Francine Rivers



Warszawa: Palabra, 1997

Na dysk przepisał Franciszek Kwiatkowski
Prolog 
Rok 79 po Chrystusie 

Strażnik najgłębszego lochu odsunął 
rygiel i ruszył przodem. 
Stukot nabitych ćwiekami butów żołnierskich przypomniał Atretesowi 
czasy Kapui. Szedł za strażnikiem i pocił się, wdychając woń 
zimnego kamienia i ludzkiego strachu. Ktoś krzyknął spoza 
zamkniętych drzwi. Inni jęczeli ogarnięci rozpaczą. Nagle gdzieś z 
dalekiego krańca ociekających wilgocią podziemi doszedł ich uszu 
dźwięk - głos tak słodki, że Atretes poczuł, jak coś przyciąga go 
w tamtą stronę. Gdzieś w ciemnościach jakaś kobieta śpiewała. 
Strażnik zwolnił i przechylił nieco głowę. 
- Czy słyszałeś kiedykolwiek taki głos? - spytał. Śpiew umilkł i 
strażnik przyspieszył kroku. - Jest tu od kilku miesięcy, lecz to 
w niczym jej nie odmieniło. Nie to co innych. Szkoda, że jutro 
umrze wraz ze wszystkimi - rzekł, zatrzymując się przed ciężkimi 
drzwiami. Podniósł rygiel. 
Oddychając ciężko ustami, Atretes stał na progu i przenosił wzrok 
z jednej twarzy na drugą. Jedna jedyna pochodnia migotała osadzona 
na bocznej ścianie, ale ludzie w głębi pozostawali w cieniu. 
Większość więźniów stanowiły kobiety i dzieci. Było też kilku 
ledwie, ale starych, brodatych mężczyzn. Atretes nie był wcale tym 
zaskoczony. Młodszych oszczędza się do walk. 
Ktoś wypowiedział jego imię i zobaczył szczupłą kobietę w 
łachmanach wstającą spośród gromady brudnych więźniów. 
Hadassa! 
- To ta? - spytał strażnik. 
- Tak. 
- Śpiewaczka. Ty tam! Wyjdź! 
Atretes patrzył, jak przepycha się przez tłum. Ludzie wyciągali 
ręce, żeby ją dotknąć. Ktoś ujął jej dłoń, a ona uśmiechnęła się i 
szepnęła jakieś słowo otuchy. Kiedy doszła do drzwi, spojrzała na 
niego świetlistymi oczami. 
- Co tu robisz, Atretesie? 
Nie chciał rozmawiać przy rzymskim strażniku, wziął ją więc za 
rękę i wyciągnął na korytarz. Strażnik zamknął drzwi i opuścił 
rygiel. Otworzył inne drzwi, po drugiej stronie korytarza, i 
zapalił pochodnię, sam zaś zajął stanowisko na końcu korytarza. 
Wchodząc za Hadassą do pomieszczenia, Atretes słyszał stukot 
podbitych ćwiekami butów na kamiennej posadzce. Zacisnął dłonie. 
Ślubował sobie, że jego noga nie stanie już nigdy w takim miejscu, 
i oto jest tutaj z własnej woli. 
Hadassa dostrzegła udrękę malującą się na jego twarzy. 
- Na pewno nienawidzisz tego miejsca - szepnęła. - Co sprowadziło 
cię tutaj? 
- Miałem sen i nie wiem, co on oznacza. 
Wyczuła jego rozpacz i prosiła Boga, by dał jej odpowiedź, której 
Atretes potrzebuje. 
- Usiądź i opowiedz. - Poczuła słabość spowodowaną kilkudniowym 
zamknięciem i brakiem pożywienia. - Ja mogę nie znać odpowiedzi, 
ale Bóg ją zna. 
- Idę przez ciemność, przez ciemność tak gęstą, że czuję, jak 
napiera na moje ciało. Widzę tylko swoje dłonie. Idę długo, nie 
czując niczego, szukając, zda się, przez całą wieczność, aż widzę 
przed sobą rzeźbiarza. Pracuje nad posągiem, który przedstawia 
mnie. Jest podobny do tych, które sprzedają na kramach wokół 
cyrku, tyle że ten jest jak żywy. Rzeźbiarz bierze do ręki młotek 
i wiem, co zaraz zrobi. Krzyczę, by tego nie robił, lecz on uderza 
młotkiem i posąg rozpada się na milion odłamków. 
Atretes wstał, drżąc na całym ciele. 
- Czuję ból, ból, jakiego nigdy nie zaznałem. Nie mogę się 
poruszyć. Widzę wokół siebie las z ojczystego kraju i zapadam się 
w bagno. Wszyscy stoją wokół mnie: matka, żona, dawno zmarli 
przyjaciele. Krzyczę, lecz oni stoją nieruchomo, patrząc, jak 
bagno mnie wsysa. Błoto napiera na mnie jak przedtem ciemność. I 
nagle pojawia się mężczyzna, który wyciąga do mnie obie ręce. Jego 
dłonie krwawią. 
Hadassa patrzyła, jak Atretes opiera się ze znużeniem o kamienną 
ścianę po drugiej stronie celi. 
- Czy bierzesz go za rękę? 
- Nie wiem - odparł ze smutkiem. - Nie mogę sobie przypomnieć. 
- Budzisz się? 
- Nie. - Wciągnął powoli powietrze w płuca, starając się zapanować 
nad swoim głosem. - Jeszcze nie. - Zamknął oczy i przełknął z 
wysiłkiem ślinę. - Słyszę płacz noworodka. Leży nagi na skałach 
nad morzem. Widzę, jak nadchodzi fala i wiem, że go zmyje. Chcę do 
niego dotrzeć, ale fala go zalewa. Wtedy się budzę. 
Hadassa zamknęła oczy. 
Atretes odchylił głowę do tyłu. 
- Powiedz mi, co ten sen oznacza? 
Hadassa modliła się, by Pan zesłał na nią mądrość. Długo siedziała 
z pochyloną głową. Po dłuższej chwili podniosła wzrok. 
- Nie jestem jasnowidzącą - powiedziała. - Tylko Bóg może 
wyjaśniać sny. Wiem jednak, Atretesie, że pewne rzeczy są 
prawdziwe. 
- Jakie rzeczy? 
- Mężczyzną wyciągającym ręce jest Jezus. Powiedziałam ci, jak 
umarł, przybity do krzyża, i jak powstał z martwych. Wyciąga do 
ciebie obie ręce. Uchwyć je i trzymaj mocno. Twoje ocalenie jest 
bliskie. - Zawahała się. - A dziecko... 
xx- Wiem wszystko. - Twarz Atretesa stężała. Z trudem panował nad 
miotającymi nim uczuciami. - To mój syn. Myślałem o tym, co 
powiedziałaś mi tamtej nocy na wzgórzach. Posłałem wiadomość, że 
chcę dostać dziecko, kiedy się narodzi. 
Widząc zdumione spojrzenie Hadassy, Atretes zerwał się i zaczął 
niespokojnie krążyć po celi. 
- Najpierw chciałem tylko zranić Julię, odebrać jej dziecko. Potem 
chciałem je naprawdę. Postanowiłem je wziąć i wrócić do Germanii. 
Czekałem i przysłano mi wiadomość. Dziecko przyszło na świat 
martwe. 
Atretes wybuchnął urywanym, pełnym goryczy śmiechem. 
- Lecz skłamała. Dziecko żyło. Kazała położyć je na skale, by 
umarło. - Mówił głosem zdławionym przez łzy, przeczesując włosy 
palcami. - Powiedziałem ci, że gdyby Julia położyła je u moich 
stóp, odwróciłbym się i odszedł. I ona tak właśnie uczyniła. 
Położyła dziecko na skale i odeszła. Nienawidziłem jej za to. 
Nienawidziłem samego siebie. Powiedziałaś: "Niech Bóg się nad tobą 
zmiłuje". O tak, zmiłował się. 
Hadassa wstała i podeszła do niego. 
- Twój syn żyje. 
Zesztywniał i spojrzał na nią, a ona położyła mu dłoń na ramieniu. 
- Nie wiedziałam, Atretesie, że przysłałeś po niego. Gdybym 
wiedziała, przyniosłabym go tobie. Wybacz mi, proszę, ból, który 
ci zadałam. 
Zwiesiła bezwładnie rękę. Atretes ujął jej dłoń. 
- Powiedziałaś, że mój syn żyje. Gdzie jest? 
Modliła się, by Bóg sprawił, że to, co powie, okaże się dobre. 
- Zaniosłam twego syna do apostoła Jana i oddałam go w ręce Rispy, 
młodej wdowy, która utraciła swoje dziecko. Pokochała go, gdy 
tylko spojrzała w jego twarz. 
Rozluźnił dłoń i opuścił rękę. 
- Mój syn żyje - powtórzył ze zdumieniem, czując, jak opada z 
niego ciężar bólu i winy. Zamknął z ulgą oczy. - Mój syn żyje. - 
Oparty plecami o kamienną ścianę osuwał się powoli, gdyż zawiodły 
go nogi. - Mój syn żyje - znowu powtórzył zdławionym głosem. 
- Bóg jest miłosierny - powiedziała, kładąc mu dłoń na głowie. 
Ta leciutka pieszczota przypomniała Atretesowi matkę. Ujął dłoń 
Hadassy i przytulił ją do policzka. Podniósł wzrok i zobaczył 
siniaki na jej twarzy, zobaczył, jak chude jest jej ciało okryte 
podartą, brudną tuniką. Ocaliła jego syna. Czyż może teraz odejść 
i pozwolić, by umarła? 
Wstał, zdecydowany przystąpić do działania. 
- Idę do Sertesa. 
- Nie. 
- Tak - odparł z determinacją. Nigdy nie walczył z lwami i miał 
niewielką szansę, by przeżyć, ale musiał spróbować. - Wystarczy 
jedno słowo szepnięte właściwemu człowiekowi, a znajdę się na 
arenie jako twój obrońca. 
- Ja mam już obrońcę, Atretesie. Bitwa dobiegła końca. I zawsze 
jest to koniec zwycięski. - Trzymała mocno jego dłoń w swoich 
dłoniach. - Czyż tego nie widzisz? Jeśli wrócisz teraz na arenę, 
umrzesz nie poznawszy Pana. 
- Ale ciebie czeka śmierć. Jutro zostaniesz rzucona lwom. 
- We wszystkim jest ręka Boga, Atretesie. Stanie się Jego wola. 
- Umrzesz. 
- Choćby mnie zabił Wszechmocny, ufam. - Uśmiechnęła się. - 
Cokolwiek się zdarzy, służy Jego dobrym celom i Jego chwale. Nie 
czuję strachu. 
Patrząc na nią, Atretes łaknął do bólu wiary takiej jak jej wiara, 
wiary, która przyniosłaby mu ukojenie. Długo wpatrywał się w jej 
twarz, a potem skinął głową, walcząc z miotającymi nim uczuciami. 
- Będzie, jak powiedziałaś. 
- Będzie wedle woli Boga. 
- Nigdy cię nie zapomnę. 
- Ani ja ciebie. - Wyjaśniła mu, jak ma znaleźć apostoła Jana, a 
potem położyła dłoń na jego ramieniu i podniosła na niego 
spojrzenie pełnych pokoju oczu. - A teraz odejdź z tego miejsca 
śmierci i nie oglądaj się za siebie. 
Wyszła na ciemny korytarz i zawołała strażnika. 
Atretes stał z pochodnią w ręku, patrząc, jak strażnik przychodzi 
i otwiera rygiel. Hadassa obejrzała się na Atretesa. W jej oczach 
zobaczył miłość. 
- Niechaj Bóg błogosławi ci. Niechaj cię zachowa. Niechaj jaśnieje 
nad tobą Jego twarz i będzie dla ciebie powabna. Niechaj Bóg 
obróci ku tobie swą twarz i ześle ci pokój - powiedziała z 
łagodnym uśmiechem. 
Odwróciła się i weszła do celi. Przywitał ją cichy szmer głosów. 
Drzwi z głuchym odgłosem zatrzasnęły się za nią na zawsze. xy

Ziarno 
Oto siewca wyszedł siać... 

Rozdział I 


Atretes padał z nóg, a w dodatku jego duma została zadraśnięta i 
cierpliwość całkowicie się wyczerpała. Miał już dosyć wszystkiego. 
Gdy tylko dowiedział się od Hadassy, że jego syn żyje i że apostoł 
Jan wie, gdzie można go znaleźć, przystąpił do układania planu. 
Ponieważ pospólstwo nadal go uwielbiało, nie mógł pokazać się w 
mieście, kiedy mu się spodoba, ale musiał czekać, aż zapadnie 
mrok. I tego się trzymał. Odnalezienie domu apostoła nie było 
trudne - Hadassa podała dostatecznie jasne wskazówki - ale 
człowiek Boży nawet w środku nocy zaprzątnięty był swoimi 
sprawami: pocieszał chore dzieci, wysłuchiwał spowiedzi 
umierających. 
Atretes czekał więc, by po kilku godzinach dowiedzieć się, że 
apostoł przysłał wiadomość, iż udaje się prosto nad rzekę, by 
odprawić o świcie nabożeństwo. Atretes był wściekły, ale poszedł 
tam i trafił na moment, kiedy tłum zgromadził się już, by 
wysłuchać Jana, który opowiadał o Jezusie Chrystusie, ich 
zmartwychwstałym Bogu. Cieśla z Galilei Bogiem? Atretes zamknął 
uszy na głoszone przez Jana słowo i zaszył się w spokojnym miejscu 
pod terebintem, zdecydowany wytrwać tam do końca zgromadzenia. 
Jednak teraz nie mógł już dłużej czekać! Nastał świt, słońce 
wznosiło się coraz wyżej, a wyznawcy ciągle wyśpiewywali chwałę 
swojego niebieskiego Króla i opowiadali, jak wyzwolili się od 
choroby, rozpaczy, złych nawyków i nawet demonów! Niedobrze mu się 
robiło od słuchania tych historii. Niektórych zanurzano teraz w 
rzece. W ubraniu! Czy oni wszyscy oszaleli? 
Atretes wstał, podszedł bliżej i szturchnął jakiegoś mężczyznę 
stojącego w ostatnich rzędach zgromadzenia. 
- Jak długo trwają te spotkania? 
- Póki przenika nas Duch Boży - odparł mężczyzna, obrzucając 
Atretesa szybkim spojrzeniem i natychmiast z powrotem podejmując 
śpiew. 
Duch Boży? Co to niby ma znaczyć? Atretes nawykł do ściśle 
zaplanowanego rozkładu ćwiczeń i do dyscypliny, do konkretnych 
faktów. Odpowiedź tego człowieka była nie do pojęcia. 
- Czy po raz pierwszy słuchasz?... 
- Pierwszy i ostatni - uciął Atretes, któremu pilno było znaleźć 
się jak najdalej od tego miejsca. 
Mężczyzna przyjrzał mu się uważniej i uśmiech na jego twarzy 
stężał. Otworzył szeroko oczy. 
- Tyś jest Atretes! 
Atretes poczuł, że mięśnie mu sztywnieją. Może uciec albo podjąć 
walkę. Zacisnął wargi i postanowił nie ustępować. Ucieczka byłaby 
czymś przeciwnym jego naturze; po długiej nocy czekania był gotów 
podjąć walkę. 
"Jesteś głupcem!" - zganił sam siebie. Powinien był milczeć i 
czekać spokojnie w cieniu drzewa, nie zaś zwracać na siebie uwagę. 
Ale co się stało, to się nie odstanie. 
Szukał dla siebie usprawiedliwień. Skąd mógł wiedzieć, że ludzie o 
nim nie zapomnieli? Minęło osiem miesięcy od chwili, kiedy opuścił 
arenę. Sądził, że nikt już o nim nie pamięta. 
Najwyraźniej efezjanie mają dobrą pamięć. 
Kiedy padło jego imię, inni obrócili głowy. Jakaś kobieta 
gwałtownie zaczerpnęła powietrza w płuca i odwróciła się, żeby 
wymienić jakieś uwagi ze stojącymi w pobliżu. Wiadomość o jego 
obecności przemknęła wśród zgromadzonych jak wiatr unoszący suche 
liście. Ludzie oglądali się, by zobaczyć, co jest powodem 
poruszenia, i zaraz go dostrzegali, gdyż przewyższał o głowę 
innych, a te jego przeklęte jasne włosy rzucały się w oczy jak 
latarnia morska. 
Zaklął pod nosem. 
- To Atretes! - mruknął któryś z mężczyzn. 
Atretes poczuł, że włosy jeżą mu się na karku. Wiedział, że 
najmądrzej byłoby opuścić czym prędzej to miejsce, ale górę wziął 
upór, niepohamowana strona jego natury. Nie jest już niewolnikiem 
Rzymu, nie jest już gladiatorem walczącym na arenie. Może znowu 
rozporządzać swoim życiem. Jakaż różnica zachodzi między ścianami 
pełnej przepychu willi a murami szkoły gladiatorów? I tu, i tam 
był więźniem. 
"Przyszedł mój czas!" - pomyślał z gniewem i poczuciem zawodu. 
Musi zdobyć potrzebne informacje i wynieść się stąd. Każdy, kto 
spróbuje stanąć mu na drodze, gorzko tego pożałuje. 
Odepchnął mężczyznę, który nadal przyglądał się mu z szeroko 
otwartymi ustami, i zaczął przepychać się przez tłum. 
Przez ludzkie morze przebiegł szmer. 
- Rozstąpić się! To Atretes. Chce przepchnąć się do przodu! - ozwał 
się czyjś głos i ludzie z pierwszych rzędów przestali śpiewać. 
Obracali się w stronę olbrzyma. 
- Chwała niech będzie Panu! 
Szum podnieconych głosów sprawił, że Atretes zacisnął usta. Mimo 
dziesięciu lat krwawych zmagań na arenie Germanin nie przyzwyczaił 
się do tego, że za każdym razem, kiedy się pojawia, ludzi ogarnia 
poruszenie. 
Sertes, edyl efeskich igrzysk, człowiek, który kupił Atretesa w 
wielkiej rzymskiej szkole gladiatorów, upajał się przyjęciem, 
jakie spotykało jego cennego gladiatora, i korzystał z każdej 
sposobności, żeby trochę złota trafiło i do jego kieszeni. 
Przyjmował łapówki od majętnych patronów i zabierał Atretesa na 
uczty, gdzie karmiono gladiatora smakołykami i dogadzano mu na 
wszelkie sposoby. Inni gladiatorzy rozkoszowali się takim 
królewskim traktowaniem, zażywając bez żadnych ograniczeń 
przyjemności, korzystając z godzin dzielących ich od chwili, kiedy 
staną na arenie twarzą w twarz ze śmiercią. Atretes zawsze 
zachowywał umiar w jedzeniu i piciu. Chciał żyć. Trzymał się na 
uboczu, nie zwracał uwagi na biesiadników i patrzył na nich tak 
dziko i z taką pogardą, że otaczali go bardzo szerokim kręgiem. 
- Zachowujesz się jak zwierzę w klatce! - poskarżył się kiedyś 
Sertes. 
- Bo uczyniliście ze mnie zwierzę. 
Teraz, kiedy przepychał się przez zebrany nad rzeką tłum, to 
wspomnienie podsycało jego gniew. Hadassa powiedziała mu, żeby 
odszukał apostoła Jana. Ci gapiący się na niego, mamroczący ludzie 
z pewnością go nie powstrzymają. 
Szum podekscytowanych głosów narastał. Mimo potężnej budowy ciała 
germański wojownik czuł, że tłum napiera coraz mocniej. Ludzie 
dotykali go, kiedy się obok nich przedzierał. Instynktownie 
napinał mięśnie i odpychał natrętów. Oczekiwał, że będą się 
czepiać jego sukni i drzeć ją na strzępy jak amoratae, które 
często ścigały go na rzymskich ulicach. Jednak ci ludzie byli 
wprawdzie podnieceni jego obecnością, lecz kładli na nim dłonie po 
to tylko, żeby ułatwić mu przepychanie się do przodu. 
- Chwała niech będzie Panu!... 
- Był gladiatorem! 
- Widziałem go kiedyś, nim zostałem chrześcijaninem... 
Tłum zamykał się za nim i serce zaczęło bić mu jak młot. Na czoło 
wystąpił zimny pot. Nie lubił, kiedy zachodzono go od tyłu. 
- Przejście - powiedział jakiś mężczyzna. - Zróbcie mu przejście! 
- Janie! Janie! Idzie tu Atretes! 
Czyżby wiedzieli już, po co przyszedł na zgromadzenie wyznawców 
Drogi? Czyżby Hadassa zdołała przekazać wiadomość? 
- Jeszcze jeden! Jeszcze jeden zwrócił się ku Panu! 
Ktoś zaintonował pieśń i fala śpiewu podnosiła się wokół niego, aż 
dreszcz przebiegł mu po grzbiecie. Tłum rozstępował się przed nim. 
Nie zamierzał zastanawiać się dlaczego; szybko pokonał ostatni 
odcinek drogi. 
Zobaczył kilka osób stojących w wodzie. Jedną właśnie zanurzano. 
Inna, cała już mokra, wyrzucała wysoko wodę rękami, śmiejąc się i 
jednocześnie płacząc. Ludzie brnęli do niej przez wodę, żeby ją 
uścisnąć. 
Jakiś starzec, ubrany w wełnianą tunikę i przepasany szarfą w 
prążki, pomagał komuś dźwignąć się z wody, mówiąc przy tym: 
"Zostałeś obmyty we krwi Baranka". Śpiew wzmógł się, stał się 
radośniejszy. Dźwignięty z wody mężczyzna podszedł szybko do 
przyjaciół. Jeden z nich uścisnął go z płaczem, pozostali otoczyli 
go kołem. 
Atretes rozpaczliwie pragnął być jak najdalej od tego miejsca, od 
tego zgromadzenia ludzi szalonych. 
- Ty tam! - krzyknął do starca przepasanego szarfą w prążki. - Ty 
jesteś Janem? Tym, którego zwą apostołem? 
- Jestem nim. 
Atretes wszedł do wody, dziwując się poruszeniu ludzi, którzy 
stali za jego plecami. Sertes powiedział kiedyś, że apostoł Jan 
jest większym zagrożeniem dla Cesarstwa Rzymskiego niż wszystkie 
bunty wybuchające na pograniczu, ale mierząc wzrokiem stojącego 
przed nim mężczyznę, Atretes nie zobaczył niczego, co skłaniałoby 
do lęku. W gruncie rzeczy Jan robił wrażenie kogoś zupełnie 
zwyczajnego. 
Jednak Atretes nauczył się już, że nic nie jest takie, na jakie 
wygląda; ponure przeżycia wpoiły mu przekonanie, że nie należy 
nikogo lekceważyć. Tchórz może okazać się groźniejszy i 
przebieglejszy niż człowiek odważny, a bywa, że ktoś z pozoru 
bezbronny zada rany zbyt głębokie, żeby mogły się zabliźnić. Czyż 
Julia nie rozdarła mu serca swoją zdradą i kłamstwami? 
Ten starzec miał w ręku oręż, który Atretes zamierzał mu wydrzeć. 
- Masz mojego syna - oznajmił głosem twardym jak kamień. - Hadassa 
przyniosła ci go jakieś cztery miesiące temu. Chcę go odzyskać. 
- Hadassa - powtórzył Jan i jego twarz złagodniała. - Martwiłem 
się o nią. Nie widzieliśmy naszej siostry od wielu tygodni. 
- I już jej nie zobaczysz. Jest wśród skazańców w lochu pod 
cyrkiem. 
Jan wypuścił powietrze z piersi, jakby ktoś uderzył go z całej 
siły w twarz, i szepnął coś sam do siebie. 
- Powiedziała, że dałeś mego syna wdowie o imieniu Rispa - ciągnął 
Atretes. - Gdzie ją znajdę? 
- Rispa mieszka w mieście. 
- Ale gdzie? 
Jan zrobił krok do przodu i położył dłoń na ramieniu Atretesa. 
- Chodź. Porozmawiamy. 
Atretes strząsnął z siebie dłoń starca. 
- Chcę tylko, byś mi powiedział, jak znaleźć kobietę, która ma 
mojego syna. 
Jan znowu obrócił twarz w jego stronę. 
- Kiedy Hadassa przyszła do mnie z dzieckiem, powiedziała, że 
rozkazano jej położyć je na skale, aby umarło. 
- Nie wydałem takiego rozkazu. 
- Twierdziła, że ojciec nie chce dziecka. 
Atretes poczuł, że twarz oblewa mu fala gorąca, a w ustach robi 
się sucho. 
- To moje dziecko. Nie muszę ci mówić nic więcej. 
Jan zmarszczył brwi. 
- Czy Hadassa została skazana za to, że przyniosła dziecko do 
mnie? 
- Nie. 
Nieposłuszeństwo Hadassy, uratowanie dziecka, wystarczyłoby, żeby 
ją skazano, ale nie z tego powodu Julia posłała ją na śmierć. 
Julia, o ile wiedział, nie zdawała sobie nawet sprawy, że dziecko 
żyje. Potrafiłaby jednak rzucić Hadassę na arenę, bo taki kaprys 
przyszedł jej akurat do głowy. Niewiele mógł powiedzieć o tym, co 
przytrafiło się Hadassie. 
- Jeden sługa wyjawił mi, że Hadassie kazano zapalić wonności ku 
czci cesarza. Odmówiła i oznajmiła głośno, że wasz Chrystus jest 
jedynym prawdziwym Bogiem. 
W oczach Jana zabłysło światełko. 
- Chwała niech będzie Bogu. 
- Ona oszalała. 
- Tak, oszalała dla Chrystusa. 
- Cieszysz się z tego? - spytał z niedowierzaniem Atretes. - Z 
powodu paru słów czeka ją śmierć. 
- Nie, Atretesie. Kto wierzy w Jezusa, nie umrze, lecz będzie miał 
życie wieczne. 
Atretes zaczął się niecierpliwić. 
- Nie przyszedłem tu, żeby rozmawiać o waszym Bogu czy życiu po 
śmierci. Przyszedłem po syna. A jeśli chcesz dowodu mojego 
ojcostwa, czy wystarczy ci słowo tej nierządnicy, jego matki? 
Sprowadzę Julię Walerian tutaj, rzucę na kolana i zmuszę, by 
wyznała prawdę. Czyż to nie dość? Możesz ją potem utopić, bo ta 
dziwka dobrze sobie na to zasłużyła. Gotów jestem ci w tym pomóc. 
Jan odpowiedział łagodnie na gniewne słowa barbarzyńcy. 
- Nie wątpię, że jesteś ojcem. Troszczę się o dziecko, Atretesie. 
Sprawa jest bardzo poważna. Co z Rispą? 
- Jeśli dziecko ma pełny żołądek i jest mu ciepło, czegóż więcej 
może potrzebować? A kobiecie możesz dać inne dziecko. Nie ma 
żadnych praw do mojego syna. 
- Pan ocalił twego syna. Gdyby nie to... 
- Ocaliła go Hadassa. 
- To, że przyniosła chłopca w tym właśnie momencie, nie było zgoła 
przypadkiem. 
- Ona sama powiedziała, że gdyby wiedziała, że nie odrzucę 
dziecka, przyniosłaby je do mnie! 
- A dlaczego nie wiedziała? 
Atretes zacisnął zęby. Gdyby nie ten wpatrujący się w niego tłum, 
użyłby siły, żeby wydrzeć informację, której pragnął. 
- Gdzie jest mój syn? 
- Jest bezpieczny. Hadassa uważała, że jedyny sposób uratowania 
twojego syna to powierzyć go mnie. 
Oczy Atretesa zwęziły się. Patrzył chłodno na Jana i drgał mu 
mięsień w szczęce, ale jednocześnie czuł, jak fala gorąca oblewa 
mu twarz. Chciał ukryć swój wstyd, wznosząc mur gniewu, ale 
wiedział, że to daremne. Tylko jedna jedyna osoba patrzyła na 
niego tak, jakby sięgała wzrokiem do jego serca. Hadassa. Tak było 
dotychczas, gdyż oto teraz ten człowiek przenikał równie łatwo 
jego myśli. 
Napłynęły wspomnienia. Kiedy niewolnica przyszła i powiedziała, że 
Julia nosi w łonie jego dziecko, odparł, że nic go to nie 
obchodzi. 
Skąd mógł wiedzieć, że to naprawdę jego dziecko? Hadassa była tego 
pewna, ale Atretes czuł się zbyt obolały z powodu zdrady Julii i 
zbyt rozwścieczony, żeby myśleć jasno. Powiedział Hadassie, że 
gdyby Julia Walerian położyła dziecko u jego stóp, on odwróciłby 
się i odszedł, nie oglądając się za siebie. Nigdy nie zapomni 
smutku, jakim zasnuła się twarz niewolnicy, kiedy wypowiedział te 
słowa... ani żalu, jaki poczuł, kiedy odeszła. Lecz był wszak 
Atretesem! Duma nie pozwalała mu przywołać jej z powrotem. 
Skąd miał wiedzieć, że może znaleźć się kobieta tak wyzbyta uczuć 
wobec swego dziecka, jak Julia? Żadnej niewieście w Germanii nie 
przyszłoby do głowy, żeby zostawić dziecko na skale, by umarło. 
Żadnemu Germaninowi. Tylko "cywilizowana" Rzymianka mogła zdobyć 
się na coś takiego. 
Gdyby nie Hadassa, jego syn już by nie żył. 
Znowu skupił się na chwili teraźniejszej, na starcu stojącym przed 
nim i nie okazującym ani śladu zniecierpliwienia. 
- To moje dziecko. Dzisiaj nie ma najmniejszego znaczenia to 
wszystko, co mogłem powiedzieć wczoraj! Hadassa mnie tu przysłała 
i odzyskam swojego syna. 
Jan skinął głową. 
- Poślę po Rispę i porozmawiam z nią. Powiedz, gdzie mieszkasz, a 
przyniosę ci syna. 
- Powiedz, gdzie ona mieszka, a sam po niego pójdę. 
Jan zmarszczył brwi. 
- Atretesie, sprawa jest trudna. Rispa kocha to dziecko jak 
własne. Niełatwo jej przyjdzie się z nim rozstać. 
- Tym bardziej powinienem tam pójść. Byłbym chyba głupcem, gdybym 
pozwolił ci ostrzec tę kobietę, aby mogła opuścić miasto. 
- Ani ja, ani Rispa nie chcemy odebrać ci dziecka. 
- Mam na to tylko twoje słowo, a przecież ty jesteś dla mnie kimś 
obcym. I w dodatku szalonym! - rzekł, obrzucając wymownym 
spojrzeniem wyznawców. - Nie mam powodów, żeby ci ufać - roześmiał 
się szyderczo - ani żeby ufać kobiecie! 
- A jednak zaufałeś Hadassie. 
Twarz Atretesa pociemniała. Jan przyglądał się mu przez chwilę, a 
potem wyjawił, jak znaleźć Rispę. 
- Modlę się, by twe serce okazało współczucie i zmiłowanie, jakie 
okazał ci Bóg, oszczędzając życie twojego syna. Rispa to kobieta, 
której wiara wytrzymała niejedną próbę. 
- Cóż to oznacza? 
- Że mimo swej młodości ma już za sobą wielkie tragedie. 
- Lecz ta nie będzie zawiniona przeze mnie. 
- Nie, ale proszę cię, byś nie miał do niej żalu o to, co się 
stało. 
- Zawiniła jego matka. Nie winię o nic ani Hadassy, ani ciebie, 
ani tej wdowy - powiedział Atretes, który złagodniał teraz, bo 
uzyskał informację, której szukał. - Poza tym - dodał, uśmiechając 
się krzywo - nie wątpię, że owa wdowa poczuje się lepiej, kiedy 
zostanie hojnie wynagrodzona za swoje trudy. - Nie zwrócił uwagi 
na to, że Jan skrzywił się na te słowa. Obrócił się i zobaczył, że 
tłum umilkł. - Na co czekają? 
- Myślą, że przyszedłeś, żeby się ochrzcić. 
Atretes roześmiał się drwiąco i ruszył stokiem wzgórza, nie 
oglądając się na tych, którzy zgromadzili się nad rzeką. 

Wrócił do swojej willi okrężną drogą poza miastem i znowu musiał 
czekać. Bezpieczniej będzie wejść do miasta po zmroku, a poza tym 
uświadomił sobie, że w swym pośpiechu zapomniał rozważyć jeszcze 
jedną sprawę. 
- Lagos! - Jego potężny głos poniósł się echem w górę marmurowych 
schodów. - Lagos! 
Sługa zaczął biec w stronę schodów korytarzem na górze. 
- Jestem, panie! 
- Idź na targ i kup mamkę. 
Lagos zbiegł po schodach. 
- Mamkę... panie? 
- Ma być z Germanii! - rzucił Atretes i ruszył w stronę łaźni. 
Zbity z tropu Lagos podreptał za nim. Miał już niejednego pana, 
ale ten odznaczał się na pewno największą zmiennością 
usposobienia. Lagos czuł się zaszczycony tym, że znalazł się wśród 
niewolników Atretesa, największego z gladiatorów w całym 
cesarstwie, nie spodziewał się jednak, iż jego pan okaże się 
człowiekiem bliskim szaleństwa. Podczas pierwszego tygodnia pobytu 
niewolnika w willi Atretes zdążył rozbić całe umeblowanie, 
podpalić sypialnię i zniknąć. Po miesiącu Silus i Appelles, dwaj 
gladiatorzy, których Atretes kupił od Sertesa jako straż 
przyboczną, wyruszyli na poszukiwanie swego pana. 
- Żyje w pieczarze na wzgórzu - oznajmił po powrocie Silus. 
- Musisz sprowadzić go z powrotem! 
- Mam narażać się na śmierć! Ani myślę! Idź ty, starcze. To nie 
dla mnie. Zbyt cenię sobie życie. 
- Zagłodzi się. 
- Odżywia się mięsem zwierząt, na które poluje tą przeklętą 
germańską frameą - wyjaśnił Appelles. - Stał się na powrót 
dzikusem. 
- Czy jednak nie powinniśmy czegoś zrobić? - spytała Saturnina. 
Niewolnica była najwyraźniej przygnębiona tym, że jej pan żyje 
znowu jak barbarzyńca, jak dzikie zwierzę. 
- A co powinniśmy twoim zdaniem zrobić, kochaneczko? Posłać 
ciebie, byś poprawiła mu humor? Łatwiej poszłoby ci ze mną - 
zapewnił Silus, szczypiąc ją w policzek. Odtrąciła jego rękę, a on 
roześmiał się. - Cieszysz się ukradkiem, że dostojna Julia 
wzgardziła twoim panem. Jeśli kiedykolwiek odzyska rozum i tu 
wróci, ty będziesz już czekała na progu. 
Silus i Appelles rządzili się jak u siebie, tęgo popijając i 
rozprawiając o swych przewagach na arenie, natomiast Lagos wziął 
na swoje barki ciężar prowadzenia domu. Wszystko musiało być 
utrzymane w porządku, w gotowości na wypadek, gdyby jego pan 
odzyskał zmysły i wrócił. 
I Atretes wrócił bez żadnego uprzedzenia. Po pięciu miesiącach 
nieobecności wszedł któregoś pięknego dnia do willi, rzucił 
skóry, którymi się okrywał, wykąpał się, ogolił i przywdział 
tunikę. Potem posłał niewolnika po Sertesa, a kiedy ten się 
pojawił, zamknęli się na krótką rozmowę. Następnego popołudnia 
przyszedł posłaniec z wiadomością, że kobieta, której Atretes 
szuka, przebywa w lochu. Zaraz po zmroku Atretes wyszedł z domu. 
A teraz oto żąda mamki. I to z Germanii, jakby takie kobiety rosły 
niby winne grona! W willi nie było żadnego dziecka i Lagos nie 
próbował nawet zastanawiać się nad powodami, jakimi kieruje się 
jego pan. On sam, Lagos, ma na uwadze tylko jeden cel: żyć. 
Wziął się w garść, zebrał całą odwagę i otworzył usta, żeby 
uświadomić swemu panu kilka niepodważalnych faktów. 
- To może się okazać niemożliwe, panie. 
- Zapłacisz każdą cenę. Wszystko mi jedno ile - powiedział 
Atretes, zdejmując i odrzucając pas. 
- Nie zawsze jest to sprawa pieniędzy, panie. Germanie są bardzo 
poszukiwani, a zwłaszcza blondyni, niewolników germańskich jest 
zaś niewielu... 
Poczuł, że krew odpływa mu z twarzy, kiedy ujrzał pełne ironii 
spojrzenie Atretesa. Kto jak kto, ale Atretes z pewnością wie o 
tym najlepiej. Lagos zaczął zastanawiać się, czy jego pan wie, że 
wystawiono nowy posąg Marsowi i że podobieństwo boga do stojącego 
tutaj gladiatora rzuca się w oczy. Koło cyrku nadal sprzedaje się 
posążki Atretesa. Nie dalej jak kilka dni temu Lagos widział w 
kramiku wytwórcy posążków wizerunki Apolla, który wyglądał 
zupełnie jak Atretes, aczkolwiek hojniej wyposażony przez naturę 
niż to możliwe. 
- Wybacz, panie, ale może się zdarzyć, że nie znajdę germańskiej 
mamki. 
- Jesteś Grekiem, a Grekom nigdy nie brakuje pomysłów. Masz 
znaleźć mamkę! Nie musi być blondynką, ale przypilnuj, żeby była 
zdrowa! - Zdjął tunikę, ukazując ciało uwielbiane przez całe 
zastępy amoratae. - Jutro rano ma tu już czekać. 
Stanął na krawędzi basenu. 
- Tak jest, panie - odpowiedział posępnym głosem Lagos, który 
uznał, że lepiej działać niż tracić czas na jałowe próby 
przemówienia do rozumu szalonemu barbarzyńcy. Jeśli nie zdobędzie 
mamki, Atretes bez wątpienia pożre jego wątrobę jak orzeł, który 
wiecznie pożera wątrobę Prometeusza. 
Atretes wskoczył do basenu i zimna woda przyniosła ulgę jego 
rozgorączkowanemu umysłowi. Wyszedł na brzeg i strząsnął wodę z 
włosów. Dziś wieczorem pójdzie do miasta. Gdyby wziął ze sobą 
Silusa i Appellesa, zbyt rzucaliby się w oczy. Zresztą nawet dwóch 
świetnie wyszkolonych strażników na nic się zda, kiedy trzeba 
stawić czoło tłumowi. Znacznie lepiej zrobi, jeżeli uda się do 
miasta sam. Ubierze się jak człowiek z gminu i zakryje włosy. W 
takim przebraniu z pewnością nie będzie miał żadnych trudności. 
Po wyjściu z basenu krążył bez celu po domu. Nie mógł sobie 
znaleźć miejsca, czuł narastające napięcie; wreszcie trafił na 
piętro, do największego pokoju. Jego noga nie stanęła tu od czasu, 
kiedy pięć miesięcy wcześniej spowodował pożar. Rozejrzał się i 
spostrzegł, że służba uprzątnęła zwęglone meble, ozdoby ścienne i 
rozbite wazy korynckie. Chociaż bez wątpienia szorowali marmury, 
nie zdołali usunąć wszystkich śladów jego gniewu i żądzy 
niszczenia. Kupił tę willę dla Julii, zamierzając ją tu sprowadzić 
jako żonę. Dobrze wiedział, że Julia uwielbia przepych i teraz 
przypomniał sobie, jaki był dumny, kupując najdroższe sprzęty do 
domu. Mieli dzielić ten pokój. 
Jednak Julia poślubiła innego mężczyznę. 
Nadal dźwięczały mu w uszach jej łkania i kłamstwa, i nędzne 
wymówki, kiedy kilka miesięcy po odzyskaniu wolności przyszedł, 
żeby ją zabrać. Powiedziała, że jej mąż ma swojego katamitę i nią 
się nie interesuje, a poślubiła go, by zdobyć niezależność 
majątkową, wolność. 
Co za kłamliwa wiedźma! 
Od samego początku powinien był wiedzieć, z kim ma do czynienia. 
Czyż nie wpadła na sprytny pomysł, żeby udać się do Artemizjonu w 
przebraniu nierządnicy i w ten sposób zwrócić na siebie jego 
uwagę? Dysponował swobodnie swoim czasem, jeśli tylko nie 
przeszkadzało mu to wykonywać ćwiczeń, jakie przewidział dla niego 
Sertes. Wystarczyło, by kiwnęła ozdobionym klejnotami palcem, a on 
biegł do niej jak pierwszy lepszy głupiec. Oszołomiony jej urodą, 
spragniony jej rozwiązłości, biegł do niej - a ona go zniszczyła. 
Jakiż był z niego głupiec! 
Kiedy brał Julię Walerian w ramiona, rzucał swą dumę na wiatr, a 
szacunek dla samego siebie rozbijał w proch i pył. Godził się na 
hańbę. Przez wszystkie te miesiące ich ukrywanego romansu wracał 
do swojej celi przybity i z poczuciem jakiejś udręki, lecz nie 
chciał spojrzeć prawdzie w oczy, bo wtedy musiałby sobie samemu 
wyznać, kim jest Julia. On jednak pozwalał, żeby robiła z nim, co 
chciała - jak robili z nim, co chcieli, wszyscy od chwili, gdy 
dostał się do niewoli i wydarto go z ukochanej Germanii. Miękkie, 
jedwabiste ramiona Julii niewoliły go skuteczniej niż żelaza, w 
jakie go zakuwano. 
Kiedy widział ją po raz ostatni, zaklinała się, że go kocha. 
Miłość! Tak mało wiedziała o miłości - i o nim, Atretesie - że 
uznała, iż poślubienie innego mężczyzny niczego między nimi nie 
zmieni. Myślała, że będzie potulnie biegł do niej za każdym razem, 
kiedy kiwnie na niego palcem. 
Na bogów, wie teraz, że choćby szorował się przez całe lata, nigdy 
nie pozbędzie się brudu, który przez nią do niego przylgnął! 
Patrząc na ogołocony, zniszczony pokój, przysiągł sobie, że już 
nigdy nie pozwoli, ażeby kobieta tak go zniewoliła! 
Kiedy zaszło słońce, Atretes założył wełniany płaszcz, wetknął za 
pas sztylet i ruszył do Efezu. Szedł przez wzgórza w kierunku 
północno-zachodnim, wybierając dobrze znane ścieżki. Mijał 
rozsiane z rzadka małe domy, których było coraz więcej, w miarę 
jak zbliżał się do miasta. Główną drogą ciągnęły ku bramom wozy 
wyładowane rozmaitymi dobrami. Kroczył w cieniu jednego z wozów, 
ukryty przed gęstniejącym tłumem. 
Dostrzegł go jednak woźnica. 
- Hej, ty tam! Trzymaj się z daleka od mojego wozu! 
Atretes zrobił wulgarny gest ręką. 
- Takiś skory do bitki?! - wrzasnął prostując się woźnica. 
Atretes roześmiał się drwiąco, ale milczał. Gdyby się odezwał, 
natychmiast rozpoznano by jego akcent, gdyż w tej części cesarstwa 
rzadko spotykało się Germanina. Wyszedł z cienia i ruszył w 
kierunku rzymskich posterunków. Jeden z żołnierzy zerknął w jego 
stronę i ich spojrzenia skrzyżowały się na chwilę. Atretes 
zobaczył w oczach Rzymianina błysk zainteresowania, pochylił więc 
głowę, żeby trudniej było rozpoznać jego rysy. Strażnik powiedział 
coś do swoich towarzyszy, więc Atretes wmieszał się w grupę 
podróżnych, a potem skręcił w pierwszą ulicę. Czekał w mroku, ale 
nie posłano za nim nikogo. 
Ruszył dalej, zadowolony, że bliski pełni księżyc oświetla białe 
kamienne płyty, którymi wyłożono ulicę. 
Jan powiedział mu, że kobieta, która zaopiekowała się jego synem, 
mieszka na piętrze walącej się insuli w ubogiej dzielnicy 
położonej na południowy wschód od zespołu bibliotek koło 
Artemizjonu. Atretes wiedział, że znajdzie ten dom, jeśli będzie 
szedł przez środek miasta. 
W miarę, jak zbliżał się do świątyni, tłum gęstniał. Unikając 
ludzi, szedł labiryntem alejek, aż potknął się w pewnym momencie o 
człowieka śpiącego pod ścianą. Mężczyzna jęknął, zaklął, naciągnął 
płaszcz na głowę, przekręcił się na bok i podkulił kolana. 
Atretes usłyszał dochodzące zza pleców głosy i przyspieszył kroku. 
Kiedy skręcił za róg, ktoś wychylił się z okna na drugim piętrze i 
opróżnił naczynie nocne. Atretes odskoczył ze wstrętem do tyłu i 
rzucił przekleństwo w stronę okna. 
Głosy umilkły, ale słyszał, że w alejce za jego plecami coś się 
porusza. Obrócił głowę i jego oczy zwęziły się. W jego stronę 
skradało się sześć niewyraźnych kształtów. Zwrócił się ku nim 
twarzą, gotów do walki. Napastnicy uświadomili sobie, że zostali 
zauważeni, i nie kryjąc się już, ruszyli do ataku. Rozproszyli się 
i otoczyli go półkolem. Jeden z nich, najwyraźniej przywódca, 
skinął i pięciu pozostałych zajęło pozycje zamykające ofierze 
drogę ucieczki. 
Atretes dostrzegł błysk ostrza i uśmiechnął się zimno. 
- Nie pójdzie wam ze mną łatwo. 
- Dawaj trzos! - rozkazał przywódca. Jego głos wskazywał, że jest 
to młody chłopak. 
- Wracaj do domu, chłopcze, a może dożyjesz ranka. 
Młodzieniec roześmiał się drwiąco, zbliżając się krok po kroku do 
Atretesa. 
- Palusie, zaczekaj - rzucił któryś zaniepokojonym głosem. 
- Mam złe przeczucia - ozwał się w ciemności jakiś inny głos. - 
Jest o głowę wyższy... 
- Zamknij się, Tomaszu! On jest jeden, a nas sześciu! 
- Może nie ma pieniędzy. 
- Ma. Słyszałem brzęk monet. I to ciężkich. - Palus zbliżał się 
coraz bardziej. Inni szli za swoim przywódcą. - Trzos! - Strzelił 
palcami. - Rzuć go. 
- Weź sam. 
Wszyscy stali nieruchomo. Palus rzucił wyzwisko. W jego 
młodzieńczym głosie dźwięczała urażona duma. 
- Coś mi się zdaje, że zabrakło ci odwagi - powiedział Atretes, 
żeby jeszcze bardziej rozjątrzyć chłopaka. 
Palus rzucił się z ostrzem skierowanym w pierś Atretesa. 
Atretes od wielu miesięcy nie walczył, ale nie miało to 
najmniejszego znaczenia. W jednej chwili obudził się w nim znowu 
niezawodny instynkt walki, wróciły odruchy, które kształtował w 
sobie przez wiele lat. Rzucił się w bok, unikając ostrza sztyletu, 
a potem chwycił nadgarstek napastnika i gwałtownym szarpnięciem 
wyrwał ramię ze stawu. Palus padł na ziemię, krzycząc z bólu. 
Pozostali nie wiedzieli, czy mają uciekać, czy też rzucić się do 
ataku, ale po chwili jeden z głupców runął na Atretesa, pociągając 
za sobą innych. Jeden z nich zdołał zadać Atretesowi cios pięścią 
w twarz, inny skoczył mu na grzbiet. Atretes rzucił się całym 
ciężarem do tyłu na ścianę i jednocześnie wymierzył kopniaka 
napastnikowi, który znalazł się przed nim. 
Otrzymał dwa ciosy w bok głowy, sam zaś łokciem wymierzył 
uderzenie w pierś któregoś z napastników. Złodziejaszek padł na 
ziemię, próbując odzyskać dech. 
W toku bójki kaptur zsunął się z głowy Atretesa i jasne włosy 
gladiatora zalśniły w świetle księżyca. 
- Na Zeusa! Atretes! 
Ci, którzy nie zostali powaleni, rozbiegli się jak szczury, niknąc 
w ciemności. 
- Pomocy! - wrzeszczał Palus, ale przyjaciele myśleli tylko o 
ratowaniu własnej skóry. Jęcząc z bólu i tuląc do piersi złamane 
ramię, Palus cofał się, póki nie natrafił na ścianę. - Nie zabijaj 
mnie! - szlochał. - Nie zabijaj, błagam! Nie wiedzieliśmy, że to 
ty. 
- Najgorsi gladiatorzy mają więcej odwagi niż ty, chłopcze - 
odparł Atretes. Ominął Palusa i ruszył swoją drogą. 
Usłyszał jakieś głosy dochodzące z przodu. 
- Przysięgam! To on! Był ogromny i włosy miał w świetle księżyca 
zupełnie białe. To Atretes! 
- Gdzie? 
- Tam! Zapewne zabił Palusa. 
Klnąc pod nosem, Atretes pobiegł wąską uliczką w stronę przeciwną 
do zamierzonej. Biegł między insulae, potem skręcił w szerszą 
ulicę, a wreszcie wybiegł zza rogu na właściwy szlak. Miał teraz 
przed sobą główną ulicę wiodącą do Artemizjonu. Kiedy znalazł się 
bliżej świątyni, zwolnił kroku, nie chcąc zwracać na siebie uwagi. 
Naciągnął z powrotem kaptur, żeby zakryć swoje jasne włosy, i 
spuścił głowę. Znalazł się na targu przed świątynią. 
Po obu stronach ciągnęły się kramy i uliczni sprzedawcy zachwalali 
swoje towary. Lawirując w tłumie, Atretes zerkał na miniaturowe 
świątynie i posążki Artemidy, tace z amuletami i woreczki pełne 
kadzideł. Wszedł do jednego ze sklepików i spojrzał na ladę 
zastawioną marmurowymi posążkami. Ktoś go potrącił, podszedł więc 
bliżej, udając, że zainteresował się wystawionym towarem. Musi 
wtopić się w wieczorny tłum klientów. Mieszkańcy wszystkich 
zakątków cesarstwa tłoczyli się, rozglądając się za okazją. 
Atretes spojrzał uważniej na posążki i zamarł. 
Kupiec uznał, że ma przed sobą potencjalnego klienta. 
- Przyjrzyj się uważnie, dostojny panie! To kopie nowego posągu 
wzniesionego niedawno ku czci Marsa. Nigdzie nie znajdziesz 
lepszej roboty. 
Atretes podszedł jeszcze bliżej i wziął do ręki jeden z posążków. 
Czegoś takiego sobie nie wyobrażał. To on, Atretes! Wbijał wzrok w 
bóstwo, które dla niego oznaczało zniewagę. 
- Więc to Mars? - warknął. Miał ochotę skruszyć posążek w pył. 
- Musisz być nowy w naszym mieście, panie. Czy przybyłeś z 
pielgrzymką do bogini? 
Sprzedawca pokazał mu mały posążek z wieloma piersiami i w 
diademie z symbolami, wśród których był runiczny symbol Tiwaza, 
boga czczonego niegdyś przez Atretesa. 
"Jest tu! U kramarza handlującego bożkami." 
Odwrócił się gwałtownie i zobaczył z tuzin młodzieńców 
przepychających się przez tłum w jego stronę. 
- Powiadam ci, że to był Atretes! 
- Atretes! Gdzie? 
Ludzie stojący najbliżej obrócili się, by na niego spojrzeć. 
Kramarz przypatrywał się mu z szeroko otwartymi ustami. 
- To ty! Na bogów! 
Atretes zamiótł ramieniem po stole, a potem uniósł w górę blat. 
Odepchnął nim napierających ludzi i spróbował biec. Ktoś chwycił 
go za tunikę. Atretes ryknął z wściekłością i uderzył tamtego w 
twarz. Mężczyzna runął, pociągając za sobą trzech innych. 
Cała ulica rozbrzmiewała pełnymi podniecenia okrzykami: 
- Atretes! Atretes jest tutaj! 
Chwytało go coraz więcej rąk, wykrzykiwano z entuzjazmem jego 
imię. 
Nie przywykł do prawdziwego strachu, ale zaznał go teraz, kiedy 
miał przed sobą ogarnięty gorączką tłum. Jeszcze chwila, a 
znajdzie się w samym sercu zamieszek. Przedarł się przez pół 
tuzina wczepionych w niego ciał, zdając sobie doskonale sprawę, że 
musi się stąd wydostać. I to natychmiast! 
- Atretes! - wrzasnęła jakaś kobieta, rzucając się na niego całym 
ciałem. 
Zrzucił ją, ale podrapała mu szyję. Ktoś wyrwał mu pasmo włosów. 
Zdarto mu z ramion płaszcz. Ludzie wyli z podniecenia. 
Wyswobodził się, powalając każdego, kto znalazł się na jego 
drodze. Amoratae piszczały, ścigając go jak zgraja wściekłych 
psów. Skręcił w wąską alejkę między straganami i wywrócił jeszcze 
jeden kramik. Na bruk posypały się owoce i jarzyny. Cisnął za 
siebie następną ladę, tym razem z wyrobami z miedzi, wznosząc 
kolejną zaporę między sobą a tłumem. Usłyszał okrzyki świadczące, 
że kilkoro ze ścigających potknęło się o te przeszkody i runęło na 
ziemię. Przeskoczył jakiś wózek, skręcił gwałtownie i pobiegł 
ulicą między dwiema insulae. Szybko spostrzegł, że znalazł się w 
ślepym zaułku i ogarnęła go panika, jakiej nie zaznał w ciągu 
całego życia. Widział kiedyś, jak zgraja dzikich psów ściga na 
arenie człowieka. Psy dopadły swoją ofiarę i natychmiast 
rozszarpały ją na strzępy. To samo czeka być może jego, jeśli 
dopadną go rozpalone namiętnością amoratae. 
Obracał się gorączkowo to w jedną, to w drugą stronę, szukając 
wzrokiem drogi ucieczki. Zobaczył drzwi i podbiegł do nich. Były 
zaryglowane. Wyważył je ramieniem i wbiegł na ciemne schody. 
Jedno, drugie piętro. Przystanął na podeście i czekał. Wstrzymał 
dech, żeby lepiej słyszeć. 
Z ulicy dochodziły przytłumione głosy. 
- Musiał schować się w którejś insuli. 
- Spójrzcie tam! 
- Nie, zaczekaj! Te drzwi ktoś wyważył! 
Ktoś wbiegał po schodach. 
Atretes najciszej jak umiał ruszył korytarzem. Chociaż wszystkie 
drzwi były zamknięte, w powietrzu unosiła się woń ludzkiej biedy. 
Jakieś drzwi otworzyły się za jego plecami i ktoś zza nich 
wyjrzał, ale Atretes wspinał się już wąskimi, mokrymi schodami. 
Dotarł na trzecie piętro, potem na czwarte. Rozwrzeszczana pogoń 
obudziła mieszkańców. Atretes znalazł się na dachu. Nie było tu 
żadnego miejsca, w którym mógłby się ukryć. 
Głosy coraz bardziej się przybliżały. 
Miał przed sobą tylko jedną drogę ucieczki. Rozpędził się i 
przeskoczył nad przepaścią na dach sąsiedniego domu. Upadł i 
potoczył się po dachu, ale natychmiast stanął na nogi i rzucił się 
do drzwi prowadzących na schody. Ukrył się w cieniu dokładnie w 
chwili, kiedy tuzin ludzi wybiegł na dach, z którego dopiero co 
zeskoczył. 
Szybko cofnął się głębiej, ciężko dysząc, z bijącym mocno sercem. 
Głosy cichły, gdyż kolejni prześladowcy zbiegali po schodach, żeby 
poszukać go w mrocznej okolicy insuli. Atretes oparł się o ścianę, 
zamknął oczy i starał się uspokoić oddech. 
Jak przejść przez miasto, odnaleźć wdowę i wydostać się, nie 
tracąc przy tym życia - własnego i syna? 
Przeklął rzemieślników, którzy sporządzali jego wizerunek, by 
sprzedawać go spragnionym bożków ludziom, a potem uznał, że 
powinien myśleć tylko o tym, jak cało i zdrowo wydostać się z 
miasta. Kiedy to osiągnie, znajdzie jakiś sposób, żeby odzyskać 
syna. 
Odczekał godzinę, zanim odważył się wejść schodami i korytarzami 
do wnętrza domu. Wzdragał się przy najmniejszym szeleście. Kiedy 
znalazł się na ulicy, szedł pod ścianami, w najgłębszym cieniu. 
Zabłądził, ale niby szczur zdążył w ciągu cennych godzin nocnych 
odnaleźć drogę w labiryncie alei i wąskich uliczek. 
Do bram miasta dotarł o wschodzie słońca. 

Rozdział II 


Lagos usłyszał, jak trzasnęły zamykane drzwi i domyślił się, że 
zjawił się jego pan. Sam wrócił ledwie kilka godzin wcześniej, 
gdyż całe popołudnie, wieczór i znaczną część nocy spędził na 
chodzeniu od jednego do drugiego targu niewolników i szukaniu 
germańskiej mamki. W końcu udało mu się taką mamkę znaleźć i był 
pewny, że Atretes będzie zadowolony. Była silna, rumiana i włosy 
miała jasne jak pan Lagosa. 
Kiedy wkroczył do holu, zobaczył mroczne spojrzenie Atretesa i 
pojął, że jego pan jest w nastroju jeszcze mroczniejszym niż jego 
oczy. Na szyi byłego gladiatora widać było krwawe zadrapania, z 
których krew spłynęła na tunikę. Germanin robił wrażenie kogoś 
gotowego zabić pierwszego człowieka, jaki nawinie mu się pod rękę. 
Wszystko jedno kto to będzie. 
- Czy znalazłeś mamkę? 
Lagos czuł, jak mocno bije mu serce. Dziękował bogom, że udało mu 
się wykonać rozkaz pana. 
- Tak, panie - odparł szybko. Krople potu wystąpiły mu na czoło. - 
Czeka w domu. - Nie ulegało wątpliwości, że gdyby jej nie znalazł, 
jego życie narażone byłoby na poważne niebezpieczeństwo. - Czy 
chciałbyś ją zobaczyć, panie? 
- Nie! 
Atretes poszedł na wewnętrzny dziedziniec. Pochylił się tak, żeby 
woda z fontanny tryskała mu na głowę. Lagos zaczął się już 
zastanawiać, czy jego pan nie chce się czasem utopić. Po dłuższej 
chwili Atretes wyprostował się i potrząsnął głową jak mokry pies, 
rozpryskując wodę na wszystkie strony. Lagos nie spotkał się z 
takim zachowaniem u żadnego ze swoich panów. 
- Umiesz pisać? - spytał chłodno Atretes. 
- Tylko po grecku, panie. 
Atretes przesunął dłonią po twarzy i strzepnął rękę. 
- Pisz zatem - rozkazał głosem pełnym goryczy. - "Zgadzam się na 
Twoją propozycję. Sprowadź mojego syna jak najszybciej do mnie." 
Podpisz moim imieniem i zanieś list apostołowi Janowi. Wyjaśnij 
mu, jak ma tu dotrzeć. - Podał niewolnikowi adres małego domu na 
obrzeżu miasta. - Jeśli go tam nie będzie, szukaj nad rzeką. 
Opuścił dziedziniec. 
Lagos odetchnął i podziękował bogom, że nie utracił życia. 

Ciężki kij pękł w rękach Silusa pod uderzeniem Atretesa. Sługa 
odskoczył do tyłu, z trudem utrzymując równowagę. Atretes zaklął i 
zrobił krok do tyłu. Silus wykrzywił usta w ponurym uśmiechu i 
odrzucił bezużyteczną broń. 
Atretes machnął niecierpliwie ręką. 
- Jeszcze raz! 
Gallus wziął następną pałkę ze stojącej pod ścianą beczki i rzucił 
ją Silusowi. Silus chwycił oręż i znowu przyjął pozycję gotowości 
do walki. Ten człowiek nigdy nie będzie miał dość! 
Gallus stał koło sklepionego wejścia do łaźni i kryjąc swoje 
współczucie, przyglądał się walce. Silus był zlany potem, twarz mu 
poczerwieniała z wysiłku. Natomiast ich pan oddychał równie lekko 
jak na początku walki. 
Trzask! 
- Atakuj! - wrzasnął Atretes. 
Trzask! 
Silus zdołał zablokować kolejny cios, ale wyraźnie tracił siły. 
Trzask! 
- Atakowałbym... - Trzask! - gdybym mógł!... - rzucił zadyszanym 
głosem Silus. 
Zamachnął się pałką, ale chybił. Poczuł nagle straszliwy ból pod 
kolanami i na moment stracił grunt pod nogami, a potem padł ciężko 
plecami na marmurową posadzkę. Zaklął pod nosem i próbując 
odzyskać dech, leżał bezradnie i patrzył, jak przeciwnik staje nad 
nim. Atretes zamachnął się, jakby chciał zadać pałką cios w krtań, 
i Silus pomyślał, że już po nim. Jednak kij zatrzymał się cal od 
jego szyi. 
Atretes odchrząknął ze wstrętem. 
- Jak to się stało, że nie zniesiono cię martwego z areny? 
Cisnął kij, który odbił się kilka razy od posadzki, a potem od 
ściany. 
Zbity z tropu Silus wykrzywił twarz. Patrzył ostrożnie na 
Atretesa, zastanawiając się, czy czeka go następna runda walki. 
Atretes zaklął po germańsku i przewrócił kopniakiem beczkę, 
rozsypując pałki po marmurowej posadzce. Wydał okrzyk pełen zawodu 
i zaczął wyrzucać z siebie jakieś niezrozumiałe germańskie słowa. 
Po jakimś czasie Silus odzyskał oddech, dźwignął się powoli na 
nogi i wykrzywił twarz z bólu. Modlił się do Artemidy, żeby 
Atretes roztrwonił swoje siły, łamiąc na kolanie kije do walki, 
miast łamać jego, Silusa. Zobaczył Lagosa zaglądającego nerwowo do 
sali i dostrzegł szansę uniknięcia dalszych upokorzeń. 
- No, no. Wrócił nasz Lagos! 
Atretes obrócił się z gniewnym wyrazem twarzy. 
- Gdzie się podziewałeś tyle czasu?! 
Wchodząc do gimnazjonu, Lagos czuł się, jakby wtargnął na 
legowisko lwa. 
- To przez... 
- Żadnych tłumaczeń! Znalazłeś go? 
- Tak, panie. Późną nocą. 
- No i...? 
- Oddałem, panie, list od ciebie. 
- Co powiedział Jan? 
- Że tak się stanie. 
- Zawiadom mnie, gdy tylko przyjdzie. - Atretes szarpnął głową, 
odprawiając sługę. Z półki koło drzwi wziął ręcznik, żeby osuszyć 
twarz i szyję. Cisnął ręcznik na ziemię i obrzucił niechętnym 
spojrzeniem Silusa i Gallusa. Stali, czekając na jego rozkazy. - 
Na dzisiaj dość! - rzucił bezbarwnym głosem. - Precz! 
Kiedy został sam w gimnazjonie, usiadł na ławce. Z rozdrażnieniem 
przesunął dłońmi po włosach. Da Janowi kilka dni na spełnienie 
obietnicy, ale potem odnajdzie apostoła i nie zważając na nic, 
skręci mu kark. 
Zniecierpliwienie nie ustępowało. Wstał z ławki i wyszedł z sali. 
Minął łaźnie i znalazł się w korytarzu prowadzącym na tyły domu. 
Pchnął mocno ciężkie drzwi i przeszedł po wyrównanej ziemi do 
furtki w murze. Była otwarta. 
Strażnik wszedł natychmiast do środka, skinął głową i zameldował: 
- Pusto, panie! 
Już przedtem rozejrzał się, czy nie ma w pobliżu żadnej z 
amoratae, które mogły czekać po drugiej stronie na pojawienie się 
Atretesa. Często przychodzili tu ludzie, którzy pragnęli popatrzeć 
na sławnego gladiatora. 
Atretes ruszył truchtem przez wzgórza i biegł, aż całe jego ciało 
pokrył pot. Zwolnił i szedł teraz szybkim krokiem, kierując się ku 
grzbietowi wzgórza, z którego rozciągał się widok na zachód. Miał 
przed sobą w oddali Efez, wielkie miasto, które rozprzestrzeniło 
się niby zaraza u podnóża północnych, południowych i wschodnich 
wzgórz. Atretes widział Artemizjon i zespół bibliotek w pobliżu 
portu. Obracając lekko głowę, mógł zobaczyć cyrk. 
Zmarszczył brwi. Czy to nie dziwne, że przychodzi ciągle na to 
wzgórze, by spojrzeć w stronę miasta? Póki był gladiatorem, miał 
przed sobą wyraźny cel: przeżyć. Teraz wiedzie życie pozbawione 
celu. Wypełniał dni ćwiczeniami, ale czemu miały one służyć? 
Przypomniał sobie słowa Pugnaksa, byłego gladiatora, właściciela 
rzymskiej gospody: "Nigdy nie będziesz żył tak jak teraz, kiedy 
codziennie patrzysz śmierci w oczy". Wtedy Atretes uznał go za 
głupca. Teraz te słowa skłaniały go do namysłu. Spostrzegł, że w 
chwilach bezczynności tęskni za tym podnieceniem, jakie odczuwał 
walcząc o życie. Przeżyć! Najważniejsza jest walka, ona bowiem 
dawała mu tę żądzę życia, to poczucie, że życie ma sens. Walka o 
życie! 
Teraz po prostu istnieje. Je, pije, ćwiczy. Śpi. Od czasu do czasu 
zażywa rozkoszy z kobietą. Jednak w sumie dni zlewały się w jedno, 
wszystkie były puste, wyzbyte znaczenia. 
Gdzieś w tym plugawym mieście jest jego syn, jedyny powód 
nakazujący Atretesowi pozostać w Jonii. Po drugiej stronie tej 
modrej równiny leży Italia, a na północ od niej - jego kraj. 
Ogarnęła go taka tęsknota za ojczyzną, że coś ścisnęło go za 
gardło. Jest wolny. Ma pieniądze. Kiedy tylko odzyska syna, nic go 
nie powstrzyma. Sprzeda willę i wsiądzie na pierwszy okręt płynący 
na zachód. 
Po powrocie do domu przez cały wieczór siedział w triclinium, 
pijąc wino. Pilia przyniosła tacę z owocami. Patrzył, jak stawia 
ją przed nim na marmurowym stoliku. Rozpuściła włosy. Pożerała go 
wzrokiem, pełna nadziei i żądzy. 
- Zjadłbyś może brzoskwinię, panie? 
Julia pragnęła otaczać się najpiękniejszymi przedmiotami i 
najpiękniejszymi niewolnikami. Jeśli nie liczyć Hadassy, wszystkie 
jej służebne były równie urodziwe jak ta, która stała w tej chwili 
przed nim. Jego spojrzenie przesuwało się po ciele Pilii. Poczuł 
żar we krwi. Kupił ją, by służyła Julii, ale zamiast tego będzie 
służyła jemu. 
Przypomniał sobie ludus i kobietę, którą przyprowadzono mu do 
celi. Uznał, że powinien zostawić Pilii wolny wybór. 
- Czy chcesz mi służyć? - spytał, unosząc lekko brwi. 
- O tak, panie! 
- Spójrz na mnie, Pilio. - Kiedy obróciła twarz w jego stronę, 
uśmiechnął się. - Nie pragnę brzoskwini. 
Odłożyła owoc na tacę. Jej ręka lekko drżała, ale jej mroczne oczy 
patrzyły na niego wymownie. Kiedy wyciągnął rękę, podeszła bez 
śladu ociągania. 
Był miło zaskoczony jej doświadczeniem i pożądaniem. 
- Czy równie dobrze służyłaś poprzedniemu panu? - spytał znacznie 
później. 
- Właśnie dlatego jego żona uznała, że należy mnie sprzedać. - 
Uśmiechnęła się przebiegle. 
Twarz Atretesa stężała. Odwrócił głowę. 
Zaniepokojona Pilia zmarszczyła lekko brwi. 
- Czy naraziłam się na twój gniew, panie? 
Atretes spojrzał na nią chłodno. 
- Służyłaś mi bardzo dobrze - powiedział oschłym głosem. 
Wstała, niepewna jak przyjąć jego słowa. 
- Czy chcesz, bym towarzyszyła ci do sypialni? 
- Nie. 
Zaskoczona tą odpowiedzią zamrugała powiekami. 
- Nie chcesz, panie? - Spróbowała uśmiechnąć się uwodzicielsko. 
Zobaczył napięcie w jej oczach. 
- Możesz odejść. 
Zimny ton jego głosu sprawił, że pobladła i spuściła wzrok. 
- Tak, panie - powiedziała i wyszła. 
Atretes otarł dłonią usta, jakby chciał usunąć z nich smak jej 
pocałunków. Chwycił bukłak z winem i pił łapczywie. Wyszedł z 
triclinium. Jego kroki odbijały się stłumionym echem od 
marmurowych płytek sieni. Samotność zamknęła się szczelnie wokół 
niego, napierając tak, że poczuł ból w sercu. Dlaczego? Przez tę 
dziwkę Julię? 
Wszedł na górę do swojej sypialni. Usiadł na skraju łoża i znowu 
przechylił bukłak. Pragnął się upić, upić tak, żeby zanurzyć się w 
otchłani zapomnienia, żeby spać bez sennych koszmarów. 
Rzucił bukłak i opadł na łoże. Wzrok miał mętny, w głowie czuł 
lekkość. Było to dobre, swojskie uczucie. Jutro będzie czuł się 
gorzej, ale teraz jest mu dobrze. Zamknął oczy i przeniósł się w 
myślach do mrocznych lasów Germanii, do kąpieli w rzece. Potem 
zapadł się w nicość. 

Obudził się w ciemności. Było mu gorąco i niewygodnie. Jęcząc 
obrócił się i usiadł. Nie przywykł do miękkich materaców. 
Przywlókł skórę, rzucił się na posadzkę i westchnął. Zimny marmur 
był jak kamienna ława, na której spał w szkole gladiatorów. 
Tak zastał go rankiem Lagos. Gdyby to było możliwe, najchętniej by 
natychmiast wyszedł. Nie mógł jednak tego uczynić, nie narażając 
się później na gniew swojego pana i straszne konsekwencje. 
Przełknął ślinę i po pokrytej malowidłami podłodze podszedł do 
Atretesa. Pochylił się nad nim. 
- Panie - powiedział, ale daremnie, gdyż Atretes nadal chrapał. 
Lagos zebrał się na odwagę i powiedział głośniej: - Panie! 
Atretes otworzył oko i powoli skupił wzrok na obutej w sandał 
stopie koło swojej twarzy. Zaklął i zakrył głowę futrem. 
- Wynoś się! 
- Powiedziałeś, panie, bym zawiadomił cię, jak tylko przyjdzie 
apostoł. 
Tym razem Atretes mruknął plugawe greckie przekleństwo i odkrył 
głowę. 
- Jest tu? 
- Nie, panie, ale Silus przysłał wiadomość, że przy furcie stoi 
kobieta. Nazywa się Rispa i powiedziała, że spodziewasz się jej 
przyjścia. 
Atretes odrzucił futro. Wstał, mrużąc oczy, gdyż od strony balkonu 
wpadało do pokoju światło słońca. 
- Przyszła z dzieckiem na ręku, panie. 
Atretes machnął ze zniecierpliwieniem ręką. 
- Powiedz Silusowi, żeby wziął od niej dziecko. 
- Jakże, panie? 
- Głuchyś?! - ryknął Atretes i skrzywił się z bólu. - To moje 
dziecko, nie jej! Daj jej sto denarów i niech idzie, skąd 
przyszła, ty zaś zanieś dziecko do mamki. - Ponieważ Lagos ani 
drgnął i tylko wlepiał w niego spojrzenie, Atretes wrzasnął: - 
Rusz się! - Znowu skrzywił się z bólu. 
- Stanie się, jak rozkazałeś, panie. 
Atretes czuł pulsujący ból w głowie, w ustach mu zaschło. 
Rozejrzał się za czymś do picia. Kopnął zwiotczały bukłak i 
podszedł do pięknie rzeźbionego stołu. Gardząc srebrną czarą, 
napił się prosto z dzbana. Odstawił dzban i potarł brodę. Poczuł 
kłujący kilkudniowy zarost. Podszedł do swego legowiska i rzucił 
się na nie, zamierzając spać, póki się nie wyśpi. 
- Panie? 
Atretes dźwignął się odrobinę. 
- Zrobiłeś, jak kazałem? 
Lagos odchrząknął nerwowo. 
- Kobieta powiedziała, że to jej dziecko. 
- A ja powiedziałem ci, że moje. - Zgrzytnął zębami, nie podnosząc 
z miękkiego futra obolałej głowy. 
- Tak, panie, ale ona nie chce go oddać, a Silus nie wie, czy 
powinien uciec się do przemocy. Powiedziała, że przyszła do 
ciebie, żeby porozmawiać o jej synu. 
O jej synu! Atretes podniósł się i usiadł. Czuł, jak narasta w nim 
wściekłość. 
- Czy powiedziała coś jeszcze? - spytał, starając się, żeby 
zabrzmiało to szyderczo. 
Lagos przełknął ślinę. 
- Tak, panie. 
- Nie kwapisz się z przekazywaniem jej słów - warknął Atretes. - 
Dalej, wyduś to z siebie. 
- Powiedziała, żeby oddać ci te denary i żebyś je sobie zjadł. - 
Wyciągnął przed siebie rękę z sakiewką, która stała się 
przedmiotem obrazy. 
Atretes pobladł z gniewu. Podszedł, capnął sakiewkę i obrzucił 
Lagosa groźnym spojrzeniem. 
- Poprośją - rozkazał przez zaciśnięte zęby. 
Jeśli ta kobieta szuka zwady, będzie ją miała. 

Silus patrzył na Lagosa idącego przez dziedziniec. Przygaszony 
uśmiech na twarzy Greka świadczył, że nie poszło mu łatwo z 
Atretesem. 
- Mój pan zechce z tobą rozmawiać, pani - oznajmił Lagos i wskazał 
ręką drogę. - Proszę za mną. 
Idąc za Lagosem, Rispa czuła, że cząstka ciężaru spadła jej z 
serca. Dziękowała w duchu Bogu. Rzuconych w gniewie słów o 
pieniądzach pożałowała, gdy tylko padły z jej ust, ale nie mogła 
już ich cofnąć. Może sługa jest znacznie mądrzejszy niż ona i nie 
przekazał swemu panu tej zniewagi. 
Rozejrzała się i to, co zobaczyła, wzbudziło jej zaniepokojenie. 
Chociaż willa była duża, nikt tu nie pomyślał o urządzeniu ogrodu. 
Dom otoczony był ze wszystkich stron ubitą ziemią. Czuła się, 
jakby przekraczała bramę fortecy, nie zaś próg domu. 
Idąc po schodach, usiłowała zapanować nad drżeniem przenikającym w 
głąb żołądka. Wszystko, co wiedziała o Atretesie, usłyszała od 
Jana, a Jan powiedział jej tylko, że był to niewolnik z Germanii, 
którego wyćwiczono na gladiatora i obdarzono wolnością, kiedy 
wygrał walki eliminacyjne podczas igrzysk w Efezie. Za tymi 
niewieloma słowami kryło się mnóstwo nieszczęść i przemocy. 
Barbarzyńca z pogranicza; człowiek nauczony zabijania innych 
ludzi. 
- Czy jest chrześcijaninem? - zapytała słabym głosem Jana, 
czepiając się tej wątłej nici, jakby mogła ją uchronić przed całą 
górą rozpaczy. 
Chrystus potrafi odmienić człowieka. A człowiek odmieniony okaże 
jej być może współczucie. 
- Nie - odparł ze smutkiem Jan - ale jest ojcem Kaleba. 
- Jakiż ojciec mógłby rozkazać, by zostawiono jego syna na skale, 
ażeby umarł? 
- Ten rozkaz wydała, Rispo, matka Kaleba. On twierdzi, że o niczym 
nie wiedział. 
- I uwierzyłeś mu? 
- To Hadassa przysłała go po syna - odparł po prostu Jan i Rispa 
zalała się łzami. 
- Nie mogę go oddać. Nie mogę. Czyż nie dość już utraciłam? Och, 
Janie, nie mogę! Stał się moim życiem. Całym życiem... 
- Uspokój się, moja droga. 
Jan rozmawiał z nią przez znaczną część nocy, próbując pocieszyć 
młodą kobietę i modląc się z nią do Boga. 
- Sam zaniosę dziecko ojcu - oznajmił, kiedy nadszedł świt. 
- Nie! - sprzeciwiła się Rispa. - Ja pójdę. 
Może serce mu zmięknie i pozostawi jej dziecko. 
Jan był zbity z tropu i pełen wahań. 
- Czy chcesz, bym ci towarzyszył? 
- Nie - odparła i szloch chwycił ją za gardło. - Pójdę sama. 
Kiedy odprowadzała Jana do drzwi swego małego mieszkania, przez 
głowę przemknęła jej myśl, żeby wziąć Kaleba i uciec z nim w 
jakieś miejsce, gdzie nikt ich nie znajdzie. 
"Czy przede Mną też się będziesz ukrywać, umiłowana?" 
Pytanie pojawiło się w jej umyśle tak wyraźnie, że nie mogła 
udawać, iż nie wie, jaka jest wola Boga. Oparła czoło o drzwi i z 
jej oczu popłynął strumień łez. Wiedziała, że jeśli będzie 
zwlekać, ulegnie pokusie i nie odda dziecka. 
Kaleb zawsze budził się głodny. Wyjęła dziecko z łóżeczka i 
nakarmiła przed wyruszeniem w drogę. Przez cały czas modliła się, 
żeby Bóg zmiękczył serce Atretesa i żeby Kaleb pozostał pod jej 
opieką. 
Teraz, idąc ogołoconym z roślinności dziedzińcem do pogrążonego w 
ciszy domu, czuła, jak bardzo samotne jest to miejsce. Czy takie 
samo jest serce tego człowieka? 
"Panie pomóż! O Panie!" 
Weszła za sługą do domu i znalazła się w obszernym atrium, gdzie 
gospodarz podejmował swoich gości. Woda w fontannie migotała w 
promieniach światła wpadającego przez otwór w dachu. Rozpryskując 
się tworzyła delikatną, dającą chłód mgiełkę. Po kilku godzinach 
marszu w kurzu drogi Rispa poczuła ulgę. 
- Zechciej tu zaczekać, pani - powiedział sługa. 
Rispa patrzyła, jak odchodzi pod łukowym sklepieniem i znika za 
rogiem. 
Krążyła niespokojnie po atrium, gładząc plecy Kaleba. Dziecko 
zaczęło już się wiercić. Wkrótce będzie głodne. Czuła, że jej 
piersi są pełne mleka. 
Usłyszała zbliżające się kroki i serce zaczęło jej bić mocniej. 
Zamknęła oczy i modliła się żarliwie, żeby Atretes postawił dobro 
syna przed wszystkimi innymi względami. 
"Panie, pomóż! Ojcze, jakże mogę oddać moje dziecko? Czemu tego 
ode mnie żądasz? Czyż nie dość, że straciłam Szczepana i Rachelę? 
Przecież dałeś mi Kaleba! Chyba nie po to, by teraz mi go 
odebrać?" 
- Dostojna Rispa, panie - powiedział sługa i Rispa otworzyła oczy. 
Kiedy zobaczyła pana domu, jej ciało przebiegł dreszcz niepokoju. 
Był wysoki i potężnie zbudowany; miał długie, jasne, zaniedbane 
włosy. Patrzył na nią oczyma rozpalonymi wściekłością. Rispa nigdy 
nie zetknęła się z kimś mającym tyle dzikości w oczach. Jego gniew 
wypełniał całe pomieszczenie. 
- Zostaw nas - rozkazał Atretes i sługa zniknął ze skwapliwością, 
która wzmogła jeszcze bardziej trwogę kobiety. 
Znalazła się sam na sam z panem tego domu i czuła, że ogarnia ją 
coraz większe drżenie. Jedynym dźwiękiem był teraz szmer wody w 
fontannie. Jej serce biło jak oszalałe, gdyż Atretes zaczął się do 
niej powoli zbliżać. Jego niebieskie oczy zwęziły się, kiedy 
mierzył ją od stóp do głów zimnym spojrzeniem, które na moment 
spoczęło prawie obojętnie na dziecku. Patrzył jej prosto w oczy. 
Wyczuwała, że ten człowiek jest w każdej chwili gotów użyć 
przemocy. Promieniowała z niego jakaś mroczna siła. 
Ktoś taki miałby być ojcem jej małego, słodkiego Kaleba? Jak to 
możliwe? 
Mocniej przytuliła syna do piersi. 
Atretes czuł, jak z każdym krokiem wzbiera w nim gniew. Ta 
kobieta, tak zaborczo zamykająca w ramionach jego syna, 
przypominała mu Julię. Była bardzo drobna, a mimo brązowawej 
wełnianej chusty okrywającej włosy, rzucało się w oczy to, że jest 
niezwykle piękna. Kosmyki mokrych, kręconych, czarnych włosów 
okalały gładką, owalną twarz o oliwkowej cerze. Usta miała miękkie 
i pełne jak Julia. Takie same jak Julia brązowe oczy. I takie samo 
pełne ciało. 
Gdyby dziecko nie było owinięte szalem, jednym ruchem wyrwałby 
swego syna z jej ramion. 
Cisnął jej do nóg sakiewkę pełną monet. 
- Dwieście denarów! - warknął. 
Rispa rozchyliła wargi, wstrząśnięta jego gestem. Zrobiła krok do 
tyłu. Nigdy nie widziała twarzy tak groźnej, zimnej i bezlitosnej. 
- Za mało? - spytał lodowatym tonem. 
- Chcesz odkupić ode mnie dziecko? 
- Nie! Płacę ci za to, co dla niego zrobiłaś. 
Obelżywe słowa roznieciły jej gniew. 
- Płacisz? A jak można zapłacić za wydarcie kobiecie z ramion 
dziecka, które ona kocha? Wygląda mi na to, że niczego nie jesteś 
w stanie pojąć. Ja kocham Kaleba! 
- Kaleba? - powtórzył i przypomniał sobie Żyda, gladiatora, 
którego znał wiele lat temu w Rzymie, którego szanował i... zabił. 
- Takie imię dostał. 
- Nie ja mu je dałem! 
- Bo cię nie było, kiedy mu je nadawano! 
- Powiedziano mi, że mój syn nie żyje - rzucił Atretes zimnym 
tonem, wyrzucając sam sobie, że tłumaczy się przed tą kobietą. Co 
to ją obchodzi? - To moje dziecko, kobieto! Rozwiń je z szala i 
oddaj! 
Rispa daremnie próbowała powstrzymać łzy napływające do oczu. 
- Nie! 
- Nie? 
- Proszę cię, byś ze mną porozmawiał. 
Atretes był jednak niewzruszony. Przecież Julia też używała łez, 
żeby uzyskać od niego to, czego chciała. 
- To, co możesz mi powiedzieć, niczego nie zmieni. 
- Może zaszła pomyłka. Kaleb ma czarne włosy i oczy... - Jej głos 
zamarł, gdyż oczy Atretesa pociemniały od gniewu, którego ona nie 
rozumiała. 
- Jego matka miała czarne włosy i oczy - uciął. Zrobił krok w jej 
stronę, a ona cofnęła się. - Choć mam prawo powątpiewać w to, co 
mówiła jego matka - dorzucił cynicznie - nie mam powodów, by 
wątpić w słowa jej służebnej, Hadassy. To moje dziecko! 
- Mówisz o nim tak, jakby było rzeczą! Nie jest koniem, żeby nim 
handlować, ani domem, żeby go sprzedawać. - Rozejrzała się. - To 
ma być dom? Raczej twierdza. Jakie życie dasz temu dziecku? 
- Nie twoja sprawa. 
- Owszem, moja. Jest moim synem. 
- Nigdy nie był twoim synem, kobieto! Trzymasz dziecko na ręku, 
ale to za mało, by było twoje. 
- Odkąd Jan dał mi Kaleba, a ja wzięłam dziecko na ręce, stanowi 
ze mną jedno. 
- Wszystkie kobiety mają serca nierządnic i nie zostawię mojego 
syna w rękach jednej z nich! 
Łzy znowu napłynęły jej do oczu. 
- Jedna cię skrzywdziła, a osądzasz wszystkie. To niesprawiedliwe. 
- Twoje słowa są bez znaczenia, bo mam prawo do mojego dziecka. 
Skinął głową w stronę chłopczyka i Rispa poczuła jakąś sztywność w 
szyi. 
- Masz usta pełne praw dziecka. A miłość? Gdzie byłeś, kiedy matka 
kazała zostawić swe dziecko na skale? Czemu nie odesłała go tobie? 
Też go nie chciałeś, czy nie tak? Odwróciłeś się do niego plecami. 
I śmiesz mi mówić takie rzeczy o kobietach! Co byłoby z Kalebem, 
gdyby Hadassa go nie uratowała? Po co ci on teraz, skoro nie 
dbałeś o niego przedtem? 
Najchętniej udusiłby ją za te wszystkie pytania, które budziły w 
nim poczucie winy i zadawały ból. Rozbudzały w nim też zachłanną 
zaborczość. 
- Jest ciałem z mojego ciała - powiedział zimno. 
- Kilka godzin spędzonych z kobietą w łożu to za mało, żeby być 
ojcem. 
Zobaczyła, jak zaciska szczęki. 
- Ledwie na niego spojrzałeś - ciągnęła, starając się pokonać 
gniew i rozpacz. - Czemu chcesz tego dziecka, Atretesie? Co 
zamierzasz z nim uczynić? 
- Zabiorę je do Germanii. 
Jęknęła cichutko. 
- Do Germanii! - powtórzyła z sercem przepełnionym trwogą. - Jak 
samotny mężczyzna może wyprawić się w taką długą i niebezpieczną 
podróż z czteromiesięcznym dzieckiem, które trzeba karmić piersią? 
Czy choć przez moment pomyślałeś o tym, czego ono potrzebuje? 
Kaleb nie przeżyje czegoś takiego! 
- Przeżyje! - rzucił stanowczym tonem. - A teraz oddaj mi go. 
- Jest za mały!... 
- Oddaj mi dziecko albo, przysięgam na bogów, odbiorę ci je siłą! 
Kaleb obudził się i zaczął popłakiwać. Rispa poczuła, jak małe 
piąstki wtulają się w jej piersi. Spojrzała oczyma pełnymi łez na 
Atretesa i zrozumiała, że mężczyzna gotów jest spełnić swoją 
groźbę. Nie może narażać Kaleba. Rozwiązała szal i podała dziecko 
Atretesowi. Rozpłakało się jeszcze bardziej i zaczęło wymachiwać 
rączkami. Czuła, jak mleko napływa jej do sutek i ogarnęła ją 
jeszcze większa trwoga. 
- Jest głodny. 
Atretes zawahał się. Dziecko jest takie maleńkie i bezbronne. 
Spojrzał na Rispę i dostrzegł trwogę w jej oczach. Po policzkach 
kobiety spływały łzy. Nie zmieniając srogiego wyrazu twarzy, wziął 
od niej syna, który zanosił się coraz głośniejszym płaczem. 
Rispa przycisnęła dłonie do serca. Podniosła wzrok na mężczyznę. 
- Błagam cię, Atretesie, nie rób tego. 
Nigdy jeszcze nie widział takiej trwogi na kobiecej twarzy. 
- Wynoś się! - rozkazał chrapliwym głosem. 
- Błagam!... 
- Precz! - wrzasnął i płacz dziecka stał się nie do zniesienia. 
Rispa załkała spazmatycznie i odwróciła się. 
- Nie zapomnij tego! - krzyknął i kopnął w jej stronę sakiewkę z 
monetami. 
Odwróciła się. Podniosła sakiewkę i patrząc przez łzy na Atretesa, 
cisnęła ją do fontanny. 
- Oby Bóg ci wybaczył, bo ja nie potrafię! 
Raz jeszcze spojrzała na dziecko i łkając wybiegła z atrium. 
Atretes poszedł kilka kroków za nią i patrzył, jak biegnie w dół 
schodów, a potem przez dziedziniec. Zamknął kopnięciem drzwi, 
zanim dotarła do bramy. 
Czuł się nieswojo. Spojrzał na zaczerwienioną twarz syna i na 
chwilę stracił pewność siebie. Dotknął czarnych włosów i gładkiego 
policzka. Dziecko zaczęło się prężyć, nie przestając płakać. 
- Możesz płakać, ile zechcesz. Jesteś mój - burknął. - Nie żadnej 
z nich, ale mój. Mój! 
Przytulił mocniej dziecko, kołysząc je w ramionach i chodząc tam i 
z powrotem po atrium, ale Kaleb wcale się nie uspokoił. 
- Lagos! 
- Słucham, panie. 
Sługa zjawił się tak szybko, że Atretes zaczął podejrzewać, iż 
przyczaił się gdzieś w pobliżu i podsłuchiwał rozmowę z kobietą. 
- Wezwij mamkę. 
- Tak jest, panie. 
Lagos nigdy dotąd nie widział, żeby jego pan czuł się tak 
niezręcznie jak w tym momencie. Z piszczącym dzieckiem na ręku 
wyglądał prawie komicznie. 
Kiedy mamka zjawiła się w atrium, Atretes czym prędzej pozbył się 
swego brzemienia. 
- Weź go. Tamta kobieta powiedziała, że jest głodny. 
Mamka wyniosła dziecko. Nasłuchując, jak oddala się płacz syna, 
Atretes odetchnął z ulgą. 
Lagos zauważył leżącą w wodzie sakiewkę. 
- Nie chciała pieniędzy, panie? 
- To chyba widać. 
Lagos podszedł do fontanny, żeby wyłowić sakiewkę, ale cofnął 
natychmiast rękę, gdyż Atretes warknął: 
- Zostaw! 
Pociemniała twarz Atretesa powiedziała opuszczającemu atrium 
słudze, że jego pan spędzi resztę dnia w gimnazjonie. 

Rozdział III 


Ktoś ze służby obudził Lagosa w środku nocy. Chodziło o syna 
Atretesa. Mamka była bardzo przestraszona. 
Zaspany Lagos wstał i poszedł korytarzem za służebną. Kiedy 
znalazł się bliżej kuchni, usłyszał płacz dziecka. Wszedł do 
środka i zobaczył mamkę chodzącą tam i z powrotem i próbującą 
uciszyć dziecko, które płakało w jej ramionach. 
- Nie chce piersi - powiedziała. Na jej twarzy malował się 
niepokój. 
- Co ja ci na to poradzę? - rzucił opryskliwie, zirytowany tym, że 
obudzono go w środku nocy. 
- Musisz zawiadomić pana. 
- O nie! Tylko nie ja - oznajmił, potrząsając głową. - Dość już, że 
nie dajesz mi spać. Ani myślę wkładać głowy w paszczę lwa. - 
Ziewnął i poskrobał się po głowie. - Jak dziecko się przegłodzi, 
będzie ssało. 
Odwrócił się plecami do mamki. Teraz na niej spoczywa 
odpowiedzialność za syna Atretesa. 
- Nic nie rozumiesz. Dziecko nie przestało płakać, odkąd wzięłam 
je od pana. 
Lagos stanął na progu i obrócił się w jej stronę. 
- Od tak dawna? 
- Tak. I czuję, jak słabnie w moich ramionach. Jeśli tak dalej 
pójdzie, umrze. 
- Musisz coś zrobić! 
- Przecież ci mówię! Zrobiłam wszystko, co mogłam. Takie małe 
dziecko potrzebuje mleka. 
- Czyżby twoje się zakwasiło, kobieto? - spytał gniewnym tonem 
człowieka, który nie ma pojęcia o tego rodzaju sprawach. 
Jak powiedzieć panu, że mamka nie ma mleka? 
- Moje mleko jest dobre - zapewniła z rozdrażnieniem kobieta - ale 
dziecko tęskni do matki. 
- Coś takiego! - rzekł posępnym głosem. - Matka go nie chce. 
- Pilia powiedziała, że matka czeka za bramą. 
- Kobieta, która przyniosła dziecko, nie jest jego matką - 
wyjaśnił, gdyż słyszał rozmowę w atrium. - A nasz pan nie chce, by 
była przy dziecku. 
Mamka westchnęła ze smutkiem. Położyła dziecko do łóżeczka 
stojącego tuż przy piecu kuchennym. 
- Może więc jest wolą bogów, by umarło. Szkoda, bo to piękne 
dziecko. 
Lagos poczuł zimny dreszcz wzdłuż grzbietu. 
- Chcesz go tu zostawić? 
- Zrobiłam wszystko, co mogłam. 
Lagos uświadomił sobie, ile wysiłku kosztowało Atretesa odzyskanie 
syna, na jakie niebezpieczeństwa się narażał, i pomyślał, że jego 
pan z pewnością nie przyjmie spokojnie śmierci dziecka. 
- Powiem panu, jaka jest sytuacja, gdy tylko się obudzi. Ty zaś, 
kobieto, jeśli zależy ci na życiu, rób co w twojej mocy, żeby 
nakarmić dziecko. 

Atretes nie mógł zasnąć. Stał na balkonie i patrzył na wzgórza 
jaśniejące w świetle księżyca. 
Minęło dziesięć długich lat od czasu, kiedy poprowadził Chattów 
przeciwko Rzymowi. Poniósł klęskę, dostał się do niewoli i 
sprzedano go do szkoły gladiatorów w Kapui. Potem trafił do 
Wielkiej Szkoły w Rzymie. Dziesięć lat! Całe życie. 
Czy ktokolwiek z jego ludu jeszcze żyje? Czy jego brat Warus 
uszedł z życiem z bitwy? Co się stało z siostrą, Martą, i jej 
mężem, Usipim. Co z matką? Z całego serca pragnął wrócić do 
Germanii i zobaczyć, czy żyje jeszcze ktoś z tych, których kochał. 
Leżąc na łożu, patrzył na usiane gwiazdami niebo, ledwie czując 
powiew nocnego powietrza. Pragnął wdychać cierpki zapach sosen, 
pić słodkie piwo z miodem. Pragnął zasiąść z wojownikami wokół 
ogniska narad rozpalonego w świętym gaju. Pragnął zaznać pokoju z 
samym sobą. 
Westchnął i zamknął oczy, dziwiąc się, że coś takiego było w ogóle 
możliwe. Chciał zasnąć, zapomnieć, wrócić do tego, co było dawno, 
dawno temu, do czasów, kiedy jako dziecko biegał z ojcem po 
mrocznych germańskich lasach. Żył wtedy w pełni i bujnie, patrzył 
śmiało przed siebie, gotów przyjąć to, co życie mu przyniesie. 
Chciał, żeby jego syn wzrastał w puszczy - nieokiełznany i wolny 
jak on sam, Atretes, nie zbrukany dotknięciem Rzymu. 
Zmarszczył brwi i zaczął nasłuchiwać. Przysiągłby, że jego syn 
płacze jak wtedy, gdy zabrał go z ramion wdowy. Ale od tego czasu 
minęło wiele godzin. 
Oddychał powoli, próbując skierować myśli ku przyszłości, 
zapomnieć o tym, co było. Ciągle miał jednak przed oczyma twarz 
Rispy, łzy spływające po gładkich policzkach, oczy pociemniałe z 
trwogi. 
"Oby Bóg ci wybaczył, bo ja nie potrafię!" 
Zacisnął powieki, gdyż przypomniał sobie, jak Hadassa przyszła do 
niego na wzgórza z podobnymi słowami. "Niech Bóg się nad tobą 
zmiłuje." 
Zaklął. W głowie mu się kręciło od oszalałych myśli, które 
splatały się jedna z drugą niby kończyny zapaśników. "Oby Bóg ci 
wybaczył." Z jego gardła dobył się jęk bólu. Niby potężne dzikie 
zwierzę zerwał się gwałtownie z łoża i wczepił w murek tarasu, 
jakby chciał przeskoczyć go, by znaleźć się na ubitej ziemi 
dziedzińca. Serce biło mu gwałtownie, dyszał chrapliwie. 
Znowu usłyszał płacz dziecka. 
Wszedł z powrotem do sypialni. Cisza. 
Położył się, ale nadal nie mógł zasnąć. Nie dochodził jednak jego 
uszu płacz syna. 
Czuł nieznośne napięcie. Znowu się zerwał i podszedł do drzwi. 
Szarpnął nimi, aż trzasnęły o ścianę, i wyszedł korytarzem nad 
wewnętrzny dziedziniec. Przechylił głowę i nasłuchiwał dźwięków 
zwiastujących, że stało się coś złego. Z ogromnej willi nie 
dochodził żaden odgłos poza szmerem fontanny w atrium. 
Sam środek nocy. W jego wiosce dzieci budziły się często o tej 
porze i trzeba je było karmić. Może właśnie dlatego jego syn się 
rozpłakał. 
Jednak niepokój nie ustępował. Coś musiało się stać. Nie wiedział 
co, ale wyczuwał, że zdarzyło się coś złego. Podczas lat występów 
na arenie nauczył się ufać instynktowi, nie mógł więc wmawiać 
sobie, że wszystko jest w porządku. 
Wymamrotał przekleństwo i ruszył górnym korytarzem w stronę 
schodów. Zobaczy syna i uśmierzy niepokój. Gdzie Lagos 
zakwaterował mamkę? 
Otwierał drzwi i zaglądał do pustych pomieszczeń, posuwając się 
stopniowo ku zapleczu willi. Usłyszał czyjeś kroki. Odwrócił się i 
ujrzał Lagosa przyświecającego sobie glinianym kagankiem. 
Zaskoczony sługa wzdrygnął się, a potem podszedł szybko do swego 
pana. 
- Panie, szedłem właśnie... 
- Gdzie mój syn? 
- W kuchni. Szedłem właśnie zobaczyć, czy śpisz. 
- Gdzie jest kuchnia? 
- Tędy, panie. - Lagos ruszył przodem, oświetlając drogę swoim 
kagankiem. 
- Co się stało? - spytał Atretes. Pragnął, by sługa przyspieszył 
kroku. 
- Nie chce piersi. Płacze od... od samego rana. 
Atretes nie powiedział ani słowa. Słyszał teraz płacz dziecka. 
Serce mu się ścisnęło. Poszedł za Lagosem do kuchni i natychmiast 
poczuł smród latryny, koło której stało łóżeczko dziecka. Wkrótce 
miało świtać i kucharz miesił już ciasto na chleb. 
Podszedł do dziecka i przyglądał się mu przez chwilę. 
- Jest chore? 
- Nie sądzę, panie - odparła mamka, która stała w pobliżu i 
zacierała nerwowo ręce. 
- A co sądzisz? - spytał gniewnie. 
Kobieta drżała ze strachu. Jej pan wygląda jeszcze groźniej niż 
jej mówiono. Przypomniała sobie ostrzeżenia, jakich nie szczędził 
jej Lagos, i zlękła się, że Atretes obarczy ją całą winą za stan 
dziecka. Nie śmiała powiedzieć, że dziecko może umrzeć, gdyż 
zostało odebrane matce, która poprzednio je karmiła. 
- Niemowlęta są bardzo wątłe, panie. Czasem chorują i umierają bez 
żadnego powodu. 
- Rano było całkiem zdrowe. 
Obrócił się w jej stronę i przerażona kobieta zrobiła krok do 
tyłu. 
- Płacze bez przerwy, odkąd Lagos mi je oddał. Zrobiłam, co 
mogłam, ale nie chce mojej piersi. 
Zmarszczył brwi i raz jeszcze spojrzał na swojego syna. Pochylił 
się i podniósł dziecko. Cichy, przejmujący płacz zmienił się w 
zawodzenie, które bolało bardziej niż rana od miecza. 
Lagos nigdy jeszcze nie widział, żeby jego pan był taki bezradny. 
- Co robić? - spytał Atretes. Zaczął chodzić po kuchni z dzieckiem 
w zagłębieniu ramienia. - Nie pozwolę mu umrzeć! 
- Moglibyśmy posłać po jego matkę - powiedział Lagos i zaraz 
pożałował swoich słów, ujrzał bowiem wyraz twarzy Atretesa. - Mam 
na myśli kobietę, która je tu przyniosła - poprawił się szybko. 
Atretes nadal krążył po kuchni. Musnął policzek dziecka, które 
natychmiast zwróciło otwartą buzię w jego stronę. 
- No tak - rzekł chrapliwym głosem. - Jest głodne. Nakarm je. 
Mamka zdała sobie sprawę, że to jedyny sposób, żeby uświadomić 
Atretesowi, na czym polega cały kłopot. Wzięła dziecko, usiadła i 
obnażyła pełną pierś. Dziecko wzięło sutkę do ust, ale zaraz 
cofnęło się i zaczęło płakać jeszcze głośniej. Z ust popłynęło mu 
mleko, którego nie chciało przełknąć. Podniosła głowę i spojrzała 
na Atretesa. 
- Sam widzisz, panie. 
Atretes przesunął palcami po włosach. Ponosi odpowiedzialność za 
śmierć ponad stu pięćdziesięciu ludzi. Czy ma wziąć na siebie 
także odpowiedzialność za śmierć swojego syna? Zamknął oczy, 
odwrócił się i potarł kark. Miał tylko jedno wyjście. 
- Obudzić Silusa! - rozkazał posępnym głosem. 
Mamka zakryła pierś i położyła z powrotem niemowlę do łóżeczka. 
- Podaj mi dziecko - powiedział Atretes, widząc, jak skwapliwie 
uwolniła się od swego obowiązku. - Może za ciasno je owinęłaś. 
Usiadł i położył sobie chłopczyka na kolanach. Zaczął rozplątywać 
powijaki, którymi dziecko było owinięte niby mumia. Niemowlę miało 
ciało białe i pokryte krostami. Nagle zrobiło się mu chłodno i 
strużka moczu trysnęła prosto na pierś Atretesa. Zaskoczony 
gladiator odchylił się do tyłu i zaklął. 
- To często się zdarza, panie - zapewniła skwapliwie mamka. - Czy 
chcesz, bym je wzięła? 
Atretes spojrzał na swojego syna. 
- Nie - odparł i uśmiechnął się krzywo. - Zdaje mi się, że mój syn 
chce powiedzieć, co o mnie myśli. 
Do kuchni wszedł półprzytomny z przepicia i niewyspania Silus. 
- Lagos powiedział, że wzywałeś mnie, panie. 
- Ruszaj zaraz do Efezu. Na południowy wschód od Artemizjonu i 
biblioteki znajdziesz ulicę z insulae po obu stronach. Wejdź do 
budynku po stronie zachodniej. Pierwsze piętro, czwarte drzwi po 
prawej stronie. Mieszka tam wdowa o imieniu Rispa. 
- Kobieta, która przyniosła rano dziecko? 
- Tak. Masz ją tu jak najszybciej sprowadzić! 
- Ona ciągle jest tutaj, panie. 
- Co? - Twarz Atretesa pociemniała. - Jest w willi? Przecież ją 
stąd wyrzuciłem! 
- Opuściła willę, panie. Wyszła za bramę i usiadła przy drodze. 
Nie ruszyła się stamtąd. 
Atretes zmarszczył brwi. Poczuł rozdrażnienie i jednocześnie ulgę. 
- Przyprowadź ją. 
Silus czym prędzej wyszedł. 
Płacz dziecka szarpał nerwy. Atretes przez chwilę chodził po 
kuchni, a potem usiadł, trzymając dziecko na kolanach. 
- Dlaczego to tak długo trwa? - burknął. 
Miał wrażenie, jakby trzymał w rękach rozpalone węgle. Z 
zewnętrznego korytarza doszedł odgłos pospiesznych, lekkich kroków 
i po chwili wdowa stanęła na progu. 
Twarz miała bladą od chłodu i spuchniętą od płaczu. Atretes 
oczekiwał, że obsypie go oskarżeniami, ale Rispa szepnęła tylko 
głosem pełnym rozpaczy: "Kaleb" i podbiegła do dziecka. Atretes 
uśmiechnął się posępnie i puścił dziecko. Rispa przytuliła je do 
piersi. Nadal płakało, ale już inaczej. Rispa odwróciła się, 
odgarnęła szal i rozwiązała prawe ramiączko sukni. Jej ramię 
drgnęło i Atretes zobaczył, że jego syn ssie łapczywie pierś 
Rispy. 
W kuchni zapanowała cisza. 
Mamka-niewolnica odetchnęła z głęboką ulgą. 
- Dziecko zna swoją matkę. 
Atretes zerwał się na równe nogi. 
- Wynoś się! 
Mamka jęknęła z przerażenia i uciekła. Atretes obrzucił gniewnym 
spojrzeniem Lagosa i Silusa. Szarpnął głową, nakazując im opuścić 
kuchnię. 
Znowu zapadła cisza. Atretes stał bez ruchu, sam na sam z wdową 
karmiącą jego syna. Zaczepił nogą o stołek i pociągnął go w stronę 
ognia. 
- Siadaj! 
Kobieta usiadła, nie patrząc na mężczyznę. Pochyliła głowę nad 
dzieckiem i szeptała mu coś łagodnym głosem. 
Atretes krążył niespokojnie po kuchni, a w końcu zatrzymał się i 
oparł biodrem o ladę. Zacisnął zęby i spojrzał w stronę Rispy. 
Zakryła już skromnie ramię szalem, przez cały czas tuląc dziecko 
do obnażonej piersi. Zauważył, że z lewej strony jej sukni 
pojawiła się wilgotna plama. 
Rispa obróciła czule Kaleba w drugą stronę. Nie zsuwając szala, 
rozwiązała lewe ramiączko. 
Zaskoczony Atretes zobaczył rumieniec na jej policzkach. Ile lat 
minęło, odkąd po raz ostatni widział zawstydzoną kobietę? Rispa 
odwróciła się tyłem do mężczyzny, wyraźnie skrępowana jego 
obecnością. Zniesie to, że nie chce zostawić jej samej z synem. 
Czuła na karku żar jego gniewnego spojrzenia. 
- Kazałem ci odejść - powiedział ponurym głosem. 
- Droga nie jest twoją własnością. 
Roześmiał się niewesoło. 
- Można by pomyśleć, że to twój syn. 
Rispa odwróciła głowę i zobaczyła na jego twarzy coś, co - 
wiedziała - wolałby ukryć. Linia ust nabrała jakiejś miękkości, 
oczy mu błyszczały. 
- Miałam dużo czasu na rozmyślania - szepnęła. 
- O czym? 
- Niewiele o tobie wiem. Znam tylko ponure szczegóły o pełnym 
przemocy życiu, jakie wiodłeś. 
Jego uśmiech był zimny i zarazem szyderczy. 
Wstrząśnięta kobieta spuściła wzrok na Kaleba. Wkrótce uśnie przy 
jej piersi. Jest taki piękny, cenniejszy dla niej niż życie. 
Wiedziała jednak, że im mocniej do niego lgnie, tym bardziej 
Atretes będzie upierał się przy tym, żeby go jej odebrać. 
Poruszyła leciutko Kalebem i dziecko przywarło do niej z całej 
siły ustami, ssąc prawie gorączkowo pierś. Nacisnęła palcem na 
pierś, przerywając ssanie. Kropelka mleka spłynęła z jego ust. 
Otarła ją. Pocałowała leciutko Kaleba, położyła go sobie na 
kolanach i zawiązała ramiączko sukni. Ciągle czuła na sobie 
spojrzenie Atretesa. 
Poprawiła szal, żeby zakryć plamę wilgoci na sukni, i przypomniała 
sobie, jak w chwili, kiedy weszła do holu i usłyszała płacz 
Kaleba, jej pierś wezbrała mlekiem. Dzieło Boże jest doprawdy 
cudowne! Uniosła Kaleba, kładąc sobie jego głowę na ramieniu. 
Wstała i głaskała plecy niemowlęcia. Chodziła powoli po kuchni, 
klepiąc leciutko dziecko. Czuła ciepło jego małego ciała, czuła, 
że całkowicie się uspokoiło. Spojrzała na Atretesa i zobaczyła, 
jak zbity z tropu mężczyzna marszczy brwi. 
Patrząc na jego zaciśnięte szczęki, Rispa przypomniała sobie 
opowieść o królu Salomonie i kobietach spierających się o dziecko. 
Prawdziwa matka gotowa była wyrzec się swego dziecka, byleby 
ocalić jego życie. 
Matka Kaleba pragnęła śmierci swego synka. A cóż to za człowiek z 
tego gladiatora! Rispa nigdy nie widziała mężczyzny tak 
szorstkiego i jednocześnie tak pięknego. Miał rysy posągu 
wyrzeźbionego przez biegłego mistrza. Wszystko w nim mówiło o 
głębokiej, przemożnej męskości. Ni śladu łagodności. Był to 
człowiek nie znający litości. Czy na pewno? 
"O Panie, spraw, by serce mu zmiękło." 
Rispa z bijącym mocno sercem stanęła przed Atretesem. Wyciągnęła 
ku niemu ręce, w których trzymała dziecko. 
- Weź go. 
Atretes zmarszczył brwi i zesztywniał. Biorąc dziecko, przyglądał 
jej się zwężonymi oczami. Kaleb natychmiast obudził się i zaczął 
płakać. Rispa zobaczyła, że przez twarz Atretesa przemknął grymas 
bólu. 
- Przytul go do serca - powiedziała cichutko, walcząc ze łzami, 
które cisnęły się jej do oczu. - Tak, dobrze. A teraz pocieraj 
delikatnie jego plecy. 
Położył ogromną dłoń na drobnych plecach syna. Czuł się niepewnie, 
właściwie miał nadzieję, że ciche popiskiwanie dziecka zmieni się 
w głośny płacz. 
- Proszę cię, Atretesie, o wybaczenie - powiedziała poważnym 
głosem Rispa. - Mój język jest czasem jak płomień. Wybacz mi 
okrutne słowa. Nie mam żadnego prawa, żeby być ci sędzią. 
Na niewesołej twarzy mężczyzny pojawił się na króciutką chwilę 
wyraz zdumienia, ale zaraz jego miejsce zajął uśmiech pełen 
cynizmu. 
- To ładnie z twojej strony - warknął Atretes. 
Czemu miałby uwierzyć w jej szczerość po tym wszystkim, co 
powiedziała i zrobiła? 
Rispa spojrzała na Kaleba i pomyślała, jak krucho wygląda w 
potężnych ramionach Atretesa. Poczuła ucisk w gardle. Skinęła 
powoli głową, starając się przełknąć łzy. 
Atretes przyglądał się jej uważnie, zbity z tropu uczuciami, które 
nim miotały. Brązowe oczy kobiety pociemniały ze zmęczenia, łzy 
wyżłobiły bruzdy na brudnych policzkach. Patrzyła na niego 
błagalnie. 
- Wiem, że wedle rzymskiego prawa Kaleb jest twój i możesz nim 
rozporządzać - powiedziała drżącym głosem - ale błagam cię, byś 
pamiętał o tym, co jest mu naprawdę potrzebne. - Serce w niej 
zamarło, gdyż Atretes milczał. - Kaleb i ja jesteśmy ze sobą 
związani tak, jakby wyszedł z mojego łona. 
- Nie jesteś jego matką. 
- Jestem jedyną matką, jaką znał. 
- Odkąd przywleczono mnie w łańcuchach z Germanii, spotkałem tylko 
jedną kobietę, która nie była dziwką. Nie sądzę, byś różniła się 
od innych. 
Mocniej otuliła ramiona szalem, zmrożona nienawistnym wyrazem jego 
błękitnych oczu. Jeśli chce, może ją potępiać, choć nic przecież o 
niej nie wie. Są ważniejsze rzeczy. 
- Za kilka godzin Kaleb się obudzi. Jeśli nadal nie będzie chciał 
mleka mamki, przyślij po mnie. Będę czekała za bramą. 
Zaskoczony Atretes patrzył, jak kobieta się oddala. Marszcząc brwi 
nasłuchiwał jej cichych kroków oddalających się w ciemnym 
korytarzu. Usiadł i patrzył na śpiącego syna, ale ani przez moment 
nie opuszczało go poczucie jakiegoś niewyraźnego niepokoju. 

Atretes z posępną miną przeszedł przez nagi dziedziniec, 
skinięciem głowy odprawił Silusa, podniósł rygiel i otworzył 
furtę. Wyszedł i rozejrzał się. Wdowa była dokładnie tam, gdzie 
powiedziała: siedziała oparta plecami o mur. Podciągnęła kolana, 
owinęła się szczelnie szalem, żeby uchronić się od chłodu. 
Kiedy padł na nią cień, obudziła się i uniosła głowę. Atretes 
zobaczył, że ma ciemne kręgi pod oczami. 
Stał nad nią z rękami na biodrach. 
- Mamka próbowała dać mu piersi, ale znowu daremnie - powiedział. 
Miał uczucie, że to w pewien sposób jej wina. - Chodź, nakarmisz 
go. 
Rispę uderzyło to, że był to rozkaz, a nie prośba. Dźwignęła 
zesztywniałe, obolałe po długim czuwaniu na zimnie ciało. Nie 
tylko Kaleb był głodny. Ona też nie jadła nic od opuszczenia 
wczorajszego ranka Efezu. 
- Zostaniesz - oznajmił Atretes tonem, jakby podjął decyzję, nie 
zważając na jej wolę. Uśmiechnęła się z ulgą i odmówiła w duchu 
dziękczynną modlitwę. Weszła za nim do willi. - Silus przyniesie 
twoje rzeczy - ciągnął Atretes. - Zamieszkasz koło kuchni. - 
Obejrzał się i zobaczył uśmiech na jej twarzy. - Tylko nie 
wyobrażaj sobie, że wygrałaś. 
- Nie będę szarpała Kaleba w moją stronę, jakby był kością, którą 
wydzierają sobie dwa psy - odparła, podążając za nim przez atrium. 
Słyszała płacz dziecka. - Lepiej byłoby, gdyby pozostawał ze mną. 
Atretes zatrzymał się i obrzucił ją groźnym spojrzeniem. 
- Nie wyjdziesz z dzieckiem poza te mury. 
- Nie to miałam na myśli, lecz to, że lepiej byłoby, gdyby 
przebywał przez cały czas ze mną, gdyż wtedy mogłabym nad nim 
czuwać i zaspokajać bez zwłoki wszystkie jego potrzeby. 
Zawahał się chwilę. 
- Jak sobie życzysz. Jesteś zadowolona? 
Spojrzała na srogą twarz i zrozumiała, że jego duma została 
zraniona. Przełykając własną dumę i czując się jak żebrak, 
postanowiła przedstawić mu swoją prośbę. 
- Czy mogę dostać coś do jedzenia i picia? 
Uniósł lekko brwi, gdyż dopiero teraz uświadomił sobie, że kobieta 
musi być bardzo głodna. 
- Powiedz Lagosowi, czego chcesz, a on zadba, by ci to 
przyniesiono. Gęsie wątróbki, ostrygi, wino z północnej Italii? 
Wedle twojej woli. Jestem pewny, że dostaniesz wszystko, czego 
zażądasz. 
Rispa zacisnęła usta, żeby powstrzymać się od odpowiedzi pełnej 
gniewu. Taka odpowiedź roznieciłaby tylko jego wściekłość, a 
przecież dość już szkód narobił ten jej niepohamowany język. 
- Razowy chleb, soczewica i wino z wodą zaspokoją mnie całkowicie, 
panie. Poza tym nie chcę niczego. 
- Twoja zapłata wyniesie denara za każdy dzień spędzony w moim 
domu - oznajmił, zagłębiając się w korytarz prowadzący do kuchni. 
- Nie będziesz mi płacił za... 
Zamilkła, gdyż Atretes odwrócił się i ruszył w jej kierunku. 
Pochylił się, zbliżając swoją twarz do jej twarzy. 
- Denar dziennie - powtórzył przez zęby. Jego niebieskie oczy 
rzucały błyskawice. - Abyś zrozumiała, że jesteś tu, bo cię 
wynająłem. Kiedy mój syn zostanie odstawiony od piersi, 
odejdziesz! 
Nie dała się zastraszyć. Rok, co najmniej rok z Kalebem - 
pomyślała, raz jeszcze dziękując Bogu. Koniec płaczów. Musi trwać 
w przekonaniu, że przez rok wiele rzeczy może się zmienić, nawet 
serce człowiecze. 
Oczy Atretesa zwęziły się. Ponieważ kobieta milczała, wyprostował 
się powoli. Mniej musiał okazywać gniewu, żeby zastraszyć 
niejednego z mężczyzn, a ta kobieta stoi tu bez słowa i patrzy na 
niego pogodnie i beztrosko. 
- Znasz drogę - rzucił. 
Rispa wyminęła go i poszła dalej. 
Atretesa uderzyły gracja i godność jej ruchów, kiedy szła w stronę 
kuchni. 
Chwilę później dziecko przestało płakać. 

Rozdział IV 


Sertes oparł się o furtę we wschodniej części muru otaczającego 
willę i uśmiechając się patrzył z daleka na Atretesa. 
- Dobrze się trzyma - rzucił, nie spuszczając wzroku z Germanina, 
który biegł po skalistym zboczu. 
Gallus wybuchnął urywanym śmiechem. 
- Nie wyobrażaj sobie za wiele, Sertesie. Atretes próbuje 
przepędzić demony ze swej głowy. 
- Oby bogowie pozwolili, by mu się nie udało. - Na ustach Sertesa 
pojawił się leciutki uśmiech. - Tłum stęsknił się za nim. Żaden 
gladiator nie doprowadzał motłochu do takiego szaleństwa. 
- Zapomnij o tym. Nigdy nie wróci na arenę. 
Sertes zaśmiał się cicho. 
- Brakuje mu tego. Może nie chce się na razie przyznać nawet przed 
samym sobą, ale nadejdzie dzień, kiedy to zrozumie. 
Sertes miał nadzieję, że już rychło. W przeciwnym razie musiałby 
wymyślić jakiś sposób, żeby zachęcić Atretesa do powrotu na arenę. 
Zawsze łatwiej znaleźć taki sposób, jeżeli ma się do czynienia z 
gladiatorem, który nie potrafi przecież żyć w innej 
rzeczywistości. A gladiator umiejący tak urzec tłum, tak pełen 
wewnętrznego ognia wart jest fortunę. 
Sertes patrzył, jak Atretes pokonuje ostatnie wzgórze przed willą. 
Kiedy Germanin go zobaczył, jego twarz pociemniała, ale Sertes nie 
poczuł się zgoła urażony. Uśmiechnął się nawet. 
Atretes zwolnił i szedł teraz szybkim krokiem, zdejmując ciężarki 
i ciskając je na bok. Minął Sertesa i wszedł na ubitą ziemię 
dziedzińca. 
- Co tu robisz, Sertesie? - spytał, nie zatrzymując się. 
Sertes podążył za nim mniej spiesznym krokiem. 
- Przyszedłem zobaczyć, jak ci się żyje na wolności - powiedział 
pogodnie. 
Miał do czynienia z gladiatorami od dwudziestu lat i zdawał sobie 
sprawę, że spokojne życie jest dla nich nie do zniesienia. Kiedy 
człowiek zakosztował na arenie krwi, nie jest w stanie zerwać z 
takim życiem, oznaczałoby to bowiem zaparcie się istotnej cząstki 
swojej natury. Wiedział, że tak właśnie jest z Germaninem, choć on 
sam jeszcze o tym nie wie. Sertes widział kiedyś tygrysa 
miotającego się w klatce. Coś podobnego dostrzegł teraz w 
zachowaniu Atretesa. 
Atretes wszedł do łaźni, zrzucił tunikę i wskoczył do frigidarium. 
Sertes wszedł za nim i przystanął na marmurowej dróżce przy 
ścianie, przyglądając się z podziwem byłemu gladiatorowi. Germanin 
był wcieleniem siły i męskiego wdzięku. Nic dziwnego, że kobiety 
za nim płaczą. Atretes jednym potężnym i pełnym gracji ruchem 
ramion dźwignął się z wody na drugim końcu basenu. Jego wspaniałe 
ciało ociekało wodą. Sertes poczuł dumę. 
- Czy wiesz, że nadal skandują twoje imię? 
Atretes owinął ręcznik wokół bioder. 
- Czasy walk na arenie mam już za sobą. 
Sertes uśmiechnął się lekko i przez jego czarne oczy przemknął 
cień szyderstwa. 
- Nie poczęstujesz starego druha winem? 
- Lagos! - krzyknął Atretes i skinął ręką. 
Lagos nalał wina do srebrnej czary i podał Sertesowi, który 
wzniósł czarę w toaście. 
- Za twój powrót na arenę - powiedział, unosząc kielich do ust i 
nie zważając na niechętne spojrzenie, jakim obrzucił go Atretes. 
Opuścił rękę z kielichem. - Przyszedłem z propozycją. 
- Tracisz czas. 
- Tylko posłuchaj. 
- Tracisz czas! 
Sertes zakręcił winem w kielichu. 
- Boisz się, że mógłbyś zmienić zdanie? 
- Nic nie skłoni mnie do wyjścia znowu na arenę! 
- Nic? Rzucasz wyzwanie bogom, Atretesie, a to nigdy nie jest zbyt 
mądre. Nie zapominaj, że sprowadziła cię do Efezu Artemida. 
Atretes zaśmiał się cynicznie. 
- Zapłaciłeś za mnie Wespazjanowi, ile zażądał. Oto co sprowadziło 
mnie do Efezu. 
Sertes poczuł się urażony, ale uznał, że lepiej puścić to 
bluźnierstwo mimo uszu. 
- Pewnie ucieszy cię wieść, że Wespazjan nie żyje. 
Atretes spojrzał na niego. 
- Mam nadzieję, że został zamordowany. - Strzelił palcami. - Wina, 
Lagosie! Do pełna! Warto uczcić to wydarzenie. 
Sertes roześmiał się z cicha. 
- Muszę cię rozczarować. Umarł z przyczyn naturalnych. Nie 
brakowało, prawdę mówiąc, takich, którzy życzyli mu choroby, a już 
szczególnie stara arystokracja, ta bowiem musiała podzielić się 
miejscami w senacie z prowincjuszami z Hiszpanii. Ponoć ojciec 
Wespazjana był w Hiszpanii poborcą podatkowym, któż to jednak może 
wiedzieć? 
- Kto o to dba? 
- Pewnie mieszkańcy Hiszpanii. Zdaje się, że bardzo im sprzyjał. 
Nadał im prawa rzymskie, wszystkich urzędników podniósł do 
godności obywateli Rzymu. - Wybuchnął śmiechem. - Niezbyt to było 
w smak starym rodom, które uważały Wespazjana za plebejusza. - 
Znowu wzniósł kielich. - Mimo swej żądzy krwi był wielkim 
cesarzem. 
- Wielkim? - Atretes rzucił plugawe słowo i splunął na marmur. 
- O tak, wielkim. Może największym od czasów Juliusza Cezara. 
Powiadano, że jest sknerą ale dzięki reformom podatków uchronił 
Rzym przed ruiną finansową. Jego filozofia to przywrócić przede 
wszystkim stabilność chwiejącemu się państwu, a dopiero potem je 
upiększać. Niemało zdołał osiągnąć. Forum i Świątynia Pokoju w 
Rzymie to świadectwa jego wysiłków. Szkoda, że nie dokończył 
budowy kolosalnego cyrku, który zaczął budować na fundamentach 
Neronowego złotego domu. 
- Doprawdy szkoda - rzucił z ironią Atretes. 
- Och, wiem, że go nienawidziłeś. I miałeś po temu powody. 
Przecież to jego kuzyn zdławił bunt w Germanii. 
Atretes obrzucił swojego gościa mrocznym spojrzeniem. 
- Ten bunt nie został zdławiony. 
- Ależ tak, Atretesie. Bardzo długo żyłeś poza ojczyzną. Wespazjan 
przyłączył do Rzymu Agri Decumates w południowej Germanii i odciął 
cały kąt, jaki tworzą Ren i Bazylea. Germanie są teraz rozdzieleni 
i nie stanowią zagrożenia dla Rzymu. Wespazjan był doprawdy 
geniuszem wojskowym. 
Widział, że Atretesowi nie podoba się ta pochwała jego 
prześladowcy. Rozniecała w gladiatorze nienawiść. Ale tego właśnie 
chciał Sertes. Podsycać ten ogień nienawiści. 
- Pamiętasz zapewne jego młodszego syna? - ciągnął Sertes. 
Atretes pamiętał Domicjana aż za dobrze. 
- Zdaje się, że to jemu zawdzięczasz swoją ostatnią walkę w Rzymie 
- mówił zdawkowym tonem Sertes, obracając nóż w ranie w duszy 
Atretesa. - Cesarzem jest teraz jego starszy brat, Tytus. 
Atretes dopił wino. 
- Osiągnięciami wojskowymi nie ustępuje ojcu. To Tytus stłumił 
bunt w Judei i zburzył Jerozolimę. Poza niefortunnym związkiem z 
żydowską księżniczką Bereniką nie można mu nic zarzucić. Pax 
Romana za wszelką cenę. Miejmy nadzieję, że takimi samymi 
zdolnościami wykaże się jako rządca kraju. 
Atretes odstawił pusty kielich i wziął następny ręcznik z półki. 
Wytarł głowę i górną część ciała. Jego błękitne oczy błyszczały. 
Sertes przyglądał mu się z tajonym zadowoleniem. 
- Krążą pogłoski, że kilka dni temu pokazałeś się wieczorem w 
mieście - rzucił jakby dla podtrzymania rozmowy. 
Nie dodał, że te pogłoski potwierdził Gallus, nie wiedząc jednak 
nic o powodach tej potajemnej wyprawy. Chodzi o jakąś poważną 
sprawę i Sertes chciał wiedzieć o jaką. Może się przydać, kiedy 
przyjdzie zmusić Atretesa do wystąpienia na arenie. 
- Poszedłem oddać cześć bogini, a zamiast tego motłoch rzucił się 
na mnie - powiedział Atretes, bez trudu znajdując odpowiednie 
kłamstwo. 
Sertes dostrzegł natychmiast sposobność do ataku i nie omieszkał z 
niej skorzystać. 
- Znam bardzo dobrze prokonsula. Jestem pewny, że wystarczy 
słówko, a odda do twojej dyspozycji oddział legionistów. Możesz 
wejść do miasta, kiedy tylko zechcesz, i złożyć hołd bogini, nie 
troszcząc się o to, czy ujdziesz z życiem. 
Sertes uśmiechnął się w duchu. Środki, jakie zaproponował, 
musiałyby zwrócić powszechną uwagę. Rozpoznano by Atretesa i 
podniecenie zaczęłoby się szerzyć jak gorączka, a gorączka 
rozgrzałaby krew byłego gladiatora. Niech słucha, jak tłumy 
wykrzykują jego imię. Niech zobaczy, jak go wielbią. 
- Chciałbym, żeby tłuszcza zapomniała o moim istnieniu - 
powiedział Atretes. Wiedział, dokąd zmierza Sertes. - To, co 
proponujesz, zaostrzyłoby tylko jej apetyty - dodał, unosząc z 
ironią brew. 
Sertes uśmiechnął się błazeńsko i potrząsnął głową. 
- Atretesie, drogi przyjacielu, jestem zawiedziony tym, że mi nie 
ufasz. Czyż nie miałem zawsze na uwadze tylko twojego dobra? 
- Póki było także twoim. - Atretes roześmiał się chłodno. 
Sertes starał się ukryć swoje rozczarowanie. Przenikliwość 
Atretesa zawsze była źródłem kłopotów. Sukcesy na arenie 
zawdzięczał nie tylko sprawności fizycznej i odwadze. Był 
zaskakująco rozumnym człowiekiem, zwłaszcza jak na barbarzyńcę. 
Połączenie nienawiści z rozumem jest zawsze niebezpieczne, ale też 
właśnie temu Germanin zawdzięcza swoją popularność. 
- Może zdołalibyśmy dojść do porozumienia, które by cię bardziej 
zadowoliło - rzucił Sertes. 
- Pragnę tylko tego, żeby zostawiono mnie w spokoju. 
Sertes nie rezygnował tak łatwo. Zna przecież gladiatora lepiej 
niż on sam. Przyglądał mu się bacznie, kiedy był niewolnikiem, a i 
potem nie spuszczał go z oka. 
- Zostawiono cię w spokoju - powiedział, przyglądając się, jak 
Atretes odrzuca ręcznik, który miał owinięty wokół bioder, i 
zakłada nową bogato tkaną tunikę. Był najpiękniej zbudowanym 
mężczyzną, jakiego Sertes kiedykolwiek widział. - Na wiele 
miesięcy. Ale mam wrażenie, że samotność niezbyt ci dogadza. 
Zakładając gruby skórzany pas nabijany mosiężnymi guzami, Atretes 
przyglądał się mu wzrokiem tak zimnym, że Sertes zrozumiał, iż 
posunął się dzisiaj wystarczająco daleko. Nie był wcale zbity z 
tropu tym, że nie namówił Atretesa do powrotu na arenę. Będzie 
miał jeszcze do tego okazje, które z pewnością wykorzysta. 
Pomachał ręką na znak, że się poddaje. 
- Trudno - rzekł z uśmiechem. - Porozmawiajmy o innych sprawach. 
Mówił przez jakiś czas o tym i owym, a po godzinie odszedł. Nie 
omieszkał jednak zaprosić Atretesa na jedną z uczt, jakie wydawano 
przed igrzyskami. Oznajmił, że rzymski prokonsul bardzo pragnie go 
poznać. Atretes wyczuł kryjącą się za tymi słowami groźbę. Nie 
można pozwalać sobie na lekceważenie wysokiego urzędnika Rzymu. 
Nie przyjął jednak zaproszenia. 
Sertes uznał, że należy postawić sprawę jasno. 
- Trzeba uważać, kogo z Rzymian się znieważa. 
- Kiedy byłem niewolnikiem, nauczyłem się niejednego, Sertesie. 
Nawet cesarz czuje lęk przed tłumem. A wiesz, że tłum nadal mnie 
kocha. 
- Masz też dość rozumu, by wiedzieć, że tłum jest zmienny jak 
kobieta. Łatwo zapomina. A poza tym tłum najbardziej pragnie tego, 
żebyś znowu stanął na arenie. 
Atretes nie odpowiedział, ale Sertes wyczuł, że swoimi słowami 
dotknął czułego punktu. Świetnie. Idąc z Atretesem w dół schodów, 
zauważył w pewnym momencie młodą kobietę z dzieckiem, która szła w 
słońcu przez ogołocony z roślinności dziedziniec przed willą. W 
pierwszej chwili pomyślał, że to Julia Walerian, i zdziwił się. 
Szpiedzy donieśli mu, że ten związek parę miesięcy temu został 
zerwany. Powiedzieli też, że Julia nosi w łonie dziecko - zapewne 
dziecko Atretesa. Po jakimś czasie oznajmili, że dziecko zostało 
pozostawione na skale. Szkoda. Gdyby okazało się, że Atretes jest 
rzeczywiście ojcem, i gdyby dziecko żyło, można by z tej sytuacji 
wyciągnąć niemałe korzyści. 
Sertes przystanął, pogładził się po podbródku i z wyraźnym 
zainteresowaniem zaczął przyglądać się młodej kobiecie. Była 
drobna i bardzo kształtna. Spojrzała w ich stronę, ale zaraz 
odwróciła się i poszła dalej, niknąc za rogiem domu. 
- Zawsze miałeś dobre oko, jeśli chodzi o kobiety. - Obrzucił 
Atretesa rozbawionym spojrzeniem. - Kto to taki? 
- Służebna. 
Sertes wyczuł ostrożność w głosie Atretesa i zaczął zastanawiać 
się, co jest jej powodem. Z zaciekawieniem obrócił się w stronę, 
gdzie zniknęła kobieta. 
- A dziecko? Twoje? 
- To jej dziecko. 
Sertes nie powiedział więcej ani słowa, ale ziarno nadziei zostało 
zasiane w jego płodnym umyśle. 

Rispa obróciła się i zobaczyła idącego w jej stronę Atretesa. 
Rzucało się w oczy, że jest on w paskudnym humorze. Co tym razem 
zrobiła, że wpadł w taki gniew? 
"Panie, czy uda mi się uczynić coś, co będzie uchodzić za właściwe 
w oczach tego człowieka?" 
Kiedy znalazł się bliżej, zobaczyła niebezpieczny błysk w jego 
błękitnych oczach. 
- Czy chcesz, panie, uczynić ze swego syna więźnia? - spytała, 
myśląc tylko o tym, jak bardzo jest spragniona spokoju. 
- Chcę go chronić! 
- Ja też, Atretesie. Mam dach nad głową. 
- Przeprowadzisz się do willi! 
- Co złego może spotkać Kaleba tutaj? Masz swoją straż... 
- Zrobisz, jak powiedziałem, kobieto! 
Rozkazujący ton rozsierdził Rispę. Z tym człowiekiem nie da się 
wytrzymać. Nie jest jego sługą i nie pozwoli, żeby traktował ją w 
ten sposób. Nigdy nie lubiła, kiedy jej rozkazywano. Szczepan był 
bez porównania łagodniejszy od tej germańskiej baraniej głowy. 
Gdybyż jej mąż nadal żył! 
- Jeślibyś miał więcej rozumu - oznajmiła lodowatym tonem - 
posłuchałabym. 
Jego oczy zwęziły się niebezpiecznie. 
- Nie igraj z ogniem, bo wyrzucę cię za bramę. 
Spojrzała mu prosto w oczy. 
- Nie, nie uczynisz tego. 
- Skąd taka pewność? - spytał i twarz mu pociemniała. 
- Stąd, że tak samo jak mnie zależy ci na tym, by Kaleb był 
zdrowy. Nie znał matki poza mną i jestem mu potrzebna. Nie wiem, 
Atretesie, co cię nagle napadło. Jeszcze wczoraj i przedwczoraj 
patrzyłeś, jak chodzę z Kalebem po podwórku i nie miałeś nic 
przeciwko temu. Dziś wyglądasz jak melon, który zaraz pęknie. 
Atretes starał się pohamować swój gniew. Wiedział, że Rispa ma 
rację, ale to tylko wzmagało jego gniew. Tak, przyglądał się jej 
wczoraj i przedwczoraj i jego wzrok cieszyła ta krzątanina - może 
z tej samej przyczyny, dla której Sertes patrzył na nią z taką 
przyjemnością. Dostrzegł wyraz zamyślenia na twarzy Sertesa, zanim 
ten opuścił willę. Była piękną kobietą. Wiedział też, że ze 
względu na syna nie może wyrzucić jej za bramę. Ręce go 
świerzbiły, żeby chwycić ją za gardło. 
Patrząc na twarz Atretesa, Rispa domyśliła się, że mężczyzną 
miotają sprzeczne uczucia, nad którymi góruje jednak gniew - i 
poczuła wyrzuty sumienia. Bóg nie powściągnął jeszcze jej ostrego 
języka. Powinna była zacisnąć usta i przenieść się do willi, a na 
wygłaszanie swoich poglądów wybrać jakiś odpowiedniejszy moment. 
Westchnęła z rezygnacją i oparła Kaleba na biodrze. 
- Co ci się stało, że chcesz zamknąć Kaleba w willi? 
Atretes patrzył przez chwilę, jak jego syn chwyta i ciągnie jej 
tunikę. 
- Rozkazałem ci, ty zaś masz słuchać i milczeć. 
- Czy musi nas to wszystko spotykać? - powiedziała, starając się 
nie okazywać zniecierpliwienia. - Czy ma to coś wspólnego z 
przyjacielem, który z tobą tu przyszedł? 
- Nie jest żadnym przyjacielem! Nazywa się Sertes i zajmuje się 
urządzaniem igrzysk w Efezie. 
- Och! - wykrzyknęła. - Pewnie chciał cię namówić, żebyś wrócił na 
arenę? 
- Tak. 
Zmarszczyła brwi. 
- I namówił? 
- Nie. 
Wyczuła, że za jego gniewem kryje się jakaś poważniejsza sprawa. 
- Musisz wyjawić mi, Atretesie, w czym tkwi zagrożenie. Może 
popełniłam błąd, ale nie wiem zgoła jaki. 
Zrozumiał, że nie przekona tej upartej kobiety, jeśli nie wyjawi 
jej całej prawdy. 
- Jeżeli Sertes wymyśli jakiś sposób, żeby mnie zmusić do walk, 
użyje go. Spytał, kim jesteś. Odparłem, że służebną. Spytał też o 
niego. - Wskazał na syna. 
Serce zaczęło bić jej mocniej, gdyż dostrzegła nareszcie, co im 
grozi. 
- No i...? 
- Odpowiedziałem, że to twoje dziecko. 
Odetchnęła i wykrzywiła ze smutkiem usta. 
- To nim wstrząsnęło? 
- Uważasz, że sytuacja jest zabawna? - syknął przez zaciśnięte 
zęby. 
Rispa westchnęła. Wygląda na to, że na razie umysł Germanina 
spowija czerwona mgła gniewu. 
- Nie - powiedziała spokojnie - nie uważam. Myślę, że sprawa może 
być bardzo poważna, i zrobię jak powiedziałeś. 
Ta uległość zupełnie go zaskoczyła. Tego się nie spodziewał. 
Zawsze się z nim kłóciła, zawsze miała coś do powiedzenia, kiedy 
zwracał się do niej z jakąś prośbą. Idąc tutaj, wiedział, a 
przynajmniej mógł oczekiwać, że czeka go kłótnia. Ta wyrażona 
spokojnym głosem zgoda wprawiła go w osłupienie. "Co za przeklęta 
kobieta - pomyślał. - Co znowu chodzi jej po głowie?" 
Rozdrażniony Atretes przypatrywał się w milczeniu, jak Rispa się 
oddala. Obeszła z boku willę. Pragnął teraz porządnej utarczki, 
więc poszedł za nią. Kiedy ją dogonił, wchodziła już tylnymi 
drzwiami do środka. Obejrzała się na niego. 
- Czy zechciałbyś pobawić się chwilę ze swoim synem? 
Stanął na progu. 
- Pobawić? - Wytrzeszczył oczy ze zdumienia. 
- Tak, pobawić. 
- Nie mam czasu. 
- Tylko czasu masz w bród - rzuciła, wchodząc do sali kąpielowej. 
- Co takiego? 
Obróciła się w jego stronę i obdarzyła go uśmiechem pełnym 
słodyczy. 
- Czasu masz w bród. - Otworzył już usta, żeby odpowiedzieć 
zjadliwie, ale uprzedziła go: - Więcej radości będziesz miał z 
tego, że pobawisz się z Kalebem niż z uganiania się po wzgórzach, 
przeskakiwania przez głazy albo marnowania w gimnazjonie czasu na 
podnoszenie ciężarów i straszenie swojej straży. 
Jego twarz okrył rumieniec. 
- Trzymaj - powiedziała i zanim zdążył pomyśleć o dostatecznie 
ciętej odpowiedzi, podała mu dziecko. 
Cały gniew wyparował z niego, ustępując miejsca zaniepokojeniu. 
- Dokąd się wybierasz? 
- Muszę poszukać czystych pieluszek. Kaleb ma mokro. 
Uśmiechnęła się i odeszła. 
Atretes skrzywił się. Czuł, że wilgoć przesiąka mu przez czystą 
tunikę w miejscu, gdzie przytulił dziecko. Chłopczyk wcisnął buzię 
we włosy na piersi ojca. Atretes odsunął go od siebie. 
- Jest głodny! - krzyknął, nie zdając sobie sprawy, że w jego 
głosie zabrzmiała nutka paniki. 
Rispa stanęła na progu. 
- Nie przejmuj się za bardzo, Atretesie. Nie jest zbyt głodny. - 
Wyłożony marmurem pokój wypełnił się melodyjnym śmiechem. W jej 
oczach zapaliły się iskierki rozbawienia. - Nie wydaje mi się 
zresztą, by wyssał ci wiele krwi. W każdym razie, póki nie wyrosną 
mu zęby. 
Wyszła z pokoju. 
Atretes, zostawiony teraz sam na sam z synem, krążył niespokojnie 
po pokoju. Odsunął dziecko na długość ramion, ale Kaleb rzucał się 
i miał minę, jakby chciał zaraz wybuchnąć płaczem, więc Atretes 
przytulił go z powrotem do piersi, czując, jak zimny pot spływa mu 
z karku. Uświadomił sobie, ile szyderstwa tkwi w fakcie, że oto 
on, który setki razy patrzył śmierci w oczy, czuje się teraz 
całkowicie bezradny, trzymając na rękach dziecko, swoje dziecko. 
Pulchne paluszki Kaleba chwyciły płytkę z kości słoniowej, 
zwieszającą się na złotym łańcuszku z szyi ojca, i wepchnęły jej 
róg do buzi. 
Atretes spojrzał gniewnie na syna i wyjął z jego buzi medalion 
obwieszczający, że jest człowiekiem wolnym. Wsunął go pod tunikę, 
by zabezpieczyć przed dzieckiem, i burknął coś pod nosem o 
kobietach, które opuszczają swoje dzieci. Synek wykrzywił buzię. 
- Tylko nie zacznij płakać - burknął. 
Kaleb otworzył szeroko usta. 
- Na bogów, tylko nie to - stęknął Atretes. Skrzywił się, kiedy z 
tych ust ozwał się rozpaczliwy płacz. Jak to możliwe, żeby taka 
mała istota robiła tyle hałasu? - No dobrze. Jedz go sobie! - 
Wydobył łańcuszek spod tuniki i zakołysał kusząco wisiorkiem przed 
oczyma dziecka. Kaleb, nie przestając łkać, chwycił płytkę i 
zaczął ją ssać. 
Atretes położył syna na stole do masażu. Od dziecka bił 
nieprzyjemny zapach. 
- Rispa! 
Jej imię odbiło się echem od pokrytych mozaikami marmurowych 
ścian. Kaleb musiał wypuścić z rączek kość słoniową i znowu się 
rozpłakał. Atretes, zaciskając zęby i wstrzymując dech, odwinął 
brudne powijaki i rzucił je na leżącą pod ścianą kupkę. 
- Przydałaby ci się kąpiel, chłopcze. Cuchniesz! 
Wziął dziecko na ręce i zaniósł je do basenu. Kiedy Kaleb poczuł 
ciepłą wodę tepidarium, przestał płakać. Zagulgotał z 
zadowoleniem, chwycił znowu wisiorek i zaczął uderzać nim o pierś 
ojca, opryskując mu twarz. 
Atretes ujął syna pod pachy i zanurzał go raz po raz w wodzie. 
Kaleb piszczał z radości i trzepotał rączkami o wodę. Twarz 
Atretesa złagodniała, usta uniosły się w nieco krzywym uśmiechu. 
Patrzył na pluszczącego się Kaleba. Dziecko miało ciemne włosy i 
oczy - zupełnie jak Julia. Zmarszczył brwi, zastanawiając się, co 
jeszcze Kaleb po niej odziedziczył. 
Nagle wyczuł, że nie jest sam. Podniósł głowę i zobaczył Rispę 
stojącą na progu z naręczem czystych powijaków. 
- Wzywałeś mnie, panie? - spytała oficjalnym tonem, ale z 
roześmianymi oczami. Podeszła nad basen i przyglądała się, jak 
Atretes myje Kaleba. Zaśmiała się i powiedziała: - Atretesie, to 
dziecko, nie zaś brudna bielizna. 
- Trzeba go było wykąpać - odparł Atretes, wychodząc z basenu. 
Kalebowi zimne powietrze o wiele mniej się podobało niż ciepła 
woda, znowu zaczął się więc buntować. - Weź go - rzekł Atretes, 
podając jej syna. 
Zarzuciła sobie szmatki na ramię i wzięła od niego dziecko. 
Pocałowała je w mokry policzek. 
- Miło było w wodzie? - spytała i roześmiała się, gdyż zadowolone 
dziecko zaczęło się śmiać. Zagadywała do niego łagodnym głosem, 
idąc w stronę stołu do masażu. 
Atretes stał i przyglądał się. Mówiła miękkim, pełnym słodyczy 
głosem, śmiała się i pochylała, pozwalając Kalebowi łapać się za 
kciuki. Przyłożyła usta do brzuszka malca i zaczęła dmuchać w 
pępek. Kaleb znowu roześmiał się z radością. Uniósłszy kąciki ust 
w uśmiechu, Atretes podszedł, żeby popatrzeć, jak jego syn 
wymachuje rączkami i nóżkami. Rispa, nie zwracając uwagi na 
mężczyznę, przemawiała bez przerwy do maleństwa, owijając je w 
czyste pieluszki, kiedy jednak podniosła dziecko, spojrzała ze 
zrozumieniem na Atretesa. 
Serce zabiło mu mocniej, ale zaraz w jego głowie ozwał się dzwonek 
ostrzegawczy. Już widział takie piękne ciemne oczy. 
Patrzył na nią tak intensywnie, że Rispa poczuła wzburzenie, gdyż 
to spojrzenie poruszyło w niej jakiś podstawowy instynkt. Kiedy 
przesunął wzrok niżej, jej ciało ogarnęła fala ciepła. "Panie, 
nie!" Zrobiła krok do tyłu, trzymając przed sobą Kaleba niby 
tarczę. 
- Zechciej mi wybaczyć, panie - powiedziała. Pragnęła zabrać 
Kaleba i uciec jak najdalej od tego drapieżnego spojrzenia. 
- Nie, nie zechcę. 
- Panie? - Zamrugała. 
- Zanieś go do triclinium. 
- Po co? 
- Czy muszę się tłumaczyć? 
Zawahała się, niepewna jego zamiarów, zrozpaczona miotającymi nią 
uczuciami. 
- Muszę? - powtórzył i jego oczy zwęziły się. 
- Nie, panie. 
- Zrób więc, co ci kazałem. 
Dlaczego zawsze musi przemawiać do niej tym tonem? Nie jest u 
niego na służbie! To prawda, mieszka tu, w jego domu, gdyż 
pozwolił, by zajmowała się jego synem, dzieckiem, które kochała 
jak własne. Ale nie jest tu na służbie! 
- Kaleba trzeba nakarmić i położyć spać - powiedziała, starając 
się zachować spokój. 
- Jedno i drugie można zrobić w triclinium. 
Widząc, że Atretes z pewnością nie ustąpi, wyszła z Kalebem, a 
Atretes podążył za nią. Na szczęście w wewnętrznym korytarzu 
panował chłód. Weszła do umeblowanej z przepychem jadalni i 
usiadła na łożu. Po chwili Kaleb już spał, owinęła go więc w swój 
szal, ułożyła na łożu i obłożyła ze wszystkich stron poduszkami. 
Splotła mocno na podołku drżące ręce i czekała. 
Atretes obrzucił ją spojrzeniem. 
- Czy jesteś głodna? - spytał oschle. 
- Niezbyt. 
Czując na sobie jego spojrzenie, wzięła na ręce Kaleba, by znaleźć 
ukojenie w cieple jego ciała. 
Atretes przyglądał się, jak trzyma czule jego syna, którego 
położyła sobie na kolanach. 
- Pomyślałem, że niewiele o tobie wiem - oświadczył, układając się 
na łożu naprzeciwko i badając wzrokiem jej piękną twarz. 
Rispa czuła przez cały czas jakiś promieniujący z niego niepokój. 
- Co stało się z twoim mężem? - spytał cichym głosem. 
Zaskoczona i zbita z tropu tym pytaniem, odparła krótko: 
- Nie żyje. 
- Wiem, że nie żyje. - Atretes roześmiał się zimno. - W przeciwnym 
razie nie byłabyś wdową. Chcę się dowiedzieć, jak umarł. 
Spuściła wzrok na kochaną twarzyczkę Kaleba, starając się 
zapanować nad przeszywającym ją bólem. Po co pyta o takie rzeczy? 
- Został potrącony przez powóz - odparła miękkim głosem. 
- Czy próbowałaś dowiedzieć się, kto powoził? 
- Tego samego dnia wiedziałam. Był to rzymski urzędnik. 
- Idę o zakład, że nawet się nie zatrzymał. 
- To prawda. 
Atretes wykrzywił lekko usta. 
- Zdaje się, że oboje mamy powody, by nienawidzić Rzymian. 
Ta uwaga wzbudziła natychmiast jej zaniepokojenie. 
- Nie czuję do nikogo nienawiści. 
- Doprawdy? 
Zbladła i pogrążyła się w zamyśleniu. Czyżby nie zapanowała do 
końca nad swoimi uczuciami? Czyżby ciągle zachowywała w sercu 
nienawiść do człowieka, którego nieuwaga doprowadziła do śmierci 
męża, którego tak bardzo kochała? 
"Boże mój, jeśli tak jest, oczyść mnie z tego uczucia. Zbadaj me 
serce i odmień je." 
- Pan nie chce, bym kogokolwiek nienawidziła. 
- Pan? 
- Jezus Chrystus, Syn Boga Żywego. 
- Bóg Hadassy. 
- Tak. 
- Nie będziemy o Nim rozmawiać - powiedział i wstał z łoża, jakby 
chciał ją odprawić. Nalał sobie wina do srebrnego kielicha. Drugi 
kielich stał na tacy, ale Atretes nie zaproponował, by się napiła. 
- Jest pewna rzecz, o której chciałabym z tobą porozmawiać - 
oświadczyła spokojnym głosem. 
Odstawił kielich z takim rozmachem, że Rispa podskoczyła. Kaleb 
obudził się i zaczął płakać. 
- Uspokój go! 
Wzięła dziecko na ręce i zaczęła pocierać mu plecki. Płakało 
jeszcze głośniej. 
- Zrób coś, żeby się uciszył! 
Wstała. Czuła się strapiona. 
- Czy pozwolisz, bym wyszła? 
- Nie! 
- Zaśnie, jeśli go nakarmię. 
- To go nakarm! 
- Nie mogę, kiedy patrzysz! 
Atretes poszedł w kąt pokoju. Spojrzał na nią z twarzą stężałą od 
gniewu. 
- Na bogów, kobieto. Siadaj i daj mu to, czego chce! 
- Przestań wrzeszczeć! - rzuciła mu równie gniewnym tonem. 
Natychmiast się zawstydziła. Ten niegodziwy człowiek wydobywa z 
niej to, co najgorsze! 
Trzęsąc się z irytacji, Rispa usiadła ciężko na łożu. Odwróciła 
się plecami do Atretesa i zajęła się dzieckiem. Owinęła przedtem 
Kaleba szalem, a teraz potrzebowała go, by się nim osłonić. 
Zrobiła wszystko drżącymi rękami. 
Odetchnęła, kiedy Kaleb zaczął ssać jej pierś i w pokoju 
zapanowała cisza. Usłyszała brzęk metalu o metal i domyśliła się, 
że Atretes dolewa sobie wina. Czyżby zamierzał się upić? 
Wystarczająco się go bała, kiedy był trzeźwy. Nie chciała nawet 
myśleć, jaki może być, kiedy nadmiar wina zaszumi mu w głowie. 
Stanął jej przed oczami obraz ojca i jej umysł ogarnęła fala 
gniewu i strachu. Przypomniała sobie akty przemocy. Poczuła 
dreszcz zgrozy i spróbowała odepchnąć od siebie ten diabelski 
obraz. "Nie sądźcie, a nie będziecie sądzeni; nie potępiajcie, a 
nie będziecie potępieni; odpuszczajcie, a będzie wam odpuszczone." 
Uczepiła się z całej siły tych obietnic. "Panie, idź obok mnie 
przez ten padół. Przemawiaj do mnie. Otwórz moje uszy i serce, 
abym słyszała." 
- Co tam szepczesz? - burknął Atretes. 
- Modlę się o pomoc - warknęła. 
Serce nadal biło jej szybko i mocno. Dziwiła się, że Kaleb nie 
zauważył jej zdenerwowania. 
- Jeszcze nie śpi? - zapytał spokojnie Atretes zza jej pleców. 
- Prawie zasnął. 
Kaleb miał już piasek pod powiekami. Usta rozluźniły się, ale 
zaraz znowu zaczęły pracować. Wreszcie odprężył się całkowicie. 
- Dzięki niech będą bogom - powiedział z westchnieniem Atretes, 
układając się na łożu. Patrzył, jak Rispa poprawia strój. Siedząc 
bokiem na łożu, z powrotem owijała Kaleba w swój szal. - Co stało 
się z twoim dzieckiem? - Jej ręce zamarły bez ruchu i zobaczył, że 
pobladła. 
- Moja córeczka dostała gorączki i umarła w trzecim miesiącu życia 
- odpowiedziała drżącym głosem. Musnęła czubkami palców policzek 
Kaleba. Obróciła się i spojrzała oczami pełnymi łez na Atretesa. - 
Po co zadajesz mi te wszystkie pytania? 
- Chcę dowiedzieć się czegoś więcej o kobiecie, która karmi moje 
dziecko. 
Jej ciemne oczy rzucały błyskawice. 
- A może bardziej się tobą zainteresowałem. 
Zimny, cyniczny uśmiech Atretesa zupełnie ją porażał. Jej twarz 
oblał rumieniec, ale kiedy otworzyła usta, mówiła głosem chłodnym 
i miarowym. 
- Możesz bawić się Kalebem, kiedy tylko zapragniesz, panie. Nie 
myśl jednak, że będziesz bawił się mną. 
Uniósł brwi. 
- A to dlaczego? 
- Ponieważ pogorszyłoby to i tak złe stosunki między nami, 
musiałabym bowiem powiedzieć ci "nie". 
Atretes zaśmiał się. 
- Mówię szczerze, panie. 
- Tak to wygląda - potwierdził oschle. - Lecz szczerość to u 
kobiet cecha rzadka. Znałem tylko trzy, które ją miały: moja 
matka, moja pierwsza żona Ania i Hadassa. - Roześmiał się 
niewesoło. - Żadna z nich nie żyje. 
Ogarnęła ją fala współczucia. 
Zobaczył, że wyraz jej ciemnych oczu złagodniał, że Rispa patrzy 
na niego cieplej. Poczuł w sercu falę wzruszenia, ale umysł 
buntował się przeciwko tej słabości. 
- Możesz odejść - rzucił szorstko, odprawiając ją szarpnięciem 
głowy. 
Rispa poczuła ulgę. Wzięła Kaleba w ramiona i wstała. Idąc w 
stronę drzwi, czuła na sobie spojrzenie Atretesa. Przystanęła i 
obejrzała się. Mimo całej jego szorstkości i twardości serca, 
wiedziała już, że patrzy na człowieka, który cierpi. Modląc się, 
by spłynęła na niego ulga w udręce, którą widziała na jego twarzy, 
dała mu to, co mogła. 
- Przysięgam ci uroczyście, Atretesie, że nigdy nie usłyszysz z 
moich ust kłamstwa. 
- Nigdy? - zapytał drwiąco. 
Spojrzała prosto w jego piękne, błękitne, puste oczy. 
- Nawet, gdybym miała zapłacić za to życiem - dodała cicho i 
wyszła. 

Rozdział V 


Sertes stał na galerii nad ćwiczebną areną i patrzył na pokaz 
walki w wykonaniu dwóch gladiatorów. Jeden uzbrojony był w miecz i 
tarczę, drugi - w trójząb i sieć. Ćwiczenia nie robiły na nim zbyt 
imponującego wrażenia i w pewnym momencie chwycił żelazną barierkę 
i wychylił się z poczuciem obrzydzenia. 
- Dawajcie no węgle! - wrzasnął w kierunku lanisty. 
Potrząsnął głową i cofnął się. 
- Jeśli nic więcej nie mamy do pokazania, trudno się dziwić, że 
ludzie patrzą ze znudzeniem na walki! - Obrócił się w stronę 
stojącego przy nim mężczyzny. - Czego dowiedziałeś się o kobiecie 
mieszkającej w willi Atretesa? 
- Nazywa się Rispa, panie. Jest wdową. Jej mąż był złotnikiem. 
Przejechał go Cejusz Attalus Plautilla. 
- Bratanek prokonsula? 
- Tak jest. Wypił trochę za dużo i... 
- To nieważne. - Sertes machnął niecierpliwie ręką. - Wiem już o 
nim wszystko. Czego jeszcze dowiedziałeś się o kobiecie? 
- Jest chrześcijanką, panie. 
- Aha! - powiedział Sertes i szeroki uśmiech rozjaśnił jego twarz. 
- To może się przydać. - Potarł podbródek, rozmyślając, jak bardzo 
może to być pożyteczne. Zwłaszcza jeśli Atretes ją kocha. - A 
dziecko? 
- Jeśli chodzi o dziecko, mam sprzeczne informacje, panie. Z 
jednego źródła dowiedziałem się, że kobieta miała dziecko, które 
umarło w kilka miesięcy po urodzeniu, z drugiego, że miała syna i 
ten syn żyje. 
- Może to syn Atretesa? 
- Chyba nie. Nie widziano nigdy tej kobiety u boku Atretesa, 
panie. Ale to wszystko jest dziwne. Kiedy wypytywałem o nią w 
domu, w którym mieszkała, powiedziano mi, że pewnego ranka wzięła 
swoje dziecko i opuściła dom. Następnego dnia przyszedł mężczyzna, 
który zabrał jej rzeczy. Od tego czasu nie widziano jej w mieście. 
- Nie trać jej z oczu. Mam uczucie, że nie o wszystkim jeszcze 
wiemy. 

Atretes pchnął drzwi pokoju Rispy i zajrzał do środka. Z małego, 
wysoko umieszczonego okna padało do środka miękkie i połyskliwe 
światło księżyca. Łóżeczko dziecka było puste. Rispa leżała na 
boku na rozpostartej na podłodze macie. Dziecko wtuliło się w nią. 
Najwyraźniej było mu tam ciepło i bezpiecznie. 
Atretes wśliznął się bezszelestnie do środka i przez dłuższą 
chwilę przypatrywał się tej dwójce. Potem rozejrzał się po małym 
pokoju. Przy ścianie od wschodu stał jedyny tu kufer, w którym 
mieścił się cały dobytek Rispy. Na wieku stała zgaszona lampka z 
gliny. Poza tym pokój był pusty - jeśli nie liczyć łóżeczka 
Kaleba. 
Ten pokoik przypominał Atretesowi celę w szkole gladiatorów: 
kamień, chłód, pustka. 
Z powrotem przeniósł spojrzenie na Rispę. Rozpuszczone czarne 
włosy kobiety spływały na ramię. Ujął ich kosmyk i potarł między 
palcami. Był gruby i jedwabisty. Kobieta poruszyła się, cofnął 
więc gwałtownie rękę.
Rispa otworzyła oczy i zobaczyła cień przycupnięty tuż przy niej. 
Zachłysnęła się powietrzem, porwała Kaleba i z bijącym sercem 
cofnęła się, wpierając plecy w ścianę. 
- Cicho! - rozkazał Atretes. 
- Co się stało? - tchnęła drżącym głosem. - Po coś tu przyszedł w 
środku nocy? 
Słysząc, że drży jej głos, uświadomił sobie, jak bardzo ją 
przestraszył. 
- Nic się nie stało - odburknął, przeczesując włosy palcami. 
Roześmiał się chrapliwie i uniósł głowę. Znowu obudziły go nocne 
koszmary. 
Rispa zobaczyła w świetle księżyca jego twarz. 
- Coś się musiało stać! 
Spojrzał na nią. 
- Skąd wzięłaś imię Kaleb? 
Pytanie zaskoczyło ją. 
- Mąż mi o nim opowiedział. 
- Czy twój mąż handlował ludźmi? - Jego głos był nabrzmiały 
mrocznym gniewem. 
- Nie - odparła, zastanawiając się, skąd coś takiego przyszło mu 
do głowy. 
- Kaleb walczył w Rzymie. Skąd twój mąż mógłby o nim wiedzieć, 
jeśli nie zajmował się handlem gladiatorami? 
Wydało się jej, że nareszcie zrozumiała, o co mu chodzi. 
- Na świecie żyje wielu Kalebów, Atretesie. Kaleb, którego imię 
dałam twemu synowi, żył setki lat temu. Wyszedł z Mojżeszem z 
Egiptu. Kiedy lud dotarł do Ziemi Obiecanej, wysłano dwunastu 
ludzi, żeby poznali Kanaan. Po powrocie Kaleb powiedział 
Mojżeszowi i całemu ludowi, że Bóg przeznaczył im dobry kraj i 
powinni go wziąć, ale inni się przestraszyli. Powiedzieli, że 
Kananejczycy są zbyt potężni, więc nie zdołają ich pobić. Mojżesz 
poszedł za ich radą, zamiast posłuchać Kaleba. I przez to wszyscy 
ludzie z tego pokolenia musieli błądzić po pustyni. A kiedy minęło 
czterdzieści lat, tylko Kalebowi synowi Jefunnego i Jozuemu synowi 
Nuna dane było wejść do Ziemi Obiecanej. Tylko oni szli całym 
sercem za Panem. Nawet prawodawca Mojżesz nigdy nie postawił stopy 
w Ziemi Obiecanej. - Wyciągnęła nogi i położyła sobie dziecko na 
udach. - Kaleb to imię dla człowieka silnej wiary i odważnego 
serca. 
- Kaleb to imię żydowskie, a mój syn jest Germaninem. 
- Pół-Germaninem - poprawiła go, unosząc głowę. 
Atretes zerwał się na równe nogi i serce jej zabiło. Wisiał nad 
nią przez chwilę, a potem zrobił krok do tyłu i oparł się plecami 
o ścianę po prawej stronie otworu okiennego. Kiedy stał w tym 
miejscu, jego twarz była okryta cieniem, jej zaś - zalewało 
światło księżycowe. 
- Powinien nosić imię germańskie - upierał się. 
Stał bez ruchu, czekając na odpowiedź. 
- Jakie imię chciałbyś mu nadać, panie? 
Dotychczas się nad tym nie zastanawiał. 
- Hermun - oznajmił stanowczym głosem. - Po moim ojcu. Był wielkim 
wodzem Chattów i zginął z honorem w bitwie przeciwko Rzymianom. 
- Kaleb Hermun - powiedziała, jakby sprawdzając brzmienie tych 
słów. 
- Hermun! 
Już chciała zaprotestować, ale spuściła tylko głowę. Swarliwa 
kobieta jest gorsza niż przeciekający dach. Przecież to jego 
dziecko. Uniosła znowu głowę. 
- Hermun... Kaleb? - podsunęła rozwiązanie kompromisowe. - 
Wojownik silnej wiary i śmiałego serca. 
Atretes milczał. Stał nieruchomo w cieniu. 
Jego spojrzenie sprawiało, że Rispa czuła się nieswojo. O czym 
myśli ten człowiek? 
- Kim był Kaleb, o którym mówiłeś? 
- Gladiator z Judei. Jeniec Tytusa. - W jego głosie słychać było 
gorycz. 
- Czy żyje? 
- Nie. Stanęliśmy przeciwko sobie. Zwyciężyłem. 
Mówił beznamiętnym głosem. Rispa poczuła przypływ litości. 
- Dobrze go znałeś? 
- Gladiator nie może sobie pozwolić na to, by znać kogoś dobrze. 
- Gdybyś jednak miał przyjaciół, czy zaliczyłbyś go do nich? 
- Czemu pytasz? - rzucił lodowatym tonem. 
- Jesteś pełen goryczy i nie zapomniałeś o tym człowieku. 
Roześmiał się chrapliwie. 
- Pamiętam ich wszystkich! 
Oparł głowę o zimną kamienną ścianę i przymknął oczy. Nie potrafi 
ich zapomnieć. Co noc widzi ich twarze. Zagląda w ich oczy i 
patrzy, jak krew ich życia wsiąka w piasek. Nie może usunąć ich z 
pamięci, choćby pił na umór. 
- Przykro mi - powiedziała łagodnym głosem. 
Spojrzał na nią z niedowierzaniem. Błysk łez w jej oczach 
rozgniewał go, gdyż używano już przeciwko niemu oręża łez. Odsunął 
się od ściany, przykucnął przy kobiecie i wbił w nią nienawistne 
spojrzenie. 
- Czemu miałoby być ci przykro? - prychnął. 
Nie dała się zastraszyć. 
- Miałeś ciężkie życie. 
- Ale żyję! 
- Drogo za to zapłaciłeś. 
Roześmiał się chłodno i wyprostował ciało, nękany niepokojem, 
który nie dawał chwili wytchnienia. 
- Lepiej więc, bym nie żył. Czy nie tak? Miałabyś wtedy dziecko 
tylko dla siebie. 
- Gdybyś zginął, Kaleb nigdy by się nie narodził. Jest darem od 
Boga, bezcennym i smutnym. 
Atretes wyjrzał przez okno na nagi dziedziniec i grube mury. Czuł 
się znowu jak w szkole gladiatorów. Chciał krzyczeć i rozbijać 
mury. 
Rispa wyczuła jego gniew jak jakąś mroczną istotę, która pojawiła 
się w tym pokoju. Rozpoznała tę niegodziwą obecność i straszliwe 
niebezpieczeństwo, jakie niesie ze sobą. Co może powiedzieć, żeby 
dać Atretesowi ukojenie? Nie potrafiła wyobrazić sobie, czym było 
jego życie, i wcale nie była pewna, czy chce je poznać. Jej własne 
życie było wystarczająco trudne. Nie miała siły, jaką daje wiara, 
tej siły, która pozwoliłaby jej wziąć na siebie cząstkę jego 
brzemienia. 
Obrócił się w jej stronę. 
- Po południu nie skończyliśmy naszej rozmowy. 
Uświadomiła sobie, że Atretes szuka zwady, a ona jest jedynym 
przeciwnikiem, któremu może wydać w tej chwili bitwę. 
"Nie dorównam mu, Panie. Zdepcze moje serce." 
- Ile lat byłaś mężatką? 
- Dlaczego zadajesz mi te wszystkie pytania? 
- Zadaję, bo chcę! - warknął i dodał zaraz zjadliwie: - 
Powiedziałaś, że mnie nie okłamiesz. 
- I nie okłamię. 
- No to odpowiedz. 
Uśmiechnęła się ze smutkiem. 
- A potem stąd wyjdziesz? 
Atretesowi nie było do śmiechu. 
- Wyjdę, kiedy mi się spodoba. 
Odetchnęła powoli, walcząc z chęcią podjęcia walki, której ten 
mężczyzna tak bardzo pragnął. 
- Byłam zamężna trzy lata. 
Kaleb stęknął cichutko i Rispa wzięła go na ręce. Atretes patrzył, 
jak kobieta owija szalem jego syna i siebie. 
- Dochowałaś wierności mężowi? 
Uniosła głowę i spojrzała na niego. 
- Tak, dochowałam. 
Wyczuł, że Rispa coś ukrywa. Pochylił się i zwężonymi oczami 
wpatrywał się w jej bladą, oświetloną światłem księżyca twarz. 
- W moim plemieniu niewierną żonę obnaża się i chłoszcze przy 
wszystkich mieszkańcach wsi, a potem zabija. 
W skrywanym zakątku serca Rispy zrodził się gniew. 
- A mężczyźni? 
- Co masz na myśli? 
- Do cudzołóstwa potrzeba dwojga, prawda? 
- Kobieta jest kusicielką. 
Roześmiała się z cicha. 
- A mężczyzna ulega niby bezrozumny osioł? 
Zacisnął pięści, gdyż przypomniał sobie, jak łatwo uległ urokom 
Julii. 
Z powrotem położyła sobie Kaleba na udach. 
- Kobieta i mężczyzna są równi przed Bogiem - powiedziała, 
starając się nie podnosić głosu. 
Zachichotał złośliwie. 
- Równi! 
- Pst! - Przyłożyła palec do ust. - Obudzisz go. 
To powinno zasiać trwogę w sercu tego gladiatora. Zdjęła szal i 
otuliła nim dziecko. 
- Odkąd to kobieta jest równa mężczyźnie? - rzucił przez 
zaciśnięte zęby. 
- Od samego początku, od chwili, kiedy zostali stworzeni przez 
Boga. Także wedle prawa Mojżeszowego. Oboje musieli ponieść 
śmierć, aby grzech nie szerzył się jak zaraza w całym ludzie 
Izraela. Kara musi być wymierzana sprawiedliwie. 
- Nie jestem Żydem! 
- Obyś nim był, panie. 
Natychmiast pożałowała tych słów. Cisza, jaka zapanowała w pokoju, 
zapowiadała burzę. "Wybacz, Ojcze. Obym zaniemówiła! Słucham go i 
przypominam sobie swoje życie, nim pojawił się Szczepan, nim 
pojawiłeś się Ty! I pragnę walki, nawet jeśli wiem, że nie mogę 
zwyciężyć." 
- Czy mąż pozwalał ci mówić w ten sposób? 
Szczepan. Kochany Szczepan! Tkliwe wspomnienie wyparło pamięć o 
chwilach mrocznych. Uśmiechnęła się. 
- Szczepan często groził, że mnie zbije. 
- I powinien był to uczynić. 
Uniosła podbródek. 
- Jego groźby były czcze i wypowiadał je w żartach. On nauczył 
mnie większości tego, co wiem o prawie Mojżeszowym. 
- Ach tak? - rzucił ze zjadliwą ironią. - A czegóż to cię nauczył? 
- Że sercem prawa jest miłosierdzie, lecz co Bóg dał, człowiek 
zniszczył. Mimo to Bóg zawsze zwycięża. Bóg zesłał nam swego Syna, 
Jezusa, aby stał się ofiarą przebłagalną za wszystkich ludzi, za 
mężczyzn i kobiety. Został ukrzyżowany i pogrzebany, ale 
zmartwychwstał, wypełniając proroctwa sprzed setek lat. Jest 
Mesjaszem. Bóg przysłał swego umiłowanego Syna na świat, aby nikt, 
kto w Niego wierzy, nie umarł, ale by miał życie wieczne. 
Oczy Atretesa rzucały błyskawice. 
- Żaden bóg nie dba o to, co się z nami dzieje. 
- Cena zapłacona za nasze odkupienie pokazuje, jak bardzo Bóg nas 
kocha. Bez względu na to, czy wierzysz, czy nie, Atretesie, jest 
tylko jedna prawda, a tą prawdą jest Chrystus. 
- Wierzę tylko w zemstę. 
Poczuła smutek, gdyż poznała po jego głosie, że trawi go jakiś 
niepokój. 
- I w sąd. Sądź innych, a będziesz sądzony z taką samą miarą 
miłosierdzia, jaką sam okazałeś. 
Roześmiał się ponuro. 
- Bóg nie jest stronniczy - ciągnęła. - Nie możesz Go przekupić ni 
przemóc. Myśli inaczej niż człowiek. Jeśli trzymasz się prawa, 
jakiegokolwiek prawa, efeskiego, rzymskiego czy germańskiego, z 
góry jesteś osądzony za nieposłuszeństwo. A kara jest zawsze taka 
sama. Śmierć! 
Wstał i obrzucił ją piorunującym spojrzeniem. 
- Nie ja wybrałem sobie życie, jakie mam za sobą! 
- Ale ty możesz postanowić, jak będziesz żył teraz. 
Patrzyła na Atretesa, który znowu schował się w cień. Wszystko w 
nim mówiło o goryczy, gniewie i poczuciu zawodu. Czyżby sądził, że 
nie rzuca się w oczy, jak bardzo jest zatrwożony i bezradny? 
Więcej wiedziała o jego uczuciach niż on się domyśla. 
"O Panie, czemu dałeś mi właśnie jego dziecko? Czemu posłałeś mnie 
do tego człowieka, bym przypomniała sobie, co mi uczyniono? 
Szczepan był pośrednikiem, przyprowadził mnie do Ciebie, byś dał 
mi zdrowie. Teraz, kiedy patrzę na Atretesa, otwierają się stare 
rany. Trzymaj mnie mocno, Panie. Nie pozwól, bym się osunęła. Nie 
pozwól, bym upadła. Nie pozwól, bym myślała, jak myślałam niegdyś, 
bym żyła, jak żyłam niegdyś." 
- Życie jest pełne okrucieństwa, Atretesie, ale masz wybór. 
Wybierz wybaczenie, a zyskasz wolność. 
- Wybaczenie! - Słowo dobiegło z głębokiego cienia i zabrzmiało 
jak przekleństwo. - Są na tym świecie rzeczy, których nigdy nie 
można wybaczyć. 
W jej oczach zalśniły łzy. 
- Dawniej myślałam tak samo, lecz to obraca się przeciwko 
człowiekowi i pożera go żywcem. Kiedy Chrystus mnie zbawił, 
wszystko się odmieniło. Świat wygląda zupełnie inaczej. 
- Świat się nie odmienił. 
- Nie. Ale ja tak. 
Przez chwilę milczał, a potem powiedział posępnym głosem: 
- Cóż ty wiesz o cierpieniu, kobieto? 
- Wiem więcej niżbym chciała. - Pragnęła zobaczyć jego twarz, 
zajrzeć mu w oczy. - Wszyscy jesteśmy zranieni, Atretesie. 
Niektóre rany są cielesne i od razu je widać. Inne są utajone, 
ukryte tak głęboko, że tylko Bóg może je zobaczyć. 
- A jakąż to ranę ty nosisz? - spytał z ironią. 
Milczała. Nie narazi się na jego drwinę i pogardę. Atretes 
zmarszczył brwi. Widział wyraźnie jej twarz, widział, że to nie 
upór skłania ją do milczenia. 
- Jakąż ranę nosisz? - powtórzył pytanie łagodniejszym głosem. 
Naprawdę chciał się tego dowiedzieć. 
- To moja rana. Tylko moja - odparła. Nie była w stanie się 
przemóc i zwierzyć temu człowiekowi. 
Jej zawzięty opór doprowadził go do wściekłości. 
- Nie może być mowy o żadnych tylko twoich ranach! Jesteś tu, bo z 
powodu dziecka muszę znosić twoją obecność. Masz powiedzieć, co 
miałaś na myśli! 
Potrząsnęła głową. 
- Być może przyjdzie taki dzień, Atretesie, kiedy ci to wyznam, 
ale nie dlatego, że mi rozkazujesz. Stanie się to, kiedy oboje 
będziemy sobie ufać. Dopiero wtedy. 
- Ten dzień nigdy nie przyjdzie. 
- Nigdy więc nie będziemy o tym mówić. 
Atretes wyłonił się z cienia. Rispa poczuła mimowolny strach. 
Wiedziała, że mnóstwo ludzi widziało to spojrzenie tuż przed 
śmiercią. Przeniknął ją chłód i czekała na cios. 
Atretes spojrzał w jej ciemne oczy. Milczała. Siedziała czekając. 
Jak czekali inni. 
Zacisnął pięści, bo przypomniał sobie młodego wojownika z 
plemienia Chattów, który stał przed nim z wyciągniętymi ramionami, 
czekając na ostatni cios prosto w serce. Przypomniał sobie wielu 
innych... 
Rispa siedziała przerażona, ale nie protestowała, nie prosiła o 
łaskę. 
Ten wyraz rezygnacji na jej twarzy poruszył jego serce i nagle w 
jego umyśle pojawił się obraz: oto Kaleb klęczy i odchyla lekko 
głowę, żeby ułatwić cięcie w szyję, a tłuszcza wyje: "Jugula!" 
Raz jeszcze zabrzmiały mu w uszach słowa żydowskiego gladiatora: 
"Daj mi wolność, przyjacielu". Kiedy Kaleb położył dłonie na udach 
Atretesa i odchylił głowę, Germanina przepełnił podziw dla odwagi 
przyjaciela... i pozazdrościł mu spokoju, jaki ogarnął gotowego na 
śmierć Kaleba. Atretes zrobił, o co prosił pokonany gladiator. Dał 
mu wolność. I poczuł głębokie pragnienie, by zyskać to, co daje 
człowiekowi taką siłę i odwagę. 
"Co dało ci taki spokój, przyjacielu?" - zastanawiał się znowu, tak 
jak zastanawiał się wiele razy przedtem. I odpowiedzią było to 
samo milczenie. Ta sama głęboka wewnętrzna pustka. 
Atretes zrobił krok w stronę Rispy. Widział, jak ogarnia ją coraz 
większe drżenie. 
- Kaleb to imię pełne mocy, imię godne wojownika - powiedział 
głosem nabrzmiałym wzruszeniem, którego nie pojmował. - Niech mój 
syn je zachowa. 
Chwycił pled leżący koło maty, rzucił go koło niej i wyszedł. 

Zgodnie z poleceniem Atretesa Rispa nie opuszczała murów willi. 
Chciała pomóc sługom, ale powiedzieli, że nie spodobałoby się to 
ich panu. Miała wrażenie, że znalazła się jakby w zawieszeniu 
między niewolnikami a ludźmi wolnymi, że zajmuje wśród domowników 
jakieś miejsce bliżej nieokreślone, okryte mgłą. Atretes unikał 
jej, a inni w trosce o swe bezpieczeństwo poszli za jego 
przykładem. 
Krążyła po ogromnej willi zupełnie tak samo, jak krążył nocami 
Atretes. Kiedy Kaleb nie spał i nie ssał jej piersi, szukała 
jakiegoś miejsca w słońcu i kładła tam dziecko na szalu. 
Przypatrywała się z uśmiechem, jak wymachuje nóżkami, bawi się i 
szczebiocze. 
Pewnego popołudnia weszła do pokoju na piętrze. Cały pokój był 
zalany słońcem padającym od balkonu. Zrobił na niej ogromne 
wrażenie. Nie było tu żadnych sprzętów poza palmą w wielkiej wazie 
z brązu. Położyła Kaleba na szalu tak, by padało na niego słońce. 
Kołysał się na brzuszku to w jedną, to w drugą stronę, kopiąc 
mocnymi pulchnymi nóżkami. 
- Ty mała żabko! - powiedziała i roześmiała się. 
Zagulgotał z zadowoleniem i zaczął jeszcze szybciej wymachiwać 
nóżkami. Spostrzegła, co zainteresowało małego. Ujęła róg pledu i 
zaczęła wlec go po gładkiej marmurowej posadzce. 
- Zawsze chcesz tego, czego nie możesz dosięgnąć - rzekła, klepiąc 
go po pupie. 
Kaleb wyciągał rękę w stronę błyszczącego wygięcia wazy. Znowu 
zaczął kopać i udało mu się wczepić paluszki u nóg w materiał, 
dzięki czemu przesunął się cal do przodu. Musnął maleńką rączką 
brąz wazy. Kopał, kołysał się z boku na bok i wyciągał rękę. Czule 
uśmiechnięta Rispa ujęła znowu szal i przesunęła go tak, że 
dziecko leżało tuż przy wazie, bokiem do niej. Kaleb obrócił głowę 
i z zaciekawieniem patrzył na swoje odbicie w błyszczącej 
powierzchni. 
- To ty, Kalebie. 
Na brązie pojawiły się odciski jego paluszków. 
Kiedy tak patrzyła, jak sięga do swego odbicia w metalu, 
niespodziewanie ogarnęło ją poczucie samotności. Czy zawsze będą 
sami, zawsze odcięci od innych domowników? Wstała i wyszła na 
balkon, by popatrzeć na ogołocony z roślinności dziedziniec. Koło 
bramy przeszło dwóch strażników, którzy ze śmiechem wymieniali 
między sobą jakieś uwagi. Reszta służby była zajęta pielęgnowaniem 
warzywnika w obrębie murów. 
"Panie - szepnęła Rispa - Ty wiesz, jak kocham Kaleba. Całym 
sercem Ci za niego dziękuję. Nie sądź, Ojcze, że jestem 
niewdzięcznicą, ale brak mi Szczepana, Jana i innych. Wiem, że 
niewiele z nimi rozmawiałam, kiedy miałam po temu sposobność, 
jakże jednak pragnęłabym znowu się wśród nich znaleźć! Jakże 
pragnęłabym stać znowu nad rzeką i śpiewać, i słuchać Twojego 
słowa." 
Droga do Efezu przechodziła tuż przed bramą. Tam, gdzie schodziła 
w dół i skręcała ku zachodowi, rósł stary terebint. Rispa widziała 
ludzi kryjących się w jego cieniu; jedni spali, inni gawędzili, 
jeszcze inni spoglądali z zaciekawieniem w stronę willi. Czy byli 
to tylko zmęczeni podróżni? A może amoratae, którymi Atretes tak 
pogardzał, czekały na okazję, by spojrzeć choćby przelotnie na 
swojego idola? 
Zielone po niedawnym deszczu wzgórza przedstawiały bardziej 
interesujący widok. Jak dobrze byłoby usiąść na zboczu i patrzeć, 
jak trawy wplątują się Kalebowi między palce nóżek! 
Obróciła się i zobaczyła, że dziecko usnęło przy wazie. 
Uśmiechnęła się, podeszła i uklękła obok. Przypatrywała się mu 
długo, rozmyślając o tym, jaki jest piękny, jaki doskonały. 
Dotknęła wnętrza maleńkiej dłoni, która natychmiast zacisnęła się 
na jej palcu. Chłopczyk poruszał ustami, jakby ssał pierś nawet 
przez sen. 
"Jesteś prawdziwym cudem!" - szepnęła i z czułością dźwignęła 
dziecko. 
Oparła sobie na ramieniu jego główkę i pocałowała leciutko 
pucołowaty policzek. Zamknęła oczy i wdychała zapach niemowlęcia. 
Słodka niewinność. Nowy początek. 
- Co tu robisz? 
Drgnęła na dźwięk tego szorstkiego, niskiego głosu. Wstała i 
spojrzała na stojącego na progu Atretesa. 
- Wybacz. Nie wiedziałam, że nie wolno mi tu wchodzić. 
Atretes wszedł do środka i spojrzał na szal leżący ciągle przy 
połyskującej wazie. 
- Możesz chodzić, gdzie ci się podoba. 
Podniosła i strzepnęła szal, a potem narzuciła go sobie na ramię, 
na którym nie spoczywała główka Kaleba. 
- Bardzo bym chciała zabrać Kaleba na wzgórza. 
- Nie! - odparł i nagle poczuł gniew, gdyż uderzyła go jej uroda. 
- Ze strażą? 
- Nie! - Podszedł i zatrzymał się kilka stóp przed nią. Jego oczy 
zwęziły się. - I nie będziesz wychodziła na balkon, żeby wszyscy 
mogli cię zobaczyć. 
Spojrzała w stronę balkonu i zmarszczyła brwi. 
- Gdzie byłeś, żeś mnie wypatrzył? 
Atretes wyminął ją i stanął w słońcu. 
- Możesz być pewna, że wypatrzył cię już szpieg Sertesa. 
- Szpieg? Gdzie on jest? 
Wychylił się z balkonu i skinął głową w stronę drogi. 
- Siedzi tam pod drzewem. 
- Ci ludzie wyglądają jak podróżni. 
- Znam jednego ze szkoły gladiatorów. 
- Och! - westchnęła cicho. - Może uzna, że jestem służebną, która 
sprząta pokój na górze. 
- Ale zamiast tego stoi bezczynnie i patrzy na wzgórza? 
Zaczerwieniła się. 
- Jesteś pewny, że szpieguje właśnie mnie? 
Atretes wyprostował się i wszedł z powrotem do środka. 
- Tak, kazałem cię nadzorować. Wiem zawsze, gdzie jesteś i co 
robisz przez cały dzień. - Stanął przed nią. - Także nocą. 
Zmusiła się do uśmiechu, choć serce waliło jej jak młot. 
- Cieszę się, że Kaleb jest tak dobrze strzeżony. 
W policzku Atretesa zaczął drgać mięsień. Germanin przebiegł 
spojrzeniem po kobiecie. Znowu ją wyminął. Czuła się, jakby krążył 
wokół niej wygłodniały lew. 
- Był to kiedyś mój pokój - oznajmił bezbarwnym głosem. 
- Wiem o tym od Pilii. 
Obszedł ją z drugiej strony, nie spuszczając z niej ostrego 
spojrzenia. 
- Czy Pilia powiedziała coś jeszcze? 
- Że nie lubisz tu przychodzić. - Z podziwem powiodła spojrzeniem 
po marmurowych ścianach i mozaice posadzki. - To miły pokój, pełen 
słońca. 
- Największy i najlepszy w całym domu - potwierdził cierpkim 
tonem. 
Speszona, podniosła na niego wzrok. Cisnęły się jej na usta 
pytania, ale uznała, że lepiej milczeć. Przemknął spojrzeniem po 
pustym pokoju. Twarz mu stężała. 
- Sypialnia godna królowej. 
- Wybacz, że weszłam tam, gdzie nie powinnam. To się nie powtórzy. 
Przeprosiła go i wyszła. Odetchnęła z ulgą, kiedy znalazła się na 
zewnętrznym korytarzu, z dala od zimnego spojrzenia niebieskich 
oczu. 
Resztę popołudnia spędziła w atrium. Trzymała Kaleba na skraju 
basenu, żeby mógł pluskać nóżkami w wodzie. Kiedy zgłodniał, 
skryła się w altance i nakarmiła go. 
Ponieważ Kaleb był teraz nasycony, poszła do kuchni i poprosiła o 
coś do zjedzenia. Kucharz ułożył na tacy chleb, owoce i cienkie 
plasterki mięsa. Zaniósł tacę i mały dzbanek wina do pomieszczenia 
z długim stołem, jadalni dla niewolników. Postawił na stole 
jedzenie i wyszedł. Rispa usiadła na ławie, odmówiła modlitwę 
dziękczynną i zaczęła w samotności spożywać dary Boże. Ciążyła jej 
panująca wokół cisza. 
Weszła Pilia, niosąc koszyki z chlebem. Rispa uśmiechnęła się i 
pozdrowiła młodą kobietę, ale ta postawiła koszyki i czym prędzej 
oddaliła się od stołu. Miała oczy podpuchnięte i zaczerwienione od 
płaczu; patrzyła na Rispę z nie tajoną urazą. Zakłopotana Rispa 
zmarszczyła brwi i patrzyła w milczeniu, jak dziewczyna rozstawia 
koszyki z chlebem i wychodzi. 
Rispa westchnęła i wstała. Kiedy znalazła się na korytarzu, 
zobaczyła Pilię niosącą tacę z owocami. Minęła Rispę, z rozmysłem 
odwracając wzrok. Zbita z tropu Rispa weszła za nią do małej 
sieni. 
- Co się stało, Pilio? 
- Nic. 
- Wyglądasz na bardzo zmartwioną. 
- Na zmartwioną? - Odstawiła z trzaskiem tacę. - Czy mam prawo być 
zmartwiona? - Znowu wyszła z pokoju. 
Rispa przełożyła Kaleba na drugie ramię i czekała. Pilia 
przyniosła tym razem stos drewnianych talerzy. Rispa patrzyła, jak 
służebna stawia je z trzaskiem po drugiej stronie stołu. 
- Czy zraniłam cię w jakiś sposób? 
Pilia przystanęła przy końcu stołu, przyciskając do piersi 
pozostałe drewniane talerze. Jej zagniewane oczy napełniły się 
łzami. 
- Zdaje się, że Atretes już nigdy nie wezwie mnie do swego łoża. 
Rispa nie miała pojęcia o związku Atretesa z niewolnicą i z 
przykrością spostrzegła, że ścisnęło się jej serce. 
- A co to ma wspólnego ze mną? 
- Nie udawaj, że nie wiesz! - rzuciła Pilia, przystępując znowu do 
rozstawiania talerzy. 
- Nie wiem - rzekła Rispa, ale poczuła się jakoś nieswojo. 
Pilia uporała się z talerzami i znowu wybiegła. 
Zmieszana Rispa podniosła Kaleba, przywiązała go do siebie szalem 
i poszła do swojego pokoju. Kiedy otworzyła drzwi, ujrzała, że 
wszystkie sprzęty zniknęły. Krew odpłynęła jej z twarzy. Ruszyła 
na poszukiwanie Lagosa i znalazła go w bibliotece przeglądającego 
domowe rachunki. 
- Gdzie są moje rzeczy? 
- Pan kazał przenieść je do sypialni na piętrze. 
Pomyślała o Pilii i poczuła, że robi się jej gorąco. 
- Dlaczego? 
- Nie powiedział. 
- Gdzie jest teraz? 
Spojrzał na nią z wyraźnym ostrzegawczym błyskiem w oku. 
- Na twoim miejscu... 
- Gdzie? 
- W gimnazjonie, ale... 
Zakręciła się na pięcie i wyszła. 
Kiedy weszła do gimnazjonu, zobaczyła ubranego tylko w przepaskę 
na biodra Atretesa, który robił przysiady z ciężką belką na 
ramionach. Patrzył na nią jakby słyszał, jak nadchodzi korytarzem 
i oczekiwał jej przyjścia. 
Odetchnęła głęboko, żeby się uspokoić i podeszła do niego. Nie 
przerwał ćwiczeń, chociaż jego potężne ciało spływało potem. 
- Proszę, byś kazał przenieść moje rzeczy z powrotem na dół. 
- Powiedziałaś, że to miły pokój. 
- I tak jest, ale to wcale nie znaczy, że chcę w nim mieszkać. 
Zrzucił z ramion belkę, która załomotała o podłogę tak, że echo 
odbiło się od ścian. Obudzony nagle Kaleb pisnął cichutko. Rispa 
otuliła go ciaśniej szalem, patrząc, jak belka toczy się pod 
ścianę. Potarła plecy Kaleba, żeby go uspokoić. 
- Wolę mieszkać tam gdzie dotąd, na dole - rzekła, narzucając 
sobie spokój. 
- Nie dbam o to, co wolisz. - Atretes wziął ręcznik i otarł pot z 
twarzy. - Zamieszkasz na górze koło mojego pokoju. 
Coś ścisnęło ją z przerażenia w dołku. 
- Jeśli będziemy spać tak blisko, służba pomyśli... 
Atretes cisnął gniewnie ręcznik na ziemię. 
- Wszystko mi jedno, co pomyśli służba. 
- Ale mnie nie! Chodzi o moje dobre imię. 
- Narażałaś je od dnia, kiedy tu przyszłaś. 
- Z innych powodów niż sytuacja, do jakiej chcesz doprowadzić! 
- Naprawdę myślisz, że ktokolwiek dba o to, co jest między nami? 
Już miała odpowiedzieć, że owszem, dba o to Pilia, ale w porę 
ugryzła się w język. Nie chciała narażać dziewczyny na dodatkowe 
przykrości. Chciała tylko wydostać się z przykrej sytuacji. 
- To niestosowne. 
- Lecz wygodne - oświadczył i w jego oczach zapaliło się światełko 
mówiące, że Atretes nie zamierza ustąpić. 
Zarumieniła się. 
- Gdy tylko zechcesz zobaczyć swego syna, wystarczy, byś kiwnął 
palcem, a zaraz ci go przyniosę - powiedziała, udając, że nie 
rozumie, w czym tkwi sedno sprawy. 
Uśmiechnął się lekko i podszedł do niej. Położył dłoń na dłoni, 
którą trzymała na plecach dziecka. Cofnęła rękę. Serce biło jej 
jak oszalałe. Atretes pogłaskał bez pośpiechu dziecko po plecach, 
patrząc prosto w oczy Rispy. Uniósł dłoń i objął nią szyję 
kobiety, kciukiem unosząc jej podbródek. 
- A jeśli chcę ciebie, czy też wystarczy mi strzelić palcami, byś 
przyszła? 
Zrobiła krok do tyłu i nerwowo przełknęła ślinę. Czuła, jak fala 
ciepła napływa do miejsca, gdzie spoczywała jego dłoń. 
- Nie! - odparła stanowczym głosem. 
Wykrzywił usta. 
- Tak sądzisz? - Czuł, jak pulsuje żyła w jej szyi. Tym samym 
rytmem pulsowała krew w jego żyłach. Kilka nocy z tą kobietą i 
trawiący go ogień zgaśnie. - Bez trudu mógłbym przekonać cię w 
inny sposób. 
Zesztywniała, zawstydzona tym, co czuła. 
- Nie jestem jedną z twoich amoratae, panie. 
Cofnął się i wziął do ręki następny ręcznik. 
- Nie potrzebuję kogoś, kto by mnie kochał. 
Uśmiechał się krzywo, wycierając pot z piersi. 
- Prosiłam, Atretesie, byś się mną nie bawił, i właśnie taką 
zabawę miałam na myśli. 
- Powiedziałaś któregoś dnia, że powinienem się pobawić. 
- Ze swoim synem. Nie ze mną. 
- Myślę, że lepiej zabawię się z tobą. 
Sama zabierze swoje rzeczy. Odwróciła się i ruszyła w stronę 
drzwi. 
Atretes złapał ją za rękę i szarpnął tak, że stanęła, patrząc mu 
prosto w twarz. 
- Nie obracaj się do mnie tyłem. 
Kaleb obudził się całkowicie i zaczął płakać. Atretes zazgrzytał 
zębami. 
- Nie zapraszałem cię tutaj! Nie wzywałem! 
- Wybacz więc. Jeśli mnie zwolnisz, odejdę. 
Zacisnął palce mocno, do bólu. 
- Skoro już tu się znalazłaś, odejdziesz, kiedy cię zwolnię. - 
Jego błękitne oczy gorzały. - Przeniesiesz się do pokoju Julii czy 
chcesz tego, czy nie. 
Zobaczył, że skrzywiła się z bólu i rozluźnił uścisk. 
- Nie podoba mi się to - rzuciła krótko, instynktownie tuląc 
mocniej Kaleba i robiąc krok do tyłu. 
- Będziesz mieszkała tam, gdzie ci każę. Dobrowolnie czy nie, 
wszystko jedno. Ale zostaniesz tutaj! - Jego uśmiech stał się 
pogardliwy. - Nie patrz na mnie w ten sposób. Nigdy nie zgwałciłem 
kobiety i nie zamierzam tego robić. - Mierzył ją obelżywym 
spojrzeniem. - Jeśli jesteś taka cnotliwa, jak mówisz, nie będziesz 
miała najmniejszych kłopotów, prawda? 
Zacisnęła zęby. 
Podszedł do belki i z powrotem zarzucił ją sobie na ramiona. 
Obrócił się i zobaczył, że Rispa ciągle stoi na środku sali, 
wpatrując się w ścianę. Wyczuł, że drąży ją niepokój i odgadł jego 
przyczynę. 
- Czy mogę odejść, panie? - spytała z napięciem. 
- Jeszcze nie. 
Zaczął znowu ćwiczyć i nie przestawał przez kilka minut. Rispa 
stała sztywno, czekając. Jej widok sprawiał mu przyjemność, a 
jeszcze większą jej wzburzenie. Niech zaciska zęby, tak jak on 
musi przez nią je zaciskać. Pozwolił, by minęła jeszcze dłuższa 
chwila, a potem rzucił belkę. 
- Możesz odejść. Ale zapamiętaj: następnym razem, kiedy zechcesz 
ze mną rozmawiać, przyślij Lagosa, żebym mógł wyrazić moją zgodę. 

Rozdział VI 


Gallus przyszedł z wiadomością, że od strony Efezu nadchodzi 
Sertes. Atretes zaklął pod nosem. Nie miał najmniejszej ochoty na 
rozmowy z Sertesem. Już chciał rozkazać, by Gallus nie wpuszczał 
go do willi, ale się rozmyślił. Chociaż nie przejmował się tym, że 
obraził rzymskich urzędników, instynkt podpowiadał mu, iż Sertesa 
trzeba traktować z największą ostrożnością. 
- Wpuść go i poproś do triclinium - powiedział i Gallus oddalił 
się. - Lagosie, przynieś wino i niech kucharz przygotuje posiłek. 
- Tak, panie - odparł Lagos. - Czy coś jeszcze? 
Atretes zmarszczył brwi i zaczął się pospiesznie zastanawiać. Aż 
nadto dobrze pamiętał, jak Sertes zainteresował się ostatnim razem 
Rispą i dzieckiem. 
- Powiedz wdowie, żeby została u siebie. Upewnij się! Zarygluj 
drzwi. 
- Tak, panie. - Lagos pospieszył do swoich obowiązków. 
- I niech usługuje nam Pilia! - krzyknął za nim Atretes. 
Dziewczyna była ładna, może wystarczająco ładna, żeby zniechęcić 
Sertesa do rozważań na temat Rispy. Wkrótce się okaże. 
Sertes uderzył na powitanie dłonią o przedramię Atretesa i 
uśmiechnął się szeroko. Był wystarczająco sprytny, by domyślić 
się, że Atretes nie bez powodu wita go serdecznie. 
- Doskonale wyglądasz, przyjacielu - zapewnił, chwytając Atretesa 
za ramię. 
- Usiądź. Napij się wina - odparł Atretes, wskazując wygodne, 
wyścielone poduszkami krzesło, sam zaś zasiadając na sąsiednim. 
- Ostatnio zgotowałeś mi takie powitanie, że mogłem się 
spodziewać, iż każesz mnie odprawić od bramy - rzekł Sertes, 
rozsiadając się wygodnie. 
- Myślałem o tym, ale nic by mi z tego nie przyszło. 
- Za dobrze mnie znasz. - Uśmiechnął się. - Jak i ja ciebie. Po 
paru miesiącach zamknięcia tutaj jesteś pewnie spragniony 
rozrywki. W przeciwnym razie nie okazywałbyś mi takiej 
uprzejmości. 
Atretes obrzucił go cynicznym spojrzeniem. 
- Być może, ale nie jestem taki szalony, by wracać na arenę. 
- Szkoda - westchnął Sertes - ale nadzieja trzyma mnie przy życiu. 
Przyglądał się pięknej niewolnicy, która weszła do triclinium z 
winem. Najpierw nalała Atretesowi. Sertes patrzył, jak Atretes 
prześlizguje się wzrokiem po bujnych kształtach dziewczyny - 
intymnie, prawie z czułością. "O co tu chodzi?" - zastanawiał się 
z niepokojem. Twarz dziewczyny zaróżowiła się. Robiła wrażenie 
poruszonej uśmiechem Atretesa. 
- Nie zapominaj o moim gościu - powiedział gladiator miękkim 
głosem, przesuwając dłonią po biodrze niewolnicy i klepiąc ją 
lekko w pośladek. 
- Wybacz, panie - wyjąkała i obróciła się w stronę Sertesa. 
Kiedy zniknęła, Sertes uniósł brwi. 
- Nowy nabytek? 
- Kupiłem ją dla Julii. - Atretes uśmiechnął się szelmowsko. - 
Teraz służy mnie. 
Sertes roześmiał się i podniósł do ust kielich, żeby ukryć swój 
zawód. 
- A co z tą ładną wdówką, którą widziałem ostatnio? 
- Pilia bardziej mi się podoba - odparł Atretes, próbując 
przypomnieć sobie, czy powiedział Sertesowi, że Rispa jest wdową. 
Jeśli nie, byłby to zły znak, wskazujący, że Sertes wie o niej 
wszystko. 
O czym jeszcze wie? 
Sertes zastanawiał się, co oznacza wyraz twarzy Atretesa. 
- A zatem tamtą już się znużyłeś? 
- Spodziewała się więcej niż mogłem jej dać. 
- Jest piękna. 
- Ale ma język jak żądło skorpiona. 
- Sprzedaj mi ją. 
Atretes poczuł, że robi się mu gorąco. 
- I zmarnować ją, oddając w ręce człowieka, który kocha się w 
bladolicych kobietach z Brytanii? - spytał z ironią. - Bez trudu 
znalazłbym tuzin gladiatorów, którzy ucieszyliby się z jej 
towarzystwa. 
Sertes dostrzegł płomień, który przemknął przez oczy Atretesa. 
Uśmiechnął się w duchu. Pilia to ładny dodatek i nic więcej. Nie 
ma najmniejszego wpływu na to, co łączy Atretesa z Rispą. 
Wzruszył ramionami, przyjmując grę rozpoczętą przez Atretesa, ale 
czujnie obserwując jego reakcje. 
- Co powiedziałeś? - ciągnął Sertes. Na jego wargach pojawił się 
koci uśmiech. - Wymień cenę. 
- Muszę chwilę pomyśleć. - W miejsce ognia, który przed chwilą 
trawił Atretesa, pojawił się lodowaty chłód. Postanowił udawać, że 
rozważa poważnie ofertę Sertesa. Nalał sobie wina. Odchylił się do 
tyłu i uśmiechnął się. - Oczywiście będziesz musiał zabrać też jej 
wrzeszczącego berbecia. - Obrzucił Sertesa uważnym spojrzeniem. 
Wzmianka o dziecku wprawiła Sertesa w osłupienie. Jeśli dziecko 
jest Atretesa, dlaczego ten tak ochoczo się go pozbywa? 
- Zapomniałem o dziecku. 
- Tak, ma dziecko. Widziałeś je zresztą. Przywiązuje je szalem do 
piersi. Wygląda, jakby z niej wyrastało. 
- Przypuszczam, że właśnie to dziecko najbardziej ci przeszkadza. 
- Można tak powiedzieć - przyznał oschłym tonem Atretes. 
Do atrium weszła Pilia z tacą pełną smakołyków. Oczy jej płonęły, 
kiedy podsuwała najpierw tacę swojemu panu. Atretes doskonale 
wiedział, co dzieje się w jej głowie. Czy wszystkie kobiety muszą 
być takie głupie? Wziął w palce zwinięty kawałek soczystej 
wieprzowiny, zanurzył go w sosie miodowym i zmusił się do 
jedzenia, chociaż zupełnie nie miał na to ochoty. Sertes 
przyglądał mu się z rozbawieniem. 
- Skoro już mówimy o kobietach... - powiedział, biorąc garść 
daktyli. - Krążą pogłoski, że wielki, niepokonany na arenie 
Atretes uległ pewnej córze Rzymu. 
Nie ulegało wątpliwości, że tym razem Atretes został wytrącony z 
równowagi. Doskonale. Duma była zawsze jego słabą stroną. 
- Kto rozpowszechnia te pogłoski? Ty? 
- Czyż przychodziłbym wtedy, żeby ci o nich mówić? Nie jestem 
szaleńcem, Atretesie, i życie mi miłe. Może to sama dostojna Julia 
opowiadała o tobie... przedstawiając cię w niezbyt korzystnym 
świetle. 
- Ta wiedźma może wykrzykiwać co się jej podoba na wszystkich 
rogach efeskich ulic! 
- Póki nikt nie zakłóca ci spokoju i możesz lizać na tym wzgórzu 
swoje rany? 
Atretes spojrzał na niego. 
- Lizać moje rany? - spytał łagodnym głosem. 
Sertes poczuł, że włosy jeżą się mu na karku, kiedy patrzy w te 
błękitne oczy, ale nie zawahał się podrażnić jeszcze bardziej dumy 
gladiatora. 
- Na to wygląda, Atretesie, nawet jeśli nie jest to zgodne z 
prawdą. 
- Ty też tak sądzisz? 
Sertes udał, że nie wie, co powiedzieć. Twarz Atretesa stężała. 
Ten Germanin równie łatwo bierze do serca każdą zniewagę, jak 
łatwo sięgał niegdyś po miecz. 
- Muszę wyznać, że się nad tym zastanawiałem. Chyba nie 
zapomniałeś, że to ja kupiłem dla ciebie tę willę? 
Atretes nie zapomniał ani tego, ani powodów, które nim, Atretesem, 
wówczas kierowały. Miała to być willa dla Julii Walerian. 
- Nie myśl o tych plotkach - ciągnął Sertes, świadomy tego, że 
zasiał w umyśle Atretesa ziarno, z którego wyrośnie gąszcz myśli. 
Gladiator ma serce wojownika i z pewnością trudno pogodzić się mu 
z tym, że ludzie uważają, iż kobieta wzięła nad nim górę. - Rufus 
Pomponiusz Praksus przysyła ci wyrazy szacunku. 
- Na Hades! Kimże jest Praksus? - burknął Atretes. 
- To bratanek rzymskiego prefekta. Wydaje ucztę z okazji urodzin 
Tytusa i zaprasza cię na nią. 
- Dobrze pomyślane, Sertesie - przyznał Atretes, odchylając się do 
tyłu i opierając wygodnie na poduszkach. - Uznałeś najwyraźniej, 
że będzie to dla mnie sposobność, by zamknąć usta plotkarzom. 
Dodał, co bratanek prefekta może zrobić ze swoim zaproszeniem. 
- Praksus nie jest człowiekiem, którego można bezkarnie znieważać. 
Ma dość władzy, by zakuć cię z powrotem w łańcuchy. 
- Zapracowałem na wolność. 
- Nie trwoń jej zatem, obrażając człowieka, który ma dostęp do 
cesarza i jego brata, Domicjana. 
Kiedy padło imię Domicjana, mięsień zaczął drgać w szczęce 
Atretesa. 
- Praksus jest już znużony chrześcijanami, którzy tylko śpiewają 
umierając - dodał Sertes. - Szuka czegoś lepszego niż ściganie i 
zabijanie tych ludzi. 
- A cóż ja mam wspólnego z chrześcijanami? - udał zdziwienie 
Atretes, który wiedział doskonale, do czego zmierza Sertes. - Z 
chrześcijan znałem tylko Hadassę, a ona nie żyje. 
- Trzymaj się zatem z daleka od wszystkich innych. 
Atretes pomyślał o zamkniętej w pokoju na górze Rispie. Skoro 
Sertes wie, że jest wdową, wie też zapewne, że jest chrześcijanką. 
Sertes dostrzegł, że ostrzeżenie wywarło należyte wrażenie na 
Atretesie. 
- Praksus szanuje twoją odwagę. Masz lwie serce, a on chce cię 
uhonorować. Pozwól mu na to. - Wykrzywił lekko usta. - Twoja 
niezbyt wytworna odmowa zostanie uznana za zniewagę. 
- Powiedz mu więc, że lew nadal liże rany, jakie zadał mu Rzym. 
Strapiony Sertes potarł palcem daktyl, który nadal trzymał w ręku. 
- Jeśli Praksus zacznie podejrzewać, że sprzyjasz szerzeniu się 
tego kultu, wystarczy, by kiwnął palcem, a zostaniesz z powrotem 
zakuty w łańcuchy. 
- A kto mówi, że sprzyjam? - Atretes obrzucił swego gościa 
lodowatym spojrzeniem. 
Sertes włożył daktyla do ust i zaczął go żuć. Popił owoc winem i 
wstał. 
- Widzę, że nadużywam twojej uprzejmości. 
- Nie sądziłem, że może być to dla ciebie przeszkodą. 
Sertes uśmiechnął się i potrząsnął głową. 
- Duma zniszczy cię prędzej czy później, Atretesie. 
- Duma utrzymuje mnie przy życiu. - Też dźwignął się z poduszek. 
Wypił resztę wina i z trzaskiem odstawił kielich. - Może jednak 
masz rację. Zbyt już długo siedzę wśród tych wzgórz. - Przeszedł z 
Sertesem przez atrium. Znaleźli się w sieni. - Na razie nie mów 
nic Praksusowi. Pomyślę o zaproszeniu i przyślę ci odpowiedź. 
Sertes nie okazał satysfakcji z sukcesu swojej misji. 
- Nie zwlekaj zbyt długo. Uczta odbędzie się za siedem dni. - 
Podeszli do drzwi wyjściowych. Otworzył je sługa. Sertes poklepał 
Atretesa po przedramieniu. - Pokonałeś wszystkich przeciwników na 
arenie. Czas już, byś poznał swoich wrogów poza nią. 
- Będę o tym pamiętał - odparł Atretes, uśmiechając się zagadkowo. 
Patrzył zimnym wzrokiem, jak Sertes idzie przez dziedziniec, mówi 
kilka słów Gallusowi i wychodzi za bramę. 

Rispa usłyszała trzask przedmiotu, którym rzucono o ścianę. 
Przestraszona przestała krążyć po pokoju i nasłuchiwała. Od 
chwili, kiedy przyszedł strażnik, by powiedzieć jej, że ma nie 
wychodzić ze swojej sypialni, ponieważ przyszedł Sertes, nie 
przestała ani na chwilę modlić się za zamkniętymi drzwiami. 
Rozległ się wrzask Atretesa, ale nie udało się jej pochwycić słów. 
Drgnęła i zaczęła snuć ponure rozważania na temat powodów, które 
sprawiły, że Atretes stracił panowanie nad sobą. Co nie oznacza 
zgoła, że kiedy indziej jest w dobrym humorze - pomyślała z 
posępnym rozbawieniem. 
Ktoś zastukał dwa razy w drzwi. Odetchnęła głęboko i przeszła 
przez pokój, żeby podnieść rygiel. Na progu stał Silus. 
- Atretes pragnie z tobą rozmawiać. 
- Teraz? 
Bez względu na to, co wydarzyło się na dole, wszystko skrupi się 
teraz na niej. 
- Powiedział, byś zostawiła dziecko. 
- Pod czyją opieką? Twoją? 
Silus cofnął się o krok. 
- Tego nie powiedział. 
Poszła po Kaleba. Przywiązała dziecko szalem do siebie i poszła za 
Silusem korytarzem na górze. Drzwi pokoju Atretesa były otwarte. 
Kiedy stanęła na progu, Atretes odwrócił się. Zobaczył dziecko i z 
jego ust padło jakieś germańskie przekleństwo. 
- Kazałem ci zostawić dziecko! 
- Nie miałam go komu powierzyć, panie - odparła, nie wchodząc do 
środka. 
- Gdzie jest mamka? 
- Hilda pracuje teraz w kuchni. 
- Dzisiaj nie. Sprowadź ją natychmiast! - rozkazał Atretes, dając 
głową znak Silusowi. 
Na górnym korytarzu rozległ się odgłos podkutych ćwiekami sandałów 
strażnika. Atretes miotał się po sypialni, mrucząc coś po 
germańsku. Futra z jego łoża leżały na ziemi. Kopnął jedno, które 
znalazło się na jego drodze. 
Przybiegła zadyszana i zarumieniona Hilda. Rispa rozwiązała szal i 
podała jej dziecko. 
- Zaśnie, jak tylko położysz go do łóżeczka - powiedziała, kładąc 
łagodnie dłoń na przedramieniu kobiety. - Nie zostawiaj go samego. 
- Nie zostawię, pani. 
Spojrzała lękliwie w kierunku Atretesa i wyszła. Silus cofnął się, 
żeby zrobić jej przejście. 
- Obejdź cały teren! - warknął Atretes. - Chciałbym zamienić z 
dostojną Rispą kilka słów na osobności. - Silus zniknął, 
zostawiając ją samą na progu. - Wejdź i zamknij za sobą drzwi! - 
rzucił Atretes tonem nie znoszącym sprzeciwu. 
Rispa weszła z bijącym mocno sercem. Wzburzenie Atretesa mogło 
oznaczać tylko jedno. 
- Sertes wie o Kalebie, prawda? 
- Nie, ale wie, kim ty jesteś. - Roześmiał się posępnie. - Jestem 
pewny, że wie o tobie więcej niż ja! 
Rispa odetchnęła z ulgą. 
- Cóż takiego można o mnie wiedzieć? I dlaczego zwykła kobieta 
miałaby zainteresować kogoś takiego jak Sertes? 
- Chce wykorzystać cię, by zmusić mnie do powrotu na arenę. - Z 
narastającym rozdrażnieniem patrzył na wyraz zmieszania na jej 
twarzy. Wykrzywił cynicznie usta. - Myśli, że jesteś moją 
kochanką. 
Jej twarz oblał rumieniec. 
- Mam nadzieję, że wyprowadziłeś go z błędu, panie. 
- Powiedziałem, że masz język skorpiona, i tak jest naprawdę. 
Powiedziałem, że mam cię dość, i tak jest naprawdę. Złożył 
szczodrą propozycję odkupienia cię ode mnie. Rozważam to. 
- Co takiego? - spytała mdlejącym głosem. Jej twarz zasnuła 
bladość. 
- Od pierwszego spojrzenia wiedziałem, jakie z ciebie ziółko! - 
Znowu dorzucił germańskie przekleństwo. 
- Nie możesz sprzedać tego, co nie należy do ciebie! 
Czuła, jak cała drży wewnętrznie z oburzenia. Czy ten człowiek 
całkiem oszalał? 
- Jesteś chrześcijanką - rzucił oskarżycielskim tonem. 
- Wiedziałeś o tym, zanim tu przyszłam. 
- Wygląda na to, że twoja obecność w tym domu czyni mnie 
podejrzanym w oczach człowieka, który ma władzę odebrania mi 
wolności. 
Przymknęła oczy. 
- Och! - westchnęła cicho i spojrzała na niego wyraźnie zbita z 
tropu. 
Nie powie, że gotowa jest odejść, bo nie mogłaby tego uczynić, nie 
mogłaby opuścić Kaleba. 
- Najchętniej bym cię wyrzucił. 
Zagryzła wargi i załamała ręce. "Ani słowa - nakazywała sobie. - 
Pomóż mi, Panie, bym milczała." 
- Niestety, gdybym cię wyrzucił, szpiedzy Sertesa zaraz by o tym 
donieśli. I o tym, że dziecko pozostało ze mną. Zechciałby 
dowiedzieć się dlaczego i dowiedziałby się w okamgnieniu. 
- O Boże, chroń nas! - szepnęła, od razu domyślając się, jak łatwo 
ktoś o twardym sercu, ktoś w rodzaju Sertesa, może wykorzystać 
niczemu nie winne dziecko. 
Atretes znowu zaklął. 
- I przez ciebie muszę kłaniać się przed jakimś przeklętym 
rzymskim arystokratą, jeśli nie chcę skończyć na arenie! 
Koniec zdania wykrzyczał na całe gardło. Kopnął stolik, zrzucając 
piękną glinianą lampę. 
Rispa zadrżała, ale nie ruszyła się ze swojego miejsca. "Ojcze, 
wskaż mi drogę. Powiedz słowo. Co mamy robić?" Nagle pojawiła się 
w jej głowie myśl oszałamiająca i przerażająca. Trudno jej było 
wypowiedzieć te słowa, ale nie widziała innego wyjścia z sytuacji. 
- Mówiłeś, że chcesz wrócić do Germanii. 
Obrócił się gwałtownie w jej stronę i przeszył ją spojrzeniem. 
- Zrobiłbym to wiele miesięcy temu, gdyby nie wstrzymywały mnie 
dwie sprawy! 
- Syn - powiedziała ze zrozumieniem Rispa. Kaleb miał ledwie 
cztery miesiące i taka podróż byłaby dla niego niebezpieczna i 
trudna. - Jaki jest drugi powód? 
Atretes rzucił krótkie plugawe przekleństwo i odwrócił się do niej 
plecami. Przeczesał palcami swoje długie jasne włosy i wyszedł na 
balkon. Rispa zmarszczyła brwi. Nie ulegało wątpliwości, że 
Atretes ani myśli wyjawiać jej drugiego powodu. Wrócił do pokoju. 
Na jego przystojnej twarzy rysował się trawiący go głęboki gniew. 
- Minęło wiele miesięcy, zanim dotarłem do Kapui. - Zazgrzytał 
zębami. - Potem przewieziono mnie do Rzymu. Sertes dobił targu z 
Wespazjanem i sprowadził mnie tutaj. Morzem. Trwało to kilka 
tygodni. - Roześmiał się niemal histerycznie. - Wróciłbym do 
Germanii choćby dziś, gdybym wiedział, gdzie ona jest! 
Dostrzegła, ile kosztowało go to wyznanie, i powiedziała szybko: 
- Dojdziemy do tego, gdzie jest Germania i jak do niej trafić. 
Atretes przechylił głowę, oczy mu się rozjaśniły. 
- My? 
- Powiedziałeś, że nie opuścisz syna. 
- I nie opuszczę. 
- Będę wszędzie tam, gdzie Kaleb. 
Zaniósł się śmiechem. 
- Musiałabyś porzucić Efez i wszystko, co to miasto może dać - 
rzucił oschle, nie przekonany jej słowami. 
- To prawda, że wolałabym zostać tutaj - przyznała. - To, co 
słyszałam o Germanii, nie brzmiało zachęcająco. - Zobaczyła, że 
Atretes patrzy na nią twardym wzrokiem. Poczuł się znieważony. - 
Ale bezpieczeństwo Kaleba jest ważniejsze niż moje lęki przed 
nieznanym. Jeśli Sertes jest taki, jak sądzisz, a nie wątpię, że 
masz rację, bez namysłu wykorzysta niewinne dziecko, jeżeli dzięki 
temu będzie cię miał w ręku. 
- Z pewnością. 
- A zatem jedyny sposób zapewnienia bezpieczeństwa Kalebowi to 
wywieźć go jak najdalej od Sertesa. 
Jego uporczywy badawczy wzrok sprawiał, że czuła się coraz 
bardziej nieswojo. O czym myśli ten Germanin? 
- Podróż będzie bardzo kosztowna - powiedziała. 
Roześmiał się posępnie. 
- Bez wątpienia, a większość tego, co zarobiłem, wydałem na tę 
willę. - Rozejrzał się, jakby po raz pierwszy widział ten pokój. - 
Rozumiem teraz, dlaczego Sertes tak nalegał na kupno tego właśnie 
domu - dodał mrocznym głosem. - W tych ścianach jestem zamknięty 
dokładnie tak samo jak w szkole gladiatorów. 
- Możesz sprzedać willę. 
- Natychmiast by się o tym dowiedział, a poza tym wątpię, bym 
zdążył z tym przed miłą ucztą u Rufusa Pomponiusza Praksusa. 
Zaklął gniewnie. 
- Dla Boga nie ma rzeczy niemożliwych. 
Obrzucił ją drwiącym spojrzeniem. 
- Skąd przyszło ci do głowy, że twój Bóg zechce mi pomóc? 
- A skąd tobie przyszło, że nie? - Nie czekała na jego odpowiedź. 
- Pójdę porozmawiać z Janem. Z pewnością coś wymyśli. 
- Nie opuścisz murów tego domu! 
- Jeśli mamy zebrać potrzebne nam informacje, muszę. W Ciele 
Chrystusa są ludzie, którzy kroczą rozmaitymi drogami życia. Znam 
pewnego kupca, który przewędrował całe cesarstwo. Jeśli ktoś wie, 
jak dotrzeć do Germanii, to z pewnością ten człowiek: Może postara 
się o mapę, wedle której moglibyśmy podróżować. - Atretes robił 
wrażenie człowieka gotowego do sprzeczki, podjęła więc szybko: 
- Trzeba wziąć pod uwagę jeszcze jedno. Jeżeli opuszczę dom, Sertes 
straci pewność co do mnie i Kaleba. Jeśli odejdę z Kalebem, czy 
Sertes nie pomyśli, że nie jestem dla ciebie kimś tak ważnym, jak 
sobie wyobrażał? Przecież nie odesłałbyś mnie razem ze swoim 
synem! 
Atretes zmarszczył brwi. Jej pomysł nie był taki głupi. Ale 
pozostała jeszcze pewna drobna wątpliwość. 
- Sertes może zabrać cię do szkoły gladiatorów i zacząć wypytywać. 
Spojrzała w stronę balkonu, zaniepokojona taką możliwością. 
- Czy jest tam pod terebintem i obserwuje dom? 
- Sertes odszedł. Pozostali jego szpiedzy. 
Z poczuciem pewnej ulgi przyłożyła dłoń do szyi. 
- Jeśli nie wydał rozkazów, żeby sprowadzono mnie do szkoły 
gladiatorów, wątpię, by sami się na coś takiego ważyli. Będą 
patrzeć, donosić o wszystkim i czekać na jego rozkazy. Nim je 
otrzymają, ja będę już w Efezie. 
- Tuż pod jego nosem - powiedział z niepokojem. - Przynajmniej 
jeden ze szpiegów pójdzie za tobą. 
- Bywało już, że mnie śledzono, Atretesie. Wiem, jak się wymknąć. 
Natychmiast spostrzegła, że nie powinna była tego mówić. Oczy 
Atretesa zwęziły się podejrzliwie. 
- Ach tak - rzekł niebezpiecznie łagodnym głosem. - Skoro tak, jak 
cię znajdę? - Parsknął szyderczym śmiechem. - Niewiele brakowało, 
a już byś mnie przekonała. Nie jestem głupcem. Spodziewasz się, że 
oddam ci syna i będę patrzył, jak znikasz? 
- Atretesie! Daję ci słowo... 
- Twoje słowo nic dla mnie nie znaczy! 
Odwrócił się wzburzony i zaczął pocierać ręką kark. Rispa 
westchnęła. Starała się zapanować nad uczuciem zawodu. 
Zapewnienie, że może jej ufać, to za mało, by go przekonać. 
Zaufanie trzeba sobie pozyskać, a na to nie ma czasu. 
- Może jest inny sposób - powiedziała bezbarwnym tonem. 
- Lepiej, żeby okazał się dobry. 
- Może poszedłbyś na tę ucztę i udał, że świetnie się bawisz. 
Gwałtownie zwrócił się w jej stronę. Poczuła, że ma tego dosyć. 
- Wolałbyś pójść tam okazując niechęć, piorunować wszystkich 
wzrokiem, jak piorunujesz mnie, i rzucić temu rzymskiemu 
urzędnikowi obelgę prosto w twarz! W ten sposób twoja duma byłaby 
ocalona, prawda? I stałoby się tak, jak zaplanował to sobie 
Sertes! 
Zaczął mu drgać mięsień w szczęce. Podeszła do niego, pełna 
rozpaczy w swym błaganiu. 
- Proszę cię, Atretesie, ze względu na syna zapomnij o swoim 
gniewie! Zastanów się dobrze, nim cokolwiek zrobisz. 
Atretes roześmiał się cynicznie. 
- Może powiem Sertesowi, że męczy mnie życie tutaj i pragnę wrócić 
do Efezu, gdzie nie brak rozrywek - rzucił z ironią. - To by się 
mu spodobało. 
Czuł się jak lew wypędzony na arenę. Nie ma drogi odwrotu. Nie ma 
ucieczki. Tak czy inaczej Sertes osiągnie to, czego pragnie... i 
nie będzie zważał, co robi i kogo wykorzystuje, żeby postawić na 
swoim! 
- Pozwól mi pójść do Jana - prosiła Rispa. - On nam z pewnością 
pomoże. 
Atretes milczał. Podeszła bliżej i położyła lekką dłoń na jego 
ramieniu. Poczuła, jak mięśnie mężczyzny napinają się. Cofnęła 
rękę. 
- Błagam. Dowiem się czego trzeba i przyślę wiadomość. Przysięgam 
na moje życie! 
- Wygląda na to, że nie mam wielkiego wyboru - przyznał posępnie. 
- Muszę wyruszyć jak najszybciej. - Odwróciła się w stronę drzwi. 
- Wezmę tyle rzeczy, by pomyślał, że mnie wyrzuciłeś. 
Atretes rzucił się i złapał ją za ramię. Obrócił ją jednym 
szarpnięciem i ujął za szyję. 
- Jedno musisz wiedzieć, kobieto! Jeśli przez dwa dni nie będę 
miał od ciebie wiadomości, ruszę na poszukiwanie. Nie próbuj uciec 
z chłopcem, bo jeśli to zrobisz, przysięgam na wszystkich bogów 
świata, użyję wszelkich sposobów, sięgnę nawet po pomoc Sertesa, 
byleby cię odnaleźć! A wtedy - ciągnął, zaciskając powoli dłoń na 
jej szyi - pożałujesz, żeś się urodziła! 
Odepchnął ją, jakby sama bliskość jej ciała podsycała jego gniew. 
Rispa dotknęła ręką gardła. Jej oddech był drżący, łzy napłynęły 
jej do oczu. 
- Wiem, że mi nie ufasz, ale może kiedy będziemy mieli to wszystko 
za sobą, zrozumiesz, że zasługuję na twoje zaufanie. 
Zmarszczył brwi i patrzył, jak kobieta zmierza do wyjścia. 
- Dwa dni! - powtórzył. 
Wyszła, zamykając za sobą drzwi. Z bijącym sercem pobiegła do 
swojej sypialni. 
- Czy stało się coś złego, pani? - spytała Hilda. - Jesteś bardzo 
blada. 
- W każdym razie nic dobrego - odparła zgodnie z prawdą Rispa. - 
Muszę odejść. 
Owinęła Kaleba szalem, przytraczając go sobie do piersi. 
- Pan cię wyrzucił? Dokąd pójdziesz? 
- Mam w mieście przyjaciół. Odszukam ich. - Spojrzała na mały 
węzełek ze swoimi rzeczami i potrząsnęła głową. - Mam Kaleba i 
tylko to się liczy. 
- Nie pozwoli ci odejść ze swoim synem! 
- Kaleb jest moim synem i Atretes nie uczyni nic, by powstrzymać 
mnie od zabrania tego, co należy do mnie. 
Nadal czuła ból szyi w miejscu, gdzie ścisnęła ją dłoń Atretesa. 
Wyszła i serce jej zabiło na widok stojącego na korytarzu 
Atretesa. "O Panie, Boże litościwy, spraw, by nie zmienił zdania!" 
Wyglądał na człowieka miotanego wahaniami i bezradnego. 
- Pamiętaj, co ci powiedziałem - burknął, kiedy go mijała. 
Przystanęła i spojrzała na niego oczyma pełnymi łez. 
- Pamiętaj też, co ja powiedziałam. 
Szybko zeszła na dół. Przemierzyła dziedziniec, kierując się ku 
bramie, przy której pełnił straż Gallus. 
- Dokąd to się wybierasz? - spytał, zastępując jej drogę. 
- Przepuść ją! - rozkazał Atretes, który też zszedł na dół i 
ruszył w ich stronę. - Kazałem jej się wynosić! 
Gallus spojrzał na nią z litością i otworzył bramę. 
Atretes podał Rispie sakiewkę. 
- Bierz! - powiedział tonem nie znoszącym sprzeciwu. 
Krzywiąc się, wzięła pieniądze. Skórzany woreczek ociekał wodą i 
był śliski. Ta sama sakiewka, którą rzuciła w niego pierwszego 
dnia! Najwyraźniej przez cały czas leżała w wodzie; była ciężka od 
złotych monet. 
- Uznaj, że to zapłata za twoją służbę. 
Zrozumiała, co miał na myśli. Skinęła głową, odwróciła się i 
wyszła za bramę. Szła szybko drogą, tuląc Kaleba, by uchronić go 
przed chłodnym wiatrem od wschodu. 
Kiedy mijała terebint, zobaczyła kilku mężczyzn siedzących w 
cieniu i rozmawiających. Z pozoru zupełnie się nią nie 
interesowali. Przy zakręcie obejrzała się ukradkiem. 
Jeden z mężczyzn podążał jej śladem. 

Rozdział VII 


Mimo ponawianych prób, żeby zgubić śledzącego ją mężczyznę, kiedy 
Rispa znalazła się przed domem Jana, czuła, że jej prześladowca 
jest gdzieś w pobliżu. Była bardzo zmęczona. Zapukała do drzwi. 
Otworzył je Kleofas, który na jej widok wydał okrzyk radości. 
- Jana wezwano wcześniej, ale wkrótce powinien wrócić - 
powiedział, wprowadzając ją do środka. - Siadaj. Wyglądasz na 
utrudzoną. 
- I jestem utrudzona - przyznała, siadając z wdzięcznością na łożu 
koło paleniska. Po długim marszu w chłodnym wietrze rozkoszowała 
się ciepłem bijącym od ognia. - Szłam od Atretesa. 
- Jakieś kłopoty? 
- I to wielkie. 
Rozsupłała szal i położyła obok siebie na łożu Kaleba i sakiewkę z 
monetami. Drżała. 
Kleofas przysunął bliżej kosz z węglami. 
- Kaleb wygląda zdrowo - powiedział, uśmiechając się do dziecka. - 
Musi być znacznie cięższy niż poprzednim razem, kiedy go 
widziałem. 
- Waży dwa razy tyle, co w dniu, kiedy Jan oddał go w moje ręce 
- odparła, dziękując za to Bogu, chociaż podczas długiego marszu do 
miasta czuła każdą uncję jego ciała. 
Uśmiechnęła się i podsunęła Kalebowi palce, żeby chwycił je i 
spróbował się dźwignąć. Kleofas położył dłoń na jej ramieniu. 
- Przyniosę ci wino i coś do zjedzenia. 
Podziękowała i skupiła całą uwagę na dziecku. 
- No, mój maleńki, nic cię teraz nie krępuje. Możesz wiercić się, 
ile zechcesz. 
Podrapała go lekko po brzuszku. Bulgotał z zadowoleniem i 
wymachiwał nóżkami. Udało mu się chwycić własną stopę, próbował 
więc wepchnąć ją teraz do buzi i ssać duży palec. Nie przestawał 
obdarzać ją uśmiechem pełnym zadowolenia. Poklepała go po pupie i 
wstała. 
Podeszła do okna i ostrożnie wyjrzała na zewnątrz. Mężczyzna, 
który szedł za nią, stał w cieniu sąsiedniego budynku i wpatrywał 
się w dom Jana. Cofnęła się i przycisnęła rękę do piersi. Drżąc na 
całym ciele, usiadła przy Kalebie. 
Wrócił Kleofas. 
- Czy mogę ci pomóc? 
- Ściągnęłam Janowi kłopot na głowę - powiedziała, patrząc, jak 
Kleofas stawia tacę na stole. - Ktoś mnie śledził. Przez całą 
drogę starałam się go zgubić, ale on przywarł do mnie jak 
skorupiak do poszycia okrętu. Jest ubrany na czarno i stoi na 
ulicy tuż obok domu. Może powinnam wyjść... 
- I dokąd się udasz? 
- Nie wiem, ale człowiek, przez którego mam kłopoty, jest bardzo 
wpływowy i zajmuje się organizowaniem igrzysk. - Czuła, jak 
narasta w niej strach na myśl o tym, co grozi Janowi i innym 
przyjaciołom, jeśli staną na drodze Sertesa. - Nie sądzę... 
Kleofas nalał wina do małej, ozdobionej miedzią glinianej czarki i 
podał Rispie. 
- Jest bardzo późno. Napij się i zjedz coś. 
Jego spokój i pewność siebie dodały jej ducha. Jest nieustraszony. 
Władzę sprawuje Bóg, a nie Sertes. Nawet cesarz nie ma takiej 
władzy jak Bóg. Uśmiechnęła się do Kleofasa. 
- Tęskniłam do ciebie, do Jana i innych przyjaciół. 
- Jak i my do ciebie. 
Drgnęła, gdyż usłyszała odgłos otwieranych drzwi wejściowych. 
Trochę wina ochlapało jej dłoń, odstawiła więc czarkę. Jaki kruchy 
jest jej spokój! Kleofas wyciągnął rękę w uspokajającym geście i 
wstał. 
- To Jan albo któryś z braci - powiedział i wyszedł do sieni. 
Rozpoznała głos apostoła. 
- Dzięki niech będą Bogu - szepnęła. 
Kiedy Jan znalazł się w pokoju, wstała i podeszła do niego. Z oczu 
trysnęły jej łzy. Tulił ją czule jak ojciec. Kiedy cofnęła się, 
Jan ujął ją za ręce i pocałował w policzek. Zmartwił się, widząc, 
że Rispa płacze. 
Uśmiechnęła się przez łzy. 
- Jak dobrze widzieć cię znowu, Janie! 
- Ja też się cieszę, że cię widzę. 
Kaleb zapiszczał i Rispa aż podskoczyła. Jan dotknął ją leciutko 
dłonią, żeby się uspokoiła i podszedł do dziecka. Śmiejąc się, 
wziął je na ręce. 
- Zobacz, Kleofasie, kto to nas odwiedził! 
Uśmiechnął się do Kaleba, który wierzgał nóżkami jak żabka, 
zachwycony, że znowu wszyscy się nim zajmują. Jan przytulił go i 
połaskotał pod brodą, wywołując atak dziecięcego śmiechu. 
Patrząc na apostoła i syna, Rispa uspokoiła się nieco. Jan, w 
przeciwieństwie do Atretesa, czuł się bardzo swobodnie z 
dzieckiem. Usiadła na łożu i przypatrywała się im z uśmiechem. 
Apostoł usiadł i położył sobie niemowlę na kolanach tak, że Kaleb 
opierał się stopami o jego brzuch. Jan ujął dziecko i bawił się z 
nim, podnosząc i opuszczając na małych nóżkach. Kaleb szczebiotał 
z zadowoleniem i wymachiwał rączkami. 
- Czy jest coś piękniejszego niż dziecięca niewinność? - spytał 
Jan, uśmiechając się do Kaleba. - Pamiętam, jak dzieci tłoczyły 
się do Jezusa, kiedy szliśmy przez miasto. - Potrząsnął głową. - Z 
początku próbowaliśmy je przepłoszyć, uznając je za rój 
uprzykrzonych much - powiedział i roześmiał się cicho. - Ale Jezus 
przygarnął je do siebie i każde obdarzył swoim błogosławieństwem. 
Ostrzegł, że jeśli nie będziemy jak dzieci, nie wejdziemy do 
królestwa niebieskiego. 
Rispa uśmiechnęła się z miłością. 
- Są pełne pokory i bezbronne. 
- I bez reszty otwierają serca na miłość Boga i Jego prawdę - 
dodał Jan. 
Podniósł wzrok na Kleofasa i sługa wziął na ręce dziecko, usiadł 
na łożu sąsiadującym z tym, na którym siedziała Rispa, i położył 
sobie je na udach. Zakołysał Kalebowi przed oczyma sznurkiem z 
węzełkami i Kaleb próbował chwycić zabawkę. 
- Przyszłam tu, bo lękam się o Kaleba - powiedziała Rispa. - 
Człowiek o imieniu Sertes robi, co może, żeby Atretes znowu 
wyszedł na arenę. Jeśli domyśli się, że Kaleb jest synem Atretesa, 
nie zawaha się: posłuży się dzieckiem, by osiągnąć swój cel. 
Ukryłabym je, lecz Atretes nigdy nie pozwoli, bym zabrała je na 
dłuższy czas. 
- Jak możemy ci pomóc? 
- Trzeba ułatwić Atretesowi opuszczenie Efezu. Ale odkąd się tu 
znalazłam, nie wiem, czy powinnam was w to wciągać. Sertes to 
potężny człowiek. 
- Potężniejszy niż Bóg? 
Rispa westchnęła z cicha i przymknęła oczy. 
- Nie - szepnęła. Spojrzała na Jana zawstydzona kruchością swojej 
wiary. - Jestem słaba, Janie. Przez ubiegłe miesiące, z dala od 
twego nauczania i od moich sióstr i braci, opadałam z sił. Życie 
obok Atretesa jest takie trudne. - Czy komuś takiemu jak Jan można 
wyjaśnić, co czuła w bliskości Atretesa? - Nikomu nie ufa. A mnie 
najmniej. 
- Jednak pozwolił ci przyjść tutaj. 
- Bo nie widzi innego sposobu, żeby dotrzeć do potrzebnych mu 
informacji i opuścić Jonię. Wcale nie chcę przedstawiać go w złym 
świetle. Wszystko przez to, że ma za sobą życie ciężkie i 
naznaczone przemocą. Zdradziła go kobieta, uważa więc, że 
wszystkie są takie same i żadnej nie można ufać. 
- Pozwolił ci zabrać Kaleba. 
Wstała. Czuła, że przepełnia ją jakiś niepokój. 
- Gdyby Atretes mógł karmić Kaleba swoją piersią, wydarłby go z 
moich ramion, a mnie wyrzuciłby za bramę. 
Kleofas też wstał. 
- Zdaje się, że maleństwo trzeba wykąpać. 
Rispa spojrzała na niego. Poczuła się zawstydzona swoim wybuchem. 
- Nie mam czystych pieluszek - powiedziała przepraszającym tonem. 
- Mamy trochę płótna - uśmiechnął się Kleofas. 
Rispa wiedziała, że chce dać jej sposobność rozmowy sam na sam z 
Janem. 
- Dziękuję ci, Kleofasie. 
Skinął głową i wyszedł z Kalebem na ręku. 
Spojrzała na Jana. 
- Wybacz, proszę - powiedziała. - Zawsze mówię, nim zdążę 
pomyśleć. 
Ileż myśli cisnęło się jej do głowy! 
- Nie tylko ciebie świerzbi język, Rispo. - Wykrzywił usta. - O 
mnie i Jakubie Jezus powiadał zawsze, że jesteśmy Synami Gromu. 
Roześmiała się. 
- Ty? Może więc i dla mnie jest jakaś nadzieja. 
- Powierzyłaś swe życie Chrystusowi i możesz mieć pewność, że 
ulepi z ciebie naczynie najlepsze do celu, jaki ci wyznaczył. 
- Tak, chciałabym jednak wiedzieć, jaki to cel. 
- Przecież wiesz. Wola Boża nie jest zakryta jak mity filozoficzne 
i wiedza tego świata. Jezus powtarzał nam otwarcie dzień po dniu, 
jakie ma względem nas zamiary. Miłujcie się wzajemnie. Miłujcie 
się. 
- Ale jak? Nawet sobie nie wyobrażasz, co za człowiek z tego 
Atretesa! 
- Kochaj Pana Boga swojego całym sercem i całą duszą, i całą mocą. 
W Bogu nasze życie i poczynania, i istnienie. W Bogu możemy się 
wzajemnie miłować. 
Skinęła głową. Tylko Bóg pomoże jej przezwyciężyć wewnętrzne 
drżenie, jakie czuje przy Atretesie. Tylko Bóg może ją uchronić 
przed siłami, które z niego promieniują. 
- Jezus powiedział też, byśmy poszli i nauczali wszystkie narody - 
ciągnął Jan - chrzcząc je w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego, 
pouczając, by ludzie przestrzegali wszystkiego, co nam przykazał. 
- O, Janie - szepnęła, zamykając oczy. 
"Muszę więc udać się do Germanii, Panie? Muszę uczynić wyznawcę z 
Atretesa? Jak?" 
- Zawierz swoje brzemię Panu. On cię wesprze. 
- Niedorzecznością jest mniemać, że zdołam doprowadzić Atretesa do 
zbawczej wiary w Chrystusa. 
- Sam Chrystus doprowadzi go do zbawczej wiary, jeśli taka będzie 
Jego wola. Nie ty. Twoim zadaniem jest pokazać Atretesowi miłość 
Bożą, jak pokazał ci ją Szczepan. 
Jej oczy napełniły się łzami. Szczepan! Błogosławiony niech będzie 
Szczepan! 
- Rozumiem - szepnęła. 
Wiedział, że tak jest naprawdę. 
- Módl się ze mną - powiedział, wyciągając do niej ręce. Podeszła i 
oboje uklękli. 
Kiedy słuchała mocnego, a zarazem łagodnego głosu Jana, uchodziły 
z niej cały strach i całe napięcie. Z pewnością modlitwa apostoła 
zostanie wysłuchana uważniej niż jej modlitwa. Miał wiarę i ufał 
Bogu, a jej serce było rozdzierane burzą. 
"Jestem słaba, Panie. Wybacz mi. Chroń Kaleba, aby wzrastał i 
wielbił Cię żarliwie. Błagam Cię, Ojcze, zbaw Atretesa. Wydobądź 
go z ciemności na światło. Zechciej użyć do tego mnie wedle swojej 
woli." 
Jan odmówił modlitwę dziękczynną za pokarm, który mieli przed 
sobą, i pomógł Rispie wstać. Ogarnął ją spokój ducha. Takiego 
spokoju nie czuła od dnia, kiedy Jan przyszedł do niej i 
powiedział, że Atretes chce odzyskać syna. 
- A teraz - uśmiechnął się Jan - wyznaj mi, co zaszło między tobą 
a Atretesem. 
Wziął do ręki małą kromkę chleba, przełamał i podał połowę Rispie. 
Opowiedziała o wszystkich utarczkach, do jakich między nimi doszło 
od pierwszego dnia do ostatniej rozmowy w pokoju na piętrze. 
- Musi opuścić Efez - ciągnęła Rispa. - Jeśli zostanie, Sertes 
znajdzie jakiś sposób, żeby zmusić go do powrotu na arenę. 
Przysłał szpiegów, którzy bezustannie obserwują willę. Kazał 
jednemu ze swoich ludzi wypytywać o mnie w mieście. Nie chcę nawet 
myśleć o tym, do czego posunie się Sertes, jeśli dojdzie do 
wniosku, że Kaleb jest synem Atretesa... i na jakie 
niebezpieczeństwo będzie wystawione dziecko. - Wzięła napchaną 
złotem sakiewkę, którą dał jej Atretes, i wręczyła ją apostołowi. 
- To od Atretesa. Chce wrócić do Germanii. Dokąd to nas 
doprowadzi? 
Jan otworzył sakiewkę i wysypał na dłoń jej zawartość. 
- Wystarczy na mniej więcej połowę drogi do Rzymu - rzekł i wsypał 
z powrotem monety do woreczka, który położył następnie na stole 
między sobą a Rispą. 
- Muszę zawiadomić Atretesa, że będziemy potrzebowali więcej 
pieniędzy. Przyrzekłam mu, że w ciągu dwóch dni dam mu jakiś znak 
życia. Jeden już minął. 
Jan patrzył, jak Rispa krąży niespokojnie po izbie i modlił się za 
nią bezgłośnie. Raz jeszcze wyjrzała przez okno i cofnęła się z 
twarzą bladą jak chusta. 
- Szpieg Sertesa nadal tam jest! Szedł za mną od samej willi. 
Próbowałam go zgubić, ale... - Nękały ją myśli o tym, co się może 
zdarzyć. - Nie chciałam ściągać kłopotów na twoją głowę, Janie. 
- Siedź i jedz, Rispo. Będziesz potrzebowała mnóstwa sił. Pan 
zadba o to, co niezbędne. 
- Mam nadzieję, że Pan da nam także mapy. Atretes nie wie, jak 
trafić do Germanii, a ja wiem tyle, że jest to daleko na północ od 
Rzymu. - Zamrugała, żeby usunąć łzy z oczu. - Słyszałam, że jest 
to kraj niecywilizowany, barbarzyński. Jeśli miałabym sądzić po 
Atretesie... - Potrząsnęła głową, trzymając na podołku ręce, w 
których ściskała chleb. - Nie mogę uwierzyć, że sama 
zaproponowałam tę podróż. Co sobie wyobrażałam? Myśl o Germanii 
napawa mnie teraz niewysłowionym lękiem. 
- Ziemia i wszystko na niej jest Boskim dziełem stworzenia - 
zauważył z uśmiechem Jan. - Nawet Germania. 
- Wiem, ale to tak daleko od ciebie i Kleofasa, i innych, których 
kocham. Będę sama z Atretesem, zależna od jego dobrej woli. - 
Roześmiała się smutno. - Gdy tylko znajdziemy się w jednym pokoju, 
wybucha między nami jakaś sprzeczka. 
- Czy zrobił ci jakąś krzywdę? 
- Nie, chociaż nieraz nieźle mnie nastraszył. - Odwróciła głowę, 
gdyż przypomniała sobie, jak patrzyła w gimnazjonie na ćwiczącego 
Atretesa. 
- Czy pociąga cię ten mężczyzna? 
Zarumieniła się. Spuściła głowę i przez dłuższą chwilę milczała. 
- Tak - przyznała z zawstydzeniem. - Co gorsza on o tym wie. 
- Nie bez przyczyny Bóg związał twe życie z życiem Atretesa. 
- Żeby wystawić mnie na pokuszenie? - spytała unosząc brwi. 
- Boga nie można kusić i On nie wystawia nikogo na pokuszenie. To 
nasze żądze prowadzą nas na manowce. 
- Nie zeszłam jeszcze na manowce. I nie zamierzam. - Oderwała 
kawałek chleba i zamoczyła w winie. Wzięła kęs do ust, żeby zyskać 
trochę czasu: W jej uczuciach panował taki zamęt, że nie umiała 
znaleźć właściwych słów. Spojrzała na Jana, którego twarz była 
odbiciem spokoju ducha. - Pociąga mnie w nim nie tylko uroda 
cielesna, Janie. Chodzi o coś głębszego, co ten człowiek starannie 
skrywa w głębi serca. Jest srogi, dziki i gwałtowny, ale strasznie 
cierpi. Pewnego wieczoru powiedział mi, że pamięta wszystkich, 
których zabił. - Łzy paliły jej oczy. - Spojrzałam na niego i... - 
Potrząsnęła głową. - Pragnienie, by nieść mu pociechę, może być 
ścieżką wiodącą... do innych pragnień. 
- Musisz się więc mieć na baczności. Bóg dochowuje wiary, Rispo. 
Przez cały czas pamiętaj o tym, żeby się Mu podobać. Nie dopuści 
do tego, by pokusa stała się ponad twoje siły i wskaże ci także 
drogę ucieczki, abyś mogła wytrwać. 
- Postaram się być silna. 
- Nie ufaj własnej sile. Nikt z nas nie jest dość silny własną 
siłą. Bez Pana jesteśmy słabi. 
Wstała i znowu krążyła niespokojnie po izbie. 
- Chciałabym wrócić do Efezu i zamieszkać znowu w insuli. O ileż 
łatwiejsze i prostsze było kiedyś moje życie! 
Gdybyż nie spotkała na swojej drodze Atretesa! Nawet teraz, choć 
był daleko, nie przestawała ani na moment o nim myśleć. 
- Są dni, kiedy ja też muszę się zmagać - wyznał Jan. 
Obróciła się ze zdziwieniem w jego stronę. 
- Ty? Jesteś wszak apostołem! 
- Jestem człowiekiem jak ty. 
- Nie ma już nikogo takiego jak ty, Janie. Pozostałeś jedynym 
apostołem. Inni odeszli już do Pana. 
- To prawda. I czasem pytam Pana, czemu pozostawił mnie na ziemi. 
Miłuję ciebie i innych, jakże jednak tęsknię za dniem, kiedy 
znajdę się znowu twarzą w twarz z Jezusem! 
Rispa wyczuła ogromną tęsknotę w jego głosie i serce się jej 
ścisnęło. Patrzyła na posiwiałe włosy na głowie i brodzie 
apostoła, na zmarszczki wokół oczu. Podeszła i uklękła przed nim. 
Ujęła i pocałowała jego dłonie. 
- Jestem samolubna - powiedziała urywanym szeptem - bo chcę, byś 
pozostał wśród nas jak najdłużej. - Spojrzała na niego oczami 
zasnutymi mgłą. - Kiedy odejdziesz, Janie, nie będzie już nikogo, 
kto chodził z Jezusem, dotykał Go i słuchał Jego głosu. Jesteś 
ostatnim żyjącym świadkiem Chrystusa. 
- Nie, ukochana siostro. Bóg dał nam Ducha Świętego, aby każdy z 
nas, kto przyjmie Go jako Zbawiciela i Pana, był żywym świadkiem 
Jego miłości. - Cofnął dłonie, którymi obejmował jej ręce, i ujął 
w nie twarz kobiety. - Jak ty musisz być żywym świadkiem dla 
Atretesa. 
Zamknęła oczy. 
- Jestem marnym świadkiem. 
- Bóg bierze najmarniejsze, najbardziej szalone rzeczy na tym 
świecie, by użyć ich dla chwały swego imienia. Jezus nie urodził 
się w wysokich komnatach królewskich, lecz w stajence. - Położył 
rękę na jej ramieniu. - Wszyscy jesteśmy jednym w Chrystusie, 
umiłowana siostro. Wiesz też, kto jest nieprzyjacielem. Szatan to 
potężny przeciwnik, który poznał cię prawie tak samo głęboko jak 
nasz Pan. Atakuje przez umysł i ciało, starając się oddzielić cię 
od Chrystusa. 
- Nie jestem pewna mych sił. Kimże jestem, by podjąć walkę z 
szatanem? 
Uśmiechnął się z miłością. 
- I nie musisz. Pan idzie przed tobą w bitwę. Ty masz tylko trwać 
mocno przy swojej wierze. Przypomnij sobie list Pawła do nas. Bóg 
zadbał o zbroję dla nas. Dał nam przepaskę prawdy, pancerz 
sprawiedliwości, sandały dobrej nowiny o pokoju, tarczę wiary, 
hełm zbawienia i miecz Ducha, czyli słowo Boga. 
- Pamiętam. 
- Chrystus jest naszą zbroją. Otacza nas swoją opieką. Pamiętaj o 
wszystkim, czego cię nauczono. Musisz odnowić swój umysł w 
Chrystusie. 
- Próbuję ogarnąć to wszystko umysłem i nadal walczę. - Wstała i 
raz jeszcze zaczęła chodzić to tu, to tam. - Wiesz, jak trudne 
miałam życie, póki nie spotkałam Szczepana, który przyprowadził 
mnie do ciebie. Nie wiesz jednak, że Szczepan musiał bez ustanku 
kierować mnie na właściwą drogę. Był taki silny w swojej wierze. 
Nawet kiedy umierał, nie wątpił. - Łzy piekły jej oczy. - Nie 
jestem jak on. Nie jestem jak ty. Tak długo żyłam na ulicy, 
walcząc o przetrwanie, że pewne nawyki zakorzeniły się we mnie na 
stałe. 
- Chrystus uczynił z ciebie nowego człowieka. 
Roześmiała się smutno. 
- Może więc nie dostąpiłam zbawienia, bo jestem ciągle tą samą 
upartą, bezdomną dziewczyną o sztywnym karku, która kradła jadło 
ze straganów, ukrywała się przed bandami i spała w zagłębieniu 
bram. Atretes przypomniał mi o tamtych dniach. Sprawił, że 
pragnęłam utarczek. - Odwróciła się. - Myślałam, że się zmieniłam, 
Janie, ale okazuje się, że nie jestem warta tego, by nazywać mnie 
chrześcijanką. 
Podszedł do niej, położył dłonie na jej ramionach i obrócił ją 
tak, że stanęła naprzeciwko niego. 
- Nikt z nas nie jest tego wart, Rispo. Tylko dzięki łasce Bożej 
jesteśmy zbawieni i dziedziczymy niebo, nie zaś dzięki własnej 
prawości. Jesteś chrześcijanką! Jesteś nią, bo wierzysz w Jezusa. 
Uśmiechnęła się niewesoło. 
- Obym więc była lepszą chrześcijanką! 
- To cel nas wszystkich. - W jego oczach pojawił się ciepły błysk. 
Ujął jej dłonie w swoje. - Ufam, że Ten, który rozpoczął w tobie 
swe dzieło, zadba, by je udoskonalić. 
Do izby wszedł Kleofas. Na ręku trzymał niespokojnego Kaleba. 
- Chce do mamy - oznajmił z udręczoną miną. 
Roześmiała się. Wzięła dziecko i pocałowała. 
- Jest głodny, a ty niewiele możesz na to zaradzić. 
Kleofas zaprowadził ją do małej alkowy, gdzie mogła zostać sam na 
sam z dzieckiem i nakarmić je. Kiedy malec ssał jej pierś, 
rozmyślała o wszystkim, co powiedział Jan. Spłynęło na nią 
ukojenie. Bóg wie, co czyni. 
"Wybacz memu wątpiącemu sercu, Panie. Natchnij mnie dobrym duchem. 
Spraw, bym patrzyła na Atretesa Twoimi oczami, nie zaś oczami tej, 
którą byłam niegdyś. A jeśli postanowiłeś, że mamy udać się do 
Germanii, cóż, udam się, Panie, choć wcale tego nie pragnę." 
Po nakarmieniu Kaleba zawinęła go w miękkie, ciepłe pieluchy i 
dziecko zaraz usnęło. Wróciła do triclinium, do Jana i Kleofasa. 
- Kleofas powiedział, że przed twoim przyjściem miałem gości - 
rzekł Jan. - Zdaje się, że Atretes nie jest jedynym człowiekiem, 
który pragnie opuścić Efez. 

Rozdział VIII 


Atretes stał na balkonie, patrząc na drogę, w stronę terebintu. 
Zeszłej nocy niewiele spał, gdyż nękały go myśli o Rispie i synu. 
Kiedy tylko wyszła, stanął w tym miejscu i patrzył, jak idzie 
pokrytą kurzem drogą w stronę miasta. Jeden z mężczyzn siedzących 
pod terebintem wstał i poszedł w ślad za nią. 
"Bywało już, że mnie śledzono, Atretesie. Wiem, jak się wymknąć." 
Te słowa napełniły go niepokojem i w jego umyśle pojawiły się 
wątpliwości. Kto ją śledził i dlaczego? Przed czym lub przed kim 
się ukrywała? 
Już był gotów za nią pobiec, rozmyślił się jednak. Teraz 
zastanawiał się, czy nie popełnił błędu. Co będzie, jeśli Rispa 
nie wróci? Czy zdoła ją odnaleźć? A może chrześcijańscy 
przyjaciele wywiozą ją potajemnie z Efezu? 
Minął jeden dzień. Atretes rozważał, jak dostać się do miasta i 
rozejrzeć się za nią. Zacznie od tego, że odszuka i wypyta 
apostoła. 
"Wiem, jak się wymknąć." 
Zgrzytnął zębami. Żałował, że jej zaufał. Ma jego syna, a on, 
Atretes, nie wie właściwie, dokąd się udała. Powiedziała, że idzie 
do apostoła, ale to wcale nie musi być prawda. 
"Przyślę wiadomość. Przysięgam na moje życie!" 
I pozwolił jej odejść. Jak pierwszy lepszy głupiec! Pozwolił 
odejść ze swoim synem. Ze swoim synem! 
Zaufał Julii, choć od dnia, kiedy spotkał ją w Artemizjonie, 
głęboki instynkt podpowiadał mu, jaka jest ta kobieta. Poszedł do 
niej, pozwalając, by żądza wzięła górę nad wszelkimi względami 
rozumowymi. Oddał jej swoje serce, a ona rozszarpała je na kawałki 
i pożarła. 
A teraz pojawiła się w jego życiu ta przeklęta kobieta o pięknych 
brązowych oczach i bujnych kształtach. I co zrobił? Powierzył jej 
syna. Powierzył jej swoją wolność. Dał jej do ręki oręż, którym 
może go zniszczyć. 
Zaklął i odwrócił się od balkonowej barierki. Starał się odzyskać 
panowanie nad miotającymi nim uczuciami. Wszedł do pokoju. Nalał 
sobie wina do srebrnego kielicha stojącego na marmurowym stoliku 
pod ścianą. Wychylił kielich i napełnił go raz jeszcze. 
Opróżnił dzban i wziął kielich do ręki. Z wykrzywionymi ustami 
patrzył posępnie na wizerunki leśnych nimf ściganych przez 
satyrów. Julii spodobałyby się te sceny. Przemawiałyby do jej 
wyobraźni nastawionej na przeżycia cielesne. 
"Zrobię dla ciebie wszystko, Atretesie. Wszystko!". 
Zacisnął zęby, aż wygiął brzeg srebrnego kielicha. 
- Możesz więc umrzeć, wiedźmo! Umrzyj dla mnie! - szepnął przez 
zaciśnięte zęby i rzucił wykrzywiony kielich na tacę. 
Wyciągnął się na łożu i patrzył na sufit, który - miał wrażenie - 
przytłacza go. Także ściany zamykały się wokół niego coraz 
ciaśniej i ciaśniej. Znowu usłyszał głosy ludzi, których zabił. 
Jęknął i wstał z łoża. Ściągnął kilka futer i wyszedł z sypialni. 
U stóp schodów stanął Lagos, jak zawsze gotów do usług. Atretes 
minął go bez słowa i ruszył wewnętrznym korytarzem. Słychać tu 
było tylko echo jego kroków. Przeszedł przez łaźnię i znalazł się 
na tyłach willi. Ruszył dziedzińcem ku ciężkiej furcie w murze. 
- Wszystko w porządku, panie - zameldował Silus. 
Atretes nie zwrócił na niego uwagi. Podniósł rygiel, otworzył 
furtę i wyszedł. 
Przy furcie pojawił się zatrwożony Lagos. 
- Czy pan powiedział, jak długo go nie będzie? 
- Nie, nie pytałem. 
- Może ktoś powinien za nim pójść. 
- Jeśli masz na myśli mnie, nic z tego. Widziałeś wyraz jego 
twarzy? Zostawię furtę otwartą. Wróci, kiedy zechce. 
Z mroku wyłonił się Gallus. 
- Atretes wyszedł? 
- Pewnie znowu udał się do swojej pieczary - odparł Silus. 
Gallus wyszedł za furtę. Lagos zobaczył, że daje komuś znak i 
wraca. 
Lagos poczuł lęk, ale nie powiedział ani słowa. 

Atretes czuł, że oddycha lżej pośród okrytych mrokiem wzgórz. 
Kiedy dotarł na pagórek górujący nad willą, przykucnął na piętach 
i naciągnął na siebie skóry. Miał wrażenie, że tutaj, pośród 
bogactwa wygwieżdżonego nieba, jest bliżej wolności. Nie zamykają 
się wokół niego żadne ściany. Nikt na niego nie patrzy. Czuł dobry 
zapach ziemi. Nie tak dobry jak zapach germańskich borów, ale 
lepszy niż woń szkoły gladiatorów czy nawet jego luksusowej willi. 
Odetchnął powoli i oparł głowę na kolanach. Wino zaczęło działać. 
Zalała go fala ciepła, głowę miał lekką, wiedział jednak, że wypił 
za mało, żeby osiągnąć skutek, jakiego pragnął: zapomnienie. 
Żałował teraz, że nie wziął ze sobą bukłaka z winem, mógłby się 
bowiem upić i zapomnieć o wszystkim, nawet o tym, kim jest. 
Oddałby wszystko za noc bez snów i ranek w dobrym samopoczuciu. 
Roześmiał się posępnie. Ten śmiech w ciemności zabrzmiał jakoś 
głucho. Wszystko, co ma, nie wystarczyłoby, żeby odmienić 
przeszłość, żeby przywrócić życie tym, których zabił, żeby zatrzeć 
wspomnienia i uwolnić go od poczucia winy. Ma dwadzieścia osiem 
lat. Miał osiem, kiedy ojciec zaczął uczyć go walki. Miał uczucie, 
że od tego czasu walka wypełniała wszystkie jego myśli, stała się 
motywem wszystkich działań. Stała się nim samym! Umie odbierać 
życie. Szybko. Bezlitośnie. Bez wyrzutów sumienia. 
Wykrzywił z goryczą usta. Bez wyrzutów sumienia! 
Nie czuł ich, kiedy zabijał wojowników z innych germańskich 
plemion, jeśli tylko ośmielili się wkroczyć na tereny Chattów. Nie 
czuł, kiedy zabijał Rzymian, którzy wtargnęli do jego ojczyzny. 
Tryumfował w swym sercu, zabijając Tarakusa, pierwszego lanistę 
szkoły gladiatorów w Kapui, gdzie przywleczono go w łańcuchach. 
A inni? Nadal miał przed oczyma ich twarze. Nie może zapomnieć 
Kaleba, Żyda klęczącego przed nim z odchyloną do tyłu głową. Nie 
pozbędzie się też nigdy wizerunku wojownika z plemienia Chattów, 
którego zabił podczas ostatniej walki w Rzymie. Ciągle brzmiały mu 
w uszach słowa tego chłopca. "Wyglądasz jak Rzymianin, cuchniesz 
Rzymianinem... Jesteś Rzymianinem!" Jak to jest być wolnym 
dzieckiem i biegać po lesie? Nie potrafił sobie tego przypomnieć. 
Chciał przywołać obraz swojej młodej żony, Ani. Nie potrafił. Nie 
żyje od ponad dziesięciu lat; wątłe wspomnienie zgasłego życia. 
Może tego życia nigdy nie było? Może tylko śnił o szczęśliwszych 
czasach. Może to wyobraźnia płata mu figle? 
Zacisnął powieki i poczuł, jak zamyka się wokół niego ciemność. 
"Z głębokości wołam do Ciebie, Panie, o Panie, słuchaj głosu 
mego!" 
Słowa pojawiły się bez udziału woli, wypłynęły, trysnęły wprost z 
jego trwogi. Gdzie słyszał je przedtem? Kto je przy nim 
wypowiedział? 
Wypełniło go łagodne światło i przypomniał sobie Hadassę stojącą u 
wejścia do jaskini. Pragnął, żeby raz jeszcze znalazła się tutaj, 
żeby mógł z nią rozmawiać. Ale Hadassa nie żyje. Jeszcze jedna 
ofiara Rzymu. 
"Choćby mnie zabił Wszechmocny, ufam" - powiedziała o swoim Bogu, 
kiedy widział ją po raz ostatni. Znajdowała się wtedy w lochu pod 
areną, czekając na śmierć. "Bóg jest miłosierny." 
Spojrzał na nocne niebo i usłyszał inne słowa wypowiadane łagodnym 
szeptem. 
"Niebiosa głoszą chwałę Boga, dzieło rąk Jego nieboskłon 
obwieszcza." 
Znowu ukrył twarz w dłoniach, jakby chciał wyprzeć te słowa ze 
swej głowy. Hadassa to jeszcze jedno jego brzemię, jeszcze jedno 
życie, które prześliznęło się mu między palcami. Jeśli jej Bóg 
jest naprawdę tak potężny, jeśli jest naprawdę jedynym prawdziwym 
Bogiem, jak twierdziły Hadassa i Rispa, czemu pozwolił, by Hadassa 
umarła? Żaden bóg wart tego, by za nim pójść, nie dopuściłby do 
unicestwienia tak wiernej wyznawczyni. Jednak nie to najbardziej 
gnębiło Atretesa, lecz fakt, że on też ją opuścił. Hadassa 
uratowała jego syna, a on pozwolił, by umarła. Wiedział, że gdyby 
został, być może by ją ocalił. A być może zginąłby razem z nią. 
Byłaby to śmierć honorowa i sprawiedliwa. 
Wolał jednak żyć, żeby odnaleźć swego syna. 
A teraz dopuścił do tego, że znów stracił go z oczu. 
Zacisnął powieki i położył się na zimnej ziemi. 
- Jeszcze dzień, Rispo, a potem wyruszę za tobą - powiedział w 
panującej wokół ciszy. - Jeszcze dzień, a umrzesz. 

Rozdział IX 


Jan posłał Kleofasa i jeszcze jednego młodzieńca, by sprowadzili 
tych, którzy przyszli tu wcześniej, szukając rady, jak opuścić 
miasto. Kilka godzin później dom apostoła był pełen mężczyzn, 
kobiet i dzieci. Ze wszystkich, którzy przybyli tu z rodzinami, 
Rispa znała tylko Parmenasa rymarza. 
Parmenas przyszedł ze swoją żoną, Eunice, i trójką dzieci 
noszących imiona Antonia, Kapeo i Filomen. Rymarz miał własny 
sklepik i był znany ze swoich cingula. Te misternie wykonane pasy 
były używane w rzymskiej armii jako znaki stopnia wojskowego. 
Fartuszek ze zdobnych pasków skórzanych chronił pachwinę żołnierza 
podczas bitwy, a podczas marszu wydawał głośny dźwięk, który 
przeważnie wprawiał przeciwnika w przerażenie. 
Jan przedstawiał przybywających. Tymon nosi ślady ciężkiego 
pobicia. Był malarzem i naraził się na kłopoty, kiedy kapłan z 
Artemizjonu wezwał go i kazał namalować na ścianie fresk ku czci 
Artemidy. 
- Odmówiłem. Kiedy zapytał dlaczego, odparłem, że sumienie 
zabrania mi malowania czegokolwiek ku czci pogańskiej bogini. Ta 
odpowiedź nie zyskała mi jego przychylności. 
Jego żona Porcja tuliła do siebie dzieci. Była przygnębiona i 
przestraszona. 
- W nocy przyszli jacyś ludzie i zniszczyli wszystkie sprzęty 
domowe. 
- Mama płakała przez nich - dodał jeden z chłopców. W jego 
ciemnych oczach pojawiły się błyski. - Chciałbym zrobić coś, żeby 
oni też płakali. 
- Sza, Piotrze - powiedziała Porcja. - Pan kazał nam wybaczać 
nieprzyjaciołom. 
Chłopak najwyraźniej nie czuł się przekonany, podobnie jak jego 
brat Barnaba. Natomiast mała Maria i Beniamin wtulili się mocniej 
w suknię matki. 
Prochor był piekarzem. Przyprowadził ze sobą żonę o imieniu Roda i 
siostrę, Kamellę, z córką Lizją. Mężczyzna robił wrażenie 
znękanego nie tyle prześladowaniami za wiarę, ile przez kobiety, 
które stały po obu jego bokach. Żadna z nich nawet nie spojrzała 
na drugą. Tylko Lizja miała pogodną twarz. 
Przybyło czterech młodzieńców, którzy usłyszeli, że grupa 
chrześcijan chce opuścić Efez. Wszyscy czterej, Bartymeusz, Niger, 
Tybullus i Agabus, choć niespełna dwudziestoletni, uzyskali od 
swoich rodzin błogosławieństwo, by wyruszyć w świat i głosić 
Ewangelię. 
- Tutaj można usłyszeć Dobrą Nowinę - powiedział Niger. - Ale w 
Galii i Brytanii? 
- Chcemy zanieść ją tym, którzy dotąd o niej nie słyszeli - dodał 
Agabus. 
Jako ostatni przyszedł Mnazon. Na Rispie jego sposób mówienia 
natychmiast wywarł ogromne wrażenie. 
Eunice pochyliła się w jej stronę. 
- To sławny aktor - szepnęła i uśmiechnęła się. Rispa zauważyła, 
że kiedy Eunice mówi, rozbłyskują jej oczy. Kobieta była 
najwyraźniej zadowolona, że znajdzie się w towarzystwie znanego 
aktora. - Często wzywają go, żeby czytał prokonsulowi i innym 
rzymskim urzędnikom. Czyż nie jest przystojny? 
- Owszem - przyznała Rispa, chociaż mężczyzna wydał się jej zbyt 
sztuczny. 
Mnazon był najwyraźniej kimś godnym i pełnym ogłady, miał dobrze 
ustawiony głos, którym umiał się posługiwać. Zwrócił na siebie 
powszechną uwagę i czuł się z tym dobrze, jakby tego właśnie 
oczekiwał. 
- Mnazon recytował jeden z psalmów Dawidowych gościom miejskiego 
urzędnika, którzy przybyli na ucztę przed igrzyskami plebejskimi - 
powiedziała cicho Eunice, trzymająca na kolanach Antonię. 
- Który psalm? 
- Drugi. "Z radością śpiewajcie Bogu i z drżeniem składajcie hołdy 
Synowi." W pierwszej chwili goście myśleli, że Mnazon chce uczcić 
cesarza Wespazjana i jego syna Tytusa, dziś naszego sławnego 
władcy. Inni zaczęli coś podejrzewać. Zażądano wyjaśnień i Mnazon 
przyznaje, że zawiodła go odwaga. Powiedział wprawdzie, że autor 
był natchniony przez Boga, ale nie wie jakiego, i że każdy musi 
odczytać pieśń wedle swego rozeznania. "Jeśli kto ma uszy, niechaj 
słucha!" - oznajmił. Większość gości doszła do wniosku, że chodzi 
o zagadkę i zaczęła zgadywać. Ale nie wszyscy byli tym rozbawieni. 
Dołączyła do nich Porcja. 
- Lepiej, żeby nie było wśród nas Mnazona. Będzie zwracał uwagę! 
Rispie przyszło do głowy, że o wiele więcej uwagi zwracałby 
Atretes. Germanin w jednej chwili usunąłby aktora w cień. Nie 
musiałby nawet otwierać ust. Jego uroda rzucała się w oczy, jego 
dzikość urzekała. 
- Jedyny okręt zabierający pasażerów przypłynął z Aleksandrii - 
powiedział Kleofas. - Jeśli pogoda pozwoli, wypłynie za dwa dni. 
- Dokąd płynie? - spytał Jan. 
- Do Rzymu. 
- Do Rzymu! - wykrzyknął zbity z tropu Prochor. 
- Czy słyszałaś, jak Mnazon recytuje? - zagadnęła Rispę Eunice. 
- Nie, nigdy - odparła Rispa i pomyślała, że ta kobieta powinna 
więcej uwagi poświęcić swoim synom, Kapeo i Filomenowi, którzy 
wydzierali sobie zabawkę. 
- Bóg pobłogosławił go wspaniałym głosem i pamięcią - ciągnęła 
Eunice, która zamiast zająć się sprzeczką między synami, 
wpatrywała się z zachwytem w Mnazona. - Kiedy został 
chrześcijaninem, chciał nauczyć się jak najwięcej Pisma. I tak się 
stało. Umie na pamięć ponad sto psalmów i cały list Pawła do 
naszego Kościoła. Kiedy recytuje, czuję, jakbym słuchała głosu 
Pana. 
- Słyszałem, że tam są gorsze prześladowania - mówił Parmenas. 
- Mamo, jedziemy do Rzymu? - spytała Antonia, przestraszona 
wzburzeniem panującym w izbie. 
- Dokądkolwiek pojedziemy, Pan będzie z nami - zapewniła Eunice, 
całując ją w policzek i odgarniając do tyłu jej włosy. 
- Jak pojedziemy do Rzymu? - zapytała Porcja. Miała bladą i pełną 
napięcia twarz. - Kto nas ochroni? 
- Ochroni nas Pan - rzucił Mnazon, który usłyszał to pytanie. 
- Tak jak chronił nas tutaj? - pytała dalej Porcja. Jej oczy 
wypełniły się łzami. - Jak chronił Stachysa i Ampliasza? Jak Junię 
i Persydę? Jak Hadassę? - nalegała, wymieniając imiona chrześcijan 
skazanych na śmierć na arenie. 
- Ucisz się, Porcjo - powiedział Tymon, zmieszany jej wybuchem. 
Jednak kobieta nie chciała zamilknąć. 
- Zostałeś pobity, Tymonie. Zniszczono wszystko, co zdobyliśmy 
ciężką pracą. Nasze życie jest w niebezpieczeństwie, dręczono 
nasze dzieci. A teraz mamy udać się do Rzymu, gdzie robią z 
chrześcijan pochodnie, żeby oświetlić swoje igrzyska. Wolę iść na 
pustynię i przymierać głodem. 
Mała Maria wybuchnęła płaczem. 
- Nie chcę przymierać głodem! 
- Straszysz dzieci, Porcjo. 
Przytuliła do siebie dwa maleństwa. 
- Co z naszymi dziećmi, Tymonie? Maria i Beniamin są za mali, żeby 
pojąć, co to znaczy wierzyć w Jezusa jako Pana. Co będzie, 
jeśli... 
- Milczże! - rzucił Tymon i Porcja zamilkła; poruszała tylko 
ustami, starając się powstrzymać łzy napływające do oczu. 
Rispa położyła dłoń na dłoni Porcji i lekko ją ścisnęła. Rozumiała 
doskonale lęk tej kobiety, gdyż sama martwiła się przecież o 
Kaleba. Czyż nie po to przyszła do Jana, żeby znaleźć jakiś sposób 
uchronienia Kaleba przed Sertesem? Chciała, żeby Kaleb wzrastał 
mocny w Panu, nie zaś w niewoli i jako pionek użyty przeciwko 
własnemu ojcu. Jeśli Atretes i Sertes odbiorą jej dziecko, nigdy 
nie będzie mogło poznać Pana. 
"O Boże, wskaż drogę wyprowadzenia naszych dzieci z tych opałów." 
Jak to jest żyć w miejscu, gdzie można bez lęku oddawać cześć 
Panu? Jak to jest patrzeć, jak wznosi się budowle dla chwały Boga, 
nie zaś jakichś czczych pogańskich bożków? Rzym tolerował każdą 
religię wymyśloną przez człowieka, ale odrzucał Boga żywego, który 
stworzył sam Rzym i cały świat. Rispa przymknęła oczy. 
"Wszechmogący Ojcze, stworzyłeś niebiosa nad nami i wszystko wokół 
nas. Inne religie to człowiecze próby dosięgnięcia Boga. Wszelka 
religia stworzona przez człowieka zniewala go, natomiast Chrystus 
stoi z ramionami wyciągniętymi w geście miłości; Chrystus już dał 
człowiekowi wolność. 
Ojcze, czemu jesteśmy tacy ślepi? W Jezusie Chrystusie jesteśmy 
wolni. Nie potrzebujemy się niczego bać. Nawet niewolnik może mieć 
skrzydła jak orzeł i wzbić się ku niebu. Nawet niewolnik może 
otworzyć serce, a Bóg w nim zamieszka. Dlaczego nie możemy przyjąć 
daru, nie zadając przy tym pytań? Dlaczego nie potrafimy żyć w 
przekonaniu, że żadne mury, okowy, a nawet śmierć, nie mogą 
zniewolić umysłu, serca i duszy, które należą do Chrystusa?" 
Słuchając, jak Porcja mówi o swoich lękach, Rispa dojrzała własną 
słabość. 
"Jesteś moim pokarmem, Jezusie, moim życiem. Wybacz, że tak marna 
jest moja pamięć." 
Poczuła przepełniającą ją radość, poczuła, jak nabrzmiewa w niej 
jasność i ciepło. Miała ochotę krzyczeć z radości. 
- Nawet strach może służyć celom stawianym przez Boga - mówił Jan, 
patrząc łagodnym wzrokiem na Porcję. - Bałem się śmierci w tamtą 
noc, kiedy zabierali Jezusa z ogrodu Getsemani. Rozpaczałem, 
patrząc, jak umiera. Nawet kiedy wiedziałem, że Jezus powstał z 
martwych, zaznawałem strachu. Gdy mój brat Jakub został ścięty 
mieczem na rozkaz Heroda, bałem się. Jezus powierzył mi swoją 
Matkę, zamyślaliśmy więc, bracia i ja, wyprowadzić Ją z Jerozolimy 
w bezpieczne miejsce. Przywiozłem Ją do Efezu, gdzie pozostawała 
do dnia, gdy Pan wziął Ją do siebie. 
Uśmiechnął się ze smutkiem. 
- Wszyscy zaznawaliśmy strachu, Porcjo, i nadal zaznajemy go w 
trudnych chwilach życia. Lecz strach to nie Bóg. Bóg jest 
miłością. W miłości nie ma strachu, gdyż miłość doskonała 
przepędza strach. Jezus Chrystus jest naszym schronieniem i naszą 
twierdzą przeciwko każdemu z wrogów osobno i wszystkim razem. 
Zawierzcie Mu. 
Rispa czuła, jak stojąca obok niej Porcja powoli się uspokaja. 
Słowa Jana były tylko odbiciem pewności, że zamieszkuje go 
Chrystus. Przy apostole nie sposób było nie wierzyć. Co jednak 
będzie później? 
Tymon stanął obok swej żony i położył jej dłoń na ramieniu. 
Wsłuchiwali się w słowa apostoła. Porcja położyła dłoń na dłoni 
męża i zwróciła ku niemu spojrzenie. 
- Prześladowania wygnały nas z Jerozolimy - ciągnął Jan - lecz 
Chrystus wykorzystał to w dobrym celu. Dokądkolwiek się udamy, do 
Efezu, Koryntu, Rzymu czy nawet ku granicom Germanii - mówił, 
uśmiechając się do Rispy - będzie z nami Pan. Jest naszym 
pokarmem, kiedy idziemy z Dobrą Nowiną do Jego dzieci. 
"Germania!" - pomyślała Rispa. Może nie jest to miejsce tak 
barbarzyńskie, jak się mówi. 
Mężczyźni rozprawiali o planach opuszczenia Efezu i Jonii, a Rispa 
poddała się w pewnym momencie zmęczeniu. Usnęła leżąc na boku, z 
Kalebem przytulonym do piersi. Po jakimś czasie Kaleb zgłodniał i 
obudził ją. Uniosła się i zobaczyła, że ktoś okrył ją pledem i 
przysunął kosz z rozżarzonymi węglami. Inni zniknęli. Karmiąc 
Kaleba, podeszła do okna i wyjrzała. Przy sąsiednim budynku nikt 
już nie stał. 
Wszedł Kleofas. 
- O, obudziłaś się. 
- Poszedł - powiedziała, odwracając się od okna. 
- Kilka godzin temu ktoś go zastąpił. Ten nowy jest w fanum po 
drugiej stronie ulicy. Siadaj. Musisz coś zjeść przed wyjściem. 
Nie masz zbyt wiele czasu na powrót do Atretesa, a przed wyjściem 
mam ci mnóstwo do powiedzenia. Obudzę Lizję. Zgodziła się zamienić 
z tobą sukniami. Wyjdzie z zawiniątkiem wielkości Kaleba. Miejmy 
nadzieję, że tamten mężczyzna pójdzie za nią. 
Wyszedł i po kilku minutach wrócił, niosąc tacę z jedzeniem i 
dzban rozwodnionego wina. Kiedy jadła, tłumaczył jej szczegóły 
tego, co zdarzyło się, gdy ona spała. 
- Dokonaliśmy ostatecznych ustaleń. Wystarczy, że zaniesiesz 
wiadomość Atretesowi i jutro o północy stawisz się na okręcie. 
- Czy któraś z towarzyszących nam osób wie, jak dotrzeć do 
ojczyzny Atretesa? 
- Nie, ale Jan poszedł porozmawiać z człowiekiem, który był 
dziesięć lat temu w Germanii. Nazywa się Teofil i wspomniał, że 
chciałby zanieść Ewangelię na granicę cesarstwa. Jeśli zgodzi się 
wyruszyć z tobą i Atretesem, będzie wam przewodnikiem. Jeśli nie, 
narysuje mapę i wyjaśni, jak najłatwiej dotrzeć do celu. 
- Chyba go nie znam. 
Kleofas uśmiechnął się. 
- Gdybyś go poznała, z pewnością zapamiętałabyś go do końca życia. 

Rozdział X 


Następnego dnia Atretes wśliznął się przez otwartą, nie strzeżoną 
furtę. Wszedł od tyłu do willi i przez łaźnię i gimnazjon wkroczył 
do wewnętrznego korytarza. Lagos siedział w kuchni i jedząc 
skromny posiłek, gawędził z kucharzem. Obaj podskoczyli na widok 
swego pana. 
- Panie! - wykrzyknął Lagos i wstając potrącił nogami stół. 
Atretes wziął do ręki placek przaśnego chleba, urwał sobie 
kawałek, usiadł i zaczął jeść. Po chwili kucharz postawił przed 
nim tacę z owocami, plastrami mięsa i gotowanymi jajami. Atretes 
obrał jajko i spojrzał na Lagosa. 
- Czy Rispa wróciła? 
Lagos zmarszczył lekko brwi. 
- Nie, panie. Myślałem, żeś ją przepędził. 
- Tak zrobiłem. 
- Czy chcesz, panie, bym po nią posłał? 
- A czy wiesz dokąd? - spytał oschle Atretes. 
- Dokąd każesz, panie. 
Atretes roześmiał się mrocznie i zjadł jajko. Niech przeklęta 
będzie ta kobieta! Na szczęście wie, gdzie mieszka apostoł. 
Zacznie od niego. Kiedy ją znajdzie, Rispa pożałuje, że się 
narodziła. 
W milczeniu dokończył posiłek. Wzgardził wytwornym srebrnym 
kielichem i napił się wina prosto z dzbana. Wypił do dna i cisnął 
dzbanem o podłogę, aż obaj słudzy podskoczyli. Spojrzał na nich z 
pogardą, otarł usta wierzchem dłoni i wstał. 
- Przyślij do mojego pokoju Silusa! - rozkazał wychodząc. 
Zanim przyszedł strażnik, Atretes zmienił tunikę i właśnie 
zawiązywał rzemienie ciężkiego pasa. 
- Ruszamy do miasta - oznajmił, biorąc sztylet i wsuwając go do 
pochwy. 
- Poślę po strażników, panie. 
- Nie. Tylko ty. Zbyt liczni strażnicy będą rzucali się w oczy. - 
Zatknął nóż za pas i narzucił na ramiona długą i zwiewną arabską 
suknię. - Ta kobieta, Rispa, wzięła coś, co muszę odzyskać. 
- Rispa, panie? Dopiero co tu była. 
Atretes poderwał głowę. 
- Tutaj? 
- Przy bramie. Nie dalej jak godzinę temu. - Krew odpłynęła mu z 
twarzy. - Powiedziała, że chce z tobą rozmawiać, ale ją odesłałem. 
- Nic mi nie mówiąc? 
Silus stał sztywno z pobladłą twarzą. 
- Wypędziłeś ją, panie. Twoje rozkazy nie pozostawiały 
wątpliwości. 
Atretes rzucił krótkie plugawe słowo. 
- Gdzie jest teraz? Gadaj, głupcze! 
- Odeszła, panie - odparł Silus przełykając ślinę. 
- W którą stronę? 
- Nie wiem, panie - wyjąkał strażnik. - Odwróciła się, a ja 
zamknąłem bramę. 
Atretes chwycił go za gardło. Serce biło mu jak szalone. 
- Radzę ci więc, byś ją odnalazł! I to szybko! - rzucił przez 
zaciśnięte zęby i pchnął go do tyłu. 
Silus wybiegł. Słychać było na korytarzu głośne brzęczenie jego 
cingulum. Atretes wyszedł na balkon i rozejrzał się po drodze. Ani 
śladu Rispy. Zaklął, obrócił się na pięcie i wszedł do środka. 
Paliła go niecierpliwość. Zerwał z siebie suknię i rzucił wiązankę 
germańskich przekleństw. 
W domu panowała grobowa cisza. Służba z pewnością rozbiegła się do 
swoich kryjówek. 
Znowu wyszedł na balkon. Brama była otwarta. Silus biegł drogą w 
stronę miasta. Atretes zacisnął gniewnie zęby. 
- Atretesie! - usłyszał cichy głos zza pleców. 
Obrócił się gwałtownie i zobaczył Rispę stojącą na progu i 
przykładającą palec do ust. Zamknęła za sobą drzwi, a Atretes 
wszedł do środka. 
Drażniło go to, że serce tak bije mu na jej widok. 
- Spóźniłaś się! - rzucił krótko. 
Ruszył w jej stronę i zaskoczona tym zarzutem Rispa zaśmiała się z 
cicha. 
- Nie przywitano mnie tu zbyt życzliwie. Musiałam wśliznąć się 
chyłkiem. 
Atretesa drażniły miotające nim uczucia. Rispa była zarumieniona, 
błyszczały jej oczy. Co więcej, miał wrażenie, że jest całkowicie 
spokojna, on zaś przez ostatnie dwa dni szalał z niepokoju. 
- Silus powiedział, że cię nie wpuścił. Jak się tu dostałaś? 
Zabrzmiało to tak, jakby nie był zgoła zachwycony jej powrotem. 
- Ktoś zostawił otwartą furtę na tyłach. - Szła przez pokój, 
rozwiązując szal. - Ty? 
- Niedopatrzenie. - Nie pomyślał o zamknięciu furty, kiedy rankiem 
wrócił ze wzgórz. 
Uśmiechnęła się do niego i położyła Kaleba na wielkim łożu. 
- Gdyby była zamknięta, wspięłabym się na mur. 
Kaleb zagulgotał i zaczął wierzgać nóżkami. Najwyraźniej był 
zadowolony z tego, że ma swobodę ruchów. 
- Już miałem iść na poszukiwania - oznajmił Atretes, kładąc dłoń 
na jej biodrze i popychając ją lekko, żeby wziąć syna na ręce. 
Rispa zauważyła sztylet zatknięty za pas. 
- Zamierzałeś poderżnąć mi gardło? 
- Myślałem o tym - przyznał i uśmiechnął się do Kaleba, który 
próbował złapać go za włosy. 
Dotknął nosem ciepłej szyi dziecka. Czuł ulgę, gdyż miał znowu 
syna przy sobie. 
- Możesz mi ufać, Atretesie. 
- Być może - odparł, nie patrząc na nią. - Dotrzymałaś słowa. Tym 
razem. 
Położył Kaleba na łóżku. Wyciągnął zza pasa tkwiący w pochwie 
sztylet i rzucił go na łóżko obok syna. Kaleb obrócił się na bok i 
starał się dosięgnąć broń. 
- Co robisz? - jęknęła Rispa, rzucając się w stronę łoża. 
Atretes chwycił ją za nadgarstek. 
- Zostaw! 
- Ani myślę! - Próbowała się wyrwać. 
Był zdumiony delikatnością jej kości i uważał, żeby nie sprawić 
jej bólu. 
- Jest jeszcze za słaby, żeby wysunąć sztylet z pochwy. 
- Przecież to broń! 
Chciała sięgnąć po sztylet wolną ręką, ale Atretes szarpnął ją do 
tyłu. Podniosła na niego wzrok i przestała się miotać. Patrzył 
swoimi błękitnymi oczami prosto w jej oczy. Nie była w stanie 
zgłębić, o czym mężczyzna myśli i nie była wcale pewna, czy chce 
to wiedzieć. Jego spojrzenie przemknęło po jej ciele i Rispa 
poczuła jeszcze większe wzburzenie. 
- Jest synem wojownika - rzekł, wpatrując się w linię jej warg - i 
pewnego dnia sam zostanie wojownikiem. 
- Nie musi uczyć się tego w wieku siedmiu miesięcy. 
Wykrzywił szyderczo usta, przesuwając lekko kciukiem po gładkiej, 
miękkiej skórze jej nadgarstka. Pozwolił, by mu się wyrwała. 
Gwałtownie odwróciła się od niego, chwyciła sztylet i odłożyła go 
z trzaskiem na stojący obok łoża stolik. Pozbawiony nowej, 
intrygującej zabawki, Kaleb obrócił się na plecy i zaczął płakać z 
rozdrażnienia. Rispa wyjęła z fałdów sukni drewnianą grzechotkę i 
zaczęła nią potrząsać przed buzią Kaleba. Odgłos grzechotki 
zaprzątnął na chwilę jego uwagę, ale kiedy wsunęła mu zabawkę do 
rączki, potrząsnął nią raz i cisnął tak, że przeleciała obok głowy 
Rispy. 
Atretes uśmiechnął się niepewnie. 
- Jest moim synem. 
- Z pewnością - odparła oschle Rispa, patrząc, jak twarz Kaleba 
czerwienieje. 
Dziecko płakało coraz głośniej. 
Atretes zacisnął wargi. Wziął sztylet ze stolika i podsunął jej 
pod oczy. 
- Zabezpieczony pętelką. Widzisz? - Dotknął rzemyka wskazującym 
palcem i rzucił sztylet na łóżko tuż przy Kalebie. Kiedy rzuciła 
się, żeby zabrać broń, chwycił ją za rękę i obrócił w swoją 
stronę. - Zostaw. Nie zrobi sobie krzywdy. A teraz powiedz, czego 
dowiedziałaś się przez te dwa dni. 
Odetchnęła gwałtownie, ale nie próbowała już odebrać sztyletu 
dziecku. Atretes i tak postawiłby na swoim. 
- Jutro o świcie możemy wypłynąć do Rzymu. Wystarczy dotrzeć na 
pokład okrętu. 
- Dobrze - powiedział, czując, jak krew burzy się w nim z 
podniecenia. Oto wraca do domu! - Mam nadzieję, że dałem ci dość 
pieniędzy. 
- Wystarczy na część drogi, ale nie musisz się martwić. O resztę 
zadbają Jan i inni. 
Zmarszczył brwi. 
- Inni? Co za inni? - Oczy mu pociemniały. - Ilu jeszcze wyjawiłaś 
nasze plany? 
- Dwudziestu... 
- Dwudziestu! 
- Dwudziestu wyrusza razem z nami. - Widząc wyraz jego twarzy, 
uniosła ręce. - Zanim stracisz panowanie nad sobą i wybuchniesz, 
posłuchaj. 
Najzwięźlej jak umiała opowiedziała o innych uciekinierach. Kiedy 
wymieniła wszystkich uczestników podróży - poza jednym, o którym 
wolała nic nie mówić, jak długo będzie mogła - Atretes rzucił 
greckie słowo, które sprawiło, że Rispa skurczyła się i 
zaczerwieniła. 
- A ja mam bronić całej tej gromady! - wykrzyknął, obrzucając ją 
groźnym spojrzeniem. 
- Tego wcale nie powiedziałam. Będziemy podróżować w ich 
towarzystwie. 
- Poradzę sobie sam! 
- Jeśli tak, z Bogiem. Ja zostanę tu z Kalebem. 
Przez jego oczy przemknął płomień gniewu. 
"O Panie, znowu nie pohamowałam języka!" Zamknęła na chwilę oczy, 
a potem podniosła wzrok na Atretesa. 
- Atretesie, czyżbyś był obojętny na dobro innych jak Rzym był 
obojętny na twoje? Czy pozwolisz, by postąpiono z nimi jak z tobą? 
Muszą opuścić Efez. Jeśli tu pozostaną, skończą na arenie. 
Mięsień drgał mu w szczęce, ale Atretes milczał. 
- Rzym coraz niechętniej patrzy na zwolenników Dobrej Nowiny - 
ciągnęła. - Urzędnicy rozmaitych szczebli nie rozumieją niczego z 
naszej wiary. Większość uważa, że nakłaniamy do buntu przeciwko 
cesarstwu. 
- Do buntu? - zainteresował się nagle Atretes. 
- Rzym ma swego cesarza za boga, ale jest tylko jeden Bóg, Jezus 
Chrystus, nasz Pan, który umarł za nas i powstał z martwych. Sam 
Jezus powiedział, że mamy oddać cesarzowi co cesarskie. Płacimy 
podatki. Nie łamiemy prawa. Okazujemy szacunek, komu się szacunek 
należy, i oddajemy cześć, komu się ona należy. Lecz nasze życie i 
dzieła służą chwale Pana. I dlatego szatan nakłonił ich, by nas 
prześladowali. 
Z tego, co powiedziała Rispa, tylko jedno miało jakiś sens dla 
Atretesa. 
- Bunt! - powtórzył, smakując słowo słodkie jak zemsta. - Jeśli 
więc ta wiara rozszerzy się w całym cesarstwie, Rzym padnie na 
kolana. 
- Nie tak, jak to sobie wyobrażasz. 
- Ale będzie osłabiony. 
- Nie, ale być może zostanie mu wyjęty miecz z dłoni. 
Atretes roześmiał się z cicha. Poczuła, że przez jej plecy 
przebiega zimny dreszcz. 
- A wtedy przyjdzie śmierć. 
Nigdy dotąd nie widziała, żeby jego oczy były tak pełne życia, 
żeby tak gorzały. 
- Nie śmierć, Atretesie. Odmiana. 
- Wyruszymy z nimi - oświadczył stanowczym tonem. - Będę ochraniał 
wszystko, czego Rzym się lęka. 
Otworzyła usta, żeby coś powiedzieć, ale w tym momencie rozległo 
się pukanie do drzwi. 
- Kto tam? - spytał Atretes, nachylając głowę, żeby lepiej 
słyszeć. 
- Gallus, panie. Silus nie znalazł jeszcze tej kobiety. 
- Jest tu ze mną. 
Kaleb gulgotał z zadowoleniem, żując skórzaną pochwę sztyletu. 
- Silus będzie szczęśliwy, panie. Czy przyniosła twojego syna? 
Rispa zesztywniała. 
- Atretesie, nie... 
Atretes otworzył drzwi i Gallus ją zobaczył. 
- Przyniosła. Wracaj na swoje stanowisko. Będziesz nam potrzebny 
tej nocy. 
- Czy kobieta wróci do miasta, panie? 
- Ja pójdę tam razem z nią. - Atretes zamknął drzwi i obrócił się 
w stronę Rispy. Zmarszczył lekko brwi. - Co cię niepokoi? 
Potrząsnęła głową. 
- Może stałam się już jak ty. Nieufna. Nie rozpowiadałabym 
wszystkim, że Kaleb jest w domu i że wyruszamy nocą. A w każdym 
razie nie mówiłabym tego Gallusowi. 
Jego oczy zwęziły się. 
- Wykupiłem go ze szkoły gladiatorów. Zawdzięcza mi życie. 
Przygryzła wargi i nic nie powiedziała. Podejrzewała, że wśród 
domowników są szpiedzy i uważała, że Gallus jest jednym z nich. 
Kiedyś, stojąc na balkonie swojej sypialni, widziała, jak Gallus 
rozmawia z kimś nieznajomym przez okienko w bramie. Po chwili 
mężczyzna odszedł i usiadł z innymi pod terebintem. Chwilę 
rozmawiali, a potem jeden z nich ruszył w stronę Efezu. Później 
Atretes powiedział jej, że mężczyźni siedzący pod terebintem są 
szpiegami Sertesa. Zastanawiała się nawet, czy poza Gallusem 
Sertes ma wśród domowników innych szpiegów, którzy donoszą mu o 
wszystkim, co robi i mówi Atretes. 
Teraz, patrząc na zimną twarz Atretesa, pożałowała, że powiedziała 
mu o swoich podejrzeniach. Bała się tego, co Atretes może zrobić. 
- Możemy wyjść bez jakichkolwiek dalszych wyjaśnień - rzekła. - 
Nie wie, dokąd wyruszamy. 
Atretes wyminął ją i stanął w cieniu koło balkonu. Wyjrzał 
ostrożnie na zewnątrz. 
Kaleb zaczął się rzucać i Rispa usiadła na łożu, żeby go uspokoić. 
Skubała paluszki jego nóg. Śmiała się, kiedy dziecko wybuchało 
śmiechem. Wypuścił z rączki pochwę sztyletu i Rispa, nie 
przestając przemawiać pieszczotliwie, odsunęła ukradkiem broń, by 
Kaleb jej nie widział. Cóż to za straszna zabawka dla małego 
dziecka! 
Atretes stał ciągle koło balkonu. Wyglądał na zewnątrz i milczał. 
Jego chłodne skupienie budziło jej niepokój. Po co mówiła mu o 
szpiegowaniu? 
Nagle rzucił przekleństwo i odwrócił się. 
- Co się stało? 
- Miałaś rację - odrzekł i ruszył w stronę drzwi. 
Serce zabiło jej ze strachu. "Jakaż jest cena moich lekkomyślnych 
słów, Ojcze?" 
- Zaczekaj! - Podbiegła do drzwi i zasłoniła je sobą. - Dokąd 
idziesz? Co chcesz zrobić? 
- To, co konieczne - odparł i odsunął ją szorstko na bok. 
- Atretesie, błagam!... 
- Nakarm dziecko i przygotuj je do podróży. 
- Atretesie, nie!... 
Wyszedł, zatrzaskując za sobą drzwi. Rispa chciała je otworzyć, 
ale Atretes zamknął je znowu i tym razem opuścił rygiel. 
- Masz siedzieć cicho! - rozkazał, kiedy zaczęła wykrzykiwać jego 
imię. 

Zbiegł po schodach i szybkim krokiem przemierzył atrium. Zamiast 
udać się w stronę drzwi wyjściowych, ruszył korytarzem wiodącym do 
gimnazjonu. Musiał natychmiast uniemożliwić przekazanie wiadomości 
Sertesowi. 
Idąc przez gimnazjon, zdjął ze ściany frameę. Wszedł do łaźni, 
przeszedł między basenami i wyszedł przy furcie na tyłach. Pobiegł 
na zewnątrz wzdłuż południowego muru, tak że Gallus i Silus nie 
mogliby zobaczyć go od strony drogi. 
Błyskawicznie dopadł mężczyzny, z którym Gallus rozmawiał przez 
bramę. Mężczyzna szedł szybko drogą, żeby dostarczyć informację 
Sertesowi. Atretes znał go ze szkoły gladiatorów. 
- Gajuszu! - zawołał. 
Mężczyzna odwrócił się gwałtownie. Zobaczył Atretesa i zastygł na 
moment bez ruchu, ale zaraz ruszył biegiem. Ta chwila wahania 
okazała się dla niego zgubna, gdyż framea przebiła go, nim zdążył 
zrobić krok. Padł twarzą w pył drogi. 
Atretes chwycił trupa za ramię, ściągnął go z drogi i pozostawił 
za krzakami. 
Spojrzał na słońce, by zorientować się, ile czasu zostało do 
zapadnięcia ciemności. Dwie godziny. Ponieważ meldunek nie dotrze 
do Sertesa, mogą spokojnie czekać na zmrok. 

Kiedy wszedł znowu do swojej sypialni, zobaczył Rispę stojącą w 
cieniu koło balkonu i wyglądającą na zewnątrz. Obróciła ku niemu 
bladą i zapłakaną twarz. 
- Dzięki Bogu! - powiedziała z ulgą na jego widok. Gallus nadal 
stał przy bramie. - Tak się bałam, że go zabijesz! Modliłam się, 
byś nie ściągnął przeze mnie grzechu na swoją głowę... - Atretes 
stał patrząc na nią martwym, wyzbytym uczuć wzrokiem. Znowu 
poczuła niepokój. - Gdzie byłeś? - spytała drżącym głosem. - Co 
się stało? 
Odwrócił głowę. 
- Jak tylko zajdzie słońce, ruszamy. - Wziął z łoża sztylet i 
zatknął go sobie za pas. Znowu spojrzał na nią oczami jak dwa 
błękitne kawałki lodu. - Nie próbuj ostrzec Gallusa. Pamiętaj, że 
chodzi tu o życie Kaleba. 
Zesztywniała ze strachu Rispa nakarmiła dziecko, a potem obmyła je 
i owinęła w czyste pieluszki na drogę do miasta. Przez następne 
dwie godziny Atretes nie odezwał się ani słowem. Nigdy dotąd nie 
widziała kogoś tak milczącego i tak zastygłego w bezruchu. O czym 
ten człowiek myśli? 
- Zostań! - rozkazał i wyszedł na korytarz, zamykając za sobą 
drzwi. 
Słyszała, jak Atretes woła Lagosa, a chwilę później wydaje 
zniecierpliwionym głosem cały szereg rozkazów. Polecił przygotować 
natychmiast wspaniałą ucztę. Pilia ma się wykąpać i namaścić 
wonnościami. 
- Powiedz jej, że będzie dla mnie tańczyć. 
Rispa pomyślała, że musiał oszaleć. 
- Ile złota mamy w willi? 
Lagos podał sumę. 
- Przynieś. Chcę przeliczyć osobiście. 
- Tak, panie - odparł Lagos, przyzwyczajony do zmiennych nastrojów 
swego pana. 
Odszedł i wrócił po kilku minutach. 
- Furta na tyłach była dzisiaj rano otwarta - usłyszała Rispa. - 
Powiedz Silusowi, że ma jej pilnować do odwołania. - Wyznaczył 
zajęcia każdemu z niewolników. - Dawaj złoto i idź! 
Rispa usłyszała odgłos sandałów Lagosa na marmurowych płytkach 
holu. 
Atretes wszedł do pokoju i wziął prosty płaszcz. Zarzucił go sobie 
na ramiona i przytroczył sakiewkę ze złotem od wewnętrznej strony 
ciężkiego nabijanego mosiądzem pasa. Dopiero teraz uświadomiła 
sobie, czemu służyły wszystkie jego polecenia. Wyznaczył służbie 
zajęcia, żeby trzymała się jak najdalej od górnego korytarza i 
atrium. Rozdygotana z przejęcia Rispa wzięła na ręce Kaleba i 
przytroczyła go starannie szalem do siebie. 
- Idziemy! - powiedział Atretes. 
Zachowując czujność, ruszył jako pierwszy w dół schodów. Nikt nie 
zauważył, że opuścili dom i przeszli przez ogołocony z zieleni 
dziedziniec. 
Z cienia wyłonił się Gallus. Stał, czekając na nich. Rispa 
spojrzała na zimną twarz Atretesa i serce zabiło jej gwałtownie. 
- Atretesie!... 
- Zamknij się! - warknął. - Jeszcze jedno słowo, a na bogów...! 
Nie dokończył groźby, która jakby zawisła w mroku. 
Gallus opuścił stanowisko przy bramie. 
- Czy mam wezwać Silusa i resztę, panie? 
- Nie. Wystarczysz ty. - Atretes wyminął go i pchnął bramę. Skinął 
głową, nakazując Gallusowi iść przodem. Rispa podniosła na niego 
wzrok. Ścisnął ją boleśnie za przedramię. - Kiedy każę ci iść 
przodem, masz ruszać! 
- Atretesie, przez miłość Boga!... 
Wypchnął ją brutalnie przez bramę. 
Poszli drogą koło terebintu. Pod drzewem nie było nikogo. Wkrótce 
znaleźli się za zakrętem drogi i nie można już ich było zobaczyć z 
willi. 
- Stać! - rozkazał Atretes Gallusowi. - Rispo, ruszaj! 
- Atretesie! 
- Ruszaj! 
Gallus był wyraźnie zbity z tropu. 
- Czy mam jej towarzyszyć, panie? 
- Nie! 
Atretes chwycił ją za ramię, obrócił twarzą w stronę Efezu i 
pchnął mocno. Raz tylko przystanęła i obejrzała się. Wiedziała, co 
się zaraz stanie. Lepiej, żeby tego nie widziała. Z ust Atretesa 
padło przekleństwo. 
- Rób, co ci kazałem! 
Spuściła głowę, przytuliła Kaleba do piersi i przyspieszyła kroku. 
- Myślałem, panie, że pójdziesz razem z nią. 
Atretes odczekał, aż Rispa zniknęła za zakrętem drogi. 
- To właśnie powiedziałeś Gajuszowi? 
W oczach Gallusa pojawił się błysk trwogi. 
- Przysięgam, panie!... 
Atretes uderzył go w szyję, miażdżąc krtań. 
- Gajusz nie żyje. - Gallus padł na kolana, daremnie próbując 
nabrać w płuca powietrza. Atretes zerwał mu z głowy hełm i chwycił 
go za włosy. Odchylił głowę strażnika i zajrzał w jego przerażone 
oczy. - Spotkasz swego przyjaciela w Hadesie. 
Atretes podniósł głowę i zobaczył zalęknioną Rispę, stojącą na 
zakręcie drogi. Kiedy przestąpił przez ciało Gallusa, odwróciła 
się do niego plecami i zaczęła biec. 

Rozdział XI 


Atretes bez trudu dogonił Rispę. Kiedy chwycił ją za ramię, 
szarpnęła się, daremnie próbując się wyrwać. 
- O Boże! - krzyczała z płaczem. - O Boże! Boże! 
Siłą obrócił ją w swoją stronę. 
- Kazałem ci iść przed siebie! 
- Zamordowałeś go. Ty!... 
Atretes położył dłoń na jej ustach. Szamotała się gwałtownie, aż 
obudził się Kaleb przytroczony mocno do jej piersi. Atretes 
zobaczył zbliżające się konie i wiedział, że nie może pozwolić 
sobie na łagodność. Kiedy osunęła się bezwładnie, wziął ją na ręce 
i wyniósł w cień z dala od drogi. Bardzo szybko odzyskała 
przytomność i znowu zaczęła się szamotać. 
- Zamknij się, jeśli nie chcesz, byśmy stracili życie - syknął jej 
do ucha. 
Umilkła, a wraz z nią umilkł Kaleb. Atretes czuł tylko, jak młoda 
kobieta drży. Przejechał oddział rzymskiej jazdy. Atretes zaklął 
pod nosem i przyglądał się żołnierzom. Zapomniał, że Rzymianie 
patrolują drogę. Za kilka minut natkną się na ciało Gallusa. 
- Musimy natychmiast ruszać dalej - powiedział, dźwigając Rispę. 
Dygotała gwałtownie, ale nie stawiała oporu. Ujął ją pod ramię i 
pół ją podpierając, pół niosąc na biodrze, ruszył dalej. Chciał 
oddalić się na bezpieczną odległość od żołnierzy. 
Rispa potknęła się i zdał sobie sprawę, że nie jest w stanie za 
nim nadążyć. Musiała robić dwa kroki na jego jeden. Zgrzytnął 
zębami i zwolnił na tyle, żeby odzyskała dech. 
- Wracają - stęknęła, nasłuchując zbliżającego się tętentu. 
- Jeśli zatrzymają się, milcz. Ja z nimi porozmawiam. 
- Błagam, nie zabijaj!... 
Zatopił palce w jej ramieniu. 
- Co niby miałem zrobić? Pozwolić, by zawiadomił Sertesa, że 
uciekam z Efezu? Jak sądzisz, co by się wtedy stało? Zabiłem 
dzisiejszego wieczoru dwóch ludzi. Ilu jeszcze twoim zdaniem mam 
zabić, żeby stać się znowu wolnym? - Uniosła głowę i zobaczył łzy 
błyszczące w jej oczach. - Spuść głowę, żeby nie zobaczyli twojej 
twarzy. 
Ruszył przed siebie, starając się teraz iść swobodniejszym 
krokiem. Serce biło mu coraz mocniej, kiedy wsłuchiwał się w coraz 
bliższy tętent. Dotknął rękojeści sztyletu i z zadowoleniem 
stwierdził, że jest bardzo wygodna, a potem obrócił się nieco, 
okazując właściwą miarę szacunku i zaciekawienia. 
Kiedy Rzymianie byli już blisko, zszedł na pobocze i czekał. Tylko 
dwóch. Pozostałych ani śladu. 
- Atretesie, błagam!... 
Obrzucił ją spojrzeniem i poczuła, że robi się jej sucho w ustach. 
- Trochę za późno na wędrówki - rzucił jeden z żołnierzy, 
podjeżdżając bliżej. 
Atretes podniósł na niego wzrok. 
- Idziemy od rana. Mieliśmy nadzieję dotrzeć do miasta przed 
zmrokiem, ale... 
Kaleb zaczął cicho płakać. Koń pod żołnierzem cofnął się nieco i 
zaczął nerwowo tańczyć. 
- Dziecko zawsze opóźnia marsz - powiedział żołnierz. - Czy 
mieliście po drodze jakieś kłopoty? 
- Żadnych, ale milę stąd leży na drodze martwy mężczyzna. 
- Tak, wiemy. 
- Moja żona była wstrząśnięta tym widokiem. 
- Czy widziałeś coś podejrzanego? - spytał żołnierz, podjeżdżając 
jeszcze bliżej i przyglądając się Atretesowi. 
- Nie zatrzymałem się na tak długo, by się rozejrzeć. Wybacz, ale 
myślałem tylko o tym, żeby doprowadzić żonę i syna do bezpiecznego 
miejsca. 
- Odprowadzimy was do bramy. 
Atretes wahał się tylko przez chwilę. 
- Moja żona z pewnością będzie bardzo wdzięczna - powiedział 
opanowanym głosem. 
Spojrzał na nią i poczuła się oszołomiona zimnym rozbawieniem 
malującym się na jego twarzy. Żołnierze jechali po obu ich 
stronach. Rispa zastanawiała się, czy ten jadący obok niej widzi, 
jak bardzo jest roztrzęsiona. Atretes ujął jej dłoń. Ten mocny 
uścisk nakazywał jej milczenie. Żołnierz jadący obok Atretesa 
spytał, skąd idą i Atretes wymienił wioskę położoną w sporej 
odległości od Efezu. 
- Idziemy złożyć hołd Artemidzie. 
W oddali zamajaczyła brama miejska. 
- Tutaj jesteście już bezpieczni - rzucił żołnierz. 
- Dziękujemy wam za odprowadzenie - rzekł Atretes, kłaniając się 
głęboko. 
Żołnierze nie rozpoznali szyderstwa w jego głosie. Zawrócili konie 
i ruszyli z powrotem na wschód. 
- Rzymskie plugastwo! - rzucił za nimi Atretes i splunął na 
ziemię. 
Obrócił się i poprowadził Rispę ciemnymi alejami poza miastem. Nie 
zadawała pytań, zbyt dręczyły ją własne myśli. Była to krótsza 
droga do portu, ale Rispie nie spieszyło się do tego, by znaleźć 
się na pokładzie w towarzystwie Atretesa. Czy naprawdę jest wolą 
Boga, żeby pozostawała u boku tego mężczyzny? 
Kiedy w końcu dotarli na nabrzeże, była zupełnie wyczerpana. 
- Który to okręt? - spytał Atretes i były to pierwsze słowa, jakie 
padły z jego ust od wielu godzin. 
- Z Posejdonem na dziobie. 
Szli nabrzeżem, między ludźmi, którzy ładowali i rozładowywali 
okręty. 
- Tam - powiedział wreszcie Atretes, wyciągając rękę. 
Okręt był trochę podobny do tego, którym przypłynął do Efezu. 
- Jest Jan! - wykrzyknęła Rispa, która poczuła w tym momencie tak 
ogromną ulgę, że chciała biec w stronę apostoła. Atretes 
powstrzymał ją, chwytając za przedramię. 
- Ani słowa o tym, co się stało. Wyrzuć to z pamięci. 
- Wyrzucić z pamięci? Jak? 
- Kazałem ci odejść. Zapomniałaś? Nie chciałem, byś patrzyła. 
- Czy to by coś zmieniło? - Chciała mu się wyrwać, ale zacisnął 
mocniej palce. - Puść mnie! 
- Nie puszczę, póki nie przysięgniesz. 
- Nigdy nikomu nie przysięgam! - Odwróciła twarz. Obraz leżącego 
na drodze Gallusa wyrył się trwale w jej pamięci. - Żałuję, że się 
obejrzałam. - Spojrzała na niego z gniewem i żalem. - Żałuję, że 
widziałam, co potrafisz zrobić innemu człowiekowi. 
- Nie widziałaś wszystkiego - rzucił przez zaciśnięte zęby. 
Poczuła, jak ogarnia ją chłód. Gallus stał żywy na drodze, a 
chwilę później leżał martwy w pyle drogi. Nie było żadnej walki. 
Żadnych okrzyków. Żadnych przekleństw. Żadnych oskarżeń i żadnej 
obrony. 
- Nigdy jeszcze nie widziałam czegoś tak przerażającego, nawet 
kiedy moim domem była ulica. Nie masz w sobie ani krzty litości! 
- Ani krzty litości? - W jego oczach pojawił się jakiś błysk, 
który jednak natychmiast zgasł. - Mogłem połamać mu wszystkie 
kości i dopiero potem posłać do Hadesu, gdzie jego miejsce. Ale 
zabiłem go najszybciej jak umiałem. Dwa suche, szybkie ciosy. Nic 
nie czuł. 
- A teraz jest zgubiony. 
- Zgubiony? Znaleziono go. Kobieto, ten człowiek zasłużył sobie na 
śmierć! 
- Zgubiony na zawsze! 
- Jak tysiące innych. Jak zgubiona byłabyś ty, jak zgubieni 
bylibyśmy i Kaleb, i ja, gdyby Gallus zachował życie. 
- To co innego. Nawet nie wiesz, o czym mówię. Nawet nie wiesz, co 
zrobiłeś! 
Na jego twarzy pojawił się wyraz zimnej odrazy. 
- Opłakujesz go? 
- Nie żyje, a nie został zbawiony. Tak, opłakuję go. Zamordowałeś 
go, nie dając mu żadnej szansy. 
- Szansy na co? Żeby znowu mnie zdradził? Nie zamordowałem go. 
Wykonałem wyrok! Gdybym pozostawił go przy życiu, wystawiłbym na 
niebezpieczeństwo moją wolność i życie, a także wolność i życie 
mojego syna: Miałem pozwolić, by żył? Niech zgniją jego kości! 
- Mogliśmy wyjść tak, żeby się o niczym nie dowiedział. 
- Przekazał już informację Gajuszowi. Jak sądzisz, co by się 
stało, jeśliby informacja dotarła do Sertesa? Co byłoby w tej 
chwili z Kalebem? 
Krew odpłynęła jej z twarzy, kiedy uświadomiła sobie, co Atretes 
zrobił wczesnym wieczorem. Nie jeden człowiek zginął przez nią, 
ale dwóch ludzi! 
- Boże, wybacz! - powiedziała, zasłaniając twarz. - O Boże! 
Dlaczego nie trzymałam języka za zębami? 
Atretesa ogarnął gniew. Chwycił ją za ręce i szarpnął je w dół. 
- O jakie wybaczenie prosisz? Za to, że uchroniłaś mojego syna? Że 
uchroniłaś mnie? 
- Za to, że dałam ci powód, byś mógł znowu zabijać! 
- Ciszej! - szepnął chrapliwie, zerkając w stronę mężczyzny, który 
się im przyglądał. Zaciągnął ją za stos pak. - Ostrzegłaś mnie 
przed czymś, czego sam nie zauważyłem, bo byłem na to za głupi. 
Uratowałaś nas wszystkich przed areną. 
- I to wystarczy, żeby zapomnieć o tym, co się stało? - zapytała 
głosem przerywanym łkaniami. - Przeze mnie zginęło dwóch ludzi. 
Lepiej byłoby, gdybym zachowała dla siebie swoje podejrzenia. 
- I co stałoby się wtedy z Kalebem? 
- A co stało się z nim teraz, kiedy jego ojciec ma na rękach krew? 
Rozdrażniony Atretes rzucił ordynarne przekleństwo. 
- Jesteś szalona, kobieto! Nie masz o niczym pojęcia! Wszyscy 
troje bylibyśmy już w szkole gladiatorów! 
- Oboje jesteśmy ludźmi wolnymi!... 
- I myślisz, że Sertes dba o nasze prawa? Ma przyjaciół na 
wysokich stanowiskach, przyjaciół, którzy mają więcej politycznej 
władzy niż twój apostoł i wszyscy wyznawcy razem wzięci. Jedno 
jego słowo, a twoja wolność skończyłaby się ot tak. - Strzelił jej 
przed twarzą palcami. - Czy wiesz, co dzieje się z kobietami, 
które znajdą się w szkole? Oddaje się je pierwszemu lepszemu 
gladiatorowi, który zasłużył sobie akurat na nagrodę. Pewnie 
przyszłaby w końcu kolej także na mnie. 
Próbowała się mu wyrwać. 
- Czujesz się wstrząśnięta? - Atretes szarpnął ją, by znowu 
patrzyła mu prosto w twarz. - Czy wiesz, co gladiator dostaje, 
kiedy zasłuży się u swojego pana? - Jego usta wykrzywiły się w 
ironicznym uśmiechu. - Dostaje kobietę, którą bierze na oczach 
przyglądających się przez kraty strażników. Niezbyt nęcąca 
perspektywa dla kobiety takiej jak ty, prawda? I nie wyobrażaj 
sobie, że Sertesa by to cokolwiek obchodziło. 
Rozpaczliwie chciała, żeby przestał mówić, roztaczać przed nią 
wizje przerażających możliwości. 
- Nawet jeśli to prawda, nie ma usprawiedliwienia dla tego, co 
zrobiłeś. 
Twarz pobladła mu z gniewu. 
- Zabiłem wieczorem dwóch ludzi. W dobrej sprawie i bez żalu. O 
iluż więcej musiałbym zabić, żeby odzyskać syna, gdybym znowu 
znalazł się na arenie? I co Sertes zrobiłby z dzieckiem, gdybym 
zginął? Kaleb skończyłby w jednym ze straganów pod areną. Czy mam 
ci tłumaczyć, co to oznacza? 
- Nie - odparła słabym głosem, niezdolna już do słuchania o tych 
okropnościach. 
- Lituj się więc nad tymi, którzy na to zasługują. - Na jego 
twarzy pojawił się wyraz pogardy. Puścił Rispę. 
- Bóg wskazałby nam drogę, Atretesie. Wiem, że tak by się stało. 
- Czemu twój Bóg miałby mi pomagać? 
- Ponieważ kocha cię tak samo jak Gallusa i tego drugiego, 
któregoś zabił. 
Ujął jej podbródek. 
- Powiedz no, kobieto! Czy serce tak samo ci krwawi, kiedy myślisz 
o człowieku, który zdradził twojego Chrystusa? 
Te słowa były jak uderzenie obuchem. Poczuła zwątpienie. 
- Ponoszę winę za to, co zrobiłeś. 
Odepchnął ją gwałtownie. 
- Czuj się więc usprawiedliwiona - rzucił szyderczym głosem. - 
Krew Gajusza i Gallusa spadnie na moją głowę. Jak krew tych, 
których zabiłem dawniej, lepszych niż ci dwaj. 
Obrócił ją w stronę okrętu. 
Kiedy szli nabrzeżem między krzątającymi się robotnikami, Rispa 
wyczuwała, że Atretes najchętniej by się wycofał. Spojrzała na 
niego i zobaczyła, że wpatruje się w apostoła. 
"Mój Boże - modliła się z rozpaczą w sercu - co mam powiedzieć, by 
zrozumiał? Ojcze, wydobądź mnie z pułapki, wiem bowiem, że ten 
człowiek wciągnie mnie w nią wraz z sobą." 
- Ani słowa! - rozkazał ponuro Atretes. 
- Nic nie dzieje się w tajemnicy. 
- Jak chcesz - rzucił z goryczą. - Powiedzże mu zatem wszystko, a 
zobaczysz, czy ma to jakieś znaczenie. 
Rispa podniosła wzrok na Atretesa i pomyślała, że ten potężny 
mężczyzna ma dziwnie bezradną minę. 
- Miałam na myśli Boga, Atretesie, nie Jana. 
Podszedł do nich Jan. Ujął dłonie Rispy i pocałował ją w policzek. 
- Inni są już na pokładzie. Przygotowali dla was miejsce do spania 
i prowiant na drogę. Czy mieliście jakieś kłopoty? 
- Nie - skłamał Atretes. 
Jan wręczył im papiery podróżne. 
Rispa zacisnęła w dłoni dokumenty potwierdzające opłatę za rejs. 
Starała się zapanować nad łzami. Nigdy nie opuszczała Efezu, a oto 
teraz ma płynąć do Rzymu, by potem ruszyć dalej, do Germanii. U 
boku mordercy. 
- Pan będzie z tobą wszędzie, dokąd się udasz, umiłowana siostro - 
powiedział łagodnie Jan. 
- Daj mi chłopca! - rozkazał Atretes, wyciągając w jej stronę ręce. 
Rispa pragnęła tulić Kaleba jak najmocniej do siebie, ale 
odsupłała szal i podała dziecko, żeby uśmierzyć niepokój Atretesa. 
Atretes wziął Kaleba na ręce i spojrzał na apostoła. 
- Dziękuję - burknął. - Nie spodziewałem się, że zechcesz mi 
pomóc. 
Jan uśmiechnął się. 
- Pan wykorzystuje nieoczekiwane sposoby i drogi, by ratować swój 
lud. 
- Przecież ja nie jestem z Jego ludu. 
Zerknął na Rispę i wszedł na trap, pozostawiając tamtych dwoje na 
nabrzeżu. 
- Ma pewnie nadzieję, że tu zostanę - powiedziała Rispa. - I może 
powinnam. 
- Wziął Kaleba, żeby upewnić się, że za nim pójdziesz. 
Rispa spojrzała na apostoła oczami pełnymi strachu i złych 
przeczuć. 
- Och, Janie, nie wiem sama, czy ta podróż jest z woli Boga, czy 
Atretesa. Nigdy nie spotkałam człowieka o tak mrocznym sercu. 
Już miała na końcu języka słowa, które byłyby wyznaniem czynów 
Atretesa, ale powstrzymała je. Nie ma prawa wyjawiać niczyich 
tajemnic. "Ich krew spadnie na moją głowę. Jak krew tych, których 
zabiłem dawniej, lepszych niż ci dwaj." Te gniewne słowa były 
brzemienne lękiem.
Jej serce krzyczało rozpaczliwą niemą modlitwę, gdyż uświadomiła 
sobie, że bardziej cierpi z jego powodu niż tamtych dwóch, których 
zabił. Czyżby już grzęzła w bagnie? Czy coraz silniejszy pociąg do 
Atretesa zniweczy jej wiarę w Chrystusa? 
- Bądź pełna stanowczości - powiedział łagodnym głosem Jan. - 
Bywało, że my też dawaliśmy się zwieść. Nie różniliśmy się od 
niego, jakim jest teraz. Żyliśmy w nieposłuszeństwie, byliśmy 
pełni nienawiści. Trwaj przy prawdzie. Chrystus odkupił nas z 
naszych występków i oczyścił nas wedle swoich zamysłów. 
- Ale Atretes... 
- Czy może być coś zbyt trudnego dla Boga? 
- Nie - odparła, wiedząc, że tej właśnie odpowiedzi się od niej 
oczekuje. 
- Oby światło Chrystusowe jaśniało w tobie, gdyż wtedy Atretes 
ujrzy twoje dobre czyny i będzie chwalił Jezusa Chrystusa. We 
wszystkim bądź dla niego wzorem. Dla ludzi czystych wszystko jest 
czyste, Rispo. Jak ty jesteś czysta w Chrystusie. Mów mu o tych 
sprawach. Mów o tym, co zbuduje i oświetli drogę, która wyprowadzi 
go z mroku. 
- Spróbuję. 
- Nie próbuj. Zrób to! - Uśmiechnął się do niej ufnie. - Miłuj go 
jak Chrystus umiłował ciebie. Dźwigaj jego brzemię. Pan dokończy 
dobrego dzieła, które zapoczątkował w tobie. - Zobaczył łzy w jej 
oczach i ujął twarz kobiety w swe dłonie. - Wiedz, że zamieszkuje 
cię stale Duch Święty. Ulegnij Mu, a Bóg wskaże ci drogę. - 
Pocałował ją w czoło. - A ja będę się za ciebie modlił. 
Uśmiechnęła się drżącymi wargami. 
- Twoja modlitwa będzie mi bardzo potrzebna i dziękuję ci za nią z 
całego serca. 
Wtuliła się w niego na króciutką chwilę. Potem, zawstydzona 
słabością swojej wiary, pocałowała jego dłoń i odwróciła się. 
Kiedy szła po trapie, zobaczyła nad sobą Atretesa. Od jak dawna 
stoi tu i patrzy? Ułożył Kaleba w zagłębieniu ramienia i podał jej 
drugą rękę. Ujęła ją z wahaniem. Zacisnął palce i pomógł jej wejść 
na pokład. Twarz miał nieprzeniknioną, usta tworzyły wąską kreskę. 
- Chcesz wziąć go z powrotem? - spytał, przesuwając dziecko tak, 
żeby Rispa mogła je wziąć na ręce. 
Zrozumiała, że jest to oferta pokoju, i przyjęła ją. 
- Chyba jest mu dobrze w rękach ojca. 
Atretes spojrzał jej w oczy. Nie odwracał wzroku i poczuła, jak 
serce zaczyna jej bić mocniej i fala ciepła uderza jej do twarzy. 
Wzburzona odwróciła spojrzenie. 
Jan stał na nabrzeżu. Jego obecność była dla niej pociechą, dawał 
poczucie bezpieczeństwa i dzielił się mądrością, którą otrzymał od 
Boga. 
Po jakimś czasie Jan odwrócił się i przepychając się przez tłum, 
ruszył w stronę ulic Efezu. Patrząc na jego niknącą postać, czuła 
samotność i strach. 
- Jeżeli ja nauczę się ufać tobie, być może i ty zaczniesz mi ufać 
- powiedział z krzywym uśmiechem Atretes. 
Podszedł do nich jeden z oficerów i zażądał okazania dokumentów 
podróżnych. 
- Rispa! - wykrzyknęła Porcja, podchodząc do nich z wyrazem ulgi 
na twarzy. - Tak się bałam, że nie zdążycie. Za kilka godzin okręt 
wypływa. 
Rispa pocałowała kobietę, a potem przedstawiła jej Atretesa. 
Porcja uśmiechnęła się i spojrzała na niego uważniej. 
- Cieszymy się, że jesteś wśród nas - powiedziała, ale w miarę, 
jak mówiła, uśmiech gasł na jej wargach. 
Atretes patrzył na nią z twarzą pozbawioną wyrazu, nieruchomym 
spojrzeniem swoich błękitnych oczu. Rispa zrozumiała, że Porcja ma 
złe przeczucia. 
- Nie mieliśmy czasu, żeby zabrać ze sobą rzeczy - tłumaczyła Rispa. 
- Jan i Kleofas pomyśleli o pościeli i prowiancie dla was - 
oznajmił Parmenas. 
- Czy dużo jest pasażerów? 
- Poza nami dwudziestu pięciu, może trzydziestu. Paru Illirian, a 
reszta to Macedończycy - wyjaśnił Mnazon. - Okręt wiezie cenny 
ładunek do Koryntu. Czujecie zapach korzeni z Szeby? Paki, które 
ładują właśnie robotnicy, są pełne purpury z Kilmadu i wytwornych 
haftowanych tkanin z Aramu. 
- Nie zabrakło też dywanów z Kanne - dodał Tymon. 
Mnazon roześmiał się. 
- Myślisz, że kapitan pozwoliłby nam kilka z nich rozwinąć? 
- Czy są już wszyscy nasi? - spytała Rispa. 
- Brakuje jednego - odparł Prochor. 
- Teofila - dorzuciła Porcja. Ściągnęła brwi i spojrzała na 
wygwieżdżone niebo. - Co go mogło powstrzymać? 
- Nie martw się, Porcjo - powiedział uspokajająco Tymon. 
- Okręt nie będzie na niego czekał. 
- Jan powiedział, że przyjdzie, więc przyjdzie, chociaż myślę, że 
nawet gdyby nie zdołał tu dotrzeć, będzie bezpieczniejszy w Efezie 
niż reszta z nas. Pisarz miejski jest jego przyjacielem. 
Oczy Atretesa zwęziły się. 
- Kim jest Teofil, o którym mówicie? 
Rispa dotknęła lekko dłonią jego przedramienia. 
- To ten, który zgodził się wskazać nam drogę do Germanii. 
Przemknął spojrzeniem po ludziach zebranych na pokładzie i uniósł 
w jej stronę podbródek. 
- Sami byśmy sobie poradzili. 
- Chodź z nami, Atretesie - powiedział przyjaźnie Tybullus. - 
Załoga pokazała nam miejsce, gdzie możemy rozbić namiot, by 
chronić się przed wiatrem. 
- Zostanę z Rispą i moim synem. 
Rispie krew uderzyła do twarzy. Reszta stała w milczeniu, 
osłupiała. Czy nie pomyślał, że inni mogą niewłaściwie zrozumieć, 
co ich łączy, jego i Rispę? A może dobrze wie, co mówi. 
- Będę z kobietami, Atretesie. 
Wykrzywił szyderczo wargi. 
- Miejsce żony jest u boku męża. 
Jej twarz oblał rumieniec. 
- Nie jestem twoją żoną. 
- Nie jesteś, ale przypuszczam, że te kobiety podróżują ze swoimi 
mężami, wątpię więc, by zbytnio sobie ceniły twoją obecność. 
Zapadła brzemienna zakłopotaniem cisza, jakby nikt nie wiedział, 
co ma powiedzieć. Rispa była zbyt rozgniewana, żeby otworzyć usta. 
Zastanawiała się tylko, czy Atretes z rozmysłem chce jej 
uprzykrzyć życie. 
Między Prochorem a Tymonem przecisnęła się do przodu Kamella. 
- Słyszałam, co powiedziałeś, Atretesie, i przyznaję ci rację. 
Rispo, ja jestem tu z moim bratem i jego żoną i jestem przekonana, 
że ucieszą się, jeśli uwolnię ich od swojej obecności. - 
Uśmiechnęła się do Rispy. - Będę szczęśliwa, jeżeli zechcesz 
dołączyć do mnie i mojej córki Lizji. Chodź. Pokażę ci, gdzie są 
nasze rzeczy. 
- Dziękuję - szepnęła z ulgą Rispa. Chciała odejść stąd jak 
najszybciej. 
- Bartymeusz i inni są niedaleko - powiedziała Roda i oczy Kamelli 
leciutko rozbłysły. 
Rispa wyczuła, że uwaga Rody miała nie tyle uspokoić Atretesa, ile 
zasugerować, że jej szwagierka potrafi zachowywać się 
niewłaściwie. 
- Jeśli wolisz, pozostaniemy z wami, czemu nie? - rzuciła Kamella, 
ignorując Rodę i zwracając się bezpośrednio do brata. 
Biedaczysko znalazł się w opałach. 
- Zrobisz, jak zechcesz, Kamello. 
- O tak, koniecznie rób, co zechcesz - mruknęła pod nosem Roda i 
odwróciła się. 
Kaleb zaczął wiercić się niespokojnie. 
- Weź go - rozkazał Atretes, oddając dziecko Rispie. 
Rispa poszła za Kamellą. Żeglarze odrywali się od pracy, żeby 
powitać je uśmiechem. 
- Atretes nie jest chrześcijaninem, prawda? - powiedziała Kamella, 
nie zwracając uwagi na majtka, który próbował je zaczepić, kiedy 
przechodziły obok niego. 
- Nie, nie jest - odparła smutno Rispa. 
- I nie zachowuje się jak przystało chrześcijaninowi. - Kamella 
uśmiechnęła się przepraszająco. - Czy myślisz, że odszedł tak 
chętnie, bo dostrzegł niechęć między mną a Rodą? 
- Nie sądzę. - Była przekonana, że Atretesa zupełnie to nie 
obeszło. - Mamy za sobą ciężką noc. 
Zadrżała na wspomnienie nocnych wydarzeń. Obejrzała się i 
zobaczyła, że Atretes oddalił się od innych. Czy myśli o tym, co 
zrobił tej nocy? Czy czuje wyrzuty sumienia? Powiedział, że nie, 
ale w gniewnych słowach, które padły z jego ust na ciemnej drodze 
do Efezu, można było wyczuć jakąś trwogę. 
"O Jezu, spraw, błagam, by poczuł zbawczą skruchę. Odszukaj mnie i 
oczyść, Panie. Niechaj będę narzędziem w twoich rękach, nie zaś 
niewolnicą mojej słabości." 
Kaleb poruszył się i zaczął płakać. 
- Wezmę moje rzeczy - powiedziała Kamella, przystając, by zabrać 
pledy i prowiant ze stosu leżącego przy burcie. - Mamy tutaj dość 
miejsca przy maszcie i tych baryłkach. - Obrzuciła spojrzeniem 
dziecko, które Rispa trzymała na rękach. - Chyba jest głodny. 
Nakarm go, a ja pójdę po pledy, które zostawił dla ciebie Jan. 
Atretes sam umie o siebie zadbać. 
Zaraz po jej odejściu pojawił się Atretes. Z wyrazu jego twarzy 
domyśliła się, że musiało stać się coś bardzo złego. 
- Musimy opuścić ten okręt. 
- Dlaczego? 
- Nakarmisz go później - rzucił Atretes, oglądając się za siebie. 
- Na pokładzie jest rzymski setnik z sześcioma żołnierzami. 
- O Boże! 
- Ruszże się, kobieto. 
- Jeśli przestanę go karmić, zacznie płakać i zwrócimy na siebie 
uwagę - powiedziała szybko. - Usiądź koło mnie. 
Zesztywniał. Rispa słyszała coraz bliższy stukot podkutych 
sandałów. Atretes obrócił się powoli, gotów podjąć walkę. Widząc 
żołnierzy, chwyciła kraj jego tuniki. Dowódca rozmawiał z 
Parmenasem i innymi. 
- Zostań tu - rzuciła wstając. Kaleb rozpłakał się, gdyż jej pierś 
wymknęła mu się z buzi. Rispie serce biło jak oszalałe. - Błagam! 
Zaczekaj! 
- Zdradzono nas - mruknął Atretes, kiedy setnik odwrócił się i 
spojrzał prosto na niego. Rispa nigdy nie widziała takiego lęku i 
takiej wściekłości na twarzy Atretesa. - Tym razem nie wezmą mnie 
żywcem. 
- Atretesie! Nie! 
Wyciągnęła rękę, żeby go powstrzymać. 
Odepchnął ją na bok, nie zważając na to, że Rispa trzyma na ręku 
jego syna. Straciła równowagę i runęła ciężko na maszt. Kaleb 
rozpłakał się na cały głos. Przytuliła go do piersi i znowu 
stanęła pewnie na nogach. 
- Nie! 
Setnik uchylił się przed pięścią Atretesa i zrobił błyskawiczny 
obrót, unosząc do góry nogę. Atretes skoczył do tyłu. Noga 
zaplątała mu się w zwój lin i padł ciężko na pokład. Zanim znalazł 
się na ziemi, zobaczył, że rzymski żołnierz przystawił mu do 
gardła gladius. 
- Nie zabijaj go! - wykrzyknęła przerażona Rispa. - Błagam! 
Rzymski setnik stał bez ruchu w postawie gotowości do walki. Był 
równie wysoki i mocno zbudowany jak Atretes. 
- Nie przyszedłem, żeby go zabić - burknął. 
Atretes poczuł, że ostrze odsunęło się od jego szyi. Setnik zrobił 
krok do tyłu i wsunął miecz do pochwy płynnym i lekkim ruchem, 
który świadczył o wieloletnim doświadczeniu. 
- Wybacz, Atretesie. To było odruchowe. 
Wyciągnął rękę, żeby pomóc mu wstać, ale Atretes nie przyjął 
pomocy i wstał o własnych siłach. 
- Spocznij! - rzucił setnik. Zdjął hełm i wsunął go pod ramię. Był 
to mężczyzna o szlachetnej powierzchowności, siwiejących skroniach 
i ogorzałej i pobrużdżonej zmarszczkami twarzy. - Nazywam się 
Teofil - powiedział, zwracając się do Rispy i Atretesa. Jego 
spojrzenie spotkało się z gniewnym spojrzeniem byłego gladiatora i 
lekki uśmiech wygiął mu kąciki ust. - Jestem tu, by wskazać ci 
drogę do ojczyzny. 


Żyzna ziemia 
Inne ziarno padło na ziemię żyzną... 

Rozdział I 


Czyjaś dłoń zacisnęła się na ramieniu Atretesa, wyrywając go ze 
snu. Nad głową śpiącego wydymał się kwadratowy żagiel wypełniony 
wiatrem od rufy. 
- Bracie, czy weźmiesz udział w dzisiejszym nabożeństwie? 
Atretes otworzył zaspane oko i zaklął prosto w twarz pochylonego 
nad nim Bartymeusza. 
- Nie jestem twoim bratem, chłopcze. I przysięgam ci, że jeśli 
jeszcze raz mnie obudzisz, złamię ci rękę. 
Bartymeusz odszedł. 
Atretes naciągnął na głowę ciężki pled, odgradzając się od gwiazd 
i zimnego wiatru. 
- Czy tym razem przyjdzie? - spytał Tybullus. 
- Nie. 
- Nie zrezygnujemy - powiedział Agabus. - Bardziej uparci od 
Atretesa przyszli, by poznać Pana. 
- Zagroził, że złamie mi rękę, jeśli jeszcze raz go obudzę. Chyba 
naprawdę ma taki zamiar. 
- Weźmiemy więc bosak i będziemy szturchać go z bezpiecznej 
odległości - roześmiał się wesoło Tybullus. 
Atretes odrzucił pled i usiadł. Trzej młodzieńcy spojrzeli na 
niego i czym prędzej pobiegli do miejsca, gdzie czekała już reszta 
wyznawców. Atretes wymamrotał kilka przekleństw i z ulgą położył 
się z powrotem, nareszcie uwolniwszy się od ich uprzykrzonej 
obecności. Przez większość nocy rozmawiali o swym marzeniu, żeby 
zanieść "Dobrą Nowinę umierającemu światu". Co za "dobra nowina"? 
Co za umierający świat? To wszystko nie miało sensu. I skąd niby 
miał wziąć się sens, skoro bez sensu jest cała ich wiara? Bez 
sensu jest ich Bóg. Każdy bóg mający choć trochę władzy pomściłby 
śmierć swego syna, miast ją wybaczać, miast przyjmować do siebie 
tych, którzy byli jej przyczyną. 
Skądś z bliska dochodziły głosy kobiet. Rozległ się płacz Kaleba. 
Atretes znowu odrzucił pled i usiadł, ale płacz dziecka ustał. 
Zobaczywszy Rispę, domyślił się, że karmi jego syna. Wtulonemu w 
jej pierś dziecku było dobrze, mogło zaspokoić głód. Atretes 
położył się, próbując uśmierzyć rozdrażnienie. 
Zachowanie Rispy wobec niego sprawiało, że burzyła się w nim krew. 
Nie mógł przestać o niej myśleć, chciał raz jeszcze wyjaśnić jej, 
dlaczego musiał zabić Gallusa i Gajusza. Chciał, żeby zrozumiała. 
Ale ona trzymała się od niego z daleka. 
Był wściekły z powodu starcia z Teofilem, a ponadto jego zdaniem 
Rispa już przedtem musiała wiedzieć, że ten człowiek jest 
setnikiem. Przekonywała go, że wiedziała tylko, iż jest 
Rzymianinem. Niechętnie przyjął do wiadomości jej wyjaśnienia, ale 
to wcale nie poprawiło atmosfery, jaka się między nimi wytworzyła. 
Wyraźnie przedkładała towarzystwo współwyznawców nad rozmowy z 
nim. 
Poprzedniego dnia znalazł ją w zakrytym zakątku okrętu, siedzącą z 
Kalebem przy piersi. Przemawiała łagodnie do ssącego pierś 
dziecka. Była tak piękna i pogodna, że serce mu się ścisnęło. Nie 
zauważony przez nią stał za beczką i przyglądał się temu 
obrazkowi. Ogarnęła go nagle tak gwałtowna i dojmująca tęsknota, 
że poczuł fizyczny ból. Myślał, że dawno już wypaliły się w nim 
wszelkie uczucia poza gniewem. Usechł jak kończyna pozbawiona 
dopływu krwi. Ale oto krew znowu napłynęła, przywracając życie 
wzruszeniom - a wraz z życiem pojawił się ból. 
Wyczuła jego bliskość i podniosła głowę. Raz tylko zajrzał w jej 
oczy i to mu wystarczyło, by zrozumieć, że nigdy nie przekona jej, 
iż postąpił słusznie, zabijając Gallusa i tego drugiego. 
Pospiesznie okryła szalem siebie i Kaleba, jakby chciała wznieść 
ścianę odgradzającą ją od niego, Atretesa. Z jakiegoś powodu ten 
gest zabolał go i rozgniewał bardziej niż wszystko inne, co mogła 
powiedzieć i zrobić. W jej oczach jest mordercą. 
Może to prawda. Może nie potrafi już być nikim więcej. Czyja to 
jednak wina? Jego czy Rzymu? 
Od chwili, kiedy postawił stopę na pokładzie tego plugawego 
okrętu, jest od niej odcięty. Przez cały czas przebywała w 
towarzystwie tamtych, najczęściej kobiet. A kiedy była sama, 
okoliczności nakazywały mu trzymać się od niej z daleka. Bolało 
go, że współwyznawcy mają na nią taki wielki wpływ. Przecież 
opiekuje się jego synem - nie swoim, nie jednego z nich. Czy nie 
daje mu to żadnych praw do niej? 
Ten przeklęty rzymski setnik może swobodnie rozmawiać z nią w 
cztery oczy. Atretes widział, jak stoją na dziobie okrętu i wiatr 
rozwiewa włosy Rispy. Nic nie przeszkadzało jej rozmawiać, i to 
często, z setnikiem. Pewnego razu zobaczył, że śmieją się i zaczął 
się zastanawiać, czy to on jest powodem tej wesołości. 
Wszyscy traktowali Rzymianina jak swego przywódcę, nawet Mnazon, 
który robił przecież wrażenie człowieka spragnionego względów 
związanych z takim wyróżnieniem. Ale Rzymianin szybko przejął 
rolę, jaką przedtem pełnił wśród nich Jan. Wstawał wcześnie rano, 
by uczcić swego Boga modlitwą. Potem dołączali do niego stopniowo 
inni, aż to zgromadzenie przed świtem zmieniało się we wspólne 
nabożeństwo. 
Jak w tym momencie. Atretes zgrzytał pod swoim pledem zębami, ale 
chcąc nie chcąc słuchał. Teofil nauczał, co mają robić, żeby 
spodobać się swojemu ukrzyżowanemu Mesjaszowi. 
- Nie bierzcie wzoru z tego świata, lecz przemieniajcie się przez 
odnawianie umysłu. 
- Amen - odpowiedzieli jednomyślnym chórem pozostali, drażniąc i 
tak już rozstrojone nerwy Atretesa. 
- Korzystajcie z darów wedle nakazów Bożych. Miłość niech będzie 
bez obłudy. Miejcie wstręt do złego, podążajcie za dobrem. 
- Amen. 
- W miłości braterskiej nawzajem bądźcie życzliwi! W okazywaniu 
czci jedni drugich wyprzedzajcie. Bądźcie płomiennego ducha, z 
radością pełnijcie służbę Panu. 
- Amen. 
- W ucisku bądźcie cierpliwi, w modlitwie wytrwali. Zaradzajcie 
potrzebom świętych. Błogosławcie tych, którzy was prześladują i 
wam złorzeczą. 
Atretes zacisnął szczęki i poczuł urazę, gdyż przypomniano mu, 
jakimi przekleństwami obrzucił Teofila przy pierwszym spotkaniu. I 
powtarzał w duchu te przekleństwa za każdym razem, kiedy widział 
Rzymianina. Pośle Teofila do Hadesu, nim ten postawi nogę na ziemi 
Chattów. I nie będzie krył tego zamiaru! 
- Weselcie się z tymi, którzy się weselą, płaczcie z tymi, którzy 
płaczą. Bądźcie zgodni we wzajemnych uczuciach. Nie gońcie za 
wielkością, lecz niech was pociąga to, co pokorne. Nie uważajcie 
sami siebie za mądrych. 
Takie słowa padają z ust Rzymianina? Atretes miał ochotę wstać i 
roześmiać się w twarz Teofilowi. 
- Nikomu złem za złe nie odpłacajcie, szanujcie co jest prawe w 
oczach wszystkich ludzi. 
Rzeczą prawą według rzymskich poglądów jest pozbawianie ludzi 
wolności! Czy nie zabrali jej jemu, Atretesowi? Co więc jest 
prawe? 
- Pokój wam. 
"Pax Romana! - pomyślał z goryczą. - Więc to tak? Mam żyć w 
zgodzie z Rzymem? Nic z tego, póki będę oddychał!" 
- Żyjcie w zgodzie z wszystkimi ludźmi. 
"Nigdy!" 
- Nie wymierzajcie sami sobie sprawiedliwości, lecz zostawcie to 
pomście Bożej. 
"Wezwę wszystkie siły Czarnego Lasu, żeby zemścić się na 
Rzymianach." 
- Nie daj się zwyciężyć złu, lecz zło dobrem zwyciężaj! 
- Amen. 
- Pamiętajcie, umiłowani, że Bóg okazał nam swą miłość w tym, iż 
Chrystus umarł za nas jako za grzeszników. 
"Nie za mnie." 
- Tak bowiem Bóg umiłował świat, że Syna swego Jednorodzonego dał, 
aby każdy, kto w Niego wierzy, nie zginął, ale miał życie wieczne. 
Albowiem Bóg nie przysłał swego Syna na świat po to, aby świat 
potępił, ale po to, by świat został przez Niego zbawiony. 
- Amen - rozległy się radosne głosy. 
- Miłujcie się więc nawzajem. 
- Amen. 
- Miłujcie się nawzajem. 
- Amen! 
- Miłujcie się nawzajem jak Chrystus was umiłował. 
- Amen! 
- Słuchajcie, dzieci Boże. I poznajcie prawdę. 
- Pan jest naszym Bogiem, Pan jest jeden - odpowiedzieli chórem. - 
Będę miłował Pana Boga swego całym swoim sercem, całą swoją duszą 
i całą swą mocą. 
- Chwała niech będzie Bogu! 
- Niech będzie pochwalony Bóg na wysokościach! 
- Który króluje teraz i na wieki! 
Zaczęli śpiewać. Ich głosy zlały się w jeden podniosły chór. 
Temu, który objawił się w ciele, 
usprawiedliwiony został w Duchu, 
ukazał się aniołom, 
ogłoszony został poganom, 
znalazł wiarę w świecie, 
wzięty został w chwale 
i powróci między nas, 
chwała teraz i na wieki. 
Amen! Amen! 
Na dolnym pokładzie zapanowała cisza, gdyż chrześcijanie uklękli w 
krąg i przekazywali sobie chleb i wino. Atretes przyglądał się 
któregoś razu temu obrządkowi i spytał Rispę o jego znaczenie. 
Powiedziała, że spożywają Ciało i Krew swojego Chrystusa. 
- I to mnie śmiesz nazywać barbarzyńcą! - rzucił z odrazą. 
- Nic nie rozumiesz. 
- I nie chcę. 
- Gdybyś tylko... - zaczęła mówić, ale zaraz zamilkła. 
Zastanawiał się, skąd tyle smutku w jej oczach. Odwróciła się i 
dołączyła do reszty. 
I teraz była wśród nich, brała udział w tym strasznym obrzędzie. 
Czy zostawiła Kaleba w łóżeczku, które dla niego sporządziła? Czy 
zaniedbała obowiązki wobec jego syna, przedkładając nad nie swego 
Boga? Odrzucił pled i wstał. Jeśli dopuściła się czegoś takiego, 
wywlecze ją z tego zgromadzenia zjadaczy ciała i zadba, żeby miała 
się o co modlić! 
Wyminął kilka beczek i zobaczył klęczących chrześcijan. Jego syn 
spoczywał bezpiecznie w ramionach Rispy. Obok niej stał 
przewyższający ją o głowę Teofil. Poczuł straszliwą nienawiść, 
gdyż Rzymianin odłamał kawałek chleba i podał Rispie. Potem 
podsunął jej pod usta kielich z krwią Chrystusa. Kiedy wypiła łyk, 
napił się sam i przekazał kielich Parmenasowi. 
Każdy, kto widział tę scenę, musiał pomyśleć, że kobieta i dziecko 
należą do Rzymianina! 
Atretesowi mocniej zabiło serce, krew zawrzała mu w żyłach. 
Zacisnął zęby. Teofil uniósł nieco głowę i spojrzał w jego stronę. 
Atretes odwzajemnił się mu spojrzeniem pełnym nienawiści. "Napiję 
się krwi, lecz będzie to twoja krew!" - przysiągł sobie. 
Po zakończeniu tego okropnego posiłku przystąpili do modlitw. 
Mówili cichymi głosami, przedstawiając swoje prośby i wymieniając 
imiona. Modlili się za Jana. Za Kleofasa. Na mroki Hadesu! Modlili 
się za niego! Atretes zacisnął pięść i sam zaczął się modlić - do 
Tiwaza, niebiańskiego boga Germanii. "Daj mi życie Teofila! Włóż w 
moje ręce, abym mógł je zmiażdżyć, a jego posłać w otchłań 
zapomnienia!" 
Był tak wzburzony, że musiał odejść na drugi koniec pokładu, gdzie 
spali Illirianie i Macedończycy; niewiele brakowało, a zabiłby 
Teofila, nie zważając na konsekwencje. 
Rispa spojrzała na niego z niepokojem, kiedy ich mijał. 
Stanął od nawietrznej. Zimny wiatr rozwiewał jego włosy i odbierał 
czucie twarzy. Okręt zanurzył się dziobem w rozkołysanym morzu i 
spieniona fala wystrzeliła wysoko ponad pokład. Zbliżał się wschód 
słońca. 
Na rozkaz kapitana majtkowie wysypali się na pokład i przystąpili 
do poprawiania lin i przytwierdzania dwóch pak, które się 
nieoczekiwanie wyrwały z zamocowań. Następna słona fala przewaliła 
się przez dziób i Atretes rozstawił szeroko nogi i napiął mięśnie, 
żeby go nie porwała. Wolał jednak ryk morza i dotkliwy ziąb od 
pełnych spokoju głosów i wspólnych śpiewów fanatyków religijnych. 
Uchwycił się burty i zobaczył w oddali pasek lądu. 
- Co to za ląd? - wrzasnął, przekrzykując burzę, w stronę 
najbliższego majtka. 
- Delos! 
Deszcz zaczął bębnić o pokład. Atretes zmarzł i przemókł; 
przeklinał życie, ale uparcie nie ruszał się ze swojego miejsca. 
Pojawiła się Rispa. Nie miała na ręku Kaleba. Z gniewem obrócił 
się w jej stronę. 
- Gdzie mój syn? 
- Pod namiotem. Ma tam cieplej. 
- Sam? 
- Nie. 
Poczuł, że krew się w nim burzy. 
- Z kim więc? Z setnikiem? 
Zamrugała ze zdumieniem. 
- Pilnuje go Kamella. 
- Kamella! Matka, która nigdy nie miała męża! 
Odwróciła się, żeby odejść. Chwycił ją za ramię. Poczuł, jak 
sztywnieje w uścisku jego dłoni. 
- Przestań mnie unikać. 
- Nie zamierzałam cię unikać, Atretesie. 
- Czuję twoją niechęć. 
Starała się zachować spokój. 
- Czemu wyszedłeś na pokład? 
- Myślisz, że będę tam stał i słuchał? Myślisz, że padnę razem z 
wami na kolana? Myślisz, że pójdę za tym twoim przeklętym 
Rzymianinem? 
Jej ciemne oczy rzucały błyskawice. 
- Nie jest moim Rzymianinem, Atretesie, a my idziemy za naszym 
Panem, a nie za Teofilem! 
- Karmi cię jak swojego pieska. 
- Miałam ręce zajęte, bo trzymałam twojego syna. Gdybyś był u mego 
boku, wzięłabym chleb z twojej ręki. 
Serce zabiło mu szybciej. Zajrzał w jej ciemnobrązowe oczy i 
ujrzał w nich coś, co sprawiło, że zrobiło mu się ciepło na sercu. 
Kiedy przemknął spojrzeniem po jej ustach, spuściła głowę. Znowu 
ogarnął go gniew. 
- Czemu ciągle mnie unikasz? - spytał szorstko. 
- To nieprawda. 
- Prawda. Odsuwasz mnie od mojego syna! 
Znowu podniosła na niego wzrok. Policzki miała sine z chłodu. 
- To ty nas unikasz. 
- Ci ludzie nic mnie nie obchodzą - rzucił i szarpnął podbródkiem, 
jakby odprawiał ich towarzyszy podróży. 
- Ani ja. Zastanawiam się czasem, do jakiego stopnia obchodzi cię 
twój syn. Czy go kochasz? A może po prostu chcesz mieć wszystko, 
co jest twoją własnością? 
- Oboje jesteście moją własnością! 
- Nie posuwaj się, panie, za daleko w tym, co dotyczy mnie. 
Płacisz mi denara dziennie. Czyżbyś zapomniał? 
Był zadowolony, że doprowadził ją do gniewu, i okazał jej to swoim 
uśmiechem. 
- No, teraz jesteś jak dawniej. Pełna ognia. - Odwróciła się, lecz 
szarpnął ją w swoją stronę. Złapał ją za ramiona i nachylił twarz 
nad jej twarzą. - Dobądź miecza, Rispo. Skrzyżuj go z moim, a 
zobaczymy, dokąd cię to zaprowadzi. Zrób to. Jestem spragniony 
walki. 
Milczała, ale widział, że zmaga się z sobą. Najwyraźniej nie gniew 
zamykał jej usta, gdyż jej spojrzenie było spokojne. Rozluźnił 
uścisk dłoni, zastanawiając się, czy ją zranił. Nie miał takiego 
zamiaru. 
- Chciałabym, żebyś dołączył do nas i wysłuchał Dobrej Nowiny - 
powiedziała ze spokojem, który doprowadzał go do rozpaczy. 
Ujął w dłoń tył jej głowy i przyciągnął ją bliżej, przysuwając 
usta do jej ucha. 
- Przyjąłbym ciebie, moja piękna, ale nigdy nie przyjmę twojego 
Boga i twojej wiary. 
Puścił ją, zadowolony, że poczuła się wstrząśnięta. 
Wróciła do namiotu, który dzieliła z Kamellą i Lizją. 
Stojący w gromadzie braci Teofil popatrzył, jak Rispa niknie w 
namiocie, a potem przeniósł zamyślone spojrzenie na Atretesa. 
Rispa wzięła na ręce Kaleba. Dziecko miało ochotę się bawić, a ona 
chciała zapomnieć o uczuciach, jakie rozbudził w niej Atretes. 
Serce nadal biło jej jak oszalałe. 
- Czy dobrze się czujesz? - spytała Kamella, przypatrując się jej 
z zaciekawieniem. 
- Oczywiście. Dlaczego pytasz? 
- Drżysz. 
- Ranek jest chłodny. 
- Nie wyglądasz na zmarzniętą. Mam wrażenie, że jesteś bardzo... 
ożywiona. 
Rispa czuła, że płoną jej policzki i miała tylko nadzieję, że 
przyćmione światło wschodzącego słońca nie ujawni jej 
zakłopotania. Naprawdę czuła się ożywiona. Drżała na całym ciele, 
serce ciągle biło jej mocno. 
"O Boże, nie chcę tak się czuć znowu, nie z jego powodu!" 
- Lizjo, może zobaczysz, czy Rodzie nie przydałaby się twoja pomoc 
- powiedziała Kamella. 
- Dobrze, matko. 
Kamella obrzuciła spojrzeniem Rispę i wzięła do ręki pled. 
- Rozmawiałaś z Atretesem? - spytała, składając posłanie. 
- Czy to widać? 
Kamella odłożyła pled i usiadła na nim. 
- Nie na tyle, żeby inni dostrzegli. Chyba że umieją patrzeć. 
- A umieją? 
Kamella skrzywiła się. 
- Roda tak. Teofil też, chociaż z innych powodów. Poza tym 
- dodała, udając rozbawienie - dokądkolwiek pójdzie Atretes, 
wszyscy wiedzą, że jest tutaj. 
- Kto mógłby go nie zauważyć, kiedy przechodzi obok nas ogarnięty 
gniewem? 
- Nie miałam na myśli takich chwil. 
- Chcesz powiedzieć, że jego uroda zwraca uwagę? 
- Nigdy nie widziałam przystojniejszego mężczyzny, ale poza urodą 
jest w nim jeszcze coś nieokreślonego, coś przykuwającego uwagę. - 
Wzięła szal i narzuciła go sobie na ramiona. - Gdyby nie było na 
pokładzie Teofila, Atretes bez trudu zostałby naszym przywódcą. 
- Broń nas Boże przed takim przywódcą! 
- Wygląda na to, że Bóg naprawdę nas przed tym uchronił. - Kamella 
uśmiechnęła się i wyjaśniła, co ma na myśli: - Człowiek taki jak 
Atretes nigdy nie pozostanie nie zauważony. Albo poprowadzi ludzi 
do Boga, albo odciągnie ich od Niego. 
Rispa obróciła Kaleba na brzuszek i patrzyła, jak dziecko próbuje 
pełznąć. 
- Atretes odrzuca Chrystusa. 
- Na razie. 
Rispa podniosła na nią spojrzenie. 
- Jeśli potrafisz doprowadzić go do Chrystusa, uczyń to. Masz moje 
błogosławieństwo. 
Uśmiech Kamelli zgasł. 
- To nie dla mnie. Nie odważyłabym się do niego zbliżyć. - 
Uśmiechnęła się znowu, ale z jakimś politowaniem dla samej siebie. 
- Znam siebie dobrze. Zbyt łatwo ulegam cielesnym namiętnościom. 
Lizja jest tego świadectwem, chociaż wolałabym oddać życie niż ją 
utracić. Inni też muszą się sami z sobą zmagać. Wiem, że 
spostrzegłaś, jak Eunice patrzy na Mnazona, jak zawsze stara się 
znaleźć blisko niego, nie zważając na to, co myślą inni. Nawet 
Parmenas. - Potrząsnęła ze smutkiem głową. - Nie, i tak zbyt wielu 
sprawom musimy stawiać czoło. Jestem przekonana, że tylko ty 
możesz zająć się Atretesem. 
Piotr i Barnaba przebiegli przed wejściem do namiotu, zaprzątnięci 
jak zwykle jakąś dziecięcą zabawą. 
- Nie złapiesz mnie! Nie złapiesz! - wykrzykiwał Piotr. 
Barnaba, który biegł za nim, zawadził nogą o linę namiotu i prawie 
zwalił im płótno na głowy. 
- Chłopcy! - krzyknęła zirytowana Kamella. 
Byli tak pełni życia, że czasem stawało się to irytujące - jak 
teraz. Ich hałaśliwa zabawa przestraszyła Kaleba, który zaczął 
znowu płakać. Rispa wzięła go na ręce i pocieszała. Usłyszała 
łoskot, jakby w pobliżu coś upadło, i zaczęła zastanawiać się, co 
tym razem ci dwaj spsocili. Wczoraj była ładna pogoda i 
przeszkadzali majtkom, biegając we wszystkie strony po pokładzie i 
plącząc się pod nogami. Kiedy w końcu Tymon skarcił ich i kazał 
znaleźć inną zabawę, Piotr zainteresował się węzłami 
przytrzymującymi paki. 
- Atretes w niejednym przypomina mi ojca Lizji - podjęła rozmowę 
Kamella, kiedy chłopcy pobiegli w stronę starszych. - Przystojny, 
nie znoszący sprzeciwu, męski. Czy cię zawstydziłam? Jeśli nie 
chcesz, żebym o nim mówiła, powiedz. 
Rispa nie była pewna, czy Kamella ma na myśli Atretesa, czy ojca 
Lizji. 
- Wolę mówić o czymś innym - przyznała smętnie Rispa. - Ale nie z 
tych powodów, o jakich myślisz. Wcale nie jestem od ciebie 
silniejsza, Kamello. 
Kamella doceniła to, że Rispa przyjmuje ją taką, jaka jest, i to, 
że się jej zwierzyła. 
- Dobrze. - Położyła dłoń na dłoni drugiej kobiety. - Będziemy się 
wzajemnie wspierać i chronić przed pokusami. 
Rispa roześmiała się. Kaleb odczołgał się najdalej jak to było 
możliwe. Chwyciła go i położyła z powrotem tuż przy sobie, żeby 
mógł znowu podjąć swoje wysiłki. 
- Nim dopłyniemy do Rzymu, nauczy się raczkować - zapewniła 
Kamella, patrząc na dziecko. 
- A chodzić, nim dotrzemy do Germanii. 
- Niechętnie myślisz o tej wyprawie, prawda? 
- A czy ty chciałabyś się tam znaleźć? 
- I to bardzo. Marzę o tym, żeby zacząć wszystko od nowa. 
- Gdziekolwiek jesteś, możesz zacząć od nowa. 
- Ale nie wtedy, gdy ktoś przypomina ci na każdym kroku o twojej 
przeszłości albo czeka, kiedy znowu upadniesz. 
Coś uderzyło o namiot i obie drgnęły. Szmaciana piłka potoczyła 
się tuż przed Kaleba. 
- Znowu ci chłopcy! - wykrzyknęła Kamella, podnosząc piłkę w 
momencie, kiedy zza rogu wyłonił się Piotr. 
- To nasza piłka - oznajmił zadyszanym głosem. 
- Tak, wiemy. Ale proszę, byście poszli bawić się gdzie indziej. 
Rzuciła mu piłkę i Piotr pobiegł. Zniknął z oczu, lecz jego głos 
nadal było słychać. 

Pogoda się poprawiła. Piotr i Barnaba biegali po pokładzie między 
ludźmi i czasem, zapomniawszy o Bożym świecie, wpadali na kogoś. 
Kapeo i Filomen dołączyli do nich na jedno okrążenie pokładu, ale 
ich ojciec, Parmenas, przerwał tę zwariowaną zabawę i kazał 
znaleźć sobie jakąś spokojniejszą. Dzieci uciszyły się, ale nie na 
długo. Po chwili znowu rozległy się okrzyki Piotra i Barnaby, 
znowu zaczęły się szalone biegi. Przeszkadzało to członkom załogi 
i pasażerom, którzy byli jednak zbyt grzeczni, żeby protestować. 
Tymon i Porcja nie próbowali okiełznać swoich synów, nawet kiedy 
Piotr przewrócił Antonię. 
- Na Boga, Porcjo! - wykrzyknęła Eunice wyraźnie rozdrażniona tym, 
że przerwano jej rozmowę z Mnazonem. Pochyliła się, żeby podnieść 
córeczkę. 
- Wcale tego nie chciał - broniła syna Porcja. Kazała Piotrowi 
oddalić się, a Eunice ocierała łzy swojej córce. - Jakie zresztą 
masz prawo, by sądzić innych! Sama niewiele uwagi poświęcasz 
swojej rodzinie. 
Na twarzy Eunice pojawił się ciemny rumieniec; kobieta spojrzała 
niepewnym wzrokiem na Mnazona i nie powiedziała ani słowa. 
Podszedł Atretes. Stanął koło Rispy. Kamella spojrzała na niego, a 
potem na Rispę. 
- Przejdę się z Lizją po pokładzie - powiedziała, biorąc córkę za 
rękę. 
- Nie musisz odchodzić. 
- Odejdź - rzucił zimno Atretes. 
Rispa żałowała już, że się odezwała. Odwróciła się, żeby popatrzeć 
na morze. Cierpiała z powodu szorstkiego zachowania Germanina. 
Czuła na sobie spojrzenie Atretesa i zastanawiała się, o czym ten 
człowiek w tej chwili myśli. 
- Chcesz ze mną o czymś porozmawiać? - spytała, kiedy milczenie 
zaczęło jej ciążyć. Nie odpowiedział. - Chcesz wziąć na ręce 
Kaleba? 
- Umyśliłaś sobie, żeby znaleźć dla mnie jakieś zajęcie, bo moja 
obecność sprawia ci przykrość? 
- Tak! 
Atretes uśmiechnął się i wziął od niej dziecko. 
- Zawsze jesteś szczera, prawda? 
- To ci obiecałam. 
Zacisnął usta tak, że tworzyły kreskę. 
- Nawet wobec siebie? 
Nie da się złapać na haczyk! Patrzyła na syna, zaniepokojona tym, 
że powierzyła go człowiekowi, który odbiera ludziom życie i nie 
czuje przy tym żadnych wyrzutów sumienia. Czasem zmagała się z 
pragnieniem, by trzymać Kaleba daleko od jego ojca. Teraz, po raz 
pierwszy od strasznej nocy, kiedy wymknęli się z willi, Atretes 
wziął go na ręce. Poza krótką chwilą, kiedy wchodził z nim na 
pokład. Dlaczego tak chętnie mu go powierzyła? Żeby odwrócić od 
siebie uwagę Atretesa. W duchu spodziewała się, że Kaleb zacznie 
protestować. Nic z tego. Chwycił zawieszoną na szyi ojca tabliczkę 
z kości słoniowej i zaczął ją ssać. Przyjrzał się osobliwemu 
przedmiotowi, a potem zaczął uderzać nim w pierś Atretesa. "Da... 
da... da!..." 
Wyraz twarzy Atretesa zupełnie się zmienił. Mężczyzna zapomniał o 
Rispie i zaczął gaworzyć z synem. Zniknęła cała srogość i Rispa 
miała przed sobą człowieka, jakim mógłby być, gdyby inaczej 
potoczyło się jego życie. Z jego ust padały kojące germańskie 
słowa, których ona nie mogła zrozumieć. Rozumiała jednak ich ton. 
Atretes podniósł Kaleba wysoko nad głowę i podrzucał go. Chłopczyk 
piał z zachwytu. Niepewna swych uczuć Rispa stała i przyglądała 
się tej zabawie. 
Ktoś wpadł na nią od tyłu. Jęknęła z bólu, zachwiała się i oparła 
o Atretesa. Atretes szybko przełożył sobie Kaleba do jednej ręki, 
a drugą podtrzymał Rispę. Barnaba próbował ją ominąć, ale Piotr 
był szybszy. 
- Mam cię! - wykrzyknął tryumfalnie Piotr, wymierzając młodszemu 
bratu kuksańca. 
- Wcale nie! To niesprawiedliwe! - żalił się Barnaba i natychmiast 
wybuchła między nimi głośna kłótnia. 
Atretes wcisnął Rispie Kaleba. Zatoczył szeroki łuk uniesioną nogą 
i obaj chłopcy runęli na pokład. 
- Au! - jęknął Barnaba. 
Atretes schylił się i podniósł jednego i drugiego za kostkę u 
nogi, a potem wysunął ręce z urwisami za burtę. 
- Nie! - krzyknęła Rispa, przekonana, że naprawdę zamierza ich 
rzucić. 
Barnaba wrzeszczał z przerażenia i młócił rękami powietrze, 
daremnie próbując znaleźć jakiś uchwyt. 
- Już najwyższy czas, żeby dać wam nauczkę! - powiedział Atretes i 
zaczął potrząsać nimi nad wodą, aż słychać było, jak szczękają ze 
strachu zębami. 
Kiedy Atretes przestał nimi potrząsać, Barnaba zaczął wrzeszczeć 
jeszcze głośniej, natomiast Piotr kołysał się bezwładnie; nie był 
w stanie wydobyć z siebie głosu, tylko patrzył wybałuszonymi 
oczami na wodę w dole. 
To zamieszanie spowodowało, że wszyscy zwrócili głowy w ich 
stronę, przy czym Porcja i Tymon jako ostatni zorientowali się, co 
się dzieje. Na widok chłopców dyndających za burtą w mocnych 
rękach Atretesa Porcja zaczęła krzyczeć i rzuciła się w ich 
stronę, pragnąc dopaść Atretesa, nim jej synowie znajdą śmierć w 
odmęcie. 
- Niech go ktoś powstrzyma!. 
- Atretesie! Błagam, nie! - powiedziała Rispa, z trudem dobywając 
z siebie głos. 
Barnaba wył dalej, a Piotr wisiał bezwładnie głową w dół, 
najwyraźniej gotów godniej przyjąć śmierć niż jego młodszy brat. 
- Tymonie! - łkała Porcja. - Zrób coś! 
Rozejrzała się w panice za mężem, który przybiegł tuż za nią z 
twarzą szarą jak popiół. 
Atretes potrząsnął mocno Barnabą. 
- Cisza! 
Barnaba przestał krzyczeć jakby nagle ktoś chwycił go za gardło, 
dusząc w nim głos. 
Wszyscy patrzyli jak oniemiali. Nikt nie śmiał się poruszyć - 
nawet Porcja. Stała przy burcie, nad którą Atretes trzymał 
chłopców, łkała i załamywała ręce. 
- Nie rzucaj ich! To tylko dzieci! Nie chcieli zrobić niczego 
złego! 
- Zamknij się, kobieto! Jesteś głupia. 
Opuścił nieco chłopców, jakby chciał ich rzucić, i wszyscy 
wstrzymali dech. 
- Będziecie posłuszni, tak czy nie? 
- Będziemy! 
- Nie będziecie biegać po okręcie, wrzeszczeć i bić się. Jeśli nie 
przestaniecie, nakarmię wami ryby. Czy słyszycie? 
Skinęli potulnie zwieszonymi głowami. 
- Powtórzcie, co powiedziałem. 
Powtórzyli. 
- Macie dać słowo. 
Barnaba wybełkotał przysięgę, a Piotr powtórzył ją uroczystym 
głosem. 
Atretes potrzymał ich jeszcze chwilę, a potem uniósł wysoko i 
cisnął na pokład do nóg matki. Porcja przygarnęła szybko synów do 
siebie. 
Dwaj żołnierze wybuchnęli śmiechem, a kilku majtków wydało okrzyki 
radości. Któryś z pasażerów zawołał, że Atretes powinien był ich 
wyrzucić, skoro już wisieli za burtą. 
- A wy - rzekł Atretes, zwracając się do Porcji i Tymona - macie 
pilnować swoich urwisów, bo następnym razem wyrzucę ich bez 
wahania za burtę, a wy dwoje pójdziecie w ich ślady. 
Porcja czym prędzej odciągnęła swoją rodzinę jak najdalej od 
Atretesa. 
- Nie zbliżajcie się do tego człowieka. Obchodźcie go z daleka. 
Jest barbarzyńcą i naprawdę gotów was zabić. 
Powiedziała to wystarczająco głośno i wyraźnie, by jej słowa 
dotarły do wielu uszu. Atretesowi zaczął drgać mięsień w policzku. 
Rozejrzał się dokoła, jakby rzucając wyzwanie wszystkim dokoła. 
Barnaba płakał i tulił się w suknię matki, ale Rispa zauważyła, że 
Piotr ociąga się i patrzy na Atretesa prawie z czcią. Przeniosła 
spojrzenie na Atretesa i zrozumiała, że on też to dostrzegł. 
Uśmiechnął się lekko i ruchem brody dał chłopcu znak, żeby ruszał 
za matką. 
Tymon ujął syna za kark i poprowadził go pokładem z matką i 
bratem. 
- Musisz słuchać matki. 
Atretes odwrócił się od wpatrzonych w niego ludzi i oparł ręce na 
burcie. Rispa nigdy nie widziała go w tak ponurym nastroju. 
Podeszła i stanęła obok, a on, zaskoczony, spuścił na nią wzrok. 
Jego twarz spochmurniała jeszcze bardziej. 
- Dlaczego się uśmiechasz? 
- Z twojego powodu - odparła, czując, jak otwierają się przed nim 
podwoje jej serca. 
Oczy się mu zwęziły, nie ufał ciepłemu błyskowi w jej ciemnych 
oczach, bardziej niż kiedykolwiek wystrzegał się okazania, jak 
bardzo zależy mu na jej akceptacji. 
- Zasłużyli na nauczkę. 
- Nie rzuciłbyś ich. 
- Nie? - Powiedział to prawie tak, jakby chciał jej przypomnieć, 
że kilka dni temu zabił z zimną krwią dwóch ludzi. 
- Nie. 
- Sądzisz więc, że mnie rozumiesz? 
- Nie. Ani trochę - odparła szczerze. - Wiem jednak o tobie 
wystarczająco dużo, byśmy mogli zacząć wszystko jeszcze raz. 
Podsunęła mu Kaleba, żeby wziął go na ręce. 

Rozdział II 


Okręt dopłynął bez jakichkolwiek przygód do Koryntu. Teofil z 
żołnierzami wyładowywał kolumnę przeznaczoną dla cesarza, a 
niewolnicy, którzy między Efezem a Koryntem siedzieli przy 
wiosłach, teraz znosili na ląd dywany, wonne korzenie i amfory z 
winem i układali je na wozach wyruszających w drogę przez 
przesmyk. Sburarii usuwali z okrętu balast, piasek dla korynckiego 
cyrku. Jego miejsce zajmie po drugiej stronie wzgórza zboże dla 
Rzymu. 
Po całkowitym rozładunku okręt zostanie wyciągnięty na brzeg. 
Trzeba będzie kilku dni, żeby przemieścić corbitę tych kilka mil - 
do zatoki, gdzie zostanie spuszczona na wodę, by popłynąć dalej, w 
stronę Italii. Za Nerona przystąpiono do drążenia kanału w 
wapiennej skale przesmyku, ale po jego śmierci prace przerwano, 
tak że nadal trzeba było przeciągać okręty lądem. 
Niewolnicy napięli liny przytwierdzone do okrętu. Ich brunatne 
ciała lśniły od potu, kiedy wciągali okręt na rampę. Oszczędzi to 
kilku tygodni rejsu na południe, a potem na zachód. Przyszedł i 
minął wrzesień, zbliżał się powoli listopad, miesiąc, w którym 
Morze Śródziemne stawało się niebezpieczne. Pokonywanie omiatanej 
wiatrem równiny było kłopotliwe i trudne, ale bezpieczniejsze niż 
walka z żywiołem. 
Atretes niezbyt interesował się szczegółami rozładowywania i 
przeciągania okrętów. Na pokładzie czuł się jak w klatce. Teraz 
drażniła go krzątanina w porcie i na pobliskich ulicach miasta. 
Korynt za bardzo przypominał mu Efez. Wysoko wznosiły się 
marmurowe świątynie, oślepiająco białe w blasku słońca. Wędrowni 
licytatorzy i miejscy obwoływacze zachwalali towary i ogłaszali 
nagrody za schwytanie zbiegłych niewolników. W porcie kłębiły się 
tłumy handlarzy, a kapitanowie statków wymieniali korzenie za 
miód, lekarstwa i pachnidła, które zamierzali zabrać do Rzymu. 
Kiedy wszyscy przystąpili do pakowania swojego dobytku, 
Bartymeusz, Niger, Tybullus i Agabus oznajmili, że mają list od 
Jana do członków Kościoła korynckiego. Razem z nimi poszedł 
Mnazon. 
- Atretes czeka na ciebie - powiedziała Kamella, kiedy podróżni 
wyruszyli w drogę przez przesmyk. 
Rispa uniosła głowę i zobaczyła, że Atretes jest daleko z przodu. 
Jego postawa wobec niej zmieniła się niezauważalnie, budząc 
czujność kobiety. Wiedziała, że będzie musiała stawić czoło 
pokusom. Czy starczy jej mądrości, by słuchać cichego głosu Boga? 
Czy też będzie jak spragniona grzechu Eunice? 
Wiatr marszczył suknię Atretesa i rozwiewał jego jasne włosy. 
Germanin stał dłuższą chwilę i patrzył w jej stronę. Potem 
odwrócił się i poszedł dalej. Nawet z daleka wyczuwała jego 
rozdrażnienie. Smuciło ją to, że ciągle trzymał się z dala od 
reszty, ale była mu też za to wdzięczna. Nie sądziła, by usłyszał 
posępne nowiny o Kościele korynckim albo dostrzegł zmagania 
Eunice. Taką miała nadzieję. W przeciwnym razie doszedłby do 
wniosku, że chrześcijanki są niewierne. Eunice była słabą i 
niemądrą kobietą, która igrała z grzechem, nie zdając sobie nawet 
z tego sprawy. 
Atretes znowu przystanął. 
- Może lepiej byłoby, żebyś do niego podeszła - powiedziała 
Kamella. 
- Nie dotrzymam mu kroku. 
Kamella obdarzyła ją żartobliwym uśmiechem. 
- Lepiej, byście doszli do porozumienia teraz, zanim wyruszycie do 
Germanii. 
Rispa przełożyła Kaleba do drugiej ręki. 
- Nie mogę pozwolić sobie na troskę o jutro, Kamello. Mam aż nadto 
dzisiejszych kłopotów. 
Kamella roześmiała się. 
- Cóż, mam wrażenie, że nie brak takich, którzy pragną jego 
towarzystwa - powiedziała i obie kobiety popatrzyły, jak Piotr 
wbiega na wzgórze. 
Atretes spojrzał na niego posępnym wzrokiem. Chłopiec zaczął coś 
mówić. Atretes słuchał go przez chwilę, ale zaraz obrócił się i 
ruszył dalej, nie zwracając na niego uwagi. 
Porcja szalała z niepokoju. 
- Piotr! Trzymaj się od niego z dala! - Chłopak dał jej ręką znak, 
że słyszy, ale znowu popędził, żeby dogonić Atretesa. - Tymonie, 
zróbże coś! 
- Pobiegnę po niego! - wykrzyknął Barnaba i ruszył za starszym 
bratem. 
Szedł potem obok Piotra krok w krok za Atretesem. 
- Chyba nic im nie będzie - rzekł Tymon i wrócił do przerwanej 
rozmowy z Prochorem. 
- Lizjo, czy mogłabyś przyprowadzić tu Marię? - mówiąc to, Porcja 
chwyciła za rękę Beniamina, który chciał biec za Piotrem i 
Barnabą. 
- Dobrze - odparła Lizja, pragnąc pokazać, że jest przydatna. 
Kamella zachichotała. 
- No, widzę, że przynajmniej dzieci się go nie boją. 
Rispa patrzyła, jak chłopcy drepczą za Atretesem. Wyglądali z 
daleka jak rozbrykane lalki. Atretes nie zwolnił, nie dbał, żeby 
bez trudu dotrzymywali mu kroku; szedł uparcie przed siebie - 
wyprostowany, z podniesioną głową. Po chwili chłopcy zwolnili, nie 
mogąc wytrzymać tego tempa. Barnaba wrócił do Porcji i Tymona, ale 
Piotr nadal starał się nadążyć za Atretesem. Wyprostowany, z 
podniesioną głową. 
- Piotr! - zawołał w końcu Tymon i dał znak, by chłopak wracał do 
rodziców. 
Piotr zrobił niepewną minę, ale posłuchał. Wkrótce Atretes zniknął 
daleko z przodu. 
Teofil wrócił z koszar, gdzie spędził noc wraz z pozostałymi 
żołnierzami. Postarał się o kwatery dla współwyznawców i wskazał 
im drogę do gospody, której okna wychodziły na port i zatokę. 
Gospoda była przeznaczona dla podróżnych czekających na 
przeciągnięcie okrętu przez przesmyk. 
- Zostańcie tu - powiedział Teofil. - Jedzenie jest dobre i 
obfite. Właściciel nazywa się Arriusz. Nie jest wyznawcą, ale 
rozumie nas. Przyślę wiadomość, kiedy okręt znajdzie się na wodzie 
i kapitan zawiadomi, że może przyjąć pasażerów na pokład. 
Wszyscy przekroczyli bramę gospody, tylko Rispa pozostała na 
zewnątrz. 
- Atretes jest w porcie - rzucił Teofil. 
- Rozmawiałeś z nim? - spytała, pełna nadziei. 
- Nie. Gdybyśmy znaleźli się na osobności, spróbowałbym, choć ręce 
świerzbią go do walki. Nie byłoby dla niego najlepiej, jeśliby 
doszło do niej w pobliżu koszar. Trafiłby z powrotem do szkoły 
gladiatorów. Albo co gorsza czekałby go krzyż. 
Te słowa zatrwożyły ją. 
- Ale ty nie walczyłbyś z nim, Teofilu, prawda? 
- Mogłoby jednak do tego dojść. 
- Zabiłby cię. 
- Jeśli taka byłaby wola Boga. 
- Wyszkolono go do walki. 
Wykrzywił z goryczą usta. 
- Mnie też. - Już miał odejść, ale odwrócił się jeszcze w jej 
stronę. - W tej chwili masz większy wpływ na Atretesa niż 
ktokolwiek inny. Wykorzystaj to. 
Ona miałaby wpływ na Atretesa? Chciało się jej śmiać, tak mało 
prawdopodobna wydała się jej myśl, że mogłaby odmienić sposób 
myślenia tego człowieka. Weszła do gospody. Nakarmiła Kaleba, 
zmieniła mu pieluszki i zostawiła go, by bawił się na pledzie, 
podczas gdy ona prała powijaki i rozwieszała na małej przestrzeni, 
którą wyznaczono dla niej, Kamelli i Lizji. 
Lizja usiadła na pledzie i bawiła się z Kalebem. Uśmiechnięta 
Kamella przypatrywała się swojej córce. 
Młodzieńcy wrócili do gospody późnym popołudniem. Agabus 
powiedział, że Mnazon spotkał przypadkowo dawnego znajomego i 
postanowił zostać w Koryncie. 
- Prowadzi zespół aktorów, a kilka dni temu zmarł na żołądek 
czołowy hypokrite. Ten znajomy pracował z Mnazonem w Antiochii i 
był uszczęśliwiony tym spotkaniem - wyjaśnił Tybullus. 
- Ledwie miesiąc temu Mnazon grał tę samą rolę w Efezie i pamięta 
doskonale kwestie - dodał Niger. 
- I nawet zaczął je natychmiast recytować na ulicy przed łaźniami. 
- Tybullus uśmiechnął się. - Wszyscy, którzy go słyszeli, byli 
oczarowani. 
- Woli zostać tutaj niż płynąć do Rzymu - rzucił Agabus. - Prosił, 
by przekazać wam wszystkim zapewnienie o jego miłości. Będzie się 
za nas modlił. 
- Może my też powinniśmy zostać w Koryncie - wtrąciła się Eunice. 
Parmenas obrzucił żonę ostrym spojrzeniem. 
- Popłyniemy do Rzymu. 
- Mogą nas tam spotkać gorsze prześladowania niż w Efezie. Tutaj 
Kościół nie musi się kryć. 
- A to dlatego, że rozwodnili Ewangelię, aby była do przełknięcia 
dla pospólstwa - powiedział posępnym głosem Niger. - Wzięliśmy 
wczoraj udział w zgromadzeniu i przeraziliśmy się tym, czego 
nauczają. 
- Dwaj nikolaici głosili swoją filozofię - dodał Agabus. - Za 
zgodą starszyzny - wyjaśnił. 
- Wywieszono ogłoszenia o wykładach - ciągnął Niger. - Jeden z 
nich prowadzi samozwańcza prorokini, która naucza, że wolność 
Chrystusowa oznacza, iż możemy korzystać z wszelkich uciech. 
- Czy nie próbowaliście sprowadzić ich na właściwą drogę? - spytał 
Tymon. 
Tybullus roześmiał się. 
- Rozmawialiśmy z kilkoma diakonami. Dwaj się z nami zgodzili, ale 
pół tuzina innych przejawiało otwartą wrogość. Powiedzieli, że 
wtykam nos w nie swoje sprawy. 
- Jeden z nich oznajmił, że mam bardzo wąskie, plebejskie 
spojrzenie na miłość Chrystusa - wyjaśnił Niger. - Chrystus 
nakazał nam żyć w pokoju z wszystkimi ludźmi, a to oznacza, 
zdaniem tego człowieka, że nie możemy potępiać żadnych praktyk. 
Niektórzy z tutejszych chrześcijan obrócili wolność Chrystusową w 
przyzwolenie dla wszelkiego zła. 
- Ci, którzy mają uszy, usłyszą, co mówi Duch - powiedział Tymon. 
- Ci, których tu poznałem, są głusi - odparł Niger. 
- Przebywałeś z nimi ledwie przez jeden dzień. To za mało, by 
wydawać sądy. - Eunice zaczęła czym prędzej bronić koryntian. 
- Nie miałem zamiaru nikogo sądzić - powiedział zbity z tropu 
Niger. 
Jednak Tybullus był nieugięty. 
- Eunice, czasem wystarcza dzień, by odróżnić prawdę od kłamstwa. 
Przemówił do nas Duch Święty. Ewangelia głoszona tutaj nie 
przypomina Ewangelii Jezusa Chrystusa. I powiadam, jeden dzień 
spędzony w tym Kościele wystarczył, by zrozumieć, dlaczego 
spotykają się otwarcie i nie dotykają ich żadne prześladowania. 
Nie ma żadnej różnicy między nimi a światem. 
- My też mieliśmy swoje kłopoty w Efezie - zwrócił mu uwagę 
Prochor. 
- To prawda, lecz mieliśmy wśród nas Jana, który niósł wysoko 
Chrystusowy sztandar i wskazywał nam błędy. 
- Czy koryntianie czytają list, który posłał im Paweł? - spytał 
Prochor. 
- Już nie - odparł Tybullus. 
- Jeden z dwóch starszych, z którymi rozmawialiśmy, zgodził się z 
nami i powiedział, że kiedy po raz ostatni czytali zgromadzonym 
list Pawła, wszyscy poczuli się nieswojo. 
- Poznali swój grzech i woleli, żeby im o nim nie przypominano - 
rzekł Niger. - Wielu zaczęło protestować. 
- Lepiej czuć się nieswojo, gdyż to prowadzi do skruchy i 
odnowienia, niż popadać w doczesne samouspokojenie, które prowadzi 
do wiecznego potępienia - oznajmił Tymon. 
- Niestety, wydaje się, że wybrali tę drugą możliwość. 
- A jeśli Kościół rzymski jest taki sam jak ten? - spytała 
przygnębiona Porcja. 
Tymon objął ją ramieniem. 
- Dowiemy się, kiedy tam dotrzemy. 
- A jeśli jest taki? 
- My trwamy przy prawdzie Ewangelii. Mamy list Pawła do efezjan, a 
także list Jana. 
- Kościół koryncki nie jest jeszcze martwy - powiedział Tybullus. 
- Dwóch starszych nadal trwa przy czystości Ewangelii. Myślę, że 
Jan napisał im o fałszywych nauczycielach. 
- Cóż mogą nieliczni przeciwko wielu? 
- Nie zapominaj, kto jest po ich stronie. - Tybullus uśmiechnął 
się do Porcji. - Chrystus przemógł świat. Świat nigdy nie przemoże 
Jego. 
- A co z Mnazonem? - spytała Eunice. - Winniśmy go ostrzec i 
zachęcić do dalszej podróży z nami. 
Twarz Parmenasa pociemniała. 
- Za dużo o nim myślisz! 
- Jest naszym bratem. 
- I nasz brat postanowił zostać w Koryncie. Niechże więc tu 
zostanie. 
Zapadło pełne napięcia milczenie, a po chwili zaczęto rozmawiać o 
czym innym. Eunice stała z zaciśniętymi wargami. Kapeo, Filomen i 
Antonia otoczyli ją kręgiem. Eunice zerknęła w pewnym momencie ku 
bramie i wtedy Parmenas zawołał do siebie dzieci, które 
natychmiast przybiegły, zostawiając matkę samą. Objęła się 
ramionami. Robiła wrażenie opuszczonej i zmieszanej. 
- Myślę, że nadszedł dla niej dzień sądu - rzekła zasmucona 
Kamella. 
- Modlę się, by do tego nie doszło - odparła Rispa. 
Chyba wszyscy spostrzegli, że Eunice jest coraz bardziej 
oczarowana Mnazonem. On też to widział. Wykazał siłę woli, 
schodząc ze ścieżki pokusy. Czy jednak Eunice znajdzie dość siły, 
by pozostać z mężem? I czy jej mąż zdobędzie się na to, by jej 
wybaczyć? Rispa modliła się w duchu za oboje. 
Kaleb kichnął i Lizja zaśmiała się. Rispa bardzo polubiła tę 
dziewczynę. 
- Czy popilnujesz przez chwilę Kaleba? 
- Mogę? Naprawdę? - wykrzyknęła z zachwytem Lizja. 
Kamella skinęła głową, żeby zapewnić Rispę, że będzie przez cały 
czas w pobliżu. Kiedy Rispa szła przez dziedziniec w stronę 
głównej bramy, dogonił ją Piotr. 
- Będziesz rozmawiać z Atretesem? 
- W każdym razie spróbuję. 
- Czy mogę pójść z tobą? 
- Nie wiem, czy spodobałoby się to twojej matce. 
- Mamo! - krzyknął chłopak w stronę gospody. - Czy mogę iść z 
Rispą? - Porcja, zajęta Beniaminem i małą Marią, nie miała głowy, 
żeby zainteresować się bliżej zamiarami swojego syna, machnęła 
więc tylko przyzwalająco ręką. - No widzisz! - Piotr zwrócił ku 
niej rozpromienioną twarz. 
- Nie wiem, gdzie może być Atretes, Piotrze. Muszę rozejrzeć się w 
porcie. 
- Pomogę ci! 
Piotr wybiegł pierwszy przez bramę. Zrezygnowana Rispa otuliła się 
ciaśniej szalem i ruszyła za nim. Na ulicy pełno było ludzi; jedni 
szli do portu, inni w stronę miasta. W obie strony przewożono 
towary. 
- Jest! - krzyknął Piotr i pomknął jak strzała. 
Rispa zobaczyła Atretesa siedzącego w fanum i przyglądającego się 
jej nieruchomym spojrzeniem. Wyraz twarzy miał zimny jak marmur, 
który go otaczał. Atretes zobaczył biegnącego w jego stronę Piotra 
i z trudem pohamował zniecierpliwienie. Nie miał w tej chwili 
najmniejszej ochoty na pogawędki z chłopakiem. 
- Szukamy cię, Atretesie - rzucił Piotr, wchodząc do fanum. 
- Doprawdy? 
Przemknął spojrzeniem po chłopcu i z powrotem skupił całą uwagę na 
Rispie. Była kształtna, smukła i bardzo kobieca. Okryła skromnie 
czarne włosy, ale spod chusty wymykały się niesforne kosmyki, 
które dodawały uroku jej twarzy. Mężczyźni spoglądali na nią z 
podziwem, ale ona pozostawała obojętna. Przystanęła przed fanum i 
ich oczy spotkały się. 
- Przygotowano dla ciebie miejsce w gospodzie. 
Umknął spojrzeniem w bok. 
- Naprawdę? 
Zastanawiał się, czy Rispa wie, jakie wrażenie na nim wywiera. 
Ponieważ milczała, Piotr podniósł na nią wzrok. 
- Dlaczego się zaczerwieniłaś? 
Atretes roześmiał się i rozwichrzył dłonią swe jasne włosy. 
- Wracaj do rodziców, chłopcze. 
- Ale... 
- Idź! - Tym razem był to rozkaz. 
- Zabłądzę - rzucił Piotr, który nie poddawał się tak łatwo. 
- Pójdziesz drogą prosto na wzgórze. Chyba nie jesteś małym 
dzieckiem, które trzeba prowadzić za rączkę. 
Piotr tym razem posłuchał, ale powiedział jeszcze na odchodnym: 
- Nisza obok naszej jest wolna. Mógłbyś tam spać. 
- Czy musiałeś go odsyłać? - spytała Rispa, kiedy chłopiec nie 
mógł już jej słyszeć. 
- Wolałabyś, żeby tu został? - Udał, że nie rozumie, o co jej 
chodzi. W jego oczach pojawił się ponury błysk. - Zawołam go, 
jeśli czujesz się przy nim bezpieczniej. 
- Robisz, co możesz, żeby wprawić mnie w zakłopotanie - rzuciła, 
ledwie powściągając rozdrażnienie. 
Uśmiechnął się z ironią. 
- Czujesz się zakłopotana tym, co powiedziałem, czy własnymi 
myślami? 
Zmarszczył na chwilę brwi, przechylił leciutko głowę i uśmiechał 
się wyzywająco. Był prawie pewny, że Rispa odwróci się i ruszy z 
powrotem do gospody, gdzie mogła się czuć bezpiecznie pośród 
swoich przyjaciół. Ona jednak stała bez ruchu, choć była wyraźnie 
wzburzona. Co chodzi tej kobiecie po głowie? 
- Musimy porozmawiać. 
- Jeśli chcesz rozmawiać, wejdź tu i usiądź. 
Zauważył, że wchodzi do fanum jakby to była klatka lwa. Usiadła 
naprzeciwko niego na marmurowej ławeczce i z ogromnym przejęciem 
splotła ręce na podołku. 
- Zanim ruszymy w dalszą podróż, musimy dojść do porozumienia. 
Atretes wykrzywił usta. 
- Jeszcze nigdzie nie dotarliśmy. 
- Proszę, byś przyjął poważnie moje słowa. 
- Ależ jestem poważny, śmiertelnie poważny. 
Powiedział to zimnym głosem, sam przed sobą nie chcąc się przyznać 
do uczuć, które się w nim kłębiły. Wiedział, jakiego porozumienia 
pragnie on, wątpił jednak, czy jej by się to spodobało. 
Jednocześnie zdawał sobie sprawę z tego, że poczułby się 
zawiedziony, gdyby Rispa była inna. 
- Co będzie między nami, kiedy dotrzemy do Germanii? 
- A co ma być? - spytał, unosząc brwi. 
Mocniej zacisnęła splecione dłonie. Gdyby chociaż nie miał takiej 
nieprzeniknionej twarzy, gdyby nie mówił tym drwiącym tonem! 
- Nie jestem właściwie twoją służebną, ale też... 
Skrzywiła się, szukając odpowiednich słów. 
- Nie jesteś żoną - dokończył za nią. 
Była wspaniale zbudowana, piękniej - pomyślał - niż Julia. 
Rumieniec na jej twarzy pociemniał. Nawet Szczepan nie patrzył na 
nią tak pożądliwie. Jej ciało reagowało na to, co widziała w 
oczach Atretesa, i było jej coraz goręcej. Uświadomiła sobie, co 
oznacza ich rozmowa. 
- Źle mnie zrozumiałeś - powiedziała wstając. 
- Dokąd się wybierasz? 
- Z powrotem do gospody. 
Chciała jak najprędzej uciec, ale Atretes złapał ją za nadgarstek. 
- Dlaczego? 
Oddychała spazmatycznie. 
- Puść mnie, Atretesie! Nie jest to odpowiedni moment ani miejsce 
na rozmowy. 
- Bo nie masz na rękach dziecka? - Wstał. - Czujesz się bezbronna 
bez tej tarczy? 
- Kaleb nie jest tarczą, ale kiedy mam go na rękach, widzisz we 
mnie matkę, nie zaś... nie zaś... 
- Kobietę? - Pogładził kciukiem gładką, jedwabistą skórę jej 
nadgarstka, zastanawiając się, jaka jest reszta jej ciała. Czuł, 
jak krew pulsuje mu w żyłach i zareagował na to gniewem. - Zadałaś 
mi pytanie. Nie chcesz słyszeć odpowiedzi? Nim znajdziemy się w 
Germanii, mój syn nie będzie już potrzebował mamki. 
- Ale będzie potrzebował matki! 
- Przybranej matki ze swojego plemienia. 
Miał uczucie, że kości jej nadgarstka są kruche jak kości ptaka, 
nie tak jednak kruche jak to, co ujrzał w jej oczach. Swymi 
szorstkimi słowami głęboko ją zranił. Co gorsza, przestraszył. 
Puścił jej rękę. Rispa usiadła z powrotem na ławce, gdyż poczuła, 
że nogi ją zawodzą. Starała się przełknąć łzy. 
Atretes przeklinał w duchu sam siebie. Chciał ją przeprosić, ale 
słowa uwięzły w gardle. Dlaczego tak ją dręczy? Żeby zemścić się 
za wszystko, co uczyniono jemu? A może za to, co poczuł, kiedy 
szła ulicą w jego stronę? 
Podniosła na niego spojrzenie zalanych łzami oczu. 
- Porzuciłam dom i ojczyznę, Atretesie. Czy po to, byś odebrał mi 
Kaleba, kiedy dotrzemy do twojej ojczyzny? 
Prawdę mówiąc, Atretes nie wyobrażał sobie, żeby jego synem mogła 
zająć się jakaś inna kobieta. 
- Nie. Nie zabiorę ci go. Przysięgam na mój miecz. 
W nagłym porywie serca ujęła jego dłoń w obie swoje. 
- Wierzę ci bez jakichkolwiek przysiąg. 
Oparł się plecami o marmurowy słup i spojrzał na nią. Krew w nim 
wrzała, ale oczy pozostały jak lód. Kiedy puściła jego rękę, 
poczuł zawód - i wdzięczność. W takich sytuacjach był bezradny jak 
dziecko, a to wcale mu się nie podobało. 
Wstała, zbita z tropu jego zagadkowym spojrzeniem. 
- Chodź ze mną do gospody, Atretesie. Jesteś jednym z nas. 
- Nie sądzę. 
- Teofil ze swoimi ludźmi udał się do koszar - wyjaśniła, 
przypuszczając, że Rzymianin może być przyczyną jego wahań. - 
Proszę. - Wyciągnęła do niego rękę. - Nie pozostawaj na chłodzie, 
kiedy czeka cię życzliwe przyjęcie przy ogniu. 
Ujął jej dłoń, a ona uśmiechnęła się i zrobiła krok, żeby wyjść z 
fanum. Zacisnął dłoń, zmuszając ją do pozostania w miejscu. 
- Jeszcze nie. 
Podniosła na niego pytające spojrzenie i nagle jej oczy 
rozszerzyły się - zanim jeszcze pociągnął ją w swoje ramiona. 
Zesztywniała i otworzyła usta, żeby zaprotestować. Ujął ją dłonią 
za kark i zamknął jej usta swoimi, wkładając w ten pocałunek całą 
tłumioną dotąd namiętność. Przyciągnął bliżej jej ciało i poczuł, 
że Rispa zapiera się o niego rękami, pragnąc uwolnić się z jego 
uścisku. Czuł też ciepło jej ciała i bicie oszalałego serca. 
Zadowolony z tego, że Rispa przeżywa to samo co on, puścił ją. 
- Czy nadal chcesz, żebym z tobą wrócił? 
Rispa zrobiła krok do tyłu, drżąc na całym ciele i próbując 
odzyskać dech. 
- Wszystko jest tak jak na okręcie. - Przycisnęła dłonie do 
piersi. Jakże pragnęła odzyskać spokój, uciszyć zgiełk w sercu! 
- A co z życzliwym powitaniem przy ogniu? - Musnął dłonią jej 
rozpalony policzek. 
Odtrąciła jego rękę. 
- Skoro nie umiesz zachować się właściwie, może lepiej byłoby, 
żebyś został tutaj! 
Obróciła się na pięcie i wybiegła z fanum. Atretes roześmiał się i 
dogonił ją jednym skokiem. 
- Zachowałem się jak najbardziej właściwie - rzucił, krocząc obok 
niej. - Oczywiście jak na barbarzyńcę. A może wolałabyś, żebym 
obszedł się z tobą jak zabijaka? Za takiego też mnie uznano! 
- Nie obchodź się ze mną w żaden sposób. 
- A to dlaczego? Bo za bardzo ci się to spodobało? 
Stanęła i spojrzała mu prosto w twarz. Robiła wrażenie raczej 
przygnębionej niż zagniewanej. 
- Bo nic to dla ciebie nie znaczy. 
- A dla ciebie? 
Ruszyła dalej z gorejącą twarzą. Znowu ją dogonił, ale tym razem 
milczał. Czuła na sobie jego rozbawione spojrzenie i rozmyślała, 
że nigdy nie znała człowieka tak wyrazistego jak Atretes. 
W bramie gospody czekał już Piotr, a obok niego Barnaba. Wybiegli 
im na spotkanie i szli obok Atretesa, ułatwiając ucieczkę Rispie. 
Atretes wszedł za nią na dziedziniec. Burknął pod nosem jakieś 
przekleństwo, kiedy Niger i Tybullus podeszli, żeby go powitać. 
Myślał, że już się ich pozbył. 
- Będziemy spali tam, Atretesie - oznajmił Agabus, który zaraz do 
nich dołączył. 
Atretes rozejrzał się ponad jego głową, żeby zobaczyć, dokąd 
poszła Rispa. Zobaczył ją obok Kamelli i Lizji na drugim końcu 
dziedzińca. Zdjęła szal i uklękła na słomie, by wziąć na ręce 
Kaleba. Na jej widok chłopczyk zaczął z radości wierzgać pulchnymi 
nóżkami. Spojrzała w stronę Atretesa i ten prawie widział wyraz 
ulgi na jej twarzy. Ulgi, że jest daleko od niego. Poza jego 
zasięgiem. Osłonięta swoją tarczą. 
"Nie na długo, Rispo. Raz już dokonałem wyłomu w twoich murach. 
Następnym razem zwalę ci je na głowę." 
- Czemu tak się do ciebie uśmiecha? - spytała Kamella, przenosząc 
wzrok z Atretesa na wyraźnie wzburzoną Rispę. 
- Bo chce okazać, jaki jest wstrętny. 
- Pokłóciliście się? 
- Niezupełnie. 
Obejrzała się i zobaczyła, jak Atretes idzie z Tybullusem i innymi 
do miejsca wyznaczonego na noc dla mężczyzn. Przodem biegł Piotr, 
pewnie żeby sprawdzić, czy znajdzie się tam miejsce także dla 
niego. 
Atretes znowu się na nią obejrzał i Rispa poczuła, że robi się jej 
gorąco z zawstydzenia. Dlaczego ten człowiek zachowuje się w ten 
sposób? A co gorsza, dlaczego ona jest taka niemądra? Gdyby 
domyślała się, do czego dojdzie w fanum, nigdy by tam nie poszła. 
- Czy mogę do was dołączyć? - spytał Prochor. 
Kamella pozdrowiła go serdecznie. Usiadł z nimi i spędził jakiś 
czas z siostrą. Widać było, że bardzo kocha swoją siostrzenicę, 
która bawiła się przez cały ten czas z Kalebem. Potem dołączyła do 
nich Roda, ale jej obecność zważyła humory i rozmowa zaczęła 
utykać. Rispa dostrzegła, że Roda darzy Lizję ogromną i 
odwzajemnioną sympatią, natomiast do Kamelli odnosi się z 
wymuszoną grzecznością. Sama Kamella, wyraźnie urażona, zamknęła 
się w murze milczenia. 

Atretes patrzył poprzez dziedziniec na Rispę. Obok młodzieńcy 
uczyli się na pamięć Pisma. Tybullus miał kopię Ewangelii Marka 
oraz list Pawła do efezjan. Cała czwórka postanowiła nauczyć się 
listu na pamięć. 
- "W końcu bądźcie mocni w Panu siłą Jego potęgi. Obleczcie pełną 
zbroję Bożą, byście mogli się ostać wobec podstępnych zakusów 
diabła" - czytał Tybullus, a pozostali powtarzali za nim. 
- Nigrze, powtórz jeszcze raz - poprosił Tybullus. - Zapomniałeś 
"siłą Jego potęgi". 
Przeczytał cały ustęp, a Niger powtórzył tym razem wiernie. 
Pracowali wspólnie, by wyryć sobie w pamięci kolejne ustępy słowo 
po słowie. "Stańcie więc do walki, przepasawszy biodra wasze 
prawdą i oblókłszy pancerz, którym jest sprawiedliwość, a obuwszy 
nogi w gotowość głoszenia dobrej nowiny o pokoju... Bierzcie wiarę 
jako tarczę... Weźcie też hełm zbawienia i miecz Ducha, to jest 
słowo Boże." 
Atretes zaczął żałować, że nie został na noc w fanum. Kiedy 
Tybullus otworzył znowu usta, nie wytrzymał. 
- Czy naprawdę myślicie, że to ocali wam życie? 
Tybullus był zbyt zaskoczony, żeby odpowiedzieć. 
- Czym jest prawda wobec miecza Rzymu? - spytał posępnym głosem 
Atretes. - Czym są słowa o pokoju przeciwko cesarstwu nawykłemu do 
rozlewania krwi? Powiedzcie! 
Patrzyli po sobie i każdy czekał, że ktoś inny stawi czoło 
Atretesowi. 
- Tarcza wiary! - szydził Atretes. Wstał. Nie był już w stanie 
siedzieć i słuchać tych ludzi. - Hełm zbawienia! Miecz przebije 
tarczę i hełm i zada śmierć. 
Był tak gniewny, że Niger cofnął się o krok. 
- Ciału, Atretesie, lecz nie duszy - rzekł Agabus i na nim teraz 
skrupił się gniew Atretesa. 
- W tym sęk! - warknął. - Nie mam żadnej duszy! 
Nie ma też nic wspólnego z tymi ludźmi, synami kupców i 
rzemieślników. Od czasów chłopięcych przygotowywał się do tego, by 
zostać wojownikiem, a dziesięć ostatnich lat zahartowało go 
jeszcze bardziej. Czy któryś z tych chłopców wie, co to znaczy 
stanąć oko w oko ze śmiercią? 
- Masz duszę, Atretesie - ośmielił się zaprzeczyć Bartymeusz. 
- I tęskni ona do Boga - dorzucił inny głos. 
Atretes spojrzał na Tybullusa. 
- Jeśli mam duszę, tęskni ona do zemsty! 
- Zemsta przynosi śmierć - powiedział Tybullus, jakby skupiając w 
sobie odwagę całej trójki przyjaciół. 
- Może i tak, ale przedtem daje zadowolenie. 
- Mamy dla ciebie Dobrą Nowinę, Atretesie - wtrącił się Niger. - 
Przyszedł Zbawiciel. 
- Zbawiciel! - powtórzył ze wzgardą Atretes i powiódł zimnym 
spojrzeniem po otaczających go młodzieńcach. - Czy zostaliście 
zbawieni? 
- Tak - odparł Bartymeusz. - I ty też możesz być zbawiony. 
- Słyszałem o waszym Jezusie i Jego dobrej nowinie. Opowiedziała 
mi o Nim pewna niewolnica, która wkrótce miała wyjść na arenę 
pełną lwów. A teraz wy mi o Nim mówicie. Dzień po dniu. Nigdy nie 
milkniecie. Mówicie o życiu, lecz śmierć wisi nad waszymi głowami 
niby sęp. 
- Śmierć nie ma nad nami władzy - tym razem odważył się zabrać 
głos Agabus. 
- Nie? - Atretes mówił głosem chłodnym i wyzywającym, a jego 
spojrzenie było pełne pogardy. - Czemu więc przed nią uciekacie? 

Rispa usłyszała gniewny głos Atretesa. Spojrzała przez dziedziniec 
i ujrzała jego głowę górującą nad głowami młodzieńców. Wszyscy 
podnieśli się i Bartymeusz odszedł nieco w bok. Nie pragnął rzucać 
wyzwania Atretesowi, lecz chciał odwołać się do jego serca. 
Atretes chwycił go za przód tuniki i zaczął mówić, nachylając się 
nad jego twarzą. Młodzieniec uniósł dłonie, jakby mówiąc, że nie 
zamierza podejmować walki, i Atretes odepchnął go z pogardą. 
Rzucił jakieś słowo, splunął na ziemię i odszedł. 
Ruszyli za nim Piotr i Barnaba. Porcja zawołała synów. Barnaba 
zatrzymał się i zaczął protestować, ale Piotr nie zwrócił na nią 
uwagi. Krzyknęła raz jeszcze, ostrzejszym głosem, i młodszy z 
chłopców zawrócił. Kiedy Atretes przykucnął koło ognia, Piotr 
natychmiast zajął miejsce obok. Atretes powiedział coś i spojrzał 
na niego groźnie. Piotr odpowiedział, a wtedy Atretes szarpnął 
gwałtownie głową. Piotr wstał z ociąganiem i odszedł. Porcja 
wyszła naprzeciwko syna. Spojrzała lękliwie w stronę Atretesa, a 
potem objęła ramiona chłopca i poprowadziła go do miejsca 
wyznaczonego dla jej rodziny. Atretes popatrzył za nim, a potem 
odwrócił głowę. 
Rispa czuła ból w sercu. Słuchała jednym uchem podniosłej rozmowy, 
jaka toczyła się między Prochorem, Kamellą i Rodą, zastanawiała 
się bowiem, dlaczego Atretes tak się zezłościł na młodzieńców. 
Było już ciemno i Germanin siedział przy ogniu ze srogą twarzą 
jakby odlaną z brązu. Wyglądał na samotnego, odgrodzonego od 
innych niewidzialną barierą. 
Pod wpływem nagłego impulsu Rispa wzięła Kaleba na ręce i wstała. 
- Wybaczcie, proszę - powiedziała, przechodząc między 
zgromadzonymi. 
- Chyba nie zamierzasz iść do niego - rzuciła Roda. - Zwłaszcza 
kiedy jest w takim nastroju jak w tej chwili. 
- Dlaczego? - spytała Kamella. 
Roda spojrzała na nią z rozdrażnieniem. 
- Bo tylko pogorszy sprawę - odparła przyciszonym głosem. - A 
trudno przewidzieć, co zrobi taki człowiek. 
- Boisz się go tak samo jak Porcja. 
- Mamy powody, by się go lękać. Chyba nie zapomniałaś, kim był? 
- W tym rzecz. Nikomu nie potrafisz wybaczyć przeszłości, by mógł 
zacząć wszystko od nowa. 
- Nie sądzę, ażeby ten człowiek chciał zacząć wszystko od nowa. On 
chce po prostu wrócić do swojej ojczyzny. 
Lizja wycofała się w kąt ich zagrody i oparła czoło na 
podciągniętych kolanach. 
Roda spojrzała na Kamellę. 
- Zresztą wcale nie miałam na myśli ciebie. 
- Na pewno? 
- Nie muszę ci się z niczego tłumaczyć. 
- Nie musisz, to prawda. Co w sercu, to na dłoni. Zawsze starałaś 
się mnie ugodzić. 
- Kamello - wtrącił się łagodnym głosem Prochor, ale siostra nie 
myślała go słuchać. 
- Przy każdej okazji... 
- To nieprawda. Masz poczucie winy i dlatego bierzesz do siebie 
każde moje słowo! 
- Nim tu przyszłaś, gawędziłam miło z moim bratem. Może 
zostawiłabyś nas w spokoju? 
- Tego już za wiele! - powiedział zatroskanym głosem Prochor. 
W oczach Kamelli natychmiast pojawiły się łzy. 
- Mam dość jej uwag, mam dość słuchania słów potępienia! 
- Ma mnie dość! Słyszałeś, co powiedziała? Widziałeś, jak się do 
mnie odnosi? - Roda wstała. - Czy wreszcie mi uwierzysz? - Oczami 
pełnymi łez gniewu spojrzała na męża, szukając u niego wsparcia. 
Ale Prochor siedział ze strapioną miną i milczał. - Idziesz, 
Prochorze? 
- Nie. 
Roda zbladła. 
- Nie? - Łzy spłynęły jej po policzkach. 
- Przyjdę za chwilę - zapewnił, ale było już zbyt późno. 
- Jestem twoją żoną, a jednak zawsze stajesz po jej stronie. 
- Nie staję po niczyjej stronie. 
- Czyżby? Świetnie. Możesz zostać. Nic mnie to nie obchodzi. Nikt 
nie dba o to, co czuję. - Całą twarz miała zalaną łzami. Spojrzała 
na Kamellę. - Przyjęliśmy cię do naszego domu, a ty myślisz tylko 
o tym, żeby nas skłócić. - Przez chwilę poruszała bezgłośnie 
ustami. - No i w końcu zwyciężyłaś. Masz wreszcie to, czego 
chciałaś. 
Wybuchnęła głośnym łkaniem i uciekła. Prochor patrzył za żoną, a 
potem zwrócił wzrok na siostrę i oparł z powrotem głowę o ścianę 
przepierzenia z niewypalonej cegły. 
- O Jezu! - szepnął i zamknął oczy. 
- Przykro mi - powiedziała słabym głosem Kamella. 
- Zawsze ci jest przykro. - Dźwignął się z wysiłkiem. Robił 
wrażenie człowieka starego i zmęczonego. - To niczego nie zmienia. 
- Może powinnam zostać tutaj, w Koryncie. 
- Mówienie głupstw niczego nie zmieni, Kamello. 
- I kto tu mówi głupstwa? Czyż nie jest głupotą mniemać, że 
wszystko się ułoży? Najlepiej byłoby, gdybym została w Efezie! 
- I z czego byś żyła? 
- Nie wiem. Jakoś bym sobie poradziła. 
- Jestem za ciebie odpowiedzialny. 
- I na tym koniec? Tylko odpowiedzialność? Jestem twoją siostrą! 
- A Roda żoną - rzucił szorstko. - Żadna z was nie chce wbić sobie 
do głowy tego, że kocham was obie. O Boże, jakże pragnę, byście 
się wzajemnie kochały. Czy nie to jest naszą powinnością? 
- Próbowałam, Prochorze. Naprawdę. 
- Także dzisiaj, Kamello? Ty zaczęłaś zwadę. 
Kamella miała minę jakby Prochor ją uderzył. Rispa zagryzła wargi, 
zakłopotana tym, że jest świadkiem kłótni, ale nie mogąc od niej 
uciec. 
- Zawsze łatwo ulegałaś uczuciom, ściągając sobie na głowę 
kłopoty. 
- Ty też rzucasz mi w twarz to, co było kiedyś? 
- Wcale nie muszę tego robić. Ty sama nie potrafisz zapomnieć. 
Pławisz się w przeszłości. - Zauważył obecność Rispy. - Wybacz - 
powiedział, wyraźnie zawstydzony. - Wybacz - powtórzył i odszedł. 
Kamella podniosła wzrok na Rispę. 
- Ty też myślisz, że ja jestem winna, prawda? - rzuciła, 
wykrzywiając wargi. - No, dalej! Skarć mnie! Wszyscy to robią! 
- Kiedy Rispa wyszła, Kamella dostrzegła w końcu córkę, która 
płakała skulona w kącie. - Och, Lizjo! - wykrzyknęła i na jej 
twarzy pojawił się wyraz przygnębienia. 
Rispa martwiła się sytuacją wśród swoich współwyznawców. 
"Co się z nami dzieje, Panie? W Efezie byliśmy tacy sobie bliscy. 
Czy to podróż tak na nas wpłynęła? A może tak dobrze ukrywamy 
własne grzechy, że widzimy je tylko u innych? Jeśli tak dalej 
pójdzie, z czym się do Ciebie zwrócimy?" 
Podeszła od tyłu do Atretesa. Siedział tak nieruchomo, że nie 
przyszło jej do głowy, iż mógł usłyszeć jej kroki. 
- Wzięłaś więc ze sobą tarczę? 
Kaleb odepchnął się od Rispy i wyciągnął rączki w stronę Atretesa. 
- Chce się z tobą bawić - powiedziała z uśmiechem Rispa. 
Atretes wstał i wziął syna na ręce. Musnął ją, przechodząc obok 
niej, i ruszył przed siebie. Rispa poszła za nim do wolnej zagrody 
w kącie dziedzińca. Było to miejsce odosobnione. Na zewnątrz 
płonęła pochodnia. Rispa zawahała się, nie wiedząc, co pomyślą 
sobie inni, jeśli wejdzie za nim do środka. 
Atretes położył się na świeżej słomie i posadził Kaleba obok 
siebie. Chłopczyk natychmiast przewrócił się i podjął próbę 
wepchnięcia sobie do buzi całej garści suchej trawy. 
- Fe, Kalebie, nie! - Podeszła szybko, przysiadła na piętach i 
zaczęła wyjmować mu zdźbła z buzi. - Fe! - powtórzyła stanowczym 
głosem, kiedy podjął następną próbę. 
Zdjęła szal, rozesłała go i posadziła na nim Kaleba. Dziecko 
pisnęło i zaczęło wymachiwać rączkami jak ptak, który chce wzbić 
się w powietrze, by potem znowu usiąść na sianie. 
Atretes zachichotał. 
- Cieszę się, że mój syn nie zniesie, żeby kobieta mówiła mu, co 
ma robić. 
- Nie chcę, żeby jadł trawę - powiedziała zatroskanym głosem Rispa 
i usiadła przy Kalebie, pilnując, by znowu nie napchał sobie siana 
do ust. Wyprężył plecy i obrócił się na brzuszek, wydając przy tym 
zabawne odgłosy. Podciągnął nóżki i dźwignął się na rączkach. - 
Wkrótce zacznie raczkować. 
Atretes przyglądał się młodej kobiecie. Po spotkaniu w fanum 
odgrodziła się od niego murem. 
- Gdybym był człowiekiem cywilizowanym, musiałbym przeprosić za 
to... 
- Już zapomniałam, Atretesie. 
Wykrzywił usta. 
- Widzę, jak dokładnie zapomniałaś. - Podziwiał rumieniec, który 
wykwitł jej na policzkach. 
Jego oczy były pełne żaru, który wprawiał ją w niepokój. Nie 
myślała się jednak wycofywać. Postanowiła zadać pytanie, z którym 
tu przyszła. 
- Dlaczego rozgniewałeś się na Agabusa i innych? 
Mrużąc oczy, oparł się plecami o przepierzenie. 
- Bo to głupcy! 
Chociaż robił wrażenie człowieka zupełnie odprężonego, wyczuwała, 
że narasta w nim napięcie i gniew. Nie opuszczały go ani na 
chwilę, tylko czasem kryły się tuż pod powierzchnią. Najlżejszy 
powiew wystarczał, by powstała potężna fala. Obrócił głowę i 
spojrzał na nią. Jego błękitne oczy były jak zawsze piękne i jak 
zawsze budziły lęk. 
- Robią mnóstwo zgiełku, ale wiary w waszego Boga mają tyle co ja, 
to znaczy nic! 
Ta uwaga zbiła ją całkowicie z tropu. 
- Walczą z okowami, jakie tworzy życie. Wszyscy się z nimi 
zmagamy. 
- Nie wierzą w to, co głoszą, i niedobrze mi się robi, kiedy 
słucham, jak mówią bez przerwy o waszym Bogu. Powiadają, że śmierć 
nie ma nad nimi żadnej władzy. - Roześmiał się posępnie. - 
Wystarczy jednak, bym któregoś tknął, a widać, jak wielka jest nad 
nimi jej władza! 
- Agabus opuścił ręce, bo nie chciał z tobą walczyć. 
- Opuścił ręce, bo bał się, że go zabiję. Chciałem mu pokazać, że 
jego wiara nie jest tarczą przeciwko niczemu. 
- Wiara jest wszystkim, co mamy. 
- Jeśli tak, czemu żyję? Nie mam żadnej wiary! 
- Żyjesz dzięki wierze, Atretesie, tak samo jak my. 
- Przestałem wierzyć w dawnych bogów, a nigdy nie przyjdę do 
waszego. 
Nie dała się zastraszyć wybuchowi złości. 
- Wszyscy na tym świecie żyjemy przez wiarę. W coś musimy wierzyć. 
Ty wierzysz w siebie. Czy tego nie widzisz? Myślisz, że skoro 
przeżyłeś dziesięć lat na arenie, możesz żyć nadal, zawierzając 
nagiej sile i mieczowi. Agabus i reszta wolą wierzyć w moc większą 
niż oni. Nawet jeśli nasza wiara jest słaba, Bóg jest naszą siłą. 
Roześmiał się oschle i spojrzał na dziedziniec, gdzie zbierali się 
inni chrześcijanie - ożywieni duchem serdecznej wspólnoty. Był 
wolny, ale czuł się ciągle tak, jakby pozostawał przez cały czas 
przyparty plecami do muru. Rispa spojrzała na jego kamienną twarz 
i ogarnął ją smutek. 
"Czemu nie potrafię do niego dotrzeć, Ojcze? Czemu nie chce mnie 
wysłuchać?" 
- Atretesie, nadejdzie dzień, kiedy to wszystko, czego się 
nauczyłeś, nie będzie ci już potrzebne. 
Na jego twarzy pojawił się uśmiech pełen ironii. 
- A ty myślisz, że słowa, które ci chłopcy wbijają sobie do głowy, 
zachowają ich przy życiu? 
- Słowo Boże zawsze będzie prawdziwe i prawe, bez względu na to, 
kto je próbuje podważyć. 
Atretes dostrzegł w niej coś, co widział u Hadassy tamtego 
wieczoru, kiedy rozmawiał z nią w najgłębszym lochu pod cyrkiem. 
Rispa miała w sobie więcej ognia niż niewolnica, więcej 
namiętności, ale był w nich obu ten sam pokój. Bez względu na to, 
co się działo. Łaknął tego pokoju i wiedział, że nigdy nie stanie 
się jego udziałem. 
- Przynajmniej wierzysz w to, co mówisz. 
- Oni też, Atretesie, lecz są młodzi i nie przeszli żadnej próby. 
- Nie ominie ich - rzekł posępnie. - Czeka ich próba i krzyż. 
Przez dłuższą chwilę milczała, gdyż jego słowa zapadły jej głęboko 
w serce. 
- Może tak będzie. Być może umrą jak wielu przed nimi. Lecz nie 
pojmujesz, Atretesie, ni pełni, ni słuszności naszej wiary. 
Cokolwiek się zdarzy, nie czeka ich zguba. 
Oczy się mu zwęziły. 
- Mnie zaś czeka? 
- Tak - odparła, patrząc mu prosto w oczy. 
Zawsze zaskakiwała go jej szczerość. Roześmiał się ze sztucznym 
rozbawieniem, ale oczy pozostały zimne. 
- Chcesz powiedzieć, że zbłądzę? 
Kaleb zaplątał się w szal i zaczął głośno płakać. Rispa podniosła 
go i posadziła sobie na kolanach. Wyplątała go z szala. Kiedy 
chłopczyk poczuł, że ma wolne nogi, zaczął kopać, żądając, by 
położono go z powrotem. Rozpostarła szal, pocałowała Kaleba w 
szyję i położyła go na brzuszku. Dźwignął się na rękach i wydał z 
siebie gulgoczący śmiech. Atretes przyglądał mu się z lekkim 
uśmiechem. 
- Jesteśmy jak Kaleb - powiedziała Rispa. - Ty, ja, wszyscy. 
Chcemy kroczyć wyprostowani. Chcemy biec. Ale z własnej winy 
zaplątujemy się. Pozwalamy, by grzech pętał nas jak szal to 
dziecko. I czyż nie postępujemy dokładnie jak ono? Krzyczymy, 
domagając się pomocy. Każdy po swojemu. Szarpiemy się i padamy z 
własnej winy, zamknięci w sobie. 
Jego twarz była tak nieruchoma i nieprzenikniona, że Rispa zaczęła 
zastanawiać się, czy ten człowiek zrozumie kiedykolwiek, o co jej 
chodzi, co powinien poznać. 
- Bóg wydobywa nas z bagna, Atretesie. Bez względu na to, ile razy 
potykamy się i upadamy przez własną głupotę, przez własny upór, 
Jezus wyciąga do nas rękę. Jeśli ujmiemy ją, usunie grzech z 
naszego życia i postawi nas z powrotem na twardej skale. On jest 
skałą. I stopniowo dzięki Jego wytrwałemu miłosierdziu, przeobraża 
nas na swoje podobieństwo i prowadzi przed tron Boga. 
Z jego twarzy niczego nie można było wyczytać. Milczał. Nie 
zwracając uwagi na Rispę, przypatrywał się przez dłuższą chwilę 
zabawie Kaleba. Na Rispę nawet nie spojrzał. Czuła się tak 
rozdrażniona, że najchętniej rzuciłaby się na niego i pięściami 
wbijała mu słowa do głowy! 
Położył się na sianie, podsuwając sobie rękę pod głowę. 
- Weź go i idź! 
Westchnęła cicho, wstała i zrobiła, jak kazał. 

Atretes do późnej nocy leżał na wznak, wpatrując się w belki nad 
swoją głową. Wiedział, jak rozdrażniło ją jego milczenie i 
sprawiło mu to osobliwą przyjemność. Jednak jej słowa nie 
przestawały go nękać. Zdawał sobie sprawę dlaczego. 
Rok temu, kiedy przebywał w pieczarze wśród podefeskich wzgórz, co 
noc wracał koszmarny sen. Śniło mu się, że tonął w bagnie, a w 
pobliżu pojawiał się mężczyzna ubrany w olśniewającą biel. 
"Atretesie!" - mówił i wyciągał rękę, by go ocalić. 
Z obu Jego dłoni spływała krew. 

Rozdział III 


Teofil wrócił późną nocą do gospody i zwołał wszystkich na 
dziedziniec. Atretes nie powiedział ani słowa i pozostał za swoim 
przepierzeniem. 
- Pojutrze wypływa okręt do Rzymu - oznajmił zgromadzonym Teofil. 
- To aleksandryjski frachtowiec, stoi na kotwicy przy czwartym 
nabrzeżu od północnego krańca portu. Robotnicy portowi właśnie go 
ładują. Omówiłem już sprawę naszej podróży. - Rzucił Bartymeuszowi 
sakiewkę pełną złotych monet. - Rozdziel pieniądze, żeby wszyscy 
mogli kupić sobie prowiant na podróż. 
Zebrani zaczęli wymieniać między sobą uwagi, a Teofil wziął Rispę 
na stronę. 
- Podejdź ze mną w kierunku bramy. 
Obejrzał się, kierując wzrok ku drugiemu krańcowi dziedzińca, 
gdzie siedział Atretes, opierając się plecami o słup. Były 
gladiator przyglądał się wszystkiemu chłodnym okiem, ale bacznie. 
Teofil wetknął palce za pas i wydobył kilka złotych monet. 
- Ponieważ Atretes jest zbyt uparty, żeby przyjąć pieniądze ode 
mnie, dam je tobie. 
Rispa położyła dłoń na jego dłoni. 
- Doceniam to, że o nim pomyślałeś, Teofilu, ale Atretes zabrał ze 
sobą złoto. 
Zawahał się, próbując wyczytać z jej twarzy, czy powodem odmowy 
nie jest jej duma. W końcu skinął głową. 
- Zapewne wystarczy mu pieniędzy przynajmniej do Rzymu. Musiał 
zostawić w Efezie nie lada majątek. 
- Ważniejsze było dla niego pragnienie, by wrócić do siebie. 
Teofil wykrzywił usta w niewesołym uśmiechu. 
- W ciągu dwudziestu pięciu lat służby walczyłem z wieloma 
narodami, ale Germanie są wojownikami najzacieklejszymi i 
najbardziej spragnionymi odzyskania wolności. W walce są 
bezlitośni. Przypominają pod tym względem Żydów, lecz tych Tytus 
zdołał prawie wytępić. Ci nieliczni, którzy przeżyli rzezie 
judejskie, zostali rozproszeni po całym cesarstwie. 
- Łaknienie wolności jest przyrodzone wszystkim ludziom. 
- I taki był zamysł Boży. Rozległ się dźwięk Chrystusowej trąby i 
ja z Jego łaski usłyszałem. Módl się, aby usłyszał także Atretes. 
- Modlę się. Bezustannie. 
- Jestem pewny - powiedział i dotknął jej policzka. 
- Czy podróż do Germanii będzie bardzo kosztowna? 
- Z pewnością nie wystarczy pieniędzy, jakie Atretes ma przy 
sobie. Zobaczymy, czy jest dość mądry, żeby przyjąć naszą pomoc. 
Rispa odprowadziła go za bramę. Kiedy obróciła się, żeby wrócić, 
zderzyła się z Atretesem. 
- Wy dwoje macie sobie wiele do powiedzenia - rzucił, mierząc ją 
mrocznym spojrzeniem. 
- Teofil to przyjaciel. - Zaniepokoiła ją nienawiść, jaką 
zobaczyła w jego oczach. 
- Być może twój. Mój z pewnością nie. 
- To zależy od ciebie, Atretesie. 
- Co ci dał? 
- Chciał dać nam pieniądze, byśmy kupili prowiant na podróż do 
Rzymu. - Widziała, jak tężeje jego twarz. - Wiedziałam, że nie 
chciałbyś, bym je przyjęła, więc odmówiłam. 
- Kupimy prowiant jutro rano. 
- Powiedział, że masz za mało pieniędzy, by dotrzeć do Germanii. 
- Zdobędę je, kiedy zajdzie potrzeba. 
Rispa poczuła się zasmucona tonem, jakim przemawiał. Nie chciała 
nawet się domyślać, jak zamierza zdobyć te pieniądze. 
- Kiedy znowu będziesz z nim rozmawiała, powiedz mu, że zabiję go, 
jeśli waży się ciebie dotknąć. 
Wyszedł za bramę i ruszył w kierunku przeciwnym do tego, w jakim 
udał się Teofil. 
Dawno już zapadł zmierzch, kiedy Rispa usłyszała, jak puka do 
zaryglowanej bramy. Właściciel wpuścił go do środka. Rispa uniosła 
się nieco na posłaniu i patrzyła, jak Germanin idzie przez 
dziedziniec na swoje miejsce do spania. Szedł niepewnym krokiem, a 
potem zwalił się ciężko na siano. Położyła się z sercem bijącym z 
niepokoju. 
Kiedy następnego ranka uklękła do modlitwy, Atretes wstał i 
opuścił gospodę. Inni też to zobaczyli. 
- Rispo, czy chcesz pójść z nami na targ? - spytała Porcja. 
Rispa zmusiła się do uśmiechu i odmówiła. Pragnęła zachować 
ufność, lecz jej nie czuła. Czy Atretes znowu poszedł się upić? 
Modliła się, żeby tak nie było. Jeśli wróci z pustymi rękami, 
będzie musiała zdecydować, co trzeba dalej robić. 
Bawiła się z Kalebem, aż dziecko usnęło, a potem położyła się obok 
niego w cieple słońca. Było jej dobrze. Z miłością wodziła 
wzrokiem po twarzy Kaleba, oczarowana doskonałością jego rysów. 
Skuliła się i zasnęła z dziwną pewnością, że wszystko będzie 
dobrze, jeśli powierzy Bogu siebie i Atretesa. 

Kiedy Atretes wrócił, zastał ją śpiącą na sianie razem z wtulonym 
w nią Kalebem. Stał dłuższą chwilę, wpatrzony w ten obrazek. 
Rzadko mógł sobie pozwolić na taki luksus. Pragnął jej w sposób 
wykraczający poza zwykłą namiętność, w sposób, którego nie 
rozumiał, i napełniało go to jakimś niepokojem. Słabość do 
ciemnowłosych i ciemnookich piękności sprawiała, że odnosił się z 
wielką ostrożnością do Rispy. Miał dojmujące przeczucie, że ta 
kobieta rozerwie jego serce na więcej strzępów niż zdołała to 
uczynić Julia. 
Z rozdrażnieniem rzucił na ziemię swój ciężar. Głuchy odgłos 
tobołka i szelest słomy obudziły Rispę. Usiadła, unosząc 
spojrzenie nieprzytomnych od snu oczu. Odgarnęła wierzchem dłoni 
czarne kosmyki, które osunęły się na jej twarz. 
- Wróciłeś - powiedziała i uśmiechnęła się. 
Zrobiło mu się ciepło na sercu, ale jednocześnie budował w sobie 
mur obronny. 
- Obejrzyj to, byśmy byli pewni, że mamy wszystko, co trzeba - 
rzucił krótko. 
Rispa zastanawiała się, jak długo można gniewać się o drobnostkę. 
Chciała powiedzieć coś o Teofilu, ale wiedziała, że na nic by się 
to zdało. Atretes i tak będzie wiedział swoje, a jej zapewnienia 
pogorszyłyby tylko sprawę. 
Przykucnął i przyglądał się, jak Rispa otwiera worek i przesiewa 
między palcami mieszankę suszonej soczewicy, zboża, fasoli i 
jęczmienia. Kupił suszone owoce i trochę suszonego mięsa. Wyjęła 
inny woreczek. 
- Sól - wyjaśnił. - W amforze jest oliwa, a w tej drugiej miód. - 
Zdjął z ramion kilka pełnych bukłaków i położył je ostrożniej niż 
poprzednie worki. - Wino. Z wodą, żeby wystarczyło przynajmniej na 
tydzień. 
Uniosła głowę i spojrzała na niego. Jej twarz była pełna światła. 
Była tak piękna, że serce zabiło mu mocniej. 
- Dobre zakupy - uznała Rispa i ta prosta pochwała skruszyła mury, 
które on z takim trudem wzniósł wokół swego serca. 
W momencie pojawienia się fali czułości zabrzmiał jednak 
ostrzegawczy dzwonek. Atretes zamknął się z powrotem w twierdzy 
swojego gniewu i spojrzał wrogo na kobietę. 
- I to cię dziwi - rzucił z gorzką ironią. - Niepotrzebnie, 
kobieto. Zawiozę syna do Germanii o własnych siłach, bez niczyjej 
pomocy! 
Osłupiała ze zdumienia i zraniona Rispa patrzyła, jak odchodzi, i 
zastanawiała się, czym znowu zasłużyła sobie na jego 
niezadowolenie. 

Rozdział IV 


Przed świtem weszli na pokład aleksandryjskiego frachtowca. Tym 
razem płynęło więcej pasażerów, stu pięćdziesięciu dziewięciu, i 
miejsce na pokładzie było na wagę złota. Wielu bogatych podróżnych 
wysłało przodem służbę, aby przygotowała misterne zasłony i łoża 
dla swoich panów, niewiele miejsca zostawiając dla innych, którzy 
wsiedli z żonami i dziećmi. 
Z małej, mocnej barki, poruszanej przez sześciu wioślarzy, rzucono 
liny i okręt został wyprowadzony z portu na głębsze wody Zatoki 
Korynckiej. Przez dwie godziny płynęli o wiosłach, a potem pojawił 
się wiatr. Żagle zatrzepotały - wypełniły się i okręt ruszył 
szerokim torem wodnym w stronę Akcjum i Morza Śródziemnego. 
Spokojna i zamyślona Kamella patrzyła na swoją córkę pogrążoną w 
rozmowie z Rodą. 
- Bardzo się lubią - powiedziała Rispa, która również 
przypatrywała się tej scenie. 
- Roda nigdy nie zraniła Lizji. Tylko mnie stara się dokuczyć. 
- A ty jej. 
Kamella obrzuciła ją bystrym spojrzeniem, wyczuwając w głosie 
Rispy łagodną naganę. 
- I udaje się jej. 
- Tobie też. Obie macie do tego talent. Aż przykro słuchać, a co 
dopiero patrzeć! 
Kamella skrzywiła się i otuliła się szczelniej pledem. Odchyliła 
głowę i patrzyła na żagiel. 
- Nie wiem, dlaczego padają z naszych ust te słowa - powiedziała 
znużonym tonem. - Nawet nie pamiętam, od czego się zaczęło. Czasem 
wystarczy jedno jej spojrzenie, bym zapragnęła wymierzyć jej 
policzek. - Spojrzała na Rispę. - Popełniłam błąd. Wiem. Nie 
trzeba mi o tym bez ustanku przypominać. Ciągle przypatruje mi się 
i czeka, bym uczyniła coś złego. 
- Tak samo ty patrzysz na nią. 
- To niesprawiedliwe! 
- Ale tak właśnie jest - powiedziała łagodnie Rispa. - Jedna z was 
musi pierwsza z tym skończyć. 
Kamella odwróciła wzrok. 
- Gdybym tylko wiedziała jak! 
- Słyszałaś słowo Boże równie wyraźnie jak ja. Módl się za Rodę. 
- Łatwo ci mówić - odparła Kamella, tak pełna urazy, że w jej 
sercu nie było już miejsca na żadne inne uczucie. 
- Opróżnij serce. Okazanie posłuszeństwa Bogu nigdy nie przychodzi 
łatwo, ale zawsze przynosi w zamian błogosławieństwo. 
Wzięła na ręce drzemiącego słodko Kaleba i wyszła, żeby się 
przejść po pokładzie. Było zimno. Wolałaby zostać pod osłoną 
małego namiotu, ale Kamella powinna teraz przemyśleć wszystko w 
samotności. 
- Dołącz do nas, Rispo - powiedziała Roda, kiedy Rispa znalazła 
się koło ich namiotu. 
Rispa zauważyła, jak spojrzenie Rody prześlizguje się po namiocie, 
w którym została jej szwagierka. 
- Muszę rozprostować nogi - odparła Rispa. 
Nie chciała, by któraś z dwóch kobiet doszła do wniosku, że Rispa 
staje po jednej lub drugiej stronie. 
Na dziobie okrętu stali Agabus i Tybullus pogrążeni w rozmowie z 
paroma pasażerami. Parmenas i Eunice wybrali towarzystwo Teofila, 
a trójka ich dzieci siedziała w pobliżu na deskach pokładu i grała 
w bierki. Niger i Bartymeusz stali koło masztu i gawędzili. Kilku 
żołnierzy, siedzących koło drzwi do ładowni, skupiło całą uwagę na 
hazardowej grze. Tymon i Porcja próbowali ustawić prosto swój mały 
namiot, który się zapadł. Maria, Beniamin i Barnaba bawili się w 
pobliżu w zwoju liny. 
Rispa zobaczyła Atretesa stojącego ze skrzyżowanymi ramionami i 
opartego o parapet kabiny właściciela okrętu. Patrzył na południe 
w stronę wzgórz i robił wrażenie człowieka, który nie słyszy tego, 
co mówi mały Piotr. Zastanawiała się, czy nie dołączyć do tych 
dwóch, ale uznała, że lepiej nie. 
Inni pasażerowie przechadzali się po pokładzie. Obok niej 
przeszedł śniady Macedończyk i Rispa poczuła niepokój, gdyż 
mężczyzna zmierzył ją zaciekawionym spojrzeniem. 
Choć wiał stały wiatr, niezbyt szybko pokonywali wody zatoki. 
Kilka razy wzeszło i zaszło słońce, nim minęli greckie miasta 
Patraj i Araksos. Po wypłynięciu z Zatoki Korynckiej wzięli kurs 
na zachód, mijając południowy skraj Cefalonii. Dalej rozciągało 
się Morze Jońskie. 
Mijały kolejne nudne dni, aż w pewnym momencie zobaczyli w oddali 
okręt. 
- Dwurzędowa hemiola! - krzyknął kapitanowi jeden z pomocników, 
wywołując niepokój u wszystkich, którzy wiedzieli, że jest to 
rodzaj okrętu ulubiony przez piratów. - Płynie prosto na nas! 
Okręt, określany czasem jako "półtorak", był poruszany zarówno 
wiosłami, jak żaglem. Był bardzo szybki, natomiast ich 
aleksandryjski okręt poruszał się ospale, obciążony ładunkiem i 
zależny od zmiennych wiatrów. 
- To okręt z Illirii, kapitanie, i zbliża się bardzo szybko! 
Pasażerowie wpadli w panikę. Teofil zaczął wykrzykiwać rozkazy, 
chcąc zaprowadzić porządek. Polecił, żeby kobiety i dzieci zeszły 
pod pokład. 
- Tam nie ma miejsca! 
- Więc je zróbcie! 
- Mówiono mi, że rzymska flota strzeże tych wód! - krzyknął jeden 
z bogatych pasażerów. - Gdzie ona? Czemu nas nie broni? 
- Eskadra z portu w Brindisium nie może być jednocześnie we 
wszystkich miejscach. Dalej, róbcie co kazałem! 
Atretes patrzył, jak jedni pasażerowie rzucają się na swój 
dobytek, a inni biegną w stronę drabin. Mężczyźni klęli. Kobiety i 
dzieci piszczały ze strachu. Dwaj niewolnicy dźwigający pod okiem 
swego pana niewielki, ale najwyraźniej ciężki bagaż przedzierali 
się z trudem przez tłum. 
- Przygotować katapulty! - ryczał Teofil, patrząc, jak wiosła 
hemioli unoszą się i opadają dokładnie i szybko, niosąc okręt 
przez wodę. 
Atretes rzucił przekleństwo i rozejrzał się po pokładzie za Rispą. 
- Piotr! Gdzie jest Piotr?! - krzyczała Porcja. 
Tymon zgarnął pozostałe dzieci i popychał je w stronę włazu do 
ładowni. Atretes spojrzał na stojącego u jego boku chłopca. 
- Ruszaj do ojca! 
- Chcę zostać z tobą! 
Atretes pchnął chłopca bezceremonialnie w stronę Tymona, a sam 
podbiegł do Rispy, która stała przed swoim namiotem i patrzyła z 
przerażeniem na zbliżający się okręt. Stęknęła z bólu, kiedy 
złapał ją za ramię i szarpnął w kierunku drzwi kajuty właściciela 
statku. Hemiola była tak blisko, że Atretes widział uzbrojonych 
mężczyzn na jej pokładzie. 
- Do środka! Zarygluj za sobą drzwi! - rozkazał niskim, pełnym 
furii głosem. 
Wiedział, że jego sztylet nie będzie odpowiednią bronią i zaczął 
się rozglądać za czymś lepszym. 
- Atretesie! - ryknął Teofil i rzucił mu oszczep. 
Chmura strzał przeleciała ze świstem nad wąskim pasmem wody 
oddzielającym oba okręty. Jedna z nich przemknęła tuż obok jego 
głowy. Niektóre trafiły pasażerów usiłujących skryć się pod 
pokładem. Rozległy się okrzyki bólu i strachu. Kapitan rzucał 
grzmiącym głosem rozkazy. 
Rząd wioseł po jednej stronie hemioli uniósł się nagle i cofnął. 
Okręt zrobił gwałtowny zwrot. Atretes poczuł, że na ten widok coś 
ściska mu serce. 
- Setniku, przygotowali kruki! - krzyknął żołnierz. 
Teofil dostrzegł już trapy, które obracano w stronę morza nie 
opodal niskiego masztu na dziobie hemioli. Na obu końcach widać 
było kolce, które po rzuceniu kruka miały zagłębić się w pokład 
aleksandryjskiego frachtowca i połączyć oba okręty. 
- Ognia! - krzyknął Teofil i katapulty wystrzeliły dzbany z oliwą, 
które roztrzaskały się na pokładzie napastnika. Żołnierze 
natychmiast wystrzelili płonące strzały. 
Hemiola zrobiła zwrot i uderzyła w kadłub aleksandryjczyka. Siła 
uderzenia zwaliła Atretesa z nóg, a pasażerowie spadli wśród 
wrzasków przerażenia z drabin. Illirianie rzucili kruki i wydając 
wojenne okrzyki, rzucili się do ataku. 
Atretes nie cisnął oszczepem, bo wolał użyć go jako pałki. Też 
wydał okrzyk bojowy. Wymierzył cios w bok głowy jednego z 
napastników i natychmiast obrócił się, by grotem rozpłatać szyję 
drugiemu. Uchylił się przed mieczem i staranował ramieniem 
przeciwnika, odrzucając go na towarzyszy. 
Na pokładzie słychać było szczęk oręża i krzyki konających. 
Atretes wskoczył na wyższy pokład i w tym momencie poczuł ból w 
prawym ramieniu. Został trafiony strzałą. Ogarnięty wściekłością 
rzucił oszczepem, przybijając łucznika do beczki. 
Już w momencie rzutu zdał sobie sprawę, że popełnił błąd, gdyż 
znalazł się bezbronny na otwartej przestrzeni. Ktoś powalił go 
ciosem w plecy. Po drabinie wdzierali się na górę trzej 
Illirianie. 
Teofil zadał pierwszemu z nich cios w ramię, tak że napastnikowi 
miecz wysunął się z dłoni. Setnik kopnął broń w stronę Atretesa, 
parując jednocześnie cios drugiego z atakujących. Kopniakiem 
zrzucił go z pokładu. Tamten spadł, porywając za sobą pozostałych. 
Atretes chwycił miecz i poczuł chęć, by użyć go przeciwko temu, 
który uratował mu życie. Zaciskając zęby, stał wparty nogami w 
pokład, gotów do walki z Teofilem, który obrócił się w tym 
momencie w jego stronę. Widząc postawę Germanina, setnik 
uśmiechnął się ponuro. 
- Jesteś wściekły, prawda? - Opuścił swój miecz. 
Atretes odtrącił go i zeskoczył na główny pokład, by rzucić się w 
największy wir walki i wyładować swoją złość na tych, którzy 
ośmielili się do niego zbliżyć. 

Rispa słyszała odgłosy walki dochodzące przez ścianę kabiny 
właściciela okrętu. Dwa razy rozległy się głuche i potężne 
uderzenia w drzwi. Ktoś wrzasnął i znowu uderzono w drzwi - tym 
razem jeszcze mocniej. Zatrzeszczała sztaba. Rispa otworzyła kufer 
i wyrzuciła z niego połowę strojów właściciela. Włożyła do środka 
Kaleba i zamknęła wieko. 
Obróciła się w momencie, kiedy drzwi ustąpiły. Na progu stanął 
Macedończyk, który jakiś czas temu tak mierzył ją spojrzeniem. 
Wszedł do środka z mieczem w dłoni. 
- To moja nagroda - oznajmił, patrząc na nią błyszczącymi oczami. 
- Dostanę za nią dobrą cenę. - Usunął się i do małej kabiny weszło 
dwóch innych napastników. - Brać ją! - rozkazał i wyszedł. 
Stała bez ruchu jak skamieniała ze strachu. Kiedy się jednak 
zbliżyli, wykorzystała wszystko, czego nauczyła się na efeskich 
ulicach. Biła, kopała i drapała, krzycząc przy tym wniebogłosy. 

Atretes widział, jak Macedończyk wchodził do kabiny, ale nie mógł 
się wydostać z wiru walki na głównym pokładzie. Rozpłatał brzuch 
jednemu z atakujących, kopnął drugiego. Runął ramieniem na 
trzeciego, próbując wydostać się z bitewnego zamętu. Zobaczył 
dwóch napastników wchodzących do kabiny po wyjściu z niej 
Macedończyka, który poprowadził innych najeźdźców po zdobycz 
ukrytą pod pokładem. 
Starał się wyrąbać mieczem drogę. Widział, jak tamci dwaj piraci 
wywlekają Rispę z kabiny. Walczyła bez wytchnienia. Jeden z nich 
uderzył ją pięścią i Atretes wydał z siebie okrzyk wściekłości. 
Dopadł ich, nim pirat zdążył zarzucić ją sobie na ramię. Na widok 
Atretesa obaj rzucili się do ucieczki, jednak nie dość szybko, by 
uratować życie. 
- Rzymskie galery! 
Wielu piratów zdołało porzucić łup i uciec przez dwa trapy, ale 
Atretes chwycił oszczep i pobiegł do trzeciego, żeby przeszkodzić 
w ucieczce pozostałym. 
- Atretesie! - wrzasnął Teofil. - Niech uciekają. 
Jednak Atretes wydając wojenne okrzyki, ciął mieczem na prawo i 
lewo. W pewnej chwili poczuł gwałtowny ból w prawym ramieniu i 
tracąc równowagę, runął głową w dół. Zanurzył się w zimnej wodzie 
Morza Jońskiego. Wokół niego padał deszcz strzał, które na 
szczęście chybiały celu. Nie był w stanie poruszyć ramieniem, 
pracował więc nogami, żeby wydostać się na powierzchnię. Kiedy 
wreszcie wypłynął, ujrzał, że kruki nad jego głową zostały 
podniesione. Rozległ się łoskot wysuwanych wioseł. Jedno z nich, 
zanurzając się w wodę, uderzyło Germanina w głowę. 

Teofil widział to wszystko z pokładu aleksandryjczyka. Zrzucił 
hełm i pancerz, wykrzyknął jakiś rozkaz i skoczył do wody. 
Szybkimi, mocnymi ruchami rąk dopłynął do Germanina. Zdążył złapać 
go za długie włosy. Wyciągnął jego głowę na powierzchnię i chwycił 
linę, którą rzucono mu z pokładu. Atretes był nieprzytomny, z rany 
na czole płynęła obficie krew. Teofil, walcząc o utrzymanie siebie 
i Atretesa na powierzchni, zdołał mocno owinąć rannego liną. 
- Ciągnijcie! - krzyknął. 
- Uwaga, lina! - usłyszał po chwili. 
Uchwycił się drugiej liny i wpierając się stopami w poszycie 
kadłuba, wspiął się na górę, wspomagany z góry przez swoich ludzi. 
Atretes leżał twarzą w dół na pokładzie. Z ramienia sterczała mu 
strzała. 
- Przytrzymajcie go na wypadek, gdyby zaczął się rzucać - rozkazał 
Teofil. 
Przyklęknął, chwycił drzewce i jednym szarpnięciem wydobył strzałę 
z ramienia Atretesa. Atretes jęknął, uniósł nieco głowę, ale zaraz 
opadł bezwładnie. 
- Nie obejdzie się bez przyżegania - powiedział i posłał jednego 
ze swoich ludzi, żeby ten sprawdził, czy są rozżarzone węgle, a 
jeśli ich nie ma, by rozpalił ogień. 

Straszliwy ból przeszył ramię Atretesa, wyrywając go z mroków, w 
których był pogrążony. Chciał zerwać się i uciekać, ale mocna dłoń 
wcisnęła go z powrotem w pokład. 
- Przyżegamy ci ranę na ramieniu, żeby powstrzymać krwawienie i 
zapobiec zakażeniu. 
Rozpoznając głos Teofila, Atretes szarpnął się, by wstać. 
- Precz z rękami! - Dźwignął się na nogi. Z powodu upływu krwi 
nogi się pod nim uginały. Jeden z żołnierzy ujął rannego za 
rękę, żeby go podtrzymać. - Jeszcze raz dotknij mnie, Rzymianinie, 
a nie ujdziesz z życiem. 
Żołnierz puścił rękę Atretesa i wzruszył ramionami, a potem 
odwrócił się na pięcie. Atretes rozejrzał się po pokładzie. 
- Gdzie Rispa? 
- Nic się jej nie stało - odparł Teofil. - Jest w kabinie z twoim 
synem. 
Nagle poniósł się po wodzie głośny trzask. To rzymska galera 
staranowała hemiolę, łamiąc jej wiosła i wybijając ogromny otwór w 
boku pirackiego okrętu. Atretes obrócił w tamtą stronę głowę i 
zaczął rzucać germańskie przekleństwa na illiryjskie głowy, a 
jednocześnie rozległy się krzyki przykutych do wioseł niewolników. 
Woda wlewała się do kadłuba, ale Rzymianie zaczepili kruki o 
pokład hemioli i żołnierze ruszyli z dobytymi mieczami do ataku. 
Teofil stał w milczeniu i posępnym wzrokiem przyglądał się scenie. 
Druga rzymska galera zbliżyła się do hemioli od zawietrznej, 
gotowa w każdej chwili wesprzeć towarzyszy, gdyby zaszła taka 
potrzeba. Jednak obyło się bez pomocy. 
Setnik obrócił się i spojrzał na trupy zaścielające pokład. 
Zamknął oczy, uklęknął i pochylił głowę. 
- Chwała Ci, Boże, za nasze uwolnienie - powiedział głębokim 
głosem, łamiącym się z żalu, gdyż wypełnienie żołnierskiego 
obowiązku pociągnęło za sobą tak wielkie koszty. Jaka jest cena 
ludzkiej zachłanności? 
Atretes, przestępując przez ciała poległych, poszedł do kabiny 
właściciela okrętu. Rispa siedziała na koi i pocieszała Kaleba. 
Zobaczył, że od ciosu pirata napuchła jej szczęka. Krew w nim 
znowu zawrzała, serce zaczęło walić jak młot. 
- Atretesie - powiedziała łagodnym głosem i na jej twarzy pojawił 
się wyraz troski przemieszanej z ulgą. Z otwartej rany na czole 
mężczyzny płynęła krew. Rispa wstała szybko, położyła z powrotem 
Kaleba w kufrze i podeszła do niego. - Krwawisz. Usiądź. 
W jego duszy zmagały się ze sobą sprzeczne uczucia. Roześmiał się 
z jakąś zawziętością i chwycił ją za rękę. 
- Nie jest to moja pierwsza rana. 
- Siadajże! 
Zaskoczony Atretes zrobił, co mu kazano. Patrzył oszołomiony, jak 
Rispa krząta się po kabinie, szperając w strojach. Wreszcie 
znalazła coś, czego szukała, i rozdarła tkaninę przez środek. 
- Ciekaw jestem, co powie właściciel, kiedy dowie się, że podarłaś 
mu taką piękną tunikę. 
- Nie dbam o to. 
Otworzyła amforę z winem i chlusnęła na inną sztukę wytwornej 
odzieży. Atretes uśmiechnął się krzywo. 
- Nie płacz, Rispo, nie umrę. 
- Jeszcze słowo, a zacisnę ci to wokół szyi zamiast wokół głowy! 
Zamrugał, kiedy zamoczoną w winie tkaniną zbierała krew z jego 
czoła. Drżała na całym ciele. On też drżał - jak zawsze po walce. 
Krew nadal w nim kipi. Zapomniał już, jak to jest, kiedy człowiek 
czuje, że żyje. 
Bliskość Rispy obudziła inne instynkty. Chwycił ją za biodra i 
przyciągnął do siebie. 
- Kiedy dobrze się sprawiłem na arenie, mogłem liczyć, że po 
powrocie do celi będzie na mnie czekała piękna kobieta. 
- Puść mnie, Atretesie! 
- Nie chcę! Chcę... aj! 
Puścił ją nagle, gdyż smagnęła go nasączoną winem szmatą prosto w 
ranę. Rzucił plugawe germańskie przekleństwo, z trudem 
powstrzymując się przed uderzeniem kobiety. 
- Obchodzono się z tobą jak ze zwierzęciem, ale to nie znaczy, że 
stałeś się zwierzęciem. 
Wykrzywił twarz z nienawiścią. 
- Powinienem był zostawić cię Illirianom. 
Miała twarz bladą jak chusta, ale mimo jego protestów dokończyła 
opatrywania głowy Atretesa. Położyła mu dłonie na ramionach i 
uśmiechnęła się ze smutkiem. 
- Cieszę się, żeś tego nie uczynił. 
Odsunął ją na bok i wstał. Kiedy pochylił się nad kufrem, żeby 
wziąć syna na ręce, Rispa zobaczyła ranę na ramieniu. 
- Twoje ramię! 
- Nie twoja sprawa! Znajdę czulszą rękę, by mi je opatrzyła. - Nie 
zwracając na nią uwagi, położył Kaleba na koi. Rozebrał dziecko i 
przesunął dłońmi po jego ciele. - Chyba nic mu się nie stało. 
- Był dobrze ukryty w kufrze. Nawet go nie tknęli. 
Atretes oparł się rękami po obu stronach syna i potarł swoją 
twarzą o twarzyczkę dziecka, wdychając zapach życia i niewinności. 
Kiedy się cofnął, zobaczył, że niechcący pomazał Kaleba swoją 
krwią. Ten widok otworzył od dawna skrywane i na chwilę zapomniane 
rany. 
- Obmyj go! - rozkazał chrapliwym głosem i wyszedł z kabiny. 
Rispa zrobiła, co kazał Atretes. Potem, słysząc dochodzące zza 
drzwi krzyki rannych, przytroczyła Kaleba do siebie szalem. Przyda 
się jej pomoc na głównym pokładzie. Nie może tkwić sobie spokojnie 
w kabinie właściciela okrętu, kiedy inni opatrują rannych. Wyszła 
z kabiny zupełnie nie przygotowana na czekający ją widok. 
Ranni i umierający leżeli pospołu z trupami, a ocalali majtkowie i 
pasażerowie podnosili ciała i bez żadnych ceremonii wyrzucali za 
burtę. Nie opodal rzymska galera zaczęła już oddalać się od 
pokonanego wroga. Okręt illiryjski tonął, języki ognia lizały 
maszt, sięgając do żagla. Mężczyzn wyskakujących za burtę 
pozostawiano, by utonęli. 
Przenikliwy kobiecy krzyk żalu sprawił, że Rispa obróciła się 
gwałtownie. Zobaczyła Rodę klęczącą i trzymającą w objęciach 
Prochora. Kołysała martwe ciało i na jej twarzy malowała się 
trwoga. Obok stała bezradnie Kamella, obejmując Lizję i płacząc. 
Mężczyzna leżący koło drzwi wzywał cichym głosem swoją matkę. 
Rispa uklękła z twarzą zalaną łzami i ujęła go za dłoń. Chwycił ją 
mocno, aż przyszło jej do głowy, że skruszy jej kości. Otwarta 
rana brzucha była z pewnością śmiertelna; jego dłoń opadła 
bezwładnie, nim słowa pociechy zdążyły trafić do uszu 
nieszczęsnego. 

Atretes przechodził pośród poległych, zaglądając w ich martwe 
twarze. Zobaczył wśród nich Agabusa. Uklęknął i przypatrywał się 
twarzy zmarłego. Agabus miał oczy szeroko otwarte, jakby 
wzniesione do nieba. Twarz była pełna spokoju, nie było na niej 
śladu walki, bólu lub strachu. Gdyby nie wielka rana na piersi, 
można by pomyśleć, że młodzieniec żyje. 
Atretes był wstrząśnięty. Pamiętał tylko jeszcze jedną równie 
spokojną twarz człowieka, który zginął gwałtowną śmiercią, twarz 
Kaleba, żydowskiego gladiatora, jego ofiary z areny. 
Atretes nie pojmował, dlaczego jest taki wzburzony. Szepnął: 
- Może jest coś w tym, co mówiłeś. - Wyciągnął rękę, by delikatnie 
zamknąć oczy chłopca. Wziął go na ręce i zaniósł na prawą burtę, z 
dala od miejsca, gdzie pospiesznie i niedbale wyrzucano do morza 
ciała napastników. - Niech przyjmie cię twój Chrystus - powiedział 
z szacunkiem i ciało Agabusa opadło z cichym pluskiem do wody. 
Unosiło się przez chwilę na powierzchni i fale poruszały 
rozrzuconymi szeroko ramionami, a potem zaczęło się powoli osuwać 
w błękitną głębinę. 
- Dobrze, że setnik uratował cię przed utonięciem, inaczej stałbyś 
się pokarmem dla ryb jak ci wszyscy - powiedział, stęknąwszy 
majtek, który dźwigał właśnie kolejne ciało na burtę. 
Atretes obrzucił go ostrym spojrzeniem. 
- Co takiego? 
- Kiedy spadłeś z kruka - odparł tamten, znowu stękając, spychał 
bowiem trupa za burtę - oberwałeś wiosłem w głowę. Setnik zdjął 
zbroję i skoczył za tobą. 
Atretes obrócił się i zobaczył Teofila stojącego wśród poległych. 
Setnik trzymał hełm pod pachą i widać było, że jest pogrążony w 
modlitwie. 
Atretesa drażniło to, że zawdzięczał życie temu przeklętemu 
Rzymianinowi. I to dwakroć! Gdyby setnik nie kopnął w jego stronę 
miecza, zostałby posiekany na kawałki, nim bitwa osiągnęła 
największe natężenie. Teraz zaś dowiedział się, że gdyby nie 
Teofil, utonąłby, gdyż nie odzyskałby w wodzie przytomności. Czuł 
urazę, ale górę wziął rozsądek. 
Co stałoby się z jego synem i kobietą, gdyby zginął? Nie wiadomo, 
co za bogowie zadbali o to, by po dziesięciu latach w cyrku nie 
zginął z ręki Illirian na pokładzie aleksandryjskiego okrętu 
pełnego cennego ładunku dla Rzymu! Cóż za okrutna ironia! Śmierć 
nadejdzie tak czy owak, nie chciał jednak ginąć bez celu. To 
wielki zaszczyt zginąć w walce, ale powinna to być walka przeciwko 
Rzymianom. Dzisiaj omal nie poniósł śmierci, broniąc statku 
handlowego na służbie cesarskiej. Los zadrwił z niego! Na dodatek 
dopiero teraz zdał sobie z tego sprawę. 
Teofil, jakby wyczuwając spojrzenie Atretesa, popatrzył w jego 
stronę. Ich spojrzenia spotkały się i żaden nie myślał spuścić 
wzroku. Atretes zacisnął zęby. Duma usztywniała mu kark. Setnik 
uratował mu życie i Atretes dobrze wiedział, że honor nakazuje 
przyjąć ten fakt i spłacić dług. Teofil stał bez ruchu, zagadkowy, 
bez wątpienia czekający na sposobność, by napawać się swoimi 
sukcesami. Atretes przełknął dumę i skinął powoli głową. 
Usta Teofila wykrzywiły się, lecz nie w uśmiechu szyderczym lub 
tryumfalnym. W tym uśmiechu były powaga i zrozumienie. 

Rozdział V 


Aleksandryjski frachtowiec płynął w asyście dwóch rzymskich galer, 
póki nie dotarli do cieśnin na południu Italii. Tam eskadra 
zawróciła na wschód, a aleksandryjczyk minął Sycylię i wpłynął na 
Morze Tyrreńskie. 
Płynęli na północ i Atretes zauważył ogromne zniszczenia na 
brzegu. 
- Rok temu wybuchnął Wezuwiusz - wyjaśnił jeden z majtków. - 
Zasypał popiołem Herkulanum i Pompeje. Jakby nigdy ich nie było. 
Żydzi uważają, że ich Bóg skarał Tytusa za to, co zrobił z 
Jerozolimą. 
Atretes poczuł sympatię do tego Boga. 
Im dalej posuwali się na północ, tym więcej okrętów pojawiało się 
w zasięgu wzroku. Poruszane siłą wiatru albo mięśni wioślarzy 
przybywały ze wszystkich zakątków cesarstwa, wioząc towary 
przeznaczone na zachłanny rynek Wiecznego Miasta. 
Atretes stał na dziobie: Obawiał się powrotu do Rzymu. Dręczyły go 
ponure wspomnienia. Nocami nie spał, gdyż miał przeczucie, że 
zostanie schwytany i znowu zmuszony do walki dla rozbawienia 
rzymskiego motłochu. 
- Co masz w ręku, Atretesie? - spytał Piotr, siadając obok niego 
na beczce. 
Otworzył zaciśniętą pięść i wpatrywał się w plakietkę z kości 
słoniowej. 
- Dowód, że jestem wolny - powiedział posępnym głosem. 
Jego jedyny dowód! 
- Co byłoby, gdyby ci to ukradziono? Czy nie byłbyś już wolny? 
- Nie wiem, chłopcze. 
- Co byś zrobił, gdyby spróbowano zamknąć cię znowu w szkole 
gladiatorów? 
- Nie poddałbym się bez walki. 

Rispa rzadko widywała Atretesa, gdyż wolała pozostawać w małym 
namiocie i dotrzymywać towarzystwa Rodzie. Martwiła się o nią. Od 
chwili, kiedy wrzucono do wody ciało jej męża, Roda nie odezwała 
się ani słowem. Siedziała milcząca i blada, pogrążona w żalu. 
Kamella, która też opłakiwała śmierć brata, nie wchodziła do 
namiotu przed nocą, unikając najdłużej jak to możliwe towarzystwa 
swojej bratowej. Biedna Lizja, rozdarta między miłość do matki a 
miłość do ciotki, krążyła między dwiema kobietami. 
Kamella weszła w końcu do środka i usiadła. Obrzuciła przelotnym 
spojrzeniem Rodę i uśmiechnęła się do Rispy. 
- Jeden z oficerów powiedział mi, że jeśli wiatr się utrzyma, 
będziemy w Ostii na idy marcowe, to znaczy pojutrze. 
- Na myśl o Rzymie czuję dreszcz lęku - odparła Rispa. 
Kaleb spał u jej piersi. Położyła go i przykryła miękkim 
pledzikiem. Poruszał buzią jakby nadal ssał. 
- Jest taki piękny - niespodziewanie odezwała się cichym głosem 
Roda. Zaczęła szlochać i łzy spływały po jej bladych policzkach. 
Pochyliła się i dotknęła palcem dłoni Kaleba, który natychmiast 
zamknął dłoń na jej palcu. - Zawsze chciałam mieć dziecko. Jak 
daleko sięgam pamięcią, było to największe pragnienie mego serca. 
Prochor powtarzał ciągle, że Bóg pobłogosławi nas, kiedy taka 
będzie Jego wola. Modliłam się codziennie o dziecko. A teraz nigdy 
już go nie będę miała. 
Podniosła głowę i spojrzała na Kamellę, która zesztywniała i 
cofnęła się lekko, spodziewając się jakiejś napastliwej uwagi. Ale 
Roda nadal mówiła bardzo cichym głosem. 
- Kiedy zjawiłaś się u nas, miałam uczucie, że Bóg ze mnie 
zadrwił. Od dzieciństwa wierzyłam w Pana i służyłam Mu. Nigdy nie 
zeszłam na manowce... - jej głos załamał się i znowu spojrzała na 
Kaleba. 
- Chcesz powiedzieć: jak ja - rzuciła Kamella opryskliwym tonem. - 
Czy nie to miałaś na myśli? 
- Kamello! - upomniała ją z troską Rispa. 
- Nie. To prawda. Wyjaśnijmy sobie wszystko raz na zawsze. Roda 
straciła męża. Pewnie zapomniała, że ja straciłam brata! - 
Spojrzała wrogo na Rodę oczyma pełnymi łez. - Co jeszcze masz w 
zanadrzu? Że zginął przeze mnie? 
- Nie - odparła Roda łamiącym się głosem. 
- Nie? - powtórzyła Kamella. - Siedziałaś przez wszystkie te dni, 
nie odzywając się do mnie ani słowem, rozmyślając, szukając 
sposobu, żeby mnie zranić. Więc ulżyj sobie! Obarcz mnie całą 
winą! 
Owinęła się ciaśniej szalem i odwróciła głowę. 
- Tak, rozmyślałam. Okazywałam ci złą wolę i obrzucałam cię 
oszczerstwami. Krzywdziłam cię i tylko o tym jednym potrafiłam 
myśleć. 
Zaczęła mrugać, żeby powstrzymać łzy. Siedziała ze spuszczoną 
głową, zaciskając z całej siły dłonie. Kamella spojrzała na nią 
nieufnie. 
- Mniej byłam zła na ciebie niż na samego Boga. Myślałam, że mnie 
opuścił. - Podniosła głowę. - Bóg dał ci to, czego ja najbardziej 
pragnęłam: dziecko! Przyszłaś do nas z pięknym dzieckiem na ręku, 
a mnie serce krwawiło. Czemu Pan pobłogosławił tobie, a nie mnie? 
Pomyślałam, że zasłużyłam sobie na dziecko. Lecz tak nie było. Nie 
zasłużyłam ani trochę. 
Potrząsnęła głową, znękana wyrzutami sumienia. 
- Myślałam, że służę Bogu, ale tak nie było. - Splotła palce i 
przez chwilę zmagała się ze sobą. - Kiedy Prochor zginął, 
uświadomiłam sobie, że bardziej zależało mi na dziecku niż na nim. 
Nie przestawałam myśleć o przeszłości. Wszystko, co robiłam, 
robiłam w złych zamiarach. Wszystkie dobre czyny, jakie ludzie mi 
przypisują, są niczym, bo oczekiwałam za nie zapłaty od Boga. 
Myślałam, że jeśli będę się odpowiednio trudzić, Bóg da mi to, 
czego pragnę. Ale naprawdę nigdy nie służyłam Bogu. Zawsze tylko 
sobie. - Spojrzała na Kamellę. Policzki miała mokre od łez. - Tyle 
razy byłam dla ciebie niedobra, Kamello. Proszę cię, wybacz. 
Kamella siedziała przez dłuższą chwilę w milczeniu. 
- Wybaczam - powiedziała nikłym głosem. 
Szybko wstała i wyszła z namiotu. Rispa zostawiła Kaleba z Rodą i 
wybiegła za swoją przyjaciółką. Kamella siedziała na dziobie 
okrętu i zanosiła się płaczem. Rispa usiadła koło niej. 
- Co ci jest? - spytała cicho. 
- Zawsze chciałam, żeby Roda błagała mnie o przebaczenie. Modliłam 
się o tę chwilę, aby zrozumiała, co czuję. A teraz nie wiem, co ze 
sobą zrobić ze wstydu. 
Otarła łzy z policzków i podniosła wzrok na żagiel. 
- Roda i ja jesteśmy bardzo do siebie podobne. Ona chciała mieć 
dziecko. Ja pragnęłam męża, który kochałby mnie, jak ją kochał mój 
brat. 
- Teraz macie siebie nawzajem. 
- Może i tak. Pod warunkiem, że nauczymy się wspierać jedna drugą 
w dźwiganiu brzemienia, zamiast je powiększać. 
- To dobry moment, żeby zacząć - szepnęła Rispa. 
Kamella przyjrzała się twarzy przyjaciółki, a potem skinęła głową. 
Wróciły do namiotu. Lizja wzięła na ręce Kaleba i bawiła się z 
nim. Jej matka usiadła koło Rody. 
- Rodo - powiedziała niepewnym głosem. - Chciałabym porozmawiać z 
tobą o przeszłości. 
- Nie musisz mi niczego mówić. 
- Proszę cię, Rodo, pozwól, że raz o tym powiem, by nigdy już do 
tego nie wracać. - Poczekała, by Roda skinieniem głowy wyraziła 
zgodę. - Kiedy Kalistus mnie opuścił, byłam nieszczęśliwa. Nawet 
nie wiesz, jak bardzo go kochałam i jak byłam głupia. Kiedy 
opuściłam rodzinę i przyszłam do niego, wiedziałam, że robię źle, 
ale nie dbałam o to. Myślałam tylko o tym, żeby z nim być. A potem 
stało się to wszystko, co przepowiedzieli mi bliscy, rodzina i 
przyjaciele. Nie miałam dokąd iść, nikogo nie obchodziłam. 
Myślałam nawet o tym, żeby utopić Lizję i sama się zabić. 
Roda zamknęła oczy i drżała, wstrząsana bezgłośnym łkaniem. 
Kamella zwiesiła głowę. 
- Nie widziałaś, Rodo, na jakim dnie rozpaczy się znalazłam. 
Prochor to wiedział, ale wcale mi nie pomógł. W końcu przełknęłam 
dumę i poprosiłam o pomoc, on zaś odpowiedział, że najpierw musi 
porozmawiać z żoną. 
Zamilkła na dłuższą chwilę. Łzy nieprzerwanie spływały jej po 
policzkach. 
- Wiedziałam dobrze, że sama sobie jestem winna, ale ciągle 
myślałam tylko o tym, iż mój brat bardziej dba o twoje uczucia niż 
o moje życie. - Drżąc odetchnęła głęboko. - Byłam o ciebie 
zazdrosna. Zjawiłam się w waszym domu pełna urazy i zraniona. 
Obrażałam się o każde twoje słowo i robiłam, co mogłam, by stanąć 
między tobą a moim bratem. Przez wszystkie te lata przysparzałam 
moim najbliższym samych trosk i oto teraz ty prosisz mnie o 
wybaczenie, chociaż to ja najbardziej go potrzebuję. 
Roda pochyliła się do przodu i wyciągnęła ręce. Kamella ujęła je. 
Odrzuciła wszelką dumę i przestała kryć się z płaczem. 
- Kochał cię. Wiesz, że tak. I nie mniej niż ja uwielbiał Lizję. 
Powiadasz, Rodo, że nigdy nie będziesz miała dziecka, ale Lizja 
jest tak samo twoim dzieckiem jak moim. Kocha cię. I ja cię 
kocham. 
Do późnych godzin nocnych rozmawiały o Prochorze, dzieliły się 
troską o to, co będą robić po dotarciu do Rzymu. Rispa leżała z 
Kalebem przy piersi i słuchała rozradowana zgodą, jaka zapanowała 
między dwiema kobietami. I w tym momencie przez otwór wejściowy 
namiotu zobaczyła Atretesa. 
Stał przy burcie i wiatr zwiewał mu na twarz jasne włosy. Był 
przygnębiony i niespokojny. Jaka przyszłość czeka ją i Kaleba, 
kiedy dotrą do mrocznych lasów Germanii? 

Rozdział VI 


Na idy marcowe aleksandryjski frachtowiec wszedł do cesarskiego 
portu w Ostii. Wybudowany przed siedmiuset laty przez Ankusa 
Marcjusza port przy ujściu Tybru rozrósł się, osiągając rangę 
największego rzymskiego ośrodka handlu zbożem i magazynowania tego 
produktu. Naprawiano tu także okręty. Znaczna liczba rzymskich 
galer zacumowała przy okręcie cesarskim, udekorowanym ze względu 
na zbliżające się wielkie uroczystości. 
Kiedy okręt holowano już do portu, Teofil wezwał wszystkich 
chrześcijan. 
- Nie będę mógł się z wami spotkać, póki nie wręczę darów 
cesarzowi i nie zostanę zwolniony z obowiązków. Po zejściu na ląd 
idźcie główną drogą wyprowadzającą z Ostii. Zawiedzie was do bram 
Rzymu. Poszukajcie świątyni Marsa. W pobliżu znajdziecie plac 
targowy. Udajcie się do sprzedawców owoców i warzyw i zapytajcie o 
człowieka, który nosi imię Tropas. Ma tam swój stragan. Jest 
jednym z nas i można mu zaufać. Wskaże wam bezpieczną kwaterę. 
Rispa podeszła do Atretesa, żeby przekazać mu instrukcje Teofila, 
ale Germanin nie chciał o niczym słyszeć. 
- Sami zadbamy o siebie - oznajmił, podnosząc pledy i resztę 
prowiantu. 
- Czy to mądre? 
Rispa bała się rozstać ze swymi współwyznawcami. Zobaczyła jednak 
ostrzegawczy gniewny błysk w błękitnych oczach. Atretes 
przytroczył już sobie do pleców bagaże, a teraz wziął na ręce 
Kaleba i ruszył w stronę ogonka schodzących na ląd pasażerów. 
Rispa, starając się przemóc złe przeczucia, pospieszyła za nim. 
- Pozwól, Atretesie, że ja go będę niosła. 
- Oddam ci go, kiedy znajdziemy się na lądzie. 
Wiedziała, że go nie powstrzyma. Obejrzała się na innych 
chrześcijan, ale wszyscy byli zaprzątnięci pakowaniem swojego 
dobytku, a zresztą Atretes i tak by ich nie posłuchał. Zanim 
zdążyli opuścić okręt, podbiegł do nich Piotr. 
- Dokąd idziecie? Nie zostaniecie z nami? 
- Nie - odparł Atretes, obrzucając chłopca zniecierpliwionym 
spojrzeniem. 
- Teofil powiedział, dokąd mamy iść. 
- Wracaj do matki. 
- Ale... 
- Natychmiast! 
Przełykając łzy, Piotr oddalił się od nich. 
Rispa popatrzyła za nim, a potem zwróciła się w stronę Atretesa. 
- Dlaczego jesteś dla niego taki ostry? On cię lubi. 
- Milcz! 
Ruszył w dół po trapie. Nie miała wyboru, musiała ruszyć za nim, a 
potem dobrze wyciągać nogi, żeby nadążyć, kiedy szedł nabrzeżem. 
Chciał jak najszybciej opuścić to miejsce. Kroczył z takim 
rozmachem, że ludzie czym prędzej ustępowali mu z drogi. Szedł w 
stronę wielkich magazynów. Zwróciło na niego uwagę kilku żołnierzy 
stojących obok mężczyzny, który trzymał w ręku manifest okrętowy. 
Jeden z nich przyglądał mu się szczególnie długo i bacznie, a 
potem powiedział coś swoim kolegom. 
- Ty tam! - krzyknął któryś i Rispa poczuła, że serce zaczyna bić 
jej jak oszalałe. 
Atretes zaklął pod nosem i odchylił głowę, patrząc z aroganckim 
pytaniem w oczach na dwóch podchodzących do niego żołnierzy. 
Ludzie zaczęli spoglądać z zaciekawieniem w ich stronę. 
- Jak się nazywasz? - zapytał żołnierz. 
- To Atretes! - wykrzyknął jednocześnie drugi. - Mówię ci, 
Ankusie! Gotów jestem przysiąc! - Patrzył prawie z lękiem na 
byłego gladiatora. - Widziałem, jak walczyłeś z Celerusem. Nigdy 
tego nie zapomnę. Była to najwspanialsza walka, jaką oglądałem w 
moim życiu. 
- Miło mi - rzekł bezbarwnym głosem Atretes. 
- Jesteś zatem Atretesem! - sapnął z niedowierzaniem Ankus, 
przyglądając się pospolitemu strojowi i turbanowi zasłaniającemu 
jasne włosy. 
- Tak - przyznał Atretes i Rispa podniosła wzrok, zaskoczona tym, 
że ujawnił swoje imię. 
Widziała żyłę pulsującą mu w szyi. Zimny dreszcz przebiegł jej 
plecy. 
- To twój syn? - spytał Ankus, wyciągając rękę, żeby dotknąć 
policzka Kaleba. 
Atretes odsunął dziecko ledwie o ułamek cala, ale Kaleb znalazł 
się poza zasięgiem ręki żołnierza i ten ruch był jak trąbka do 
boju. Oczy Ankusa zwęziły się i zapadło lodowate milczenie. Rispa 
słyszała tylko bicie swojego serca. Modliła się żarliwie, błagając 
Boga o pomoc. 
- Ulpiuszu, ponoć znasz się na gladiatorach. Czy Atretes nie 
został sprzedany do Efezu? 
- Trzy lata temu - potwierdził Ulpiusz. - Ale ludzie o nim nie 
zapomnieli. Tak go kochano, że nadal sprzedaje się jego posążki 
pod... 
- Nadal więc jest niewolnikiem - przerwał mu zadowolony z siebie 
Ankus. 
- Zostałem wyzwolony - powiedział Atretes, wydobywając spod tuniki 
i płaszcza złoty łańcuch z wisiorkiem z kości słoniowej. 
Z mroczną i jednocześnie drwiącą miną podsunął im pod oczy dowód, 
że jest człowiekiem wolnym. 
- Szkoda - rzucił Ankus - ale wszystko może się jeszcze w 
odpowiednim momencie zmienić. 
Atretes, nie patrząc na Rispę, podał jej Kaleba. Ankus położył 
dłoń na rękojeści miecza, lecz Ulpiusz uniósł rękę i stanął między 
nimi. 
- Nie bądź głupcem! 
- Jakieś kłopoty? - spytał nagle czyjś ostry głos. 
Ulpiusz obrócił się. 
- Setnik! 
Był zaskoczony, ale zjawienie się oficera przyjął z ulgą. 
Pozdrowił oficjalnie zwierzchnika, uderzając się dłonią w 
napierśnik. Ankus natychmiast poszedł w jego ślady. 
- Zadałem ci pytanie, żołnierzu - powiedział Teofil, zwracając się 
do Ankusa rozkazującym tonem, który potwierdzał rangę oficera i 
jego władzę. 
- Ten człowiek jest niewolnikiem i winien przebywać w cesarskiej 
szkole gladiatorów - odparł, rumieniąc się Ankus. 
- Już nie, żołnierzu. Czyżbyś nie zauważył plakietki? - Teofil 
spojrzał na Atretesa i skłonił z szacunkiem głowę. - Nie miałem 
sposobności, by się z tobą pożegnać i podziękować ci za pomoc, 
jakiej udzieliłeś nam na okręcie. Cesarz z pewnością ucieszy się, 
kiedy dojdzie jego uszu, jaki miałeś udział w pokonaniu 
illiryjskich piratów. 
W szczęce Atretesa drgał mięsień. Zaciśnięte wargi zbielały. 
Teofil spojrzał na Ankusa. 
- Zostaliśmy napadnięci przez przeważające siły. Gdyby nie ten 
człowiek, Illirianie zdobyliby okręt i dar przeznaczony dla 
cesarza. 
- Setniku, to Atretes! 
- Dlatego go zatrzymujecie? - Twarz Teofila pociemniała. - Żeby 
łasić się do niego jak dwie amoratae? Wracać do obowiązków! 
Natychmiast! - Kiedy żołnierze znaleźli się poza zasięgiem słuchu, 
zwrócił się do Atretesa: - Niedobrze, że tak łatwo cię rozpoznać. 
- Nie zostanę w Rzymie dłużej niż będzie to konieczne. 
- Bezpieczniej byłoby, gdybyś trzymał się z dala od miasta. Znajdę 
ci kwaterę na obrzeżu Ostii i przyjdę po ciebie, kiedy wypełnię 
moje zadanie. 
- Sam się o siebie zatroszczę. 
- Wyzbądź się tej niemądrej dumy i rusz głową! 
- Czy mogę odejść, panie? Czy ty też chcesz mnie zatrzymać? 
Przez oczy Teofila przemknął błysk. 
- Możesz iść, dokąd chcesz, choćby do Hadesu! - Zrobił krok do 
tyłu i skłonił głowę. - Zważ jednak, że ciągniesz tam za sobą 
swojego syna i Rispę. 
Atretes napiął mimowolnie mięśnie, krew w nim kipiała. Stał bez 
ruchu, zgrzytając zębami. 
- Znam w Rzymie kogoś, kto nam pomoże. 
- Byłego gladiatora? - spytał Teofil, starając się zapanować nad 
gniewem, zniecierpliwiony uporem i tępotą Germanina. 
- Lepiej zaufać gladiatorom niż Rzymianom. 
- Jak Gallusowi - wtrąciła się Rispa i Atretes obrzucił ją 
mrocznym spojrzeniem. 
- Idź, zawierz byłemu gladiatorowi - ciągnął z gniewem Teofil.
- Miejmy nadzieję, że nie trafisz od razu do szkoły gladiatorów. 
Ostrzegam, że nie będzie mi łatwo cię stamtąd wyciągnąć. 
- Potrafię sam zatroszczyć się o siebie. 
- Owszem, w cyrku. 
- Wszędzie. 
- On chce ci tylko pomóc - wtrąciła znowu Rispa. 
- Nie potrzebuję pomocy, kobieto, i nie proszę o nią. 
- Czemu nie chcesz go wysłuchać? Teofil zna Rzym. Zna cesarza. 
Zna... 
Atretes wyrwał jej Kaleba i ruszył przed siebie. Przestraszona i 
rozdrażniona Rispa obróciła się, by pójść za nim, ale przedtem 
spojrzała błagalnie na Teofila. 
- Co mam czynić? 
- Idź z nim. Odnajdę cię. - Roześmiał się cicho, niewesoło. - Ten 
człowiek nie zdoła się ukryć. 
Rispa dogoniła Atretesa. Kaleb piszczał. 
- Przestraszyłeś go! 
Nie zwalniając kroku, wcisnął jej dziecko. Biegnąc obok Atretesa, 
starała się uspokoić chłopca. Musiała robić dwa albo trzy kroki na 
jego jeden i szybko się zadyszała. 
- Nie dotrzymam ci kroku! - jęknęła. Atretes zwolnił nieco i 
chwycił ją za rękę. - Czy wiesz, dokąd idziesz? - spytała, czując 
się coraz mniej pewna, w miarę jak oddalali się od Teofila. 
Atretes zacisnął tylko zęby. - Teofil wie, jak... 
Atretes zatrzymał się i zwrócił ku niej siną z wściekłości twarz. 
- Zamknij się! Nie chcę więcej słyszeć jego imienia! Rozumiesz? 
Znosiłem jego bliskość na okręcie, bo nie miałem wyboru. Teraz nie 
chcę go widzieć! 
Szli kilka godzin w tłumie podróżnych zdążających do Rzymu. 
Trzymali się na uboczu, ustępowali co jakiś czas drogi licznym 
pojazdom przesuwającym się w jedną lub drugą stronę. Rodziny 
jechały w czterokołowych, czterokonnych raeda. Bogaty, młody 
arystokrata, nie dbający o bezpieczeństwo pieszych, powoził 
dwukołowym, dwukonnym cisium. W zaprzęgniętych w woły wozach 
przewożono towary. W lektykach podróżowali urzędnicy, kupcy i 
majętni amatorzy pięknych widoków. Wędrowano do Rzymu z listami, 
towarami lub wielkimi marzeniami. Setki ludzi szły na piechotę, a 
wśród nich Atretes i Rispa z Kalebem na rękach. 
Przystanęli na krótko przy jednym z rozmieszczanych co tysiąc 
kroków kamieni z wypisaną nazwą najbliższego miasta i imieniem 
cesarza, za którego dokończono budowy drogi. Odnotowywano również 
wszystkie naprawy drogi, dodając imię odpowiedniego cesarza. Ale 
Atretes nie umiał czytać, Rispa zaś tyle tylko, ile nauczył ją 
Szczepan. 
Atretes rozsupłał woreczek, który miał przytroczony do pasa, i 
podał Rispie garść suchego ziarna. Sam też wziął do ust odżywczą 
mieszankę. Odwiązał i rzucił jej na kolana bukłak z winem. 
- Jest prawie pusty - powiedziała po wypiciu skąpego łyku. Oddała 
bukłak Atretesowi. 
- Kupimy, ile będzie trzeba - oświadczył, przytraczając z powrotem 
bukłak do ramienia. - Nakarmisz dziecko po drodze. 
Do miasta weszli o zachodzie słońca. Kupcy sarkali, gdyż musieli 
czekać pod bramą aż do świtu. Po zachodzie słońca nie wpuszczano 
do miasta żadnych pojazdów. 
- Daleko jeszcze? - spytała wyczerpana Rispa. 
- Daleko - odparł ponuro Atretes. 
Widział w oddali pałac cesarski i zdawał sobie sprawę, że czeka 
ich wiele godzin marszu, nim dotrą do dzielnic, które dobrze znał. 
Był pewny, że kiedy zobaczą ludus, znajdą drogę do gospody 
Pugnaksa. W przeciwnym razie znajdzie kogoś, kto przekaże 
wiadomość Bato, laniście z Wielkiej Szkoły. Jednak na dzisiaj 
dosyć. On dałby radę, ale Rispa nie miała już sił. Zobaczył przed 
sobą jakiś ogród. 
- Zatrzymamy się tu na noc. 
Rispa zauważyła grupki wałęsających się w pobliżu ludzi o 
nieprzyjemnym wyglądzie, ale nie protestowała. Atretes zatroszczy 
się o bezpieczeństwo. Było coraz chłodniej, nad ich głowami 
zbierały się ciemne chmury. Atretes poprowadził Rispę brukowaną 
ścieżką między drzewami zagajnika. Po drugiej stronie kępy wyszli 
na obrośnięte winem fanum. Rispa zatrzymała się. Dręczyły ją złe 
przeczucia. 
- Przypomniałaś sobie, jak to poprzednio znaleźliśmy się razem w 
fanum? - zadrwił Atretes. 
- Będę spała tam - oznajmiła, wskazując rząd gęstych krzewów. 
- Nie sądzę. 
- Nie dbam o to, co sądzisz! Jestem zmęczona, głodna i nie chce mi 
się z tobą spierać! 
Głos się jej łamał. Atretes wiedział, że jest bliska łez. 
- Będzie zimna noc, Rispo. 
- Tylko nie proponuj, że mnie ogrzejesz! 
Rzuciła mu na ramię pled, a sama odeszła w stronę zarośli. 
Zacisnął zęby i wszedł do fanum, żeby przygotować sobie posłanie. 
W gęstniejących ciemnościach słyszał żałosne kwilenie Kaleba. 
Chmury zakryły księżyc i mały ogród wokół fanum pogrążył się w 
mroku. Płacz syna nie dawał Atretesowi chwili spokoju. Rozległ się 
grzmot i ulewa zaczęła bębnić o sklepienie nad głową Germanina. 
Wstał i kierując się płaczem dziecka, odnalazł Rispę. Nachylił się 
nad krzakiem i zobaczył kobietę zwiniętą pod mokrym pledem. 
- Idź stąd! - rzuciła i spostrzegł, że płacze razem z dzieckiem. 
- Widzę, kobieto, że nie tylko ja jestem dumny i uparty. - Zimna 
woda lała mu się na głowę i spływała po karku pod ciężki wełniany 
pled, którym się otulił. - Pomyśl o dziecku. 
Szczękając zębami, wstała i poszła za nim do fanum. Strzepnęła 
wilgoć z pledu i położyła się na marmurowych płytkach. Atretes 
usiadł na ławeczce. Milczał. Rispa drżała. Słyszał, jak przemawia 
cichutko do Kaleba. Ponieważ dziecko zaczęło głośniej płakać, 
poruszyła się i rozwiązała ramiączko sukni, żeby je nakarmić. 
Atretes oparł się plecami o marmurową kolumnę i patrzył, jak 
znużone ciało kobiety powoli się odpręża. Kiedy zasnęła, położył 
się obok niej i naciągnął swój pled na nią i na dziecko. Wtulił 
jej zimne jak lód ciało w zagłębienie swojego, aby przekazać jej 
trochę ciepła. Jej zapach obudził jego zmysły, starał się więc 
myśleć o czymś innym, żeby ostudzić żar namiętności. Po pierwsze o 
Gallusie. 
Przypomniała mu o nim Rispa, kierując myśli Atretesa w stronę 
innego gladiatora. Raz tylko widział Pugnaksa. Był u niego z Bato. 
Atretes wiedział, że gdyby nie lanista, być może nie przeżyłby 
tamtej nocy. Tamta gospoda była nędzna i mała w porównaniu z 
innymi miejscami, w których bywał później. Pugnaks niewiele 
wyniósł z lat spędzonych w cyrku. Atretes wykrzywił z goryczą 
usta. A co jemu zostało po dziesięciu latach walk o życie? 
Wszystko wydał na wielką willę w Efezie i wytworne meble. 
Dlaczego? Z powodu Julii. Pięknej, płytkiej i znieprawionej Julii. 
Rispa przez sen wtuliła się w niego mocniej i Atretes nabrał 
powietrza w płuca. Uniósł głowę i spojrzał ponad nią na swojego 
syna. Nawet we śnie przyciskała mocno dziecko, by dać mu poczucie 
bezpieczeństwa, by dać mu swoją miłość. Odgarnął niesforne kosmyki 
czarnych włosów z jej policzka. Poczuł gładkość i miękkość jej 
skóry. Położył głowę i zamknął oczy. Chciał zasnąć. 
Śniło mu się, że jest w małej, ciemnej celi bez drzwi i okien - 
zakuty w łańcuchy. Nie miał tu nad głową żelaznej kraty, przez 
którą strażnicy mogliby się mu przyglądać, tylko napierające z 
czterech stron ściany i coraz głębszy mrok. Otworzył usta, by 
krzyknąć, ale nie mógł dobyć z siebie żadnego dźwięku. Poczuł, że 
brak mu tchu, zaczął się szamotać. 
- Atretesie - usłyszał łagodny głos i czyjaś drobna dłoń dotknęła 
jego twarzy. - Nic się nie stało. Sza, śpij! 
Znowu zapadł w sen, ale tym razem unosił się na spokojniejszych 
wodach. 
Kiedy się obudził, zobaczył Rispę śpiącą pod marmurową ławką. 
Poczuł rozdrażnienie i szturchnął śpiącą. 
- Już świta. 
Resztę swoich pieniędzy wydał na jadło, zmierzając prosto do 
samego serca cesarstwa. Kiedy spytał o drogę do cyrku, Rispa po 
raz pierwszy otworzyła usta. 
- Po co tam idziemy? 
Tak uporczywie trzymał się daleko od cyrku w Efezie. Dlaczego więc 
szuka go w Rzymie? 
- Wielka Szkoła jest blisko. Znam tam człowieka, który może nam 
pomóc. 
Tuż za wypełnionym krzątaniną amfiteatrem Flawiusza znajdowała się 
szkoła gladiatorów, gdzie spędził najmroczniejsze lata swojego 
życia. 
- Nie możemy tam iść, Atretesie. 
- Nie mamy innego miejsca. Miałaś rację co do Gallusa - przyznał 
posępnie - jest jednak człowiek, któremu mogę zaufać i tam właśnie 
go znajdę. 
- Jak możesz ufać komukolwiek w takim miejscu? 
- Bato nie raz i nie dwa ocalił mi życie. 
- Żywy gladiator jest znacznie więcej wart niż martwy. 
Chwycił ją za rękę i szarpnął kobietą, prawie ją rzucając w 
kierunku, w którym miał zamiar pójść. 
- Tracimy czas! 
Kiedy wyszli zza rogu i znaleźli się przed ciężką, żelazną bramą, 
spojrzał na grube mury. Czterech strażników pilnowało, by do 
środka nie dostała się żadna amorata. Żeby popatrzeć na ćwiczenia 
gladiatorskie albo wziąć w nich udział, trzeba było zapłacić. 
Atretes po raz pierwszy zobaczył Julię, kiedy z balkonu dla widzów 
przyglądała się ćwiczeniom. Przyszła wtedy w towarzystwie swojej 
rozpustnej przyjaciółki. 
- Odejdźmy stąd, póki to jeszcze możliwe - powiedziała Rispa. 
Zacisnął palce na jej ręce, żeby ucichła. 
- Czy lanistą jest nadal Bato? - spytał jednego ze strażników. 
- Któż by inny? - rzucił żołnierz, przenosząc spojrzenie z 
Atretesa na Rispę. 
Uśmiechnął się, z nie skrywanym podziwem mierząc ją wzrokiem. 
- Zakryj twarz! - rozkazał jej z niecierpliwością Atretes i kiedy 
to zrobiła, stanął przed nią. - Powiedz Bato, że przy bramie czeka 
Germanin, który chciałby z nim porozmawiać. 
- Myślisz, że zrobi to na nim wrażenie? - zapytał strażnik. 
- Ten człowiek kogoś mi przypomina - rzucił drugi, bacznie 
przyglądając się Atretesowi. 
- Przekaż, co powiedziałem - powtórzył Atretes. 
Strażnik gwizdnął przenikliwie. Kaleb przestraszył się i zaczął 
płakać. Przybiegł posłaniec. 
- Powiedz Bato, że przyszedł jakiś barbarzyńca i prosi o rozmowę - 
polecił mu strażnik. 
Atretes poczekał, aż Bato wyjdzie na galeryjkę nad ćwiczebną 
areną, by spojrzeć w stronę bramy, i dopiero wtedy zdjął turban. 
Strażnicy ujrzeli długie jasne włosy. 
- Na bogów - szepnął jeden z nich. - Wiem, kim jest ten człowiek. 
Bato zniknął w środku. Przybiegł znowu sługa, który dostarczył 
wiadomość. 
- Natychmiast wpuśćcie go i zaprowadźcie do Bato. 
Kiedy brama otworzyła się szeroko, Rispa zrobiła krok do tyłu. 
Atretes otoczył ją ramieniem i wciągnął do środka. Brama 
zatrzasnęła się. 
Weszli do budynku. Dwaj strażnicy poprowadzili ich długim 
korytarzem, a potem marmurowymi schodami na piętro. Szli otwartym 
portykiem, wychodzącym na pozbawiony roślinności dziedziniec, 
gdzie dwudziestka ubranych w przepaski na biodra mężczyzn ćwiczyła 
się w sztuce walki. Prowadzący ćwiczenia wykrzykiwał ostrym głosem 
rozkazy i chodził wzdłuż szeregu, przyglądając się, jak wykonują 
jego polecenia. Pod ścianą Rispa zobaczyła mężczyznę przywiązanego 
do słupa. Na plecach widać było pręgi po niedawnej chłoście. 
Atretes wziął ją za rękę i pociągnął. 
- Ani słowa! 
Dwaj strażnicy wyszli za otwarte drzwi i Atretes wszedł do środka. 
Kiedy przekroczyli próg, puścił Rispę. Na środku pomieszczenia 
stał czarnoskóry mężczyzna. Był tak samo wysoki jak Atretes i tak 
samo potężnie zbudowany. Ledwie przemknął spojrzeniem po Rispie, 
ale to wystarczyło, by wyczuła jego przenikliwość i pełną godności 
powagę. 
Atretes bez słowa wydobył spod tuniki złoty łańcuch i wyjął na 
zewnątrz płytkę z kości słoniowej. Afrykanin spojrzał na nią i 
uśmiechnął się. 
- Oto odpowiedź na moje pierwsze pytanie - powiedział po grecku z 
silnym obcym akcentem. 
Odrobinę uniósł głowę i dwaj strażnicy zniknęli. Rispa ciągle 
słyszała dochodzące z dziedzińca rozkazy. W pewnym momencie 
trzasnął bicz i jeden z rozkazów został powtórzony. 
- Napiłbyś się wina? 
- I zjadłbym co nieco - dodał Atretes. 
Bato skinął głową słudze i ten natychmiast poszedł wykonać 
polecenie. Bato przyglądał się przez chwilę Atretesowi, a potem 
skierował baczne tym razem spojrzenie na Rispę. Była piękna i bez 
wątpienia przygnębiona tym, co tutaj zobaczyła. Miała przy piersi 
przytroczone szalem dziecko i kiedy Bato mierzył ją wzrokiem, 
objęła dziecko i mocniej przytuliła je do siebie. Znowu trzasnął 
bicz i rozległ się krzyk bólu. Skrzywiła się, spojrzała w stronę 
drzwi i jej twarz zbladła. Atretes zamknął drzwi i pchnął lekko 
Rispę na środek pokoju. 
- Siadaj tu - powiedział tonem nie znoszącym sprzeciwu. 
Zrobiła co jej kazano. 
Bato nalał wina. 
- Co sprowadza cię do Rzymu, Atretesie? 
- Potrzebuję pieniędzy, kwatery i map, bym mógł trafić do 
Germanii. 
- I to wszystko? 
Nie zważając na ironię w głosie lanisty, Atretes wziął do ręki 
podany mu kielich. 
Bato napełnił drugi kielich i podsunął go kobiecie. Miała tak samo 
piękne, ciemne oczy jak Julia Walerian, ale to nie była ona. 
- Jakieś pół roku temu Sertes przysłał swojego człowieka - 
powiedział, patrząc na dziecko. Miało taką samą karnację jak ona. 
- Dowiedziałem się, że zyskałeś wolność, wygrywając walki 
eliminacyjne, i stałeś się posiadaczem willi większej niż ma 
prokonsul. 
Rispa wzięła kielich i spojrzała na mężczyznę. Wykrzywił lekko 
usta. Widział wyraźnie, że kobieta mu nie ufa. 
- Tak było - potwierdził Atretes. 
Nie powiedział nic o Rispie, choć Bato przyglądał się jej pytająco 
i z widocznym zaciekawieniem. Im mniej o niej wie, tym lepiej. 
Kobiety były w tym miejscu tanie. 
- Co się stało? - spytał Bato, zwracając się do Atretesa i 
rezygnując z badania wzrokiem kobiety i dziecka. 
- Wyjechałem w pośpiechu z Efezu. 
- Czy zabiłeś Sertesa? 
Atretes wybuchnął urywanym śmiechem i wypił do dna wino. 
- Gdybym tylko miał czas i sposobność, uczyniłbym to z rozkoszą. 
Rispa spojrzała na niego i zdała sobie sprawę, że powiedział 
prawdę. 
- Czemu więc wyjechałeś tak pospiesznie? 
- Znalazł sposób, żeby zmusić mnie do powrotu na arenę. - Obrzucił 
znaczącym spojrzeniem kobietę i dziecko. 
- Sądzisz, że tutaj będzie inaczej? 
Serce Rispy zaczęło bić jak oszalałe. 
- Co masz na myśli? - spytał chłodnym głosem Atretes, odstawiając 
kielich na stół. 
- To, że zbyt mało czasu minęło, by cię zapomniano. A przede 
wszystkim - Domicjan. A może nie pamiętasz już cesarskiego brata? 
- Zyskałem wolność. 
- Wolność można łatwo odebrać. Podczas ćwiczebnej walki z 
rozmysłem zraniłeś jego bliskiego przyjaciela. 
- Było to dawno i Domicjan już się zemścił, zmuszając mnie do 
walki z ziomkiem. 
- To mu nie wystarczy, Atretesie. Póki jesteś żywy, Domicjan nie 
uzna, że rachunki zostały wyrównane. Masz szczęście, że twoja 
nieobecność trwała zbyt krótko, by tłum o tobie zapomniał. 
- Nie chcesz chyba powiedzieć, że Atretes ma znowu walczyć. 
Jej odezwanie się zaskoczyło Bato. Kiedy weszła do sali, wydała 
się mu piękna, ale potulna. Teraz zaczął się zastanawiać, czy tak 
jest naprawdę. Zobaczył błysk w jej oczach. 
- Być może nie będzie miał wyboru. 
Podniosła się z łoża i stanęła przed Atretesem. 
- Wyjdźmy stąd natychmiast. Błagam. 
Atretes jakby jej nie słyszał. 
- Jeśli Domicjan dowie się, że tu jesteś, być może nie wyjdziesz 
stąd żywy - powiedział Bato bez ogródek. 
- Zamierzasz go zawiadomić? - spytał Atretes i oczy się mu 
zwęziły. 
- Nie, ale nie brak wśród straży jego przyjaciół. Jeden z nich 
pełnił służbę przy bramie, kiedy się zjawiłeś. - Spojrzał znacząco 
na kobietę. - To ostatnie miejsce, w jakie winieneś przyprowadzić 
ją i dziecko. 
Oczy Atretesa pociemniały. 
- Jeśli można zaufać Pugnaksowi, zamieszkam u niego. 
- To dobrze. Twoja obecność w gospodzie przyniesie mu dodatkowy 
zysk. Przypilnuj, żeby należycie cię wynagrodził. Czy pamiętasz, 
jak tam dotrzeć? 
- Nie. Zaprowadziłeś mnie tam w środku nocy. Pamiętasz? 
Bato roześmiał się. 
- Doskonale pamiętam tamtą noc. - Wszedł sługa. Kiedy postawił 
tacę na stole, Bato odprawił go gestem ręki. - Jedzcie, a ja w tym 
czasie podam wam wskazówki - powiedział Atretesowi i Rispie. 
Rispa nie miała apetytu. Słuchała uważnie lanisty, nie spuszczając 
z niego bacznego spojrzenia. Czy można mu zaufać? Czy jest to może 
ktoś w rodzaju Gallusa, ktoś, kto udaje przyjaciela, a 
jednocześnie szuka sposobu, żeby wykorzystać Atretesa? 
Atretes zjadł porządną porcję mięsiwa, chleba i owoców i wypił dwa 
kielichy wina, zanim zaspokoił głód. 
- Pójdziemy tunelami - powiedział Bato. - Strażnicy nie zobaczą, 
jak wychodzisz, i pomyślą że nadal tu jesteś. 
Poprowadził ich portykiem nad dziedzińcem ćwiczeń. Gladiatorzy 
walczyli drewnianymi mieczami. Atretes nawet nie obrócił głowy w 
ich stronę. Rispie, która popatrzyła przez chwilę na pełne 
okrucieństwa życie w szkole gladiatorów, krajało się serce. 
Zeszli do łaźni, a potem zagłębili się w następny korytarz. Bato 
wyjął z oprawy w ścianie płonącą pochodnię i otworzył ciężkie 
drzwi. 
- Tędy. 
Rispa pomyślała o ludziach, którzy szli tym mrocznym korytarzem, 
wiedząc, że na jego końcu czeka ich śmierć. Bato i Atretes 
kroczyli przodem, nie mówiąc ani słowa. W tym milczeniu zawarły 
się szacunek i pamięć o tych wszystkich posępnych wydarzeniach, 
które ich łączyły. Drzwi na końcu korytarza były otwarte. Dalej 
ciągnęły się następne korytarze, prowadzące do cel pod samą areną. 
Weszli po kamiennych schodach do obszernej sali z ławami pod 
ścianami z kamienia. Rispa zobaczyła przez żelazną kratę arenę. 
Atretes przystanął i wyjrzał na ogromną płaszczyznę zagrabionego 
równo piasku i marmurowe ławy, na których podczas igrzysk 
zasiadały tysiące widzów. Była to jedna z tych chwil, kiedy nadal 
dźwięczały mu w uszach ryki podnieconego tłumu - jak mocne bicie 
serca, które sprawia, że krew szybciej krąży w żyłach. 
Ileż razy stał w tej sali ubrany w wypolerowaną zbroję, z 
wyostrzonym mieczem w dłoni, czekając na chwilę, gdy wyjdzie na 
oślepiające słońce, by stawić czoło śmierci i rozszalałej tłuszczy 
wykrzykującej raz po raz jego imię? Nienawidził tego, nienawidził 
tych ludzi. Czasem nienawidził nawet siebie. 
Czemu więc za tym tęskni? 
Obrócił się i zobaczył lanistę stojącego w innych drzwiach. 
- Zaczynasz pojmować - powiedział uroczystym tonem Bato. 
- Zabrali mi nie tylko wolność. Zabrali mi duszę. 
Smutek w jego głosie sprawił, że Rispę ogarnęła fala współczucia. 
Podeszła do niego. Spojrzał na nią udręczonym wzrokiem. Ujęła jego 
dłoń. 
- Masz duszę, Atretesie. Przed Bogiem masz duszę. To On ci ją dał. 
Bato nie próbował udzielać mu rad, powstrzymał się od słów 
pociechy. Atretes jest mężczyzną i nie przyjąłby od niego ni rady, 
ni pociechy; i jedna, i druga byłaby dla niego policzkiem. Kiedy 
jednak kobieta ujęła dłoń Atretesa i położyła ją na śpiącym 
dziecku, Bato dostrzegł, że były gladiator zmiękł - nie w momencie 
dotknięcia dziecka, lecz spojrzawszy na kobietę. Bato miał 
wrażenie, że ta będzie dla Atretesa znacznie lepsza niż Julia 
Walerian. 
- Tędy - powiedział i poprowadził ich kolejnym korytarzem, który 
wiódł do obszernej sali odgrodzonej żelazną bramą od areny. 
- Co to za miejsce? - spytała przyciszonym głosem Rispa, czując, 
że coś ściska jej serce. 
- Tą bramą wywleka się zabitych - wyjaśnił Atretes. 
- To najlepsze wyjście - dodał Bato i ruszył korytarzem, którym 
wleczono ciała do czekających już wozów, by wywieźć je poza mury 
miasta. 
Rispa puściła dłoń Atretesa. Ledwie mogła oddychać, idąc długim, 
mrocznym korytarzem. Atretes objął ją ramieniem i poprowadził do 
niewygodnej sieni. Szli za lanistą i serce biło jej jak młot. 
Bato osadził pochodnię w ścianie na końcu kamiennego korytarza. 
Wyjął zza pasa kilka monet i podał je Rispie. 
- Odzyskasz apetyt, kiedy opuścisz to miejsce. 
Wzięła pieniądze i podziękowała mu. 
- Niech chroni was jej Bóg - powiedział Bato, zwracając się do 
Atretesa, i otworzył ciężkie drzwi. 
Za nimi była rzymska ulica i słońce. 

Rozdział VII 


Od czasu, kiedy Atretes trzy lata temu widział po raz ostatni 
Pugnaksa, ten obrósł w tłuszcz i pieniądze. Jego krótko 
przystrzyżone włosy zaczęły siwieć na skroniach, zmarszczki na 
twarzy pogłębiły się. Atretes zauważył, że gospoda wygląda teraz 
wspanialej, a to dzięki wielkiemu malowidłu na frontowej ścianie, 
które przedstawiało jego, Atretesa, podczas walki. Nie umiał 
przeczytać szyldu, ale domyślił się, co na nim napisano. 
- Wywalczyłeś więc wolność - powiedział Pugnaks, który zauważył 
plakietkę zwieszającą się na złotym łańcuchu z szyi Atretesa. 
Przyjrzał się z podziwem Rispie, z mniejszym dziecku i dodał z 
uśmiechem: - Masz więcej do pokazania niż ja. 
Atretesowi nie spodobał się sposób, w jaki Pugnaks spojrzał na 
Rispę. 
- Muszę zarobić dość pieniędzy, by wrócić do Germanii. 
Pugnaks roześmiał się ponuro. 
- Daremne nadzieje, Atretesie. Nie możesz wrócić. Nie jesteś już 
Germaninem, tak samo jak ja nie jestem Galem. 
- Mów za siebie. 
- Myślisz, że się mylę? Czy to ci się podoba, czy nie, nie jesteś 
już tym człowiekiem, którego Rzymianie pojmali dziesięć lat temu. 
Rzym cię odmienił. 
- Może i tak, ale pozostałem Chattem. 
- Kimkolwiek byłeś, twoi spostrzegą różnicę, jaka w tobie zaszła. 
Nawet jeśli ty sam jej nie widzisz. - Machnął ręką. - Jakie to 
jednak ma znaczenie? Chattowie są od dawna martwi. 
- Ja żyję. Inni też będą żyć. 
- Rozproszeni, nie umiejący się już zjednoczyć. 
Pugnaks zauważył, że we wspólnej sali zapadła cisza. Rozejrzał się 
i zobaczył, że jego goście wpatrują się w Atretesa i wymieniają 
szeptem jakieś uwagi. 
Atretes też to spostrzegł, ale był o wiele mniej zachwycony niż 
Pugnaks. 
- Ile zapłacisz mi za to, że tu zostanę? 
Pugnaks roześmiał się. 
- Lubisz stawiać sprawy jasno, prawda? 
- Wybiegów miałem dość na arenie. 
- Filonie, Atretes i ja napijemy się najlepszego wina. - Wydał 
polecenie wystarczająco głośno, by wszyscy go usłyszeli i Rispę 
przebiegł dreszcz trwogi, zauważyła bowiem, że obecnych ogarnęło 
podniecenie. 
- To on! - szepnął któryś z klientów. 
- Na fata! - rzucił inny. - Oddałbym połowę tego, co mam, żeby 
znowu zobaczyć, jak walczy. 
Zadowolony z poruszenia, jakie wywołał, Pugnaks zatoczył szeroki 
łuk ręką. 
- Chodźcie tu, przyjaciele. Siadajcie, napijcie się wina. 
Porozmawiamy o dawnych czasach. 
Mężczyźni przyjrzeli się Atretesowi, a potem obrócili wzrok na 
Rispę. Atretes wziął ją za rękę i pociągnął za Pugnaksem do stołu 
przeznaczonego dla najbardziej wpływowych klientów. Spoczął na 
wskazanym mu honorowym łożu i dał jej znak, żeby zajęła miejsce 
obok niego. Usiadła z Kalebem, który wsparł wygodnie główkę o jej 
pierś i smacznie sobie spał. Rispa poczuła się nieswojo, nie 
nawykła bowiem do tego, by tak się jej przyglądano. 
- Nie zapomnieli o tobie - rzekł Pugnaks z nutką zazdrości w 
głosie. 
- Będziesz czerpał z tego spore korzyści. Tylko pomyśl, ile ludzi 
przyjdzie napić się twojego wina, kiedy rozejdzie się wieść, że u 
ciebie mieszkam - powiedział oschle Atretes. 
- Przyniosą dary, które będą składać u stóp swego bóstwa. 
Oczy Atretesa zwęziły się. 
- Drwisz sobie ze mnie? 
- Ani mi to w głowie. Światło chwały szybko przygasa. Wykorzystaj 
je, póki świeci. 
- Chcę tylko zyskać tyle pieniędzy, bym mógł wrócić do siebie. 
Pugnaks wykrzywił usta. 
- Wystarczy ci jedna walka podczas igrzysk przewidzianych na 
przyszły tydzień. Wymień sumę, a Tytus chętnie ją zapłaci. 
Rispa spojrzała z troską na Atretesa, niepewna, czy nie zechce 
znowu wyjść na arenę. Jego twarz niczego jej nie zdradziła. 
- Wolę to, co ty mi zapłacisz - rzekł, uśmiechając się chłodno. - 
Moje warunki są proste: dzielimy się po połowie, póki pozostanę u 
ciebie. - Ponieważ Pugnaks miał zamiar zaprotestować, dodał: - 
Jeśli wolisz, przejdę się kawałek ulicą i złożę tę samą ofertę 
twojemu konkurentowi. 
- To niepotrzebne. Zgadzam się. 
- Sto denarów... 
- Sto! 
- Z góry. Poza tym musisz postarać się o straż, by nie spotkało 
mnie to, co podczas mojej ostatniej wizyty tutaj. Nie chcę, by 
tłum kobiet rozszarpał na strzępy moje ubranie. - Nie zwrócił 
uwagi na to, że Rispa uniosła brwi. - I zadbaj o to, by ta kobieta 
i jej dziecko mieli wygodną i bezpieczną kwaterę - dorzucił, 
wskazując Rispę niedbałym szarpnięciem podbródka, jakby 
przypomniał sobie o niej w ostatniej chwili. 
Pugnaks skorzystał ze sposobności, żeby jeszcze raz się jej 
przyjrzeć. 
- Tutaj, czy wolisz, żebym znalazł jej inne miejsce? - Uśmiechnął 
się porozumiewawczo. - Może zechcesz ugościć jakąś wielbicielkę. 
Atretes zrozumiał, co ma na myśli Pugnaks i poczuł jakieś 
niezrozumiałe rozdrażnienie. 
- Chcę, żeby była pod ręką, nie na tyle jednak blisko, by znalazła 
się w moim łożu. - Policzki Rispy oblał rumieniec. Spojrzała na 
niego z irytacją. - Chyba że tego zapragnę - dodał Atretes. 
- Możesz uznać, że ta sprawa jest załatwiona - powiedział Pugnaks 
i poszedł wydać odpowiednie polecenia. 
Atretes spojrzał na Rispę i wykrzywił z rozbawieniem wargi. 
- Robisz wrażenie zakłopotanej, pani. Czy z moich ust padło jakieś 
niestosowne słowo? 
- Dobrze wiesz, o co chodzi i co zasugerowałeś swojemu 
przyjacielowi. 
- Pugnaks nie jest moim przyjacielem. Pomyślałem, że lepiej 
będzie, jeśli uzna, że jesteś moją kobietą. 
- Wystarczyło, że tu z tobą przyszłam. 
- Potwierdzenie było konieczne. 
Poczuła na sobie spojrzenia ludzi i zrobiło się jej nieswojo. 
- Czy jesteś pewny, że będziemy tu bezpieczni? - Rozejrzała się 
dokoła i Atretes zacisnął usta. - Nie zdawałam sobie sprawy z 
tego, jak bardzo jesteś tutaj znany. 
Powoli obrócił głowę. Twarde, wyzywające spojrzenie jego oczu 
zmusiło większość klientów do spuszczenia wzroku. 
- To, że jestem znany, daje pewne korzyści - rzekł zimno. W jego 
głosie nie było już ani śladu poprzedniego rozbawienia. 
- Jakie? Bato ostrzegł nas przed Domicjanem. Zawierzyłeś swe życie 
Pugnaksowi, który bez wątpienia wynajmie obwoływaczy, żeby 
rozgłosili po całym mieście, że mieszkasz w jego gospodzie. 
- Nie zamierzam tkwić tu bez końca. 
- Możesz pozostać w Rzymie na zawsze, jeśli brat cesarski zechce 
zakuć cię znowu w łańcuchy. 
W jego oczach pojawił się płomień. 
- Kobieto, czy zawsze musisz nadużywać mojej cierpliwości? 
Usiadł i pochylił się w jej stronę. Trudno wytrzymać z tym 
mężczyzną! 
- Czemu wszystko, co się mówi, doprowadza cię do wściekłości? 
Świadomie narażasz na niebezpieczeństwo siebie, a tym samym 
Kaleba. Nie możesz oczekiwać, że będę tym zachwycona. 
- Nie dbam o to, czy jesteś zachwycona, czy nie. Po prostu muszę 
zdobyć pieniądze na podróż. To najuczciwszy i najszybszy sposób! 
- Najuczciwszy? 
- Bez wątpienia wolałabyś, żebym wyszedł na arenę! 
Wolałaby, żeby zaufał Teofilowi, ale wiedziała, że nie może mu o 
tym powiedzieć, bo ogarnęłaby go wtedy jeszcze większa wściekłość. 
Zrozumiała już, że Atretes nie jest w stanie wybrać najprostszego 
sposobu działania, zwłaszcza gdy w grę wchodzi jego doprawdy 
monumentalna duma. 
- Nie, nie chcę, byś wyszedł na arenę. Chcę, żebyś był bezpieczny 
i żył w pokoju z sobą samym i z Bogiem. 
- I jesteś pewna, że tak właśnie by było, gdybym oddał się w ręce 
tego twojego przeklętego setnika. 
- Teofil dwa razy ocalił ci życie. Powiedział... 
Atretes wydał z siebie chrapliwy okrzyk. 
- Arena to najszybszy sposób. - Przeczesał palcami włosy. - Albo 
miałbym złoto na powrót do domu, albo bym zginął. Tak czy owak 
zostałbym zwycięzcą. 
Spojrzała na niego, przerażona tymi słowami. 
- Nie wierzę, byś tego chciał. 
- O tak, chcę! I to jak! 
- Jeśli to przez mój niepohamowany język zaczynają chodzić ci po 
głowie takie myśli, przebacz. Błagam cię, Atretesie. - Położyła mu 
dłoń na policzku. - Masz dla kogo żyć, musisz więc porzucić takie 
myśli! 
Dotknięcie jej ręki sprawiło, że ogarnęła go fala fizycznego 
pożądania, ale także jakaś głębsza tęsknota, nad którą nie chciał 
się zastanawiać. Spojrzał prosto w jej oczy, które nagle się 
rozszerzyły. Cofnęła szybko rękę. 
- Dlaczego zawsze pojmujesz niewłaściwie wszystko, co czynię? - 
szepnęła, odwracając głowę. 
Zmusił ją, by znowu na niego spojrzała i uśmiechnął się 
ironicznie. 
- Może mam powody, by nie umierać, sądzę jednak, że w tej chwili 
myślę o czymś zupełnie innym niż ty. 
Przyjemność sprawiło mu to, że jej policzki zaróżowiły się, że 
poczuła żar w miejscu, które musnął swoją dłonią. Cofnęła się 
zawstydzona. 
- Ludzie na nas patrzą. 
- To dobrze. Będą się trzymać od ciebie z daleka. 
Pugnaks poprowadził ich na górę do obszernej sypialni. Rispa stała 
na korytarzu, póki Atretes nie chwycił jej za rękę i nie wciągnął 
do środka. 
- Tędy, pani - powiedział Pugnaks. 
Wskazał Rispie przyległy pokoik, przeznaczony dla sługi lub 
pokojówki, i wyszedł. 
- Czy to wystarczająco blisko? - usłyszała, jak pyta Atretesa. - A 
może pragniesz większego odosobnienia? Może dać jej pokój, który 
nie przylegałby do twojego? 
- Będzie bezpieczna w pokoju, który jej wyznaczyłeś. 
- A jeśli zapragniesz innej kobiety? 
Atretes powiedział coś szeptem i Pugnaks odszedł. 
Właściciel gospody zrobił dokładnie to, czego spodziewała się 
Rispa. "Atretes wrócił do Rzymu! - krzyczał obwoływacz tuż pod ich 
oknami. - Przyjdźcie, by go zobaczyć, do gospody Pugnaksa, 
gladiatora z Circus Maximus!" Po kilku godzinach zaczęli napływać 
klienci. Pugnaks wyznaczył opłatę za przekroczenie progu gospody, 
podnosząc ją wraz z napływem gości. 
Atretes zgodził się spędzać kilka godzin w sali ogólnej, żeby 
klienci Pugnaksa mogli go zobaczyć, ale ani myślał zabawiać ich 
opowieściami o swoich wyczynach na arenie. Nie zdobył się na to, 
żeby otworzyć usta do tych, którzy do niego podchodzili. Dla 
kobiet ta powściągliwość była kusząca, mężczyźni czuli się 
urażeni. 
Rispa nie opuszczała pokoju na górze. Wolała uniknąć ciekawskich 
spojrzeń i kłopotliwych domysłów. Atretes wracał do sypialni 
spięty, rozdrażniony, i to coraz bardziej w miarę upływu dni. 
Także Kaleb był ciągle niespokojny. Rispa przestraszyła się, że 
zachorował, ale pewnego dnia poczuła, że maleńkie wypukłości 
naciskają jej sutki i zrozumiała, o co chodzi. Potarła jego bolące 
dziąsła. Nadal był rozkapryszony. Położyła go na pledzie i 
patrzyła, jak czołga się przez pokój w stronę rzeźbionych nóg 
łoża. Kiedy zaczął ssać jedną z nóg, podniosła go i położyła z 
powrotem na pledzie. Zaczął głośno protestować. 
Była pewna, że jego głos niesie się po całej gospodzie, chwyciła 
więc jedną z pięknie haftowanych poduszek i zaczęła kołysać nią 
nad dzieckiem. "Kaleb" - powiedziała, trącając jego nosek frędzlą. 
Przestał płakać i wyciągnął rękę w stronę poduszki. Rispa usiadła 
i przyglądała się, jak Kaleb żuje poduszkę, którą udało mu się 
złapać. Przez dłuższą chwilę był tym zaprzątnięty bez reszty. 
Kiedy wreszcie wrócił Atretes, czuła się zupełnie wyczerpana. 
Rzucił na łoże sakiewkę pełną monet i popatrzył w milczeniu na 
kobietę. 
- Zaproszono mnie na ucztę - oznajmił w końcu, nie wdając się w 
bliższe wyjaśnienia. 
Była pewna, że nie było to jedyne zaproszenie, jakie otrzymał w 
ostatnich dniach. Pewnego razu ośmieliła się zejść na dół, bo była 
ciekawa, ile amoratae go otacza i jak się zachowują. Jeden rzut 
oka wystarczył, by uświadomić sobie, na jakie pokusy jest 
narażony. Zobaczyła przy nim kilka kobiet, pięknych, śmiałych 
kobiet, które go pragnęły. 
- Czy pójdziesz? 
Odwrócił głowę i spojrzał na Rispę. Czy chce, żeby poszedł? Czyżby 
jego towarzystwo było jej wstrętne? 
- Dostojna Perenna nie jest pozbawiona wdzięku - rzucił cynicznie, 
żeby sprawdzić, jaka będzie jej reakcja. 
Przemogła nagłą chęć, by rzucić się, spoliczkować Germanina i 
krzyczeć, jak Kaleb krzyczał przez całe popołudnie. Zamiast tego 
wstała i podniosła Kaleba, starając się zachować jak najwięcej 
godności. 
- Rób, jak uważasz, panie! Z dostojną Perenną czy kimkolwiek, kto 
pragnie całować cię po nogach. 
Zaniosła dziecko do pokoiku dla służby. Kaleb znowu zaczął płakać. 
Tuliła go i próbowała pocieszyć, ale dziecko rzucało się i coraz 
głośniej płakało. 
- Och, Kalebie! - szepnęła głosem pełnym przygnębienia, starając 
się zapanować nad łzami. 
- Może byś go nakarmiła! - powiedział Atretes, stając w progu i 
uśmiechając się nieśmiało. 
- Na twoich oczach? Nie. 
Zacisnął zęby. 
- Nie takie rzeczy mogę oglądać tam, na dole. 
- No to idź tam sobie. 
- Daj mu piersi, kobieto, bo od tego wrzasku ściany zwalą się nam 
na głowy! 
W jej oczach pojawiły się łzy gniewu. 
- To na nic. Nie jest głodny. 
Zmarszczył brwi, zesztywniał. Wszedł do pokoiku i uklęknął przed 
Rispą. 
- Dlaczego mi nie powiedziałaś, że coś mu się stało? 
- Nic mu się nie stało. Po prostu wyrzynają się mu ząbki. To go 
boli i nie mogę zrobić nic, żeby... 
- Daj mi go. 
- Myślałam, że wybierasz się na ucztę. 
Spojrzał na nią, unosząc lekko brwi. 
Poczuła, że policzki jej płoną, i zawstydziła się. Mówiła do niego 
jak swarliwa żona, a przecież jest dla niego nikim. Wziął od niej 
Kaleba i przybita Rispa spuściła wzrok. Kiedy wyprostował się, 
czuła na sobie jego wzrok, którym żądał, by na niego spojrzała. 
Zamknęła oczy, zmagając się z nękającymi ją uczuciami. Jeśli 
Atretes zaraz nie wyjdzie, Rispa upokorzy się, wybuchając przy nim 
łkaniem. 
Wyszedł, a ona odetchnęła głęboko z ulgą, gdyż nie spróbował z 
niej zadrwić. 
Wiedziała, na czym polega kłopot. "O Panie, wiem o tym dobrze!" 
Modliła się jednak, by Atretes niczego się nie domyślił. Zakochała 
się w tym nędzniku i zazdrościła pięknym, bogatym kobietom, które 
łasiły się do niego i obsypywały go pieszczotami. Kochała 
Szczepana, ale tamta miłość była pełna słodyczy i czułości. 
Szczepan prowadził ją do Pana. Nigdy dotąd nie czuła tej dzikiej, 
przerażającej, rozpalającej zmysły namiętności, jaką budził w niej 
Atretes. Z pewnością to uczucie nie jest darem od Boga. Czuła się 
bezradna. 
Atretes wyciągnął się na łożu, czekając, by Rispa weszła do 
pokoju, pragnąc tego. Położył sobie zapłakanego syna na piersi i 
dał mu do zabawy plakietkę z kości słoniowej. Kiedy Kaleb trochę 
się uspokoił, zabrał mu plakietkę, wiedząc, że płacz dziecka 
sprowadzi tu Rispę skuteczniej niż jego, Atretesa, rozkazy. 
Zgodnie z przewidywaniem stanęła zaraz na progu. Oddał wtedy 
plakietkę Kalebowi, żeby go uspokoić. Natychmiast odwróciła się, 
gotowa odejść. 
- Policz monety i powiedz mi, ile tego jest - rzucił z 
rozdrażnieniem. 
Patrzył, jak podchodzi do stóp łoża, bierze do ręki sakiewkę i 
wysypuje monety na dłoń. Podała sumę. 
- To więcej niż miałeś, kiedy opuszczaliśmy Efez. 
- Za mało, by dotrzeć do Germanii. 
Wsypała monety z powrotem do sakiewki i spojrzała na niego 
wymownie. 
- Chcesz mi coś powiedzieć? - spytał wyzywającym tonem. 
Podniosła głowę i spojrzała na niego swoimi pięknymi oczami. 
- A czy zechcesz mnie wysłuchać? - spytała spokojnie. 
- Jeśli masz mi do powiedzenia coś rozumnego. 
- Wystarczy tych pieniędzy, Atretesie - rzekła, nie zważając na 
prowokujący ton jego głosu. - Pan dał ci środki, byś mógł wrócić 
do ojczyzny. 
- Trzeba rozważyć jeszcze inne sprawy - rzucił oschle. 
- Jakie? - Mięśnie jego twarzy stężały, ale milczał. Podeszła do 
stolika przy wezgłowiu łoża i położyła na nim mieszek. - 
Zastanawiam się czasem, czy nie przywykłeś tak bardzo do walki, że 
czujesz się dobrze tylko wtedy, gdy zagrożone jest twoje życie. 
- Nie mów głupstw! 
- Czy to naprawdę takie głupie? Im dłużej tu zostajemy, tym 
większe grozi nam niebezpieczeństwo. I dobrze o tym wiesz. - 
Pochyliła się, żeby podnieść Kaleba. - Wydaje mi się, że pieniądze 
to najmniej ważny z powodów, które cię tu trzymają - dodała, 
prostując się. 
Jego oczy ciskały błyskawice. 
- Czemu więc tu twoim zdaniem zostajemy? 
Zawahała się, ale wyjawiła mu całą prawdę: 
- Bo jakaś cząstka ciebie pragnie znowu stanąć do walki. 

Rozdział VIII 


Następnego wieczoru zjawił się Bato. Rozpostarł na stole mapę. 
Atretes przyświecał mu glinianym kagankiem. 
- Tu jest Rzym - oznajmił Bato, stukając palcem w zwój. - Tu 
wszędzie jest Germania - dodał, przesuwając dłonią nad wielkim 
fragmentem mapy. - Mam nadzieję, że wiesz, dokąd dokładnie chcesz 
się udać. 
Atretes odstawił kaganek i przytrzymał zwój, wpatrując się weń z 
posępnym wyrazem twarzy. 
Nękało go to, co powiedziała mu Rispa. Miała rację i czuł się tym 
poruszony. Bitwa na okręcie sprawiła, że krew zaczęła krążyć 
szybciej w jego żyłach - jak za czasów walk na arenie. Nie zdawał 
sobie sprawy, jak bardzo za tym tęskni, ile rozkoszy z tego 
czerpał. Poczuł to teraz, w tej gospodzie, patrząc na przybywające 
tu tłumy i czekając. 
Czekając na co? By zamknięto go z powrotem w celi i wyprowadzano 
jedynie na ćwiczenia, widzenia i walki w cyrku? 
Otrząsnął się z tych myśli. W tym momencie musi stawić czoło 
trudniejszej sprawie. Spojrzał znowu na rozpostartą mapę i 
uświadomił sobie coś strasznego: minęło dziesięć lat od czasu, 
kiedy skutego łańcuchami przewieziono go w wozie przez góry i 
dalej wzdłuż italskiego buta aż do Kapui. Podróż trwała całe 
miesiące, długie i ciężkie miesiące jazdy, nieudanych ucieczek i 
bezlitosnych chłost. Nie w głowie było mu zapamiętywanie znaków na 
drodze czy miast. Jedyną racją jego życia była wtedy nienawiść, 
która oślepiała go, uniemożliwiając zapamiętanie tego, co było 
konieczne, żeby wrócić do siebie. 
Przyglądając się mapie, zrozumiał, o jak wielkie obszary tu 
chodzi. Ile gór i rzek oddziela go od ojczyzny? 
Rispa stała obok z dzieckiem na ręku i przyglądała się Atretesowi. 
Widać było w jego oczach pytanie, które zadaje sam sobie. Czy 
odnajdzie drogę do swojego ludu? 
- Czy nadal chcesz tam wracać? - spytał Bato, doskonale 
wiedząc, jakie zadanie czeka Atretesa. 
- Tak. 
- Możesz podać cenę za występ na arenie - powiedział i Atretes 
obrzucił go wrogim spojrzeniem. - Zrobisz, co zechcesz, 
przyjacielu, ale uważam, że powinieneś wyjechać stąd jak 
najprędzej. Domicjan wie już, że jesteś w Rzymie. Posłał wczoraj 
po mnie i powiedział, bym przedstawił ci propozycję. 
- Nawet o tym nie myśl. 
Bato życzył mu pomyślnej podróży i wyszedł. 
- Opuścimy Rzym o pierwszym brzasku - oznajmił Atretes. Ujrzał 
wyraz ulgi na twarzy Rispy. 
- Dzięki niech będą Bogu! - szepnęła. 
- Pugnaks winien mi jest pieniądze za ostatnie dwa dni. To nam 
wystarczy. 
Wyszedł, żeby odebrać zapłatę. 
Kiedy wszedł do sali, rozległ się szmer podniecenia. Jedni 
pozdrawiali go, inni przyglądali się mu ze zgrozą, a jeszcze inni 
przemawiali do niego z niczym nie uzasadnioną poufałością. Po 
drugiej stronie pięknie udekorowanej sali Atretes zobaczył 
Pugnaksa. Właściciel gospody rozmawiał z mężczyzną we wspaniałej 
białej todze, bogato wyszywanej złotem i purpurą. 
- Jedno słówko, Pugnaksie - powiedział Atretes, dając znak głową. 
Gość Pugnaksa odwrócił się i Atretes natychmiast go rozpoznał. 
Niewiele się zmienił od ostatniego spotkania i Atretes nie miał 
najmniejszych wątpliwości co do celu tej wizyty. 
- Eforbus Tymalchiusz Kallistus - rzekł Pugnaks z szacunkiem 
należnym władzy i stanowisku tego człowieka. 
Atretes nie zwrócił uwagi na jego ostrzegawcze spojrzenie ani na 
podsunięty mu kielich z winem. 
- Atretes! - rzucił z przebiegłym uśmiechem Kallistus i uniósł 
kielich w szyderczym toaście. - Już się spotkaliśmy, aczkolwiek 
wątpię, byś zapamiętał moją twarz. 
Atretes zapamiętał. Syn senatora przyszedł do ludus, by zgodnie z 
panującą modą poćwiczyć walkę z gladiatorem. Bato starał się 
zniechęcić Kallistusa do walki z Atretesem, ale butny arystokrata 
był uparty. Bato nie miał wyboru, starał się jednak wbić 
Atretesowi do głowy, jakie mają być reguły tej walki. Ten trzymał 
się ich przez jakiś czas, lecz potem poszły w niepamięć. Bawił się 
z aroganckim młodzieńcem, zamierzając w końcu go zabić. Ogromną 
przyjemność sprawiłoby mu zabicie rzymskiego arystokraty, który 
wyobraził sobie, że lepiej posługuje się mieczem niż germański 
niewolnik. Gdyby Bato nie powstrzymał jego ręki, Kallistus nie 
stałby tu z jedną szramą na policzku, a drugą ukrytą pod kosztowną 
togą. Spoczywałby w grobowcu przy Via Appia. 
Atretes uśmiechnął się chłodno. 
- Czy ciągle chodzisz do szkoły, żeby ćwiczyć z gladiatorami? 
Oczy Kallistusa zwęziły się. 
- A jakże. Od walki z tobą zabiłem już trzynastu. 
W głowie Atretesa huczał niemy okrzyk wojenny. 
- Walki? Nazywasz to walką? - Parsknął pogardliwie. - Spodziewam 
się, że twoi przeciwnicy dostali taki sam rozkaz jak ja. Nie waż 
się zranić tego chłopca! 
Na twarzy Kallistusa widać było zmianę. Omiótł spojrzeniem salę, 
słysząc, że zapadła cisza i ludzie powtarzają sobie szeptem słowa 
Atretesa. Ten zaś wpatrywał się z uśmiechem w poblakłą bliznę na 
twarzy Kallistusa. 
- Zdaje się, że zapomniałeś już, co cię spotkało, kiedyś mnie 
znieważył - powiedział spokojnym głosem Kallistus. 
- Co mnie spotkało? - Atretes roześmiał się z ironią. - Wiem, co 
chciałeś zobaczyć. Mnie na krzyżu. Ponoć Wespazjan uznał jednak, 
że szkoda pieniędzy wydanych na moje szkolenie i utrzymanie i 
posłał mnie tylko na arenę kilka miesięcy wcześniej niż było 
przewidziane. Jak widzisz, żyję. Wywalczyłem sobie nawet wolność. 
- Trzeba być szaleńcem, żeby przemawiać do mnie w ten sposób. 
- Albo człowiekiem, który wie, kim i czym jesteś - rzucił Atretes 
z pogardą. 
Pugnaks chwycił go za rękę. 
- Dość tego! - mruknął ostrzegawczo. 
- Szukasz śmierci! - krzyknął trzęsący się z gniewu Kallistus. 
Atretes spojrzał mu prosto w oczy i raz jeszcze zaśmiał się z 
pogardą. 
- Naprawdę uważasz, że zdołałbyś mnie zabić? - Zrobił krok do 
przodu i zobaczył strach w oczach Kallistusa. - Sądzisz, że 
wyszedłbyś cało z walki ze mną? Wiesz, co ja myślę? Myślę, że 
jesteś ciągle tym samym zepsutym chłopcem, który podwinął pod 
siebie ogon i pobiegł poskarżyć się Domicjanowi. 
Część widzów wstrzymała oddech, a potem zaczęła wymieniać między 
sobą szepty. 
Wzburzony Kallistus odwrócił się. Kiedy znalazł się na środku 
sali, raz jeszcze, z twarzą usianą z gniewu czerwonymi cętkami, 
spojrzał na Atretesa. 
- Ciesz się, póki możesz, swą wolnością, barbarzyńco! Wkrótce 
przyjdzie jej kres! 
Atretes zrobił krok do przodu, ale Pugnaks zastąpił mu drogę. 
Germanin spróbował go odsunąć, ale właściciel gospody miał obok 
siebie dwóch strażników. 
- Znowu biegniesz do Domicjana, tchórzu? - ryknął Atretes. 
- Postradałeś zmysły? - wykrzyknął Pugnaks, mocując się z nim. 
- Chcesz walki, Kallistusie? Jestem gotów! W każdej chwili! W 
dowolnym miejscu! 
- Zamknij się! 
Atretes wyrwał się i zdołał odepchnąć jednego ze strażników, ale 
Kallistusa już nie było. Ludzie cofali się, jakby Atretes naprawdę 
oszalał. Kto rozumny ośmieliłby się tak znieważyć człowieka, który 
ma posłuch u samego Domicjana, brata cesarza Tytusa? 
Atretes stał na środku sali, czując na sobie ciężar spojrzeń. 
Rozejrzał się, przesuwając wzrok z jednej twarzy na drugą, i 
zrozumiał, że wedle swego mniemania dostali to właśnie, czego 
oczekiwali. I wiedział, że jeśli nie zniknie, ich oczekiwania 
spełnią się do końca. 

Kiedy drzwi otworzyły się gwałtownie i trzasnęły o ścianę, Rispa 
aż podskoczyła. Kaleb zaskomlał ze strachu i rozpłakał się. 
Podniosła chłopca z podłogi, na której położyła go, żeby się z nim 
bawić, i wstała. 
- Co się stało? - spytała cicho, ale nie otrzymała żadnej 
odpowiedzi. 
Atretes krążył po pokoju jak zwierzę w klatce. Przystanął tylko 
raz, żeby chwycić kielich i cisnąć nim o ścianę, mrucząc przy tym 
jakieś ponure germańskie przekleństwa. 
Wszedł Pugnaks i rzucił na stół mieszek ze złotymi monetami. 
- Weź to i znikaj, póki możesz. 
Atretes zmiótł woreczek na ziemię. 
- Nie podwinę ogona i nie ucieknę przed tym młodzieniaszkiem!... 
- W takim razie jutro wieczorem znajdziesz się na arenie! Masz 
akurat dość czasu, żeby się przespać przed rozpoczęciem igrzysk! 
Atretes wyrzucił z siebie ordynarne słowo i kopniakiem przewrócił 
stolik. Rispa cofnęła się czym prędzej. 
- Wiedziałeś, co czynisz! - powiedział oskarżycielskim tonem 
Pugnaks. - Czy ocaliłeś swoją przeklętą dumę? Czy ocalisz ją, 
kiedy zakują cię w łańcuchy? Na bogów, przez ciebie i ja mogę 
znaleźć się w tarapatach! 
- Przypomnij więc Kallistusowi, że powstrzymałeś mnie przed 
skręceniem mu karku! 
- A co z nią? - spytał Pugnaks, wskazując głową Rispę, która stała 
w drugim końcu pokoju, próbując uciszyć Kaleba. 
Atretes zatrzymał się i obrzucił go groźnym spojrzeniem. 
- A co ma być? 
- Zapomniałeś już, jak to się odbywa? Domicjan i Kallistus 
postarają się, by miała swój udział w tym, co cię spotka. A nie 
będzie to przyjemne. 
Atretes spojrzał na popielatą ze strachu twarz Rispy i przypomniał 
sobie, jaki był los kobiet na arenie, los tak plugawy i straszny, 
że trudno było o tym myśleć, nawet gdyby chodziło o kogoś obcego. 
Wolałby narazić własne życie niż patrzeć, jak krzywdzą Rispę. 
Świadomość tego była dla niego wstrząsem. 
- Pozwól, że ją zabiorę - powiedział Pugnaks. 
- Precz! - wrzasnął Atretes, zwracając się w jego stronę. 
- Niech na twoją głowę spadnie to, co ją spotka. 
Kiedy Pugnaks wyszedł, Rispa podeszła i położyła dłoń na 
przedramieniu Germanina. 
- Mój los jest w rękach Boga, Atretesie. Nie w twoich, nawet nie w 
moich. 
Atretes spojrzał na nią. Gdybyż potrafił uwierzyć w coś tak mocno, 
jak mocno ona wierzy w swojego Chrystusa! Co jest takiego w 
Chrystusie, że wyznawcy są tak bardzo Go pewni? Atretes potrząsnął 
głową. Wiarę w cokolwiek na tym świecie wybito mu dawno temu z 
głowy. 
- Weź złoto i idź do swoich przyjaciół! Zadbają o twoje 
bezpieczeństwo. 
- Moje miejsce jest przy tobie. Bóg kazał mi stanąć u twego boku. 
Atretes chwycił ją za rękę. Jego palce zagłębiły się boleśnie w 
jej ciało. 
- Kobieto, nie spieraj się ze mną! Rób co kazałem! 
Pchnął ją w stronę pokoiku i w tym samym momencie ktoś zastukał 
mocno do drzwi. 
- Setnik z czterema żołnierzami! - krzyknął przez drzwi jeden ze 
strażników. 
- Dalej! - warknął w jej stronę Atretes. 
Rispa nie ruszyła się i w jej oczach nie było teraz strachu. 
- Jeśli jest wolą Boga, byśmy udali się do Germanii, uwolni nas. 
Obrócił się, słysząc znajomy stukot podkutych ćwiekami sandałów i 
brzęk nabitych brązem pasów. Żołnierze byli już w korytarzu. 
- Schowaj się tam! - rzucił, wskazując drzwi pokoiku. - I niech 
dziecko będzie cicho! 
- Nie zostawię cię samego. 
- Idź tam! 
Rispa nie drgnęła. 
Była to uparta kobieta i Atretes wiedział, że nigdy jej nie 
przemoże. 
- Będziesz mi się plątać pod nogami. 
Zanim zdążył ją pchnąć do pokoiku, drzwi otworzyły się gwałtownie 
i dwaj legioniści stanęli na zewnątrz po obu ich stronach, trzeci 
zaś, ubrany w purpurę i brązowe odznaki stopnia setnika, stanął na 
progu. 
- Znowu ty! - krzyknął Atretes i gniew ogarnął go jak płomień. 
- Jesteś aresztowany, Atretesie! - oznajmił Teofil tonem nie 
znoszącym sprzeciwu. - Oddaj miecz! 
Atretes wyciągnął miecz przed siebie. 
- Weź go sam. 
Teofil strzelił palcami i dwaj żołnierze przesunęli się tak, że 
Atretes musiał kręcić bez przerwy głową, by widzieć, co robią. 
Dwaj następni stanęli tuż za plecami Teofila. 
- Powiem jasno. Zabierzemy cię, czy ci się to podoba, czy nie! 
- Nie rób tego, Teofilu - powiedziała Rispa, której serce ścisnęło 
się na widok bicza w ręku jednego z żołnierzy i kajdan z łańcuchem 
w ręku drugiego. 
- Muszę - uciął ponuro Teofil. - Ten człowiek nie daje mi żadnego 
wyboru. 
- Czyż nie mówiłem ci, że nie można ufać Rzymianinowi? - Atretes 
splunął na podłogę u stóp Teofila i stanął w gotowości do walki. 
- Cofnij się, Rispo! - rozkazał Teofil. 
- Tak nie można - powiedziała. - Błagam! 
- Nie błagaj go! - rzucił Atretes rozwścieczony tym, że kobieta 
prosi o litość dla niego. 
Chwycił ją za ramię i odepchnął w kąt pokoju. Na chwilę odwrócił 
uwagę od żołnierzy i to wystarczyło Teofilowi. 
- Teraz! 
Dwaj żołnierze rzucili się w stronę Atretesa, a dwaj pozostali 
wbiegli do środka. 
- Nie! - krzyknęła jeszcze Rispa. 
Atretes poczuł piekący ból, kiedy bicz owinął się wokół ręki 
trzymającej miecz, ale wyszkolenie wzięło górę nad instynktem i 
nie wypuścił broni z ręki. Obrócił ostrze i przeciął bicz, nie 
zdążył jednak uniknąć pięści Teofila. Cofając się ogłuszony od 
siły uderzenia, poczuł, jak drugi bicz owija się mu wokół kostek u 
nóg. Łańcuch opadł na nadgarstek, uniemożliwiając podniesienie 
miecza i cięcie nim Teofila w głowę. Teofil zadał jeszcze jeden 
cios, tym razem mocniejszy. Atretes poczuł, że ziemia usuwa mu się 
spod stóp. Runął ciężko na podłogę. Spróbował się dźwignąć, ale 
ktoś wymierzył mu kopniaka i ciężka stopa stanęła na ręce 
dzierżącej broń. Nie otworzył jednak dłoni. 
Wydając wściekłe okrzyki, walczył z czterema żołnierzami, póki 
rękojeść miecza Teofila nie spadła mu na bok głowy. Przeszył go 
nagły ból i pogrążył się w mroku. Zdążył jeszcze usłyszeć 
rozpaczliwy krzyk Rispy. 
Teofil wsunął miecz do pochwy i spojrzał w stronę kobiety, która 
stała, tuląc do piersi dziecko. Po jej bladych policzkach spływały 
łzy. Chciała podejść do Atretesa, ale jeden z ludzi setnika 
zagrodził jej drogę. Spojrzała na Teofila wzrokiem oskarżycielskim 
i niedowierzającym. 
Uśmiechnął się posępnie. 
- Ma twardą głowę, Rispo. - Żołnierze zakładali właśnie kajdany 
Germaninowi. - Przeżyje. 

Rozdział IX 


Kiedy Atretes odzyskał przytomność, zobaczył, że leży na deskach 
podskakującego wozu i słońce świeci mu prosto w twarz. 
- Chwała Bogu - usłyszał szept Rispy i poczuł na czole dotyk jej 
chłodnej i delikatnej dłoni. 
Po chwili uświadomił sobie, że jego głowa spoczywa na jej 
kolanach. Spróbował się dźwignąć, ale ciężkie kajdany i łańcuchy 
na rękach i nogach sprawiły, że opadł bezsilnie na plecy. 
- Nie ruszaj się. Poranisz się jeszcze bardziej. 
Rzucił straszliwe germańskie przekleństwo i podjął jeszcze jedną 
próbę, szarpiąc z całej siły okowy. Poczuł wybuch bólu w głowie i 
twarz Rispy zaczęła mu się dwoić w oczach. Ogarnęła go fala 
mdłości. Jęknął i opadł na wznak. 
- Odpocznij - powiedziała Rispa, ocierając mu zimny pot z czoła. - 
Spróbuj się odprężyć. 
Odpocząć? Zacisnął zęby, starając się przezwyciężyć mdłości. 
Przypomniał sobie, że powalił go Teofil ze swoimi żołnierzami, i 
zrozumiał, że każdy obrót kół tego wozu przybliża go do śmierci, 
która nie ominie także Rispy. Ta kobieta nie zdaje sobie sprawy z 
tego, co ich czeka, w przeciwnym bowiem razie nie siedziałaby tak 
spokojnie, ocierając jego czoło. 
Powinien był opuścić salę gospody w momencie, kiedy zobaczył 
Kallistusa, miast pozwolić, by poniosła go ta przeklęta duma i 
wściekłość. Czyż lanista z Kapui nie przewidział, że brak 
panowania nad sobą ściągnie na jego głowę zgubę? Czy Bato nie 
powtórzył tego ostrzeżenia, kiedy Atretes trafił do wielkiej 
szkoły gladiatorów? Gniew zapewniał mu przewagę na arenie; dodawał 
sił, pomagając walczyć o życie. Nieraz zastanawiał się, jaką 
krzywdę może ten gniew przynieść komuś niewinnemu. 
Przy każdym podskoku ciężkiego wozu ból przeszywał mu głowę. Musi 
znaleźć jakiś sposób ucieczki. Ale miał przed oczyma same ponure 
obrazy. Po raz pierwszy od wielu lat czuł strach, który wgryzał 
się w trzewia. Nie chciał myśleć o tym, co Domicjan i Kallistus 
mogą zrobić Rispie i jego synowi, a jednak przemykały mu przez 
głowę coraz okropniejsze obrazy. Lepiej byłoby, gdyby odebrał jej 
życie teraz, niż pozwolił, by cierpiała męki i pohańbienie w 
cyrku. 
A co z synem? Jeśli go nie zabiją, zrobią z niego niewolnika. 
Lepiej, by on też zginął. 
Zacisnął z całej siły powieki. 
- Gdzie dziecko? 
- Kaleb jest z nami. Śpi w koszyku. 
Znowu wypróbował opór kajdan, zgrzytając z bólu zębami. 
- Nie ruszaj się, Atretesie. 
- Muszę się uwolnić! - Szarpnął się, wytężając wszystkie siły. 
Ciemność zamknęła się wokół niego jak tunel, a wraz z nią przyszły 
mdłości. Starał się przemóc jedno i drugie. 
- Nie dasz rady. - Położyła mu dłoń na piersi. - Leż spokojnie. 
Proszę! 
Mrok powoli ustępował. Atretes wiedział, że nie może biec, nie 
może walczyć, ale może przecież zrobić to, co musi być zrobione. 
I to zaraz, nim dotrą do celu, nim ich rozłączą. 
"Jakaś cząstka ciebie pragnie znowu stanąć do walki." Gorące łzy 
paliły mu oczy, coś ścisnęło go za gardło. Ta cząstka kazała mu 
czekać tyle, by zdążył jeszcze zabić ją i Kaleba. Przełknął ślinę, 
nabrał powietrza w płuca i walcząc z mdłościami, uniósł głowę. 
- Czy możesz mnie uwolnić? 
- Nie. Próbowałam kilka razy, ale łańcuchy są przytwierdzone do 
boków wozu. Teofil przymocował je, zanim odjechaliśmy z gospody. 
- Czy nikt nie próbował go powstrzymać? 
Rispa przygryzła wargi, przypominając sobie tłum ludzi wznoszących 
groźne okrzyki. Kiedy znoszono Atretesa i ładowano na wóz, bała 
się wybuchu buntu, ale Teofil oświadczył, że wielki Atretes znowu 
stanie do walki. I wtedy wszyscy ucichli. 
- Nie - odparła. 
Zrozumiał to aż za dobrze. Tłum ma, czego pragnął. 
- Pomóż mi usiąść. 
- Po co? 
- Nie pytaj, tylko rób, co każę - syknął przez zaciśnięte zęby. 
- Dlaczego musisz być taki uparty? - powiedziała Rispa, pomagając 
mu się dźwignąć. 
Mocne palce mężczyzny wpiły się w jej ramię, łańcuch między jego 
rękami zwiesił się całym ciężarem na jej ciele. Skrzywiła się. 
Kiedy Atretes już siedział, chwycił się burty wozu i przycisnął 
Rispę do desek. Serce zaczęło jej bić mocniej, gdyż jego dłoń 
przesunęła się w zwolnionym tempie w stronę jej szyi. 
- Wiezie nas do szkoły gladiatorów - szepnął głębokim, brzemiennym 
w emocje głosem. Przed oczami zaczęły mu latać czarne plamy. 
Walczył z bólem. Nie może stracić przytomności. Pozostało niewiele 
czasu. - Nie wiesz, co cię czeka. Nie pozwolę im... - Skręci jej 
kark i będzie to śmierć szybsza i lżejsza niż przez uduszenie. 
Przesunął jeszcze trochę dłoń i wyczuł jej puls. - Rispo - 
wyszeptał z trudem. - Ja... 
"Zrób to - mówił sobie - zrób i niech raz na zawsze będzie po 
wszystkim." 
Spojrzała w jego błękitne oczy i widząc w nich ogromną trwogę, 
uświadomiła sobie, co Atretes chce zrobić. Nie czuła strachu, lecz 
tylko wszechogarniające, głębokie współczucie. Dotknęła czule jego 
twarzy. Zamknął oczy, jakby przeniknął go nagły ból. 
- Nie wiezie nas do szkoły gladiatorów, Atretesie. W pierwszej 
chwili też tak myślałam, ale teraz wiem, że nie jedziemy w tamtą 
stronę. 
- Dokąd by nas wiózł? 
Musnął kciukiem żyłę, która pulsowała w jej szyi. Ciepło. Życie. 
Dlaczego właśnie on musi je odebrać? 
- Minęliśmy bramy miasta. 
- Bramy? 
- Wyjechaliśmy z Rzymu. Jesteśmy poza murami! 
Jego ręka opadła. 
- To niemożliwe. Ludus... 
Wóz podskoczył gwałtownie i głowę Atretesa przeszył straszliwy 
ból. Jęknął, chwycił się mocniej burty wozu, żeby nie zapaść się w 
ciemność, która znowu zaczęła na niego napierać. Rispa 
podtrzymywała go na tyle, na ile była w stanie. Nigdy nie widziała 
takiej bladości na jego twarzy i przestraszyła się. 
- Atretesie, Teofil nie wiezie cię do szkoły gladiatorów! 
- Dokąd mógłby mnie wieźć? 
- Nie wiem. - Położyła mu dłoń na policzku. - Powinieneś się 
położyć. 
Zobaczył przed sobą długi, ciemny tunel. 
- Kapua - jęknął, opadając na wznak. Był zbyt ciężki, by mogła go 
utrzymać, i pociągnął ją za sobą. Uderzył głową o deski i znowu 
jęknął. - Wiezie mnie do Kapui. - Przypomniał sobie ciemnicę, 
maleńką celę, w której zamknęli go strażnicy. Nie było tam 
miejsca, żeby usiąść albo wyprostować nogi. Był tam zamknięty 
wiele dni, aż zaczęło mu się wydawać, że oszalał. - Wolę śmierć. 
Uniosła odrobinę jego głowę i położyła ją sobie z powrotem na 
kolanach. 
- Nie jedziemy na południe, lecz na wschód. 
Na wschód? 
Dokąd więc wiezie ich Teofil? 
Rispa osuszyła czoło Atretesa z potu. Żałowała, że nie potrafi 
równie łatwo usunąć z tej głowy bólu. 
- Uspokój się, Atretesie. Jesteśmy w rękach Boga. 
Roześmiał się chrapliwie i znowu skrzywił twarz z bólu. 
- Spodziewasz się, że twój Bóg wydobędzie nas z opałów? 
- Bóg wie, co czyni dla naszego dobra. Da nam przyszłość i 
nadzieję. 
- Nadzieję! - powiedział z goryczą. - Jaką nadzieję możemy mieć 
przykuci do tego wozu? 
- Wszystko sprzyja dobru tych, którzy wierzą. 
- Ja nie wierzę w nic. 
- Ja wierzę i bez względu na to, czy ty wierzysz, jesteśmy 
powołani, by uczestniczyć w Bożym planie. 
Wiara tej kobiety była sprzeczna z wszelką logiką. 
- Jestem znowu zakuty w łańcuchy, a ty i dziecko wraz ze mną. To 
może służyć tylko jednemu celowi. 
Przemknęła palcami po jego czole i uśmiechnęła się. 
- Bóg przeprowadził mnie przez gorsze opały. 
Otworzył oczy i spojrzał na nią. Czy Rispa ma na myśli noc, kiedy 
uciekli z willi w Efezie? Może bitwę na aleksandryjskim okręcie? 
- Bóg przez nic cię nie przeprowadził, lecz ja tak. - Zamknął 
oczy, chroniąc je przed oślepiającym blaskiem, i zaczął 
zastanawiać się, jak Rispa może zachować spokój w takich 
okolicznościach. Co ją podtrzymuje? - I wydobędę nas z tej 
sytuacji. Nie wiem jeszcze jak, ale wydobędę. 
- Nie wydobyłeś nas z niczego. Zawsze wciągałeś nas w kłopoty, 
zamiast od nich uciekać. 
Poczuł się urażony i spojrzał na nią groźnie. 
- Sądzisz, że chroni cię twój Bóg? 
- Wiem, że tak jest. 
Roześmiał się chrapliwie. 
- Kto obronił cię przed Sertesem? Kto przed Macedończykiem? 
- Kto niezliczoną ilość razy uchronił cię przed śmiercią? 
Zawdzięczasz życie przypadkowi czy jakiemuś zamysłowi? 
- Zawdzięczam je sobie. 
Zmarszczył na chwilę brwi, gdyż przypomniał sobie, jak Teofil 
zablokował cięcie miecza. Jego działania teraz były zaprzeczeniem 
poprzednich wysiłków. 
- Czy był kiedykolwiek ktoś, kto stawał między tobą a śmiercią? 
- Tak, jeśli służyło to jego celom. 
Ile weźmie Rzymianin za wydanie go Domicjanowi? 
- Bóg znowu nas ocali. 
- Nie pokładaj nadziei w Bogu, którego nie widzisz i który 
pozwolił, by ukrzyżowano Jego Syna. Co dobrego uczynił dla 
Hadassy? 
- Właśnie z powodu Syna Bożego nie tracę nadziei. W Nim cała moja 
nadzieja. - Delikatnie odsunęła mu włosy z czoła i skroni. - Nawet 
moja nadzieja co do ciebie. 
Zbyt bolała go głowa, by mógł się z nią spierać albo chociaż 
zastanowić się głębiej nad jej słowami. W pewnym momencie usłyszał 
tętent doganiających ich koni. Stukot podków o ciężkie kamienie 
rzymskiej drogi rozrywał mu czaszkę. Brzęk nabitych brązem pasów 
powiedział mu, że są to rzymscy żołnierze. 
- Nikt nie podąża za nami - ozwał się męski głos. 
- Tędy! - rozkazał Teofil i wóz podskoczył gwałtownie, zjeżdżając 
z drogi. 
Atretes jęknął i pod powiekami zaczęły mu latać barwne plamy. 
Pragnął ciemności, zapomnienia bez bólu, pragnął pozbyć się 
dręczących myśli o tym, co ich czeka. Daremnie. 
Przez dłuższy czas wóz jechał po miękkim podłożu. Wiedział, że 
oddalili się znacznie od głównej drogi. Teofil rzucał od czasu do 
czasu parę słów, ale nie sposób było je zrozumieć. 
Kiedy zatrzymali się, Rzymianin podszedł do wozu. 
- Uwaga, zdejmę teraz łańcuchy. 
Atretes poczuł, jak odpinają łańcuchy i wywlekają je z pierścieni 
przy kostkach jego nóg. 
- Jesteśmy w hypogeum Gaudencjusza Sewerusa Nowacjana. Jego 
praprawnuczka, dostojna Alfina, jest chrześcijanką - powiedział 
Teofil, rzucając łańcuchy i zdejmując okowy. - Wybacz, 
przyjacielu, że uderzyłem cię tak mocno. - Ujął Atretesa pod ramię 
i z łatwością go uniósł. - Nie miałem czasu na wyjaśnienia. - 
Przełożył sobie rękę Atretesa przez ramię. - Poza tym i tak byś 
nie słuchał. 
Atretes burknął coś pod nosem i Teofil uśmiechnął się. 
- Zamiast przeklinać mnie po germańsku, mógłbyś podziękować po 
grecku. 
- Myśleliśmy, że wieziesz nas do szkoły gladiatorów - przyznała 
zawstydzona swoim brakiem zaufania Rispa. 
- Tak samo myśleli wszyscy w gospodzie - rzucił Teofil, pomagając 
Atretesowi zejść po desce, opartej o tył wozu. - Tylko dlatego nie 
doszło do buntu. Cały Rzym chciałby znowu zobaczyć tego upartego 
głupca na arenie. 
Rispa wzięła koszyk, w którym spał Kaleb. Dwaj mężczyźni nadbiegli 
od strony mauzoleum. Teofil powierzył im Atretesa i obrócił się do 
swoich ludzi. 
- Dziękuję ci, Apulejuszu, mój przyjacielu! - Wymienili klepnięcie 
w przedramiona. - Postaraj się, żeby Domicjan nie miał okazji cię 
wypytać. Nie wracaj do pretorian. - Wyjął spod napierśnika mały 
zwój. - Weź to i jedź do Tarentum. Oddaj pismo Justusowi Minorowi, 
nikomu innemu. - Uderzył go po przyjacielsku w ramię. - Ruszaj! 
Żołnierz mruknął coś pod nosem i zanim wsiadł na konia, podał 
Teofilowi sakiewkę. Wyciągnął ramię, pozdrawiając setnika. 
- Niech Bóg ma cię w swej pieczy, panie. 
Pozostali powtórzyli jego słowa. 
- Niech i was nie opuszcza, przyjaciele. 
Apulejusz zrobił zwrot i pogalopował w stronę głównej drogi, a 
reszta żołnierzy ruszyła w ślad za nim. 
Rispa odstawiła koszyk z Kalebem i podeszła do Teofila. Z oczyma 
pełnymi łez padła na oba kolana i położyła mu dłonie na stopach. 
- Wybacz - powiedziała z płaczem. - Zbłądziłam, wątpiąc w ciebie. 
Chwycił ją za ramiona i dźwignął na nogi. Uniósł jej podbródek i 
uśmiechnął się. 
- Już ci wybaczyłem, Rispo. - Musnął lekko jej policzek i dodał, 
tym razem weselszym głosem: - Przestań o tym myśleć. Gdyby twoja 
rozpacz nie była taka szczera, sprawy w gospodzie mogły potoczyć 
się całkiem inaczej. Twoje zwątpienie posłużyło dobremu celowi. 
Kaleb poruszył się w koszyku. Teofil wziął go na ręce. Dziecko 
płakało coraz głośniej. 
- Wygląda mi na to, że potrzebna tu matka. - Roześmiał się i podał 
jej chłopczyka. - Ja wezmę koszyk. 
Kaleb wtulił się w nią i bezpieczny w jej ramionach przyglądał się 
Teofilowi. Pisnął i pochylił się w stronę mężczyzny, który 
połaskotał go pod brodą. 
- To szczęście, żeś nas znalazł - powiedziała, idąc obok Teofila w 
stronę mauzoleum. 
- Już po kilku godzinach wiedziałem, gdzie was znajdę. Mówiłem ci, 
że nietrudno będzie odnaleźć Atretesa. - Potrząsnął głową. - Ma 
więcej odwagi niż rozumu. 
- Jakie kłopoty ściągnąłeś sobie na głowę, Teofilu? Nadal przecież 
pozostajesz w cesarskiej służbie. 
- Od dwóch dni już nie. Pięć dni temu dobiegł końca 
dwudziestoletni okres służby. Poprosiłem o zwolnienie i Tytus 
wyraził zgodę. Mam przy sobie opatrzony jego pieczęcią dokument, 
który uprawnia do objęcia kawałka ziemi w wybranej przeze mnie 
przygranicznej prowincji. Zaproponował mi kilka, gdzie są 
civitates założone i prowadzone przez weteranów, Galię, Brytanię. 
- Uśmiechnął się krzywo. - Nie wspomniał o Germanii, a ja też tego 
nie uczyniłem. 
Dotarli do wąskiego, kamiennego wejścia do katakumb. Teofil 
poszedł przodem, w dół stromymi schodami wyciętymi w miękkim 
tufie, który znajduje się w obfitości w Lacjum. Podtrzymywał Rispę 
za ramię. 
- Nie przejmuj się wyglądem tego miejsca. W Jonii macie inne 
zwyczaje. Te tunele wydrążono wiele pokoleń temu. Gaudencjusz 
Sewerus Nowacjan był tu pochowany jako pierwszy. Jego prawnuk 
Tyberiasz słyszał apostoła Pawła przemawiającego przed obliczem 
cesarza i tego dnia został odkupiony przez Chrystusa. Nim umarł na 
gorączkę, powiedział siostrze, by wykorzystała to miejsce jako 
świątynię dla tych, którzy będą jej potrzebowali. 
Kiedy znaleźli się na dole, przeszli wąskim, wydrążonym w ziemi 
tunelem do podziemnej sali zwanej cubicula, która stanowiła 
najważniejsze miejsce rodzinnego grobowca. Docierało tu światło 
przez szyb prowadzący ze sklepienia na powierzchnię. Podczas 
kopania grobowca tym szybem usuwano ziemię. 
Panował tu chłód. Spore naturalne źródełko napełniało refrigerię, 
używaną podczas składania grzebalnych ofiar płynnych. 
Zobaczyła przed sobą dwa arcosolia. Te pomieszczenia dla zmarłych 
wydrążono w wapiennym tufie, otynkowano i zamknięto poziomymi 
płytami, które przykrywały groby zwieńczone dwoma łukami. Luneta 
sklepienia nad jednym z nich była ozdobiona malowidłem 
przedstawiającym Heraklesa unoszącego z Hadesu bohaterską 
Alkestis, by oddać ją mężowi. Ta mitologiczna scena była symbolem 
miłości małżeńskiej. Na drugiej lunecie Herkules zabijał hydrę. 
Po prawej stronie Rispa zobaczyła drugą cubiculę. Było tam tylko 
jedno arcosolium. W lunecie namalowano mężczyznę i kobietę, 
ubranych w togi i wyciągających ramiona w modlitwie. Na płycie 
umieszczono imię Tyberiasza. 
- Tędy - powiedział Teofil i jego głęboki głos poniósł się echem w 
panującej tu ciszy. 
Rispa podążyła za nim wejściem po lewej stronie. Kiedy zobaczyła 
przed sobą tunel, wciągnęła głęboko powietrze w płuca. Panował tu 
zapach wilgotnej ziemi, słodkich korzeni i kadzideł. W tufowych 
ścianach wyryto prostokątne nisze zwane loculi, zamknięte cegłami 
albo płytami marmuru. Wiedziała, że we wszystkich loculi złożono 
ciała zmarłych. Nad wieloma grobami umieszczono małe, napełnione 
wonną oliwą lampki z terakoty, które oświetlały mroczną galerię 
migotliwym światłem i nasączały powietrze przesłodzonym zapachem 
przemieszanym z wonią rozkładu. 
Przytuliła mocniej Kaleba i szła galerią, spoglądając na grobowce 
po obu stronach. Na każdym było czyjeś imię: Pamfilus, Konstancja, 
Pretekstatus, Honoriusz, Komodylla, Marcelinus, Majus. Ujrzała 
wyrytą w płycie kotwicę, na innej pawia symbolizującego życie 
wieczne, na jeszcze innej dwie ryby i kromkę chleba. 
Teofil skręcił za róg, a ona szła za nim następnym arcosolium, 
gdzie zobaczyła fresk przedstawiający Dobrego Pasterza z zagubioną 
owieczką na ramionach. 
- Czy ci zmarli byli chrześcijanami? - spytała głosem, który 
zabrzmiał jakoś obco w jej własnych uszach. 
- Osiemdziesięcioro siedmioro było chrześcijanami. Większość z 
nich została pochowana na niższym poziomie, tutaj. Wyżej znajdują 
się starsze groby, w których pochowano członków rodziny 
Nowacjanów. Mogli chować tu swoich bliskich także przyjaciele 
rodziny. W loculi spoczywają też ciała kilku pokoleń niewolników. 
Usłyszała jakieś głosy dochodzące z przodu. Teofil poprowadził ją 
kolejnymi ziemno-kamiennymi schodami do galerii, która rozszerzała 
się, tworząc jeszcze jedną obszerną cubiculę. Skądś z góry padało 
światło. Atretes siedział z popielatą twarzą na wełnianej macie 
rozłożonej pod ścianą. 
Było tu kilku mężczyzn, którzy pochylali się nad Atretesem i 
mówili wszyscy naraz, ale Rispa zwróciła natychmiast uwagę na 
drobną, starszą kobietę. Jej siwe włosy były ułożone w loki, 
splecione i spięte tak, że tworzyły wytworną i pełną dostojności 
fryzurę. Miała na sobie prostą niebieską pallę z delikatnego 
płótna i trochę klejnotów. Podała jednemu z mężczyzn srebrny 
kielich z winem, który zaraz podsunięto Atretesowi. Dama odwróciła 
się i Rispa zobaczyła pomarszczoną, ale miłą i pogodną twarz. 
- Teofil! - wykrzyknęła kobieta, najwyraźniej darząca setnika 
ogromną sympatią. 
Z uśmiechem wyciągnęła ku niemu ręce. 
- Jesteśmy twoimi dłużnikami, dostojna Alfino - powiedział, 
ujmując jej ręce. 
Skłonił się z szacunkiem i ucałował obie jej dłonie. 
- Nie jesteście dłużnikami moimi, lecz Boga, który zechciał 
wysłuchać naszych modlitw. 
Oczy błyszczały jej radością. Poklepała go pieszczotliwie po 
policzku, jakby był małym chłopcem, a nie starym żołnierzem. 
- To prawda, pani - roześmiał się. 
- A ta miła dziewczyna to dostojna Rispa - powiedziała, wyciągając 
do niej rękę. - Bądź pozdrowiona. 
- Dziękuję ci, pani - odparła Rispa, ujęta serdecznością 
powitania. 
- Nazywaj mnie Alfiną. Jesteśmy jednym w Jezusie Chrystusie. - 
Spojrzała znacząco na Atretesa. - Muszę przyznać, że chciałam 
zobaczyć wielkiego Atretesa. 
- Zwykle wygląda lepiej - rzekł oschłym głosem Teofil. 
- Jest taki, jak to przedstawił Rufus: zbudowany jak Mars z twarzą 
Apolla. Rufus to mój syn - wyjaśniła, zwracając się do Rispy. - 
Spędził dwa wieczory w gospodzie, ale nie udało mu się porozmawiać 
z Atretesem. Powiedział, że amoratae były równie liczne jak 
sprzedajni politycy w naszym senacie. Miał nadzieję, że już kilka 
dni temu uda się sprowadzić was tutaj. 
- Atretes nigdy by się na to nie zgodził - oznajmiła Rispa. 
- Musieliśmy zdobyć więcej złota - dodał Atretes, patrząc na nią. 
- Teraz mamy chyba dość. Gdzie jest nasze złoto? 
Rispa poczuła, że najpierw krew odpływa jej z twarzy, a potem 
napływa z powrotem, sprawiając, że policzki zaczynają ją palić. 
- O, panie... 
- Zostawiłaś pieniądze? - spytał, zbity z tropu. 
Zaklął i ból głowy znowu prawie go zamroczył. 
- Apulejusz zadbał, by zabrany został cały wasz dobytek - wyjaśnił 
Teofil. Odwiązał przytroczony do pasa ciężki skórzany mieszek i 
cisnął go do stóp Atretesa. - Także złoto. - Wykrzywił wargi w 
smutnym uśmiechu. - Rispa myślała tylko o tobie. 
Atretes przenosił spojrzenie z mieszka na Teofila i z powrotem. 
Wyraźnie wzburzony oparł tył głowy o zimną, otynkowaną ścianę. 
- Muszę wracać i poczynić przygotowania do wieczoru - powiedziała 
dostojna Alfina. - Domicjan wydaje ucztę, by uczcić jakieś 
doniosłe wydarzenie. - Spostrzegła, że Atretes obrzucił ją 
przenikliwym, podejrzliwym spojrzeniem i uśmiechnęła się. - Skoro 
się mu wymknąłeś, będzie musiał wymyślić jakąś inną okazję. Rufus 
słyszał, że Domicjan zamierzał sprowadzić cię i pokazać podczas 
uczty. 
- Jesteś pewna, że to mądrze iść do pałacu? - spytał Teofil. 
- Niemądrze byłoby tam nie iść. Zresztą martwię się o siostrzenicę 
Domicjana, Domicyllę. Zwróciła serce ku Panu i chcę wykorzystać 
każdą sposobność, by z nią porozmawiać. - Położyła dłoń na ręce 
Rispy. - Nie musisz tu pozostawać, Rispo. Jeśli chcesz, możesz 
udać się tą galerią do kryptoportyku. Jest to przyjemne miejsce 
położone pod willą. Kalebowi spodobają się piękne płyty posadzki i 
oboje będziecie tam zupełnie bezpieczni. 
- Rispa zostanie ze mną - oświadczył Atretes. 
Dostojna Alfina spojrzała na Germanina. 
- Mojej służbie można zaufać bez reszty. 
- Zostanie ze mną - powtórzył Atretes, patrząc chłodno na Alfinę. 
Na twarzy dostojnej damy pojawił się wyraz zrozumienia i litości. 
- Będzie, jak sobie życzysz, Atretesie. Sądzę, że niełatwo ci 
zaufać Rzymianinowi, nawet takiemu, który ma na uwadze wyłącznie 
twoje dobro. 
- Zwłaszcza że ma głowę twardszą niż kamień - dodał Teofil. 
Podniósł rękę. - Odprowadzę cię do willi, pani. 
Poszedł z Alfiną długim, podziemnym przejściem, oświetlonym 
lampkami. Znaleźli się w kryptoportyku, pełnym spokoju miejscu z 
pięknymi marmurowymi łukami sklepienia, barwnymi malowidłami na 
ścianach, freskami i fontanną z małym basenem. Snopy światła 
padały tu ze starannie zaplanowanych otworów w sklepieniu. Była to 
podziemna kryjówka przed utrapieniami codzienności, miejsce 
niosące pociechę, świątynia tych, którzy podzielali wiarę w 
Chrystusa. 
- Może jutro rano dołączy do nas Atretes, żeby posłuchać czytań 
listów apostoła Pawła. 
- Musiałbym zakuć go w łańcuchy i wziąć czterech ludzi, żeby go 
przyciągnąć. 
Dostojna Alfina odwróciła głowę i spojrzała na setnika. 
- Możesz mówić, co chcesz, Teofilu, ale ja czuję, że podziwiasz 
tego człowieka. 
- Jak nie podziwiać kogoś, kto przeżył dziesięć lat cyrku? - 
Potrząsnął głową. - Nie wiem jednak, jak do niego dotrzeć. Patrzy 
na mnie i nie widzi człowieka. Widzi Rzym. 
- Czy można się temu dziwić? - powiedziała łagodnym głosem 
dostojna Alfina i spojrzała znacząco na Teofila. - Rzymscy 
żołnierze zniszczyli jego lud i uczynili z tego człowieka 
niewolnika. Od tego czasu żył pod strażą; sądzę, że nawet w tym 
krótkim okresie, kiedy był człowiekiem wolnym. Może jest właśnie 
tak jak mówisz. Widzi tylko to, co jest w człowieku na wierzchu. - 
Uśmiechnęła się. - Bóg widzi serca, Teofilu, i miał swój cel, 
stawiając cię obok tego człowieka. Pozwól, by On był ci 
przewodnikiem. 
Znowu uśmiechnęła się i dotknęła z miłością jego ramienia, a potem 
się oddaliła. Teofil pozostał dłuższą chwilę w pogrążonej w ciszy 
sali. Zdjął hełm i przesunął dłonią po lśniącym metalu. Musnął 
palcami pióropusz, westchnął ciężko i podniósł spojrzenie. 
Od dziecka szkolono go na żołnierza, od dziecka chciał pójść w 
ślady ojca. Gdy tylko osiągnął odpowiedni wiek, wstąpił do wojska. 
Służył pod Klaudiuszem, póki cesarzem nie został jego znieprawiony 
i kapryśny bratanek, Neron. Po tym strasznym władcy przyszedł 
okres jeszcze gorszy. Wybuchła wojna domowa, kiedy ambitni, lecz 
niezbyt zdolni politycy zaczęli walczyć o władzę nad cesarstwem. 
Galba, Othon, Witeliusz - każdy złakniony władzy, każdy padał, 
zabity przez następcę. Teofil uniknął najkrwawszych wydarzeń, do 
jakich dochodziło w samym Rzymie, gdyż w tym czasie zwalczał bunt 
germański, wojował przeciwko Cywilisowi i zjednoczonym plemionom, 
w tym przeciwko Chattom, plemieniu Atretesa. 
Kiedy władzę ujął w swe ręce Wespazjan, Teofil ucieszył się, bo 
wreszcie zaczął rządzić utalentowany wódz. Rzym potrzebował 
stabilności. W ciągu dziesięciu lat sprawowania władzy przez 
Wespazjana służył w gwardii pretoriańskiej, w Aleksandrii, a 
wreszcie posłano go jako dowódcę do Efezu. 
Bóg powołał do swej służby żołnierza i Teofil służył Mu wiernie, 
pełniąc przez cały czas swoje obowiązki. Nieraz musiał dokonywać 
wyboru między Bogiem a cesarzem i wiedział, że wszystko 
zawdzięczał Bożej interwencji. Pewne pytania nigdy nie padły. 
Teraz Bóg powierzył mu inne zadanie: ma być przewodnikiem Atretesa 
w podróży do Germanii. Podczas pierwszego spotkania z Janem 
apostoł wyjawił mu tylko to, co było konieczne. Nawet wiedząc, co 
może go spotkać w Germanii wśród Chattów, miał pewność, że kroczy 
ścieżką wskazaną przez Boga. "Chroń tego człowieka i zaprowadź go 
do ojczyzny." Bóg ma swoje plany względem Atretesa, a Teofil, chce 
tego czy nie, jest tych planów cząstką. 
Jego życiem było wojsko, lecz teraz Pan wyznaczył mu inne miejsce. 
Stoi przed prostym wyborem: okaże posłuszeństwo albo nie, spełni 
się jego wola albo wola Boga. Wykrzywił ze smutkiem usta. Od 
samego początku Bóg miał pieczę nad jego życiem, a lata spędzone w 
rzymskiej armii były przygotowaniem do tego zadania. Nauczono go 
okazywania posłuszeństwa przełożonym, narzucania sobie dyscypliny, 
kiedy staje się w obliczu ciężkich obowiązków, wierności, 
przezwyciężania strachu w obliczu śmierci. 
"Porzuć dawnego człowieka i przyoblecz nowego." 
Nie takie to łatwe. Kochał życie wojskowe, dyscyplinę, ład, 
szacunek. Dwadzieścia lat poświęcił takiemu życiu i odznaki, które 
miał na sobie, świadczyły o jego dokonaniach. 
"Porzuć dawnego człowieka i przyoblecz nowego." 
Położył wypolerowany hełm na marmurowej ławce. Zdjął czerwoną 
pelerynę, złożył starannie i też odłożył. Potem przyszła kolej na 
odznakę stopnia. Zaciskał ją długo w dłoni. Wreszcie rzucił na 
purpurę i wyszedł z kryptoportyku. 
Niech się stanie Twoja wola, Ojcze - szepnął. 
Odwrócił się i poszedł w stronę hypogeum, gdzie czekali na niego 
Rispa i Atretes. 

Rozdział X 


W niepokojącej atmosferze hypogeum Atretes czuł się coraz bardziej 
nieswojo. Zdawał sobie sprawę, że przebywający tu ludzie patrzą na 
to miejsce jak na schronienie, w którym mogą swobodnie czcić swego 
Boga i rozmawiać o Nim, ale dla niego był to tylko podziemny 
cmentarz, przedsionek Hadesu. 
Śmierć nie tylko zbliżała się coraz bardziej, lecz była tu 
wszędzie wokół. 
Kiedy Rufus przyniósł i postawił przed nim jadło, nie był w stanie 
przełknąć niczego, choćby nie wiadomo jak smakowitego, gdyż 
stołem, na którym Rufus postawił tacę, był sarkofag. Ludzie 
cywilizowani palą swoich zmarłych! Ci przeklęci Rzymianie pakują 
ich jak podarunki i wkładają do nisz albo wielkich kamiennych 
skrzyń, przechowując w ten sposób dla potomnych. Ci, którzy mają 
dość pieniędzy, by sprawić sobie cubiculę, przychodzą, by spożywać 
posiłek ze zmarłymi krewnymi lub przyjaciółmi. I to Germanów 
nazywa się barbarzyńcami! Jeszcze większą odrazę budziło w nim to, 
że ci ludzie tutaj, także Rispa, spożywali chleb i wino, mówiąc, 
iż jest to ciało i krew ich Chrystusa. 
- Muszę się stąd wydostać - oznajmił Rispie. 
- Teofil powiedział, że to jeszcze niebezpieczne. 
- Igrzyska zaczęły się dwa dni temu! 
- Domicjan wysłał żołnierzy, którzy wszędzie cię szukają. Kilku 
zjawiło się także w willi. Wiesz, że Domicjan niczego tak nie 
pragnie, jak pokazać cię... 
Zerwał się na równe nogi, ale poczuł zawrót głowy i zachwiał się. 
- Atretesie! - wykrzyknęła z niepokojem i wstała, żeby wesprzeć 
go, oplótłszy ramię wokół jego talii. 
Odepchnął ją. 
- Sam potrafię stać. 
Schylił się ostrożnie i podniósł pledy i mały tobołek ze swoimi 
rzeczami, także z sakiewką pełną złota, i niepewnym krokiem ruszył 
do wyjścia, pewny, że kobieta pójdzie za nim. 
- Tamtędy zejdziesz tylko głębiej w katakumby - oznajmiła 
spokojnie, podnosząc Kaleba i opierając go sobie na biodrze. - 
Tędy dojdziemy do kryptoportyku. 
- Nie chcę iść do kryptoportyku! Chcę się stąd wydostać! - 
Zniknęła w wąskim wyjściu. - Rispo! 
Jego chrapliwy głos poniósł się echem przez cubiculę, jeszcze 
bardziej podrażniając mu nerwy. Rzucił jedno jedyne ostre 
germańskie słowo. 
Skoro ona poszła do kryptoportyku, on powinien ruszyć w kierunku 
przeciwnym, jeśli chce opuścić hypogeum. Zagłębił się w długi 
korytarz z loculi po obu stronach. Starał się nie dotykać ścian, 
wiedział bowiem, że za nimi trwa nie ustający proces rozkładu. 
Po jakimś czasie tunel zakręcił, a potem rozdzielił się na trzy 
rozgałęzienia. Atretes ruszył dalej lewym. Na końcu były schody 
prowadzące w dół, a nie w górę, zrozumiał więc, że wybrał 
niewłaściwą drogę. Zaklął i w wilgotnym tunelu jego własny głos 
rozległ się jakoś obco w jego uszach. Ścierpła mu skóra. 
Zawrócił i ruszył po własnych śladach przejściem odchodzącym w 
prawo. Po jakimś czasie korytarz znowu rozgałęził się na trzy. 
Mrugało tu kilka lampek, ale ciemność ciążyła jeszcze bardziej, a 
powietrze stało się chłodniejsze. Serce biło mu teraz jak 
oszalałe. Poczuł zimny pot spływający po całym ciele. Zgubił się w 
labiryncie katakumb, znalazł w pułapce razem ze zmarłymi. Starał 
się zapanować nad uczuciem paniki i raz jeszcze zawrócił po 
własnych śladach. Nie potrafił sobie przypomnieć, którym 
korytarzem tu dotarł. 
Ze wszystkich stron napierała na niego cisza. Słyszał tylko własny 
płytki, niespokojny oddech i bicie serca powodujące pulsowanie 
bólu w głowie. Czuł na sobie spojrzenia zmarłych, wdychał woń 
gnijących ciał, miękkiej, suchej ziemi i czasu. Jęknął i z 
przerażeniem potoczył wzrokiem dokoła. 
- Atretesie - usłyszał nagle niski, głęboki głos. 
Obrócił się gwałtownie i przyjął pozycję obronną, gotów walczyć z 
tym, co się pojawi. Na rogu kolejnego tunelu stał jakiś mężczyzna. 
"Tędy" - powiedział nieznajomy i chociaż jego twarz była okryta 
cieniem, a głos odmieniony w tym wąskim wydrążonym w ziemi 
korytarzu, Atretes wiedział, że to Teofil. Po raz pierwszy 
ucieszył się na widok Rzymianina. 
Teofil zaprowadził go do kryptoportyku, gdzie czekała już na niego 
Rispa. 
- Znalazłeś go - stwierdziła z ulgą, wstając, kiedy Teofil 
wprowadził Atretesa do obszernej sali. - Wybacz, Atretesie, 
myślałam, że idziesz za mną. 
Bez słowa cisnął pledy i tobołek i podszedł do fontanny. Raz, 
drugi, trzeci nabrał wody w złożone dłonie i chlusnął sobie w 
twarz. Otrząsnął się, wyprostował i powoli odetchnął. 
- Wolę stanąć znowu na arenie niż tkwić w tym miejscu. 
- Wczoraj pojawił się tu oddział żołnierzy - powiedział Teofil. - 
Nadal patrolują okolicę. Jeśli chcesz dostać się w ich ręce, 
ruszaj. 
Rozwścieczony tym niedbałym tonem Atretes podjął wyzwanie. 
- Wskaż mi drogę. 
- Pójdziesz tędy. Trzymaj się prawej strony następnego korytarza. 
Kiedy dojdziesz do schodów... 
Atretes rzucił przekleństwo i uderzył otwartą dłonią w wodę. 
- Jak długo jeszcze muszę tu pozostać? 
Teofil rozumiał rozdrażnienie Atretesa. Sam też miał już dosyć. I 
on nie umiał spędzać całych dni bezczynnie. Co innego przyjść do 
katakumb na zgromadzenie chrześcijan, a co innego tu mieszkać. 
- To zależy od wytrwałości Domicjana. 
- Znasz go lepiej niż ja - warknął Atretes. - Jak dalece jest 
wytrwały? 
- Powiedziałbym, że powinniśmy się tu rozgościć na dłużej. 
Atretes rzucił następne plugawe germańskie słowo i przysiadł na 
skraju fontanny. Potarł głowę. Była nadal obolała w miejscu 
uderzenia głowni Teofilowego miecza. Spojrzał na Rzymianina. 
Teofil zmarszczył lekko czoło. 
Kaleb przypełzł do szeroko rozstawionych stóp Atretesa i chwycił 
rzemień opasujący muskularną łydkę. Atretes opuścił ręce między 
kolanami i ujął dłonie syna. Kaleb piszczał z zadowoleniem, 
szamocząc się i wymachując nóżkami, aż udało mu się podciągnąć i 
stanąć. 
- Wkrótce zacznie chodzić - powiedziała Rispa. 
- Wiem - potwierdził posępnym głosem Atretes. - Po cmentarzu. 
Podniósł syna i posadził go sobie na kolanie. Podtrzymując 
dziecko, przyglądał się mu uważnie. Miało oczy i włosy Julii. 
Wymachiwało rączkami i wykrzykiwało jakieś niezrozumiałe słowa 
świadczące o zadowoleniu. 
- Chce z tobą porozmawiać - roześmiała się Rispa. 
Jak ta kobieta może śmiać się w takim miejscu? Jak może siedzieć z 
pogodną twarzą i gawędzić z Teofilem i innymi, jakby znajdowali 
się w willi albo w sali, gdzie odbywa się uczta, nie zaś w 
podziemnym cmentarzysku? Otoczenie najwyraźniej było dla niej 
równie mało ważne jak dla dziecka. Gdziekolwiek się znajdzie, jest 
taka sama. Chciał, by jego syn uczył się chodzić na świeżutkiej 
trawie, nie na ciemnej ziemi tunelu w otoczeniu zmarłych. 
Rispa zauważyła wzburzenie na twarzy Atretesa i podeszła, by 
usiąść przy nim na krawędzi fontanny. 
- Nie zostaniemy tu na zawsze. 
Na zawsze! To przywodzi na myśl śmierć. Nigdy nie pozwolił, by 
nękał go strach przed śmiercią. Taki strach niósłby słabość, 
niedostatek skupienia, dawał przeciwnikowi szansę do ręki. A teraz 
oto nie potrafi myśleć o niczym innym. Czy tylko dlatego, że 
znaleźli się w tym miejscu? 
Wepchnął jej w ręce Kaleba i wstał. 
- Dość czasu już tu spędziliśmy. 
Kryptoportyk wypełnił się płaczem Kaleba. 
- Dokąd mamy się udać, by znaleźć bezpieczne miejsce? - spytała 
Rispa, przytulając dziecko i poklepując je leciutko po plecach. 
Pocałowała Kaleba i szeptała mu do ucha słowa niosące pociechę. 
Kiedy patrzył, jak Rispa całą swą miłość skupia na jego synu, 
poczuł gniew. 
- Wszędzie będzie lepiej niż tutaj. 
- Nawet w lochu? - odezwał się Teofil, kierując w inną stronę 
gniew Germanina. Atretes pragnie zwady, a Rispa nie da mu tego, 
czego chce. - A może bardziej swojsko poczułbyś się w celi 
szerokiej na jakieś pięć stóp i długiej na osiem? 
Zyskał sobie mroczne spojrzenie i nic poza tym. Kiedy Kaleb 
przestał płakać, Rispa posadziła go na mozaice przedstawiającej 
delfina. Chłopczyk zainteresował się barwami, kształtami i fakturą 
obrazu i zaczął znowu gaworzyć z zadowoleniem, czołgając się to 
tu, to tam, aż natrafił na plamę słońca. Usiadł i próbował chwycić 
promyk światła padający z małego otworu w pomalowanej kopule 
sklepienia. Atretes przyglądał się mu z posępną miną. 
- Powinien być tam, na górze z żywymi, nie zaś tu ze zmarłymi. 
- Doczekasz tego, Atretesie - powiedział Teofil. 
- Zabierz więc Rispę z tego Hadesu, jeśli także ona i mój syn nie 
są więźniami. 
- Zostaniemy z tobą, bo tu nasze miejsce - oznajmiła stanowczym 
głosem Rispa. 
- Nikt z was nie jest więźniem - zapewnił Teofil, który zauważył, 
że Atretes zignorował to, co powiedziała Rispa. Patrzył na nią 
tylko wtedy, gdy ona odwracała wzrok, ale wówczas wpatrywał się w 
sposób tak intensywny i wymowny, że wszyscy musieli zauważyć, kim 
jest dla niego ta kobieta. - Jeśli chodzi o przeniesienie się w 
inne miejsce, zwróć się wieczorem do dostojnej Alfiny. 
Atretes rozejrzał się po łukach i freskach wielkiej sali. 
- Lepiej tutaj, niż tam, gdzieście mnie wepchnęli. Zostanę tu. 
Teofil roześmiał się. 
- Dostojna Alfina proponowała ci tę salę pierwszego dnia! 
- Tylko Rispie i dziecku. 
- Dotyczyło to także ciebie. Będzie zadowolona, że się na to 
zdecydowałeś. Zdziwiła się, kiedy powiedziałeś, że wolisz 
cubiculę. Była tym przygnębiona. - Rozbawiony zdumionym 
spojrzeniem Atretesa wyciągnął się na marmurowej ławie, podsunął 
ramię pod głowę i założył nogę na nogę. - Ja też wolę to miejsce, 
i to znacznie. 
Oczy Atretesa zwęziły się. 
- Co cię tak rozbawiło? 
- Drogi działania Bożego. 
Teofil roześmiał się cicho i przymknął oczy. Pan osadził tego 
upartego, tępogłowego gladiatora w samym środku swojego 
sanktuarium. 

Wieczorem dołączyli do nich Rufus i dostojna Alfina, a za nimi 
przyszło dwoje służby, niosąc tace z jadłem i winem. Dostojna 
Alfina była zachwycona tym, że postanowili zamieszkać w 
kryptoportyku. 
- Znacznie tu przyjemniej. I więcej powietrza. 
Rufus uśmiechnął się, patrząc, jak Atretes bierze jabłko i zatapia 
w nim zęby. 
- Cieszę się, że odzyskałeś apetyt. Zaczęliśmy już się martwić. 
- Jeśli pojawią się żołnierze, żeby przeszukać willę, przyślę 
sługę, by was o tym zawiadomił - obiecała dostojna Alfina. 
- Część żołnierzy odwołano. W mieście wybuchł pożar - powiedział 
Rufus, patrząc, jak sługa nalewa wino do kielichów. Teofil wziął 
dwa kielichy i podał jeden Atretesowi. - Zaczął się od jednej z 
biedniejszych insulae na południe od Tybru i niestety 
rozprzestrzenia się szybko. 
- Widać dym z balkonu - dodała z powagą dostojna Alfina. - 
Przypomina mi to wielki pożar za panowania Nerona. 
- Tytus posłał więcej legionistów do pomocy strażakom, ale ogień 
wymknął się spod kontroli - ciągnął Rufus. - Największy kłopot 
jest z tym, że niektóre, bardzo stare insulae wybuchają. Setki 
ludzi zginęło, znacznie więcej zostało bez dachu nad głową. 
Atretes rozkoszował się tą wiadomością. Rzym płonie! Czegóż 
bardziej mógłby pragnąć? Chyba tylko śmierci Kallistusa i 
Domicjana. 
- Potem przyjdą choroby - powiedział posępnym głosem Teofil. - Już 
to widziałem. 
Rispa dostrzegła, jak Atretes przyjął nowinę i poczuła się 
przygnębiona jego gruboskórnością. 
- Źle, że sprawia ci to zadowolenie, Atretesie. Niewinni ludzie 
tracą domy i życie. 
- Niewinni? - powtórzył szyderczo Atretes. Wszyscy spojrzeli na 
niego. - Czyżby to niewinni zapełniali miejsca wokół areny i 
wrzaskiem domagali się krwi? Mojej albo wszystko jedno czyjej. 
Niech się palą. Niech spłonie całe to miasto pełne zgnilizny! - 
Roześmiał się chrapliwie i uniósł w toaście kielich. Nie dbał o 
to, że może obrazić albo zranić kogoś z obecnych. W końcu to także 
Rzymianie. - Chętnie bym na to popatrzył. 
- Czy więc różnisz się czymś od nich? - spytała Rispa, przerażona 
tym, że nie ma w nim ani krzty litości. 
- Różnię się! - wykrzyknął i oczy mu rozgorzały. 
- Cierpiałeś. Czy nie czujesz żadnej litości dla tych, którzy 
cierpią teraz? 
- A czemu miałbym czuć? Mają, na co zasłużyli. 
Opróżnił kielich i potoczył wzrokiem po obecnych, jakby wypatrując 
tego, kto ośmieli się rzucić mu wyzwanie. 
- Żydzi zgadzają się z tobą, Atretesie - powiedział Rufus. - 
Uważają, że Bóg przeklął Tytusa za to, co ten uczynił z 
Jerozolimą. Najpierw wybuch Wezuwiusza i śmierć tysięcy ludzi, 
teraz ten pożar! 
- Coraz bardziej podoba mi się wasz Bóg - rzucił Atretes, 
odrywając udko od pieczonego bażanta. 
Rispa przyglądała mu się ze smutkiem i niedowierzaniem. 
- Być może dzięki pożarowi będziemy mogli opuścić Lacjum - Teofil 
przerwał milczenie brzemienne zakłopotaniem. 
Przyszło jeszcze sporo osób, przeważnie biedacy mieszkający poza 
bramami miasta. Niektórzy pracowali przy obsłudze transportów 
podążających Via Appia, inni pracowali na targowiskach 
zaopatrujących setki podróżnych, którzy przybywali codziennie do 
Rzymu. Ktoś zaczął śpiewać i wszyscy usiedli, by wysłuchać listu 
Pawła do Rzymian. 
Chociaż zapraszano serdecznie Atretesa, by dołączył do wszystkich, 
ten wolał wziąć dzban wina i kielich i usadowić się w najdalszym 
zakątku sali. Był trochę zaskoczony tym, że nie Teofil 
przewodniczył nabożeństwu, lecz niewolnik, który przyniósł wino. 
Był to mężczyzna młodszy od Teofila, nie tak potężnie zbudowany i 
o pokorniejszym wyglądzie. Mówił głosem łagodnym, któremu nie 
brakowało jednak pewnego rodzaju siły. 
- "Przeto nie możesz wymówić się od winy, człowiecze, kimkolwiek 
jesteś, gdy zabierasz się do sądzenia. W jakiej bowiem sprawie 
sądzisz drugiego, w tej sam na siebie wydajesz wyrok, bo ty 
czynisz to samo, co osądzasz. Wiemy zaś, że sąd Boży według prawdy 
dosięga tych, którzy się dopuszczają takich czynów. Czy myślisz, 
człowiecze, co osądzasz tych, którzy się dopuszczają takich 
czynów, a sam czynisz to samo, że ty unikniesz potępienia Bożego?" 
Nie wiadomo dlaczego Atretes poczuł dreszcz strachu, słuchając 
tych słów. Miał uczucie, jakby ten, kto je napisał, zaglądał 
prosto do jego serca. Słowa płynęły i nagle coś w nim drgnęło, 
jakby sypnęły się na jego duszę rozżarzone węgle. 
- "Albowiem u Boga nie ma względu na osobę... Bóg sądzić będzie 
ukryte czyny ludzkie..." 
Opróżnił już cały dzban, lecz chciał jeszcze wina, by utopić w nim 
małostkowy strach, który nie dawał mu spokoju. 
- "Grobem otwartym jest ich gardło!..." 
Ten list został napisany do Rzymian! Czemu więc on czuje tak 
dojmujący ból, czemu krwawi? Przycisnął dłonie do uszu, żeby 
odgrodzić się od głosu czytającego list. 
Teofil dostrzegł to i zaczął dziękować Bogu. "On cię słyszy, 
Ojcze. Zasiej swe słowo w jego sercu, aby zrodziło się nowe 
dziecię Boże." 
Rispa podeszła cicho, niezauważalnie do Rzymianina - nie dlatego, 
że zyskała nadzieję dla Atretesa, ale z rozpaczy nad własnym 
grzechem. Czyż nie osądziła Atretesa, kiedy ten wydawał wyrok na 
innych? Spytała, czym różni się od tamtych. Czy więc ona nie jest 
taka sama? 
"Ojcze, chcę być podobna Tobie, i taka jestem! Wybacz mi! Błagam, 
Ojcze, wybacz! Oczyść moje nieprawe serce i uczyń ze mnie 
narzędzie miłości i pokoju." 

Kiedy wszyscy już poszli i zapadła noc, Atretes położył się, ale 
nie mógł zasnąć. Nękały go słowa, które usłyszał. Ludzie chcieli 
go zabić mieczem i włócznią. Zakuto go w łańcuchy, bito, 
piętnowano żelazem i grożono mu kastracją, a jednak strach nie 
przenikał go wtedy tak, jak przeniknął teraz, kiedy czytano słowa 
listu napisanego przez człowieka, którego Atretes nie znał. 
Dlaczego? Jakąż siłę ma ten zwój, że tak nęka jego umysł 
brzemieniem tego, co czeka jego, Atretesa? Śmierć. Czemu boi się 
jej teraz, skoro nie bał się nigdy przedtem? Wszyscy muszą kiedyś 
umrzeć. 
"Przez chrzest zanurzający nas w śmierć zostaliśmy razem z Nim 
pogrzebani..." 
Jego celem było zachować życie. I teraz słyszał jakby echo: "Żyj! 
Dźwignij się i żyj!" Z czego ma się dźwignąć? 
Kiedy wreszcie zasnął, wróciły dawne sny, te same, które nękały go 
w pieczarze pod Efezem. 
Szedł przez ciemność tak gęstą, że czuł, jak napiera na jego 
ciało. Widział tylko swoje dłonie. Szedł wytrwale, nic nie czując. 
I nagle ujrzał Artemizjon. Piękno budowli przyciągało, ale gdy się 
zbliżył, zobaczył, że rzeźby żyją, że wiją się i kłębią na 
marmurowych ścianach. Wszedł na wewnętrzny dziedziniec, czując na 
sobie spojrzenia kamiennych twarzy. Znalazłszy się na środku, 
ujrzał groteskową boginię. Ściany wokół niej zaczęły się kruszyć. 
Zaczął uciekać i wielkie spadające głazy mijały go ledwie o cal. 
Cała świątynia rozsypywała się, wszędzie tylko ogień i pył. Czuł 
gorąco i słyszał wycie tych, którzy znaleźli się w środku. On też 
chciał krzyczeć, ale nie miał czym oddychać. Biegł między rzędami 
kolumn. Cała świątynia runęła i coś zwaliło go z nóg. Zadrżała 
ziemia. 
Wszystko pogrążyło się znowu w ciemności i zimnie bez światła, 
barwy, dźwięku. Dźwignął się i poszedł kulejąc; serce biło mu 
coraz szybciej, kiedy tak zdążał ku czemuś, czego nie potrafił 
nazwać. 
Miał teraz przed sobą rzeźbiarza. Kamień, nad którym pracował 
rzeźbiarz, przypominał kształtami człowieka. Atretes podszedł 
bliżej i zobaczył, że kształty te są coraz wyraźniejsze. Był to 
jego posąg, taki sam, jak te, które sprzedawano pod amfiteatrem. 
Słyszał ryk tłumu, który był jak zgłodniała, pożerająca bestia. 
Nie był w stanie się poruszyć. 
Rzeźbiarz odchylił rękę z młotem. 
"Nie" - jęknął Atretes, wiedząc, co tamten zamierza uczynić. 
"Nie!" - krzyknął. Chciał biec do rzeźbiarza, by go powstrzymać, 
ale jakaś siła przykuła go do miejsca i rzeźbiarz uderzył potężnie 
młotem, roztrzaskując kamienny wizerunek. 
Atretes padł na ziemię. Leżał bardzo długo w ciemności, a kiedy w 
końcu wstał, nie mógł poruszyć nogami. Ze wszystkich stron 
napierała jakaś zimna masa; czuł, jak w niej tonie. 
Widział wokół siebie las zupełnie jak w Germanii. Stał w bagnie, 
dokoła pełno było jego ziomków, którzy przypatrywali się mu, ale 
nie zamierzali wyciągnąć pomocnej ręki. Zobaczył ojca, żonę, 
przyjaciół i innych zmarłych dawno współplemieńców. Patrzyli na 
niego pustymi oczami. "Pomocy!" - szepnął, czując coraz większy 
ciężar uciskający nogi. Zimne błoto wciągnęło go już po pierś. 
"Pomocy!" 
I nagle pojawił się przed nim nieznajomy. "Ujmij moją dłoń, 
Atretesie." 
Atretes zmarszczył brwi, nie mogąc dostrzec wyraźnie twarzy tego 
człowieka. Był to ubrany na biało mężczyzna, niepodobny do tych, 
których Atretes kiedykolwiek widział. "Nie dosięgnę" - odparł, 
zbyt przestraszony, żeby spróbować. 
"Ujmij moją dłoń, a wydobędę cię z dołu." I nagle nieznajomy, 
wyciągający do niego ręce, był blisko, tak blisko, że Atretes 
poczuł na sobie jego ciepły oddech. 
Dłonie mężczyzny krwawiły. 
Atretes obudził się nagle. Dyszał ciężko. Ktoś go dotknął i 
Germanin usiadł z chrapliwym okrzykiem. 
- Sza! Wszystko dobrze, Atretesie - szepnęła Rispa. - Znowu 
dręczyły cię koszmary. 
Serce waliło mu jak młot, całe ciało spływało potem. Zadrżał i 
potrząsnął głową, jakby chciał pozbyć się złego uroku. Rispa 
zdjęła z ramion pled i okryła nim Atretesa. 
- Śniło ci się, że jesteś na arenie? 
- Nie. 
Przenikał go spokój panujący w kryptoportyku. Po drugiej stronie 
sali migotał mały płomyk glinianej lampki. Siennik Teofila był 
pusty. Atretes przypomniał sobie, że Rzymianin wyszedł z Alfiną i 
Rufusem, gdy tylko zakończyło się zgromadzenie. Rispa podążyła 
wzrokiem za jego spojrzeniem. 
- Teofil jeszcze nie wrócił. Poszedł zobaczyć, jaka jest sytuacja 
w mieście. Powiedział, że będzie z powrotem o świcie. 
- Chcę opuścić to miejsce. 
- Ja też - szepnęła. 
- Nic nie rozumiesz. Ja muszę się stąd wydostać. 
Odgarnęła mu włosy z twarzy. 
- Wszystko będzie dobrze. - Zaczęła rozcierać mu plecy. - Staraj 
się myśleć o czymś innym. Musisz się wyspać. 
Przemawia do niego jak do dziecka! Dotyka go jakby był dzieckiem! 
Kiedy otoczył ją ramieniem w talii, jęknęła. 
- Co robisz? 
- Chcesz mnie pocieszyć? Pociesz mnie jak pociesza się mężczyznę! 
Ujął jej podbródek i wparł się wargami w jej usta. Szamotała się, 
ale trzymał ją mocno. Kiedy w końcu ją puścił, zaniosła się 
spazmatycznym płaczem. 
- Kim jestem dla ciebie, Atretesie? Jeszcze jednym obliczem 
wyjącego tłumu? Nie było mnie tam! Przysięgam ci na Boga, że nigdy 
mnie tam nie było! 
Jej głos załamał się. Odwróciła głowę i z jej oczu popłynęły łzy. 
Zalała go fala wstydu. Cofnął się. Odepchnęła się gwałtownie od 
niego i usiadła. Schwycił ją za rękę. Widział jej twarz w nikłym 
świetle lampki i przeklinał sam siebie za swoją dzikość. 
- Poczekaj - poprosił. 
- Pozwól mi odejść. - Drżała na całym ciele. 
- Jeszcze nie. 
Dotknął jej włosów, a ona szarpnęła się do tyłu. Chciała się mu 
wyrwać, ale była za słaba, odwróciła więc tylko zalaną łzami 
twarz. Jej łkania rozdzierały mu serce. 
- Nie płacz! - rzucił gniewnie. 
- Kocham cię. O Boże, pomóż! Kocham cię, a ty chcesz zrobić coś 
takiego! 
Jej nieoczekiwane wyznanie napełniło go poczuciem ulgi i 
jednocześnie wyrzutami sumienia. Uklęknął obok niej i przyciągnął 
ją w swe ramiona. Zamknął ją w mocnym uścisku, czując, jak jej 
ciało sztywnieje, opiera się. 
- Nie skrzywdzę cię. Przysięgam na mój miecz. - Wtulił głowę w 
zagłębienie jej ramienia. - Pozwól, bym trzymał cię w ramionach. 
Wstrząsało nią łkanie. Płakała bezgłośnie, ale to jeszcze bardziej 
rozdzierało mu serce. Nie ufa mu, ale dlaczego miałaby ufać? 
- Jestem inny - powiedział. 
W czym inny, skoro wyładowuje na niej swój gniew? Dlaczego? Bo 
dotknęła go z czułością, jaką okazuje jego synowi, nie zaś z 
namiętnością za którą tęsknił? 
- Potraktowałaś mnie jak dziecko i czerwone plamy zaczęły mi latać 
przed oczami - powiedział z ustami wtulonymi w jej włosy, szukając 
wytłumaczenia, które zatarłoby to, co niewybaczalne. Zacisnął 
powieki. - Oszalałem. Przestałem myśleć. 
- Ty zawsze jesteś szalony. Nigdy nie myślisz. Puść mnie! - prosiła 
przez łzy. 
- Dopiero, kiedy zrozumiesz... 
- Co mam zrozumieć? Że jestem dla ciebie niczym, że widzisz we 
mnie taką samą kobietę jak te, które przysyłano ci w szkole 
gladiatorów? 
Znowu zaczęła się szamotać, łkając spazmatycznie. 
- Zaczynasz znaczyć dla mnie zbyt wiele - powiedział chrapliwie. 
Poczuł, że Rispa zastyga bez ruchu w jego ramionach. - Kochałem w 
moim życiu trzy kobiety: matkę, żonę Anię i Julię Walerian. 
Wszystkie trzy odeszły. Moja żona umarła przy porodzie, zabierając 
ze sobą dziecko. Moją matkę zabili Rzymianie, a Julia Walerian... 
- Zamknął oczy. - Nie chcę przeżywać raz jeszcze tego bólu. 
Puścił ją. 
Obróciła głowę i spojrzała na niego. Pełne uczucia ciemne oczy 
lśniły od łez. 
- Zamykasz więc serce na wszystko, co dobre. 
- Nie zamierzam już kochać nikogo. 
Nie powiedziała mu, jak wiele ona sama straciła. Rodzinę, męża, 
dziecko. Po co o tym mówić? 
- Wolałbyś, żebym ci się oddała jak nierządnica. Wolisz śmiecie 
niż złoto. 
- Wcale tego nie powiedziałem. 
- I nie musiałeś. Okazujesz to za każdym razem, kiedy na mnie 
patrzysz, kiedy mnie dotykasz. - Na jej bladej twarzy widać było 
żal przemieszany z gniewem. - Osądzasz mnie za jej czyny i szukasz 
zemsty. 
- Powinnaś wiedzieć, że niczego nie rozumiesz. Jak kobieta mogłaby 
zrozumieć mężczyznę? 
- Rozumiem, że nie chcesz kochać w pełni swojego syna, bo może 
umrzeć albo zostać niewolnikiem, albo wyrosnąć na kogoś, kto 
przyniesie ci taki sam zawód, jak jego matka. Jakże głupi może być 
mężczyzna! 
Zaczął mu drgać mięsień w twarzy, oczy zwęziły się. 
- Ostrożnie. 
- Czego mam się lękać? Twojego gniewu? Już wyrządziłeś mi 
największe zło. Jesteś odważny, Atretesie, kiedy masz w dłoni 
miecz lub oszczep. Na arenie nikt ci nie dorówna. Ale w tym, co w 
życiu najważniejsze, jesteś zwykłym tchórzem! 
Wstała szybko i odeszła na drugi koniec sali. Rzuciła się na 
siennik obok koszyka, w którym spał Kaleb, zwinęła się na boku i 
naciągnęła pled na głowę. 
Atretes położył się, ale nie mógł zasnąć, słyszał bowiem jej ciche 
łkanie. 

Rozdział XI 


Kiedy wrócił Teofil, Atretes, nie wstając z posłania, przyglądał 
mu się w nikłym świetle kaganka. Rzymianin przeszedł spokojnym 
krokiem przez salę i stanął nad Rispą. Kaleb obudził się już i 
Rispa go nakarmiła. Teofil pochylił się i poprawił okrywający ją 
pled. 
Atretes dźwignął się powoli. Ten czuły gest Teofila sprawił, że w 
piersi rozgorzał mu jakiś dokuczliwy ogień. Teofil spojrzał w jego 
stronę i wyprostował się, ale nie sprawiał wrażenia zaskoczonego 
tym, że Atretes nie śpi. Uśmiechnął się szeroko i ruszył w stronę 
Germanina, kiedy jednak ujrzał wyraz twarzy Atretesa, jego uśmiech 
zaczął gasnąć. 
- Co się stało? 
- Kiedy mogę się stąd wydostać? 
- Dzisiaj - odparł Teofil przyciszonym głosem. - W mieście panuje 
zamęt. Żołnierzy odwołano, by gasili ogień i zapanowali nad 
paniką. Z łatwością wmieszamy się między ludzi uciekających z 
miasta. 
Atretes zapomniał o gniewie. 
- A konie? 
- Kupimy je dalej na północ. Będą tam tańsze. Zresztą, gdybyśmy 
poruszali się zbyt pospiesznie, zwrócilibyśmy na siebie uwagę 
żołnierzy patrolujących drogi. 
- Potrzebujemy prowiantu. 
- Rufus już o to zadbał. Weźmiemy ze sobą prowiant na tydzień i 
będziemy posuwali się główną drogą, żeby uniknąć ciekawości 
żołnierzy Domicjana. 
- A co z samym Domicjanem? 
- Na razie musiał uśmierzyć swój gniew. 
W głosie Teofila był jakiś odcień świadczący, że wcale nie 
wszystko układa się pomyślnie. 
- Czego mi nie powiedziałeś, Rzymianinie? 
Teofil spojrzał na niego posępnie. 
- Pugnaks nie żyje. 
- Nie żyje? Jak to się stało? 
- Oskarżono go o udzielanie schronienia wrogowi cesarstwa i 
posłano na arenę. 
Atretes zaklął pod nosem i odwrócił się, żeby odejść. Potarł kark. 
- No tak, Pugnaks dostał to, czego pragnął: możliwość powiększenia 
chwały. 
- Niestety nie. 
Atretes obrzucił spojrzeniem Teofila. 
- Domicjan kazał puścić na niego zgraję dzikich psów - wyjaśnił 
Rzymianin. 
- Psów? - powtórzył Atretes i poczuł, że robi się mu niedobrze. 
Nie ma większej hańby dla mężczyzny niż stać się pokarmem dla 
zwierząt. Najgorsze upokorzenie! Zmarszczył brwi. - To nie 
wszystko, prawda? 
- Domicjan rozkazał, by wzięto na spytki lanistę z Wielkiej 
Szkoły. 
- Bato - powiedział głuchym głosem Atretes. Serce mu się ścisnęło. 
- Domicjan uwięził go i torturował. Ponieważ nie uzyskał 
informacji, których szukał, wystawił lanistę przeciwko innemu 
Afrykaninowi. Bato zranił go, a tłum dał znak podlice verso. 
Zamiast tego twój przyjaciel obrócił sztylet przeciwko sobie. 
Atretesa ogarnęła czarna rozpacz. Jęknął i odwrócił się, nie 
chcąc, by Rzymianin zobaczył, co czuje. Śmierć dwóch kolejnych 
ludzi obciąża jego konto. 
Teofil zauważył, jak bardzo Atretes jest wstrząśnięty. 
- Domicjan odpowie za to, co uczynił - rzekł spokojnym głosem, 
kładąc dłoń na ramieniu Atretesa. 
Germanin strząsnął dłoń Rzymianina. 
- Przed kim? Przed swoim bratem cesarzem? - warknął i jego 
błękitne oczy wypełniły się łzami gniewu. - Przed Rzymem, który 
składa ofiary z ludzi na ołtarzu swej rozrywki? 
- Przed Bogiem - powiedziała Rispa, wstając z Kalebem na ręku po 
drugiej stronie kryptoportyku. 
- Wybacz, Rispo - rzekł Teofil. - Nie chciałem cię budzić. 
- Wkrótce będzie świtać. - Podniosła wzrok na otwór w sklepieniu. 
- Przygotuję siebie i Kaleba. 
Teofil przenosił spojrzenie z niej na Atretesa i z powrotem, 
wyczuwając panujące między nimi napięcie. 
- Czego tak wypatrujesz? 
Teofil obrzucił go pozbawionym wyrazu spojrzeniem. 
- Spakuj wszystko, co chcesz zabrać. Za godzinę wyruszamy. 
Sam też wziął się do pakowania swoich rzeczy. 

Kiedy wzeszło słońce, Teofil, Atretes i Rispa z Kalebem, niosąc 
swoje tobołki, wmieszali się w tłum uciekinierów z Rzymu. Niebo 
poszarzało od dymu, w powietrzu unosił się ciężki zapach sadzy i 
popiołu. Szli skrajem drogi wśród chłopów, natomiast bogatsi 
rzymscy obywatele, podróżujący powozami, zawładnęli środkiem 
drogi, spiesząc do swoich wiejskich posiadłości. 
Rispa przenosiła ciężar Kaleba z ręki do ręki. Rano podniosła go 
bez trudu, ale teraz miała wrażenie, że każdy mijany kamień milowy 
dodaje dziecku ciężaru. Kiedy znużył się tym, że miał ograniczone 
ruchy, rozsupłała szal i niosła go wygodniej, na biodrze. Po 
pokonaniu następnej mili Kaleb znowu zaczął grymasić, a Rispa 
opadła całkiem z sił. Teofil zauważył, że kobieta ledwie trzyma 
się na nogach. 
- Odpoczniemy przy tym strumyku. 
Atretes milczał, utrzymując od rana tę samą odległość między sobą 
a Rzymianinem. Teofil patrzył, jak Atretes zrzuca tobołek. To, co 
zaszło między Germaninem a Rispą poprzedniej nocy, nadal ciążyło 
obojgu. Unikali nawzajem swojego wzroku. 
Rispa skrzywiła się, kładąc Kaleba na ziemi. Usiadła przy nim nad 
strumieniem. Dziecko zaczęło piszczeć z zachwytu i czołgać się w 
stronę szemrzącej wody. 
- Och, Kalebie - westchnęła ze znużeniem i irytacją. 
Marzyła o tym, żeby wymoczyć w strumieniu obolałe stopy, ale 
wiedziała, że nie może ciągle krępować ruchów dziecka. 
- Siadaj i odpocznij - mruknął Atretes tak samo rozdrażnionym 
tonem. Nie zwróciła na niego uwagi. Wstała. Atretes burknął coś po 
germańsku. Położył swoją ciężką dłoń na jej ramieniu i zmusił do 
tego, by usiadła. - Powiedziałem, że masz siedzieć! 
Uniósł Kaleba z trawy i poszedł brzegiem strumienia, niosąc 
dziecko pod pachą jak worek. 
Rispa zaczerwieniła się i wstała. Niepokój był silniejszy niż 
zmęczenie. 
- Nie noś go w ten sposób, Atretesie. To dziecko, nie worek zboża. 
Teofil stłumił uśmiech, patrząc na dyndające nóżki chłopczyka. 
- Daj pokój. Dziecku nic się nie stanie w rękach ojca. 
Patrzyła na Atretesa, walcząc z łzami napływającymi do oczu. 
- Chciałabym mieć tyle ufności co ty - powiedziała zgnębionym 
głosem. 
Przygryzła wargi i odwróciła głowę w inną stronę. Teofil oparł się 
wygodnie na swoim tobołku. 
- Dalej, Rispo, płacz nad nim. Płacz przynosi ukojenie. 
- Nie będę płakać nad nim, lecz nad sobą. - Przełknęła z trudem 
ślinę przez boleśnie zaciśnięte gardło. - To najbardziej 
drażniący, tępy, gruboskórny... 
Walcząc z kłębiącymi się w niej uczuciami, usiadła i zwiesiła 
głowę, by ukryć twarz przed spojrzeniem Teofila. 
- Co się stało w nocy? 
Twarz Rispy oblał rumieniec. 
- Nic, co mogłoby mnie zaskoczyć - odparła posępnie. 
Teofil zamyślił się. Miał swój pogląd na to, co się stało, ale 
miał też nadzieję, że się myli. Widział, jak Atretes na nią 
patrzył. Uśmiechnął się sam do siebie. Gdyby miał parę lat mniej 
albo gdyby ona parę więcej, Atretes nie miałby przed sobą wolnego 
pola. 
- Jest trochę szorstki, ale musisz dać mu czas... 
Spojrzała na niego gorejącymi oczami i Teofil poczuł się 
zaskoczony. Pomyślał, że wie już, co się zdarzyło. Poczuł, że krew 
się w nim burzy. 
- Czyżby Atretes...? 
- Nie - zaprzeczyła szybko i wyraźnie zawstydzona odwróciła głowę. 
- Powstrzymał się. 
"To już coś" - pomyślał Teofil. Po paru latach spędzonych w szkole 
gladiatorów człowiek może całkiem stracić poczucie przyzwoitości. 
A Atretes spędził tam całych dziesięć lat! 
- Rispo, zakuto go w kajdany, bito, napiętnowano żelazem i 
tresowano jak zwierzę do cyrku. - Czuł, że powinien wytłumaczyć 
jej postępowanie barbarzyńcy. - Nie można z dnia na dzień stać się 
człowiekiem cywilizowanym. 
- Przecież nie ja zrobiłam mu to wszystko. 
- Nie, ale jesteś dla niego większym zagrożeniem niż wszystko, 
czemu stawiał czoło. On cały płonie. 
- Nie podsycałam tego ognia. 
- Czyżbyś nie zauważyła, jak działa na niego twoja bliskość? 
- Jedynym uczuciem, jakie nosi w sobie, i to w nadmiarze, jest 
gniew! - rzuciła i jej ciemne oczy rozbłysły. 
- Musiał go w sobie pielęgnować, żeby żyć. Czy można go za to 
potępiać? 
- Ja mogę go potępiać tylko za to, jak postępuje ze mną - odparła, 
urażona, że właśnie Teofil podjął się obrony Atretesa. 
- I dokąd cię to zaprowadzi? - Spostrzegł, że to pytanie zbiło ją 
z tropu. Wygląda na to, że nie tylko Atretesa nęka płomień uczuć. 
- Czy nie próbujesz w tej chwili skryć się za zasłoną gniewu, gdyż 
Atretes cię zranił? Kochaj go tak, jak jest twoim powołaniem go 
kochać. Jeśli tego nie potrafisz, skąd, na Boga, ma się 
dowiedzieć, że jest różnica między tym, czym go karmiono, a tym, 
co ty i ja możemy mu ofiarować? 
Co ona mu ofiarowuje? 
- To nie takie proste. 
- Czy cokolwiek jest proste? - uśmiechnął się łagodnie. 
- Nic nie pojmujesz - powiedziała słabym głosem i opuściła 
spojrzenie na swoje splecione dłonie. 
Jakże miałby ją pojmować, skoro ona nie pojmuje samej siebie? 
- Stawiam cały mój zapas soli, że dokładnie to samo powiedział ci 
w nocy. - Roześmiał się cicho i opadł na swoje rzeczy. - 
Drażniący, tępy, gruboskórny... - powtórzył jej słowa, układając 
się wygodnie. Ziewnął szeroko i zamknął oczy. - Jedno warte 
drugiego. 
Jego słowa ubodły ją. Milczała. Teofil drzemał w słońcu, a ona 
pogrążyła się w rozmyślaniach, modląc się, żeby Pan zechciał 
oczyścić ją ze złych myśli i odnowić jej ducha. 
- Spraw, bym myślała stale o Tobie, Ojcze. Atretes jest uparty, 
nieczuły, męczący, nieznośny - szepnęła cichutko, żeby nie obudzić 
Teofila. 
"Wybacz, jak wybaczono tobie." 
"Panie, nie zasłużyłam, by tak się ze mną obchodzono. Chciałam go 
pocieszać, nie uwodzić. A on potraktował mnie jak nierządnicę." 
"Wybacz!..." 
"Ojcze, uwolnij mnie od pociągu do tego człowieka. Błagam Cię, byś 
zechciał ugasić moje do niego uczucia. Rozpraszają mnie i dręczą, 
a dość już mi ciężko iść tą drogą nawet, gdyby mego słabego ciała 
nie obciążały te uczucia. Nie chcę znaleźć się w Germanii. Czy nie 
możesz zmienić swego zamysłu? Może jakieś miasteczko w północnej 
Italii? Germania jest tak daleko, a jeśli jego ziomkowie 
przypominają choć trochę jego..." 
"Pragnę współczucia, nie zaś ofiary." 
To, co zapamiętała z Pisma, nic dla niej nie znaczyło w obliczu 
burzliwych uczuć, wiedziała jednak, że cokolwiek myśli lub czuje, 
Bóg nakazał jej posłuszeństwo. Jezus kazał wybaczać i ona musi 
wybaczać, czy chce tego, czy nie. 
Nie zaprzestając modlitwy, wstała i poszła wysokim brzegiem 
strumienia. "Nie chcę mu wybaczyć, Panie. Jeśli mam to uczynić, 
muszę mieć Twoje serce. Moje wyschło w żarze gniewu Atretesa i 
mojego. Chcę spoliczkować go i krzyczeć. Gdybym była mężczyzną i 
miała jego siłę..." 
"Uspokój się, umiłowana." 
Rispa przystanęła i zwiesiła ze wstydem głowę. Serce jej krwawiło. 
"Jeśli jest Twoją wolą, Panie, bym mu wybaczyła, odmień, proszę, 
me serce, gdyż jest teraz czarne, tak czarne, że nie widzę drogi 
wyjścia z otchłani, w którą tej nocy zepchnął mnie Atretes. Pomóż 
mi spełnić Twoją wolę. Pokaż mi inne oblicze tego człowieka." 
Usłyszała pisk Kaleba i przyspieszyła kroku. Zobaczyła ich poniżej 
za zasłoną bujnego listowia. Atretes siedział na piasku z 
rozłożonymi szeroko nogami, a Kaleb siedział tuż przed nim. W 
pewnej chwili dziecko przywarło do wielkiej dłoni mężczyzny i 
dźwignęło się na nóżki, a potem zrobiło niepewny krok w stronę 
ojca. Zaraz jednak pulchne nóżyny zaplątały się i Kaleb usiadł 
ciężko na piasku. Rozpłakał się, a Atretes podniósł go, trącił 
nosem w szyję i pocałował. 
Poczuła ucisk w piersi i nagle cały gniew zniknął. Barbarzyńca, 
który w nocy ją napastował, teraz kołysał syna z czułością więcej 
mówiącą o miłości niż najpiękniejsze słowa. Kiedy Kaleb się 
uspokoił, Atretes znowu posadził go na piasku i przesunął dłonią 
po ciemnych, delikatnych włosach na główce dziecka. Kaleb 
wymachiwał z zadowoleniem ramionami. 
Rispa przyglądała się im przez łzy. "Prosiłam, Panie, i 
odpowiedziałeś." 
Zebrała się w sobie i zaczęła schodzić z wysokiego brzegu. Miała 
złe przeczucia, gdyż to, co zrobił w nocy Atretes, było nadal 
otwartą raną, nadal nakazywało jej ostrożność. Spod jej sandała 
usunęła się mała lawina kamyczków. Atretes zesztywniał i obrócił 
głowę. Twarz mu stężała. Zajął się z powrotem Kalebem, nie 
zwracając na nią uwagi. Brzdąc popiskiwał radośnie i wymachiwał 
rączkami. "Mama... mama... mama..." 
Usiadła na kamieniu i otuliła się szalem. Zrobiło się zimno czy 
chłód ogarnął ją przez to, co działo się w jej sercu? Patrzyła, 
jak synek łapie palce Atretesa i znowu ciągnie się do góry. Pisnął 
i pochylił się tak, że niemal wywinął koziołka. Atretes przesunął 
nogę, by go podtrzymać. Paluszki Kaleba zagłębiły się w udo 
Germanina. 
Wzburzona urodą mężczyzny Rispa spuściła wzrok i spojrzała na 
swoje dłonie. Zebrała się na odwagę i postanowiła odezwać się do 
niego, nim górę weźmie w niej duma. 
- Pragniesz za wszelką cenę chronić swe serce, Atretesie, ale już 
za późno, prawda? 
Wyczuła chłód jego milczenia i podniosła spojrzenie, niepewna, czy 
nie zatopiła głębiej kolca w jego duszę. 
"O Panie, daj mi słowa. Nie moje słowa, które ranią, ale Twoje, 
które uzdrawiają." 
Wstała i podeszła bliżej, nie na tyle jednak blisko, by nie mogła 
się cofnąć, gdyby Atretes znowu zachował się jak barbarzyńca. Nie 
chciała, aby źle zrozumiał to, że do niego podeszła. 
Jakby czytając w jej myślach, Atretes obrzucił ją 
zniecierpliwionym spojrzeniem. 
- Jeśli przyszłaś po dziecko, weźże je. 
- Nic nie może być przy tobie proste - rzuciła, zmagając się ze 
sobą. 
Miała ochotę uderzyć go i jednocześnie płakać nad nim. Jakie ma 
prawo okazywać jej swój gniew? To on przez swoje niestosowne 
zachowanie doprowadził do tego, że są ze sobą skłóceni. 
"Musiał pielęgnować w sobie gniew, żeby żyć..." 
Przypomniała sobie słowa Teofila i poczuła się niepewnie. Chciała 
zrozumieć Atretesa, pokazać, jak odmieniłoby się jego życie, gdyby 
przyszedł do Pana. Jak jednak dotrzeć do człowieka, którego zakuto 
w łańcuchy, bito, wykorzystywano i zdradzano? Czy można do niego 
dotrzeć, skoro tak nienawidzi miłości? 
"O Boże Pomóż!" 
- Wszyscy jesteśmy jak dzieci, Atretesie. Chcemy wstać i chodzić o 
własnych siłach. Lecz jak Kaleb musimy przytrzymać się czegoś, 
podejmując wysiłek dźwignięcia się z ziemi. - Spojrzała na niego. 
Czy chociaż słucha? Czy to, co ona mówi, ma dla niego jakiekolwiek 
znaczenie? - Czasem chwytamy się czegoś niewłaściwego i wtedy 
upadamy. 
Wybuchnęła cichym, urywanym śmiechem. Zamknęła oczy, spuściła 
głowę i westchnęła. 
- Byłam bezradna jak ty. I pod wieloma względami nadal jestem. Nie 
potrafię zrobić kroku bez wsparcia od Pana. Za każdym razem, kiedy 
choćby na chwilę wyrzekam się tego wsparcia, znowu padam na twarz. 
Jak tej nocy. 
Podniosła głowę, otworzyła oczy i zobaczyła, że Atretes patrzy na 
nią. Zrobiło jej się sucho w ustach i serce zaczęło jej bić jak 
oszalałe. Co powiedziała, że tak na nią patrzy? O czym myśli? 
Przestraszyła się tych jego myśli i nie zważając na intensywność 
jego spojrzenia, rzuciła się głową do przodu. Pragnęła jak 
najszybciej z tym skończyć i odejść. 
- Wybacz, że nie szczędziłam ci w nocy obraźliwych słów. - Jego 
oczy zwęziły się i Rispa zaczęła się zastanawiać, jak dalece 
Atretes jej wierzy. - Wybacz - powtórzyła, wkładając w to słowo 
całe swe serce. - Chciałabym ci obiecać, że to się nie powtórzy, 
ale nie mogę. - Przemknęły jej przez głowę setki usprawiedliwień, 
ale odrzuciła je wszystkie z jednego bezspornego powodu: chciała 
się poprawić i zbudować most między sobą a tym zimnym, siedzącym 
bez słowa przed nią mężczyzną. - Błagam cię, Atretesie, nie trwaj 
w gniewie. Ten gniew w końcu cię zniszczy. 
Ponieważ nadal milczał, ogarnęła ją rozpacz. 
- To wszystko, co miałam ci do powiedzenia. 
Zamierzała odejść, ale w tym momencie Atretes wstał. 
Przerażona wstrzymała dech i zrobiła krok do tyłu. Była to 
instynktowna próba oddalenia się od niebezpieczeństwa, próba, 
która wyjaśniła Atretesowi więcej niż jakiekolwiek słowa. Czy może 
się poczuć zaskoczony lub urażony jej brakiem zaufania po tym, co 
zrobił w nocy? 
Kaleb zaczął pełznąć w stronę strumienia. Atretes zrobił krok i 
znowu wziął syna pod pachę. 
- Nie powinieneś trzymać go w ten sposób. 
Zignorował jej matczyną troskę i krótko przeciął sprawę: 
- Nie musisz się mnie bać. Nie zrobię już tego, co tej nocy. 
- Wcale się nie bałam. 
- Doprawdy? - rzucił oschle, wpatrując się w żyłę pulsującą w jej 
szyi. 
- Zaskoczyłeś mnie i tyle. 
Spojrzał tylko na nią, czując, że znowu ogarnia go płomień 
pożądania. Kiedy nasłuchiwał, jak się tu zbliżała, oczekiwał słów 
mściwych, znieważających, nawet szyderczych. Był na nie 
przygotowany, miał odpowiedni oręż. Gdyby zaczęła z niego drwić, 
uśmierzyłaby jego poczucie winy. Ale ona prosiła o wybaczenie... 
wytrącając mu oręż z ręki. Szukał słów i nie mógł znaleźć żadnych 
stosownych. 
Czekała przez chwilę, żeby się odezwał. Patrzyła mu w twarz i jej 
twarz złagodniała, a czarne oczy napełniły się współczuciem i 
tkliwością. 
- Wybaczam ci, Atretesie. Nigdy już o tym nie wspomnę. 
Odwróciła się i zaczęła się wspinać na wysoki brzeg. Zobaczył 
otartą skórę jej kostek w miejscu, gdzie zniszczone rzemienie 
sandałów raniły ją w ciągu godzin marszu. Z jej ust nie padło ani 
słowo skargi. Pragnął obmyć jej stopy, natrzeć balsamem i 
opatrzyć. Pragnął wziąć ją w ramiona i pocieszyć. 
- Rispo. - Jego głos był chropowaty i srogi, inny niżby chciał. 
Poczekał, aż na niego spojrzała. - Gdybyś nie wypowiedziała w nocy 
tych słów, nie pozwoliłbym ci odejść i niechby Hades pochłonął 
wszystkie twoje uczucia - przyznał z bolesną uczciwością. 
- Wiem - odparła równie szczerze. - Wiem, jak się bronić, ale nie 
chciałam sprawić ci bólu. 
Roześmiał się. Cóż za niesłychane słowa! Odwzajemniła się mu 
uśmiechem, jej czarne oczy były pełne szczerości i ciepła. Śmiech 
zamarł mu na ustach. Uderzyło go raz jeszcze, jak potężne są 
uczucia, które do niej żywi. 
- Nie mogę obiecać, że to się już nie zdarzy. - Wykrzywił z 
goryczą usta. - To dlatego, że jestem, jaki jestem. 
- To dlatego, że pozwoliłeś, by Rzym uczynił cię takim, jakim 
jesteś. 
Zacisnął usta. Poprawił sobie Kaleba i podszedł bliżej. 
- Od czasu, kiedy zjawiłaś się w mojej willi, nie tknąłem innej 
kobiety. Nie dlatego, by brakowało sposobności. 
Zaczerwieniła się. Czy ten mężczyzna zdaje sobie sprawę z tego, co 
jej wyznał? Jego siła i uroda zawsze ją onieśmielały, ale nigdy 
tak, jak to wyznanie, nie mógł już bowiem jaśniej wyrazić tego, 
ile ma dla niej szacunku. I te słowa wywarły na niej przerażająco 
mocne wrażenie. 
"Panie, nie pozwól, by ten człowiek stał się moją zgubą. Znasz 
moją słabość, Panie, rzuć więc głazy między Atretesa i mnie, bo 
inaczej nie wiem, czy będę w stanie wytrwać." 
Atretes przyglądał się uważnie jej twarzy i zobaczył wiele rzeczy, 
których - wiedział - wcale nie pragnęła okazać. Powoli podszedł do 
niej, czując narastające z każdym krokiem napięcie. Wspięła się 
odrobinę wyżej. Wiedział, że chce powiększyć dzielącą ich 
odległość. Zajrzał w jej oczy i zobaczył coś jeszcze. Chciała 
powiększyć tę odległość nie dlatego, że go nienawidzi, ale 
dlatego, że mógł dokonać wyłomu w jej murach obronnych. 
- Zabierz go. - Podał jej Kaleba. Musiała zejść dwa kroki niżej. I 
wtedy znowu spojrzała mu w oczy. Patrzył, jak jej źrenice 
rozszerzają się, aż miał wrażenie, że cały się w nie zapada. 
Pożądanie ogarnęło go jak płomień. Uśmiechnął się smutno. - Lepiej 
trzymaj swą tarczę bliżej siebie. 

Rozdział XII 


Kiedy wrócili, Teofil był już gotów do wymarszu. Atretes zarzucił 
na ramię swoje rzeczy i poszli dalej, pokonując jeszcze sześć mil, 
zanim rozbili obóz - także nad strumieniem. Rispa zanurzyła 
obolałe stopy w stojącej wodzie, żeby je wymoczyć, i jednocześnie 
kąpała Kaleba. Woda była zimna, ale dziecko cieszyło się nią. 
Pluskało się z ogromną przyjemnością. Rispa śmiała się, patrząc, 
jak rozpryskuje wodę na wszystkie strony. "Dość tego dobrego" - 
powiedziała w końcu. 
Zaniosła Kaleba na wysoki brzeg. Szarpał się, żeby odzyskać 
swobodę ruchów. Podtrzymując go pod pachy, postawiła na ziemi, 
żeby uczył się chodzić. Miękkie źdźbła młodej trawy łaskotały go w 
paluszki, podnosił więc wysoko stopy. Roześmiała się i położyła 
go, żeby mógł raczkować. Szła tuż za nim i uważała, aby nie 
wetknął sobie niczego do buzi. Miało się wrażenie, że chce 
posmakować wszystkiego, co go otaczało. 
Teofil przyglądał się idącej za Kalebem Rispie. Jej śmiech był 
zaraźliwy i Teofil uśmiechnął się. 
- Jest dobrą matką. 
Atretes siedział z posępną miną, nic nie mówiąc. Oparty plecami o 
pień dębu patrzył na nią przez dłuższą chwilę, a potem odchylił 
głowę do tyłu i spojrzał ponuro ku północy. Teofil podejrzewał, że 
Atretes zaczyna w tym momencie zdawać sobie sprawę, jak ciężkie 
zadanie postawił przed kobietą, dźwigającą na plecach dziecko, 
które z każdym dniem będzie coraz cięższe, ruchliwsze i bardziej 
wymagające. 
Zaszło słońce i Teofil rozpalił ognisko, a potem usiadł z Rispą, 
by wspominać fragmenty Pisma i śpiewać ku chwale Pana. Atretes 
poczuł się nieswojo, wstał więc i odszedł, szukając samotności w 
dość odległym zagajniku. Kiedy wrócił, zobaczył, że Rispa karmi 
Kaleba swoją porcją zbożowego kleiku. Dziecko najadło się szybko i 
nabrało ochoty do zabawy. Zaciekawione migoczącym płomieniem, 
zaczęło pełznąć w stronę ogniska. 
- Nie, nie - ostrzegła łagodnym głosem Rispa. 
Raz po raz próbowało dotrzeć do celu, a ona musiała wstawać, żeby 
odnieść je w miejsce oddalone od ognia. Rozdrażniony Kaleb płakał, 
a Rispa miała minę, jakby lada chwila zamierzała pójść w jego 
ślady. 
Atretes wstał i obszedł ognisko. 
- Daj mi go. 
- Zaraz się uspokoi. 
Pochylił się, podniósł syna i wrócił z nim na swoje miejsce po 
drugiej stronie ogniska. Przyklęknął i położył go na brzuszku. 
- Atretesie, kładziesz go zbyt blisko ognia. 
- Nauczy się trzymać od niego z daleka. 
Kaleb zaczął pełznąć prosto w stronę płomieni i Rispa zerwała się. 
- Siadaj! 
- Oparzy się! 
- Musi się nauczyć, co można robić, a czego nie. - Atretes siedział 
bez ruchu. - Kalebie, nie - rzucił stanowczym głosem. Pochylił się 
i klepnął lekko rączkę wyciągającą się w stronę rozżarzonego końca 
patyka. Zaskoczony Kaleb cofnął rączkę i zawahał się, ale 
zaciekawienie wzięło górę nad posłuszeństwem i znowu sięgnął w 
stronę węgli. - Nie! - Tym razem Atretes mocniej klepnął go po 
rączce. 
Chłopczykowi zadrżały wargi, ale pokusa była silniejsza. Rispa 
znowu się zerwała, ale było już za późno. Wyraz zaciekawienia 
zniknął z buzi Kaleba, a na jego miejsce pojawił się wyraz 
bolesnego zdumienia. Teofil złapał Rispę za nadgarstek i 
przytrzymał. Atretes podniósł synka. 
- Jak mogłeś? - wykrzyknęła. 
- Od kilku pęcherzy się nie umiera - odparł Atretes. - Raz na 
zawsze nauczy się posłuszeństwa. - Wtulił syna w zgięte 
przedramię. - Następnym razem będziesz wiedział, prawda? 
- Oddaj mi go, zanim znowu zrobisz mu krzywdę. 
Atretes nie zwrócił na nią uwagi. Przemawiał do syna łagodnym 
głosem po germańsku, oglądając poparzone paluszki. Podmuchał na 
nie i Kaleb trochę się uspokoił. Kiedy płacz ustał całkowicie, 
Atretes raz jeszcze obejrzał paluszki. 
- Nic poważnego. 
Rispa wpatrywała się w niego bez słowa, tylko łzy płynęły jej z 
oczu. Kaleb wiercił się, oparty o ojcowskie biodro, zachwycony, że 
skupił na sobie całą uwagę Atretesa. Ten zaś pomrukiwał zabawnie, 
przebierając po drobnych, wścibskich paluszkach i wywołując salwy 
śmiechu. Brał do ust palce syna i ssał je, zwłaszcza te oparzone. 
Po dłuższej chwili położył go z powrotem na ziemi. 
Spojrzenie Kaleba powędrowało natychmiast w stronę ognia. 
- O Boże! - wykrzyknęła Rispa. Dłoń Teofila zacisnęła się na jej 
ręce, przytrzymując kobietę na miejscu. - Atretesie, nie 
pozwól!... 
- Jest chłopcem i nie należy go rozpieszczać! 
- Jest małym dzieckiem! 
Nadal zafascynowany ogniem Kaleb kołysał się do przodu i do tyłu, 
najwyraźniej pogrążony w rozmyślaniach. 
Atretes odchylił się do tyłu i patrzył uważnie, co zrobi syn. 
- Jest tak samo uparty jak ty - powiedziała Rispa. - Jeśli 
pozwolisz, żeby znowu się sparzył, ostrzegam, że... 
Kaleb zaczął pełznąć w stronę pięknego, migoczącego światełka.
- Nie! - krzyknął stanowczym głosem Atretes. 
Kaleb usiadł i zaczął wymachiwać rączkami, wykrzykując głośno, 
żeby wszyscy wiedzieli, jaki jest rozzłoszczony. Teofil roześmiał 
się i puścił rękę Rispy. 
Rispa odetchnęła z ulgą, ale nadal patrzyła uważnie na Kaleba, na 
wypadek gdyby zechciał zmienić zamiar i ruszyć znowu ku miejscu, 
gdzie czekało go nieszczęście. Jednak dziecko podpełzło do 
tobołków i zaczęło się bawić rzemieniami. 
- Jest uparciuchem - powiedział Atretes, uśmiechając się 
przebiegle - ale nie głupcem. 
Rispy to nie rozbawiło ani nie ukoiło. 
- Chwała Bogu, że nie był akurat na krawędzi przepaści! 
Błękitne oczy Atretesa znowu patrzyły twardo i szyderczo. 
- Myślisz, że lepiej potrafisz zająć się moim synem niż ja? 
Bolesna lekcja jest trudna do opanowania, ale nigdy nie idzie w 
las. - Spojrzał prosto w jej oczy. - Ból chroni człowieka przed 
popełnieniem po raz drugi tego samego błędu. 
Wiedziała, że Atretes z rozmysłem zburzył most, który został 
między nimi zbudowany po południu. I to wyłącznie z jej winy. 
"Panie, kiedy nauczę się trzymać język za zębami?" Spojrzała ze 
smutkiem na Germanina i wyczuła, że znowu wzniósł wokół siebie mur 
obronny. Chociaż żyją obok siebie od wielu miesięcy, nadal mierzył 
ją tą samą miarą, co Julię Walerian i cały Rzym. Chętnie uczyniłby 
z niej swoją kochankę, ale nigdy nie dopuści do tego, żeby została 
jego towarzyszką i przyjacielem. 
"Ojcze, Ojcze!" 
Odwróciła głowę. Miała nadzieję, że Atretes nie domyśli się, jak 
łatwo mógłby przełamać jej obronę. Prawie odzyskała panowanie nad 
sobą kiedy Teofil położył dłoń na jej dłoni. Ten czuły gest 
całkowicie ją rozbroił. 
- Wybacz - szepnęła urywanym głosem i wstała. 
Atretes popatrzył, jak niknie w ciemności, i zerwał się, żeby 
pójść za nią. 
- Atretesie, siadaj! 
- Nie wtrącaj się! 
- Odniosłeś zwycięstwo. Ciesz się z niego, jeśli musisz, ale 
pozwól jej wycofać się z honorem. 
- Zajmij się swoimi sprawami, Rzymianinie! 
- Dobrze, jeśli jednak pragniesz ją ścigać, weź ze sobą Kaleba. - 
Ułożył się wygodnie na pledzie. - Chcę spać. 
Atretes poczuł, że ogarnia go wściekłość, ale zacisnął tylko 
pięści i został. Rispa poszła brzegiem strumienia i rychło stracił 
ją całkiem z oczu. Pragnął biec za nią, ale wiedział, że gdyby to 
zrobił, powiedziałby coś, czego by później żałował. Zdawał sobie 
sprawę z tego, jak Rispa przyjmuje jego szorstkie słowa. 
Schylił się, wziął do ręki grubą gałąź, przełamał i rzucił w 
ogień, wzbijając chmurę iskier. 
- Ruszymy jutro w stronę Civita Castellana, a potem na zachód, ku 
Morzu Tyrreńskiemu - powiedział, nie otwierając oczu Teofil. 

Rispa usiadła nad strumieniem i podkuliła nogi tak, że dotykały 
jej piersi. 
- Panie, jesteś mi potrzebny - szepnęła łamiącym się głosem. - Czy 
do końca życia będę wadziła się z tym człowiekiem? Tęsknię za 
Szczepanem. Tęsknię za poczuciem bezpieczeństwa, jakie było przy 
nim moim udziałem. Czemu nie mogłam podążać tamtą drogą? 
Oparła podbródek na kolanach, myśląc o tym, że powinna wrócić i 
pilnować Kaleba. Na szczęście Atretes pokazał, że potrafi 
doskonale zająć się dzieckiem. Rozedrgane refleksy księżycowego 
światła, podobne do królewskich klejnotów, przemykały po płynącej 
wodzie. Zaczerpnęła głęboko powietrza w płuca i poczuła, że jej 
wiara się umacnia. 
- Jesteś Panem stworzenia i dałeś nam Jezusa. Jakże mogę siedzieć 
tak i mówić, że czegoś nie rozumiesz? Kto poza Tobą, Ojcze, 
potrafi zrozumieć wszystko? 
Wstała i uniosła ramiona, kierując otwarte dłonie ku niebu. 
- Ojcze, dziękuję Ci za błogosławieństwo, jakim mnie obdarzyłeś. 
Wydobyłeś mnie z mroków, w których żyłam, i postawiłeś na mojej 
drodze Szczepana. Był człowiekiem czystym i czułym. Nigdy nie 
popełniał błędów, których ja nie umiałam się ustrzec. Zasługiwał 
na kogoś lepszego niż ja. Niektórzy ludzie są od urodzenia 
posłuszni, Panie, Twojej woli i Szczepan do nich należał. 
Jej głos nabrzmiał łzami. 
- Pomóż mi, bym pamiętała, że dla swoich celów stworzyłeś mnie 
taką, jaką jestem. Nie muszę znać tych celów. Nie wiem, dlaczego 
straciłam Szczepana ani dlaczego Rachela musiała umrzeć. Nie wiem 
nic poza tym, że zawsze mnie wspierasz, Panie. Wydobyłeś mnie z 
rozpaczy, dając mi Kaleba i nową radość. 
Opuściła ręce. 
I jest teraz Atretes. 
Potrząsnęła leciutko głową, zamknęła oczy i wzniosła twarz, by 
owiewał ją chłodny nocny wietrzyk. 
- Ileż tu spokoju i piękna, Panie - szepnęła. - Kiedy jestem sama 
jak teraz, potrafię powiedzieć sobie, że będziesz mnie wspierał, 
cokolwiek się zdarzy. Ale dźwigam, Panie, brzemię uczuć do tego 
człowieka. Wiesz, jaką jestem kobietą. To Ty mnie ukształtowałeś. 
Czy nie mogłeś stworzyć mnie odrobinę innej? Nie narażaj mnie, 
Panie, na pokusę, wiem bowiem, jakie słabe ze mnie naczynie. Każde 
słowo Atretesa trafia prosto do mego serca. Każde jego spojrzenie 
sprawia, że roztapiam się w środku. Każde dotknięcie - że zaczynam 
płonąć. 
Łagodny nocny wietrzyk pieścił liście drzewa nad strumieniem. 
Szmer przynosił ukojenie. 
- Panie, niechaj Twoje Słowo wyryje się w mym sercu, niechaj tylko 
Twojej miłości pragnę. Otwórz mój umysł i serce, bym piła słowo, 
które podaje mi co rano Teofil. Umocnij mnie, bym lepiej służyła 
Twoim celom. Odsuń ode mnie domysły i pytania, które nękają mnie, 
gdy tylko Atretes na mnie spojrzy. Pamiętam, jak to jest, kiedy 
kobieta czuje miłość mężczyzny. Czasem pragnę radować się znowu 
taką miłością. Pomóż mi, Panie, bym patrzyła na niego Twoimi 
oczami, a nie oczami kobiety z krwi i kości. Odkup go, Ojcze. 
Wydobądź go z przepaści i postaw na skale. 
Słyszała wokół siebie brzęk nocnych owadów i niosące ukojenie 
bulgotanie strumyka. 
Przeniknęło ją mocne poczucie pokoju. Zamilkła, zbyt wypełniona 
uczuciami, żeby mówić. "Muzyka, Panie. Wszędzie wokół mnie 
rozbrzmiewa muzyka Twego dzieła stworzenia." Pozwalała, by dokoła 
niej unosiła się słodka harmonia dźwięków. Myślała o tym, że Pan 
zawsze wspierał ją i dbał o nią, i jej odnowione serce 
nabrzmiewało radością. 
"O Panie, jesteś zawsze przy mnie. Mogę spocząć, ufając Twojej 
obietnicy. W Tobie składam całą ufność." 
Było jej teraz lżej na sercu, została odnowiona. Podciągnęła i 
zawiązała tunikę, żeby wejść do strumienia. Obracała się powoli z 
wyciągniętymi ramionami, skąpana w świetle księżyca. Pochyliła 
się, nabrała wody w dłonie i podrzuciła wysoko, jakby składając 
roziskrzone klejnoty w ofierze Temu, który ugasił jej pragnienie 
wodą życia. 
Serce śpiewało wraz z całym jej jestestwem. 

Atretes siedział z ponurą miną przy ognisku. Czekał. Wydawało mu 
się, że minęły godziny od chwili, kiedy zobaczył wychodzącą ze 
strumienia Rispę. Pochylił nieco głowę, żeby nie dostrzegła, że 
patrzył i czekał na jej powrót. Kiedy podeszła blisko, podniósł 
wzrok i zobaczył wilgotne loki okalające jej twarz. Czy kąpała się 
w lodowatym strumieniu? Spojrzała na Kaleba, który nadal bawił się 
przy tobołkach, potem na chrapiącego Teofila. Uśmiechnęła się z 
rozbawieniem i Atretes poczuł ucisk w piersi. 
Spojrzała na niego prawie z zawstydzeniem i zmęczona usiadła na 
pledzie po drugiej stronie ogniska. Dlaczego jest taka pełna 
spokoju, skąd ten wyraz szczęścia na twarzy? Chciał zapytać, 
dlaczego nie było jej tak długo. 
- Mama - powiedział Kaleb i ruszył w jej stronę. 
Kiedy posadziła go sobie na kolanach, zaczął trzeć piąstkami oczy. 
Pocałowała go w czubek głowy i pogłaskała po czarnych włosach. 
Wtulił się twarzą w jej pierś. Miał już piasek pod powiekami. 
Przeniosła ostrożnie jego ciężar, położyła się i przytuliła 
dziecko do siebie, żeby było mu ciepło. Naciągnęła na siebie szal, 
a potem rozpięła suknię, by nakarmić dziecko. 
Atretes nie spuszczał z niej wzroku, pragnąc z całego serca, by 
spojrzała w jego stronę. Kiedy wreszcie podniosła głowę i 
spojrzała na niego łagodnie, poczuł żar we krwi. Nigdy dotąd żadna 
kobieta nie patrzyła na niego w ten sposób. W świetle ogniska jej 
twarz była jakby powleczona złotem. 
- Dobrej nocy, Atretesie - powiedziała, zamykając oczy. 
Pragnął jej do bólu. Był wzburzony. Dorzucił kilka grubych gałęzi 
do ognia i spojrzał znowu w stronę Rispy. Spała. Drażniło go to, 
że ona ma tyle spokoju w sercu, kiedy w jego sercu panuje taki 
zamęt. Czy to Chrystus sprowadził na nią ten pokój? 
Spojrzenie Atretesa spoczęło na Kalebie. 
Jak to możliwe, by ten Bóg tak potężny pozwolił, ażeby Jego Syn... 
zginął z rąk wrogów? Gdzie tu potęga? 
Znowu zwrócił spojrzenie na twarz Rispy i zacisnął pięści. Chciał 
ją obudzić... ale po co? Żeby wyznać swoje wątpliwości, swoje 
pytania, swoje zainteresowanie tym dziwnym Bogiem? Przyznać się do 
tęsknoty, do dręczącej pustki, którą tak dotkliwie czuł, gdy 
widział, jak Rispa i Teofil dzielą się pokojem? 
Głupiec. Co za głupiec! Jutro muszą przejść wiele mil, a on, 
zamiast odpoczywać, patrzy ponad ogniem na kobietę i co gorsza 
czuje się całkowicie bezradny. 
Siedział jeszcze jakiś czas, patrząc na śpiącą Rispę. Przenikał 
wzrokiem każdą linię jej twarzy i ciała. Jak to możliwe, by 
kobieta stawała się z każdym dniem piękniejsza? Wyciągnął się na 
ziemi i patrzył na granatowe, wygwieżdżone niebo. 
Pragnął zasnąć. Zamknął oczy, ale nawet zapadając się w otchłań 
snu, słyszał jej łagodne słowa. 
"Pragniesz za wszelką cenę chronić swe serce, Atretesie, ale już 
za późno, prawda?" 

Rozdział XIII 


Podążali drogą przez starożytne etruskie miasto Tarkwinię, znane z 
malowanych grobowców, a dalej w stronę Orbetello u stóp góry 
Argentarius. Potem przeszli przez most na rzece Albegna i 
skierowali się ku Grosseto i rzece Umbro. Pokonywali ledwie 
dwanaście mil dziennie, gdyż taka odległość była szczytem 
możliwości Rispy. 
Pogoda popsuła się. Było zimno i mokro. 
- Za godzinę będziemy w Grosseto - powiedział Teofil w momencie, 
kiedy mijał go oddział rzymskiej jazdy, która podążała na 
południe. 
Spojrzenie Rispy powędrowało wzdłuż drogi. Nic nie mówiła, ale 
Atretes widział, jak bardzo jest zmęczona. Napłynęły chmury i 
lunął gęsty deszcz. Kiedy znaleźli się wreszcie na skraju miasta, 
Rispa była przemoczona do suchej nitki, a dół tuniki miała 
oblepiony błotem. 
- Tędy - powiedział Teofil, prowadząc ich ulicami koło targu, 
gdzie przekupnie, zasłonięci płóciennymi daszkami, nadal 
prowadzili handel. 
Atretes ujrzał przed sobą żołnierzy i poczuł się niepewnie. 
- Dokąd nas prowadzisz? 
- Znam gospodę koło twierdzy - odparł Teofil. - Ostatni raz byłem 
tutaj dziesięć lat temu, ale jeśli gospoda nie została zamknięta, 
będziemy mieli dobre jadło i bezpieczne schronienie. 
Gospoda była własnością kilku rzymskich weteranów i rozrosła się 
od czasu, kiedy bywał tu Teofil. Opłata za nocleg odpowiednio się 
podniosła, ale Teofil wyjął pieniądze bez wahania, uznając, że 
Rispa i dziecko muszą należycie odpocząć po marszu w deszczu. 
Atretes był spięty i czujny od chwili, gdy jego noga stanęła na 
dziedzińcu gospody. Zatrzymywali się tu legioniści przybywający ze 
wszystkich stron świata. Wielu przyprowadzało kobiety lekkich 
obyczajów. 
Kaleb zaczął kaprysić w momencie, kiedy przechodził obok nich 
jakiś młody żołnierz z kobietą uwieszoną u jego ramienia. 
Legionista uśmiechnął się do dziecka i wyciągnął rękę, żeby 
połaskotać je pod brodą. 
- Trochę za mokro jak na podróż, mój mały - powiedział i zamilkł, 
gdy Rispa podniosła na niego spojrzenie. Miło zaskoczony uniósł 
leciutko brwi. - Pani - wycedził, kłaniając się, co wyraźnie 
sprawiło przykrość jego towarzyszce. 
Atretes podszedł natychmiast i zsunął kaptur z głowy. 
- Idź swoją drogą. 
Kobieta przyglądała się mu z otwartymi szeroko ustami. Mierzyła go 
wzrokiem ze zdumieniem i podziwem. Uśmiechnęła się i oczy jej 
rozbłysły. 
Żołnierz wyprostował się nieco, urażony tym, że jakiś cywil zwraca 
się do niego takim tonem. Ocenił wzrost, szerokość barów i chłód 
spojrzenia Atretesa. 
Germanin ujął Rispę pod ramię. Nie powiedział już ani słowa, ale 
jasno dawał do zrozumienia, co myśli. Żołnierz zauważył to. Wziął 
swoją towarzyszkę pod rękę i ruszył w stronę schodów. Kobieta 
szepnęła mu coś na ucho, a po chwili dołączyli do większej grupy. 
Dwóch innych żołnierzy przypatrywało się im bacznie. 
- Nie zrobił niczego złego - rzekła łagodnym głosem Rispa. - 
Ludzie zawsze lubią patrzeć na małe dzieci. 
- Ale on patrzył na ciebie. 
Teofil, który płacił właśnie właścicielowi, obrócił się w ich 
stronę. 
- Nie zostaniemy tutaj - oznajmił Atretes i Teofil zobaczył, dokąd 
biegnie gorejące spojrzenie Germanina. 
- Uspokój się. Właśnie wychodzą. - Zapomniał o innych 
udogodnieniach, jakimi mogła pochwalić się gospoda. - Mamy pokój w 
tym korytarzu. Poprosiłem, żeby przyniesiono nam jadło. 
Wyszli na ogromny wewnętrzny dziedziniec z marmurową fontanną 
pośrodku. Deszcz bębnił w dach, kiedy szli portykiem. Rispa 
drżała, gdyż chłód przenikał przez jej mokre suknie. Pokój był 
duży i wygodnie umeblowany: łoża, kilka małych stolików. Idący za 
nimi sługa wyjął z wiadra trochę rozżarzonych węgli, żeby rozpalić 
ogień w żelaznym koszu. 
Atretes rzucił wierzchnie odzienie na podłogę, wziął od Rispy 
Kaleba i usadził go na podłodze. Szorstkim gestem zdjął mokry 
płaszcz z ramion Rispy. 
- Rozgrzej się! 
Wskazał głową ogień. Ruszyła w stronę Kaleba, ale Atretes złapał 
ją za ramię i pchnął ku żarzącym się już węglom. Podszedł do 
Kaleba i uwolnił go z tuniki i powijaków, rzucając je niedbale na 
ziemię obok płaszczy. Posadził syna na łożu i wytarł do sucha 
wełnianym pledem. Kaleb protestował płaczem przeciwko temu 
obcesowemu potraktowaniu jego osoby, ale ucichł, kiedy był już 
owinięty w ciepłą tkaninę i wtulał się w pierś ojca. 
Teofil zniósł deszcz lepiej, gdyż oprócz grubego wełnianego 
płaszcza miał skórzaną zbroję i tunikę. Wziął pled z innego łoża i 
narzucił go Rispie na ramiona. Drżąc nadal na całym ciele, 
podziękowała mu i podniosła płaszcz z posadzki. Strzepnęła go i 
powiesiła na wygiętym drewnianym zwieńczeniu łoża. Miała nadzieję, 
że do rana wyschnie. 
Otuliła się ciaśniej pledem i przysunęła najbliżej jak mogła do 
kosza z węglami. Mokra wełna zaczęła parować. Atretes podszedł z 
zawiniątkiem, z którego wystawały tylko kosmyki czarnych włosów 
Kaleba. Roześmiała się i stuknęła go leciutko palcem w nosek, 
zadowolona, że jest mu sucho i ciepło. 
- Zostaniemy tu cały dzień - oznajmił Teofil. - Nikt nie zakłóci 
nam spokoju. 
- Może deszcz przestanie padać - powiedziała Rispa ze skrywaną 
nadzieją, że tak nie będzie. Rozpaczliwie potrzebowała dnia 
wypoczynku. 
Sługa przyniósł tacę ze smakowitym jadłem. Teofil podzielił na 
części kurczaka duszonego w miodzie przyprawionym kolendrą i 
talarkami cebuli. Gotowane jaja pokrojono i ułożono na liściach 
sałaty i plastrach grzybów, dodając na wierzch ikrę. Nie zabrakło 
na tacy kulek mięsnych w ostrym sosie, a także chleba i dojrzałych 
zimowych jabłek. 
- Manna z nieba - powiedziała Rispa, wkładając Kalebowi w usta 
kawałeczki kurczaka. Ale dziecku bardziej smakowały jajka z ikrą. 
Kiedy jeszcze skupiała całą uwagę na Kalebie, Atretes napełnił 
mocnym winem i postawił przed nią kielich. Miała na sobie nadal 
mokre odzienie, była blada. Wino rozgrzeje ją i zapewni mocny sen. 
Spojrzał na jej zabłoconą tunikę i zdarte sandały. W górach 
zamarznie w tym stroju. 
- Wspaniałe jadło i ciepłe miejsce do spania - powiedziała Rispa, 
rozglądając się po bogato umeblowanym pokoju. - Gdybym mogła się 
jeszcze wykąpać, poczułabym się jak w niebie. 
- Łaźnie są niedaleko - zapewnił Teofil. - Nie ma powodu, byś z 
nich nie skorzystała. 
- Jest zbyt zmęczona - rzucił Atretes z ustami pełnymi bażanta. 
- Chciałabym się wykąpać. 
Rzucił na ziemię kość z ogryzionego udka. 
- Wczoraj wieczorem kąpałaś się w strumieniu. 
- Umyłam tylko twarz. 
- A co zrobisz z dzieckiem? - Atretes obrzucił ją wrogim 
spojrzeniem. 
- Oczywiście wezmę je ze sobą. 
- Pójdziemy z nią - dodał Teofil, zaciekawiony, jak zachowa się 
Atretes. 
- A złoto? Kto go przypilnuje? 
- Będziemy wychodzić na zmianę. Zatrzymam je przy sobie, kiedy wy 
pójdziecie do łaźni. Potem zamienimy się rolami. 
- Może dałoby się uprać ubrania - powiedziała Rispa głosem pełnym 
nadziei. 
- Znajdzie się tam i praczka - uspokoił ją Teofil. 
Wstał z łoża, przeszedł przez pokój i zaczął grzebać w swoim 
tobołku. Wyjął zestaw strygilid i flaszkę z oliwą. 
- Zostawiłam swoje rzeczy w Efezie - zafrasowała się Rispa. - Nie 
mieliśmy czasu... 
- Kupimy wszystko, czego potrzebujesz - rzekł Teofil. 
Atretes przenosił spojrzenie z Rispy na Teofila i z powrotem. 
Wygląda na to, że wszelkie jego zastrzeżenia zostaną odrzucone. 
Nie miał zamiaru wyjaśnić im, że nigdy nie był w publicznych 
łaźniach, ale za to słyszał o nich najrozmaitsze rzeczy. Osuszył 
swój kielich i wstał zrezygnowany. 
- Miejmy to jak najszybciej za sobą. 
Teofil wskazał im drogę. Łaźnie znajdowały się niedaleko gospody, 
która być może właśnie tej okoliczności zawdzięczała swoje 
powodzenie. Przy drzwiach czekał już rządek klientów. Atretes 
stanął w kolejce z Rispą i Teofilem, który zapłacił za wszystkich 
kilka miedziaków, i wkrótce znaleźli się w środku. 
W sieni rozbrzmiewały echem liczne głosy. Atretes był pełen 
najgorszych przeczuć. Nienawidził tłumu, a tutaj było mnóstwo 
mężczyzn i kobiet. 
Rispa spojrzała na Atretesa. Miał niepewną minę. Wszedł do szatni. 
Stanął koło sklepionego przejścia i zajrzał do tepidarium. Kilka 
półrozebranych kobiet minęło go, przechodząc z szatni do dalszych 
pomieszczeń. 
Rispa rozejrzała się za szatnią dla kobiet, a potem ruszyła w 
tamtą stronę. Nagle poczuła na ramieniu dłoń Atretesa. 
- Nie! - burknął. 
- Nie? - powtórzyła zmieszana. - Nie rozumiem. - Ruszył w stronę 
głównej sali kąpielowej, wlokąc ją za sobą. - Atretesie! - 
wykrzyknęła zawstydzona i zbita z tropu. Ludzie zaczęli się im 
przyglądać. - Co robisz? 
Teofil poszedł za nimi, domyślając się, o co chodzi. Powinien 
wcześniej o tym pomyśleć. 
Weszli do ogromnej sali tepidarium. Atretes zatrzymał się i 
patrzył. W basenie pełno było ludzi - przeważnie nagich. Tylko 
nieliczni mieli na sobie krótkie tuniki. Kilka kobiet, przykrytych 
niedbale ręcznikami, leżało na łożach koło basenu. Rozmawiali z 
nimi dwaj siedzący na krawędzi basenu, całkowicie nadzy mężczyźni. 
W wypełnionej parą sali unosił się zapach słodkich, korzennych 
olejków i kadzideł. Atretes rozejrzał się z odrazą. Nikt tu nie 
dbał o skromność, mężczyźni, kobiety, dzieci. Kilku chłopców 
przebiegło obok niego i skoczyło do basenu. Atretes zapomniał, że 
trzyma za nadgarstek Rispę, kiedy z basenu wyszła młoda kobieta o 
krągłych kształtach. Jak Wenus wyłaniająca się z morza wyżymała 
swoje długie włosy, przechodząc tuż przed Germaninem i obdarzając 
go promiennym uśmiechem. Wzięła ręcznik z pobliskiej półki i 
osuszała włosy, ani na chwilę nie spuszczając z niego wzroku. 
Przypominała mu Julię. 
Rispa zauważyła, że Atretes wpatruje się w młodą kobietę. Serce 
się jej ścisnęło. 
- Proszę cię, Atretesie, puść mnie. 
Bez słowa cofnął rękę. Teofil wcisnął jej w dłoń kilka miedziaków. 
- W holu można kupić wszystko, co potrzebne do kąpieli. Wybierz 
coś sobie. 
- Dziękuję. 
Minęła ją grupka młodzieńców z ręcznikami owiniętymi wokół bioder. 
Rozmawiali, wybuchając co chwilę śmiechem. Dwaj z nich zerknęli na 
Rispę. Atretes znowu chwycił ją za przedramię. 
- Zostaniesz ze mną. 
- Wolę kąpać się sama z Kalebem. 
- Sama? W takim miejscu? Nie rozśmieszaj mnie. 
- Nigdy jeszcze nie byłeś w publicznej łaźni, prawda? - spytał 
Teofil. Obok nich przeszły właśnie dwie kobiety okryte niedbale 
narzuconymi ręcznikami. Zatrzymały się, by porozmawiać z dwoma 
mężczyznami, którzy siedzieli na krawędzi basenu. Kilka nagich 
dziewcząt goniło się po tepidarium, wskakiwało do wody i 
opryskiwało się nawzajem. - Nikt jej nie zaczepi. 
- Jeśli ktokolwiek się do niej zbliży, zabiję go. 
Rispa otworzyła szeroko oczy. Nie wątpiła, że Atretes zgoła nie 
żartuje. 
- Są niepisane reguły zachowania w takim miejscu - wyjaśnił 
posępnym głosem Teofil. 
- Lepiej chyba będzie, jeśli wrócę - powiedziała Rispa. - Wy 
zostańcie. Przyjdę później, kiedy będzie mniej klientów. 
Jeszcze jedna kobieta przeszła tuż obok, spoglądając z wyraźnym 
zainteresowaniem na Atretesa. 
- Ani myślę kąpać się przy tej gromadzie gapiących się kobiet - 
oznajmił Atretes na tyle głośno, żeby usłyszało go nie tylko 
najbliższe otoczenie. Kobieta zarumieniła się i odwróciła wzrok. - 
Dość tego miałem na arenie. 
Inni, znajdujący się w pobliżu, spojrzeli na niego z nie skrywanym 
zaciekawieniem. 
- Odprowadzimy Rispę do gospody, a sami pójdziemy do twierdzy - 
zaproponował Teofil. - W tamtejszych łaźniach będziesz miał 
wyłącznie męskie towarzystwo. 
- Co? Miałbym kąpać się razem z rzymskimi żołnierzami? Raczej 
pozwolę, żeby ciało zgniło mi z brudu i odpadło od kości! 
Tym razem jego głos poniósł się jeszcze dalej i kilku młodzieńców 
zaczęło się mu bacznie przyglądać. 
- I nie przeszkadza ci, że będziesz cuchnął jak szakal? - zapytała 
Rispa, ruszając w stronę sklepionego wejścia. 
- Jak szakal? - powtórzył Atretes i poszedł za nią. 
- Wybacz - powiedziała, nie zatrzymując się. - Jak kozioł. Jak 
beczący, rozwścieczony kozioł. 
Oddała mu Kaleba. Nie zważając na jego protesty, podeszła do 
sprzedawcy i kupiła dwa zestawy do kąpieli. Obejrzała się i 
zobaczyła, że Atretes przyszedł za nią do holu. 
- Nie rób tego nigdy - warknął. 
Wetknęła mu strygilidę za pas, a drugą oraz flaszkę z oliwą 
trzymała rozkołysane w ręku. Wzięła Kaleba. 
- Kąpiel nie boli. I nie martw się kobietami. Jestem pewna, że 
Teofil zadba, żeby cię nie napastowały. 
Teofil z trudem powstrzymał uśmiech i przyglądał się niepewnej 
minie Atretesa, kiedy Rispa oddalała się z dzieckiem. 
- Dokąd idziesz? - krzyknął za nią i jego głos odbił się echem od 
ścian ogromnej sali. 
- Wracam do gospody. 
Przeszła przez hol i zniknęła w drzwiach, przez które wchodziło 
właśnie pół tuzina ludzi. 
- Mam uczucie, że nie uda mi się popływać dla odprężenia mięśni - 
rzucił oschle Teofil. - Ty pierwszy się kąpiesz czy ja? 
Atretes zaklął pod nosem i wyrwał strygilidę zza pasa. Wziął ją w 
zęby i poszedł w stronę tepidarium, zdejmując po drodze pas. 
- Atretesie, poczekaj! - powiedział Teofil, biegnąc za nim. 
Stęknął, kiedy Germanin rzucił mu na brzuch swój pas i sakiewki ze 
złotem. - Szatnia jest... 
Atretes zerwał z siebie tunikę i też rzucił ją Teofilowi. Kilkoma 
susami podbiegł do basenu i skoczył do wody. Wypłynął na środku i 
strząsnął wodę z włosów. Wydawało się, że jest tu teraz mniej 
ludzi. Szerokimi wymachami ramion popłynął na koniec basenu. Oparł 
się dłońmi o krawędź i dźwignął ciało z wody. Wszyscy zastygli bez 
ruchu i patrzyli, jak zamaszyście kroczy portykiem. Szedł do 
calidarium. 
Jak na kogoś, kto nie lubił zwracać na siebie uwagi, z pewnością 
nieźle wiedział, jak skupić na sobie spojrzenia. Rozbawiony Teofil 
usiadł na ławce, oparł się plecami o ścianę i czekał. To nie 
potrwa długo. 
W calidarium Atretes otworzył flaszkę i nalał sobie oliwy na dłoń. 
Energicznie wcierał oliwę w całe ciało, pragnąc jak najprędzej 
opuścić to miejsce. 
Podszedł do niego jakiś mężczyzna. 
- Czy chciałbyś, bym wmasował ci oliwę... 
Słowa zamarły mu na ustach, kiedy Atretes podniósł głowę. Uniósł 
dłoń w przepraszającym geście i oddalił się pospiesznie. 
Mrucząc coś pod nosem, Atretes gwałtownymi ruchami zeskrobywał 
oliwę z ciała i strząsał ją ze strygilidy. Jak tylko skończył, 
pobiegł do frigidarium i skoczył do zimnej wody. 
Teofil zobaczył Atretesa kroczącego w jego stronę z ręcznikiem 
owiniętym ciasno wokół bioder. Germanin wyrwał mu tunikę i ubrał 
się pospiesznie. 
- Po wszystkim - oznajmił, biorąc pas. Kiedy był już przepasany, 
zatknął bezpiecznie sakiewki ze złotem i podrzucił głowę, jakby 
odprawiając Teofila. - Nie musisz się spieszyć. 
Wyszedł wielkimi krokami. 
Teofil roześmiał się, wyszedł na ulicę i zrównał z nim krok. 
- Nigdy jeszcze nie widziałem, żeby ktoś tak pragnął uniknąć 
przyjemności, jaką daje odprężająca kąpiel. 
- Wracaj do łaźni, Rzymianinie. Trafię do gospody - warknął 
Atretes, nie zwalniając kroku. 
- Podobnie jak ty, nie lubię kąpać się przy niewiastach. Pójdę do 
twierdzy. Zresztą staremu mułowi Mariusza przyda się porządny 
masaż. 
Była to aluzja do przezwiska, jakim często określano legionistów 
ze względu na ilość rzeczy, jakie musieli nosić. Szli brukowaną 
ulicą. Między wielkie kamienie powkładano mniejsze białe kamyki, 
które odbijały światło księżyca i wskazywały drogę. 
- Jak daleko mamy do gór? - spytał ponuro Atretes. 
- Wszędzie będziemy mieć góry. Nawet droga wzdłuż wybrzeża do 
Genui nie jest łatwa dla kogoś, kto nie przywykł do ciężkich 
warunków podróżowania. 
- Nie skarżyła się. 
- I nie będzie. 
Atretes zwrócił uwagę na malowane szyldy wiszące nad niektórymi 
sklepami. Zobaczył dwa, za którymi się rozglądał. 
- Odpoczniemy dwa dni, nie jeden. 
Teofil uniósł odrobinę brwi, ale skinął głową. 
- Niech będzie. 
Bez względu na to, jakimi powodami kieruje się Atretes, Rispa 
potrzebuje odpoczynku. On zaś, Teofil, będzie miał więcej czasu, 
żeby wypytać w twierdzy, na jakie kłopoty mogą się natknąć w 
dalszej drodze. Słyszał, że na drodze przez Alpy Graian grasują 
zbójcy. Może jest jakiś inny bezpieczniejszy szlak. Morzem do Renu 
albo przez inną przełęcz. Musi to wyjaśnić. 
- Zostawię cię tutaj - powiedział. - Gospoda jest na końcu ulicy. 
Nie będę się spieszył. Może da to wam, tobie i Rispie, sposobność, 
byście zawarli pokój. To, co zdarzyło się tamtej nocy, nęka was 
oboje. Skończcie z tym raz na zawsze. 
Oczy Atretesa zwęziły się, kiedy patrzył, jak setnik odchodzi w 
stronę zachodniej bramy twierdzy. Teofil podszedł do wartownika i 
wdał się z nim w rozmowę. 
Atretes wszedł do pokoju i Rispa, siedząca na podłodze i bawiąca 
się z Kalebem, podniosła na niego zdziwiony wzrok. 
- Nie traciłeś czasu. - Spojrzała w stronę drzwi za jego plecami. 
- Gdzie Teofil? 
Atretesa zalała niespodziewanie fala zazdrości. 
- Poszedł do łaźni w twierdzy. 
Rzucił swój płaszcz na łoże i obrzucił ją posępnym spojrzeniem. 
Kaleb chwycił ją z przodu za tunikę i próbował dźwignąć się na 
nogi. Na jej twarzy malowało się oszołomienie. Spojrzała pytająco. 
- Nie zapytam, czy kąpiel sprawiła ci przyjemność. Zbyt krótko z 
niej korzystałeś. 
Chwyciła Kaleba, zanim zdążył klapnąć na pupę, i przytrzymała, aż 
odzyskał równowagę. 
- Staje się za ciężki, byś go niosła. 
- Przy dużych odległościach. 
- Odtąd ja go będę niósł. 
- To znaczy, że ja będę niosła rzeczy? 
- Nie - odparł, wcale nie rozbawiony. - Nie dałabyś rady nawet 
przez milę. 
- Musisz dodać Kaleba do tego, co już dźwigasz na grzbiecie? 
- Jesteś słaba. 
Powiedział to głosem tak zimnym, że gotowa była zapomnieć, iż 
troszczył się o nią. 
- Słabsza od ciebie, to prawda, ale nie tak słaba, bym nie mogła 
nieść tego, co mi przypadło. A przypadł mi Kaleb. - Pocałowała 
dziecko w szyję, a potem wzięła je na ręce i wstała. - Może nim 
dotrzemy do twojej ojczyzny, będę równie silna jak Germanki. 
Kiedy niosła Kaleba do łoża, Atretes zauważył, że jest bosa. Miała 
stopy brudne i obolałe po wielu dniach marszu. Zauważył też coś 
innego. 
- Jak podarłaś sobie tunikę? 
- Zaplątałam się w dziką różę, kiedy wracałam zeszłej nocy znad 
strumienia. - Usiadła na łożu, trochę mniej odprężona niż jeszcze 
przed chwilą. Była brudna i czuła się zaniedbana. I dlaczego ten 
człowiek tak na nią patrzy? Posadziła sobie Kaleba na kolanach. - 
Pójdę do łaźni później, kiedy będzie mniej ludzi. 
- Po moim trupie. 
- Z przyjemnością - powiedziała. Odpowiedział jej spojrzeniem, w 
którym nie było ni śladu poczucia humoru. - Atretesie, ja muszę 
się wykąpać. Kaleb też. Jeśli chcesz, nie zdejmę tuniki. W ten 
sposób upierze się, kiedy ja się będę myła. 
Zrozumiał, że Rispa nie ustąpi i spojrzawszy na nią, uznał, że ma 
z pewnością rację. 
- Kiedy największy tłum opuści łaźnie? 
- Większość wyjdzie za parę godzin. Jest tam salka przeznaczona 
dla karmiących matek. Tam pójdę. 
- Nie mogłaś powiedzieć wcześniej? 
- Nie dałeś mi możliwości. Czy mógłbyś usiąść? Zaczynam się 
niepokoić, kiedy tak się miotasz po pokoju! 
Przystanął, żeby nalać sobie wina. Serce biło mu przyspieszonym 
rytmem. Był niespokojny, chociaż nie potrafił powiedzieć dlaczego. 
Żałował teraz, że Teofil nie wrócił razem z nim. Bez względu na 
to, jakie uczucia żywił do Rzymianina, w jego towarzystwie mógł 
chociaż przez chwilę nie myśleć o Rispie. Kiedy był z nią sam na 
sam, jak teraz, nie mógł zapomnieć o tym, co zrobił w hypogeum. 
Czy ona też nie potrafi o tym zapomnieć? 
- Czy Germanie się nie kąpią? 
Obrócił się i obrzucił ją wrogim spojrzeniem. 
- Owszem, kąpią się, ale nie wszyscy naraz, kobiety i mężczyźni. 
Germanie mają poczucie przyzwoitości. 
Pomyślała, że lepiej zmienić temat. 
- Jaka była Ania? 
- Ania? 
Nie chciała urazić jego uczuć, skoro jednak zadała pochopnie to 
pytanie, nie ma już wyjścia. 
- Twoja żona. Powiedziałeś, że nosiła imię Ania. 
- Dlaczego pytasz? 
- Może dowiedziałabym się, jaki byłeś, zanim Rzymianie zrobili z 
ciebie gladiatora. 
- Była młoda. 
- I to wszystko? Niczego więcej nie pamiętasz? 
- Pamiętam. Pamiętam wszystko. Była piękna. Jasnowłosa. Miała 
jasną cerę. Niebieskie oczy. 
Zaczerwieniła się, gdyż Atretes przyglądał się jej, jakby 
dokonując porównania. Nigdy jeszcze nie miała tak mocnej 
świadomości swoich czarnych włosów, oliwkowej cery i ciemnych 
oczu. 
- Umarła w połogu - rzucił, opróżniając kielich. - Mój syn umarł 
wraz z nią. 
Dzban był pusty. Cisnął nim o ziemię. 
Rispa zamknęła oczy, żałując, że przyszło jej do głowy, by zadać 
mu jakieś pytanie. Pomyślała o Szczepanie i Racheli, o tym, jak 
bardzo jej ich brak. Otworzyła oczy i spojrzała na niego. 
- Wybacz. Nie powinnam była zadawać ci tych pytań. 
Zobaczył w jej oczach współczucie i złość go opuściła. 
- To było tak dawno. - Skłamał, oto cała prawda. Nie potrafił 
sobie przypomnieć nawet twarzy Ani. Co gorsza, nie czuł już bólu. 
Nic a nic. Byli ze sobą w innym czasie, w innym świecie, jakże 
odległym od Rzymu. Spojrzał przekornie na Rispę. - Opowiedz o 
swoim mężu. 
Wykrzywiła usta i głaskała Kaleba po główce. Położyła go na ziemi, 
żeby mógł wędrować sobie po całym pokoju. 
- Był dobry, tak samo jak Jan i Teofil. 
Atretes zacisnął zęby. Położył się na łożu, starając się przybrać 
swobodną pozę. 
- Dobry i już? To wszystko, co zapamiętałaś? 
- Odpowiadasz pytaniem na pytanie? 
- Może i tak. Ale nigdy o nim nie mówisz. Chciałbym dowiedzieć 
się, jaka byłaś, nim zostałaś matką mojego syna. 
Był w jakimś dziwnym nastroju, popadł w zamyślenie. Żałowała 
teraz, że zaczęła tę rozmowę, gdyż znaleźli się niespodziewanie w 
tym samym nurcie uczuć, niebezpiecznym nurcie, który mógł ją 
pociągnąć na dno. 
- Był mistrzem murarskim i pracował bardzo ciężko. Wszystko robił 
z myślą o Panu. 
- Musiał być przystojny i zbudowany jak Apollo. 
- Wcale nie był piękny, w każdym razie w oczach ludzi. Był niski, 
krępy. Łysiał. Miał za to piękne oczy. Właśnie te oczy wywarły na 
mnie największe wrażenie, kiedy odezwał się po raz pierwszy. Czy 
zdarzyło ci się, że ktoś patrzy na ciebie i że w tych oczach nie 
ma nic? Tacy ludzie patrzą, ale w gruncie rzeczy wcale cię nie 
widzą. 
Atretes spotkał się z tym. I to nie raz. 
- Szczepan był inny. Kiedy patrzył na mnie, czułam, że kocha mnie 
za to, kim jestem. 
W tonie jej głosu było coś, co obudziło jego zaciekawienie. 
- Jaka byłaś, że ludzie patrzyli na ciebie i nie widzieli cię 
taką, jaką byłaś? - Ponieważ spuściła wzrok, zmarszczył czoło. 
Najwyraźniej nie chciała wyjawić mu, co było w jej życiu, zanim 
poślubiła Szczepana. - A może powinienem zapytać, kim byłaś? 
- Byłam samotna. 
Jego oczy zwęziły się. Co ta kobieta ukrywa? 
- Bezpieczna odpowiedź, która niczego nie wyjaśnia. Ja też jestem 
samotny, ale to nie mówi nawet połowy tego, jakim jestem. 
- Może powinniśmy porozmawiać o czym innym...? 
Czuła tępe bicie serca. "Boże, nie teraz. On tego nie pojmie. Nie 
w tym nastroju, nie w takim stanie umysłu." 
Atretes wstał. Był wyraźnie wzburzony. 
- Przysięgłaś, że nigdy mnie nie okłamiesz. 
- I nie okłamałam. 
- Powiedz więc prawdę. 
Przez dłuższą chwilę milczała. 
- Ile tej prawdy chcesz usłyszeć, Atretesie? 
- Całą. 
Czuła pokusę, straszną pokusę, żeby powrócić do starego wzorca 
chronienia samej siebie. Czy jednak nie oznaczałoby to odwrócenia 
się od Pana? "O Boże, spraw, by zadowolił się częścią prawdy i nie 
domagał się całej." 
- Mój ojciec pił - zaczęła powoli. - Dużo. Czasem nie wiedział, co 
robi. Wpadał w taką samą niepohamowaną wściekłość jak ty i wtedy 
rozbijał wszystko na swojej drodze, a bywało, że rzucał się na 
ludzi. Rzucił się na moją matkę. - Drżącymi ustami nabrała 
powietrza w płuca. Jakże dobrze to pamięta! Nie chciała mówić o 
swoim ojcu, tak samo jak Atretes nie chciał mówić o igrzyskach. 
Złożyła dłonie, próbując zapanować nad drżeniem. Patrzyła, jak 
Kaleb czołga się wokół nóg łoża, na którym spoczywał jego ojciec. 
- Uciekłam wkrótce po jej śmierci. 
Nie chciała wspominać tego, co się wtedy stało. 
- Ile miałaś lat? 
- Jedenaście. 
Zmarszczył brwi. Wyobraził sobie dziewczynkę prowadzącą 
samodzielne życie w mieście takim jak Efez. 
- Gdzie mieszkałaś? 
- Gdzie się dało. Pod mostami, w pustych skrzyniach w porcie, w 
opuszczonych insulae, w bramach. Wszędzie, gdzie mogłam się jakoś 
schronić. 
- Co jadłaś? 
- Kradłam wszystko, co mogłam, i kłamałam w żywe oczy, kiedy ktoś 
mnie przyłapał. Nabrałam wielkiej wprawy w jednym i drugim. Żyłam 
jak szczur tym, co udało się zdobyć. Jednak nie żebrałam. - 
Uśmiechnęła się łagodnie i smutno, przypominając sobie rozpacz, 
jaka była jej udziałem. - Zbyt wiele miałam w sobie gniewu i dumy. 
Przez dłuższą chwilę milczał. 
- Czy kiedykolwiek...? 
Zbielały jej kostki zaciśniętych mocno dłoni. Spojrzała na niego 
poprzez pokój. W jej oczach pojawiły się łzy bólu. Wiedziała, o co 
mu chodzi. Chociaż spotkała na swojej drodze Szczepana, chociaż 
została odkupiona i zbawiona, nie mogła pozbyć się wstydu i trwogi 
na myśl o wszystkim, co robiła. 
- Czy się sprzedawałam? - wypowiedziała za niego to pytanie. - 
Tak. Kiedy byłam tak głodna i zmarznięta, iż myślałam, że nie 
dożyję do rana. 
Poczuł, że robi się mu niedobrze. 
- Ile razy? 
- Dwa. 
- To był Szczepan? 
Potrząsnęła głową. 
- Szczepan znalazł mnie nieprzytomną w bramie insuli, w której 
mieszkał. Zaprowadził mnie do Klaudii, starej, mieszkającej 
samotnie kobiety, która głęboko przeżywała swoją wiarę. Nakarmiła 
mnie i pielęgnowała, póki nie doszłam do siebie. Szczepan często 
ją odwiedzał. Nauczył mnie czytać. Oboje mnie kochali. Nikt nie 
kochał mnie w ten sposób. Zabrali mnie na zgromadzenie wyznawców 
Chrystusa. Ci też mnie pokochali. Taką, jaką byłam, nikczemną i 
zagubioną. Straconą. I to na zawsze. Tak sądziłam. Kiedy Jezus 
mnie odkupił i stał się moim Zbawcą, Szczepan poprosił, bym 
została jego żoną. 
- I to przywróciło ci cnotę w oczach tych ludzi? - spytał oschle. 
- Cała moja cnota pochodzi od Pana, nie ode mnie. Kiedy w sercu 
zwróciłam się ku Jezusowi, obmył mnie... 
- W rzece - prawie warknął. 
- Bóg przywrócił mi zdrowie. Zmartwychwstałam. - Spostrzegła, jak 
się zmaga ze sobą, przyjmując w pełni do wiadomości to, co mu 
wyznała. Nie chciał jej wierzyć. Jakże pragnęła, by nie była to 
prawda. - Odkąd przekroczyłam próg domu Klaudii, nie kłamałam, nie 
oszukiwałam, nie kradłam, nie sprzedawałam się. Przysięgam przed 
Bogiem na moje życie, Atretesie, że już nigdy do tego nie wrócę. 
Wierzył jej, jakie jednak miało to znaczenie? 
- Miałam nadzieję, że pewnych pytań nie zadasz nigdy - powiedziała 
głosem przerywanym przez łzy. Przyjrzała się jego twarzy. - 
Przykro mi, że prawda jest dla ciebie taka bolesna. 
Poczuł trwogę skręcającą wnętrzności. I gniew - choć nie wiedział 
na kogo i za co. Nie rozumiał, co się z nim dzieje, poza tym, że 
toczy wojnę z samym sobą i z tym, co mu przed chwilą wyjawiła. 
Niektóre sprawy były jednak oczywiste. 
- Czy wiesz, co z kobietami takimi jak ty robi się w Germanii? - 
spytał chrapliwym głosem. - Goli się im głowy, a potem rzuca do 
bagna. To szybszy sposób. Przeważnie jednak ojciec albo mąż 
odcinają jej nos i wymierzają chłostę. Jeśli przeżyje, wyrzuca się 
ją z wioski, żeby sama walczyła o życie. 
Rispa milczała. Kaleb podpełzł do niej i usiadł przy jej nogach, 
wymachując uszczęśliwiony rękami. 
- Mama!... Mama... 
Pochyliła się, żeby go podnieść. 
- Nie dotykaj go! 
Drgnęła i powoli się cofnęła, zaciskając dłonie, z zamkniętymi 
oczami. Kaleb zaczął płakać. 
Atretes podniósł go, poruszył kilka ozdobnych poduszek i posadził 
między nimi dziecko. Kaleb zapomniał na chwilę o Rispie. Był 
wyraźnie zadowolony. 
- Ile osób wie o twojej przeszłości? - spytał Atretes, znowu 
krążąc po pokoju. 
- Wszyscy z Kościoła w Efezie. 
Przystanął przed nią. Twarz miał rozedrganą. 
- Taka byłaś z siebie dumna, że musiałaś wyjawić to wszystkim? 
Jej oczy napełniły się łzami. 
- Nie! Dałam moje świadectwo, przyjmując Chrystusa, i dawałam je 
zawsze, kiedy Pan wzywał mnie, bym je złożyła. 
- Po co? 
- Żeby pomóc innym odnaleźć drogę wyjścia z mroków, w jakich żyłam 
przedtem. 
Ogarnęła go fala gniewu. 
- Dlaczego mi to powiedziałaś? Dlaczego teraz? 
- Pytałeś, a przysięgłam, że nigdy cię nie okłamię - odparła 
bardzo spokojnym głosem. 
- Lepiej, żebyś mnie okłamała! 
- Dla kogo lepiej? 
- Co mam począć? 
"Boże ukochany, do tego więc doszło?" Spojrzała w błękitne oczy 
Atretesa i ujrzała wpatrzoną w nią śmierć. 
- Co mam począć, wiedząc o tobie wszystko? 
"Panie, uśmierz drżenie mego serca. Jest zraniony i zagniewany, i 
ma prawo odebrać mi życie. Niech się dzieje Twoja wola. Nie 
przestanę Ci ufać. Powierzę Ci Kaleba. Błagam Cię tylko, Panie..." 
- Odpowiadaj! 
- Zrobisz to, co uznasz za właściwe. 
Czyżby chciała stawić mu czoło? Ważyłaby się na coś takiego? 
Wydobył zza pasa sztylet i przeszedł przez pokój. Złapał ją za 
szyję i zmusił, by wstała. 
- Co uznam za właściwe! 
Zamrugała, ale zaraz jej spojrzenie uspokoiło się, jakby Rispa 
pogodziła się z tym, co ją czeka. Kiedy zacisnął palce, nie 
uniosła rąk, żeby się bronić. 
- Co uznam za właściwe! 
Czuł, jak pulsuje żyła w jej szyi, ale z ust kobiety nie padło ani 
słowo skargi. 
Niespodziewanie pojawiło się wspomnienie ostatniego spotkania z 
Julią. Histeryzowała, czepiała się jego sukni, przysięgała, że 
Atretes jest ojcem dziecka, które ona nosi w swym łonie. Gdyby nie 
była w ciąży, zabiłby ją za niewierność. A potem powiedział 
Hadassie, że nawet jeśliby Julia położyła mu dziecko u stóp, 
odwróciłby się i odszedł, nie zważając, iż to jego syn. 
"Kłamstwa, same kłamstwa... Julia, Rzym, wszystko kłamstwa". 
Spojrzał w ciemne oczy Rispy i uświadomił sobie, że ona zawsze 
mówiła prawdę. Wkrótce po przybyciu do jego willi w Efezie 
przysięgła, że go nie okłamie - "nawet, gdybym miała zapłacić za 
to życiem". 
Nie ujrzał w jej oczach strachu, lecz tylko smutek. Stała przed 
nim, wiedząc, że jej życie jest w jego rękach, a jednak nie 
powiedziała ani słowa na swoją obronę. "Przysięgam ci uroczyście, 
Atretesie, nigdy nie usłyszysz z moich ust kłamstwa." Serce 
zaczęło bić mu szybciej. Jedno pchnięcie sztyletem i będzie po 
wszystkim. Albo zaciśnięcie palców... 
Jego dłoń była mokra od potu. 
- Powinienem cię zabić. 
W pokoju panowała grobowa cisza i słyszał tylko własny oddech. 
- Zasłużyłam na śmierć. Wiem. Zasłużyłam po stokroć. 
Serce mu się ścisnęło, kiedy słyszał te słowa i patrzył na rozpacz 
malującą się w jej oczach. Ujrzał oczami wyobraźni twarze 
wszystkich, których zabił. 
- Łaska Boga odmieniła moje życie - powiedziała. 
Puścił ją. Zgrzytnął zębami, potrząsnął głową, jakby zaprzeczając 
wszystkiemu, co mu wyjawiła. 
- Wybacz, Atretesie. - Starała się powstrzymać łzy, żeby nie 
poczuł się jeszcze bardziej nieszczęśliwy. - Nigdy nie myślałam, 
że moje postępki mają jakiekolwiek znaczenie. Matka nie żyła. 
Ojciec... - Zwiesiła głowę. - Nie dbałam o to, co robię. Dość 
cierpiałam, walcząc o życie, by myśleć o tym, po jakie sposoby 
sięgam. Zbłądziłam. Jak bardzo zbłądziłam! 
Położyła mu rękę na przedramieniu. Cofnął się gwałtownie, a ona 
napięła odruchowo mięśnie, oczekując ciosu. Jego oczy zwęziły się 
posępnie. Zrobił krok do tyłu, zaciskając pięści. 
Rispa wiedziała, że musi wyjawić wszystko do końca - bez względu 
na to, co potem uczyni Atretes. 
- Jezus przelał krew, abym mogła być oczyszczona z moich złych 
czynów. Oddał życie za nas, wybaczając nam wszystkie grzechy. 
Otworzył nową drogę każdemu, kto chce na nią wstąpić, i ja poszłam 
tą drogą. I nie zejdę z niej bez względu na cenę, jaką mi 
przyjdzie za to zapłacić. Przywarłam do Chrystusa całym sercem. I 
nie pozwolę się od Niego oderwać. 
Atretes przypomniał sobie Hadassę stojącą w korytarzu lochu. 
"Choćby mnie zabił Wszechmocny..." 
- Tobie też proponuje nowe życie, Atretesie - ciągnęła Rispa 
- jeśli tylko zechcesz się na nie zgodzić. 
Troszczyła się bardziej o niego niż o siebie. 
- Mam więc, idąc za przykładem twojego niewidzialnego Boga, 
zapomnieć o wszystkim, coś uczyniła? Mam ci wybaczyć? 
- Nie zapomnisz o tym, jak i ja nie zapomnę. Pamiętam, jak żyłam i 
kim się z własnej woli stałam, ale dzięki temu tym wdzięczniejsza 
jestem Jezusowi za to, co dla mnie uczynił. 
- Cieszę się - warknął. - Ale nie oczekuj niczego ode mnie. - 
Sztylet ciążył mu w dłoni, jakby był z ołowiu. Wsunął go do 
zatkniętej za pas pochwy. - Ja nie wybaczam niczego! 
Nie protestowała, nie spierała się, nie broniła, choć tego właśnie 
oczekiwał. 
- Muszę zastanowić się, co mam dalej zrobić - oznajmił w końcu 
bezbarwnym głosem. 
- Co z Kalebem? - spytała drżącym głosem. 
- Zostaw go. Natychmiast. 
Zamknęła oczy i Atretes zobaczył, że te słowa zadały jej większy 
ból niż uderzenie, jakie mógłby jej zadać. 
Podszedł do drzwi. 
- Nie wychodź stąd. Słyszysz? Jeśli wyjdziesz, przysięgam, że będę 
cię ścigał jak pies, póki cię nie zabiję. 

Kiedy Teofil wrócił, zastał Rispę siedzącą na podłodze i 
trzymającą w ramionach śpiącego Kaleba. Od razu zrozumiał, że coś 
złego zaszło między nią a Atretesem. 
- Gdzie Atretes? 
- Był tu, ale wyszedł. 
- Czy powiedział dokąd? 
Potrząsnęła przecząco głową. 
Atretes był w takim nastroju, że mógł zrobić jakieś głupstwo i 
znaleźć się w ciężkich tarapatach. Mógł upić się. Wdać się w 
bijatykę z rzymskimi żołnierzami. Mógł znaleźć sobie nierządnicę i 
spędzić z nią noc, łamiąc serce Rispy. 
- Zabiorę cię do łaźni. 
- Atretes kazał mi tu zostać. - Głos się jej załamał i spojrzała 
na niego ze smutkiem. - Powiedziałam mu o swojej przeszłości. 
Wszystko. - Łzy trysnęły jej z oczu. - Wszystko. 
- Boże, pomóż nam. 
Uklęknął przy niej i otoczył ją ramieniem. Czuł, jak łkania 
wstrząsają całym ciałem kobiety. 

Rozdział XIV 


Atretes błądził po ulicach Grosseto, aż znalazł gospodę na 
północnym krańcu miasta, daleko od twierdzy i legionistów. Zamówił 
wino i usiadł przy stole w głębi sali. Była to nędzna gospoda; 
przychodzili tutaj robotnicy portowi i woźnice. Tym ludziom 
bardziej zależało na ilości niż na jakości napitku. Zachowywali 
się głośno i ordynarnie, ale nikt nie szukał zaczepki. 
Panujący tu hałas mieszał się z bębnieniem deszczu o dach. Atretes 
pił dużo, ale nie mógł pozbyć się myśli o tym, co powiedziała mu 
Rispa. 
Kłamczyni, złodziejka, dziwka! 
Widział ciągle jej mroczne z żalu oczy, kiedy mówiła mu o swojej 
przeszłości. Nic w niej nie przypominało osoby, którą mu opisała. 
Porzuciła wszystko, co było jej bliskie, żeby wyruszyć z nim do 
Germanii. Zrobiła to dla niego i Kaleba. I ani razu nie poskarżyła 
się na fizyczny trud, jaki przyszło jej znosić. Uratowała jego 
syna przed śmiercią. Nie chciała mu się oddać, chociaż robił, co 
mógł, by nakłonić ją do występku. 
Kłamczyni? Złodziejka? Dziwka? 
Jęknął i walnął pięścią w stół. 
W sali zapadła cisza. Uniósł głowę i zobaczył, że wszyscy na niego 
patrzą. 
- Co się tak gapicie? 
Odwrócili się do niego plecami, udając, że się nim nie interesują, 
ale Atretes wyczuwał napięcie panujące w tej sali. Bez wątpienia 
myślą, że oszalał. Czuł ciężki, mocny łomot serca, czuł żar we 
krwi. Może naprawdę oszalał? 
Zamówił jeszcze wino. Przyniósł mu je czym prędzej sam właściciel. 
Odszedł, nie odważywszy się podnieść spojrzenia na swojego 
klienta. Atretes napełnił kielich i zacisnął na nim dłoń. 
Co ma zrobić z tym, co wyjawiła mu Rispa? W Germanii byłby ją 
zabił. Tego zażądałaby starszyzna. Na samą myśl o tym oblał się 
zimnym potem. Odpędził od siebie pytanie, dlaczego tak to nim 
wstrząsnęło. 
"Kłamczyni, złodziejka, dziwka!" - powtarzał w myślach. 
Zakrył twarz dłońmi. A kim jest on sam? Rzeźnikiem od zabijania 
ludzi. 
Chciał wrócić do domu, do domu w Germanii! Chciał wrócić do życia, 
które znał, nim po raz pierwszy usłyszał o Rzymie. Nie chciał 
myśleć o niczym innym. Chciał, żeby życie znowu stało się proste. 
Chciał pokoju w sercu. 
Czy jednak życie może być proste? Czy kiedykolwiek zaznał pokoju w 
sercu? Odkąd wyrósł na tyle, że mógł utrzymać w ręku nóż, a potem 
frameę, przygotowywano go do walki. Wyruszał na wojnę przeciwko 
innym szczepom germańskim, które naruszyły terytorium jego 
plemienia, a potem przeciwko Rzymianom, którzy chcieli zniewolić 
wszystkie plemiona germańskie. I czyż się im nie powiodło? 
Dziesięć lat przeżył, czując na szyi ucisk rzymskiej łapy, walcząc 
o życie, a jednocześnie zabawiając swoich śmiertelnych wrogów. 
Odsunął stołek, wstał i ruszył niepewnym krokiem w stronę drzwi. 
Na zewnątrz nadal padało. Potknął się o coś i usłyszał cichy jęk. 
Zaklął, oparł się o ościeże i spojrzał pod nogi. Jakieś małe, 
wątłe stworzenie odczołgało mu się z drogi. Dziewczyna. Wtuliła 
się w ścianę i patrzyła na niego szeroko otwartymi ciemnymi 
oczami. Miała wychudzoną, bladą twarz. Wydało mu się, że nie ma 
więcej jak dziesięć, dwanaście lat. Skrzywił się, patrząc na jej 
brudne łachmany. 
"Spałam gdzie się dało. Pod mostami, w pustych skrzyniach w 
porcie, w bramach..." 
Zamknął oczy i po chwili otworzył je znowu, myśląc, że jego 
nasączony winem mózg podsunął mu obraz Rispy jako dziecka. Ale 
dziewczynka nie zniknęła. Drżała z zimna albo strachu - nie 
wiedział. Może i z jednego, i z drugiego. 
Poruszył się i dziewczynka skuliła się, jakby pragnąc wydać się 
mniejszą. 
- Nie skrzywdzę cię - powiedział i wysupłał monetę z sakiewki, 
którą miał za pasem. 
- Masz. Kup sobie coś do jedzenia. 
Rzucił miedziaka. Rozpaczliwie starała się złapać pieniążek, ale 
nie była w stanie zamknąć na nim palców. Cenna moneta wpadła z 
pluskiem do błotnistej kałuży. Dziewczynka wydała z siebie cichy 
okrzyk rozpaczy i rzuciła się na kolana, by wymacać w błocie 
monetę. 
Atretes patrzył na nią i serce ściskało mu się z odrazy i 
politowania. Żadna ludzka istota nie może tak żyć, a co dopiero 
dziecko! Zamknął oczy i zobaczył Rispę na czworaka w błocie. 
"Czy się sprzedawałam? Tak. Kiedy byłam tak głodna i zmarznięta, 
iż myślałam, że nie dożyję do rana." 
Płacz dziewczynki był jak sól na otwartą ranę. 
- Zostaw! - burknął Atretes, ale zgłodniałe, zrozpaczone dziecko 
nie zwróciło na niego uwagi. 
- Kazałem ci to zostawić! 
Znowu odpełzła przerażona. Zrobił krok w jej stronę, a ona 
podniosła ręce, zasłaniając się przed uderzeniem. 
- Nic ci nie zrobię. - Wyjął następną monetę. - Masz. - Nawet nie 
drgnęła. - Weźże! - Wyciągnął rękę z pieniążkiem. Spojrzała na 
jego twarz, potem na monetę. - Weź - powtórzył łagodnie, jakby 
nęcił odrobiną jadła przestraszone, głodne zwierzę. Nadal nieufna, 
zacisnęła zabłocone palce na monecie, przyglądając się mu 
ostrożnie. - Tym razem nie zgub. 
- Aureus! - usłyszał, odchodząc w deszczu. - Dałeś mi aureusa! 
Niechaj bogowie błogosławią cię, panie. Niechaj cię błogosławią! - 
powtórzyła z płaczem. 
Atretes szedł przed siebie, nie zwracając uwagi na zimny wiatr. 
Wino stopniowo wietrzało mu z głowy i ból w sercu narastał. 
Doszedł do wąskiego mostku nad strumieniem płynącym na północ od 
Grosseto. Nadchodził świt i niebo już jaśniało. Czuł zmęczenie i 
przygnębienie. Rozbolała go głowa. 
Zastanawiał się, czy Rispa pozostała w pokoju, jak jej rozkazał, 
czy też poszła do łaźni. Zważywszy to, co mu powiedziała, i stan 
jego ducha, kiedy wychodził, mógł się spodziewać, że kiedy wróci, 
już jej nie zastanie. 
Co się stanie z jego synem? 
Jakimż był głupcem! Zawrócił w stronę miasta. 
Minęli go rzymscy legioniści. Stukot ich podkutych sandałów 
sprawił, że napiął wszystkie mięśnie. Zobaczył bramy twierdzy. 
Namioty wzdłuż ulicy przed twierdzą już się otwierały. Wczoraj 
zamierzał zrobić zakupy, ale wątpił, by teraz były potrzebne. 
W gospodzie panowała cisza. Przeszedł korytarzem i przystanął 
przed drzwiami ich pokoju. Położył dłoń na ryglu i zastygł. Stał, 
nasłuchując w napięciu. Z wnętrza nie dochodził żaden dźwięk. Już 
dawno wstał dzień. Oto jej posłuszeństwo! Zaklął pod nosem, 
otworzył drzwi i wszedł do środka. Przystanął i zaczął się za nią 
rozglądać. 
Rispa stała przy oknie. Obróciła się i zobaczył wyraz ulgi na jej 
twarzy. 
- Nic ci się nie stało! Chwała Bogu! 
Miała na sobie ciągle tę samą podartą i brudną tunikę. Nie umyła 
nawet stóp. 
- Nie poszłaś do łaźni. 
- Kazałeś mi nie ruszać się z pokoju. 
Ponieważ milczał, podeszła do łoża i usiadła, niezdolna już ustać 
na nogach. 
Zastanawiał się, czy przez całą noc stała w oknie, patrząc, czy 
nie nadchodzi. Na to wyglądało. Odwrócił się od niej, zbity z 
tropu kłębiącymi się w nim emocjami. Nie uciekła. Zrobiła, jak 
kazał, i czekała na jego powrót. 
Za wszelką cenę! 
Rozejrzał się i zobaczył Kaleba owiniętego w pled i śpiącego 
wygodnie wśród poduszek, które wieczorem rzucił na ziemię. 
- Gdzie Teofil? 
- Kilka godzin temu poszedł cię szukać. 
Znowu spojrzał na nią i pojął wreszcie, że kimkolwiek była kiedyś, 
teraz jest kimś zupełnie innym. Nie był w stanie zobaczyć w niej 
tamtej pierwszej osoby, choćby nie wiadomo jak uparcie próbował. 
Ufał jej. Świadomość tego przeniknęła go z całą siłą i napełniła 
uczuciem pokoju, jakiego nie zaznał od wielu lat. Nie dba o to, 
kim była wczoraj; wie, kim jest dzisiaj. 
- Nikogo nie zabiłaś - powiedział po prostu. 
Nic z tego, co uczyniła, żeby utrzymać się przy życiu, nie było 
gorsze od tego, co czynił on. Jego słowa zdumiały ją, rozumiała 
bowiem, że w ten sposób Atretes uwolnił ją od wszelkiej winy. 
Wypełniło ją poczucie wdzięczności i szczęścia, ale zaraz serce 
się w niej roztopiło, bo uświadomiła sobie, że wyznał jej głęboką, 
mroczną i bolesną prawdę o własnym życiu. Potępił sam siebie. 
Wstała i podeszła do niego. 
- Twoje grzechy nie są większe od moich, Atretesie. Pan nie mierzy 
rzeczy tak, jak mierzy je człowiek. Bóg... 
- Nie będziemy wracać do tej rozmowy - burknął i wyminął ją. 
Odwróciła się i patrzyła, jak idzie przez pokój, by wziąć do ręki 
dzban z winem. Dzban był pusty. Zaklął i odstawił go na miejsce. 
Rozejrzał się, nieobecny duchem, niezdecydowany, niespokojny. 
Nigdy nie widziała, żeby był taki zmęczony i mizerny. 
- Odpocznij, Atretesie - powiedziała cicho. - Porozmawiamy, kiedy 
poczujesz się lepiej. 
Wyciągnął się na największym łożu i podłożył sobie rękę pod głowę. 
Ciało miał jednak napięte. Patrzył w sufit. 
Wzięła pled ze swojego łoża. Kiedy szła w jego stronę, przyglądał 
się jej, jakby chciał wyryć sobie w sercu każdy rys jej twarzy, 
jakby widział ją po raz pierwszy i z jej wyglądu próbował 
wyczytać, jaka jest. Nakryła go pledem. Odwracała się już, kiedy 
chwycił ją za nadgarstek. 
- Powiedziałaś, że w łaźniach jest sala, w której mogłabyś umyć 
się na osobności. 
- Tak - odparła z bijącym mocno sercem. 
Puścił ją. Zdjął pas wraz z sakiewkami i cisnął go na ziemię obok 
łoża. 
- Weź, ile potrzebujesz i idź. Masz wykąpać też Kaleba. 
Poczuła się całkowicie zaskoczona. 
- Dziękuję - wyjąkała cicho, zastanawiając się w duchu nad 
powodami tej zmiany. 
Jest to próba dla niej czy świadectwo zaufania? Jakie to ma 
znaczenie? Przyklęknęła i wydłubała kilka miedziaków z sakiewki. 
Wstała i wzięła na ręce Kaleba. Kiedy otworzyła drzwi, obejrzała 
się i zobaczyła, że Atretes przygląda się jej uważnie. 
- To nie potrwa długo. 
Rano łaźnie były prawie puste, o tej porze przychodziły tu 
przeważnie kobiety z dziećmi. Za miedziaka uprano jej tunikę, 
kiedy ona kąpała się z Kalebem. Dziecko chętnie pluskało się w 
wodzie. Kiedy już się wykąpała, natarła ciało wonnym olejkiem, 
który zeskrobała następnie strygilidą. 
Wracając do gospody, wydała ostatnie miedziaki na chleb i owoce 
dla wszystkich. Do picia musi wystarczyć im woda, bo nie miała 
dość pieniędzy, żeby kupić wino, a poza tym Atretes w nocy 
wypełnił już swoją miarkę. 
Weszła po cichu, pewna, że Atretes śpi. Nie spał. Leżał na łożu 
jak wtedy, gdy wychodziła. Wrócił też Teofil, który spał na łożu 
pod ścianą. Kiedy weszła, Atretes wyraźnie się odprężył. Poruszył 
się, ułożył wygodniej i zasnął, nim spuściła z niego wzrok. 
"Jednak to była próba" - pomyślała i zapragnęła odgarnąć mu włosy 
z twarzy. 
Jej też chciało się spać, ale musiała przecież zająć się Kalebem. 
Przespał doskonale całą noc i był w nastroju do zabawy. Upewniła 
się, że na podłodze nie leży nic, czym mógłby zrobić sobie 
krzywdę, a potem usiadła, oparłszy się plecami o drzwi, starając 
się nie zasnąć. Kaleb był w dobrym humorze i bawił się wybornie 
wśród poduszek. 

Atretesa obudziło gaworzenie brzdąca. Obrócił się i zobaczył, że 
jego syn pcha po podłodze poduszkę. Światło słoneczne wlewało się 
do pokoju, wskazując, że dawno już minęło południe. Rispa leżała 
skulona pod drzwiami. Atretes przyglądał się. Jej widok sprawiał 
mu przyjemność. Wstał i przeszedł cicho przez pokój. 
Podniósł ją i poczuł, że niedawno uprana tunika jest nadal 
wilgotna. Położył Rispę na łożu i stał nad nią, studiując każdą 
linię i płaszczyznę jej ciała. Nawinął sobie na palec pasemko 
czarnych włosów i zaczął je pocierać. Nikt by nie odgadł, że żyła 
na efeskich ulicach, kradnąc i sprzedając swe ciało, by utrzymać 
się przy życiu. Była młoda i czysta. Puścił kosmyk. Rispa drgnęła 
lekko i zwinęła się w kłębek. Rozejrzał się za jej pledem i 
uświadomił sobie, że go mu oddała. 
Zobaczył, że jego płaszcz wisi koło kosza z węglami. Kiedy tu 
przyszli, cisnął go na ziemię, a wychodząc, zapomniał go zabrać. 
Zbyt spieszno było mu opuścić ten pokój, chciał zastanowić się nad 
tym, co mu powiedziała. Zresztą ciężki płaszcz był nasiąknięty 
wilgocią i na niewiele by mu się zdał. Wziął go teraz do ręki. 
Płaszcz był suchy i ciepły. 
Okrył nim Rispę. Pogładził ją leciutko wierzchem dłoni po 
policzku. Był zdumiony, że ktoś może mieć tak gładką skórę. 
Kiedy Rispa obudziła się późno po południu, nie zobaczyła 
Atretesa. 
Nie było też ani śladu Kaleba. 

Rozdział XV 


Pożyczę konie w twierdzy i pojadę drogą północną - powiedział 
Teofil. - Atretes wie o tej drodze. Ty zostaniesz na wypadek, 
gdyby się rozmyślił. 
- Co mamy robić, jeśli wróci? 
- Wyruszajcie. Obóz w pobliżu kamienia milowego. Odnajdę cię. 
Zostawił jej pieniądze na dwudniowy pobyt w gospodzie. Chodziła po 
pokoju, modląc się żarliwie, żeby Atretes wrócił, choć nie miała 
wątpliwości, że nie zamierza tego uczynić. "Panie, jesteś moją 
zbroją i tarczą, moją niezawodną bronią w czasach trwogi. O Boże. 
Kaleb! Kaleb!" 
Piersi miała tak pełne mleka, że czuła ich bolesną ciężkość. Wraz 
z fizycznym bólem przyszło zwątpienie, które ścisnęło jej serce 
swymi szponami. 
"Zostaw go. Natychmiast." 
- O Boże! 
"Ja nie wybaczam niczego!" 
- Błagam, Panie! 
Siedziała łkając w coraz głębszych ciemnościach, z ramionami 
skrzyżowanymi na piersiach, jakby chroniła je przed bólem. 
- Niech się stanie Twoja wola, Panie. Daj mi siłę, bym pogodziła 
się z Twoją wolą. 
Zapaliła lampkę. Chodziła znowu po pokoju, powtarzając słowa, 
których nauczył ją Szczepan, przywierając do nich z rozpaczą i 
jednocześnie zmagając się z nękającym zwątpieniem. "Masz wobec 
mnie swoje zamysły, które są moim dobrem, nie zaś klęską; które 
niosą mi nadzieję. Panie, znalazłeś mnie i przywróciłeś do 
zdrowia. Przygarnąłeś mnie do swego łona. Wydobyłeś z otchłani." 
Łzy spływały jej po policzkach. "Panie, Twoja wola... Twoja 
wola... Panie..." 
Drzwi otworzyły się. 
Obróciła się gwałtownie i zobaczyła Atretesa z Kalebem na ręku. 
- Nie śpisz - powiedział Atretes, zdejmując z ramienia ciężki 
tobołek i rzucając go na ziemię. 
Rispa stała bez ruchu, wpatrzona w Germanina. 
Atretes spojrzał na nią i uśmiech zniknął z jego warg. Zmarszczył 
z niepokojem brwi. 
- Co się stało? 
- Co się stało? - powtórzyła słabym głosem. 
- Masz minę... - wzruszył ramionami, szukając odpowiedniego słowa 
- zmartwioną. 
- Co się stało? - Krew w niej zawrzała. - Bierzesz Kaleba i 
wychodzisz, i jeszcze pytasz, co się stało? 
- Spaliście, a ktoś musiał przecież go pilnować - odparł z 
przerażającą logiką. - Weź go - wepchnął jej dziecko do rąk - jest 
głodny. - Podszedł do stołu. - Ja też. 
Stała z otwartymi szeroko ustami. 
- Nic tu nie ma - oznajmił, widząc tylko kawałek czerstwego 
chleba. Spojrzał na nią. 
- Teofil wziął chleb wyjeżdżając. 
- Nic nie zostawił? 
- Ja nie mam apetytu - odparła przez zęby, czując, że ma dość 
siły, żeby zabić go gołymi rękami. 
Trzęsąc się z gniewu, odwróciła się do niego plecami, usiadła na 
łożu i rozsupłała suknię, żeby nakarmić Kaleba. 
- Jesteś chora? - spytał Atretes. 
- Nie! 
Zmarszczył brwi. Zachowywała się inaczej niż zwykle i wytrącało go 
to z równowagi. 
- Kupię coś do zjedzenia - oznajmił i wyszedł. 
Rispa najpierw uznała, że może sobie nie wracać, ale po chwili 
zaczęła się zamartwiać, że może znowu przepaść. W końcu przyszedł 
z chlebem, winogronami, dwoma pieczonymi kurczakami i dwoma 
bukłakami wina. Swoim jowialnym humorem rozniecił jej gniew. 
- Gdzie Teofil? - spytał. - W łaźniach czy w twierdzy ze swoimi 
przeklętymi towarzyszami broni? 
- Ani tu, ani tu. Pojechał cię szukać, Atretesie! 
- A dokąd to jego zdaniem się udałem? 
- Na północ. 
Atretes popatrzył na nią ze zdumieniem. 
- Na północ? - Roześmiał się głośno. Jego śmiech stał się jeszcze 
głośniejszy, kiedy wyobraził sobie Rzymianina próbującego go 
dogonić. - Więc udał się na północ - powtórzył i przełamał 
kurczaka na pół. 
Ile czasu musi minąć, nim Rzymianin spostrzeże, że on, Atretes, 
nie opuścił nawet Grosseto? Uśmiechnął się i oderwał zębami kawał 
mięsa. 
Kaleb najadł się i spał teraz w ramionach Rispy. Po chwili 
położyła go na swoim łożu i przykryła płaszczem Atretesa. 
Wyprostowała się i spojrzała wrogo na Germanina, rozzłoszczona 
jego wesołością. 
- Jak możesz się tak beztrosko śmiać? 
- Będzie długo maszerował, zanim mnie znajdzie. 
- Poszedł po konia. 
- A więc mamy konny pościg. Jeszcze lepiej! Cieszę się, kiedy 
oddziela nas wielka odległość. 
Znowu roześmiał się i odgryzł następny kęs mięsa. Machnął połówką 
kurczaka, zapraszając ją do stołu. Przeszła przez pokój, usiadła 
naprzeciwko Atretesa, wzięła do ręki drugą połówkę pieczonego 
kurczaka i zaczęła rozważać, czy nie cisnąć nią w głowę Germanina. 
- Mogłeś nam powiedzieć - rzekła tylko, odkładając udko. 
- Mówiłem już, że spaliście. 
- Nie powinieneś więc wychodzić. 
Atretesowi zwęziły się oczy. 
- Nie muszę się przed tobą tłumaczyć, kobieto. Ani jemu! 
- Wskazał ci drogę do domu. 
- Dowiedziałbym się od kogo innego. - Wzruszył ramionami. 
- Jeśli twoja nieznośna duma pozwoliłaby ci o to zapytać. 
Twarz mu na chwilę zastygła, a potem rzucił udko na tacę. Zniknął 
cały jego dobry humor. 
- Moja duma? 
- Co niby miałam myśleć? - Jej gniew zmienił się w irytację. - 
"Zostaw go - powiedziałeś. - Ja nie wybaczam niczego!" 
Cisnęła jednak tym udkiem w jego głowę. Refleks go jak zwykle nie 
zawiódł i udko przeleciało obok celu. Nigdy dotychczas nie 
widziała takiego zdumienia na jego twarzy. 
- Myślałam, że opuściłeś nas, zabierając ze sobą Kaleba! 
Roztopiła się we łzach. Czuła się upokorzona tym, że nie zdołała 
nad sobą zapanować. Wstała. Zapadło przeciągające się milczenie. 
- Przykryłem cię moim płaszczem - oznajmił Atretes spokojnym 
głosem, jakby w ten sposób wyjaśniał wszystko, co się stało. 
Obróciła się i obrzuciła go spojrzeniem świadczącym, że nie 
rozumie, po co to powiedział. I może tak było naprawdę. Poczuł się 
zbity z tropu. Czemu ona tak na niego patrzy? Napięcie zniknęło z 
jego twarzy i wziął z powrotem kurczaka do ręki. 
- Usiądźże, kobieto, i jedz! Może kiedy napełnisz brzuch, rozjaśni 
ci się w głowie. 
Rispa podeszła do stołu i usiadła. "Przykryłem cię moim 
płaszczem." Czekała, aż Atretes znowu na nią spojrzy, ale on był 
pochłonięty jedzeniem i zachowywał się tak, jakby nie było jej w 
tym pokoju. 
- Pomyślałam, że znowu zapomniałeś płaszcza - rzuciła spokojnym 
głosem. 
- Nie zapomniałem. 
Tym razem nie cisnął kości na podłogę, tylko na talerz. 
"Jego maniery wyraźnie się poprawiają." 
- Wybacz, że rzuciłam w ciebie udkiem. 
Jak to możliwe, żeby kobieta w jednej chwili płonęła gniewem, a w 
następnej była pogodna i spokojna? 
- Ciesz się, żeś nie trafiła. 
Sięgnął po kiść winogron. 
- Nigdy bym nie przypuszczała... 
- Jedz! 
Uśmiechnęła się, wzięła do ręki połówkę kurczaka i odłamała 
skrzydełko. Jedli w milczeniu. Atretes skończył pierwszy i wytarł 
palce w pled. Miała wrażenie, że Germanin pragnie jak najszybciej 
znaleźć się daleko od stołu i od niej. 
- Jakie polecenia zostawił ci Teofil? 
- Żeby wyruszyć na północ i rozbić obóz koło kamienia milowego. 
Zapewnił, że nas znajdzie. 
Atretes podszedł do tobołka, który rzucił na ziemię. Rozwiązał 
sznur i rozłożył pled. Rzucił Rispie ciężki węzełek odzieży. Kiedy 
węzełek opadł jej na ręce, spostrzegła, że jest to gruba wełniana 
tunika. 
- Tę, którą masz, możesz nosić pod spodem. 
Potem cisnął jej obszyty wełną but, podobny do tych, jakie 
żołnierze noszą, gdy jest zimno. Kiedy złapała pierwszy, rzucił 
jej drugi. Podeszwy butów były z grubej skóry nabitej ćwiekami. 
- W tych butach będzie ci sucho i ciepło. Natarłem je woskiem. - 
Na koniec wydobył ciężki wełniany płaszcz i wstał. - Dzięki temu 
nie zamarzniesz w śniegu, a tam, dokąd wędrujemy, śniegu nie 
zabraknie. 
Rzuciła na ziemię buty, wtuliła twarz w wełnianą tunikę i zaczęła 
chlipać. Atretes stał w milczeniu, wyraźnie zbity z tropu. Słuchał 
jej łkań i chciał ją pocieszyć. Wiedział jednak, że nie może tego 
robić. Dziecko śpi. Teofil jest wiele mil stąd, a oni są sami w 
tym pokoju gospody. Uczucia, które go w tej chwili nękały, były 
zbyt silne. I wiedział, że ona przeżywa coś podobnego. Gdyby ją 
dotknął, nie byłby już w stanie zważać na żadne jej protesty. 
Kiedy chodziło o nią, nie ufał samemu sobie. Zbyt długo pozwalał, 
by rządziły nim najniższe instynkty. Nie chciał już przeżywać 
wyrzutów sumienia. Zbyt długo z nimi żył. 
- Jeśli zaraz włożysz to na siebie, do zmierzchu możemy pokonać 
ładnych parę mil. 
Rispa, pociągając nosem, wstała i rozwiązała szarfę. Przełożyła 
przez głowę wełnianą tunikę, która opadła miękkimi fałdami aż do 
stóp. Przewiązała ją szarfą i usiadła, żeby wzuć buty. Zawiązała 
ciasno rzemienne sznurowadła i wywinęła cholewki, tak że buty 
sięgały jej do pół łydki. Wstała i podziękowała Bogu, że nie musi 
zakładać zdartych sandałów. 
- Dziękuję - powiedziała, przełykając łzy. - Pasują jak ulał. Skąd 
wiedziałeś? 
Podszedł i narzucił jej płaszcz na ramiona. 
- Wziąłem ze sobą twój sandał. 
Trzymał oburącz płaszcz pod jej szyją, patrzył z bijącym sercem w 
jej oczy. Przepełniała go niepohamowana tkliwość, pragnienie, by 
ją chronić. Nie podobało mu się to uczucie i szybko cofnął ręce. 
- Kiedy znajdziemy się w Germanii, nie piśniesz ani słówka o tym, 
co mi wyjawiłaś - rzucił, przepakowując swoje rzeczy, żeby 
wygodniej było je nieść. Milczała, podniósł więc tobołek i 
spojrzał na nią. - Daj mi słowo. 
- Nie mogę. Wiesz, że nie mogę. 
Nie był w stanie uwierzyć, że Rispa nie chce dać tego 
przyrzeczenia. 
- Mówiłem ci już, co z tobą zrobią. Mój lud nie daje nikomu 
możliwości poprawy. 
Niegdyś on też nie dałby jej takiej możliwości. To przez nią stał 
się taki słaby. 
- Nie będę kłamać. 
- Zabiją cię, kiedy powiesz, co robiłaś. - Obrzucił ją bacznym 
spojrzeniem. 
- Mniejsza z tym. 
Już raz zapewniła go, że cena nie ma dla niej znaczenia, trzymała 
się tego. Nie pójdzie na żaden kompromis. Jakaś jego cząstka była 
z tego zadowolona, wiedział bowiem, że może jej bezgranicznie 
ufać. Lecz inna cząstka bała się. Rispa znaczyła dla niego o wiele 
więcej niż gotów był samemu sobie przyznać, a przecież Chattowie 
nie znają litości. 
- Dobrze. Będzie, jak zechcesz. Nie kłam. Po prostu nic nie mów. 
Zarzucił sobie tobołek na plecy. 
- Jak nie powiedziałam nic tobie. Powinnam była wyznać ci 
wszystko, kiedy zapytałeś po raz pierwszy, zamiast podawać ci 
prawdę kęs po kęsie. 
Przeszedł przez pokój i nachylił się nad nią, by mówić prosto w 
jej twarz. 
- Gdybyś wyznała mi wszystko w dniu, kiedy do mnie przyszłaś, już 
byś nie żyła. Zabiłbym cię z przyjemnością, bez mrugnięcia 
powieką. - Stała wcale nie przestraszona jego słowami, nawet nie 
drgnęła. Wyprostował się. - Nie miałbym czasu, tych miesięcy 
spędzonych z tobą, by poznać, jaką kobietą jesteś. 
- Jestem więc dobra, Atretesie? Przed chwilą rzuciłam ci w głowę 
nogą kurczaka. 
- Chybiłaś - uśmiechnął się. 
- Ciągle muszę walczyć z moim ciałem. Dzień po dniu, czasem 
godzina po godzinie. 
- Sądzisz, że ja nie? - Przemknął po niej spojrzeniem swoich 
błękitnych oczu. 
Oblała ją fala gorąca, zarumieniła się. 
- Nie to miałam na myśli. 
- Weź chłopaka i chodźmy. 
Wiedział, że musi wyjść z tego pokoju, i to natychmiast. Zrobiła, 
jak kazał. Przeszli portykiem, a potem przez główny dziedziniec do 
sieni. Wszędzie widzieli żołnierzy, wielu z nich przyglądało się 
bacznie Rispie. Nie zwracając na nich uwagi, Atretes chwycił ją za 
nadgarstek i szerokim wyjściem ruszył prosto na ulicę, pragnąc jak 
najszybciej znaleźć się na otwartej przestrzeni. 
- Sprawiasz mi ból! - Puścił ją i odetchnęła z ulgą. Szedł szybko, 
o wiele za szybko. - Nie dotrzymam ci kroku, Atretesie - 
powiedziała, przemagając niechęć do użalania się nad sobą. 
Atretes zwolnił. 
- Tędy! - Wskazał główną ulicę, prowadzącą prosto na północ. 
Minęli bramę, przeszli po moście i nie zważając na gęstniejący 
mrok, podążali drogą na północ. Minęli jeden kamień milowy, potem 
następny. Pojawiły się pierwsze gwiazdy. Jeszcze jeden kamień. 
Rispę bolały już ręce. Kiedy doszli do czwartego kamienia, 
przystanęła. 
- Już prawie ciemno. 
- Możemy przejść jeszcze milę. 
- Myślałam, że chcesz powiększyć odległość dzielącą cię od 
Teofila. 
Zeszła z drogi. Usiadła i oparła się plecami o pień drzewa. Kaleb 
spał w najlepsze. Dzień spędzony z ojcem musiał go bardzo zmęczyć. 
Położyła go na trawie, a sama ułożyła się obok, zwijając się tak, 
by grzać go jak najlepiej swoim ciałem. 
Atretes, wyraźnie rozdrażniony, zrzucił tobołek na ziemię. 
- Jutro postaram się iść wytrwalej, Atretesie - szepnęła. 
Krążył niespokojnie dokoła, a wreszcie usiadł kilka stóp od niej, 
podciągnął kolana i oparł na nich ręce. Spojrzał na niebo. 
- Mogliśmy przejść jeszcze milę. 

Wyruszyli o wschodzie słońca i Rispa idąc karmiła Kaleba. Kiedy 
przechodzili przez wioskę, Atretes kupił chleb i owoce. Rispa 
wsuwała siedzącemu okrakiem na jej biodrze Kalebowi kawałki owoców 
i chleba do buzi. Potem przytknęła mu do ust bukłak z rozwodnionym 
winem. 
Koło południa zaczął zbliżać się do nich oddział rzymskiej jazdy. 
Rispa zobaczyła Teofila i wykrzyknęła jego imię. Zatrzymali się. 
Rzymianin zeskoczył z konia i odwiązał swój tobołek. Zarzucił go 
sobie na ramię, wymienił wesoło kilka słów z żołnierzami, a potem 
podszedł do Rispy i Atretesa. Jeden z żołnierzy chwycił uzdę 
konia, na którym jechał Teofil, i cały oddział ruszył dalej swoją 
drogą. Teofil spojrzał na Rispę i od razu zauważył nowy płaszcz, 
tunikę i buty. 
- Więc dlatego zniknąłeś - powiedział do Atretesa. 
Atretes obrzucił go wrogim spojrzeniem i ruszył przed siebie. 
Teofil szedł ramię w ramię z Rispą. 
- Czy doszliście podczas mojej nieobecności do porozumienia? - 
spytał, unosząc kąciki warg w uśmiechu. 
- Całkiem nieźle - odparł za nią Atretes, nie zwalniając kroku. 
- W każdym razie ucieszyliście się na mój widok - uśmiechnął się 
Teofil do Rispy. 
Przez następne dni pokonywali znaczne odległości. Minęli Campiglię 
Maritima, Cecinę, Liworno, Pizę i Viareggio. Wieczorami rozbijali 
obóz nie opodal drogi. W La Spezia Teofil uzupełnił prowiant. 
Atretes nalegał, żeby iść dalej górzystą, ale krótszą drogą 
nadmorską, nie zaś tą która oddalała się od wybrzeża. 
Kiedy dotarli do Genui, Teofil znowu postarał się o kwaterę, tym 
razem w gospodzie nie uczęszczanej przez żołnierzy i odleglejszej 
od łaźni. Atretes bez słowa komentarza poszedł się wykąpać. Kiedy 
Rispa poprosiła, by pozwolił i jej się wykąpać, przystał na to bez 
wahania. Zabrała Kaleba do sali dla młodych matek, on zaś poszedł 
z Teofilem do sali głównej. 
Tutaj mniej ludzi kąpało się nago. Atretes doszedł do wniosku, że 
im bardziej oddalają się od Rzymu, tym bardziej prowincjonalna 
staje się moralność. Odprężył się w basenie, kąpiel sprawiła mu 
nawet pewną przyjemność. Nie spieszył się, choć Teofil czekał z 
ich pieniędzmi, rozmawiając z kilkoma mężczyznami, odznaczającymi 
się żołnierską postawą. 
- Drogi górskie są bezpieczniejsze - oznajmił Teofil Atretesowi, 
kiedy ten wyłonił się wreszcie z łaźni. 
- To dobrze. Będziemy poruszać się szybciej. 
Założył tunikę i pas, wziął od Teofila sakiewki. 
Teofil zastanawiał się, czy Atretes zdaje sobie sprawę, że w miarę 
jak posuwają się na północ, jego germański akcent staje się coraz 
wyraźniejszy. 
- Nie utrzymamy tego samego tempa - powiedział, zdejmując tunikę. 
- Czeka nas ciężkie podejście do Novi. Potem możemy przyspieszyć 
znowu, idąc przez Alessandrię i Vercelli. Stamtąd pójdziemy wzdłuż 
Dora Baltea do Aosty i tam czeka nas trudna wspinaczka. Już górska 
droga do Novi będzie ciężka dla Rispy, ale to nic w porównaniu z 
tym, co czeka ją dalej. Będziemy musieli pokonać Alpy Graian i 
Pennine. 
- Możemy kupić dwa osiołki. Na jednego załadujemy rzeczy, na 
drugim pojedzie Rispa z Kalebem. 
- Mogę kupić je tanio w twierdzy. 
Twarz Atretesa pociemniała. 
- Dość już, że znoszę twoje towarzystwo, a teraz muszę na dodatek 
handlować z rzymskimi żołnierzami! 
Teofil nie obraził się jednak. 
- Osioł wojskowy jest tak samo dobry jak cywilny, poza tym, że 
tańszy. 
Rzucił tunikę na kamienną ławę i wskoczył do wody. Kiedy się 
wynurzył, Atretesa już nie było. Potrząsnął głową, prosząc Boga, 
by miał Germanina w swej pieczy. Żadne jego słowa nie mogły 
odmienić zapatrywań Atretesa. Germanin widział przed sobą tylko 
swojego wroga. Tylko Rzym! Był głuchy i ślepy na wszystko inne. 
"Panie, skoro nie mogę dotrzeć do Atretesa z Twoją Ewangelią, 
jakże dotrę z nią do Chattów?" - zastanawiał się ze smutkiem. 
Był pewien jednego. Germański zmysł praktyczny weźmie górę nad 
nieznośną dumą Atretesa. Mieli ograniczoną sumę pieniędzy i długą 
drogę przed sobą. Osły wojskowe doskonale spełnią swe zadanie. 

Rozdział XVI 


Dwa osły, które Teofil kupił od wojska, znacznie ułatwiły podróż 
przez góry. Jeden dźwigał rzeczy, które przedtem nieśli Rzymianin 
i Atretes, na drugim Rispa urządziła z tobołków i pledów 
powiązanych rzemieniami wygodne siedzenie dla Kaleba. Sama szła 
koło osła, w jednej ręce trzymając uzdę, w drugiej kij. Kaleb był 
zachwycony nierównym krokiem niewielkiego zwierzęcia, które 
obarczone tak znikomym ciężarem, chętnie pokonywało trudną drogę. 
Minęła już zima i nadciągała wiosna, wypełniając rzeki wodą z 
topniejącego śniegu. Stroma droga była dla wszystkich męcząca, a 
na dodatek im wyżej wędrowali, tym robiło się zimniej. Buki i 
brzozy ustępowały powoli miejsca świerkom, sosnom i jodłom. 
Rispa wdychała głęboko cudowny zapach, dziękując Bogu za wszystko, 
co ją otaczało. Podobał się jej majestat gór, choć przechodzili 
czasem nad przerażająco głębokimi i stromymi przepaściami. Była to 
droga pełna pułapek, gdyż Rzymianie kierowali się zasadą, że 
miasta i regiony winny być połączone jak najkrótszymi drogami, co 
nie oznaczało zgoła, że najłatwiejszymi. Zawsze w południe była 
już bardzo zmęczona, a kiedy nadchodził czas na rozbicie obozu, 
ledwie się trzymała na nogach. 
W Aoście zastali całkiem spory garnizon. Teofil oznajmił, że 
liczba żołnierzy świadczy o trudnościach, jakie ich czekają w 
dalszej drodze, i udał się do twierdzy, by dowiedzieć się jak 
najwięcej o drodze przez Alpy Pennine. Rispa została w obozie z 
Kalebem i Atretesem. 
Wokół nich wznosiły się strome, białe szczyty; było rześko, a 
nawet zimno. 
- Nigdy nie wyobrażałam sobie, że może istnieć miejsce tak piękne 
i tak bezlitosne. 
Spojrzała na siedzącego po drugiej stronie ogniska Atretesa i 
poczuła, że zaczyna go rozumieć. 
- Z tych gór zejdziemy w lasy mojej ojczyzny - powiedział, nie 
podnosząc na nią spojrzenia. - Powietrze nie jest takie ostre i 
nie ma takich gór. 
- Czy pamiętasz to wszystko z czasu, kiedy wieziono cię do Rzymu? 
Spojrzał na olbrzymie szczyty na północy. Tak, pamiętał. 
- Stamtąd zejdziemy nad Rodan i będziemy szli wzdłuż tej rzeki aż 
do Renu. A tam będę już wiedział, gdzie mam iść dalej. 
Powiedział to takim tonem, że Rispa poczuła, jak jej ciało 
przebiega zimny dreszcz. 
- Teofil to nasz przyjaciel, Atretesie. 
- Jest Rzymianinem. 
Nigdy jeszcze nie widziała takiego zimnego błysku w jego oczach. 
- Tyle czasu minęło, tyle drogi mamy za sobą, a ty ciągle nie 
możesz mu zaufać? 
- Czemu miałbym mu ufać? Po co rzymski setnik wyprawia się do 
Germanii? 
- Chce podzielić się z twoim ludem Dobrą Nowiną. 
Roześmiał się ironicznie. 
- Żołnierz musi poznać silne i słabe punkty nieprzyjaciela i 
zameldować o nich swoim przełożonym. 
- Nie służy już w rzymskim wojsku. 
- Tak mówi. - Poderwał podbródek do góry. - Zanim opuściliśmy 
Rzym, był u Tytusa. I w każdym mieście, przez które przechodzimy, 
biegnie zaraz do twierdzy. 
- Mylisz się, podejrzewając Teofila, Atretesie. Teofil chodzi do 
twierdzy, żeby dowiedzieć się, co możemy napotkać na drodze i 
żebyśmy się do tego przygotowali. 
- Co kobieta może wiedzieć o wojnie? 
- Masz rację, Atretesie. Nic nie wiem o wojnie. Ale znam Teofila. 
Zawierzyłabym mu swoje życie. Zawierzyłabym życie Kaleba. 
Usłyszała odgłos kroków i po chwili zobaczyła Teofila. 
- Zbójcy - oznajmił posępnie Teofil, przykucając przy ognisku. - 
Kilka dni temu obrabowano i zabito rzymskiego urzędnika. 
- Czy mamy odczekać jakiś czas, nim ruszymy w dalszą drogę? - 
spytała Rispa, zatroskana o bezpieczeństwo Kaleba. 
Atretes rzucił kij do ognia i wstał. 
- Pójdziemy dalej. 
Nic nie powstrzyma go przed powrotem do ojczyzny, ani Rzymianie, 
ani zbójcy, ani nawet bogowie. Dopiero kiedy zejdą z gór i znajdą 
się w czarnym lesie jego ojczyzny, odetchnie powietrzem wolności. 
A kiedy już tam dotrą, pomyśli, co zrobić z Teofilem. Wziął bukłak 
z winem i zniknął w ciemności. 
Teofil zauważył, że Rispa jest zrozpaczona i zaczął pocieszać ją, 
jak mógł. 
- Posłano na drogi dodatkowe patrole. 
- Im dłużej idziemy, tym robi się trudniej. Czasem mam uczucie, że 
zbliżając się do Germanii, oddalamy się od Boga. 
- Bóg jest przez cały czas z nami, Rispo. 
- Zimno. - Naciągnęła na siebie płaszcz, który kupił jej Atretes. 
- Atretes nadal ci nie ufa. 
- Wiem. 
- Kiedy dotrzemy do Renu, sam będzie umiał znaleźć drogę. 
Teofil skinął głową. 
- Oboje wiemy, że jest wolą Boga, byśmy razem dotarli do Germanii, 
i tak się stanie. 
Rispa zaczęła się żarliwie modlić, żeby serce i oczy Atretesa 
otworzyły się na prawdę. 
O świcie wyruszyli w dalszą drogę. 

Rozdział XVII 


Rispa brnęła w śniegu zaścielającym wąską górską drogę przed jej 
ustami tworzyły się obłoczki pary. Kaleb przestał w końcu płakać, 
kiedy przytroczyła go sobie tuż przy swym rozgrzanym ciele, pod 
grubą wełnianą tuniką. Bolały ją wszystkie mięśnie. W płucach 
czuła żar. Nie czuła stóp. Dwa dni temu dotarli do najwyższego 
punktu drogi i teraz przedzierali się z lodowatych wysokości w 
dół. Posuwali się jednak wolno. Każdy następny dzień był 
trudniejszy, bardziej wyczerpujący. 
Dolina pod ich stopami wydawała się rajem i Rispa chłonęła 
wzrokiem krystaliczne wody jeziora otoczone wieczną zielenią 
łąkowych stoków. 
- Jutro mamy szabat - powiedział Teofil. 
Dzień przeznaczony na odpoczynek. "Dzięki Bogu!" - pomyślała. 
Jednak nawet tydzień odpoczynku byłby za mało, tak bardzo 
wyczerpała zasoby swych sił. Przystanęła, żeby poprawić sobie 
Kaleba. Stale rósł, zwiększając jej brzemię. Atretes też 
przystanął i obrzucił ją spojrzeniem. Uśmiechnęła się i ruszyła 
dalej, modląc się, by starczyło jej sił na zejście w dolinę. 
- Czy to już Germania? 
- Jeszcze nie - odparł Teofil. Też dyszał ciężko, wydychając białe 
obłoki pary. - Za kilka dni dotrzemy do Renu. Dwa dni drogi dzielą 
nas od twierdzy. 
Atretes znowu spojrzał na Rispę. Wyczuła całą siłę tego 
spojrzenia. "No widzisz - mówiły jego oczy. - I jak tu zaufać 
Rzymianinowi?" 
- Czy musimy się tam zatrzymywać, Teofilu? 
- Foederati powiedzą nam być może, gdzie są Chattowie. 
- Foederati! - warknął Atretes, nie wierząc, by jakiś Germanin 
wstąpił dobrowolnie do rzymskiej armii. - Zapewne germańscy 
niewolnicy. 
- Nie wszyscy Germanie widzą w Rzymie wroga. 
- O tak! Głupcy i zdrajcy! 
- Od jedenastu lat nie byłeś w ojczyźnie. Wiele się zmieniło. 
- Nie sądzę. 
- Bunt został zdławiony. 
- Rzym może zbudować sto twierdz, a ten kraj i tak nie będzie 
należał do cesarstwa! 
- Masz rację - rzucił Teofil, wcale nie przestraszony gniewem 
Atretesa, który obrzucił go spojrzeniem pełnym nieufności. 
- Przyznajesz mi rację? - wycedził niedowierzająco. - Przecież 
jako setnik przysięgałeś, że będziesz służył Rzymowi. 
- Galia została podbita i wchłonięta, ale Germanie są nadal feri - 
powiedział Teofil, używając słowa oznaczającego stan dzikości. - 
Będą spokojni przez jakiś czas, może nawet dość długi, ale nie 
zostaną podbici. Mam nadzieję, że zyskam ich dla Pana. Jeśli się 
ku Niemu zwrócą, całą moc swego ducha oddadzą na służbę Bogu. 
Atretes roześmiał się pogardliwie. 
- Żaden z Chattów nie przyjmie Boga, który pozwolił, by Jego Syn 
został ukrzyżowany. Po co komu taki słaby i bezużyteczny Bóg? - 
Gestem ręki objął lasy w dolinach. - Ten kraj należy do Tiwaza. 
- Ale został stworzony przez Boga wszechmogącego - rzekł Teofil. 
- Niechże więc spróbuje go odzyskać. 
Atretes odwrócił się do nich plecami i zaczął znowu schodzić. Obóz 
rozbili nad krystalicznym jeziorem. Teofil i Atretes poszli na 
brzeg, żeby złowić choć jedną rybę, a Rispa zaczęła zbierać 
szyszki. Wydłubywała z nich nasiona, spoglądając od czasu do czasu 
na Kaleba, który raczkował to tu, to tam po obozie. Dzieciaka 
wszystko cieszyło, pełzał od kamienia do drzewa, od drzewa do 
płata śniegu. 
Kiedy Rispa skończyła, dorzuciła suchych szyszek do małego ognia, 
który rozpalił Teofil. Setnik wrócił z trzema dużymi rybami, które 
położył obok niej. Rispa nadziała jedną na patyk i zaczęła piec 
nad ogniem. 
Słońce zaszło i barwy rozsypały się wspaniałymi błyskami po 
gładkiej powierzchni wody. Nigdy nie oglądała niczego równie 
pięknego. 
Ukazał się w końcu Atretes, czarny cień na tle bujnych kolorów 
zachodzącego słońca. Szedł pod górę z pustymi rękami. Kiedy 
podchodził do ogniska, Rispa zdejmowała właśnie trzecią rybę z 
patyka, a Teofil klęczał i modlił się. 
- Panie, dziękujemy Ci za jadło, które nam dałeś. Niech odnowi 
siłę naszych ciał i otworzy nasze serca na Twą nieustającą 
obecność i łaskę. Pobłogosław ręce, które przygotowały to jadło 
dla naszych ciał. Prosimy Cię w imię Twego umiłowanego Syna 
Jezusa. Amen. 
Atretes usiadł z nimi do posiłku, ale drgał mu mięsień w twarzy. 
Czuł się upokorzony tym, że Teofil złapał bez trudu trzy ryby, a 
on żadnej. Zdjął skórę z ryby i oderwał soczyste mięso od ości. 
Ryba więzła mu w gardle, bo wiedział, że przełyka swoją dumę. 
Teofil odmierzył trochę kaszy do małej miski i posypał zawartość 
nasionami sosny. Postawił miskę przed milczącym Germaninem. 
- Chętnie dowiedziałbym się czegoś o twoim bogu, Atretesie. 
Wziął swoją miskę, oparł się o tobołki i jadł w milczeniu, 
czekając na odpowiedź. 
Atretes zastanawiał się, czy powinien cokolwiek im mówić. Kiedy 
myślał o Tiwazie, pojawiały się stare rysy zwątpienia. Rispa 
siedziała z Kalebem na kolanach, wsuwając dziecku do buzi kawałki 
ryby. Wyglądała tak spokojnie! Czy zachowałaby ten spokój, gdyby 
stanęła twarzą w twarz z Thingiem? Czując na sobie jego 
spojrzenie, uniosła głowę i uśmiechnęła się do niego. Miękki blask 
jej oczu ukoił jego umysł, ale rozbudził zmysły. Czy potrafiłby 
się pogodzić z utratą tej kobiety? 
- Opowiesz nam o Tiwazie? - spytała, patrząc mu pytająco w twarz. 
Spuściła głowę i podała jego synowi trochę kaszki. 
- Tiwaz jest najwyższym bogiem nieba - powiedział, rzucając do 
ognia szkielet ryby. - Jego małżonką jest Tellus Mater, Matka 
Ziemia. Jest bogiem wojny i rządzi Thingiem. 
- Thingiem? - Teofil zmarszczył brwi. 
- To zgromadzenie mojego ludu. Mężczyźni zbierają się, by 
rozstrzygać spory i ustanawiać prawa. Nikt nie może być chłostany, 
więziony ani skazany na śmierć, jeśli nie orzekną tak kapłani 
posłuszni Tiwazowi, który rządzi wojną. Tiwaz to bóg wilka i 
kruka, bóg zmarłych i najwyższy czarownik. 
Słowa Atretesa napełniły Rispę złymi przeczuciami. 
- Jest też bogiem męstwa. Tiwaz to jedyny bóg, który miał odwagę 
stanąć przeciwko wilkowi Fenrirowi. Dał Fenrirowi do zżarcia 
własną dłoń, by pojmać bestię. Nie ma ani w Rzymie, ani gdzie 
indziej boga, który dorównywałby odwagą Tiwazowi. 
- Skoro tak, dlaczego ten bóg pozwolił, by twój lud poniósł klęskę 
w walce z Rzymem? - spytał Teofil. 
Atretes zawahał się, ale wiedział, że musi wyjawić całą prawdę. 
- Tiwaz jest znany także jako Arcyzwodziciel. - Podczas lat 
spędzonych w Rzymie i Efezie często w ten właśnie sposób myślał o 
Tiwazie. Tiwaz był jego okrzykiem wojennym, a jednak Rzym odniósł 
nad nim zwycięstwo. Prawdę mówiąc, za każdym razem, kiedy wzywał 
Tiwaza w chwili radości albo trwogi, zawsze ściągał na siebie 
tylko klęskę. - Nasze zwycięstwa i porażki przyjmuje z 
obojętnością i arogancją doczesnego tyrana albo innych bogów. 
- Po co więc oddawać mu cześć? - spytała Rispa. 
Atretes spojrzał na nią posępnie. 
- Ja tego nie czynię. Już nie. Ale złożę mu hołd, kiedy wrócę do 
domu. Jest bardziej bogiem niż wasz Bóg. Być może jest kapryśny, 
ale to bóg potężny. Nigdy nie pozwoliłby, żeby jego syn umarł na 
rzymskim krzyżu, i nie porzuciłby swych wyznawców, żeby stali się 
pokarmem dzikich zwierząt. 
- Opuścił cię jednak na dziesięć lat, kiedy byłeś niewolnikiem 
Rzymu - powiedziała. Zaraz zauważyła, że roznieciła jego gniew. - 
Atretesie, nie ma żadnego Tiwaza. 
- Zapominasz o nieprzyjacielu - wtrącił się Teofil, zaskakując ich 
oboje. - Nieprzyjaciel Boga przyjmuje wiele imion, ale jego cel 
jest zawsze ten sam: oślepić człowieka, by nie widział prawdy, 
odsunąć go od Chrystusa. 
Atretes rzucił na ziemię pustą miskę. 
- Czemu ktokolwiek chciałby być towarzyszem zmarłego albo Boga, 
który pozwolił, by Jego Syn umarł? 
- Chrystus żyje - powiedziała z żarem Rispa. 
- Twój Jezus Chrystus został ukrzyżowany! 
- Tak, ale powstał z martwych. 
- Tak powiadają, kobieto, ale ja Go nie widziałem. A i ty musisz 
przyznać, żeś Go nie widziała. 
- Jeśli masz na myśli Jezusa cielesnego, nie, lecz wiem mimo to, 
że On żyje - zapewniła gorąco. - Czuję Jego obecność w powietrzu, 
którym oddycham. 
- Jezus umarł, abyśmy wszyscy mogli żyć, Atretesie - dodał Teofil. 
- Okazał posłuszeństwo Ojcu i został ukrzyżowany, by odkupić nasze 
grzechy. Kiedy powstał z grobu, zburzył wszelkie zapory między 
Bogiem a człowiekiem, nawet zaporę strachu przed śmiercią. Wiara w 
Jezusa Chrystusa wyzwala nas od wszystkiego, co mogą uczynić nam 
ludzie. Jezus jest drogą i prawdą, i życiem. W Nim nie ma śmierci. 
Przez Chrystusa i w Chrystusie odnosimy zwycięstwo nad światem. 
- Tak zatem - Atretes uśmiechnął się drwiąco - gdybym zabił was, 
tutaj, teraz, żylibyście nadal mocą waszego Boga? 
- Tak. 
Rozbawiony Atretes dobył niedbale miecz i zaczął obracać ostrzem. 
- Może powinienem poddać waszą wiarę próbie. 
- Może do tego dojść - przyznał Teofil, doskonale wiedząc, że 
Atretes wystarczająco go nienawidzi, by myśleć o jego śmierci. 
- Po co przypierasz go do muru? - wykrzyknęła Rispa, zatrwożona. 
Patrzyła na zimną twarz Atretesa i serce biło jej jak oszalałe. 
Obróciła Kaleba w swoją stronę, by nie widział, jak jego ojciec 
popełnia morderstwo, i przytuliła go mocno do siebie. - Jeśli 
zabijesz Teofila, wezmę mojego syna i wrócę do Rzymu - powiedziała 
drżącym głosem. 
- Jest moim synem, a ty nigdy już nie ujrzysz tamtej strony gór 
- rzucił Atretes, ściskając głownię miecza z taką siłą, że pobladły 
mu kostki dłoni. 
- Chcesz zabić także mnie? - wykrzyknęła, rozgniewana jego 
zatwardziałością, ale wcale nią nie zdziwiona. - No dalej, nie 
wyrzekaj się tej przyjemności! 
- Milcz, Rispo - odezwał się spokojnym głosem Teofil. - Atretes 
nie chce twojej krzywdy. Chce zatrzymać cię przy sobie. - Spojrzał 
na Germanina. - Jemu się wydaje, że ma zatargi ze mną. 
Atretes był zdumiony tą nieoczekiwaną zgoła odsieczą. 
- Dobrze wiem, że mam z tobą zatargi. 
- Bo jestem Rzymianinem. 
- Tak, ale to nie wszystko. 
- Jemu wydaje się, że w każdej napotkanej twierdzy składasz 
meldunek - powiedziała zrozpaczona Rispa i Atretes obrzucił ją 
piorunującym spojrzeniem. 
- Gdyby tak było, już byś był ujęty. - Teofil patrzył Atretesowi 
prosto w oczy jak człowiek, który nie ma niczego do ukrycia. 
- Wcale nie, jeśli twoim zamiarem jest poznać słabe i mocne punkty 
Chattów - wyjaśniła Rispa. 
- Kobieto, za dużo mówisz! 
- Może ty powinieneś mówić więcej - zauważył Teofil. - W istocie 
mogłem zebrać potrzebne nam informacje gdzie indziej, nie budząc 
bez potrzeby twoich podejrzeń. Wybacz mi brak wrażliwości. Mam 
przed sobą jeden cel, Atretesie, i tym celem jest wskazać ci drogę 
do twojego ludu. Chcę dać tym ludziom Ewangelię. Bóg powołał mnie, 
bym wykonał za wszelką cenę to zadanie. Jeśli to cię uspokoi, nie 
będziemy już zatrzymywać się w żadnej rzymskiej twierdzy. 
O dziwo Atretes mu uwierzył, choć to jeszcze bardziej podsyciło 
jego niepokój. 
- A prowiant? - spytała Rispa. - Zostało nam niewiele ziarna. 
- Lasy są pełne dzikiej zwierzyny - odparł Teofil, opierając się o 
tobołki. - I znajdziemy się w nich wiosną. Będziemy mieli wokół 
siebie mnóstwo pożywienia. 
Atretes przyglądał się mu bacznie. Do Renu jeszcze tylko dwa dni 
drogi, lecz potem nadal znaczna odległość będzie go dzielić od 
terenów należących do Chattów. 
Wsunął miecz z powrotem do pochwy, położył się i patrzył w 
ognisko. Może odłożyć na później zabicie Teofila. 
Jakąż w końcu lepszą ofiarę będzie mógł złożyć Tiwazowi po 
powrocie do ojczyzny, niż z krwi rzymskiego setnika? 

Rozdział XVIII 


Kiedy znaleźli się na urwistym brzegu Renu, Atretes podniósł 
pięści i wydał z siebie ryk tak potężny, że Rispie włosy zjeżyły 
się na karku. Teofil roześmiał się, dzieląc radość Atretesa. 
Szli na północ stromym brzegiem, a potem oddalili się od rzeki, by 
nie wejść na tereny Wangionów, Trybotów, Nemetów i Ubiów, plemion 
żyjących nad rzeką. Rozbili obóz przy ciepłych źródełkach i Rispa 
mogła swobodnie zażywać kąpieli z Kalebem, podczas gdy mężczyźni 
polowali. Atretes wrócił, dźwigając na ramionach kozła - 
wypatroszonego i gotowego do upieczenia. 
W germańskich lasach ciemność zapadała szybko. Wyły wilki. 
Przemykały jakieś cienie. Wszystkie dźwięki wydawały się obce. 
Rispa nie mogła wyzbyć się dręczącego lęku - nawet po wschodzie 
słońca. Dokoła ciągnęły się lasy i czuła się uwięziona w dławiącym 
mroku. Miała wrażenie, że ktoś się im przygląda i bezszelestnie 
podąża za nimi, kryjąc się wśród drzew. 
Na gałęzi nad jej głową usiadł kruk i Rispa miała uczucie, że 
została przeniesiona w jakieś mroczniejsze czasy, między 
mroczniejsze wierzenia. Ogromny ptak stanowił złą wróżbę. Musiała 
przypomnieć sobie, że patrzący na nich kruk jest stworzeniem Bożym 
- tak samo jak góry oddzielające ją od cywilizacji, którą znała, 
jak otaczające ją lasy. Nawet powietrze, którym oddychała, zostało 
stworzone ręką Boga. 
"O Panie i Boże, ziemia i wszystko na niej jest Twoim dziełem. 
Jesteś władcą wszystkiego, co widzę, a także tego, czego nie 
widzę. Czegóż mam się lękać?" 
- Co się stało? - zapytał Atretes, widząc jej zaniepokojenie. 
- Nie wiem - odparła. Spojrzała na Teofila. - Czuję wokół nas cień 
śmierci. 
Atretes zmarszczył brwi i potoczył dokoła spojrzeniem. Od dziecka 
uczono go, że kobiety mają moc przepowiadania i wyostrzoną 
intuicję. Nie zamierzał lekceważyć przeczuć Rispy tylko dlatego, 
że jest efezjanką. 
Nic się nie poruszyło. Ta nieruchomość sprawiła, że Rispa poczuła 
ucisk w żołądku i serce zaczęło jej mocno bić. 
Nie śpiewał tu żaden ptak. Nie poruszyło się żadne zwierzę. 
Wszystkie zaszyły się w swych kryjówkach. Minęło jedenaście lat od 
czasów, kiedy Atretes walczył w tych borach z Rzymianami, ale w 
tym momencie wróciła mu pamięć tamtych wydarzeń, a wraz z nią 
wyczucie lasu. Cisza ostrzegała go przed tym, co nastąpi. 
Wyciągnął miecz i zakrzyknął po germańsku, żeby wyjawić, kim jest. 
Było jednak za późno, gdyż baritus rozległ się, nim zdążył 
otworzyć usta. Przerażający okrzyk wojenny narastał, dobywając się 
spośród otaczających ich drzew. 
Rispa poczuła, że włos się jej jeży. 
- Co to jest? 
Chrapliwy, urywany ryk wzbijał się jak bluźniercza pieśń i niósł 
głośniejszym echem, kiedy wojownicy zasłaniali twarze tarczami, by 
głos się od nich odbijał, i uderzali w nie z całej siły 
oszczepami. Wytwarzał się trudny do zniesienia łoskot. Straszny i 
złowieszczy. 
Atretes słuchał tego wycia i wiedział, że popełnił błąd, być może 
zgubny. Znajdowali się w tym momencie w maleńkiej dolinie i nic 
ich nie chroniło. 
- Tam! - wrzasnął w stronę Rispy, wskazując powalony pień. - Kładź 
się i leż! 
Sam wyszedł na otwartą przestrzeń i uniósł ręce. W jednej trzymał 
gladius, drugą zacisnął w pięść. 
- Jestem Chattem! - wrzasnął najgłośniej jak potrafił. 
- To daremne - powiedział Teofil, dobywając miecz. 
Wojenne okrzyki przywróciły pamięć dawnych bitew. Wiedział, czego 
można oczekiwać i serce mu się ścisnęło. Walka nie potrwa długo i 
ich życie jest w ręku Boga. 
Wycie ustało jak nożem uciął i usłyszeli odgłos ciężkich kroków 
biegnących wojowników. 
- Atakują! - wykrzyknął Atretes. 
Teofil nasłuchiwał z posępną miną. 
Germańscy wojownicy pojawili się na drodze przed nimi i za ich 
plecami. W ich stronę poleciały strzały i oszczepy. Atretes 
uchylił się i frameą ciął pierwszego nadbiegającego wojownika. 
Wydał wojenny okrzyk i rzucił się na leżącego przeciwnika. Kaleb 
zaczął rozpaczliwie płakać. Atretes ruszył w stronę dwóch innych 
wojowników. Powalił ich swym mieczem, nie czując nawet, że czubek 
miecza jednego z Germanów rozpłatał mu bok. 
Teofil odbijał ciosy i głownią miecza powalił któregoś z 
napastników. Schylił się gwałtownie, unikając ostrza, które 
świsnęło tylko tuż nad jego głową. Wymierzył młodemu wojownikowi 
cios pięścią w splot słoneczny. 
Atretes wyrwał oszczep, który zarył się w ziemię, i cisnął, 
przebijając na wylot Germanina, który zachodził Teofila od tyłu. 
Wojownik wydał chrapliwy głos i runął na ziemię. 
Atak skończył się równie szybko jak zaczął. Germanie zniknęli w 
lesie i znowu zapadła cisza. 
Atretes dyszał ciężko. Krew w nim wrzała. Wydał szyderczy okrzyk. 
Młody wojownik powalony przez Teofila jęknął, odzyskując 
przytomność. Atretes podszedł do niego z twarzą zaczerwienioną, 
spocony z wysiłku. Jego zamiar był oczywisty, ale drogę zagrodził 
mu Teofil. 
- Dosyć zabijania! 
- Z drogi! 
Teofil przyjął cios miecza na swój miecz. 
- Powiedziałem: nie! - krzyknął prosto w twarz Atretesa. 
- To Mattiakowie! 
Atretes zaklął, rzucił się barkiem na Teofila i znowu uniósł 
miecz. Teofil raz jeszcze zablokował cięcie i swoją żelazną 
pięścią uderzył Germanina w skroń. 
- Już raz rozbiłem ci głowę! - krzyknął, kiedy Atretes się 
zachwiał. - I na Boga, gotów jestem zrobić to znowu. - Zacisnął 
palce na szyi Atretesa. - Nie przybyłem do Germanii, żeby zabijać. 
- Odepchnął go. - Ani stać i patrzeć, jak ty to robisz. 
Krew uderzająca Atretesowi do głowy ostygła nieco i pulsowała 
teraz słabiej. Ciężko dysząc po bitewnym wysiłku, z płucami w 
ogniu, stanął przed Teofilem. 
- Powinienem był cię zabić, kiedy zobaczyłem Ren - rzucił przez 
zęby. Zrobił krok do przodu. - Powinienem zabić cię teraz! 
Teofil walnął go pięścią w pierś, odrzucając do tyłu. Przyjął 
pozycję gotowości do walki. 
- No dalej, spróbuj, jeżeli uważasz, że musisz! Dalej! 
Przez mgłę wściekłości, która otulała głowę Atretesa, przedarł się 
płacz Kaleba. Germanin zmarszczył brwi, zrobił krok do tyłu i 
opuścił miecz. 
- Gdzie Rispa? 
- Kazałeś jej skryć się za kłodą. 
Atretes nie widział jej, poszedł więc w tamtą stronę, dziwiąc się, 
że nie widzi syna. Czy ze strachu skuliła się za pniem? A może 
uciekła do lasu, zapominając o dziecku i porzucając je na pastwę 
losu? 
- Rispa! 
Położył dłoń na kłodzie i lekko przeskoczył przeszkodę. 
Kaleb siedział na kolanach Rispy. Był zalany krwią. Płakał. 
Atretes miał wrażenie, że serce wyskoczy mu zaraz z piersi. 
- Co mu się stało? - spytał chrapliwie, patrząc, jak Rispa 
głaszcze buzię dziecka, żeby je uspokoić. - Gdzie rana? 
Podszedł i wziął dziecko na ręce. W tym momencie zobaczył strzałę 
sterczącą z jej piersi i zrozumiał, że to jej krew zalała jego 
syna. Dziecku nic się nie stało. 
Teofil usłyszał gardłowy okrzyk Atretesa i zostawił dwóch 
Mattiaków tam, gdzie leżeli. Popędził przez małą polankę i kiedy 
obiegł kłodę, zobaczył Atretesa klęczącego z szarą jak popiół 
twarzą, gładzącego czule policzek Rispy. Przemawiał do niej po 
germańsku. Teofil podszedł bliżej i zobaczył ranę. Nie ulegało 
wątpliwości, że była to rana śmiertelna. 
- O Jezu! - szepnął. 
Atretes położył lewą rękę na piersi Rispy, a prawą szarpnął 
strzałę. Rispa jęknęła cichutko. Cisnął strzałę na ziemię i z rany 
chlusnęła krew. W rozpaczliwej próbie zatamowania krwotoku 
przycisnął do rany pięść, ale nie dało to żadnego rezultatu. 
Ujął zakrwawioną ręką twarz Rispy i błagał: 
- Nie umieraj! Słyszysz? Nie umieraj! 
Próbowała nabrać powietrza w płuca i krew rzuciła się z jej ust, 
spływając z kącika warg. 
- Jezu, o Jezu! - powtarzał Teofil, padając na kolana. 
- Rispa! - szepnął Atretes, gładząc ją po policzku. - Moja 
ukochana, nie!... - W jej oczach zaszła jakaś zmiana. Atretes 
dostrzegł ją i wiedział dobrze, co to znaczy. - Nie! 
Napełnił go strach, jakiego nigdy dotąd nie zaznał. Straci ją! Co 
stanie się z nim, kiedy ona odejdzie? 
- Wezwij swojego Boga! - wykrzyknął gniewnie. Łzy spływały mu po 
policzkach. Zatopił palce w bladą twarz kobiety. - Wezwij swojego 
Boga! 
Zbyt często widział śmierć, by mieć jakieś złudzenia. Jej oddech 
zmienił się. Oddychała wolniej i lżej, nie chwytała już tak 
łapczywie powietrza. 
- Jesteś mi potrzebna - powiedział zachrypłym głosem. 
Uniosła rękę, jakby chciała dotknąć go, ale nie miała już dość 
siły. Westchnęła przeciągle. Zapadła cisza. Jej ciało odprężyło 
się. Leżała bez ruchu. 
- Nie! - jęknął Atretes, kładąc rękę na jej szyi. Nie wyczuł 
pulsu. - Nie! - powtórzył w udręce rozpaczy. 
Z jego ust płynęła rzeka germańskich słów, którymi wyrażał uczucia 
tak długo skrywane, tak długo zwalczane. Ujął jej twarz w obie 
dłonie. Patrzyła na niego szeroko otwartymi, nieruchomymi, nie 
widzącymi oczami. Wargi miała leciutko rozchylone. Z ust przestała 
spływać krew. Nie krwawiła już także rana na piersi. 
Atretes wstał i wyciągnął do góry ramiona, kierując ku niebu 
otwarte, pokryte krwią dłonie. Wył, wykrzykując całą swą trwogę. 
Nie ustawał w tym krzyku rozpaczy, zapominając o swoim synu, który 
płakał opuszczony przez wszystkich. 
Teofil podszedł do Rispy i położył na niej dłonie. Atretes 
wykrzykiwał swoją rozpacz i bezradność, a Teofil całą wiarę włożył 
w modlitwę do Chrystusa. 
"Dla Boga nie ma rzeczy niemożliwych." 
Z jego ust nie padło ani jedno słowo, w jego głowie nie pojawiła 
się żadna wyraźna myśl, lecz całą swą duszą błagał Boga, by 
przywrócił im Rispę. Dla dziecka. Dla tego człowieka, nadal 
błądzącego w mroku. 
Atretes odszedł chwiejnym krokiem. Nie był w stanie oddychać. 
Czuł, jakby coś go dławiło w gardle. Nie mógł złapać tchu. Jego 
umysł napełnił się obrazami ludzi, wszystkich, którym odebrał 
życie, wszystkich, których kochał i stracił. Usiadł ciężko i 
położył dłonie na kolanach. Spuścił głowę, jego ciałem wstrząsał 
szloch. 
Teofil nie ustawał w modlitwie. 
Kaleb dźwignął się na nóżki i ruszył niepewnie w stronę martwej 
matki. Upadł, położył głowę na jej łonie i zaczął ssać swój kciuk. 
Kiedy ucichł płacz Kaleba, Atretes uniósł głowę i zaczął się 
rozglądać za swoim synem. Zobaczył go i zamknął oczy. Kto wychowa 
teraz to dziecko? Teofil klęczał z dłońmi przyciśniętymi do rany w 
piersi Rispy. Czego oczekuje ten setnik? Komu potrzebna jego 
modlitwa? 
- Zostaw ją. Ona nie żyje. - Teofil ani drgnął. - Nie żyje, nie 
słyszysz? - wykrzyknął zrywając się. - Widziałem, jak to się 
stało!... 
Gniewne słowa jakby zawisły w zimnym powietrzu i las nagle 
pogrążył się w ciszy. Przez okamgnienie było tak, jakby wszelkie 
stworzenie zamarło w bezruchu. Potem pojawił się cichutki szept 
wiatru. Atretes rozejrzał się lękliwie, czuł na całym ciele jakieś 
mrowienie i słyszał zewsząd ten szept wiatru... Zaczął trząść się, 
przerażony krążącymi dokoła nieznanymi mocami. 
Nagle usłyszał, jak ktoś zachłystuje się powietrzem, i jego oczy 
rozszerzyły się z niedowierzaniem, ujrzał bowiem, że Rispa 
odetchnęła głęboko i spojrzała gdzieś poza Teofila. 
- Jezusie - szepnęła w zachwycie i w tym momencie Atretes runął na 
ziemię. 
Przywarł dłońmi do ziemi i leżał, wciskając twarz w leśne mchy i 
drżąc gwałtownie. 
Teofil podniósł ręce i drżącymi dłońmi musnął policzek Rispy. 
- Chwała niech będzie Bogu! - powiedział zdławionym i uległym 
głosem. 
Dotknął ją znowu ze zdumieniem. 
- Był ze mną - powiedziała Rispa i jej oczy rozbłysły. - Czułam 
Jego dotyk. 
Siła, która przyduszała Atretesa do ziemi, zniknęła równie nagle, 
jak przedtem nagle się pojawiła. Dźwignął się na nogi. Z bijącym 
sercem, zdjęty trwogą podszedł bliżej. 
- Przecież ona umarła! - szepnął. 
Teofil zerwał się ze zwycięskim okrzykiem. Odszedł krok do tyłu. 
Był oszołomiony tym, co się stało. Śmiejąc się i wykrzykując 
jakieś słowa, chwycił Atretesa za ręce. 
- Widzisz, sam teraz widzisz, jaką moc ma Chrystus! Sam widzisz, 
że Chrystus żyje! Był na początku, jest teraz i będzie na wieki! 
Nasz Pan jest władcą! - Puścił Germanina i w radosnym 
podziękowaniu wzniósł ręce do nieba. - Pan jest naszym królem! - 
Jego głos niósł się przez ciemny las, jakby biorąc go na świadka. 
- El Elion! Bóg najwyższy! 
Rozdygotany Atretes przyklęknął obok Rispy, nie dowierzając 
własnym oczom. Przełknął z trudem ślinę. Wyciągnął rękę, by 
dotknąć Rispę, ale zaraz ją cofnął. Czuł, jak włosy jeżą mu się na 
karku. Jej twarz jaśniała jak nigdy dotąd, oczy wypełniał jakiś 
blask. Była żywa - bardziej niż kiedykolwiek. Żyła i promieniowała 
na wszystkie strony jakimś rozedrganym światłem. 
Ich spojrzenia spotkały się. 
- On był z nami. 
- Tak, wierzę ci. 
- Nie bój się - powiedziała i dotknęła go leciutko dłonią. - Nie 
ma się czego bać. - Położyła mu dłoń na policzku. - Bóg cię kocha. 
Wzruszenie chwyciło go za gardło, nie był w stanie powiedzieć ani 
słowa. Ujął jej rękę i z twarzą zalaną łzami całował wnętrze jej 
dłoni. Był oszołomiony. Musnął palcami jej twarz. Zauważył, że jej 
tunika jest nasiąknięta krwią. Chciał zobaczyć ranę, sprawdzić, 
czy krwawienie ustało. Wyjął sztylet z pochwy i drżącą ręką 
rozciął ostrożnie tkaninę. Rozchylił suknię i zobaczył tylko 
gładką skórę. Zmarszczył brwi i zaczął szukać w myślach jakiegoś 
germańskiego przekleństwa. 
Przejęty grozą dotknął jej ciała i poczuł dreszcz. Jedynym śladem 
po ranie była mała, okrągła blizna tuż nad prawą piersią, koło 
serca. A przecież nikt nie mógł zachować życia z taką raną! 
Rispa była martwa! To nie ulegało najmniejszej wątpliwości - jak i 
to, że teraz żyje. A także jak to, że nie Teofil dokonał tego 
cudu. I nie Tiwaz. Tylko jeden Bóg mógł to zrobić. Bóg Hadassy. 
Bóg Rispy. Ten Bóg, którego on, Atretes, z taką pewnością siebie 
odrzucał jako bezsilnego, dokonał oto rzeczy niemożliwej. 
Atretes oderwał dłonie od Rispy i cofnął się. Nie rozumiał, w jaki 
sposób Bóg narzuca swoją wolę, nie mógł jednak zaprzeczyć Jego 
mocy, widział ją bowiem i czuł. Kiedy w końcu przemówił, jego głos 
brzmiał pewnie. 
- Wasz Bóg jest Bogiem nad wszystkimi bogami i władcą nad 
wszystkimi królami! 
Teofil odwrócił się ku niemu. 
- Jest jedynym Bogiem. Jedynym, Atretesie. 
Atretes spojrzał na Teofila. Cała wrogość do Rzymianina poszła w 
zapomnienie, zbyt był bowiem przejęty tym, co widział. 
- Oddam Mu swój miecz! 
Teofil wiedział, że dla Germanina oznacza to zawierzenie swego 
honoru i życia. 
- Jak ja oddałem swój, kiedy zostałem przyjęty do Jego królestwa. 
Wyciągnął rękę i Atretes ujął go za przedramię. 
- Ochrzcij mnie! - Nie była to prośba, lecz żądanie. - Ochrzcij 
mnie, abym do Niego należał. 
Teofil klepnął go w ramię. 
- Oto nasz początek. 

Wzrastanie 
I gdy ziarno wzrosło... 

Rozdział I 


Chrzczę cię w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego - powiedział 
Teofil, chrzcząc Atretesa w pierwszym strumieniu, jaki napotkali. 
Atretes klęczał. Teofil przytrzymał Germanina i odchylił go do 
tyłu. - Pogrzebany w Chrystusie - ciągnął, zanurzając Atretesa - i 
wskrzeszony do nowego życia. - Wynurzył go z wody. 
Atretes wstał, ociekając wodą. Obrócił się i zobaczył, że Rispa 
stoi w wodzie po kostki, trzymając na rękach jego syna. Podjął 
następną decyzję, która odmieni całe jego życie. 
- Chcę, by Rispa została moją żoną. 
Spojrzenie Rispy zasnuła mgła. 
- Co? 
- Sama powiedziałaś, że mnie kochasz. 
Spojrzała w jego oczy, kiedy szedł do niej, rozpryskując wodę, i 
serce zabiło jej tak mocno, że zapragnęła uciec. Wycofała się na 
brzeg. 
- Kocham też Teofila i kochałam Tymona, Porcję, Bartymeusza, 
Kamellę, Tybullusa i Mnazona, i... 
- Przyrzekłaś, że nigdy mnie nie okłamiesz - powiedział Atretes i 
jego spojrzenie przykuło ją do miejsca. 
- Wcale nie kłamię. 
Wyszedł z wody i stanął przed nią z rękami wyciągniętymi w jej 
stronę. 
- Daj chłopca. 
- Dlaczego? 
- Daj mi mojego syna. 
Drżąc na całym ciele, oddała mu dziecko, a Atretes pocałował je w 
policzek i postawił na ziemi. Potem wyprostował się i uśmiechnął 
leciutko. Poczuła ucisk w żołądku i zrobiła krok do tyłu. 
Daremnie. Chwycił ją i przyciągnął do siebie. Kiedy znalazła się w 
jego ramionach, zdążyła tylko jęknąć cicho, bo zaraz jego wargi 
zaczęły napierać na jej usta. Był to bardzo długi pocałunek i 
kiedy Atretes ją puścił, kręciło się jej w głowie i nie była w 
stanie zebrać myśli. 
- Kochasz innych - przyznał, równie jak ona wzburzony - ale nie 
tak jak mnie. 
- Nie jestem pewna, czy małżeństwo to dobry pomysł - odparła 
drżącym głosem, zaniepokojona potęgą doznań, jakie rozbudził w 
niej Atretes. - I dla ciebie, i dla mnie. 
Teofil stał w strumieniu i śmiał się. 
- Cóż to będzie za ulga! - Podszedł do nich z uśmiechem na ustach. 
- Chyba nie zapomnieliście, że to sam Bóg zetknął was ze sobą 
jeszcze w Efezie? 
- Lecz nie jako męża i żonę! - odparła Rispa, próbując odsunąć się 
jak najdalej od Atretesa. 
Potrzebowała czasu, żeby się zastanowić, a przecież nie może 
myśleć, kiedy ten mężczyzna trzyma ją w ramionach! Czy to 
właściwe, żeby pragnąć kogoś z taką siłą? Czy to uczucie godne 
chrześcijanki? Spojrzała na Teofila, jakby szukając u niego 
pomocy, ale ten robił wrażenie człowieka, któremu ta sytuacja 
bardzo odpowiada. 
Atretes nie miał zamiaru puścić jej, póki nie ulegnie. 
- Jesteśmy ojcem i matką tego dziecka, słuszne jest więc, byśmy 
byli także mężem i żoną. Powiedz: tak. Jedno słowo. Tak. 
Pocałował ją znowu, tak samo gorąco jak za pierwszym razem. 
- Teofilu! - wykrzyknęła, kiedy Atretes pozwolił jej w końcu 
zaczerpnąć tchu. 
- Powiedzże "tak", Rispo - odparł rozbawiony Teofil. - Dawno już 
powinnaś nauczyć się jednej rzeczy o tym człowieku. Kiedy wbije 
sobie coś do głowy, tylko Bóg może odwieść go od zamiaru. 
Atretes odsunął ją na wyciągnięcie ramion i z mroczną miną 
wpatrywał się w jej twarz. 
- Dlaczego się wahasz? 
- Co cię skłoniło do tego kroku? 
- Co mnie skłoniło? Twoja śmierć otworzyła mi oczy. Potrzebuję cię 
nie tylko ze względu na Kaleba, ale też ze względu na siebie. 
Kiedy patrzyła w jego oczy, ogarniała ją jakaś słabość. Opuściła 
więc powieki i zaczęła się żarliwie modlić, całym sercem zwracając 
się ku Bogu. "Czy tego chcesz dla nas, Panie? A może to tylko 
pragnienie naszych ciał?" 
"Nie jest dobrze, żeby mężczyzna był sam." 
Słowa tak łatwo napłynęły jej do głowy, jakby ktoś je podszepnął. 
Czuła, jak Atretes delikatnie końcami palców dotyka jej szyi. 
Zadrżała. Podniosła powieki, zajrzała w jego oczy i zobaczyła całą 
tkliwość i bezradność, jakie zawsze dostrzegała głęboko ukryte w 
tym mężczyźnie. Nie tylko pożądanie rządzi jego postępowaniem. On 
ją kocha. Kocha naprawdę. 
"Panie i Boże, nie pozwól, bym była kamieniem, o który ktoś się 
potknie. Pomóż mi oświetlić mu drogę. Wiesz, jak niepowściągliwy 
jest mój język." 
I znowu usłyszała cichutki szept. 
"Z całego serca Bogu zaufaj, nie polegaj na swoim rozsądku." 
Ujęła jego dłoń. 
- Nie tylko przez wzgląd na Kaleba, ale i na mnie samą zostanę 
twoją żoną, Atretesie. 
Łzy zasnuły jej oczy, kiedy ujrzała, jak w jego oczach rozpalają 
się radosne błyski. Czy naprawdę tak wiele dla niego znaczy? Nagle 
jawnym stało się, że ten srogi, nawykły do przemocy mężczyzna 
kryje w sobie tak tkliwe uczucia, tak głębokie potrzeby serca. 
"Jestem głupsza od niego, Panie. Czy potrafię kiedyś spojrzeć na 
niego Twoimi oczami i Twoim sercem?" 
Teofil wyszedł ze strumienia i ruszył w ich stronę. Wyciągnął ku 
nim ręce. Atretes ujął jego prawą dłoń, Rispa - lewą. 
- Panie Boże, stoimy oto przed Tobą, by połączyć węzłem małżeńskim 
Atretesa i Rispę. Bądź z nami, Jezu, przy zawiązywaniu tego 
małżeństwa. - Spojrzał na Atretesa. - W małżeństwie 
chrześcijańskim, Atretesie, mąż jest głową żony, jak Chrystus jest 
Głową Kościoła, On, Zbawca ciała. Lecz jak Kościół poddany jest 
Chrystusowi, tak wy będziecie Jemu poddani i tak Rispa będzie we 
wszystkim poddana tobie. Miłuj ją jak Chrystus umiłował ciebie i 
jak wydał za ciebie samego siebie. Bądź gotów ponieść też za nią 
ofiarę życia. Miłuj ją, tak jak własne ciało. Wspieraj ją i chroń 
we wszystkich okolicznościach. 
- Tak będzie. 
Teofil spojrzał na Rispę i uśmiechnął się. 
- Bądź, najdroższa, uległa wobec Atretesa. Bądź uległa jak wobec 
Pana. I otaczaj go szacunkiem jako swojego męża. 
- Tak będzie. 
W środku ich małego kręgu stanął Kaleb i przyglądał się im 
uważnie. Teofil położył dłonie ojca i matki na główce ich dziecka. 
Atretes ścisnął władczo dłoń Rispy. Teofil położył jedną dłoń na 
ich dłoniach, drugą pod ich dłońmi. 
- Bądźcie sobie nawzajem poddani w bojaźni Chrystusowej. Nie ma 
mężczyzny ani kobiety, jesteście bowiem kimś jednym w Chrystusie 
Jezusie i zostaliście powołani, by żyć wedle woli Boga, nie zaś 
waszej. Pamiętajcie o naszym Panu Jezusie Chrystusie, który umarł 
za nas na krzyżu i trzeciego dnia zmartwychwstał. Nasz Bóg jest 
cierpliwy i łaskawy. Nigdy nie jest zazdrosny, chełpliwy czy 
wyniosły. Jezus nigdy nie szukał swego dobra, nigdy nie dał się 
sprowokować, nigdy nie brał pod uwagę zła, jakie cierpiał. Pan 
nigdy nie raduje się nieprawością. Chrystus Jezus zniósł i 
wytrzymał wszystko z miłości do nas. Jego miłość nigdy nie 
zawodzi. Pamiętajcie więc, najdrożsi, byście kroczyli tą drogą. 
Postępujcie jak dzieci światłości. Nie odstępujcie jedno drugiego. 
Poddajcie się sobie wzajemnie w miłości Chrystusa i żyjcie tak, by 
podobać się Jezusowi Chrystusowi, naszemu Panu. 
Puścił ich dłonie i poprosił, by uklękli przed Bogiem. Sam też 
uklęknął. Kaleb był spokojny, patrzył na nich szeroko otwartymi 
oczami, wtulony w bok Rispy. Teofil położył jedną dłoń na głowie 
kobiety, drugą - na głowie mężczyzny. 
- Panie Boże, Stworzycielu wszystkich rzeczy, także tego mężczyzny 
i tej kobiety, proszę, byś błogosławił im jako mężowi i żonie. 
- Uczyń to, Panie - powiedziała cicho Rispa, skłaniając głowę. 
- Aby wychowali swego syna Kaleba ku chwale Twego imienia. 
- Tak będzie - ślubował Atretes. 
- Ześlij swoich aniołów, by chronili ich przed nieprzyjaciółmi, 
którzy przeciwko nim powstaną i będą chcieli rozerwać łączący ich 
węzeł. 
- Chroń nas, Panie - szepnęła Rispa. 
- Daj im dzieci, by wzrastały w Twoim imieniu. 
- Synów i córki - rzucił śmiało Atretes i Rispa poczuła żar na 
twarzy i całym ciele. 
Teofil uśmiechnął się, a potem ciągnął: 
- Panie Jezu, niechaj Atretes i Rispa służą ci z radością i 
codziennie przychodzą do Ciebie ze słowami wdzięczności, wiedząc, 
że Ty tylko jesteś Bogiem. Stworzyłeś ich na swój obraz i 
wskazałeś im Boski cel w życiu. Jesteś ich tarczą i siłą. Niechaj 
nigdy nie polegają na własnym rozsądku, Panie, lecz zawierzą 
Tobie, uznając Ciebie na wszystkich swych drogach, abyś uczynił 
ich ścieżki prostymi. 
- Spraw, byśmy Ci się podobali, Panie - powiedziała Rispa. 
- Panie Jezu - ciągnął Teofil - oby we wszystkich okolicznościach 
Twoja łaska i Twoje zmiłowanie objęły poprzez każde z nich 
wszystkich ludzi. Amen. 
- Amen - odpowiedział Atretes i wstał, pociągając za sobą Rispę. 
Jego błękitne oczy były pełne światła. Drżał na całym ciele. Na 
policzkach Rispy pojawił się rumieniec. Bała się, że Atretes 
weźmie ją w ramiona i zacznie znowu całować przy Teofilu. Ale 
Atretes skłonił głowę i pocałował obie jej dłonie, a potem ją 
puścił. 
- Powinnaś spłukać krew ze swojej tuniki - powiedział i nachylił 
się nad swoim synem. - Chodź do ojca, synu. Trzeba cię wykąpać. 
Podniósł go i podrzucił wysoko w powietrze, a Kaleb zapiszczał z 
przerażenia i jednocześnie uciechy. Atretes złapał go i pobiegł z 
nim do strumienia. Rispa patrzyła na nich oniemiała. Poczucie 
zawodu zmagało się w jej sercu z poczuciem ulgi. Nigdy nie 
zrozumie tego człowieka. Nigdy! 
- Powiedz Atretesowi, że przygotuję obóz i rozpalę ognisko - 
powiedział Teofil, zarzucając sobie rzeczy obu mężczyzn na 
ramiona. 
Podniosła głowę, zawstydzona, że zapomniała o jego obecności. 
Uśmiechnął się kącikami ust. 
- Mamy za sobą długi dzień. 
- Dziękuję ci. - Łzy wdzięczności wypełniły jej oczy. Zarzuciła mu 
ramiona na szyję i pocałowała go w policzek. - Dziękuję, że się za 
mnie modliłeś - dodała lekko zachrypniętym głosem. Wiedziała, że 
nie zdobędzie się na to, by powiedzieć coś więcej. 
Rzucił tobołki i uścisnął ją serdecznie. 
- Od bardzo dawna modlę się za was oboje. - Kiedy cofnęła się o 
krok, pogłaskał ją po policzku, jakby była jego córką. - Mąż kazał 
ci opłukać tunikę. 
- I okażę mu posłuszeństwo - odparła z błyszczącymi oczami. Ujęła 
jego dłoń w obie swoje. - Kocham cię, Teofilu, i dziękuję Bogu, że 
mam takiego brata. Co by się stało...? - Głos uwiązł jej w gardle. 
- Idź, najdroższa. Mąż czeka na ciebie. 
Zamrugała, żeby usunąć łzy z oczu, uśmiechnęła się i odwróciła w 
stronę strumienia. 

Teofil zarzucił sobie z powrotem tobołki na plecy i patrzył, jak 
Rispa idzie w dół strumienia, gdzie Atretes bawił się z Kalebem. 
Weszła do wody i Atretes ruszył ku niej. Pochylił się i pocałował 
ją. 
Patrząc na tę scenę, Teofil czuł jakąś niezrozumiałą samotność. 
Zdarzało się, że samotne życie zaczynało mu ciążyć - jak teraz, 
kiedy czuł się odgrodzony od Rispy i Atretesa, gdyż połączył ich i 
zbliżył ku sobie święty węzeł. Od Efezu do Germanii przyglądał 
się, jak ci dwoje płoną do siebie uczuciem i modlił się, żeby nie 
ulegli pokusie grzechu. Bóg znał ich i wiedział, czego potrzebują. 
Dał i pragnienie, i drogę do jego ugaszenia. Są teraz mężem i 
żoną. 
Żołnierzom nie było wolno wstępować w związki małżeńskie. Zanim 
został zbawiony przez Jezusa, płonął w nim ogień, który skłaniał 
do grzechu. Kobieta była najważniejszą przyjemnością jego życia. 
Wszystko zmieniło się, kiedy został chrześcijaninem. 
A teraz odszedł z wojska i wszystko całkowicie się odmieniło. 
Mógłby znaleźć sobie żonę, ale uważał, że Bóg przeznaczył go do 
innych zadań. Pragnienie związania się z kobietą stopniowo gasło. 
Dwadzieścia pięć ze swoich czterdziestu lat życia spędził na 
wojnach lub budowaniu dróg od Rzymu po Germanię i Jonię. Niewiele 
już lat pozostało mu na tym świecie. Te, które miał jeszcze przed 
sobą, chciał ofiarować Bogu. 
Niegdyś jednak... 
Atretes posadził sobie synka na ramionach i pochylił się, żeby 
znowu pocałować Rispę. Teofil poczuł, że nagle coś ścisnęło go za 
serce. Rispa jest niezwykłą kobietą. Widać było, że ci dwoje bez 
trudu się do siebie dopasują. Dotychczasowe życie Atretesa było 
ciężkie, ale teraz Bóg da mu radość za jej pośrednictwem. 
- Panie, pobłogosław im mnóstwem dzieci - szepnął. 
Odwrócił się i ruszył pod górę, żeby rozbić obóz i przygotować 
posiłek. 

Kilka godzin później Teofil zobaczył, jak Atretes i Rispa idą w 
jego stronę wśród pachnących świerków i jodeł. Kaleb spał z głową 
na ramieniu Rispy, której talię Atretes otaczał swym potężnym 
ramieniem. Teofil nigdy dotąd nie widział, by czuli się tak 
swobodnie w swoim towarzystwie, i wiedział, że Bóg pobłogosławił 
im tego popołudnia. Kiedy Rispa spojrzała na Atretesa i coś mu 
szepnęła, ten zatrzymał się i musnął leciutko jej włosy. Uniosła 
głowę i pocałował ją. Jego dłonie zsunęły się w dół z jej ramion w 
czułym i naturalnym geście posiadania. 
Prawie z ociąganiem zbliżali się do ogniska. Teofil podniósł głowę 
i uśmiechnął się na powitanie. 
- Weźcie sobie królika. - Wiedział, że Rispa będzie zawstydzona, 
starał się więc, by czuli się swobodnie. - Macie tu garnek pełen 
zupy fasolowej, a w miseczce jagody. 
Atretes zdjął rękę z ramion Rispy i wziął od niej Kaleba. Teofil 
spojrzał na nią i spostrzegł, że się zarumieniła. Atretes usadowił 
Kaleba wśród tobołków i przykrył pledem. 
- Siadaj - powiedział, widząc, że Rispa stoi ciągle na skraju 
kręgu światła. 
Podeszła i Atretes spojrzał na Teofila. Ten dał mu znak, żeby 
wziął się do jedzenia. 
Atretes przykucnął, zdjął z patyka jeden z trzech upieczonych 
królików i położył go na drewnianym talerzu. Obok mięsa nałożył 
fasoli, soczewicy i kaszy. 
- Usiądź tutaj - polecił Rispie i kiedy usiadła, podał jej talerz. 
Pogłaskał ją leciutko po policzku i nałożył jadła sobie. Rispa 
skłoniła głowę, by odmówić modlitwę, i Atretes czekał, aż skończy, 
przypatrując się jej przez cały czas uważnie. 
Zgłodniały Atretes jadł szybko, ciskając kości w ogień. Skończył 
jeść królika, nim Rispa zjadła połowę swojego. 
- Możesz wziąć jeszcze jednego - powiedział rozbawiony Teofil. 
Dotychczas nie widział, żeby Atretes miał taki apetyt. - Ja już 
jadłem. 
Atretes uniósł brwi i spojrzał na Rispę. Skinęła głową. 
- Dla mnie i Kaleba na rano zostanie pod dostatkiem. 
- Jutro pójdę na polowanie - oznajmił Atretes, zwracając się do 
Teofila i zsuwając z kijka ostatniego królika. - Jest tu mnóstwo 
saren. 
Teofil wybuchnął śmiechem, chociaż przysięgał sobie, że zachowa 
powagę. Wygląda na to, że życie małżeńskie wzmaga apetyt, 
powstrzymał się jednak od podzielenia się tym spostrzeżeniem. 
Atretes może doceniłby męskie poczucie humoru, ale Rispa pewnie 
poczułaby się zakłopotana. Oparł się wygodnie na tobołkach. 
- Poczekamy - oświadczył Atretes i rzucił w ogień kość królika. - 
Zostaniemy tu, aż powiesz mi wszystko o Jezusie Chrystusie. 
Nic nie mogło sprawić Teofilowi większej przyjemności niż to 
pragnienie Atretesa, był jednak żołnierzem i zawsze brał pod uwagę 
względy praktyczne. 
- A co z Mattiakami? 
- Jesteśmy wysoko - odparł beztrosko Atretes. 
- Zaatakowali raz. Mogą to powtórzyć. 
- Atakują nieprzyjaciela na położonych nisko polankach. Jak 
dzisiaj. Zraniłeś dwóch. Ja zabiłem czterech. Nie będą nas szukać. 
- Rzucił w ogień ostatnią kość. - Mattiakowie to tchórze. 
Atretes zbył dalszą rozmowę na temat waśni plemiennych, wracając 
do swojej poprzedniej prośby. 
- Powiedz mi o Jezusie. Hadassa mówiła mi o ukrzyżowaniu i 
zmartwychwstaniu. Myślałem, że był kimś słabym. Teraz wiem więcej. 
Jest prawdziwym Bogiem, ale mam wiele pytań. Rzekłeś, że Bóg 
przysłał Jezusa. Ale mówisz też, że Jezus jest Bogiem. Wyjaśnij 
to. 
- Jezus jest Bogiem, Atretesie. Bóg Ojciec, Bóg Syn i Bóg Duch 
Święty, który zamieszkuje ciebie w tej chwili, są jednym i tym 
samym. 
- Jak to możliwe? 
- Niektóre rzeczy są zbyt cudowne, by człowiek potrafił je 
zrozumieć - odparł Teofil, rozkładając ręce. Wolałby, żeby Atretes 
zadawał łatwiejsze pytania. - Jestem prostym żołnierzem Chrystusa 
i rozumiem jasno tyle tylko, że jest Bóg Ojciec, budzący grozę i 
nieosiągalny, gdyż na świecie pojawił się grzech. I jest Jezus 
Chrystus, Bóg Syn, który został przysłany na ziemię, by odkupić 
nasze grzechy i podnieść zasłonę oddzielającą nas od 
Najświętszego, abyśmy mogli stanąć przed Wszechmogącym i żyć w 
bliskości z Nim, jak żyli Adam i Ewa w ogrodzie Edenu. 
Zobaczył, że Atretes zmarszczył na chwilę brwi. Brnął jednak 
dalej: 
- Duch Święty zamieszkuje w nas, jeśli wierzymy w Chrystusa i 
jesteśmy dzięki tej wierze odkupieni. Przez Ducha Bóg objawia nam 
tajemnice, Duch bowiem przenika wszystko, nawet głębie samego 
Boga. 
- I ten Duch żyje we mnie? 
- Odkąd przyjąłeś Chrystusa, Duch Święty zamieszkał w tobie. 
- Jestem więc opętany przez Ducha. 
- "Opętany" to niewłaściwe słowo. Duch Święty przebywa w tobie, 
gdyż Go zaprosiłeś. Jest jakby twoim pomocnikiem. 
- Nie zapraszałem Go. 
- Czy wierzysz, że Jezus jest Chrystusem, Synem Boga żywego? 
- Tak. Wierzę, że jest Bogiem żywym. 
- I godzisz się, że jest twoim Zbawicielem i Panem? 
- Jest moim Bogiem. To przysiągłem. 
- Wiedz więc, że Jezus dał ci także Ducha Świętego. Po 
zmartwychwstaniu, a przed wniebowstąpieniem powiedział uczniom, że 
zostaną ochrzczeni Duchem Świętym. Powiedział też, że kiedy Duch 
Święty zstąpi na nich, otrzymają moc. Jesteś objęty tą obietnicą, 
ponieważ uwierzyłeś. 
Atretes zapytał wtedy o uczniów i Teofil opowiedział mu o nich. 
- Być może oni też byli kimś więcej niż tylko ludźmi - zauważył 
Atretes. 
- Nie, byli zwykłymi ludźmi. Kilku było rybakami, jeden poborcą 
podatkowym, jeden buntował się przeciwko władzy. Jak ty. Nie było 
w nich nic szczególnego poza tym, że Jezus ich wybrał. Bóg wybiera 
ludzi prostych i dopiero On czyni ich niezwykłymi. 
Teofil ujrzał wyraz niepewności w oczach Atretesa i poczuł, że nie 
umie odpowiedzieć mu na wszystkie pytania, że nie podoła dyskusji 
na tematy duchowe. Germanin marszczył z zakłopotaniem brwi, a to 
wskazywało, że Teofil mąci mu w głowie, miast go oświecać. 
"Boże pomóż. Daj mi właściwe słowa." 
- Atretesie, jestem prostym człowiekiem, moje myśli są pełne 
prostoty, prosta jest też moja wiara. 
Atretes pochylił się do przodu. Chciał za wszelką cenę zrozumieć. 
- Kim byli Adam i Ewa i gdzie jest ogród Edenu, o którym mówiłeś? 
. 
Teofil poczuł ulgę. "O cokolwiek prosić Mnie będziecie w imię 
moje, Ja to spełnię." Oto odpowiedź: zacznij od początku. 
Roześmiał się cicho, z sercem przepełnionym radością. Odpowiedź 
Boga. Trzeba głosić Pismo. 
- Opowiem ci więc całą historię, nie tylko jej zakończenie. 
Twarz jaśniała mu w blasku ognia anielskim światłem. Moc wyryta na 
obliczu Teofila przykuła uwagę Atretesa. 
Rispa słuchała, jak Teofil opowiada o stworzeniu nieba i ziemi, i 
wszystkiego, co jest na ziemi, także człowieka. Głęboki głos 
Rzymianina był jak muzyka, dobywał dźwięki z otaczającej ich 
ciemności, dając jej świadomość gwiazd na niebie i nadziei, jaką 
ludzie pokładają w Bogu. 
- I wtedy został stworzony mężczyzna na podobieństwo Boga. Potem 
zaś z jego żebra niewiasta, by była mu towarzyszką i pomocnicą. 
Rispę ogarnął na nowo zachwyt. Bóg przemówił i powołał rzeczy do 
istnienia. Słowo było tchnieniem życia na początku i będzie nim u 
końca czasów.
Teofil mówił o szatanie, który został wyrzucony z nieba przez 
swoją pychę i który pod postacią węża wśliznął się do ogrodu, by 
skusić Ewę do zjedzenia owocu z drzewa wiadomości dobrego i złego, 
obiecując jej, że stanie się jak Bóg. Ewa dała się zwieść i zjadła 
owoc, a jej mąż stał obok w milczeniu. W ten sposób został poczęty 
i zrodzony grzech. Ewa podała owoc Adamowi, który też zjadł, i 
wskutek tego nieposłuszeństwa Bóg wypędził ich z raju. Nie mogli 
już żyć wiecznie ani oglądać Pana, lecz czekało ich życie krótkie 
i pełne zmagań. Tak pojawiła się śmierć, skutek grzechu. 
- Adam i Ewa mieli synów, którzy nosili w sobie zasiew grzechu. 
Grzech zakorzenił się i wzrósł, przyjmując kształt zawiści Kaina, 
który zabił swojego brata, Abla. Ludzie rozmnożyli się na ziemi i 
ich niegodziwość rosła, aż wszystkie ich zamiary stały się złe. 
Pan pożałował, że stworzył człowieka, i postanowił wymazać go z 
powierzchni ziemi wraz ze wszystkimi zwierzętami i istotami 
pełzającymi - ciągnął Teofil. - Tylko jeden człowiek znalazł łaskę 
w oczach Boga; był nim Noe. 
Atretes siedział i chłonął z przejęciem każde słowo, czując w 
sercu poruszenie, jakby budziła się oto jakaś uśpiona dotąd 
cząstka jego istoty. Chciwie niczym dziecko słuchał opowieści o 
Noem, o budowie arki, o zwierzętach wchodzących na nią parami i o 
deszczu, który zalał ziemię, niszcząc wszelkie życie. 
- Wszystko, co żyło, umarło, poza stworzeniami, które znalazły 
schronienie w arce. A potem Bóg pozwolił, by wody ustąpiły, i 
osadził arkę na górze. Tam zawarł z Noem przymierze. Bóg obiecał, 
że nigdy już nie zniszczy ludzi potopem, i na znak tej obietnicy 
rozpiął na niebie tęczę. Noe z żoną i jego synowie z żonami 
opuścili więc arkę i zaczęli znowu zaludniać ziemię. 
Obudził się zgłodniały Kaleb i Rispa usiadła przy nim, by go 
nakarmić kaszą zmieszaną z kawałkami króliczego mięsa. 
Teofil zaś ciągnął: 
- Na całej ziemi mówiono wtedy jednym językiem, lecz ludzie 
postanowili wybudować sięgającą nieba wieżę z cegły i zaprawy 
murarskiej. Widząc, co czynią, Bóg pomieszał im języki i 
rozproszył ich po powierzchni ziemi. Minęły tysiące lat, zanim Bóg 
znowu przemówił do człowieka. Ukazał się pewnemu mężowi, Abramowi, 
i nakazał mu opuścić swój kraj, Ur, swoich krewnych i dom ojcowski 
i iść do kraju, który mu wskaże. Bóg obiecał, że wywiedzie od 
Abrama wielki naród, poprzez który błogosławieństwo obejmie 
wszystkie narody na ziemi. 
Teofil szturchnął ogień. Kiedy węgle rozżarzyły się, dorzucił 
kilka grubych gałęzi. 
- Abram uczynił, co Bóg nakazał, wierzył bowiem w Boga. Zabrał ze 
sobą Saraj, swoją żonę, Lota, ambitnego bratanka, i Teracha, swego 
ojca. Wziął też cały dobytek, także niewolników, których kupił. 
Kiedy doszedł do kraju wskazanego przez Boga, wybuchł spór między 
nim a Lotem, pozwolił więc bratankowi wybrać sobie obszar, gdzie 
zamieszka. Abram osiadł na ziemi, Lot zaś w miastach w dolinie i 
zamieszkał w Sodomie. 
Bóg powtórzył Abramowi obietnicę, że uczyni z niego naród, 
obdarzając go licznym potomstwem. Abram uwierzył Bogu, choć 
wiedział, że jego żona, Saraj, jest bezpłodna. Saraj też przez 
jakiś czas wierzyła, ale w końcu straciła cierpliwość i 
postanowiła przekonać Abrama, by zbliżył się do egipskiej 
niewolnicy, Hagar. Abram uczynił to i Hagar urodziła mu syna, 
Izmaela. Natychmiast zaczęły się jednak kłopoty. Hagar była teraz 
pełna dumy, a Saraj zazdrości. 
Kiedy Abram miał dziewięćdziesiąt sześć lat, objawił się mu Pan i 
zawarł z nim przymierze. Zmienił mu imię Abram na Abraham, co 
znaczy: ojciec mnóstwa narodów. Znakiem tego przymierza było 
obrzezanie. Każde dziecko płci męskiej miało być obrzezane osiem 
dni po narodzinach. Abraham, Izmael, a także wszyscy chłopcy i 
mężczyźni z tego plemienia zostali obrzezani zgodnie z 
przymierzem. Bóg powiedział, że Saraj mimo swego wieku urodzi 
syna, któremu mają dać imię Izaak, co oznacza: śmiejący się. 
Zimny wiatr szeleścił w listowiu, a Teofil ciągnął swą opowieść, 
mówiąc o wrogości między kobietami i między ich synami. Atretes 
skinął potakująco głową, kiedy usłyszał, że Hagar i Izmael zostali 
wypędzeni, gdyż z Izaaka miał się zrodzić obiecany naród. 
- Bóg poddał Abrahama próbie, mówiąc mu, że ma złożyć Izaaka w 
ofierze całopalnej. Abraham wstał wcześnie, nazbierał drewna i 
poszedł z synem w miejsce wyznaczone przez Pana. Tam wybudował 
ołtarz, ułożył drewno, związał syna i położył go na ołtarzu. Kiedy 
jednak wziął do ręki nóż, anioł Pański nakazał mu wstrzymać 
uzbrojoną w nóż rękę. Abraham miał wiarę i dlatego jego prawość 
została uznana. Bóg przysłał na ofiarę barana i odnowił przymierze 
z Abrahamem, powtarzając obietnicę, że poprzez jego potomstwo 
błogosławione będą wszystkie narody na ziemi. 
Teofil pochylił się do przodu. Jego twarz jaśniała. 
- I z Abrahama powstał naród wierny, przez który Bóg obiecał 
całemu rodzajowi ludzkiemu Mesjasza, czyli namaszczonego, który 
przemoże grzech popełniony w raju i wierzącym w Niego zapewni 
życie wieczne. - Uśmiechnął się. - Wybiegam jednak do przodu. 
Podjął więc wątek opowieści, mówiąc o tym, jak Izaak poślubił 
Rebekę, która dała mu dwóch synów, Ezawa i Jakuba. Starszy z nich, 
Ezaw, sprzedał swoje pierworodztwo za miskę jadła, a później Jakub 
dzięki podstępowi uzyskał błogosławieństwo. Między braćmi zrodziła 
się wrogość i Jakub uciekł do Labana, brata matki. Zakochał się w 
młodszej córce Labana, Racheli. Jednak Laban doprowadził podstępem 
do tego, że Jakub poślubił Leę, potem zaś Rachelę i musiał przez 
ponad czternaście lat służyć u Labana. Z tymi dwiema żonami i 
dwiema niewolnicami Jakub spłodził dwunastu synów. 
Jego ukochanym synem był Józef, zrodzony przez umiłowaną żonę, 
Rachelę. Józef miewał sny i przepowiedział, że nadejdzie czas, 
kiedy zapanuje nad swymi braćmi i ojcem. Bracia powzięli do niego 
niechęć i w swej zazdrości uknuli przeciwko niemu spisek. Wrzucili 
go do studni, a potem sprzedali karawanie kupców. W ten sposób 
Józef trafił do Egiptu, gdzie został niewolnikiem Potifara, 
urzędnika faraona. Józef był przystojnym młodzieńcem i żona 
Potifara zapragnęła, żeby został jej kochankiem. Jednak Józef 
odmówił. Kiedy spróbowała go uwieść, uciekł. Zlekceważona i 
wściekła kobieta powiedziała mężowi, że Józef próbował ją 
zgwałcić, więc Potifar rzucił Józefa do lochu. 
Atretes roześmiał się cynicznie. 
- Kobiety od samego początku ściągały nieszczęścia na głowy 
mężczyzn - rzucił, układając się na boku. 
Rispa, zmieniająca właśnie powijaki Kalebowi, obróciła głowę w 
stronę męża. 
- To prawda - przyznała z uśmiechem. - Jeśli mężczyźni są słabi i 
ulegają namiętnościom, miast okazywać posłuszeństwo Panu, narażają 
się na kłopoty. 
Atretes nie odpowiedział, uniósł tylko brwi i spojrzał na Teofila. 
Teofil zaś stłumił uśmiech i dalej snuł opowieść o danej Józefowi 
przez Boga umiejętności wyjaśniania snów i o tym, jak dzięki temu 
Józef znalazł się w pałacu faraona i zyskał największą po królu 
władzę. Kiedy nastał zapowiedziany przez niego głód, bracia 
przybyli do Egiptu po zboże i spełniła się jego młodzieńcza 
przepowiednia, że będzie panował nad nimi i nad swoim ojcem. 
- Józef wybaczył im, mówiąc, że co uczynili złego, Bóg obrócił na 
dobre. 
Rispa ułożyła Kaleba na wygodnym posłaniu z tobołków i pledów i 
przyszła, żeby usiąść koło Atretesa. 
- Nastał inny faraon, który nie wiedział o czynach Józefa. Uznał, 
że rozmnażający się potomkowie Józefa są dla niego zagrożeniem i 
uczynił z nich niewolników. Ponieważ jednak ich liczebność nadal 
rosła, faraon zaniepokoił się i rozkazał, żeby zabito im 
wszystkich pierworodnych synów. Kiedy urodził się Mojżesz, potomek 
Abrahama, włożono go do koszyka i ukryto w trzcinach rosnących w 
Nilu. Znalazła go siostra faraona i wychowała jak własnego syna. 
Gdy osiągnął wiek męski, trafił między swych ziomków i patrzył na 
ich ciężką pracę. Zobaczył, że Egipcjanin bije jednego z 
Hebrajczyków, i zabił egipskiego nadzorcę. Wieść o tym rozeszła 
się wśród Hebrajczyków i musiał uciekać do Madianu. I tam po wielu 
latach Bóg przemówił do niego z gorejącego krzaka. 
Teofil uśmiechnął się leciutko. 
- Mojżesz był zwykłym człowiekiem i wpadł w przerażenie, gdy Bóg 
do niego przemówił. Kiedy Bóg powiedział mu, że ma wrócić do 
Egiptu i wyprowadzić Hebrajczyków z niewoli, Mojżesz bardziej 
zląkł się tego zadania niż samego Boga. Skarżył się, mówił, że 
jest przecież nikim. Bóg odparł, że będzie przemawiał w Jego 
imieniu. Mojżesz rzekł, że nie zna imienia Boga i Hebrajczycy nie 
zechcą mu uwierzyć. Bóg rozkazał mu powiedzieć, że posłał go 
"Jestem, Który Jestem". Mojżesz nadal jednak powtarzał, że mu nie 
uwierzą. Bóg kazał mu rzucić na ziemię laskę, a kiedy Mojżesz to 
zrobił, laska zmieniła się w węża. Mojżesz uciekł przerażony, ale 
Bóg przywołał go i kazał ująć węża za ogon. I wtedy wąż zmienił 
się z powrotem w laskę. 
Mojżesz był ciągle pełen lęku i mówił, że nie jest wymowny, że 
mówi powoli i język mu zesztywniał. Bóg zapewnił, że nauczy go, co 
ma powiedzieć. Jednak Mojżesz powtarzał prośbę, by Bóg zechciał 
posłać kogo innego. 
Atretes parsknął pogardliwie. 
- Bóg powinien zabić go na miejscu. 
- Bóg okazuje nam cierpliwość - powiedziała z uśmiechem Rispa. 
- To prawda - przyznał Teofil. - A my okazujemy Mu za to 
wdzięczność. Bóg powiedział, że brat Mojżesza, Aaron, ma łatwość 
przemawiania, Bóg przekaże więc słowa Mojżeszowi, a Mojżesz 
Aaronowi, który wypowie je przed obliczem faraona. Powiedział też, 
że uczyni upartym serce faraona i Mojżesz pokaże Hebrajczykom i 
Egipcjanom znaki. 
- Dlaczego Bóg upatrzył sobie takiego tchórza na przywódcę swego 
ludu? - spytał z odrazą Atretes. 
Teofil roześmiał się. 
- Sam się nad tym zastanawiałem, kiedy słyszałem tę opowieść po 
raz pierwszy. Gdyby jednak był mocarnym wojownikiem o rozległej 
wiedzy i zniewalałby lud swoimi słowami, komu twoim zdaniem 
przypadłaby cała chwała za to, co miało się stać? 
- Mojżeszowi. 
- Otóż to. Bóg wybiera niemądrych i słabych, by zawstydzić mądrych 
i możnych, by pokazać swoją moc i naszą słabość. Moc Boża jest 
doskonała w naszej słabości, bo tylko dzięki Jego mocy możemy 
dokonać czegoś, co ma wartość. 
Teofil opowiedział, jak Mojżesz i Aaron stanęli przed faraonem i 
zażądali, żeby pozwolił odejść ludowi Bożemu. Faraon odmówił. 
Kiedy Mojżesz rzucił na ziemię laskę, która zmieniła się w węża, 
czarownicy faraona uczynili to samo dzięki swej tajemnej wiedzy. 
Lecz wąż Mojżesza połknął węże czarowników. Ponieważ faraon nadal 
nie chciał wypuścić hebrajskich niewolników, Mojżesz dotknął swą 
laską Nilu i woda zmieniła się w krew. Ale faraon nie ustępował. 
Pan sprowadzał na Egipt kolejne plagi: żaby, komary, roje 
robactwa, zarazę na egipskie bydło, wrzody, pioruny i grad, 
szarańcze i ciemności. Póki plaga dawała się we znaki, faraon 
miękł, ale potem jego serce znowu się utwardzało. 
Atretes usiadł. 
- Ten człowiek musiał być chyba głupcem! 
- Był dumny - odparł Teofil. - A ludzie dumni są często głupcami. 
- Dziewięć plag! Żaby, komary, wrzody? Czegóż mu więc było trzeba, 
by zgiąć kark przed Panem? 
- Ile plag przeżyłeś, Atretesie? Klęskę, niewolę, bicie, 
upokorzenie, poniżenie, zdradę! Ileż trzeba było, byś zgiął 
wreszcie kark przed Bogiem i przyjął prawdę, że On jest najwyższym 
władcą wszelkiego stworzenia? 
Oczy Atretesa zwęziły się. Pojawił się w nich zimny blask, twarz 
Germanina stężała. 
Teofil dostrzegł to i zaczął się zastanawiać, czy nie ranił tego 
człowieka, miast go uczyć. Nie wycofał jednak ani słowa, niczego 
nie spróbował złagodzić. Wolał czekać, pozostawiając Atretesowi 
dokonanie wyboru - jak wiele razy przedtem. 
Atretes zaś przypomniał sobie Julię. Przypomniał sobie tysiące 
rzeczy, jakie przytrafiły mu się od czasów, kiedy jako młodzieniec 
walczył za swój lud. Przypomniał sobie wszystko, czego 
doświadczył, kiedy jako dorosły już mężczyzna walczył o życie na 
arenach Rzymu i Efezu. Przez cały ten czas Tiwaz milczał, nie 
dbał, co się dzieje z jego wyznawcą. A on, Atretes, nadal 
wykrzykiwał jego imię, nie zaś imię Jezusa. Nawet po tym, jak 
Hadassa podzieliła się z nim Dobrą Nowiną. 
- Masz rację - przyznał w końcu. - Byłem równie głupi jak egipski 
faraon. 
- Bóg dokonuje już w tobie swego dzieła, Atretesie - zapewnił 
serdecznie Teofil. 
Atretes roześmiał się niewesoło, nie czuł bowiem w sobie żadnej 
zasadniczej zmiany, lecz tylko palącą ciekawość, pragnienie, by 
dowiedzieć się jak najwięcej o Bogu. 
- Mów dalej. 
Było to raczej żądanie niż prośba, gdyż i tak poddał się przecież, 
okazując największą pokorę, na jaką potrafił się zdobyć. 
- Bóg powiedział Mojżeszowi, że ześle na Egipt anioła zagłady i 
umrze wszystko pierworodne, od syna faraona zasiadającego na swym 
tronie po dzieci niewolników w całym królestwie i po młode bydło 
na polach. 
- Zemsta! 
- Kara. I nadzieja. Powiedział Mojżeszowi, że faraon go nie 
posłucha, pomnoży więc cuda w całym kraju. Powiedział też 
Mojżeszowi, co ten ma nakazać ludowi, aby śmierć ominęła domy 
Hebrajczyków. 
Mojżesz zwołał zgromadzenie Izraela i oznajmił, że każdy ma się 
postarać dla domu o baranka bez skazy, jednorocznego samca, i 
zabić go o zmierzchu. Krwią mają skropić próg i odrzwia domu, w 
którym jedli. Kiedy Bóg zobaczy krew baranka, ominie ten dom i nie 
spadnie nań żadna plaga, kiedy śmierć będzie przechodzić nad całym 
Egiptem. Posiłek przygotowany z baranka nazywano i nazywa się 
nadal Paschą. 
Teofil rozłożył ręce. 
- To, co Bóg uczynił tysiąc pięćset lat temu dla hebrajskich 
niewolników cierpiących okrutne jarzmo, uczynił znowu dla nas 
wszystkich przez Jezusa Chrystusa, naszego Pana. Atretesie, Jezus 
jest naszym barankiem paschalnym. Kiedy Chrystus przelał za nas 
swoją krew na krzyżu, zerwał okowy grzechu i śmierci i dał nam 
życie wieczne. 
Słuchając tych słów Teofila, Atretes czuł na całym ciele jakieś 
mrowienie. 
- Dlaczego Jezus nie przyszedł wtedy, lecz zwlekał tak długo? 
- Nie wiem - odparł szczerze Teofil. - Nigdy nie będę miał 
odpowiedzi na wszystkie pytania. Gdybym je miał, mógłbym zamknąć 
Boga w bukłaku albo amforze. I czymże byłby wtedy ten Bóg, 
mniejszy niż mój ograniczony rozum? Bóg wybrał najlepszy czas. W 
całym Piśmie widzimy, jak Bóg uczy człowieka i poddaje go próbom. 
Od chwili stworzenia bezustannie podsuwa możliwość zbawienia 
każdemu, kto chce z niej skorzystać. Jest to dar łaski, nie zaś 
coś, na co możemy sobie zasłużyć. 
- Lub coś, co umiemy docenić - dodała cichym głosem Rispa. - 
Uderzyło mnie to, Teofilu, w twojej opowieści. Jezus zstąpił ze 
swego niebieskiego tronu, wyrzekł się chwały i czci, by przybrać 
postać zwykłego człowieka. Cierpiał i umarł. Za mnie. - Położyła 
sobie dłoń na sercu. - A co ja czynię? Najczęściej uważam, że mam 
zapewnione zbawienie. Wypełniam umysł rzeczami nieważkimi, myślę o 
tym, ile jeszcze czasu minie, nim dotrzemy do ludu Atretesa, i co 
jego ziomkowie pomyślą o mnie, kiedy się tam znajdziemy. - W jej 
oczach zalśniły łzy. - Gdybyż Bóg zechciał sprawić, bym każdego 
ranka przypominała sobie w swym umyśle i sercu, co dla mnie 
zrobił! 
- Oby tak było - potwierdził Teofil głosem nabrzmiałym 
wzruszeniem. 
Ileż to razy przyłapywał się na tym, że snuł plany służenia Panu w 
przyszłości, miast już teraz głosić Jego chwałę. Ostatnio zbyt 
często wstawali wcześnie, odmawiali pospiesznie modlitwę i czym 
prędzej ruszali w dalszą drogę. Dopiero wojownicy Mattiaków 
zmusili ich do zmniejszenia tempa. No i śmierć Rispy. 
Atretes musnął policzek Rispy, skupiając na sobie jej uwagę. 
- Co rano, gdy tylko wstaniemy, będziemy chwalić Pana. 
Położyła dłoń na jego dłoni. W jej oczach było tyle miłości, że 
poczuł, jak jej ciepło rozlewa się po całym jego ciele. Chciał 
przytulić ją do siebie i usiadł tak, żeby mieć ją przed sobą. 
Objął ją. Wtuliła się w niego, odchyliła głowę na jego ramię. 
Teofil ciągnął opowieść: 
- Plaga spadła o północy i w całym Egipcie nie pozostał dom, przez 
który nie przeszłaby śmierć. Faraon wezwał Mojżesza i Aarona i 
oznajmił, że mają zabrać swoje trzody i odejść z Egiptu, by gdzie 
indziej czcić Boga. Egipcjanie skłaniali ich do pośpiechu, 
obawiając się, że jeśli Hebrajczycy nie odejdą, czeka ich śmierć. 
Złożyli im nawet dary ze srebra i złota. Sześćset tysięcy pieszych 
mężczyzn, nie licząc kobiet i dzieci, poszło za Mojżeszem z Ramses 
ku Sukkot, a wraz z nimi szła rzesza cudzoziemców, nadto owce i 
woły, i olbrzymi dobytek. 
- Także Egipcjanie? 
- Także. Każdy, kto wierzy, jest synem Bożym - odpowiedziała 
Rispa, a Teofil uśmiechnął się tylko. 
- Bóg powiedział Mojżeszowi, że jeśli cudzoziemiec przebywa z nimi 
i poddał się obrzezaniu, ma być traktowany jak swój, stał się 
bowiem cząstką przymierza. I Bóg szedł przed nimi jako słup obłoku 
w dzień i słup ognia w nocy, by oświetlać im drogę. Zaś faraon 
stwardniał znowu i ruszył za nimi w pościg. Kiedy doszli do Morza 
Czerwonego, lud popadł w przerażenie. Mojżesz zakrzyknął do 
wszystkich: "Pan będzie walczył za was, a wy będziecie spokojni". 
Lecz Bóg powiedział mu, by ruszali w drogę i by Mojżesz wyciągnął 
rękę z laską nad morze i rozdzielił je na dwoje. Hebrajczycy 
przeszli suchą stopą, a za nimi szedł słup obłoku. Faraon rzucił 
się w pościg z całą armią, lecz w chwili, gdy ostatni z 
Hebrajczyków postawił nogę na lądzie, woda runęła, zatapiając 
Egipcjan wraz z końmi i rydwanami ku wielkiej chwale Boga w całym 
Egipcie. 
Teofil mówił dalej o tym, jak ludzie sarkali podczas wędrówki i 
Bóg dał im do jedzenia mannę z nieba, a kiedy zaczęli utyskiwać na 
mannę, zesłał tysiące przepiórek. Bóg był rozgniewany na lud, ale 
Mojżesz brał lud w obronę. Wszedł na górę Synaj i otrzymał 
dziesięć przykazań. Atretes słuchał uważnie, gdy Teofil wymienił 
wszystkie, a potem zaczął mówić o ustanowieniu prawa, szabacie, 
świętach i ofierze z pierwocin. Opowiedział, jak wykonano Arkę 
Przymierza, w której złożono tablice z przykazaniami, garść manny 
i zakwitającą laskę Aarona. 
- U stóp góry lud zaczął ciężko grzeszyć i sporządził wizerunki 
bogów, których czcił w Egipcie. 
Powiedział o narzekaniach, o cierpliwości Boga i Jego darach, a 
także o tym, jak sprawiedliwie ukarał lud. Bunt jednak nie gasł. 
Aaron i Miriam przemawiali przeciwko swemu bratu, Mojżeszowi, 
podając w wątpliwość jego prawo do przewodzenia ludowi. Bóg ukarał 
Miriam trądem, ale uzdrowił ją, kiedy Mojżesz wziął ją w obronę. 
- Dotarli do Ziemi Obiecanej, lecz lud wcale się nie odmienił. 
Posłano w głąb kraju dwunastu wywiadowców i dziesięciu doniosło, 
że kraj jest zamieszkany przez olbrzymów zbyt silnych, by można 
ich było pobić. Tylko Jozue i Kaleb uważali, że muszą być 
posłuszni Panu i objąć kraj w posiadanie. 
- Kaleb - powiedział z uśmiechem Atretes. - To dobre imię. 
- Nawet Mojżesz, który rozmawiał twarzą w twarz z Bogiem, stanął 
po stronie dziesięciu lękliwych. Doszło do buntu, na jego czele 
stanął Korach. Inni zaś, choć nie byli kapłanami, palili kadzidło. 
Bóg jednak sprawił, że ziemia otworzyła swoją paszczę i pochłonęła 
wielu, i zesłał ogień, w którym spłonęli inni. 
Ponieważ lud nie chciał wierzyć i ufać Bogu, Izraelici musieli 
przez czterdzieści lat błądzić po pustyni. Kiedy umarli wszyscy z 
pokolenia niewierzących, Mojżesz przemówił do ludu. Raz jeszcze 
dał ludowi Prawo i poszedł na górę, gdzie umarł. Jozue i Kaleb, 
którzy całym sercem wierzyli w Boga, poprowadzili synów i córy 
starego pokolenia do Ziemi Obiecanej. 
Poszturchał ogień i dorzucił gałęzi. 
- Bóg rozdzielił Jordan jak przedtem Morze Czerwone i Izraelici 
przeszli z Arką Przymierza przez rzekę. Zgodnie ze wskazówkami od 
Boga Jozue i Izraelici zburzyli mury Jerycha i zdobyli miasto. 
Potem zdobyli jeszcze wiele miast, podzielili ziemię od południa 
na północ i osiedli na niej. Cała ziemia została podzielona między 
dwanaście plemion i przez czterysta lat Bóg przemawiał do ludu za 
pośrednictwem sędziów. 
Uśmiechnął się do Atretesa. 
- Jednego z nich zrozumiesz bardzo dobrze, gdyż masz podobne jak 
on słabości. Nazywał się Samson. Ale o tym innym razem. 
Dorzucił gałąź do ognia. 
- W tych czasach wszyscy robili to, co w ich oczach było słuszne, 
poza Moabitką Rut i Samuelem, który jeszcze przed urodzeniem był 
przeznaczony Bogu. Całe państwo zostało zjednoczone na sto 
dwadzieścia lat i lud oznajmił Samuelowi, że chce mieć króla jak 
wszystkie państwa ościenne. Izraelici odrzucili Boga i chcieli być 
tacy sami jak wszyscy. Bóg powiedział Samuelowi, żeby dał ludziom 
czego chcą, i Samuel namaścił Saula, wysokiego, przystojnego i 
wykształconego młodzieńca, który jednak nie miał serca zwróconego 
ku Bogu. Saul był dumny, zazdrosny i trochę tchórzliwy. Ponieważ 
pod jego rządami królestwo chwiało się, Bóg kazał Samuelowi 
namaścić innego człowieka, skromnego, młodego pasterza o imieniu 
Dawid. Dawid był kimś wedle serca Bożego. Jeszcze jako chłopiec 
zabił z procy Filistyna Goliata. Lud go kochał. To wystarczyło, by 
Saul zapragnął śmierci młodzieńca. Jednak wszystkie próby 
zabójstwa zakończyły się niepowodzeniem. Nawet własny syn Saula, 
Jonatan, kochał i chronił Dawida. Kiedy Saul i Jonatan zginęli w 
bitwie, Dawid został królem. 
Był walecznym wojownikiem i dowodził ludźmi uważanymi przez lud za 
bohaterów. Byli wspaniali w bitwie i w ucztowaniu. Dawid umocnił 
naród, ale zgrzeszył z żoną jednego z przyjaciół. Z tego powodu 
odtąd na jego rodzinę i królestwo spadały klęski. Nie radził sobie 
nawet z własnymi dziećmi. Jego synowie dopuszczali się gwałtów, 
zabójstw, a nawet buntowali się przeciwko ojcu, chcąc objąć jego 
tron. Wielkim marzeniem Dawida było zbudować świątynię Panu, ale 
Bóg odmówił mu tej łaski, Dawid miał bowiem na rękach krew. Jego 
syn, Salomon, który panował w czasach pokoju, dostąpił tej łaski. 
Kiedy Salomon został królem, poprosił Boga o mądrość w rządzeniu 
ludem. Widząc pokorę Salomona, Bóg dał mu nie tylko mądrość, ale 
również wielkie bogactwo. Uważa się, że Salomon był najmędrszy i 
najbogatszy z wszystkich królów, jacy władali królestwami, ale 
nawet Salomon w swej doczesnej chwale okazał się głupcem, który 
tylko połową serca czcił Boga. Poślubiał kobiety narodów, które 
Bóg nakazał Izraelitom zniszczyć: Edomitki, Hetytki, Amorytki, 
Egipcjanki. Te żony wznosiły własne ołtarze i odciągały go od 
Pana. Skruszył się dopiero na starość, lecz wtedy było już za 
późno. 
Królestwo przypadło jego synowi Roboamowi, który nie chciał 
słuchać mądrych rad starszych doradców swojego ojca, gdyż 
przedkładał nad nich zepsutych, wychowanych w pałacu młodzieńców. 
Ludzie odwrócili się od niego i wybuchła wojna domowa, która 
doprowadziła do powstania dwóch państw, Izraela na północy i Judy 
na południu. Było dziewiętnastu królów Izraela i żaden nie miał 
serca dla Boga. Było dwudziestu królów Judy i tylko ośmiu zwracało 
się ku Bogu. 
Atretes był zdumiony. 
- Odwracali się od Boga mimo tego wszystkiego, co dla nich 
uczynił? 
- I Bóg nadal ich kochał! 
- Dlaczego? 
- Gdyż miłość Boża nigdy się nie zmienia. Bóg jest wierny i nie 
zawodzi zaufania. Bóg nie myśli jak człowiek, Atretesie. Izraelici 
pozostali Jego dziećmi, krnąbrnymi i pełnymi pychy, ale Jego 
dziećmi. Tak jak my jesteśmy Jego dziećmi przez to już, że nas 
stworzył. Wybrał Żydów, aby inne narody widziały, jak Bóg działa 
poprzez nich, lecz naród wybrany chciał być jak inne królestwa. 
Bóg powoływał proroków, by mówili w Jego imieniu, ostrzegając 
Żydów, by się skruszyli albo zostaną osądzeni, lecz Żydzi 
lekceważyli to i zabijali wszystkich swoich proroków. 
- Powinien był ich zniszczyć. 
- Wszyscy zasługujemy na zniszczenie. I niektórych z nas to 
spotyka. Bóg użył Asyrii, żeby rozproszyć Izraela, a Judę wypędził 
Babilon. Wygnanie trwało siedemdziesiąt lat, wystarczająco długo, 
by wymarło niewierne pokolenie, a potem Bóg odmienił serce 
perskiego króla, by ten pozwolił Zorobabelowi wrócić do Izraela z 
resztką wiernych i przystąpić do odbudowy świątyni. Królową Persji 
została Estera, która uratowała naród od zagłady. Ezra i Nehemiasz 
odbudowali świątynię i mury Jerozolimy. Powrócili do świętowania 
Paschy. 
- Tak zatem Hebrajczycy zwrócili się ku Bogu. 
- Na jakiś czas. Dobrze jest pamiętać o jednej rzeczy, o jednym 
wątku, który przewija się przez całą opowieść biblijną: miłość 
Boga nigdy się nie zmienia, a Jego wola zawsze zwycięża. Zawsze 
byli i będą tacy, co kochają Boga całym sercem, w niewoli, w 
najcięższym położeniu, w czas klęski głodu czy wojny, na wygnaniu, 
kiedy są prześladowani. Jego lud. Ty i Rispa, i ja. Bóg rozsiewa 
po ziemi swych najwierniejszych, ponieważ ci, którzy trwają przy 
Panu w każdych okolicznościach, chronią resztę przed całkowitym 
zniszczeniem. Jednak o ile wiem, ostatnie księgi Pisma zostały 
napisane, kiedy prorok Malachiasz wzywał znowu lud Boży do 
skruchy, jakieś czterysta, a może nawet więcej lat przed czasem, 
kiedy nasz Pan przyszedł, by chodzić pośród nas. Pismo mówi, że 
Izraelici mieli serca z kamienia. 
- I tym razem Bóg przysłał własnego Syna, by przywołać ich do 
siebie. 
- Tak. Jezus przelał za nas swoją krew w czas Paschy. 
- Aha - wykrzyknął Atretes, który poczuł, że jakieś światło 
zabłysło w końcu w jego głowie. - I śmierć omija tych, którzy 
wierzą i są Mu posłuszni? 
- I dla wszystkich, którzy mają oczy do widzenia i uszy do 
słyszenia, wszelkie zapory między człowiekiem a Bogiem zostały raz 
na zawsze usunięte. Przez Jezusa Chrystusa wiedzie otwarta droga 
do Pana. Każdy człowiek, mężczyzna, kobieta czy dziecko, jeśli 
szuka Pana swym sercem, umysłem i duszą, znajdzie Go. 
Atretesa ogarnęło podniecenie. 
- Mój lud to zrozumie. To nie takie bardzo odległe od naszej 
wiary. Jeden człowiek poświęca się za wielu. Takich obrządków 
dokonywano w świętych gajach od stuleci. 
Słysząc te nieoczekiwane i zatrważające słowa, Rispa poczuła 
dreszcz. Teofil milczał. Spojrzała na niego ze zgrozą i ujrzała, 
że wcale nie był tym poruszony. 
- Miejmy nadzieję, Atretesie, że nie tylko zrozumieją, ale i 
przyjmą zbawienie przez naszego Pana, Jezusa Chrystusa. 

Ciernie 
Inne znowu padły między ciernie, 
a ciernie wybujały i zagłuszyły je. 

Rozdział I 


Atretes chciał jak najszybciej odnaleźć swój lud, ale teraz z 
powodów zupełnie odmiennych od tych, jakimi kierował się 
opuszczając Efez. Nosił w sobie żar dobrej nowiny o Jezusie 
Chrystusie i pragnął się nią podzielić. Pragnął, by jego lud 
poznał Jezusa, który zrodził się z kobiety i został ogłoszony 
Synem Bożym poprzez zmartwychwstanie. Pragnął, by jego 
współplemieńcy dowiedzieli się, że Bóg oddał za nich swe życie, 
aby mogli stać się jednym z Jego władzą, mocą i chwałą. Skoro Bóg 
jest z nimi, któż może przeciwko nim wystąpić? Mają po swojej 
stronie Boga, więc nawet Rzymianie nie dotrzymają im pola. 
- Każę im przyjąć Jezusa! - oświadczył, krocząc obok Rispy. 
- Nie możesz im kazać niczego przyjąć - rzucił Teofil, 
dostrzegając, że ta droga prowadzi do grzechu. 
- Muszą poznać prawdę. 
- I poznają. Bądź jednak cierpliwy, mój ukochany. Czy zwróciłeś 
się do Boga, bo cię do tego zmuszono, czy też dlatego, że doznałeś 
objawienia? 
- Powiem im, że Bóg podniósł Rispę z martwych. Uwierzą memu słowu. 
Atretesowi nie przyszło nawet do głowy, że mogłoby być inaczej. 
Wieczorami, kiedy zasiadali przy ognisku, Teofil zaspokajał 
łaknienie Atretesa, dzieląc się z nim wszystkim, co sam wiedział. 
Powiedział mu o Maryi, wybranej przez Boga Dziewicy, z której 
miało się narodzić Dzieciątko Jezus. 
- Była żoną cieśli Józefa, prawego człowieka. Kiedy wyjawiła mu, 
że jest brzemienna za sprawą Ducha Świętego, stanął przed 
koniecznością podjęcia decyzji. Zgodnie z prawem mógł Ją 
ukamienować za nieczystość. 
- Chattowie są pod tym względem tacy sami jak Żydzi - powiedział 
Atretes. - Nie chcemy mieć wśród nas kobiet nieczystych. Golimy im 
głowy i wypędzamy albo topimy w bagnie. - Spostrzegł, że Rispa 
patrzy na niego szeroko otwartymi oczami. - Ty jesteś inna - dodał 
stanowczym głosem. 
"W czym inna?" - zastanawiała się. Czy Atretes uznał, że może ją 
poślubić, gdyż Bóg ją wskrzesił? Bała się o to zapytać i 
przeniknęło ją zwątpienie; nie wiedziała już, czy on naprawdę ją 
kocha. 
"Zawierzę Tobie, Panie. Zawierzę Tobie." 
Teofil opowiedział o aniele, który ukazał się Józefowi i wyjawił 
mu, że Maryja nosi w łonie dziecko poczęte za sprawą Ducha 
Świętego i że ma dać dziecku imię Jezus, gdyż zbawi ono jego lud. 
Cesarz August ogłosił spis powszechny. Zgodnie z żydowskim 
zwyczajem Józef zabrał brzemienną Maryję i udał się do miejsca 
swych narodzin, Betlejem, by go tam zapisano. W Betlejem urodził 
się Jezus - w stajence, ponieważ w gospodzie nie było wolnych 
miejsc. 
Mędrcy ze Wschodu, którzy podążali za nową gwiazdą, przyszli, by 
złożyć Dziecku w darze mirrę, kadzidło i złoto. Król Herod, który 
dobrze znał przepowiednie dotyczące Mesjasza, też chciał odnaleźć 
Jezusa, ale miał względem Niego przerażające zamiary. Ponieważ nie 
udało mu się odnaleźć Dzieciątka, rozkazał, by zabito wszystkie 
dzieci, które urodziły się w Betlejem i nie skończyły drugiego 
roku życia. Anioł Pański przyszedł we śnie do Józefa i ostrzegł 
go, dzięki czemu Józef uciekł z Maryją i Jezusem do Egiptu. 
Kiedy Herod umarł, anioł objawił się znowu i powiedział, że mogą 
bezpiecznie wracać. Cała rodzina udała się wtedy do Nazaretu, 
małego miasta w Galilei. Tam Jezus wzrastał w mądrości, łasce 
Bożej i życzliwości u ludzi. Dopiero kiedy pojawił się prorok 
zwany Janem Chrzcicielem, głoszący nad Jordanem pokutę za grzechy, 
Jezus zaczął działalność publiczną, mówiąc, że królestwo Boże jest 
w zasięgu ręki. 
- Jezus miał trzydzieści lat, gdy przyszedł do Jana, żeby ten Go 
ochrzcił. Jan wzdragał się, gdyż rozpoznał w Jezusie Mesjasza. 
Jezus nalegał jednak, mówiąc, że należy wypełnić wszystko, co 
sprawiedliwe. Dlatego naśladujemy Go i też przyjmujemy chrzest. 
Nasze życie powinno być odbiciem życia Jezusa. Idziemy za Panem i 
dochowujemy Mu posłuszeństwa. I tu pojawia się trudność, 
Atretesie: musimy żyć w zgodzie z wolą Boga i codziennie składać 
Mu z siebie ofiarę. Po chrzcie Chrystusowym Bóg posłał Jezusa na 
pustynię, gdzie Jezus pościł przez czterdzieści dni. Pod koniec 
postu, kiedy był wygłodniały, osłabiony i najbardziej bezbronny, 
pojawił się szatan i zaczął Go kusić. 
Atretes uniósł z pogardą brwi. 
- Jest jednak Bóg, szatan nie mógł więc być prawdziwym 
niebezpieczeństwem! 
- Szatan jest nieprzyjacielem Boga. 
- Nieprzyjacielem pozbawionym mocy. Czy może wskrzesić zmarłego? 
- Jako wojownik wiesz z pewnością, że nieprzyjaciela nie można 
lekceważyć. To prawda, że nie musimy bać się niczego, jeśli żyjemy 
w bojaźni Bożej. Lecz teraz, kiedy zostałeś chrześcijaninem, 
zaczyna się prawdziwa bitwa. Szatan jest największym uwodzicielem, 
Atretesie. Pamiętasz, jak zręcznie okłamał Ewę i co się potem 
stało? Pojawiły się grzech i śmierć. Adam i Ewa przebywali w raju 
z Bogiem. Rozmawiali z Nim twarzą w twarz. Skoro szatan zdołał ich 
zwieść w takiej sytuacji, czyż jest niemożliwe, że zwiedzie 
również ciebie, Rispę albo mnie? Szatan jest wieczny. Jak Bóg. Nie 
wie o wszystkim, o czym wie Bóg, nie ma tej mocy co Bóg, lecz 
nasze słabości zna lepiej niż my sami. Zna niegodziwe pragnienia 
naszych serc i umysłów. Wie, kiedy i gdzie zaatakować, żeby jak 
najwięcej zyskać. Szatan knuje przeciwko nam, żeby oddalić nas od 
Boga i doprowadzić do naszej zguby. Nie lekceważ go. Pozbawieni 
naszej zbroi jesteśmy narażeni na jego zakusy. 
Atretes wyczuł całą moc ostrzeżenia, którego udzielił mu Teofil, i 
zapamiętał je sobie. 
- Jaki oręż mamy przeciwko tej istocie? 
- Prawdę, sprawiedliwość samego Chrystusa, Ewangelię pokoju, 
zbawienie, wiarę. Przypomnij sobie, Atretesie, arenę. Nie stawiono 
cię przeciwko innym gladiatorom nie przygotowanego i nie 
wyćwiczonego, bez oręża w dłoni. I tak samo Bóg nie posyła nas w 
wir bitewny bez tego wszystkiego, co potrzebne, by stawić czoło 
nieprzyjacielowi. 
Uśmiechnął się posępnie. 
- Przepasz biodra prawdą, którą Bóg ci objawił. Oblecz pancerz, 
którym jest sprawiedliwość, obuj nogi w gotowości głoszenia dobrej 
nowiny o pokoju. Weź też hełm zbawienia. Wiara w Chrystusa jest 
tarczą, którą odbijesz strzały szatana, a słowo Boże twoim 
mieczem. Bez wiary, bez słowa Bożego stajemy bezbronni przeciwko 
siłom ciemności. Bitwa toczy się w twoim umyśle, a 
nieprzyjacielowi chodzi o zgubienie twojej duszy. 
- Nie powinniśmy nigdy zapominać o sile, jaką ma modlitwa - dodała 
Rispa. Ujęła w swoje dłonie dłoń męża. - W każdych okolicznościach 
módl się w Duchu za Teofila, za naszego syna, za mnie, za swój 
lud, za siebie samego. 
- Tak będę robił. 
- Postępuj wedle nakazów Boga - powiedział Teofil, widząc, że 
Germanin patrzy z niestosowną czcią na Rispę. Germanie uważają, że 
kobiety przewyższają duchowymi darami mężczyzn. Lecz powrót Rispy 
do życia był dziełem Boga, nie zaś jej samej. - Chodź zawsze Jego 
ścieżkami i kochaj Go. Służ Bogu, naszemu Panu całym sercem i całą 
duszą. Przestrzegaj Jego przykazań. Wszyscy musimy być czujni, 
Atretesie, wkraczamy bowiem w miejsce ciemności, na teren, którym 
włada szatan. 
- Wydamy więc bitwę! 
- Nie taką, jak myślisz. Będziemy trwać niezachwianie przy wierze 
i miłości, a Bóg stoczy bitwę za nas. 

Minęli kilka małych wiosek i wkroczyli w krainę lasów 
hercyniańskich. Porośnięte drzewami wzgórza opadały ku równinom. 
Atretes poprowadził Teofila i Rispę wokół bagien i przez las 
strzelistych sosen o czarnych pniach. Panował tu nastrój 
niesamowitości. Zewsząd dochodziło rechotanie żab i brzęczenie 
owadów, wszędzie słały się cienie, wszędzie unosiła się woń 
wilgoci i rozkładu. 
- Czyżby dym? - spytała Rispa, rozmyślając, że być może zapach 
dymu bije prosto z ognia piekielnego. 
Czuła tylko przez chwilę ten gryzący zapach. Może to wyobraźnia 
płata jej figle? 
- Rodung - oznajmił Atretes, nie zwalniając kroku. 
Teofil zbliżył się i szedł przez chwilę ramię w ramię z Rispą. 
- Germanie wycinają i palą części lasu, by uzyskać pola uprawne. 
Popiół drzewny zasila glebę na wiele lat. Potem przenoszą się 
gdzie indziej. 
- Już blisko - poinformował Atretes. - Znam to miejsce. 
Swojska woń lasu, bagna i spalenizny rozbudziła wspomnienia. Po 
raz pierwszy od ponad dziesięciu lat czuł, że jest u siebie. Miał 
ochotę pobiec przez las z frameą w dłoni i krzyczeć na całe 
gardło. Miał ochotę zrzucić z siebie ubranie i tańczyć nad 
mieczami w blasku ogniska, wznosząc okrzyki do nieba, jak to 
czynił w młodości. 
Kiedy zbliżyła się Rispa, przyciągnął ją do siebie. 
- Dom - powiedział, przesuwając palcami po jej włosach. - Jesteśmy 
prawie w domu! 
Roześmiał się i pocałował ją, rozchylając jej wargi, dając upust 
swemu podnieceniu. 
Rispa odetchnęła, kiedy ją puścił, i została krok z tyłu. Na jej 
policzkach pojawił się rumieniec. Miała oszołomioną i niepewną 
minę. Atretes uśmiechnął się do niej, wziął Kaleba i posadził go 
sobie na ramionach. 
- Kiedyś polowałem na tych wzgórzach. Dalej ciągną się bagna. A 
jeszcze dalej, tuż za tamtym wzgórzem, jest moja wioska. 
Kiedy jednak dotarli na polanę, zobaczyli tylko zwęglone i gnijące 
szczątki dawno spalonych zabudowań. Atretes wyszedł na otwartą 
przestrzeń i rozejrzał się dokoła. Stał nadal fragment ogromnego 
długiego domu, między zwalonymi belkami i ścianami rosło zielsko. 
Dalej ujrzał spalony dach grubenhausu. Szałasy zapadły się, 
pozostawiając po sobie tylko płytkie zagłębienia. 
Zawrzał w nim dawny gniew. Rzym! 
Jedenaście lat temu ledwie dwadzieścia stóp od miejsca, gdzie 
stał, złożył z matką zwłoki ojca w pogrzebowej chacie. Wiele 
innych chat pogrzebowych spłonęło tamtej nocy, ale wioska była 
nietknięta. Kilka miesięcy później jego ziomkowie rozproszyli się 
albo zostali zabici, on zaś jako niewolnik ruszył zakuty w 
łańcuchy w podróż wozem na rzymskie areny. 
Niegdyś żyło tu kilka setek ludzi. Gdzie są teraz? 
Odrzucił głowę do tyłu i wydał przeciągły, powracający echem 
okrzyk. Przestraszony Kaleb zaczął płakać. Atretes gniewnym ruchem 
zdjął chłopca z ramion i prawie rzucił go Rispie. Odszedł od niej 
i syna i znowu krzyknął, jeszcze głośniej. Jego głęboki głos 
poniósł się przez las. Jeśli jego lud jest gdzieś w pobliżu, 
usłyszy i dowie się, że Atretes wrócił. 
Ten okrzyk wojenny tak bardzo przypominał okrzyk Mattiaków, że 
Rispa zadrżała. Teofil stanął przy niej. 
- Nigdy nie zapuściłem się tak daleko na północ, ale mogę się 
domyślić, co tu zaszło. 
Kopnął zwęglony i nadgniły kawał drewna. 
- Boję się - powiedziała. - I nawet nie wiem czego. - Podniosła na 
niego wzrok. - Sądzisz, że Atretes rozumie, że naprawdę rozumie, 
co to znaczy być chrześcijaninem? 
- Nie. Lecz i ja na początku tego nie rozumiałem. 
- Ani ja. Czy widziałeś jego twarz, kiedy wszedł na polanę? 
- Tak. 
- O Boże, miej nas w swojej opiece. Tak bardzo go kocham, Teofilu! 
Może za bardzo. 
- Oddał swe życie Bogu. Nasz Ojciec nie pozwoli mu odejść. 
- Ale co ja mam robić? 
- Idź ścieżką Pana i módl się. Módl się, nie ustawaj w modlitwie. 
- Podszedł do Germanina. - Chcesz rozbić obóz tutaj czy iść dalej 
na północ? 
- Tutaj. Rozpalimy wielki ogień. 
Teofil wyczuwał mroczną siłę gniewu Germanina. 
- Nazbieram drewna. 
Zrzucił tobołki, wyjął małą siekierę i poszedł do lasu. 
Atretes wydał jeszcze jeden okrzyk. 
Odpowiedzią była cisza. 
Po chwili doszedł ich z oddali odgłos rąbania drewna. Atretes 
zaklął i odwrócił się. 
Rispa spojrzała w jego twarz i serce się jej ścisnęło. Wszystkie 
te lata marzeń, wszystkie te miesiące wędrówki i znoju 
doprowadziły go do spalonej, opuszczonej wioski. Posadziła Kaleba 
na ziemi i podeszła do męża. 
- Odnajdziemy ich - powiedziała, pragnąc tchnąć w niego odrobinę 
nadziei. - Nie spoczniemy, póki ich nie odnajdziemy. 
- Nikt nie przeżył. 
- Mylisz się. Czuliśmy dym. Powiedziałeś, że to rodung, a Teofil 
wyjaśnił, że Germanie podpalają las, żeby uzyskać pole uprawne. 
Teofil przeszedł przez polanę i rzucił naręcze drewna obok 
zwalonego domu. 
- Nie zostawiliby swoich świętych grobów - powiedział poruszony, 
jakby dopiero teraz zdał sobie z tego sprawę. 
Atretes spojrzał na niego, odrobinę zaskoczony. 
- Masz rację. - Chwycił swój tobołek i z frameą w dłoni ruszył 
przez polanę. Rispa pobiegła po Kaleba, a Teofil zarzucił na plecy 
swoje rzeczy. 
Szli szybko, wymijając drzewa. Wiatr się zmienił i Rispa znowu 
poczuła zapach dymu, tym razem silniejszy. 
Atretes stanął przy krzywej sośnie. Z pnia zdjęto pierścień 
czarnej kory i na odsłoniętej, gładkiej powierzchni wyryto znaki 
runiczne. 
- To granica świętego lasu. Sam zagajnik jest milę stąd. Tędy. 
Teofil zrzucił swój tobołek na ziemię. 
- Zaczekamy tutaj. 
Atretes obrzucił go zdziwionym spojrzeniem. 
- Boisz się Tiwaza? 
- Nie, ale twój lud nie zechce słuchać tego, co powiem im o Panu, 
jeśli zbrukam święte miejsce, wchodząc tam. 
Atretes poczuł jeszcze większy szacunek dla Teofila. Wiedział 
jednak, że i tak tylko Bóg może powstrzymać Chattów od zabicia 
Rzymianina. Teofil też zdawał sobie z tego sprawę. Atretes skinął 
tylko głową i poszedł dalej. Rispa posadziła Kaleba na ziemi, żeby 
się bawił. Dziecko znalazło żołądź i próbowało go zjeść. 
- Nie, nie! - powiedziała Rispa. Wyjęła mu żołądź z buzi i rzuciła 
daleko. 
- Nie, nie! - zakwilił Kaleb i zadrżały mu usta. 
Rispa odgarnęła mu włosy z twarzy i pocałowała go. 
- Ogień pali się na północ stąd - powiedział Teofil, opierając się 
o pień granicznej sosny. 
Rispa podeszła bliżej i zaczęła się przyglądać symbolom wyrytym na 
pniu. Wilki otaczały trójgłowego mężczyznę z kobiecymi piersiami i 
rozdętymi genitaliami. Mężczyzna trzymał w jednej ręce kosę, w 
drugiej miecz. Obok niego stała męska postać z frameą. Między nimi 
wyryto znaki runiczne. Rispa zmarszczyła brwi i dotknęła jednego z 
nich. 
- Atretes nosił wisiorek z takim symbolem. 
Zauważyła to, kiedy rozbierał się nad strumieniem. 
- Czy nosi go nadal? 
- Nie. Kiedy go zapytałam o ten znak, zdjął wisiorek i wyrzucił. 
Wyprostowała się, wzięła Kaleba za rączkę i odeszła od drzewa. Nie 
chciała, by jej syn przebywał w pobliżu tych znaków. 
- Wraca - powiedział Teofil. 
Atretes biegł w ich stronę, wymijając drzewa z gracją urodzonego 
atlety. 
- Widziałem białe konie - oznajmił odrobinę zadyszanym głosem. - 
Nowa ścieżka prowadzi na północny wschód. Musi tam być wioska. 
Dwie, najwyżej trzy mile, jeśli pójdziemy na skróty. 
- Pójdziemy dokoła - rzekł Teofil. - Nie będę rzucał kamieni na 
drodze Ewangelii. Kiedy Chattowie przyjmą prawdę, Atretesie, Tiwaz 
straci władzę nad nimi i ten las będzie miał tyle samo znaczenia, 
co inne miejsca wokół niego. 
- Muszę więc wziąć się do roboty, jeśli mam to osiągnąć przed 
nocą. 

Rozdział II 


Na skraj wioski dotarli o zmierzchu. Kilku ubranych w grubo tkane 
tuniki i spodnie mężczyzn zapędzało na noc bydło do długiego domu. 
Okrzyk Atretesa sprawił, że bydło rozproszyło się, a mężczyźni 
ruszyli biegiem. Kiedy znaleźli się bliżej, ich okrzyki wojenne 
zmieniły się w bezładne słowa powitania. 
- Atretes! 
Nie wypuszczając oręża z dłoni, szturchali go radośnie, a on śmiał 
się i też witał ich poklepywaniem. 
Rispa stała nie opodal, patrząc z niepokojem na to szorstkie 
powitanie. Nigdy nie widziała mężczyzn tak nieokrzesanych z 
wyglądu i hałaśliwych. Kiedy spojrzała na Teofila, poczuła ulgę, 
gdyż Rzymianin był spokojny i rozbawiony. Kiedy ogólne podniecenie 
nieco opadło, uświadomili sobie jej obecność, a potem przenieśli 
spojrzenia na Teofila. Zapadła cisza pełna napięcia. 
- Przyprowadziłeś Rzymianina? 
Jeden z mężczyzn zrobił krok do przodu i Atretes szybkim ruchem 
podsunął mu grot oszczepu pod brodę. 
- Teofil nie przybył tu jako Rzymianin. 
- Co za różnica? 
- Powiedziałem. 
Oczy mężczyzny zwęziły się, ale opuścił broń. Atretes cofnął 
frameę, ale jego zachowanie zmieniło się. 
- Idźcie doglądać bydła. 
Trzej mężczyźni odeszli, zmrożeni, ale posłuszni. Atretes 
przyglądał się im przez dłuższą chwilę, a potem przeniósł 
spojrzenie na Teofila. Poderwał głowę, wziął Rispę za rękę i 
ruszył dalej drogą. 
Teofil zauważył, że osada odbiega od typu rundling, jakiego 
oczekiwał, z domostwami zbudowanymi wokół wolnej przestrzeni w 
środku. Był to sackgassendorf, domy stały tu po obu stronach 
głównej ulicy. Doliczył się ośmiu dużych długich domów i ponad 
dwunastu mniejszych. Oprócz tego był tu grubenhaus, czyli dom 
zebrań. Drugi koniec ulicy został ze względów obronnych 
przegrodzony. 
Ich przybycie zostało natychmiast zauważone i nowina rozchodziła 
się błyskawicznie. Dorośli i dzieci biegali z nią od domu do domu. 
Ludzie wychodzili na ulicę, otaczając Atretesa, wykrzykując, 
mówiąc jeden przez drugiego, on zaś śmiał się i ściskał wszystkich 
po kolei. 
Przez tłum przecisnęła się jakaś jasnowłosa kobieta. 
- Marta! - wykrzyknął Atretes i kobieta z płaczem rzuciła się mu w 
ramiona. 
Atretes przycisnął ją do piersi, a w tym czasie jakiś mężczyzna 
klepał go po plecach. Śmiejąc się i wykrzykując germańskie słowa, 
Atretes odsunął ją na długość ramion. Nagle zobaczył jakąś inną 
znajomą twarz, zakrzyknął i zaczął przepychać się w stronę 
wysokiego, potężnie zbudowanego mężczyzny, który utykając ruszył 
ku niemu. 
- Warus! 
Padli sobie w ramiona. 
Mężczyźni, kobiety, dzieci wykrzykiwali z podnieceniem, słowa 
nakładały się jedne na drugie, niczego nie można było zrozumieć. 
Nagle zapadła cisza jak makiem zasiał. Atretes i Warus nadal 
wymieniali szybko jakieś uwagi, nie dostrzegając, że ludzie 
rozstąpili się przed ubraną na biało kobietą. Szła statecznym 
krokiem, witając skinieniem głowy ludzi, którzy dotykali ją 
leciutko, a potem zaraz cofali się z szacunkiem. Siwe włosy miała 
splecione i ułożone w grubą koronę przytrzymywaną złotymi spinami. 
Na piersi zwisał jej na ciężkim złotym łańcuchu wielki, oprawiony 
w złoto bursztyn. 
Warus zobaczył ją pierwszy i klepnął Atretesa w przedramię. 
Atretes odwrócił się i odetchnął głęboko ze zdumieniem. 
- Matka! - wykrzyknął i podszedł do niej dwoma długimi krokami. 
Przyklęknął na jedno kolano i objął ją, kładąc głowę na jej 
piersi. 
Freja z cichym łkaniem przesunęła dłonią po jego włosach i 
odchyliła mu głowę do tyłu. 
- Mój syn! - powiedziała i po bladych policzkach spłynęły łzy. - 
Mój syn wrócił do domu! 
Atretes był zbyt wzruszony, żeby coś powiedzieć, i tylko mocniej 
się w nią wtulił. Przez wszystkie te lata myślał, że jego matka 
nie żyje albo jest niewolnicą. 
Pocałowała go w oba policzki, a potem w usta. 
- Wiedziałam, że wrócisz. - Z czułością odgarnęła mu włosy z 
twarzy. - Kiedy wszyscy stracili już nadzieję, ja wiedziałam, że 
Tiwaz obroni cię i przyprowadzi z powrotem do nas. 
Atretes wstał, a ona położyła mu dłoń na przedramieniu. Omiotła 
spojrzeniem tłum, jakby kogoś wypatrując, i wreszcie ujrzała 
Rispę. Rispa zauważyła w błękitnych oczach, równie pięknych jak 
oczy Atretesa, błysk, jakby kobieta ją rozpoznała. 
Uśmiechnęła się do Rispy i powiedziała: 
- Jest więc z tobą. 
- To moja żona Rispa - oznajmił Atretes. 
- A dziecko? 
- Mój syn. 
Przez tłum przebiegł pomruk zdumienia i zaciekawienia. 
- Jakie ma czarne włosy! - rzucił ktoś z tłumu. 
Atretes wziął chłopca od Rispy i podniósł wysoko, żeby wszyscy 
mogli go zobaczyć. 
- Nazywa się Kaleb. 
- Kaleb! - rozległ się okrzyk tłumu. 
Rispa przestraszyła się, że Kaleb, słysząc cały ten straszny 
zgiełk, rozpłacze się. Ale on roześmiał się z radosnym 
podnieceniem, zadowolony, że stał się przedmiotem ogólnej uwagi. 
Atretes uśmiechnął się i oddał jej dziecko. Przytuliła je do 
piersi. Czuła, że wszystkie spojrzenia znowu zwróciły się w jej 
stronę i znowu usłyszała: "Jakie czarne!..." 
Freja spojrzała na mężczyznę stojącego obok żony jej syna i 
zauważyła tylko, że jest Rzymianinem. Odwzajemnił się jej 
spojrzeniem pełnym ciepła i szczerym. Chwycił ją bezrozumny, 
niepojęty lęk. 
- Kim jest ten człowiek? 
Teofil zrobił krok do przodu i skłonił z szacunkiem głowę. Mówił 
biegle po germańsku, nawet akcentem nie różnił się od Chattów. 
- Nazywam się Teofil, pani, i przynoszę pokój jako wysłannik 
Jezusa Chrystusa, Syna Boga Żywego. 
Freja poczuła, jak dreszcz przebiega całe jej ciało. Spojrzała na 
syna. 
- Kim jest ten Jezus Chrystus? 
Oszołomiony Atretes patrzył tylko na Teofila. 
- Jezus jest obrazem niewidzialnego Boga, pierworodnym wszelkiego 
stworzenia - odparł za niego Teofil. Wzniósł ręce ku gwiazdom, 
które zaczęły ukazywać się na niebie. - Przez Niego bowiem zostały 
stworzone wszystkie rzeczy na niebie i na ziemi, widzialne i 
niewidzialne, i w Nim wszystkie rzeczy są połączone. 
Serce Rispy zaczęło bić gwałtownie, gdyż uświadomiła sobie, że oto 
także ona rozumie każde wypowiedziane po germańsku słowo. Co 
więcej, wiedziała, że ona też umie mówić w tym języku. 
- Pani - powiedziała i ogarnęła ją radość. Zrobiła krok do przodu 
i stanęła u boku Teofila. - Matko mojego męża, błagam w imię 
Chrystusa, pogódź się z Bogiem, który cię stworzył, kocha i 
nawołuje do skruchy. 
Przestraszeni ludzie cofnęli się i zaczęli głośniej szeptać między 
sobą. Atretes patrzył na nią, przejęty grozą. 
- Oboje mówicie po germańsku! 
- Tak jest - powiedziała. Oczy jej jaśniały. - Tak! Bóg dał nam 
dar języków, abyśmy mogli głosić Dobrą Nowinę. Och, Atretesie, Bóg 
jest z nami! 
Freja skurczyła się wewnętrznie, słysząc słowa Rispy. Przenosiła 
spojrzenie z jaśniejącej twarzy Rispy na Teofila, który stał obok 
niej, promieniejąc spokojem, i czuła, jak przenika ją lęk. 
Wyczuwała moc, przerażającą, budzącą grozę moc. Zacisnęła mocniej 
dłoń na przedramieniu Atretesa. 
- Mówisz o skrusze? - rozległ się nagle drwiący głos kobiecy i 
zapadła grobowa cisza. 
Wszystkie oczy obróciły się, przez tłum przebiegł prąd głębokiego 
poruszenia i ludzie rozstąpili się, dając przejście pięknej młodej 
kobiecie, która stała w drzwiach jednego z długich domów. 
- Ania! - szepnął wstrząśnięty Atretes i serce zaczęło mu bić jak 
oszalałe. 
Rispa, słysząc imię pierwszej żony Atretesa, obróciła na niego 
spojrzenie i cała jej radość zgasła. Patrzyła na młodą kobietę, 
piękniejszą i bardziej zmysłową od wszystkich kobiet, jakie 
widziała w swoim życiu. I młodziutką, ledwie może 
dwudziestoletnią. Jak ta dziewczyna może być jego pierwszą żoną? 
Jasne, zwiewne włosy opadały lokami wokół jej twarzy i niżej, na 
ramiona i plecy - aż do pasa. Była ubrana na biało tak samo jak 
matka Atretesa i nosiła podobny wisiorek. Z wykrzywionymi ustami 
szła ku Atretesowi z jakąś osobliwą gracją, która sprawiała, że 
wszystkie spojrzenia skupiały się na bujnych, nieskazitelnych 
liniach jej ciała. Wielu skłoniło głowy, kiedy przechodziła, ale 
nikt nie próbował jej dotknąć, tak jak przedtem dotykano Freję. 
Cisza pulsowała, a ona szła. Wreszcie stanęła przed Atretesem i 
przesunęła po jego postaci prowokującym spojrzeniem. 
- Ania nie żyje - powiedziała zimnym, ale melodyjnym głosem. - Ja 
jestem Anomia. Czyżbyś mnie zapomniał? 
- Młodsza siostra Ani! - szepnął Atretes. Zaskoczony, roześmiał 
się. - Byłaś dzieckiem. 
Anomia uniosła jedną brew, wyginając ją w pełen wdzięku łuk. 
- Odszedłeś, Atretesie, jedenaście lat temu. Ty też się zmieniłeś. 
Uniosła szczupłą dłoń z długimi, wypielęgnowanymi paznokciami i 
lekkim ruchem położyła ją na sercu. Rispa zobaczyła, że w oczach 
Atretesa pojawiło się dziwne światełko. Teofil patrzył na Anomię, 
wyczuwając w niej jakiś mrok, jakąś prawie namacalną, odpychającą 
siłę. Obróciła powoli głowę i spojrzała mu prosto w twarz swoimi 
zimnymi, nieprzejrzystymi błękitnymi oczami. Bez jednego 
mrugnięcia jej spojrzenie przesunęło się gładko na Rispę. 
Uśmiechnęła się pogardliwie, lekceważąco i z powrotem skupiła całą 
uwagę na Atretesie. 
Teofil spojrzał na twarz przyjaciela. Nie ulegało wątpliwości, że 
Atretes poczuł całą potęgę uwodzicielskiego uroku Anomii. 
Rispa modliła się żarliwie ze ściśniętym sercem, żeby Bóg obdarzył 
jej męża rozeznaniem i mądrością, a także siłą pozwalającą 
przezwyciężyć pokusę. 
Anomia roześmiała się cicho, pławiąc się w poczuciu swej siły. 
- Witaj w domu, Atretesie. 
Wreszcie, po wielu latach stała przed nim tak, jak zawsze 
pragnęła. 

Rozdział III 


Porozmawiamy - oznajmił Warus i odprawił wieśniaków, obiecując, 
że Atretes spotka się z nimi nazajutrz rano. 
Skinął ręką w stronę wielkiego domu zbudowanego z ciosanego drzewa 
i pokrytego gliną, tak że wyglądał, jakby pomalowano go w kolorowy 
wzór. 
Atretes, jakby dopiero teraz przypominając sobie o Rispie, obrócił 
się i otoczył ją ramieniem. Skinął głową Teofilowi, żeby ten do 
nich dołączył. Freja i Anomia pierwsze weszły do środka, za nimi 
zaś - Warus. Jako ostatni weszli Marta ze swoim mężem Usipim i 
czwórka ich dzieci. 
Rispa była zaskoczona ogromem domu, a jeszcze bardziej tym, że 
usłyszała w środku ryk bydła. Miała przed sobą rozległe, 
prostokątne pomieszczenie. Część frontowa, gdzie mieszkała cała 
rodzina, była umeblowana prostymi ławami, łożami i krzesłami, 
które okryto skórami wydry. Większa część, na tyłach, została 
podzielona na małe zagrody dla bydła, koni i świń. Wysoki dach 
wspierał się na z grubsza ociosanych belkach. Było tu ciepło i 
unosił się mocny zapach stajni. 
Warus nalał do rogu iskrzący się, złoty napój. 
- Piwo! - wykrzyknął Atretes i puścił Rispę, żeby wziąć do ręki 
podany przez brata róg. 
Opróżnił go nie odrywając warg. Otarł wierzchem dłoni usta i 
odetchnął z zadowoleniem. 
Anomia usiadła na okrytym skórą fotelu i z wdziękiem położyła 
swoje wypielęgnowane dłonie na rzeźbionych oparciach. Patrząc z 
kocim uśmiechem na Atretesa, wyglądała jak królowa. Atretes zaś 
spojrzał na Teofila i zobaczył, że ten ma puste ręce. Obrzucił 
chłodnym spojrzeniem Warusa. 
- Czyżby Chattowie porzucili obyczaj okazywania gościnności? 
- Ten człowiek wygląda dla mnie jak rzymska świnia. 
Rispa poczuła, że serce w niej zamiera. Siedzący obok niej Atretes 
zesztywniał, twarz poczerwieniała mu z gniewu. 
- Teofil jest moim przyjacielem! 
Warus zmarszczył czoło. 
- Nie przeczysz, że to Rzymianin? - spytała słodkim głosem Anomia. 
Od razu można było wyczuć nastrój wrogości. - Tak łatwo 
zapomniałeś, co Rzym zrobił twojemu ludowi? I tobie? 
Atretes spojrzał na nią, a potem obrócił wzrok na brata. 
- Ten człowiek trzykroć ocalił mi życie. Gdyby nie on, nigdy bym 
tu nie wrócił. 
Rispa położyła dłoń na udzie Atretesa, dziękując Bogu, że w swej 
radości powrotu między swoich jej mąż nie zapomniał o tym, co ten 
powrót poprzedziło. Atretes przykrył jej dłoń swoją, jakby chciał 
uspokoić Rispę i obwieścić wszystkim, że jest jego żoną. Oczy 
Anomii zwęziły się. 
- Wszyscy więc jesteśmy mu wdzięczni - powiedziała Freja głosem, w 
którym było więcej serdeczności niż naprawdę czuła. Podeszła i 
przykucnęła przy Rispie. Wyciągnęła ręce do Kaleba i uśmiechnęła 
się. - Czy mogę wziąć na ręce mojego wnuka? 
- Oczywiście - odparła Rispa, która od razu poczuła sympatię do 
tej kobiety. 
Wyciągnęła ręce z Kalebem, ale dziecko obróciło się i przywarło do 
niej, wtulając twarz między jej piersi. Zakłopotana Rispa 
powiedziała do niego parę słów po grecku, próbując uśmierzyć jego 
lęk. 
- Nie rozumie po germańsku? - spytała pogardliwym tonem Anomia. 
- Nie - odpowiedział Atretes. - Aż do dzisiejszego wieczoru tylko 
ja mówiłem tym językiem. 
- To dość dziwne - rzuciła Anomia z leciutkim niedowierzaniem. 
Rispa pogładziła Kaleba po główce i poczuła, że chłopczyk się 
uspokoił. Obróciła go tak, by mógł spojrzeć na swoją babkę. Jednak 
kiedy Freja znowu do niego przemówiła, cofnął się. 
- Dajże go matce! - wykrzyknął zniecierpliwiony Atretes, ale 
dziecko zaraz zaczęło płakać. 
Freja potrząsnęła głową i wyprostowała się. 
- Nie, Atretesie. Jestem dla niego kimś obcym. - W jej oczach 
zabłysły łzy. - Pozwólmy, żeby przyszedł do mnie z własnej woli i 
kiedy zechce. 
Rispa czuła cały jej ból. 
Warus, nie zmieniając chłodnego wyrazu twarzy, machnął ręką i 
patrzył, jak róg napełnia się złocistym płynem. Podał róg 
Teofilowi. Służebna wręczyła Rispie mały kielich napełniony winem, 
które przyprawiono miodem i ziołami. Warus podszedł kuśtykając do 
dużego fotela i usiadł. Spojrzał na Teofila i potarł kaleką nogę. 
- Jak to możliwe, byś zawdzięczał życie Rzymianinowi, Atretesie? 
- Po raz pierwszy było to na okręcie. Odbił miecz, który by mnie 
zabił. Potem wydobył mnie z morza, kiedy straciłem przytomność. Po 
raz trzeci zaś, wyprowadzając mnie z Rzymu, zanim Domicjan ujął 
mnie, by posłać z powrotem na arenę. 
- Widzieliśmy, jak cię pojmano, i myśleliśmy, że zostaniesz 
poświęcony podczas obchodzenia przez Rzymian tryumfu - wtrącił się 
Usipi. 
- Rzymski dowódca sprzedał mnie handlarzowi niewolników, który 
pośredniczył w handlu gladiatorami - wyjaśnił ponuro Atretes. - 
Przykuli mnie łańcuchami do wozu i zawieźli do Kapui. - Prawie 
poczuł, jak w tym plugawym miejscu wypalają mu na pięcie piętno. 
Miał w ustach kwaśny smak piwa. Krzywiąc się, toczył pustym rogiem 
między dłońmi. - Walczyłem w Rzymie, potem w Efezie. Tam 
odzyskałem wolność. 
- Tiwaz zachował cię przy życiu - oznajmiła Anomia. 
Atretes roześmiał się zimno, szyderczo. 
- Tiwaz opuścił mnie, nim dotarłem do Kapui. Wasi bogowie nie mogą 
dać niczego poza śmiercią. 
- Atretesie! - wykrzyknęła Freja, wstrząśnięta tym, że jej syn 
ośmiela się znieważać bogów, którzy opiekowali się ich plemieniem. 
- To prawda, matko. Tiwaz nie ma mocy w porównaniu z Jezusem 
Chrystusem, Synem Boga Żywego. Tiwaz zabija. Chrystus podnosi z 
martwych. - Spojrzał na Teofila oczyma płonącymi żarem. - Powiedz 
im! 
- Nic nam nie mów, Rzymianinie - rzuciła Anomia głosem zimnym i 
władczym. 
Atretes spojrzał na nią z niedowierzaniem. Na jego twarzy pojawił 
się rumieniec gniewu. Kim jest ta dziewczyna, żeby przemawiać 
takim tonem w jego domu? 
- Teofil będzie mówił, a wy macie słuchać albo wyjść. 
- Nie jesteś już wodzem Chattów, Atretesie - oznajmiła Anomia ze 
słodyczą, w pełni panując nad sobą. - Nie możesz wydawać rozkazów. 
Atretes dźwignął się powoli. Na twarzy Anomii pojawił się leciutki 
uśmiech. Wyglądała, jakby płonący coraz gwałtowniej gniew Atretesa 
sprawiał jej przyjemność. 
- Jesteś w moim domu, Anomio - zwróciła jej uwagę Freja. 
Anomia obróciła głowę w jej stronę. 
- Czy mam wyjść? 
Pytanie zostało zadane spokojnym głosem, choć z udawanym 
zdziwieniem. Rispa wyczuła jednak chłód przenikający wszystkich 
obecnych, wyczuła wyzwanie ukryte w tych słowach. 
Freja, pełna powagi i godności, uniosła głowę. 
- Jest moim synem. 
Położyła dłoń na swoim wisiorku i z rozmyślną intensywnością 
spojrzała prosto w zimne oczy Anomii. Anomia skinęła głową. 
- To prawda. - Podniosła się z wdziękiem z przypominającego tron 
fotela. - Będzie, jak sobie życzysz, Frejo. 
Zerknęła na Atretesa i z zadowoleniem zauważyła, jak jego wzrok 
prześlizguje się po jej ciele. Przepełniały go ziemskie 
namiętności, które można wykorzystać, by zamącić mu w głowie i 
zmusić do służenia celom, jakie jej przyświecały. Uśmiechnęła się 
do niego. 
Atretes patrzył, jak Anomia wychodzi. Rozkołysane biodra narzucały 
lubieżne myśli i przywracały wspomnienie czasów, kiedy 
przyprowadzano mu kobiety do zimnej, kamiennej celi w szkole 
gladiatorów. Był poruszony. Zmarszczył brwi i usiadł. Warus ścigał 
Anomię pożądliwym spojrzeniem, które zawisło na zamkniętych 
drzwiach jeszcze przez dłuższą chwilę po jej wyjściu. 
- Czy ona ma zostać kapłanką? - spytał Atretes. 
W spojrzeniu, jakim obrzuciła go matka, czaiło się ostrzeżenie. 
- Tiwaz wybrał ją, kiedy była dzieckiem. 
- Jest widzącą? 
- Nie zaznała takich wizji jak ja. Jej dar to czarodziejstwo i 
czarna magia. Okazuj jej szacunek, Atretesie. Ma wielką moc. 
- Nie prowokuj jej - dodała Marta, najwyraźniej lękająca się młodej 
kobiety. 
- Nie ma mocy Boga - rzucił pogardliwie Atretes. 
- Ma moc od Tiwaza! - zapewnił Warus, nadal wzburzony bliskością 
kobiety, która przed chwilą wyszła. 
- Nasz lud czci ją jako boginię - powiedziała Freja, splatając 
luźno na kolanach swoje szczupłe dłonie. 
- Też mi bogini! - parsknął Atretes. - Chcecie usłyszeć o mocy? 
Rispa nie żyła, zabili ją wojownicy Mattiaków. Patrzyłem, jak 
umiera, matko. Widziałem to na własne oczy. - Wyczuwał ich 
wątpliwości. - Jeśli przez te jedenaście lat napatrzyłem się na 
coś do syta, to z pewnością na widok umierających ludzi. - Wskazał 
Teofila. - Ten człowiek położył na niej dłonie i modlił się w imię 
Jezusa Chrystusa. I zobaczyłem, jak Rispa powstaje z martwych. 
Rana zamknęła się. Przysięgam na mój miecz, że tak było! Niczego, 
co widziałem w świętym gaju, nie da się porównać z tym, czego może 
dokonać Jezus Chrystus! 
Freja patrzyła z trwogą na syna. Co jest takiego w imieniu Jezus, 
że cała drży w środku? 
- Jest wielu bogów, Atretesie, lecz Tiwaz jest i zawsze był 
jedynym prawdziwym bogiem naszego ludu. 
- Cóż Tiwaz dał Chattom poza śmiercią i zniszczeniem? 
Marta odetchnęła spazmatycznie, jej oczy rozszerzyły się ze 
strachu. Nawet Usipi skulił się. Oczy Warusa płonęły. 
- Nie możesz tak mówić - szepnęła Freja. - Znieważasz naszego 
boga. 
- Niech więc poczuje się znieważony! 
- Atretesie - napomniał łagodnym głosem Teofil. 
Jednak Atretes nie zważał już na nikogo, dawał upust coraz 
większemu gniewowi. 
- Gdzie był Tiwaz, kiedy nasz lud wzywał go w bitwie przeciwko 
Hermundurom? Czy w czasach twojego ojca, matko, Chattowie 
zwyciężyli w bitwie o rzekę i solną równinę? Nie. Hermundurowie 
sprawili Chattom krwawą łaźnię. Sama mówiłaś, że zgładzili prawie 
całe plemię. Gdzie był wówczas Tiwaz? Jakąż moc okazał? Gdzie był, 
kiedy walczyłem u boku ojca przeciwko Rzymianom? Czy Dulga albo 
Rolf, albo któryś z setki innych odnieśli zwycięstwo nad wrogiem? 
Nie! Walczyli mężnie i ginęli z imieniem Tiwaza na ustach. A mnie 
zakuto w łańcuchy. 
- Dość tego! - krzyknął Warus. 
Atretes nie zwrócił uwagi na okrzyk brata. Wbił wzrok w matkę. 
Była blada jak chusta. Gniew Atretesa przygasł. Żałował teraz 
swojej gwałtowności, ale ani myślał milczeć. 
- Wierzyłem, matko. Byłem jego wyznawcą. Wiesz, jak mu byłem 
oddany. Przelewałem za niego krew, piłem krew ze świętego rogu. 
Składałem ofiary. Zabijałem dla niego i wykrzykiwałem jego imię we 
wszystkich bitwach od Germanii po Rzym i Efez. I zawsze widziałem 
tylko śmierć i zniszczenie. Wszystko odmieniło się dla mnie 
dopiero siedem dni temu. 
Warus wstał. 
- Zachowałeś życie i jesteś tu dzięki mocy Tiwaza! 
Atretes zwrócił wzrok w jego stronę. 
- Nie zawdzięczam tego mocy Tiwaza, bracie. Przy życiu zachował 
mnie Jezus Chrystus, abym mógł wrócić do domu z tym człowiekiem i 
z tą kobietą i wyjawić wam prawdę. 
Twarz Warusa poczerwieniała. 
- Jaką prawdę? Tę, którą nakarmił cię ten Rzymianin? 
- Wątpisz w moje słowa? - W głosie Atretesa pojawiły się 
niebezpieczne tony. 
Rozwścieczony Warus ciągle jeszcze czuł w głowie zamęt, bo 
pamiętał o tym, jak Anomia patrzyła na jego brata. 
- Jesteś głupcem, skoro wierzysz w to, co mówi jakiś Rzymianin! 
- Przestańcie - prosiła Freja. 
Atretes wstał i Rispa chwyciła go za rękę. 
- Proszę cię, Atretesie! Nie tak! 
Strząsnął jej dłoń i zrobił krok do przodu. Freja stanęła między 
swymi synami. 
- Przestańcie! Dość tego! - wyciągnęła przed siebie obie ręce. - 
Usiądźcie! 
Dwaj mężczyźni usiedli powoli, ale jeden nie spuszczał wzroku z 
drugiego. 
- Warusie, Atretesa nie było między nami przez jedenaście lat. Nie 
pokłócimy się o niego pierwszej nocy, jaką spędzi w domu. 
- Sprowadzi na nas przekleństwo, zapierając się Tiwaza! 
- A zatem nie będziemy już dzisiaj rozmawiać o bogach - 
powiedziała, zwracając ku Atretesowi błagalne, pełne trwogi 
spojrzenie. 
Atretes z całego serca pragnął ich przekonać i wzrokiem szukał 
wsparcia u Teofila. Teofil potrząsnął powoli głową. Rozdrażniony 
Atretes poczuł się opuszczony przez wszystkich i przeniósł 
spojrzenie na Rispę, oczekując od niej znaku zachęty. Ale Rispa 
siedziała ze spuszczoną głową i zamkniętymi oczami. To milczenie 
złościło go. Czyż nie powinni głosić imienia Jezusa Chrystusa? 
Czyż nie to właśnie czynili zaraz po przybyciu tutaj? Czemu więc 
milczą teraz? Czemu nie wykrzykują Warusowi prawdy prosto w twarz? 
- Proszę cię - odezwała się znowu matka - dość już kłótni na ten 
wieczór. 
Tyle lat czekała na moment, kiedy znowu ujrzy swojego syna, mając 
nadzieję, że odzyska wtedy pokój, a oto ledwie minęła godzina, a 
doszło w rodzinie do straszliwych waśni. Spojrzała na piękną 
ciemnowłosą Rispę i przypomniała sobie wizję sprzed lat. Czyżby 
się wtedy pomyliła? 
- Jak chcesz. - Atretes zacisnął wargi. Niecierpliwym gestem dał 
słudze znak, żeby ten napełnił róg, a potem ujął oburącz naczynie. 
Odetchnął i spojrzał na brata. - Ty jesteś wodzem? 
Warus wykrzywił z goryczą usta. 
- Z moją kaleką nogą? - roześmiał się chrapliwie i spojrzał na 
Teofila. - Mogę podziękować za to Rzymowi. 
Atretes ujrzał w jego oczach nienawiść nie mniej mroczną i 
gwałtowną niż ta, którą sam czuł niedawno. 
- Rud nam przewodzi - wyjaśnił Usipi, ponieważ Warus milczał. - A 
Holt jest jego zastępcą. 
- To dzielni ludzie - powiedział Atretes. Chociaż obaj byli od 
niego starsi, w przeszłości dochowali mu wierności. - Nie 
widziałem ich, kiedy tu przyszedłem. 
- Kilka dni temu udali się na spotkanie z wodzami Brukterów i 
Batawów - odparł Usipi, wymieniając dwa plemiona, które niegdyś 
zawarły z Chattami przymierze przeciwko Rzymowi. 
- Chcecie powstania? - spytał Atretes. 
- W zeszłym roku Rzymianie spalili naszą wioskę. 
Usipi zamierzał powiedzieć więcej, ale zauważył ostrzegawcze 
spojrzenie Warusa. Potargał więc tylko włosy swojego syna i 
zamilkł. Warus popatrzył znacząco na Atretesa, a potem na Teofila. 
Wypił łyk piwa. Nie będą rozmawiać w obecności Rzymianina o 
sprawach Chattów. 
Teofil z dawnych doświadczeń znał wystarczająco Germanów, żeby 
dostrzec, o co chodzi. W tych ludziach więcej jest odwagi i dumy 
niż zdrowego rozsądku. Domicjanowi brak było tej wojennej chwały, 
jaka była udziałem jego zmarłego ojca, Wespazjana, i brata, 
Tytusa. Tęsknił za sposobnością pokazania, co potrafi. Jeżeli 
Chattowie są tak szaleni, że połączą się z innymi plemionami, by 
wzniecić bunt przeciwko Rzymowi, spełnią tylko marzenia Domicjana. 
Chciał ich ostrzec, ale uznał, że musi trzymać język za zębami. 
Wszystko, co powiedziałby w tej chwili, roznieciłoby tylko ich 
podejrzliwość. 
Przybył tu z jednym tylko celem: dać tym ludziom Ewangelię 
Jezusową. Zanim jednak zdążył ostrzec Atretesa, ten wziął świętego 
byka za rogi, głosząc Chrystusa z całym wdziękiem i miłością 
wojownika wymachującego mieczem. Niemało czasu upłynie, nim 
zostaną naprawione szkody, jakie wyrządził tego wieczoru. 
Kaleb zsunął się z kolan Rispy i ruszył niepewnym krokiem w stronę 
niewiele starszej kuzynki. Klapnąwszy na pupę przed dziewczynką o 
jasnych warkoczach, zaczął wymachiwać rękami i wykrzykiwać. Marta 
wybuchnęła śmiechem. 
Freja skierowała rozmowę na dzieci, a potem na najprostsze sprawy 
codzienne. Zaczęli wspominać lepsze czasy, historie z dzieciństwa 
Atretesa. Wszyscy śmiali się i napięcie spadło. Służba dbała, by 
Atretes, Warus i Usipi mieli pełne rogi. Teofil odłożył swoje 
naczynie. Wiedział doskonale, że Germanie nad wszystko miłują piwo 
i miód. Jeden z setników, towarzyszy broni, powiedział mu niegdyś, 
że niektóre plemiona rozpoczynają omawianie spraw dopiero, kiedy 
wszyscy są tak pijani, iż nie potrafią niczemu zaprzeczyć, ale 
decyzje podejmują, kiedy wszyscy są trzeźwi. 
Rispa czuła na sobie badawczy wzrok Frei. Uśmiechnęła się do niej. 
Chociaż teściowa była kapłanką pogańskiego boga, Rispa nie miała 
takich złych przeczuć jak wtedy, gdy patrzyła na Anomię. Nie 
widziała w tej kobiecie wroga, lecz tylko kogoś, kto został 
uwiedziony przez przebiegłego nieprzyjaciela. 
"Boże miłosierdzia, pomóż nam otworzyć jej oczy." 
- Wkrótce wschód słońca - powiedział Usipi. - Las wypalił się i 
musimy zaorać pole. - Uścisnął Atretesa. - Jesteś nam potrzebny - 
dodał spokojnym głosem, ale słowa te były brzemienne w ukryte 
znaczenia. - Będziemy walczyć jak w czasach Hermuna. 
Marta zabrała dzieci, które niechętnie rozstały się z Kalebem. 
Ucałowała Atretesa, przytrzymując go na chwilę w ramionach, a 
potem wyszła za mężem. 
Warus wstał. Opierając się na lasce, podszedł do ławy. 
- Niech Rzymianin śpi w stajni. 
Atretes poczuł się urażony, ale było już za późno. Warus usiadł 
ciężko na swojej ławie i opadł do tyłu. Freja okryła go pledem. 
- Możesz spać tam - powiedziała Teofilowi, wskazując odległy kąt. 
- Stajnia mi wystarczy, pani. 
Wziął swój tobołek i zarzucił go sobie na ramię. Pchnął furtkę 
oddzielającą stajnię od pomieszczenia dla ludzi i wyszedł na 
korytarz. 
Freja patrzyła, jak zamyka za sobą i rygluje furtę. Była 
zaskoczona łagodnością jego obejścia. Zanim się odwrócił, spojrzał 
jeszcze na nią. W jego spojrzeniu nie było groźby, ale poczuła 
nagle z całą oczywistością, że ten człowiek wywróci do góry nogami 
całe jej życie. Nie odwróciła wzroku, póki Teofil nie znalazł się 
w głębi stajni. 
- Twój rzymski przyjaciel chodzi jak żołnierz. 
Atretes spojrzał na nią, ale milczał. Gdyby wyjawił matce, że 
Teofil ledwie kilka miesięcy temu był setnikiem i przyjacielem 
cesarza Tytusa, z pewnością pogorszyłby tylko i tak już ponurą 
sytuację. 
Wszyscy ułożyli się do snu. Świerszcze grały. Myszy szeleściły w 
sianie. 
Przygasający ogień dawał miękkie, migoczące światło. Atretes leżał 
długo, patrząc na belkowania i na tańczące po nich cienie - tak 
samo jak za czasów chłopięcych. Wyobrażał sobie wtedy, że są to 
duchy, które przysłał Tiwaz, by go strzegły. 
Wdychał zapach kurzu, słomy, podściółki i popiołu. Rispa 
przysunęła się do męża i wtuliła w jego ciało. Obrócił się, ujął 
garść jej włosów i wdychał ich woń. Poruszyła się i domyślił się, 
że nie śpi. Uśmiechnął się, uniósł nieco i ścisnął ją za ramię. 
- O czym myślisz? 
- Nie mogłam zasnąć. 
- Co cię gnębi? 
- Anomia. Jest taka piękna. 
Zdawał sobie sprawę, że zbyt natarczywie przyglądał się Anomii. 
Nie mógł odwrócić od niej wzroku i nie było sensu teraz temu 
zaprzeczać. 
- Jest piękna - przyznał. 
- I wygląda jak Ania. 
- Jest od Ani piękniejsza. 
- Och! 
Obrócił ku niej twarz. 
- I jednocześnie przypomina mi Julię. 
Rispa podziękowała w swym sercu Bogu. 
- Kocham cię - powiedziała, wodząc końcami palców po jego twarzy. 
- Kocham cię tak, że pewnie bym umarła, gdybym cię straciła. 
Podsunął pod nią ramię i przyciągnął ją do siebie. 
- Zamknij więc oczy i śpij spokojnie - szepnął - gdyż nie stracisz 
mnie nigdy. 

Rozdział IV 


Teofil obudził się, kiedy przez szczelinę w dachu padło na niego 
światło poranka. Rispa i Atretes jeszcze spali. Potrząsnął 
Atretesa za ramię. 
- Pójdę do lasu pomodlić się. 
Atretes usiadł i przetarł oczy. W głowie mu pulsowało, bo wypił 
wczoraj za dużo piwa. 
- Daj mi chwilę, zaraz z tobą pójdę. 
Teofil, Atretes i Rispa z Kalebem na ręku poszli do lasu i modlili 
się. Słońce dopiero co wstało i powietrze było rześkie, a na 
trawie osiadły kropelki rosy. Teofil zaskoczył Atretesa tym, że 
zaczął modlić się za Warusa. 
- On wskazał ci miejsce w oborze, koło świń, a ty się za niego 
modlisz? 
- Modliłem się za ciebie, Atretesie, w dniu naszego pierwszego 
spotkania, ty zaś nienawidziłeś mnie równie mocno jak teraz 
nienawidzi mnie twój brat. Kiedy Warus patrzy na mnie, widzi Rzym, 
tak samo jak dawniej ty. 
- Kiedy znieważa ciebie, znieważa także mnie. 
Teofil uniósł leciutko kąciki ust. 
- Człowiek powściągliwy w gniewie weźmie górę nad możnym, 
Atretesie, a kto panuje nad swym duchem, jest większy niż zdobywca 
miast. Zeszłej nocy wydałeś bitwę bratu. I co zyskałeś? 
- Powiedziałem mu prawdę! 
- Biłeś go po głowie Ewangelią, a on niczego nie usłyszał, niczego 
nie zrozumiał. 
- Ty zaś siedziałeś bez słowa - syknął Atretes przez zaciśnięte 
zęby. - Dlaczego? 
- Bo ty mówiłeś za dużo - rzekł Teofil najłagodniej jak potrafił. 
- Posłuchaj, przyjacielu. Odłóż na bok dumę, aby nie wciągnęła cię 
w grzech. Gniew jest twoim najgorszym wrogiem. Służył ci dobrze w 
cyrku, lecz tutaj nie. Kiedy mu ulegasz, jesteś jak miasto bez 
murów obronnych. Gniew człowieczy nie pozwala wskazać 
sprawiedliwości Bożej. 
- Co więc mam robić? 
- Wpatruj się w Jezusa, sprawcę wiary i Tego, który ją doskonali. 
Bądź żarliwy, lecz i pełen cierpliwości. Przez miłość do nas Pan 
opuścił swój niebieski tron, by chodzić między nami jak człowiek. 
Przez miłość zawisł na krzyżu, a potem powstał z martwych. I 
miłość przyciągnie do Niego twój lud. 
- Mój lud nie rozumie miłości. Oni wiedzą tylko, czym jest moc. 
- Nie ma na ziemi takiej mocy, która mogłaby pokonać miłość Boga w 
Chrystusie Jezusie. 
Atretes roześmiał się drwiąco. 
- I to mówi człowiek, który powalił mnie ciosem głowni miecza w 
głowę! 
Usiadł na pniu i zaczął z irytacją przebierać palcami we włosach. 
- Daleko mi do doskonałości. - Teofil uśmiechnął się ze smutkiem. 
Pochylił się i podniósł szyszkę. Kilka nasion wysypało się mu na 
dłoń. - Powtórzę ci słowa Jezusa. 
Rzucił szyszkę, zachowując w dłoni nasiona. 
- "Oto siewca wyszedł siać. A gdy siał, niektóre ziarna padły na 
drogę, nadleciały ptaki i wydziobały je. Inne padły na miejsca 
skaliste, gdzie niewiele miały ziemi; i wnet powschodziły, bo 
gleba nie była głęboka. Lecz gdy słońce wzeszło, przypaliły się i 
uschły, bo nie miały korzenia. Inne znowu padły między ciernie, a 
ciernie wybujały i zagłuszyły je. Inne w końcu padły na ziemię 
żyzną i plon wydały, jedno stokrotny, drugie 
sześćdziesięciokrotny, a inne trzydziestokrotny." 
Rozrzucił nasiona. 
- Ty i ja, i Rispa, będziemy zasiewać słowo Boże wśród twego ludu. 
- Otrzepał dłonie i wstał. - To, czy ziarno zapuści korzenie, 
Atretesie, nie od nas zależy. To zależy tylko od Boga. 
Kiedy wrócili, Freja i Warus stali przed długim domem. Freja 
marszczyła z troską brwi, ale na ich widok jej twarz rozpogodziła 
się. Wyciągnęła obie ręce do zbliżającego się Atretesa. 
- Obudziłam się, a was nie było. 
Ujął dłonie matki i pochylił się, żeby pocałować ją w policzek. 
- Codziennie modlimy się, kiedy wstaje dzień. 
- Tak wcześnie? 
Atretes przeniósł wzrok na trzymającego się z tyłu Warusa, który 
miał pochmurną minę i zdawał się błądzić myślami gdzieś daleko. 
- Kiedyś ufałeś mi, Warusie. Szedłeś za mną w bitwie. Walczyłeś u 
mego boku. Nie było jeszcze brata, który okazywałby tyle odwagi. - 
Wyciągnął rękę. - Nie chcę, byśmy pozostali wrogami. 
- Ani ja - odparł Warus, ujmując dłoń brata. 
Tęsknił za dawnymi czasami, kiedy razem się śmiali i razem pili 
piwo. Minęło jedenaście lat i w końcu jego brat wrócił... 
przyprowadzając obcą, ciemnowłosą kobietę z synem, Rzymianina, 
którego nazywał przyjacielem, i nowego Boga. Jak mógł się 
spodziewać, że wszystko będzie po staremu? 
- Czas wygnać bydło na pastwiska. 
Wypowiadając te słowa, Warus uświadomił sobie, że ziemia, którą 
teraz uprawia, wróci do jego brata. Poczuł urazę i zawiść. 
- Teofil nam pomoże. 
- Trzymaj go z dala ode mnie, bo inaczej, przysięgam na Tiwaza, 
zabiję tego Rzymianina. 
Odwrócił się, by odejść, i Atretes ruszył za nim. Teofil złapał go 
za ramię. 
- Zostaw go w spokoju. Ledwie kilka dni temu czułeś to samo co on. 
Atretes wyszarpnął rękę, ale starał się oddychać powoli, by ugasić 
swój gniew. Teofil ma rację. Cierpliwość... musi zdobyć się na 
cierpliwość. 
- Minie sporo czasu, nim znajdę sobie miejsce wśród twojego ludu. 
- Miejsce? - Freja spojrzała z przerażeniem na Teofila. Obróciła 
się do syna, jakby szukała w nim wsparcia. - Nie pozwolisz chyba, 
żeby żył tutaj wśród nas. Nie zapomniałeś przecież, co spotkało 
nas z rzymskiej ręki. 
- Teofil jest tu na moje zaproszenie, matko - powiedział Atretes. 
Zacisnął wargi, gdyż zdał sobie sprawę z tego, że ona też jest 
przeciwko niemu. - I zaprosiłem go jako brata, nie jako 
Rzymianina. 
- Jestem mu wdzięczna za to, że ocalił ci życie, ale ostatnia noc 
pokazała wyraźnie, że nie ma dla niego miejsca między nami. 
- Ty też jesteś przeciwko mnie? Teofil zostanie! 
- Co się z tobą stało? Rzymianie zabili ci ojca! Zabili Rolfa, 
Dulgę i połowę naszego plemienia. Nie ma wśród nas nikogo, kto nie 
ucierpiałby z ręki Rzymian. A ty śmiałeś sprowadzić tego 
człowieka, by tu założył sobie dom? 
- Śmiałem. 
Obróciła się do Teofila. 
- Zabiją cię. 
- Z pewnością spróbują - przyznał łagodnym głosem Teofil. 
Spostrzegła ze zdumieniem, że ten człowiek nie lęka się śmierci. 
- Myślisz, że obroni cię twój Bóg? Nie ma wśród Chattów człowieka, 
który nie będzie myślał o tym, by cię zabić. 
- Jeśli ktoś go tknie, ze mną będzie miał do czynienia. 
- A ty będziesz miał do czynienia z wszystkimi, jeśli on 
pozostanie. Będziesz musiał stanąć przeciwko własnemu ludowi. - 
Ani jednym, ani drugim mężczyzną jej ostrzeżenie jednak nie 
zachwiało. Atretes zacisnął zęby. Rzymianin patrzył na nią ze 
współczuciem. Znała upór swego syna, odwołała się więc do rozsądku 
Teofila: - Atretes nazywa cię przyjacielem. Co będzie z nim, jeśli 
tu zostaniesz? 
- Gorzej dla niego będzie, jeżeli odejdę. 
Freją te słowa wstrząsnęły, czuła bowiem, że kryje się za nimi 
jakaś nieznana moc. 
- Jaką władzę masz nad moim synem? 
- Żadnej, pani. 
Mimo tego zapewnienia, bała się. Zadźwięczał jej w uszach jakiś 
ostrzegawczy dzwonek, przeniknął ją chłód i wiedziała, że zstępuje 
w nią duch. "Nie teraz" - prosiła z rozpaczą, próbując walczyć z 
tym, co miało się stać. 
- Nie teraz! - Jej pole widzenia zawęziło się i pociemniało, 
pojawiły się ruchome, niewyraźne obrazy. - Nie! - jęknęła. 
Siła brała ją w swe posiadanie, a jej serce słabło w walce. 
Zobaczyła Rispę siedzącą w lesie i szlochającą. Trzymała w 
ramionach mężczyznę. Freja ujrzała krew. 
- Matko - szepnął Atretes, czując, jak ogarnia go fala zimna. Widywał 
niegdyś matkę w tym stanie i wiedział, co to oznacza. - Co 
widzisz? 
- Dostojna Frejo - powiedziała zaniepokojona Rispa, pragnąc z 
całego serca pomóc matce Atretesa. 
Atretes odepchnął żonę. 
- Zostaw ją! 
- Jest chora. 
- Ma wizję. Nie można jej wtedy dotykać. 
Freja walczyła nadal, ale przegrywała batalię z siłą, która nią 
zawładnęła. Trzepotała powiekami, oczy uciekały jej w głąb, drżała 
gwałtownie na całym ciele. 
- Nigdy nie było to tak potężne - powiedział Atretes, bojąc się ją 
dotknąć, żeby nie sprowadzić na matkę gorszego nieszczęścia. 
- Śmierć! - Przerażona Freja ścisnęła w dłoni medalion wiszący 
koło jej serca. - Widzę śmierć! 
Jęczała. Czyją śmierć zobaczyła? Nie widziała wyraźnie 
umierającego. Wizja nabierała przerażającej intensywności. Ktoś 
był z nimi w lesie, ktoś mroczny i pełen złej woli. 
- Musimy jej pomóc - powiedziała Rispa, wstrząśnięta cierpieniem 
starszej kobiety. 
Teofil też czuł, że jakaś ciemna siła trzyma Freję w swym 
władaniu. Musiał podejść bliżej. 
- W imię Jezusa Chrystusa opuść ją! - rzekł spokojnym, ale 
stanowczym głosem. 
Wizja urwała się tak gwałtownie, że Freja zachłysnęła się 
powietrzem. Nie wiedząc, co się z nią dzieje, osunęła się do 
przodu. Podtrzymał ją Rzymianin. 
- Nie bój się - powiedział łagodnie i wraz z jego dotykiem zalała 
ją fala ciepła. Zniknął cały chłód. 
Zatrwożona otworzyła szeroko oczy i odsunęła się od niego. 
- Nie dotykaj mnie. To zakazane. 
Widząc, że jej oczy rozjaśniły się i znowu patrzą uważnie, Teofil 
puścił ją, a ona zrobiła krok do tyłu. Chciał uspokoić tę kobietę, 
ale nie wiedział, co powiedzieć w tym momencie, żeby uśmierzyć jej 
trwogę. 
"Czas. Panie, potrzebuję czasu i Twojej pomocy, jeśli mam znaleźć 
drogę do serc tego ludu." 
Nadal drżąca Freja obróciła się w stronę swojego syna i ujęła jego 
dłoń. 
- Idź między swój lud, Atretesie. Musisz odnaleźć sam siebie, nim 
będzie za późno. 
Puściła jego dłoń i oddaliła się pospiesznie. 
- Pani! - wykrzyknęła Rispa, porywając na ręce Kaleba i biegnąc za 
nią. 
Atretes złapał ją i zatrzymał. 
- Pozwól jej odejść. 
- Wygląda na chorą, Atretesie. Nie powinna być teraz sama. 
- Nie możesz iść za nią. Poszła do świętego gaju. 

Anomia zbierała w lesie zioła, kiedy zobaczyła idącą szybkim 
krokiem Freję. Jej oczy zwęziły się. 
- Matko Frejo! - krzyknęła na powitanie i poczuła się znieważona, 
ponieważ stara kobieta zatrzymała się dopiero, gdy Anomia zawołała 
po raz drugi. Nie ulegało wątpliwości, że Freja nie chce, by ktoś 
jej przeszkadzał - nawet kapłanka. Kiedy Anomia podeszła bliżej, 
zobaczyła bladość na twarzy Frei i odrętwienie w błękitnych 
oczach. Chwyciła ją zawiść, bo zrozumiała, że oto znowu duch 
zstąpił na Freję. 
"Czemu odrzucasz mnie, Tiwazie?" - krzyczała z gniewem jej dusza, 
kiedy Anomia witała pocałunkiem starszą kapłankę. 
- Wyglądasz na przybitą, dostojna Frejo - powiedziała, udając 
troskę. 
"Czym przybitą?" 
- Miałam wizję - odparła Freja, pragnąc pozbyć się towarzystwa 
młodej kobiety. Nigdy nie ufała jej całkowicie. - Muszę być teraz 
sama. 
- Tiwaz znowu objawił ci przyszłość? 
- Tak. 
- Co widziałaś? 
- Rispę w lesie, trzymającą w ramionach umierającego. 
- Atretesa? - spytała zaniepokojona Anomia. 
- Nie wiem - odparła nadal wstrząśnięta Freja. - Nie widziałam go 
zbyt wyraźnie, a poza tym był tam jeszcze ktoś. 
- Może Tiwaz objawi ci coś więcej, jeśli złożysz mu ofiarę. 
Freja położyła drżącą dłoń na czole. 
- Nie jestem pewna, czy chcę dowiedzieć się wszystkiego. 
Robiła wrażenie chorej. Anomia ukryła pogardę, jaką poczuła do 
starszej kapłanki. Kiedy była dzieckiem, Freja ją przerażała, była 
bowiem wybranką Tiwaza. Teraz widziała w niej kogoś słabego i 
niespełna rozumu. Freja nie radowała się mocą, jaka na nią 
zstępowała. Nie wykorzystywała jej, by władać Chattami. 
Minęły cztery lata, odkąd duch po raz ostatni zstąpił na Freję i 
prorokowała. Powiedziała wtedy, że Markobus, wódz Hermundurów, 
zostanie zamordowany przez kobietę, a jego śmierć sprowadzi na 
plemię anarchię i rozlew krwi, gdyż zastępcy będą walczyć o 
przywództwo. Chattów ta wizja ucieszyła. Jakżeby inaczej? 
Hermundurowie odnieśli kiedyś nad nimi zwycięstwo i odebrali im 
równinę solną nad rzeką. 
Nie cieszyła się tylko Freja. Zamknęła się, przygnębiona obrazami 
przemocy, jakie zobaczyła. Niemądra, łagodna Freja. Anomia 
zastanawiała się, czemu Tiwaz używa tak słabego naczynia, skoro ma 
przecież ją, Anomię, kogoś znacznie bardziej wartościowego. Nie 
żałowała ofiar i modlitw, by Tiwaz zechciał odsunąć Freję, a na 
jej miejscu postawić Anomię. Trzymała wszak w dłoniach święte rogi 
i złożyła śluby przed obliczem kapłana, Gundrida! Oddała się 
Tiwazowi. Od tamtego czasu jej moc przyćmiła moc starej kobiety, a 
nawet moc samego Gundrida. Bał się jej, a chociaż Freja nie 
okazywała lęku, jej moc gasła, gdyż nie pojawiały się już żadne 
wizje. 
Po roku Anomia zaczęła myśleć, że Tiwaz w końcu odrzucił Freję. Po 
czterech latach była już tego pewna. Mroczny pan wybrał teraz ją, 
gdyż jej uroda i moc urosły bardzo w okresie wielkiego milczenia. 
Dla mężczyzn była otoczona grozą, kobiety się jej bały. 
I oto teraz... Tiwaz znowu przemówił przez Freję! 
"Dlaczego? - miała ochotę wykrzyknąć. - Oddałam ci duszę! 
Obdarzasz ją wizją, by zadrwić ze mnie? By zadrwić z mojego 
oddania? Czemu zstępujesz na tę nieszczęsną, godną pożałowania 
istotę, która ma czelność wyglądać jakby była chora, choć spotkało 
ją błogosławieństwo, była bowiem w twojej mocy? Weź mnie! Ja bym 
tryumfowała! Przepełniłaby mnie radość! Tylko ja jestem tego warta 
spośród tych żałosnych ludzi! Czemu mnie nie chcesz?" 
Choć jednak jej serce buntowało się, ona wykrzywiła twarz w 
uśmiechu i powiedziała łagodnym głosem: 
- Odpocznij, matko. Ja zajmę się wieczornymi obrządkami. Nie 
musisz się niczym martwić. 
W głowie kłębiły się jej myśli. W czym nie spodobała się Tiwazowi, 
że zdradził ją, wybierając znowu Freję? Czyż nie wkładała całej 
duszy w ofiary i służbę? Czyż zaniedbywała obrządków w świetle 
księżyca? Czyż nie sięgała po czary, by przyprowadzić do niego 
ludzi? Czemu więc Tiwaz nadal przemawia przez tę żałosną i słabą 
kobietę? 
- Muszę iść - powiedziała Freja. Chciała oddalić się od Anomii, 
wyczuwała bowiem mroczne prądy wirujące wokół młodej kobiety. - 
Porozmawiamy później. 
Anomia uniosła lekko brwi, poczuła się bowiem znieważona tą 
odprawą, ale Freja była zbyt przejęta swoimi przeżyciami, by 
zwrócić na to uwagę. Odeszła, zostawiając młodą kapłankę stojącą 
wśród drzew i zaciskającą z całej siły pobielałe dłonie na pałąku 
koszyka. 

Freja zdawała sobie sprawę, że Anomia pragnie zająć jej miejsce 
wśród Chattów. Często modliła się do Tiwaza, by spełnił pragnienia 
Anomii. Ona sama nigdy nie chciała, by duch brał ją w swe 
posiadanie i otwierał jej oczy na rzeczy przyszłe. Nigdy nie było 
to dla niej łatwe. Za każdym razem czuła, że gaśnie jakaś jej 
cząstka. 
Kiedy po raz pierwszy zstąpił na nią bóg, była jeszcze dzieckiem. 
Siedziała na kolanach matki i nagle wszystko wokół niej zasnuło 
się mgłą i pojawiły się zupełnie inne obrazy. Zobaczyła kobietę 
rodzącą dziecko. Ta wizja trwała krótko i nie miała żadnych 
niezwykłych konsekwencji. Zniknęła, a ona nadal siedziała w długim 
domu przy ogniu na kolanach matki. Wszyscy dokoła rozmawiali. 
Ojciec śmiał się, popijając miód z przyjaciółmi. 
- Sela będzie miała dziecko - powiedziała Freja. 
- Co mówisz? 
- Sela będzie miała dziecko - powtórzyła. Lubiła dzieci. 
Wszystkich ogarniała radość, kiedy przychodziły na świat. - Sela 
będzie szczęśliwa, prawda? 
- To tylko sen, kochanie - powiedziała ze smutkiem matka. - Sela 
byłaby bardzo szczęśliwa, ale jest bezpłodna. Już pięć lat jest 
żoną Buriego. 
- Widziałam, jak rodzi. 
Matka spojrzała ponad ogniem na ojca, który opuścił róg pełen 
miodu. 
- Co powiedziała Freja? 
- Że Sela będzie miała dziecko - odparła zaniepokojona matka. 
- Dziecinne sny - rzucił ojciec i odwrócił się w stronę 
przyjaciół. 
Wszyscy zapomnieli o tej wizji. Tylko Freja wiedziała, że to 
prawda. Odnalazła Selę i wyznała jej, co ujrzała. Ten sen 
powiększył tylko smutek kobiety, przestała więc mówić jej o 
dziecku. Ale od tego czasu nie odstępowała Seli ani na krok. 
Na jesieni następnego roku, ku zdumieniu całego plemienia, Sela 
poczęła. Z początkiem lata przyszedł na świat syn. Po tym 
wydarzeniu wszyscy zmienili stosunek do Frei. Kiedy znowu przyszły 
wizje, słuchali uważnie i wierzyli. 
Te pierwsze wizje były przyjemne. Rodziły się dzieci. Odbywały się 
zaślubiny. Wygrywano bitwy. Kiedy przepowiedziała, że ledwie kilka 
lat od niej starszy Hermun zostanie w przyszłości wodzem, rodzice 
zadbali o to, by go poślubiła. Dopiero później wizje zaczęły 
stawać się coraz mroczniejsze, zapowiadały coraz większe 
nieszczęścia. 
Ostatni zwiastun czegoś dobrego pojawił się zaraz po klęsce. Rzym 
zniszczył przymierze plemion, zdławił bunt. Hermun zginął; Atretes 
został nowym wodzem Chattów. Zobaczyła wtedy przyszłość syna. 
Zyska sławę w Rzymie. Będzie walczył jak żaden z Chattów i pokona 
wszystkich wrogów. Przyjdzie burza, która zniszczy cesarstwo. 
Nadciągnie z północy, wschodu i zachodu i wraz z burzą będzie 
kroczył Atretes. I pojawi się ciemnowłosa i ciemnooka kobieta, 
która będzie kroczyć obcymi ścieżkami i którą Atretes pokocha. 
Kiedy wszyscy myśleli, że Atretes nie żyje, ona miała wizję 
zapowiadającą jego powrót... i to, że przyniesie im pokój. 
Teraz czuła się jednak rozdarta, miała zamęt w głowie. Wizja 
częściowo już się potwierdziła. Atretes zyskał sławę w Rzymie. 
Walczył jako gladiator i pokonał wszystkich przeciwników na drodze 
do wolności i do ojczyzny. I przyprowadził ze sobą ciemnowłosą, 
ciemnooką kobietę, która wierzyła w dziwne rzeczy i którą on 
kochał. 
Czy przyniósł jednak pokój? Gdzież ten pokój, który miał nastąpić 
po jego powrocie? Zamiast pokoju przyniósł bunt, bluźnierstwo i 
ból serca. Wystarczył jeden wieczór, by jej rodzina się skłóciła. 
Nowy Bóg? Jedyny Bóg! Jak mógł powiedzieć coś takiego? Jak może w 
coś takiego wierzyć? 
A co z burzą, która miała ogarnąć całe cesarstwo i zniszczyć je? 
Freja doszła do świętego gaju i padła na kolana na świętą ziemię. 
Ściskając w ręku wisiorek, pokłoniła się staremu drzewu, które 
było schronieniem złotych rogów. 
- Nie jestem warta. Nie jestem warta, byś na mnie zstępował, 
Tiwazie. 
Padła na twarz i zaniosła się łkaniem. 

Anomia odnalazła Gundrida wśród łąk na wschód od świętego gaju. 
Oprowadzał wkoło jednego ze świętych białych koni, przemawiając do 
niego łagodnie i wsłuchując się uważnie w końskie parsknięcia i 
rżenia. 
- Co ci mówi? - spytała Anomia. 
Zaskoczony Gundrid drgnął. Rozwiązał sznur opasujący szyję klaczy, 
by zyskać w ten sposób na czasie i zastanowić się nad odpowiedzią. 
Właściwie cieszył się po prostu zwierzęciem i czule do niego 
przemawiał. Przesunął dłonią po boku konia, klepnął go w zad. 
Klacz pogalopowała w stronę dwóch innych białych koni pasących się 
w świetle słonecznym. 
- Holt przyniesie dobre nowiny - odparł wreszcie. 
Jakiekolwiek nowiny przyniesie Holt, Gundrid będzie mógł wyjaśnić 
je zgodnie z tym, co powiedział, bez względu na to, czy zapadnie 
postanowienie o buncie przeciwko Rzymowi, czy o odłożeniu sprawy 
na później. 
Anomia uśmiechnęła się słabo, podejrzliwie. 
- Freja miała znowu wizję. 
- Doprawdy? - Anomia zamrugała i Gundrid zrozumiał, że powinien 
był ukryć radość, z jaką przyjął tę wiadomość. - Gdzie jest? 
- Modli się przed świętymi symbolami. - Po chwili dodała cierpko: 
- I płacze. 
- Pójdę z nią pomówić. 
Zbliżyła się tak, że musiał ją wyminąć, by pójść w stronę świętego 
gaju. 
- Dlaczego Tiwaz zstępuje właśnie na nią? 
- Musisz zapytać o to samego Tiwaza. 
- Pytałam! Nie odpowiedział. A święte konie? Czy nic ci nie 
powiedziały, Gundridzie? 
- O tak, powiedziały, że masz wielką moc - odparł, wiedząc 
doskonale, co Anomia pragnie usłyszeć. 
- Chcę czegoś więcej! - Była wyraźnie rozczarowana. Po chwili 
rzuciła gwałtownie: - Abym lepiej mogła służyć mojemu ludowi! 
Gundrid wiedział, że Anomia kłamie. Pragnęła mocy, by sięgać po 
własne cele, nie zaś dla dobra ludu. 
- Tiwaz użyje cię wedle swej woli - zapewnił, mając w duchu 
nadzieję, że bóg będzie nadal przemawiał przez Freję, która 
pragnęła dobra ludu, a nie swojego. 
Anomia patrzyła, jak kapłan odchodzi, wspierając się na rzeźbionej 
lasce. 
- Wczoraj wieczorem wrócił Atretes. 
- Atretes? - Odwrócił się zdumiony. - Jest tutaj? 
- Czyż nie wyjawił ci tego święty koń? - Podeszła do niego. - 
Przyprowadził ze sobą Rzymianina i czarnowłosą kobietę, którą 
nazywa swoją żoną. Oboje mówią o innym Bogu, potężniejszym niż 
Tiwaz. 
- To bluźnierstwo! 
- Chyba więc nic dziwnego, że Freja widzi krew i śmierć w lesie? 
- Czyją śmierć? 
- Tego nie wyjawiła. - Anomia wzruszyła ramionami. - Sądzę, że 
sama nie wie. Tiwaz niewiele jej wyjawił, ledwie znak tego, co się 
stanie. 
Może bóg objawi jej wszystko, jeśli złoży mu krwawą ofiarę. 
Spojrzała na starego kapłana. Jakże pragnęła, by on był tą ofiarą! 
To oszust, który czesze zgrzebłem święte białe konie, zamiast 
zająć się ich duchami. Niczego nie widzi. Niczego nie wie. 
- Spotkam się z nim, ale najpierw pomówię z Freją - rzekł 
oddalając się. 

Kiedy ją odnalazł, nadal klęczała przed świętym drzewem. 
Wstała, żeby okazać mu szacunek. Ujęła jego dłonie i pocałowała na 
znak czci dla najwyższego kapłana. Poczuł, jak fala ciepła zalewa 
mu serce. Freja nigdy nie wywyższała się nad innych, choć mogła 
bez trudu to uczynić. Lud czcił ją jak boginię. Właśnie Freja 
często przynosiła kapłanowi dary: wełniany pled podczas zimowych 
chłodów, misę pieczonych orzeszków, bukłak wina, zioła i maści, 
kiedy bolały go kości. 
Anomia nigdy nie okazywała mu szacunku, jeśli nie służyło to w 
taki czy inny sposób jej celom. 
- Spłynęła na mnie wizja - wyznała Freja. 
Miała oczy zaczerwienione od płaczu. Opowiedziała mu wszystko, co 
zobaczyła w swoim śnie na jawie. Potwierdziła też powrót syna. 
- Anomia już mi o tym doniosła - rzekł uroczystym tonem. 
- Nie widziałam wyraźnie tego mężczyzny. Mógł to być Atretes albo 
Rzymianin, albo ktoś inny. 
- Dowiemy się w swoim czasie. 
- A jeśli to mój syn? 
- Czyżbyś nie wierzyła własnym proroctwom, Frejo? - spytał 
łagodnym głosem. - Atretes powrócił z kobietą, jak 
przepowiedziałaś. Poprowadzi nasz lud drogą pokoju. 
- Pokój - powtórzyła z sercem przepełnionym tęsknotą. - A co robi 
Rzymianin u jego boku? 
- Cóż on nas może obchodzić? 
- Atretes nazywa go przyjacielem. Mój własny syn staje u boku 
Rzymianina i przysięga, że będzie go bronił! Wiesz, jaki jest 
Warus. Wiąże go prawo gościnności, ale gniew rychło weźmie górę 
nad gościnnością. Wczoraj omal nie doszło do bójki między moimi 
synami. Boję się. 
- Nie doprowadzi to do poważnej zwady. Ot, pokłócili się. Będą się 
jednak trzymać razem jak dawniej. 
- Atretes przemawia za nowym Bogiem. 
- Nowym Bogiem? Któż go wysłucha? Tiwaz jest wszechmocny. Wiemy 
tyle tylko, że on jest władcą, Frejo. Nawet niebo należy do 
Tiwaza. 
Ogarnęły ją wątpliwości. Kiedy spłynęła na nią wizja, wystarczyło, 
by Rzymianin wypowiedział imię Jezusa Chrystusa, a duch zesłany w 
nią przez Tiwaza umknął z jej ciała. Zastanawiała się, czy nie 
powiedzieć o tym Gundridowi, ale w końcu postanowiła to 
przemilczeć. Nie chciała być powodem czyjejś śmierci, nawet 
śmierci Rzymianina. Musiała teraz wszystko przemyśleć. Musiała 
przyjrzeć się i rozważyć to, co zobaczy. Atretes jest związany z 
tym człowiekiem, a ona nie uczyni niczego, co mogłoby zagrozić 
powrotowi syna na należne mu miejsce wodza Chattów. Modliła się 
też żarliwie, żeby Atretes nie uczynił czegoś, co mogłoby 
zniszczyć zaufanie ludu. 
Widząc jej przygnębienie, Gundrid leciutko poklepał dłoń Frei. 
- Zbytnio martwisz się tym Rzymianinem, Frejo. Jest sam przeciwko 
wielu. Odejdzie. 
- A jeśli nie? 
- Wtedy umrze.

Rozdział V 


Atretes, idąc za radą matki, większość czasu spędzał wśród ludzi, 
żeby odnowić dawne więzy plemienne. Teofil zwykle mu towarzyszył, 
ale nie chcąc ranić uczuć Chattów, przysłuchiwał się spokojnie 
rozmowom, sam zaś nie zabierał głosu. Mieszkańcy wioski tolerowali 
jego obecność ze względu na Atretesa, lecz i Atretes, i Teofil 
wyczuwali ich wrogość. Teofil udawał, że nie słyszy częstych 
niepochlebnych uwag o Rzymianach i jego opanowanie dodawało siły 
Atretesowi, pozwalając puszczać zniewagi mimo uszu. 
Wielu młodzieńców udało się z Rudem i Holtem na spotkanie z 
wodzami Brukterów i Batawów. Zostali właściwie tylko mężczyźni za 
młodzi albo za starzy, żeby walczyć. Pozostawiono garść 
wojowników, by wioska nie pozostała bez obrony. Gdyby doszło do 
jakiejś napaści, natychmiast pchnięto by posłańca do tamtych. 
Usipi najchętniej zrzuciłby ze swych ramion brzemię 
odpowiedzialności, nie zważając na złe przeczucia Warusa i trzech 
mężczyzn, którzy powitali wracającego Atretesa. 
- Jesteś wodzem Chattów, gdyż to obwieścił Thing - powiedział, 
zachęcając Atretesa do zajęcia należnego mu miejsca. 
Atretes odmówił, gdyż podobnie jak Usipi nie chciał przewodzić 
wiosce. Nie chciał też, by z góry potwierdzono jego poprzednie 
stanowisko wodza. 
- Było to wiele lat temu. Rud jest teraz wodzem i może mieć w tej 
sprawie inne zdanie. 
Jedenaście lat to długo. Nie zamierzał pozbawiać władzy człowieka, 
który podczas gdy on był w niewoli, utrzymał jedność Chattów. 
Inni mogli marzyć o władzy, jaką ma wódz, ale Atretes nie chciał 
brać znowu na siebie odpowiedzialności. Kiedy zginął ojciec i 
wojownicy zaczęli nalegać, uległ ich woli, bo tak nakazywało dobro 
ludu. Nikt nie powstał przeciwko niemu. Teraz własny brat nie 
stanąłby u jego boku. 
Atretes zastanawiał się, jak to możliwe, że wystarczyło kilka 
tygodni, by poczuł się bliższy Rzymianinowi niż własnemu bratu. Z 
każdym dniem był ściślej związany z Teofilem. Gdziekolwiek byli, 
cokolwiek robili, Rzymianin opowiadał mu o Panu. Atretes chciał 
dowiedzieć się wszystkiego, a Teofil chciał podzielić się z nim 
wszystkim, co sam wiedział. Każda chwila była więc cenną okazją, 
którą w pełni wykorzystywał. Chodzili, siedzieli albo stali, a 
Teofil uczył go Pisma, często czytając fragmenty zwoju, który 
Agabus przepisywał na pokładzie okrętu. 
Rispa łapczywie chłonęła wszystko, co mówił Teofil, a potem 
rozważała w samotności każde słowo. Czas spędzany razem był 
bezcennym czasem pokoju. Poza tym wszystko wrzało. 
Warus wpadł we wściekłość, kiedy Teofil chciał kupić kawałek 
ziemi, żeby wybudować sobie grubenhaus. 
- Nie proszę o ziemię w granicach wioski, ale na jej obrzeżu 
- powiedział Teofil, nie wspominając o dokumencie, który dawał mu 
prawo do objęcia ziemi w dowolnym miejscu pogranicza. Była to 
nagroda za lata służby wojskowej. Teofil pragnął jednak zyskać 
sobie szacunek tych ludzi, nie zaś utwierdzać ich we wrogości. 
- Dla ciebie mam tylko gnojówkę. 
Atretes stracił cierpliwość i wtrącił się, zanim Teofil zdołał go 
powstrzymać. 
- Wedle prawa cała działka ojca należy do mnie jako najstarszego 
syna. 
Warus poderwał głowę. 
- Atretesie! - wykrzyknęła matka. - Nie możesz! 
- Mogę i zrobię to. Mam prawo wziąć sobie wszystko, nie zważając 
na to, jak ciężko pracował nad tą ziemią Warus. I Warus dobrze o 
tym wie! 
- Nie troszcz się o mnie - powiedział Teofil, widząc, że wystarczy 
kilka słów, by wykopać przepaść między braćmi. - Słusznie nie ufa 
Rzymowi, a ty tylko umacniasz go w tym przekonaniu. 
- Nie broń go! - wykrzyknął doprowadzony do wściekłości Atretes. 
- Nie różni się niczym od ciebie z czasów, kiedy spotkaliśmy się 
po raz pierwszy - rzucił z wymuszonym uśmiechem Teofil. 
Warus spurpurowiał na twarzy. 
- Nie potrzebuję, by broniła mnie rzymska świnia! 
Wstał i splunął w stronę Teofila. 
Atretes zrobił krok w jego kierunku, ale drogę zastąpił mu Teofil. 
- Tylko pomyśl - szepnął Rzymianin. - Postaw się w jego położeniu, 
nim powiesz jeszcze słowo. 
- Nie było cię tu jedenaście lat! - wrzasnął Warus. - Przez cały 
ten czas dbałem o dziedzictwo po ojcu. A teraz przychodzisz i 
chcesz oddać to rzymskiemu psu, mnie zostawiając bez niczego? 
Atretes spróbował wyminąć Teofila, ale ten chwycił go za ramię. 
- Twój gniew nie pomoże w zaprowadzeniu sprawiedliwości Bożej - 
powiedział cicho, żeby tylko Atretes usłyszał jego słowa. 
Atretes zacisnął zęby i odszedł, żeby się uspokoić. Wraz ze 
spokojem wrócił rozsądek. To prawda, Warus ma powody do 
nienawiści. Stracił równie dużo jak on, Atretes, przywarł więc do 
tego, co mu zostało. Atretes nie miał zamiaru korzystać ze swego 
prawa i zabierać bratu wszystkiego, co ten miał, ale taka właśnie 
groźba zabrzmiała w jego słowach. Gniew podsycał tylko niesnaski, 
nie sprzyjając zgoła rozsądnemu załatwieniu spraw. 
- Oddam ci, Warusie, wschodnią połowę i całe bydło - powiedział w 
nagłym porywie szczodrości. - Teofil dostanie kawałek z mojej 
części. Czy tak będzie dobrze? 
Zdumiony Warus nie był w stanie wydusić z siebie ani słowa. 
- Oddajesz mu najlepszą ziemię. - Freja była tak samo oszołomiona 
jak Warus. 
- Wiem. To także najlepsze pastwiska. - Atretes wskazał w stronę 
wzgórza, nie spuszczając wzroku z brata i czekając na jego 
odpowiedź. - No jak? Co ty na to? 
Warus zrobił niepewnie krok do tyłu. Zamrugał, usiadł i spojrzał 
na brata, jakby widział go po raz pierwszy w życiu. Połowa ziemi i 
całe bydło? Atretes mógł wziąć wszystko i nikt nie pisnąłby ani 
słowa. A jednak chce mu oddać najlepszą cząstkę spuścizny po ojcu. 
Mógł zostawić go z pustymi rękami, nie zważając, jak ciężko Warus 
trudził się, by zachować dobytek. Prawdę mówiąc, tego właśnie się 
spodziewał i dlatego miał nadzieję, że Atretes nigdy nie wróci. 
- Masz syna, Atretesie - przypomniała mu Freja, zdziwiona jego 
sposobem myślenia. - Oddasz swoją spuściznę obcemu? 
Co stało się z jej synem? Czy ten Rzymianin rzucił na niego jakiś 
urok? 
- Ziemia pozostanie w rękach Atretesa, pani - wtrącił się Teofil, 
pragnąc uśmierzyć jej zrozumiałe zaniepokojenie. Atretes zaskoczył 
nawet jego. - Jeśli to was uspokoi - dodał, patrząc na Warusa, a 
potem znowu na Freję - zapewnię, że będę płacił roczny czynsz za 
użytkowanie ziemi. 
Warus zmarszczył brwi, węsząc jakiś podstęp w słowach Rzymianina. 
Przecież Rzymianie zabierają, a nie dają. 
Teofil dostrzegł i zrozumiał jego nieufność. 
- Nie pragnę wcale zabierać czegokolwiek tobie ani twojemu ludowi, 
Warusie, ale póki tu jestem, chcę sam zdobywać to, co potrzebne do 
życia. Jestem ci wdzięczny za gościnę, ale przyznasz, że nadszedł 
już czas, bym opuścił twój dom. 
Warus roześmiał się, próbując ukryć, jak bardzo poczuł się 
zmieszany słowami Rzymianina. 
Freja przyjrzała się badawczo Teofilowi, ale nie wyczytała z jego 
twarzy żadnego wybiegu. 
Atretes wykrzywił z ironią usta. 
- Godzisz się na podział ziemi czy wolisz, bym postąpił zgodnie z 
nakazami tradycji? 
- Zgadzam się - odparł Warus. 
- Chodź. - Atretes skinął głową w stronę Teofila. - Pomogę ci 
wybrać sobie działkę. 
Kiedy wybrali odpowiednie siedlisko pod dom Teofila, Atretes dał 
upust swojemu zaciekawieniu. 
- Po co ci ziemia? Nie masz bydła. Będziemy musieli podejść 
Tenkterów i Cherusków, żeby ukraść dla ciebie parę sztuk. 
Teofil wiedział, że kradzież bydła to powszechna tutejsza 
praktyka, nie zamierzał jednak naśladować tego zwyczaju - ani 
pozwolić na to Atretesowi. 
- Chcę uprawiać zboże i fasolę. 
- Ty rolnikiem! - wykrzyknął Atretes, któremu sam pomysł wydał się 
niedorzeczny. 
Teofil uśmiechnął się, wcale nie urażony okrzykiem Atretesa. 
- Przekuję miecz na lemiesz, a włócznię na sierp. 
Atretes spostrzegł, że Teofil wcale nie żartuje. 
- Lepiej z tym zaczekaj - doradził posępnym głosem. - Jeśli 
zrobisz to zbyt szybko, możesz nie dożyć do orki. 

Atretes pomagał właśnie Teofilowi ścinać drzewa na grubenhaus, 
kiedy usłyszeli radosne okrzyki dochodzące z wioski. Wrócili 
wojownicy. 
Atretes wbił siekierę w pień i ruszył w stronę wsi. 
- Zostań, aż po ciebie przyślę. 
Pobiegł kawałek lasem, a potem między domami i znalazł się na 
głównej ulicy. Gromada wojowników kłębiła się, witając żony i 
dzieci. Tylko kilku dosiadało koni. 
- Rud! - krzyknął Atretes na widok starszego mężczyzny, 
najlepszego przyjaciela ojca. 
Siwowłosy mężczyzna zawrócił pospiesznie konia. Uniósł wysoko 
frameę, wydał okrzyk wojenny i popędził ku Atretesowi. W ostatnim 
momencie zsunął się z końskiego grzbietu i zamknął Atretesa w 
swoich ramionach. 
- Wróciłeś! Tiwaz nas nie opuścił! 
Raz jeszcze go uścisnął, a i inni podeszli, wydając groźne okrzyki 
i mówiąc wszyscy naraz. 
Rispa przyglądała się temu, stojąc na progu domu i trzymając na 
rękach Kaleba. Mężczyźni otoczyli Atretesa, szturchając go na 
powitanie. Atretes śmiał się, popychając tego i owego, wymierzając 
dobrodusznego kuksańca innemu, który uchylił się, a potem go 
uścisnął. Byli to szorstcy mężczyźni, ale nie pozbawieni uczuć, a 
tym bardziej dumy. 
Po drugiej stronie ulicy wyłoniła się ze swojego domu Anomia. 
Przemknęła lekceważącym spojrzeniem po Rispie i zaraz skupiła całą 
uwagę na wojownikach. Oczy jej zalśniły, kiedy zobaczyła, jaką 
cześć okazują Atretesowi, jak tłoczą się wokół niego niby 
podekscytowani chłopcy wokół swego przywódcy. Jakąż władzę może 
zyskać sobie nad ludem Atretes, jeśli ona nauczy go, jak to 
osiągnąć. 
Chattowie przez wszystkie te lata snuli opowieści o Atretesie. 
Stał się legendą, o jego wyczynach w bitwie przeciwko Rzymianom 
mówiono wokół domowych palenisk i wokół ognisk rozpalanych przy 
okazji różnych uroczystości. Jakże łatwo mógłby wyrwać wodze 
każdemu, kto nie zechciałby wypuścić ich z rąk. Z pewnością Rud 
nie będzie stawiał oporu. Jest stary i zmęczony. Poza tym 
dochowuje jej wierności. Na spotkanie z Batawami i Brukterami 
zgodził się tylko dlatego, że ona tego pragnęła i poparli ją 
młodsi wojownicy. Także Holt nie stanie Atretesowi na drodze, gdyż 
dawno temu zaprzysiągł posłuszeństwo synowi Hermuna. 
Była dwunastoletnim dzieckiem, kiedy ukryła się w cieniu drzew i 
patrzyła na obrządki w świętym gaju, podczas których podnoszono 
Atretesa do godności wodza. Miała ciągle w pamięci obraz Atretesa 
podnoszącego nad głowę złote rogi. Jego nagie ciało lśniło w 
blasku ognia. Wydawał się jej wtedy bogiem. I to się nie zmieniło. 
Już wkrótce ona, Anomia, stanie u jego boku. 
Zawsze wiedziała, czego chce: być najwyższą kapłanką i żoną wodza 
Chattów. Jej siostra, Ania, stanęłaby na drodze tym ambicjom, ale 
Ania nie żyje. Anomia wierzyła, że śmierć siostry była zgodna z 
wolą Tiwaza, który w ten sposób otwierał przed nią drogę do 
poślubienia Atretesa. 
Kiedy pojmali go Rzymianie, była zmieszana i wściekła. Dlaczego 
Tiwaz pozwolił na coś takiego? Freja przepowiedziała jego powrót i 
Anomia trzymała się kurczowo tej przepowiedni, czekając na jej 
spełnienie i przygotowując się, by osiągnąć pełnię mocy w dniu 
jego powrotu. Udało się jej to w znacznej mierze, ale ciągle 
pragnęła czegoś więcej. Wraz z Atretesem uczynią z Chattów 
najpotężniejsze plemię w całej Germanii. Zemszczą się na 
wszystkich, którzy chcieli uczynić z nich niewolników. Zniszczą 
Hermundurów, odzyskają świętą rzekę i równinę solną. Wezmą odwet 
za to, że Rzym daremnie próbował nałożyć im swe jarzmo. I gdy już 
tego dokonają, dołączą do nich inne plemiona, aż cała Germania 
ruszy na południe ku samemu sercu cesarstwa, ku Rzymowi! 
Nic nie powstrzyma jej na tej drodze, ani Rzymianin, którego 
Atretes nazywa swoim przyjacielem, ani Freja, ani nikt inny - a 
już na pewno nie ta czarnooka, czarnowłosa jońska wiedźma, która 
stoi w drzwiach po drugiej stronie ulicy. 
"Dla twojej chwały, Tiwazie, odbiorę jej Atretesa! Będę z nim 
rządziła tym ludem, by służył twoim celom." 
- Zapytajcie go o Rzymianina, którego ze sobą przyprowadził! - 
wrzasnął ktoś z tłumu i zgiełk powitalny w jednej chwili zamarł. 
- Co powiadasz, Herigaście? - spytał Holt tego, który wystąpił z 
oskarżeniem. - O jakim Rzymianinie mówisz? 
Atretes spojrzał na mężczyznę, który stał po drugiej stronie kręgu 
wojowników. Niegdyś Atretes musiał wydać wyrok na syna Herigasta, 
Wagasta. Młody wojownik rzucił tarczę i uciekł z pola bitwy, 
popełniając występek, za który czekała go śmierć. Wszyscy 
głosujący byli jednomyślni i Atretes nie miał wyboru, musiał 
rozkazać, by Wagasta utopiono w bagnie. W ciągu tych jedenastu lat 
ojciec nieszczęsnego wojownika bardzo się postarzał. Nadal był 
barczysty, ale włosy mu całkiem pobielały, a twarz pokryła sieć 
zmarszczek. 
- Powiedziała mi to przed chwilą żona - wyjaśnił Herigast i 
otoczył ramieniem stojącą obok kobietę, jakby tym gestem brał ją w 
obronę. Powiódł wyzywającym spojrzeniem po obecnych. 
Rud obrócił się w stronę Atretesa. 
- Czy powiedział prawdę? 
- Tak. 
Twarz Ruda stężała. Mężczyznę ogarnął płomień gniewu. 
- My zawieramy przymierze przeciwko Rzymowi, a ty sprowadzasz nam 
tutaj jednego z tych plugawych psów! 
- Przyszedł do nas, niosąc pokój. 
- Pokój! - krzyknął młody wojownik i splunął na ziemię z powagą i 
dumą, które nie ustępowały w niczym temu, co czuł niegdyś Atretes. 
- Nie chcemy pokoju z Rzymem! - wrzasnął inny. - Chcemy rzymskiej 
krwi! 
Wszyscy zaczęli wykrzykiwać jeden przez drugiego: 
- Spalili naszą wioskę! 
- Zabili mi ojca! 
- Uczynili niewolników z mojej żony i syna! 
Rispa zamknęła oczy i modliła się, kiedy Atretes przekrzykiwał 
swoich ziomków. 
- Mam tyleż powodów co wy, by nienawidzić Rzymu. Mam ich więcej! 
Coś wam jednak powiem! Gdyby nie Teofil, walczyłbym na arenie lub 
zawisł na krzyżu dla rozrywki Domicjana! Trzykroć ocalił mi życie! 
Doprowadził mnie do domu! 
- Nie można ufać żadnemu Rzymianinowi! 
Rozległy się potakujące okrzyki. 
- Gdzie on jest? 
- Przyprowadźmy go i rzućmy do bagna! 
- Złóżmy go w krwawej ofierze Tiwazowi! 
Żona Herigasta wyciągnęła rękę. 
- Rzymianin buduje sobie grubenhaus tuż za tym domem. Chce pośród 
nas zamieszkać. 
Jeden z wojowników ruszył w tamtą stronę. Kiedy Atretes zagrodził 
mu drogę, wymierzył mu cios, ale Atretes zrobił unik i uderzył 
tamtego pięścią w pierś, powalając go na ziemię. Nim jeszcze 
wojownik upadł, Atretes miał już w ręku obnażony miecz. Dotknął 
jego ostrzem gardła młodzieńca. 
- Leż spokojnie, bo inaczej, przysięgam, nigdy już nie wstaniesz! 
Zgiełk ucichł równie szybko jak przedtem wybuchł. 
Wojownicy cofnęli się nieco i w milczeniu patrzyli, jak 
młodzieniec z trudem oddycha. 
- Słuchajcie wszyscy - powiedział Atretes, zerkając na wojownika, 
który spoglądał na niego szeroko otwartymi oczami, czując ostrze 
miecza pod szczęką. Jeden szybki ruch wystarczy, by otworzyć mu 
tętnicę szyjną. Atretes uniósł odrobinę głowę i popatrzył po 
otaczających go twarzach. - Kto zabije mojego przyjaciela, ze mną 
będzie miał do czynienia! - Opuścił na chwilę wzrok i poczuł falę 
gorąca we krwi. - Chcesz być pierwszy, chłopcze? 
- Pozwól mu wstać, Atretesie! 
Ludzie odwrócili głowy i zobaczyli wysokiego mężczyznę 
zmierzającego w ich kierunku. Atretes nie drgnął, zaklął tylko pod 
nosem. 
- Patrzcie! - krzyknęła żona Herigasta. - Oto idzie Rzymianin, 
który napawa się nieszczęściem, jakie ściągnął na nasze głowy! 
Teofil podszedł do nich spokojnie, krokiem człowieka pewnego 
siebie i swego celu. 
- Schowaj miecz, Atretesie. Kto mieczem wojuje, od miecza ginie. 
- Jak zginąłbyś ty, gdybym cię posłuchał - odparł Atretes, nie 
cofając śmiercionośnego ostrza. 
Teofil usłyszał groźny pomruk przebiegający wśród zgromadzonych. 
Nie ma czasu na przekonywanie Atretesa. Musi zabrać głos teraz, 
kiedy ma sposobność. 
- Nie przybyłem tu jako Rzymianin ani w sprawie Rzymu - oznajmił. 
- Proszę was o cierpliwość, abym mógł wam pokazać, że zasługuję na 
zaufanie. Jeśli was zawiodę, zrobicie ze mną, co zechcecie. 
- Wyglądasz mi na żołnierza - zauważył Holt, mierząc go 
spojrzeniem płonących oczu. 
Teofil spojrzał mu prosto w twarz, bez lęku. 
- Przez dwadzieścia pięć lat służyłem w rzymskiej armii i miałem 
stopień setnika. 
Zapadło milczenie. Zaskoczony Holt roześmiał się drwiąco. Jakiż 
człowiek przyznałby się do czegoś takiego w chwili, kiedy otacza 
go setka wojowników z plemienia Chattów? Jest albo bardzo odważny, 
albo bardzo głupi. Może i jedno, i drugie. 
Teofil mówił dalej z całym spokojem: 
- Walczyłem tu dwanaście lat temu, kiedy plemiona germańskie 
zbuntowały się przeciwko Rzymowi. 
- Walczył ze mną! - krzyknął jeden z wojowników tak, że wszyscy go 
usłyszeli. 
- Rzymski pies! 
Nie żałowano mu innych obelżywych przezwisk. 
- Wiem, że Chattowie są ludźmi walecznymi! - Głos Teofila wzniósł 
się ponad te wrzaski. - Wiem jednak i to: jeśli zbuntujecie się 
teraz, przegracie. Domicjan tylko czeka na sposobność, by posłać 
legiony na północ. Przymierze plemion będzie dla niego taką 
właśnie okazją. 
- Przemawia za Rzymem! 
Atretes cofnął miecz i obrócił się lekko. Teofil spostrzegł, jak 
przez oczy przyjaciela przemknął błysk zwątpienia. 
- Powiedziałem prawdę, Atretesie. Wiesz, jak daleko gotów się 
posunąć Domicjan, by zdobyć to, czego pragnie. Marzy o władzy i 
chwale ojca i brata, a jedyna droga do tego to ruszyć na kampanię 
i odnieść zwycięstwo. A tu jest ta granica, na której Domicjan 
odniósł sukces. 
Teofilowe przypomnienie o bitwie sprzed jedenastu lat nie 
przypadło nikomu do smaku. Atretes wsunął miecz do pochwy, nie 
zwracając uwagi na młodego wojownika, który zerwał się na równe 
nogi. 
Anomia dostrzegła okazję zniszczenia jednego z przeciwników i nie 
omieszkała z niej skorzystać. 
- Niechaj Tiwaz objawi swą wolę ludowi! - zakrzyknęła. 
Wojownicy obrócili się ku niej, a ona szła z ufnością że ma Tiwaza 
u swego boku. Otaczano ją wielką czcią i teraz wszyscy czekali na 
jej słowa. Zwlekała, dopóki nie podeszła dość blisko, by zajrzeć 
im w oczy. Wskazała drwiąco na Teofila. 
- Dzisiaj mamy nów. Skoro przemawia za Rzymem, niechże walczy za 
Rzym. Niech stanie przeciwko najlepszemu z naszych, a Tiwaz 
objawi, co mamy czynić. Jeśli Rzymianin przeżyje, będziemy 
zwlekać. Jeśli nie, dotrzymamy przymierza. 
- Nie słuchajcie jej! - krzyknął Atretes, patrząc groźnie na młodą 
kapłankę. 
- Jeśli twój rzymski przyjaciel ma rację, Atretesie, będzie górą - 
rzuciła Anomia. - Jeśli nie... - Zawiesiła głos. 
Rud raz jeszcze zmierzył Teofila wzrokiem. 
- Słowa Anomii są mądre. - Jej propozycja dawała możliwość 
szybkiego pozbycia się kłopotu, jaki stworzył Atretes, 
przyprowadzając tu Rzymianina. - Zwiążcie go. 
- Nigdy jeszcze nie uciekłem przed walką! - wykrzyknął Teofil, 
zanim ktoś ruszył w jego stronę. - Powiedzcie, gdzie i kiedy mam 
się stawić, a przyjdę. 
Rud był zaskoczony tym, że Rzymianin nie okazał ani odrobiny 
strachu. Może jednak ten głupiec nie wie, co go czeka. Uśmiechnął 
się zimno. 
- Pogódź się ze swoimi bogami, Rzymianinie. Godzinę po zapadnięciu 
ciemności będziesz martwy. - Spojrzał na Atretesa. - Thing zbierze 
się wieczorem w świętym gaju. Upewnij się, że Rzymianin tam 
będzie. 
Odszedł, a za nim podążył przyboczny oddział młodych wojowników. 
Inni rozproszyli się, by dołączyć do swoich żon i dzieci. 
Anomia uśmiechnęła się z pogardą do Teofila i odwróciła się, nie 
zważając na gniewne spojrzenie Atretesa. 
Atretes nie oderwał od niej wzroku, póki nie zniknęła w swoim 
małym domu. Zaklął pod nosem i poszedł za Teofilem, który ruszył 
już w stronę lasu. 
- Chyba postradałeś wszystkie zmysły! Masz czterdzieści lat! 
Postawią cię naprzeciwko wojownika o połowę młodszego i dwa razy 
silniejszego. 
- Myślisz, że można ich przekonać, odwołując się tylko do rozumu? 
- spytał Teofil, wyrywając z pnia siekierę. 
- Jeśli mniemasz, że zdołam cię z tego wydobyć, mylisz się. Ta 
wiedźma postarała się, by dzisiejsza walka była wróżbą. 
Atretes wiedział aż za dobrze, że Chattowie, podejmując decyzje, 
przykładają ogromną wagę do znaków i wróżb. 
Teofil ciął głęboko świerkowy pień i głośny trzask pękającego 
drewna poniósł się przez las. 
- Jeszcze żyję, Atretesie. 
- Nic nie rozumiesz. Nie będzie to próba sił, lecz walka na śmierć 
i życie! 
- Wiem. 
Zamachnął się znowu siekierą i wielka szczapa wzbiła się wysoko w 
powietrze. 
- Wiesz? - Atretesa zdumiał spokój przyjaciela. - A co ja mam robić? 
Teofil uśmiechnął się, znowu unosząc topór. 
- Możesz zacząć się modlić. 

Rozdział VI 


Cała wioska była spragniona krwi Teofila i niejeden z góry 
świętował jego śmierć. Tylko Freja była przygnębiona tym, że 
dojdzie do walki najlepszego wojownika Chattów z Rzymianinem. 
- Nie możesz do tego dopuścić, Rud. Jeśli zabijesz rzymskiego 
setnika, ściągniesz na nas wojnę. 
- Już teraz prowadzimy wojnę z Rzymem. 
- A Atretes? 
- No właśnie! Atretes! - wykrzyknął gniewnie Rud. - Co się stało z 
twoim synem, że sprowadza do domu rzymskiego kundla? 
- Ten człowiek uratował mu życie! 
- Tak mówi, ale to niczego nie zmienia, gdyż w żyłach tego 
człowieka nadal płynie rzymska krew. Rzymianie zabili ci męża. 
Mnie zabili brata. Nie broń przede mną tego psa. 
- Wcale nie przemawiam za nim. Boję się, co spotka nasz lud, jeśli 
on umrze. 
- Od kilku dziesięcioleci żyjemy pod władzą Rzymu i znosimy 
wszystko, co z tego wynika. Nie zmieni się to, póki nie wypędzimy 
ostatniego Rzymianina na północną stronę Alp! Poza Atretesem nie 
ma tu ani jednego człowieka, który nie chciałby zobaczyć, jak Rolf 
porąbie rzymskiego kundla na kawałki. Ja też będę patrzył na to z 
radością. 
Rozmawiała też z Gundridem, ale Anomia przekonała już starego 
kapłana, że wynik walki będzie wróżbą, która przyniesie odpowiedź 
na wiele ważkich pytań. 
- Wynik tej walki rozstrzygnie wiele spraw - odparł Gundrid, kiedy 
Freja przedstawiła mu swoje wątpliwości. - Przez Rolfa przemówi do 
nas Tiwaz. 
- A jeśli Rolf zginie? 
- To niemożliwe. 
Nie widząc żadnego wyjścia z sytuacji, udała się do Teofila. 
Chciała przekonać go, by zniknął stąd, nim będzie za późno. 
Zastała go w lesie, klęczącego z wyciągniętymi do góry ramionami. 
Pod jej nogą trzasnęła sucha gałązka i Teofil wstał. Obrócił się w 
jej stronę i zobaczyła, że jest w doskonałym nastroju. 
- Dostojna Freja. - Z szacunkiem skłonił na powitanie głowę. 
- Musisz stąd odejść. Natychmiast. 
- Atretes powiedział ci o walce. 
- Nie musiał mi mówić. Wie o niej cała wioska. Jeśli tu 
zostaniesz, nie przeżyjesz tego wieczoru. 
- Jeśli Bóg zechce, bym umarł, umrę. 
- A co będzie z moim ludem? Czy wszyscy ci ludzie muszą też umrzeć 
przez twoją rzymską dumę? Jak daleko zepchniecie nas w głąb borów? 
Ilu zabijecie, nim pozwolicie nam żyć w pokoju? - Starała się 
odzyskać panowanie nad sobą. - Po co tu przyszedłeś? 
- Nikt nie wie, że jestem tu, wśród Chattów. Kiedy zrzekłem się 
mojego stopnia, Tytus wspomniał o Galii albo Brytanii. Nie 
wyjawiłem mu, że mam inne zamiary. 
Freja była wyraźnie zbita z tropu. 
- Co masz na myśli? 
- To, że jeśli dzisiaj zginę, nikt się nie zjawi, by mnie pomścić. 
Te słowa poruszyły ją. Czyżby ten Rzymianin pragnął śmierci? 
- Zapominasz o moim synu. Nazywa cię przyjacielem i przysiągł, że 
będzie cię bronił. Twoja śmierć sprawi, że będzie musiał stanąć 
przeciwko swojemu ludowi. 
Teofil rozważał to i rozmawiał nawet z Atretesem. Potem przez całe 
popołudnie modlił się za niego. 
- Atretesa czeka nie walka ze swoim ludem, ale z mocami, które ten 
lud zniewalają. 
Nie zrozumiała, co ma na myśli. Potrząsnęła głową. 
- Mówisz zagadkami. Jedyną mocą, która nas zniewala, jest Rzym. 
- Nie Rzym mam na myśli, dostojna Frejo. 
- Nie rozumiem. 
- Zostań tu na chwilę, a wyjaśnię. 
- Ile czasu ci to zajmie? - zapytała. Uważała, że powinna mieć się 
na baczności przed tym człowiekiem. 
Wyciągnął rękę w stronę zachęcającej wysepki tonącej w słońcu 
zieleni. 
- Nie zatrzymam cię dłużej niż do chwili, kiedy cień przejdzie 
przez tę przesiekę. 
"Godzinę. Błagam, Panie, daj mi tylko godzinę!" 
Usiadła w słońcu i słuchała, jak Teofil opowiada o początkach, o 
tym, jak Bóg stworzył ziemię i człowieka, i o uwodzicielu, który 
wkradł się do raju. 
Freja zaczęła drżeć. Oblał ją zimny pot, serce biło ostrzegawczo. 
- Nie mogę cię słuchać - powiedziała wstając. 
On też wstał i obrzucił ją życzliwym spojrzeniem. 
- Dlaczego? 
- Ty jesteś wężem w naszym ogrodzie, nie zaś Tiwaz. - Przycisnęła 
do piersi swój medalion. 
- Nie wymieniłem imienia Tiwaza. 
- Choć kryjesz się za słowami, wiem, że przemawiasz przeciwko 
niemu. 
- Drżysz, pani. 
- Tiwaz ostrzega, bym cię nie słuchała. 
- Zapewne tak, gdyż Dobra Nowina Jezusa Chrystusa dałaby ci 
wyzwolenie. 
Zacisnęła dłoń na wisiorku, aż pobielały jej kostki palców. 
Cofnęła się całym ciałem. 
- Wieczorem czeka cię śmierć. Tiwaz wyleje na ciebie swój gniew za 
to, że chciałeś obrócić mnie przeciwko niemu. 
Chciała uciec stąd jak najprędzej, ale zmusiła się do tego, by 
oddalić się krokiem pełnym godności. 
- A jeżeli przeżyję, dostojna Frejo? - zawołał za nią Teofil, nim 
zdążyła dojść do skraju lasu. 
Obróciła ku niemu bladą, pełną napięcia twarz. 
- Nie przeżyjesz. 
- Czy wysłuchasz mnie, jeśli zachowam życie? Wysłuchasz 
wszystkiego, co mam ci do powiedzenia? 
W jej sercu kłębiły się sprzeczne uczucia. 
- Żądasz, bym zdradziła mego boga. 
- Proszę, byś wysłuchała prawdy. 
- Twojej prawdy! 
- Prawdy takiej, jaka jest, pani. Prawdy, która była, jest i 
będzie. 
- Nie będę cię słuchać! Nigdy! 
Znowu odwróciła się i poszła pospiesznie przez las, pragnąc 
znaleźć się jak najdalej od Rzymianina. 
Teofil zamknął oczy i podniósł głowę. 
- Jezu, pomóż! 

O zmroku Atretes przyszedł po Teofila. 
- Modliłem się za ciebie, jak prosiłeś - oznajmił posępnie - myślę 
jednak, że przed świtem będziesz z Jezusem. 
- Twoja ufność dodaje mi ducha, przyjacielu - odparł Teofil i 
roześmiał się. 
- Rispa nie chce nic jeść. Powiedziała, że będzie się modlić do 
samego końca. 
Teofil zastanawiał się, gdzie jest Freja, ale nie zapytał o to. 
Założył pas, bacząc, by miecz był umocowany z odpowiednim 
nachyleniem. 
- Jestem gotów. 
Idąc przez las u boku Atretesa, nie powiedział już ani słowa. Z 
każdym krokiem słał modlitwę do nieba. 
Ludzie zebrali się na skraju świętego gaju. Niektórzy byli pijani 
i zaczęli obrzucać go obelgami. Inni śmiali się, podnieceni myślą, 
że wkrótce zobaczą, jak leje się rzymska krew. Teofil wyczuwał 
narastający gniew Atretesa. Inni też to wyczuli i stopniowo 
wszyscy się uciszyli. 
Młody Rolf stał obok Ruda. W jego błękitnych oczach gorzał ten sam 
ogień, co niegdyś w oczach Atretesa. Długie rude włosy okrywała 
częściowo galea, skórzana czapka, na którą nakładano metalowy 
cassis. Na tym hełmie wyryto runiczne znaki zwycięstwa, a wśród 
nich imię Tiwaza. Rolf trzymał w prawym ręku długą broń sieczną o 
szerokim ostrzu, zwaną spatha, a w lewym - owalną, drewnianą 
tarczę z wyrytym imieniem boga, któremu Rolf służył. Była nim 
rogata, dwoista istota uzbrojona w topór i kosę. Pogański bóg 
Tiwaz. 
Młodością i siłą Rolf wyraźnie górował nad przeciwnikiem. Otwarte, 
czujne spojrzenie świadczyło, że młodzieńcowi nie brak też rozumu. 
Postawę miał dumną, uśmiech wyrażał pewność siebie i pogardę dla 
Rzymianina. Przypominał Teofilowi Atretesa. 
Teofil poczuł się samotny i opuszczony. Zdawał sobie sprawę z 
tego, co ujrzał Rolf: mężczyznę dwa razy starszego od siebie, 
uzbrojonego w krótszy miecz i bez tarczy. Łatwego przeciwnika. 
- Jedno przynajmniej nie ulega wątpliwości - powiedział Teofil, 
uśmiechając się do Atretesa. - Jeśli wygram, będę to zawdzięczał 
wyłącznie łasce Boga. 
- Co on mówi? - spytał Rud, który poczuł się urażony, gdyż Teofil 
odezwał się greką naznaczoną ciężkim akcentem łacińskim. 
- Walczy w imię Jezusa Chrystusa - odparł Atretes dostatecznie 
głośno, by wszyscy usłyszeli jego słowa. 
- I umrze w imię swego Boga - rzekł Rud i skinął głową w stronę 
swego zastępcy. 
Holt rzucił Atretesowi sznur. 
- Zwiąż go - polecił, odwracając się do nich tyłem. 
- Czy sądzą, że zamierzam teraz uciec? - spytał cicho Teofil, 
kiedy Atretes wiązał mu nadgarstki. 
- Tylko wodzowie wchodzą do świętego gaju bez więzów na rękach - 
wyjaśnił spokojnie Atretes i Teofil zobaczył, że rzeczywiście 
wszyscy inni też mają na rękach pęta. - To przypomnienie, że 
wszyscy jesteśmy więźniami Tiwaza - ciągnął szeptem Atretes, 
szarpiąc za sznur, by upewnić się, że węzły nie puszczą. - Uważaj, 
nie przewróć się. 
Atretes powiedział to takim złowieszczym głosem, że Teofil 
zmarszczył czoło. 
- A jeśli się przewrócę? 
Atretes spojrzał na swoich ziomków i zniżył jeszcze bardziej głos. 
- Jeśli zechcą okazać litość, wolno ci będzie dotoczyć się do 
świętego gaju. Jeśli nie, zwiążą ci nogi w kostkach i poślą po tę 
jasnowłosą dziewczynę albo po moją matkę, by podcięła ci gardło i 
zebrała do misy krew, którą złoży w ofierze płynnej Tiwazowi. 
- O Jezu, uchroń mnie przed tym! - Teofil rozejrzał się po 
otaczających go twarzach Chattów. Wiedział od dawna, że Germanie 
są krwiożerczy, ale nie zdawał sobie sprawy, jak daleko posuwają 
się w swoich religijnych obrządkach. - Nie widzę tu nikogo 
nastawionego zbytnio litościwie. - Uśmiechnął się krzywo. 
Atretes roześmiał się posępnie.
- Masz rację, ale z pewnością wolą, by odebrał ci życie Rolf niż 
by ten zaszczyt spotkał niewiastę. 
Spętał Teofilowi nogi. 
Rud i Holt wzięli pochodnie i poprowadzili orszak do lasu. Przed 
Teofilem i Atretesem, a także za ich plecami przewracali się co 
chwila jacyś wojownicy. Teofil z trudem nadążał. Poruszał się 
niezdarnie, mając ograniczone pętami ruchy nóg. Spojrzał na 
otaczających go wojowników i ogarnęło go współczucie. Ich dusze 
były tak samo spętane jak ciała. Skupił na nich swe myśli i w 
rezultacie potknął się o korzeń drzewa. Z najwyższym wysiłkiem 
odzyskał równowagę. 
Atretes zaklął pod nosem. Teofil zdawał sobie sprawę, jakie trudne 
chwile przeżywa Germanin. 
- Przyjacielu - szepnął - cokolwiek się zdarzy tej nocy, pamiętaj 
o jednym: Bóg jest królem. Bóg sprawia, że wszystko dzieje się ku 
korzyści tych, którzy Go kochają i zostali wezwani, by służyć Jego 
celom. Umrę albo zachowam życie, ale nie ma to żadnego znaczenia. 
- Ma. To morderstwo - odparł posępnie Atretes. - Nie masz szans w 
walce z Rolfem. Holt nauczył go wszystkiego, co sam umie, a w 
czasach mojego ojca był najlepszym wojownikiem. Przysięgam, że 
twoja śmierć będzie... 
- Posłuchaj, Atretesie. Postępuj wedle woli Bożej. Nie próbuj 
dopasować się do swojego ludu, lecz odmień się, odnawiając swój 
umysł, abyś mógł pokazać, co jest wolą Boga, co jest dobre, godne 
przyjęcia i doskonałe. Pamiętaj, czego cię uczyłem. 
- Nie umiem być taki jak ty. 
- Jesteś bardziej do mnie podobny niż myślisz. Musisz mnie 
wysłuchać. Mamy bardzo mało czasu. Chrystus swą Boską mocą dał ci 
wszystko, co przynależy życiu. Otrzymałeś pobożność przez 
prawdziwą znajomość Jezusa Chrystusa, który cię powołał. Staraj 
się, abyś został pochwalony jako wojownik, który nie ma się czego 
wstydzić. 
- Jestem wojownikiem i będę postępował jak wojownik. 
- Mówisz jak człowiek, Atretesie. Musisz żyć dla Boga. 
- Mam więc stać z założonymi rękami? 
- Wcale nie. Masz kochać swój lud. 
- Kochać tych ludzi! - warknął, obrzucając pochmurnym spojrzeniem 
Chattów. - Po tym, co zdarzy się tej nocy? 
- Wbrew temu. 
- Byłem wodzem. 
- Otóż to. Czy jako wódz uczestniczyłeś w takich obrządkach? 
Atretes obdarzył go mrocznym spojrzeniem. 
- Wiesz, że tak. 
- Pamiętaj więc o życiu, z którego Chrystus cię wezwał. Pamiętaj, 
jak to jest żyć w mroku. - Popatrzył na upartą, pełną dumy twarz 
przyjaciela. - Atretesie, posłuchaj mnie, na Boga! Pozwól, by ci 
ludzie dostrzegli w tobie owoc Ducha. Pozwól, by Bóg uwolnił twój 
lud spod władzy Tiwaza. Oddaj się całym sercem Bogu i pozwól, by 
On stworzył w tobie miłość, radość, pokój, cierpliwość, 
życzliwość, dobroć, wierność, łagodność i powściągliwość, w ten 
bowiem sposób zostanie ogłoszony Bogiem wszechmocnym. Żadne prawo, 
żadne królestwo nie przemoże tego, co On w tobie zdziałał. 
- Zastanowię się nad tym. 
- Nie! Czyń słowo, którego cię nauczyłem! Krocz drogą godną Jezusa 
Chrystusa! Podobaj się Bogu każdą cząstką swego życia! 
- Łatwiej byłoby mi umrzeć za Niego niż patrzeć, jak giniesz ty! 
- Szatan wie o tym lepiej niż ty. Nie możesz mu ulegać. Trzymaj 
się swojej wiary i szukaj pokoju w Chrystusie. Jeśli umrę, raduj 
się, bo będę z naszym Panem. Nie ma takiej mocy, która 
oddzieliłaby mnie od Chrystusa Jezusa. Wiesz, że nie ma tej mocy 
śmierć. 
Ludzie idący z przodu zatrzymali się. Holt podszedł do nich i 
zobaczyli w świetle pochodni jego zagniewaną i przestraszoną 
twarz. 
- Milczeć! - Spojrzał groźnie na Atretesa. - Znasz prawo. 
Atretes zesztywniał, kiedy go napomniano, ale Teofil skinął tylko 
głową i nie powiedział już ani słowa. 
Kiedy znaleźli się w świętym gaju, Teofil zobaczył ogień rozpalony 
w zabezpieczonym palenisku. Czekał już na nich stary kapłan ubrany 
w grubą białą tunikę z lnu, przetykaną złotym wzorem. Na środku 
widać było stary dąb. Wszyscy usiedli i kapłan wyjął ukryte w pniu 
symbole Tiwaza. Uniósł z czcią złote rogi, żeby wszyscy mogli je 
zobaczyć. Zawsze radował się tą chwilą i mocą, jaka na niego 
spływała. Śpiewając i kołysząc się, umieścił rogi na prostym 
kamiennym ołtarzu nie opodal wiecznie płonącego ognia. 
Atretes uwolnił ręce i nogi Teofila. Zwinął i odłożył sznur. 
Gundrid wyjął zza pasa sztylet i przeciął skórę na przedramieniu. 
Krew spłynęła na święte rogi. To samo uczynił Rud, przekazując 
następnie obrzędowy sztylet Holtowi. Kiedy krew Holta spłynęła na 
rogi, Gundrid wziął od niego sztylet. Położył go sobie płasko na 
obu dłoniach i podsunął Atretesowi. 
- Długo czekaliśmy na twój powrót. Atretesie, synu wielkiego 
Hermuna, najwyższego wodza Chattów, Tiwaz oczekuje na 
potwierdzenie ślubów. 
Atretes nie poruszył się. Patrzył bez słowa na Gundrida. 
Stary kapłan podszedł bliżej. 
- Weź sztylet z moich rąk. - Anomia uprzedziła go już, że Atretes 
przestał wierzyć w Tiwaza. - Jesteś człowiekiem honoru - ciągnął, 
spragniony chwały, jaką byłby otoczony, gdyby sprowadził Atretesa 
na ścieżkę wiary. - Pamiętaj o swoich ślubowaniach. 
Atretes dźwignął się powoli na nogi. 
- Odrzucam Tiwaza - powiedział wystarczająco głośno, by wszyscy go 
usłyszeli. 
Gundrid cofnął się. Chwycił sztylet za rękojeść i przyłożył go 
sobie do boku. 
- Śmiesz powiedzieć coś takiego przed ołtarzem swojego boga? - 
spytał, a jego głos potężniał z każdym wypowiedzianym słowem. 
- Śmiem - powtórzył spokojnie Atretes. Jego oczy płonęły tak samo 
mocnym blaskiem, jak oczy otaczających go Chattów. Przenosił 
spojrzenie z jednej twarzy na drugą przyglądając się ludziom, 
którzy byli niegdyś jego przyjaciółmi, a teraz wpatrywali się w 
niego nieufnie, gniewnie, ze strachem. - Śmiem powiedzieć coś 
więcej. Głoszę, że Jezus Chrystus jest Panem wszystkiego! - 
wykrzyknął i jego głos poniósł się przez święty gaj. 
Powiał posępny wiatr, poruszając liśćmi i gałęziami, i było to 
tak, jakby zjawiła się tu jakaś istota pełna złej woli. Gundridem 
owładnął strach i zaczął się żarliwie modlić, błagając Tiwaza, by 
ten odwrócił od nich swój gniew. Ucichły żaby, ustało brzęczenie 
owadów, wszystkich zebranych przed wiecznym ogniem przeniknął 
chłód i nawet Atretesa ogarnął lęk. Wyczuwał czyjąś obecność - tak 
zimną, że aż palącą. 
Gundrid dorzucił czegoś do ognia i wybuchły wokół niego kolory, 
strzeliły w górę iskry. W powietrzu unosił się smród płonącej 
siarki, który zmieszał się z innymi dziwniejszymi woniami. Oczy 
kapłana uciekły jakby w głąb czaszki i wydawało się, że jakaś siła 
wzięła starca w swe posiadanie. Z jego ust popłynęły niezrozumiałe 
słowa, wypowiadane głosem głębokim i gardłowym, przypominające 
pomruk dzikiego zwierzęcia. 
- Tiwaz przemówił - powiedział Rud i wszyscy zamarli z 
przerażenia. 
Po chwili zaczęli uderzać miarowo bronią o tarcze i łoskot 
potężniał, wypełniając leśną ciemność. 
- Tiwaz! Tiwaz! Tiwaz! 
Imię boga brzmiało jak bicie bębna i narastało, aż kapłan wydał 
przeciągły okrzyk, od którego Atretes poczuł drżenie w trzewiach. 
Włosy zjeżyły się mu na głowie. To, co zawładnęło Gundridem, 
odeszło. 
Ludzie zamilkli. Siedzieli i czekali. 
Oszołomiony Gundrid spojrzał na stojącego przed nim Atretesa. 
Doświadczonym okiem dostrzegł w oczach młodszego mężczyzny błysk 
zwątpienia i lęku. Tiwaz nie stracił jeszcze całkiem swej władzy 
nad nim. 
- Uwiedziono cię, Atretesie - powiedział Gundrid i wskazał 
oskarżycielsko palcem na Teofila. - Tiwaz ujawnił mi ukryte 
motywy, kierujące tym człowiekiem! - Rozejrzał się po 
zgromadzonych wojownikach. - Rzymianin mówi o pokoju - wrzasnął - 
ale przynosi nam kłamstwa i fałszywego boga, chce bowiem osłabić 
nasz lud! - Wyciągnął ramiona, jakby obejmując nimi wszystkich 
obecnych. - Jeśli go posłuchacie, zostaniecie zniszczeni. 
Chattowie zaczęli krzyczeć, przysięgając wierność Tiwazowi. 
Gundrid słuchał, unosząc co jakiś czas ręce i zachęcając ich do 
coraz głośniejszych okrzyków. Patrzył tryumfalnie na siedzącego 
obok Atretesa Rzymianina. Jest lepszy koniec dla rzymskiego psa 
niż honorowa walka z wojownikiem Chattów! 
Sprawiedliwy gniew napełnił Teofila, kiedy patrzył w rozradowane 
oczy starego kapłana. Z całą jasnością, jaką daje człowiekowi Duch 
Święty, widział, że Gundrid nie chce dopuścić do walki. Zamierza 
wmówić wojownikom, że Tiwaz pragnie ludzkiej ofiary. 
"Panie, wolałbym walczyć niż umrzeć na ołtarzu szatana! Co będzie 
z tymi ludźmi? Jeśli zawrą plemienne przymierze i powstaną 
przeciwko Rzymowi, zostaną unicestwieni jak Żydzi." 
Panował ogłuszający zgiełk. 
Teofil zerwał się na równe nogi. 
- Sprowadzono mnie tu, bym walczył z waszym wojownikiem w celu 
rozstrzygnięcia sprawy przymierza plemiennego! - krzyknął, 
rzucając im wyzwanie. Ogłuszający łoskot ucichł, kiedy wystąpił 
śmiało na środek kręgu i spojrzał prosto w oczy Gundridowi. - A 
może wasz bóg boi się wyniku tej walki? 
Wojownicy zaczęli wykrzykiwać prosto w swoje tarcze. Rolf zerwał 
się jednym skokiem i wyszedł na środek kręgu. Był spragniony 
walki. 
- Umrzesz, Rzymianinie! 
- Za Tiwaza! Za Tiwaza! 
Teofil zrzucił pas. 
- Jezu Chryste, nie opuszczaj mnie! Daj mi siłę i wytrwałość - 
powiedział i dobył miecz z pochwy. - Niechaj będzie to walka o 
Twoją chwałę, Panie. 
Cisnął pas w ciemności. 
"Rzuć też miecz" - usłyszał cichy, spokojny głos. 
Teofil poczuł się nagle, jakby uszło z niego całe powietrze. Dłoń 
stała się śliska od potu, serce biło mu jak młot. 
- Panie? - szepnął z niedowierzaniem. 
"Miecz!" 
- Jezu, chcesz, bym umarł? 
Młody wojownik Chattów szedł w jego stronę z dzikim uśmiechem na 
twarzy, spragniony tego, by jak najszybciej użyć spathy, którą 
zaciskał w dłoni. 
"Kto mieczem wojuje, od miecza ginie." 
Teofil odetchnął głęboko przez nos, a potem wypuścił powietrze 
ustami. 
- Niechaj tak się stanie. 
Cisnął miecz w ciemności. 
Rolf przystanął zaskoczony, wyprostował się i zmarszczył brwi. 
- Co robisz? - krzyknął Atretes, widząc, że gaśnie ostatni promyk 
nadziei. 
Teofil nie zwrócił na niego uwagi. 
"Panie, Panie! - modlił się. - Mam stać i czekać na śmierć? Czy 
mam pozwolić, by porąbał mnie na kawałki jak jagnię przeznaczone 
na rzeź? Myślałem, że przyszedłem tu zapobiec wojnie." 
Jozue. Samson. Dawid. Trzy imiona rozbrzmiewały w jego głowie jak 
bicie bębna. Jozue. Samson. Dawid. 
- Zabij go! - wrzasnął Gundrid, czując, jak przenika go 
przerażenie. - Nie zwlekaj! 
Wojownicy zerwali się ze swoich miejsc, gdyż Rolf wykrzyknął: 
"Tiwaz!" i rzucił się do ataku. Machnął mieczem z taką siłą, że 
przeciąłby ciało Teofila na pół, gdyby Teofil nie zanurkował w 
lewo i nie obrócił się, by wymierzyć młodzieńcowi cios pięścią w 
tył głowy. Hełm wygiął się i wojownik opadł na kolano. 
Teofil przeszedł na skraj kręgu i czekał. Atretes patrzył na niego 
z niedowierzaniem. 
- Skończ z nim! 
Jednak Teofil tego nie uczynił. Rolf dźwignął się na nogi, 
potrząsnął głową. Teofil ani drgnął. Rolf obrócił się, ale nie był 
w stanie skupić wzroku. Oddychał ciężko, twarz mu płonęła. Zanim 
rozjaśniło się mu w głowie, podniósł miecz i rzucił się przed 
siebie. 
Teofil ze zręcznością doświadczonego atlety zrobił unik i z całej 
siły uderzył chłopca w splot słoneczny. Rolf potknął się, ale nie 
upadł. Teofil, dysząc ciężko, zadał mu straszliwy cios pięścią i 
młodzieniec zwalił się jak kłoda. Rozpaczliwie próbował nabrać 
powietrza w płuca, ale po chwili opadł na plecy i leżał nieruchomo 
z rozpostartymi ramionami i nogami. 
Żaden z wojowników nie poruszył się, nie śmiał odetchnąć. Walka 
trwała krócej niż minutę i oto ich najlepszy wojownik leżał na 
ziemi jak martwy. 
- Cała chwała Tobie, Panie - powiedział głośno Teofil. 
Podniósł głowę, obrócił się i spojrzał prosto w oczy kapłana. 
Gundrid trząsł się ze strachu. Panowała grobowa cisza. 
Teofil przyklęknął na jedno kolano i przyłożył dłoń do szyi Rolfa. 
Poczuł mocny puls. Położył potem dłoń na piersi wojownika i 
poczuł, jak się unosi. Rolf znowu oddychał. Teofil wyjął z jego 
ręki spathę i wstał. Spojrzał na Atretesa i ujrzał, że szarpią nim 
sprzeczne uczucia. Oto bowiem leży powalony wojownik Chattów, 
ziomek Atretesa. 
Teofil powiódł powoli spojrzeniem po kręgu twarzy. Widział, jak 
starają się utwardzić serca, by z godnością przyjąć śmierć Rolfa. 
Holt zamknął oczy, gdyż u stóp Teofila leżał syn poległego brata. 
Żaden z wojowników nie uczyniłby nic, żeby powstrzymać Teofila od 
zabicia Rolfa. To sprawa honoru. 
Teofil cisnął miecz do stóp Ruda. 
Zaskoczony wódz przyjrzał się jego twarzy. Po chwili skinął 
sztywno głową. 
- Nie będzie przymierza. 

Rozdział VII 


Chociaż mieszkańcy wioski nadal unikali Teofila, już wkrótce 
wszyscy zauważyli, że dzieci garną się do niego bez żadnego 
strachu czy nieufności. Śpiewał przy pracy i dzieciarnia 
przychodziła, żeby go posłuchać. Z początku trzymała się z daleka, 
kryjąc się za drzewami albo wspinając się na gałęzie, by patrzeć 
na niego z góry. Stopniowo dzieci ośmielały się. Jakiś mały 
śmiałek rzucił z wysokości gałęzi pytanie i Teofil wyprostował 
się, żeby mu odpowiedzieć. W jego słowach było tyle ciepła i 
przyjaźni, że dzieci opuściły swoje powietrzne kryjówki, 
powychodziły spoza pni i usiadły w słońcu na trawie, by go 
posłuchać. 
Teofil zaś snuł opowieści. 
Jakaś zatrwożona młoda matka przybiegła po swojego syna. 
- Nie przychodź tu. Anomia powiedziała, żebyś trzymał się daleko 
od tego człowieka. Chcesz sprowadzić na nas gniew Tiwaza? 
Dziecko wyrywało się i piszczało. 
- Chcę usłyszeć koniec historii! 
- Musisz być posłuszny matce - powiedział siedzący na trawie 
Teofil. - Historia może poczekać. 
- Dzieci! - krzyknęła kobieta, wymachując rękami. - Idźcie do domu 
i nie przychodźcie tu, bo Anomia dowie się o wszystkim. Nuże! 
Teofil siedział dłuższą chwilę ze spuszczoną głową. W końcu 
westchnął, wstał i wrócił do korowania pni i ociosywania belek na 
swój grubenhaus. W pewnym momencie wyczuł, że ktoś się mu 
przygląda. Przerwał pracę, rozejrzał się i zobaczył mężczyznę 
stojącego dość daleko w cieniu. Nie widział, kto to jest, a i 
tamten nie zamierzał podejść bliżej. Teofil wrócił więc do pracy. 
Kiedy po chwili podniósł głowę, mężczyzny już nie było. 

Rispa była już zmęczona ciągłymi kłótniami między Warusem i 
Atretesem. Bolała ją głowa. Miała wrażenie, że Chattowie mają 
zwyczaj pić przed każdą poważną rozmową. Do tych dwóch dołączali 
inni wojownicy, aż w domu robił się tłok od pijanych piwem lub 
miodem mężczyzn. Rolf pełnił straż, siedząc z posępną miną pod 
ścianą. Przysłuchiwał się z błyszczącymi błękitnymi oczami 
rozmowie, ale sam nie zabierał głosu. 
Upór Warusa, który ani myślał słuchać, ścierał się z gryzącą 
ironią Atretesa. Rispa kurczyła się wewnętrznie, gdyż uwagi, jakie 
rzucał jej mąż, podsycały tylko wściekłość Warusa. Czy Atretes 
zapomniał wszystkiego, czego nauczył go Teofil? 
Żałowała, że nie ma tu Frei, gdyż matka Atretesa umiała 
doprowadzić do tego, że burza zmieniała się w rozsądną rozmowę, 
ale Freja była w świętym lesie, gdzie medytowała i modliła się do 
Tiwaza. 
"Panie, pomóż, by otworzyły się jej oczy." 
Rispa miała ochotę krzyknąć, żeby przestali, ale wiedziała, że na 
nic by się to zdało. Kiedy próbowała coś powiedzieć, nikt nie miał 
zamiaru jej słuchać - nawet Atretes, który często przestawał 
panować nad swoimi uczuciami. Z początku myślała, że po prostu nie 
chcą słuchać kobiety. Jednak inne traktowano z szacunkiem. 
Słuchano ich słów. Brano je pod uwagę. 
Atretes powiedział jej, że Chattowie wnosili żonom w wianie bydło, 
one zaś dawały im broń. Małżeństwo było związkiem na całe życie i 
kobiety dzieliły z mężczyznami wszystkie koleje życia. Kobiety 
dostarczały żywność na pole bitewne, a nawet zostawały tam, by 
zagrzewać mężów i synów do walki. Chattowie wierzyli, że kobiety 
zamieszkuje żywioł świętości i dar prorokowania, co tłumaczy, 
dlaczego z taką grozą patrzono na Freję i Anomię. 
Dopiero kiedy przypadkiem usłyszała rozmowę Frei z Warusem, 
zrozumiała, dlaczego nikt nie chce słuchać, co ona ma do 
powiedzenia. Okazało się, że Anomia, dbając o to, by nie liczono 
się z Rispą, ostrzegła wszystkich, że młoda Jonka przybyła tutaj, 
by wywieść ich na manowce. 
Rispa nie powiedziała o tym ani słowa Atretesowi, gdyż bała się 
tego, co jej mąż może zrobić. Anomia rozbudzała w nim namiętności, 
które lepiej pozostawić w uśpieniu, im mniej więc będzie miał z 
nią do czynienia, tym lepiej. 
Rispa musiała więc pogodzić się ze swoją sytuacją. Słuchała, jak 
przekrzykują jeden drugiego i obsługiwała ich, ani na chwilę nie 
ustając w godnej i wytrwałej modlitwie. 
"Boże, pokaż mi, co mam czynić. Pokaż, jak postępować. Daj mi 
Twoją miłość do tych ludzi. Pozwól, bym ukryła się w Twoim pokoju 
i by burza nie wstrząsnęła moją wiarą." 
Nawet podając jadło mężczyznom dyskutującym z Atretesem, 
medytowała nad Pismem, którego uczyli ją Szczepan i Teofil. 
Mężczyźni wokół niej napełniali co i raz rogi miodem albo piwem. 
Przypominała sobie psalmy mówiące o panowaniu Boga, Jego opiece i 
miłości, a wokół niej trwała kłótnia. 
"Pan jest moim pasterzem, nie brak mi niczego." Raz po raz 
powtarzała sobie powoli te słowa, żeby ukoić nerwy, a potem 
jeszcze wolniej, by smakować je, gdyż niosły pokój, za którym tak 
tęskniła, pokój przekraczający wszelką możliwość zrozumienia. 
Nie spodziewała się, by ktoś zwrócił na nią uwagę. 
- Winny! Niby dlaczego mam być winny? - złościł się Warus, stając 
z twarzą wykrzywioną gniewem na swojej zdrowej nodze. 
- Siadaj i wysłuchaj mnie! - krzyknął Atretes. 
- Dość się ciebie nasłuchałem! Kłaniaj się przed tym swoim słabym 
Bogiem, ale ja ani myślę! Mam wybaczać? Nigdy nie zegnę przed Nim 
karku. 
- Zegniesz ten swój kark albo trafisz do piekła! 
Przestraszony Kaleb przyłożył rączki do uszu i zaczął płakać. 
Rispa podniosła go i przytuliła, przemawiając łagodnie, żeby ukoić 
jego lęk. 
Atretes coraz szybciej tracił cierpliwość. 
- Weź go na dwór! Zabierz go stąd! 
Wyszła z domu, dziękując Bogu za chwilę wytchnienia. Odetchnęła z 
ulgą i wtuliła twarz w szyję synka. Jak pięknie pachnie dzieckiem! 
- On nie gniewa się na ciebie, kochanie - powiedziała, całując 
Kaleba. - Złości się na świat. 
Przybiegły dzieci Marty, spragnione zabawy z małym kuzynem. Rispa 
roześmiała się i postawiła Kaleba na ziemi. Większość tutejszych 
dzieci biegała nago, okryta brudem. Matki dbały tylko o to, żeby 
nie odeszły za daleko, a poza tym pozwalały im włóczyć się, gdzie 
chciały, i bawić się, ile dusza zapragnie. Kaleb był tak samo jak 
ona zachwycony tym rozbrykanym towarzystwem. Cóż za odmiana po 
wściekłej kłótni w domu. 
- Elza! Derek! - krzyknęła Marta zajęta tkaniem przy drzwiach 
swego domu. - Zostawcie Rispę, nie zawracajcie jej głowy. 
- One mi nie przeszkadzają - powiedziała z uśmiechem Rispa. 
Marta nie zwróciła na nią uwagi. 
- Derek! Wracaj do domu! 
Uśmiech zamarł na twarzy Rispy. Dzieci zrobiły pochmurne miny, ale 
poszły posłusznie do matki. Inne też musiały wrócić do swoich 
matek i w końcu Rispa została sama na ulicy z Kalebem, który 
kręcił się to tu, to tam, wykrzykując coś z podnieceniem. Marta 
powiedziała kilka słów dzieciom i skłonieniem głowy wskazała im 
las. Próbowały się spierać, ale szybko uciszono je i kazano iść do 
lasu. Elza spojrzała smutno na Rispę. 
- Idź, Elzo! 
Kaleb chciał pobiec za dziećmi. 
- Za! Za! Za! - wykrzykiwał, podążając niezdarnie za starszą 
kuzynką. Elzie łzy napłynęły do oczu, ale pobiegła dalej. Kaleb 
upadł. Dźwignął się i znowu zaczął krzyczeć: - Za!... Za!... 
Rispa poczuła się zraniona. Pochyliła się i postawiła Kaleba. 
Otrzepała lnianą tunikę dziecka i pocałowała je. Potem podniosła 
synka i spojrzała w stronę Marty. Jak mogła zrobić coś takiego? 
Wtuliła znowu twarz w szyję dziecka i modliła się. 
- Panie, uwolnij mnie od gniewu - szepnęła, starając się zapanować 
nad łzami, które napływały jej do oczu. Podniosła głowę i 
zobaczyła, że Marta siedzi ze spuszczoną głową i dłońmi 
splecionymi na podołku. 
Gniew Rispy ulotnił się. Jej szwagierka nie ma w sobie ani krzty 
okrucieństwa. Po prostu się boi. Kiedy Marta podniosła głowę, 
Rispa uśmiechnęła się do niej łagodnie, żeby pokazać, że nie żywi 
żadnej urazy. Dobrze pamiętała, jak to jest żyć w mroku i czuć 
strach. 
- Pójdziemy na spacer i odwiedzimy Teofila - szepnęła i ruszyła 
ulicą. 
- Teo!... Teo!... 
- Tak, Teo. 
Postawiła Kaleba na ziemi, wzięła go za rączkę i starała się 
dostosować swój krok do jego niepewnych kroczków. 
Grubenhaus Teofila był już prawie gotowy. Na otwartej przestrzeni 
przed domem płonął ogień, ale samego Teofila nie było w pobliżu. 
Zaciekawiona Rispa weszła do wkopanego w ziemię domu. Od czasu, 
kiedy była tu po raz ostatni, pogłębił wykop, który miał teraz 
pięć stóp głębokości, dziesięć szerokości i dwanaście długości. W 
kącie zobaczyła siennik i dwa grube, wełniane pledy. Koło siennika 
leżał starannie poukładany dobytek Teofila. 
Nad wykopem wzniesiono prostą, drewnianą nadbudowę, zwieńczoną 
wspartym na sześciu słupach rusztowaniem dachowym z nachylonych 
ukośnie belek, które przymocowano do kalenicy. Ściany wykonano z 
grubo ociosanych desek, dach przykryto strzechą, podłogę stanowiła 
ubita glina. 
Grubenhaus pachniał czystą, żyzną ziemią. Było w nim zimno, ale 
Rispa wiedziała, że w zimie wystarczy niewielki ogień, by panowało 
tu przyjemne ciepło. 
- No i co ty na to? - spytał Teofil, który stanął w tym momencie w 
drzwiach nad nią. 
Zaskoczona, obróciła się i podniosła głowę, żeby na niego 
spojrzeć. Oparł się jedną ręką o nadproże, pochylił i uśmiechnął 
do niej. 
- Wydaje się przytulniejszy niż długi dom Warusa. 
Natychmiast zaczęła żałować tych słów. Nie chciała przecież 
krytykować brata Atretesa. 
Kiedy wyszła na słońce, Teofil wziął od niej Kaleba i podniósł go 
wysoko. Potrząsał nim, doprowadzając dziecko do wybuchów śmiechu. 
Z uśmiechem przyglądała się tej zabawie. Atretes był tak 
zaprzątnięty kłótniami ze swoimi współplemieńcami, że nie miał ani 
chwili dla Kaleba. 
Zobaczyła, że Teofil piecze na rożnie nad ogniskiem przyprawionego 
ziołami królika. 
- Smaczny, tłusty królik - powiedział. - Zostań, żeby podzielić ze 
mną posiłek. 
- Zostanę, ale podziel się z Kalebem. Ja nie jestem zbyt głodna. 
Przyjrzał się jej uważnie i spostrzegł, że jest czymś bardzo 
zmartwiona. 
- Coś nie tak? 
- Jak na tę sytuację, wszystko układa się nie najgorzej - odparła 
wymijająco, widząc jego spojrzenie. - Dzieli się Ewangelią. Prawdę 
mówiąc, wykrzykuje ją wniebogłosy. A Warus i inni wrzeszczą mu tak 
samo głośno o mocy Tiwaza. - Usiadła i potarła skronie. - Nie 
słucha ich. Oni nie słuchają jego. Jednym słowem, nikt nie słucha 
nikogo. 
- Bóg dokonuje swego dzieła w ludziach mimo ich wad, a często 
poprzez te wady. 
Postawił Kaleba i klepnął go lekko w pupę. 
Spojrzała na niego ze smutkiem. 
- Chciałabym w to wierzyć, Teofilu, ale kiedy patrzę na Atretesa, 
kiedy go słucham, nie widzę różnicy między nim a tamtymi. Poza 
tym, że go kocham. Tak bym chciała, żeby panował nad swoim 
językiem! 
Kaleb usiadł obok niej i bawił się trawą. Pogładziła go z 
czułością po czarnych włosach. 
- Warus i pozostali są uparci, dumni i gwałtowni ponad wszelką 
miarę. Ale Atretes jest dokładnie taki sam. Czasem wydaje mi się, 
że zaraz chwyci Warusa za gardło i udusi, jeśli ten nie zechce 
uwierzyć, iż Jezus jest naszym Panem. 
- Przeżywałem już tego rodzaju zawód. - Teofil uśmiechnął się. - 
Droga do Germanii była naprawdę długa. 
Odwzajemniła mu uśmiech. Ona też pamiętała to doskonale - nawet 
lepiej niż on - i bała się, by Atretes nie stał się znowu takim 
człowiekiem jak dawniej. 
Bolała ją głowa. Znowu potarła skronie. 
- Trzeba było cudu, żeby zmienić sposób myślenia Atretesa o 
Jezusie. 
- Cuda zdarzają się wokół nas codziennie, Rispo. 
Wstała wzburzona. 
- Wiesz, jaki cud mam na myśli. Żeby przekonać tych ludzi, słońce 
musiałoby zajść w samo południe. 
- Siadaj - rozkazał łagodnym głosem i Rispa posłuchała. 
- Atretes wcale się nie zmienił, Teofilu. Jest gniewny tak samo 
jak dawniej. Nigdy nie widziałam, żeby ktoś tak się upierał przy 
swoim zdaniu. A kiedy już się uprze, gotów byłby kopniakami i 
wrzaskami zapędzić swoich ludzi do królestwa Bożego, czy chcą 
tego, czy nie. 
Nie mogąc usiedzieć na miejscu, wstała, żeby obrócić królika nad 
ogniem. 
Kiedy usiadła z powrotem, Teofil uniósł kąciki ust w uśmiechu 
pełnym rozbawienia. Rispę przepełniała potrzeba działania. Gdyby 
była żołnierzem, kazałby jej przebiec odpowiedni dystans. 
- Czy pamiętasz, jak powiedziałeś mi, że słowo Boże jest mieczem 
prawdy? 
- Pamiętam. 
- No i Atretes wziął to sobie do serca. Tnie na prawo i lewo 
swoimi słowami. Atakuje bezlitośnie swoich ziomków. Ewangelia 
stała się w jego rękach orężem do walki z innymi. 
Teofil usiadł i zacisnął dłonie między kolanami. 
- Nauczy się. 
- Kiedy już rzuci tych ludzi z powrotem w ramiona Tiwaza? 
- Nadal w tych ramionach pozostają. 
- A on skłoni ich do wyrwania się z tego uścisku? Teofilu, boję 
się o nich wszystkich. Boję się o Martę i jej dzieci. Boję się, i 
to najbardziej, o Atretesa. Płonie wiarą, ale co z miłością? 
Zastanawiała się czasem, czy Atretes bardziej się nie troszczy o 
ocalenie swej dumy niż duszy. 
- Czegóż możesz się lękać, Rispo? - spytał spokojnie Teofil. - Czy 
naprawdę myślisz, że zamysł Boży się nie powiedzie z powodu 
słabości jednego człowieka? 
Jego spokój był jak oliwa wylana na wzburzone morze myśli, 
kłębiących się w jej głowie. Wiedziała, o co w gruncie rzeczy 
Teofil pyta. Czy ona, Rispa, wierzy, że Bóg jest królem? Czy 
wierzy, że Bóg ma swoje zamysły co do niej, Atretesa i wszystkich 
tych ludzi? Czy ma dość wiary w Jezusa, by wiedzieć, że dokończy 
On dzieła, które rozpoczął? 
Stanęło przed nią jedno jedyne pytanie, mocne i proste: "W kim 
pokładasz wiarę, Rispo? W innych? W sobie? Czy we Mnie?" 
Łzy trysnęły jej z oczu. 
- Moja wiara jest słaba. 
"O Panie, Boże mój, jestem tak kruchym naczyniem. Żałosnym. 
Śmiesznym. Czemu znosisz cierpliwie moją słabość?" 
- Masz to, co dał ci Bóg. 
- Mam za mało. 
- Któż lepiej niż Bóg wie, czego ci potrzeba? 
Podniosła twarz do słońca. Chciała przywrzeć do jego słów, trzymać 
się ich z całej siły. Spuściła głowę i zamknęła oczy. 
- Rano, kiedy wszyscy się modlimy, Atretes jest pełen spokoju. 
Jest szczęśliwy. Rano wiem, że nic nie powstrzyma Pana przed 
spełnieniem celu, jaki nam postawił. Jestem wtedy pełna spokoju i 
nadziei. 
Spojrzała na swego przyjaciela i zapragnęła stać się bardziej do 
niego podobna. 
- Później jednak, kiedy słucham tych gniewnych wrzasków, zaczynam 
zastanawiać się, kto naprawdę włada. 
Podniosła wzrok na błękitne niebo i przepływające po nim białe 
chmury. 
- Czasem pragnę, by Jezus wrócił natychmiast, w tej minucie, i 
uporządkował wszystko. Pragnę, by wstrząsnął ziemią i otworzył ich 
oczy na knowania szatana. Wtedy bowiem i Warus, i Freja, i Marta, 
wszyscy, którzy żyją w strachu przed Tiwazem, dowiedzieliby się, 
co jest prawdą. - Przypomniała sobie twarz Marty. Biedna kobieta, 
przestraszona i zawstydzona! - Pragnę, by ujrzeli Jezusa w całym 
majestacie i chwale pochodzącej z nieba. Wtedy wiedzieliby, że 
Tiwaz jest niczym. Wtedy staliby się wolni. 
- Nie wszyscy, którzy widzieli znaki i cuda dokonywane przez 
Jezusa, byli przekonani, że jest On wcielonym Synem Boga. 
- Atretes dał się przekonać. 
- Atretes był do tego gotowy. Ktoś zasiał ziarno, nim jeszcze go 
poznałaś. 
- Hadassa. 
- Łaknął Chrystusa. Nie mamy wcale pewności, że cuda sprowadzą 
wiarę, nigdy bowiem nie są ważniejsze niż orędzie zbawienia. 
- Tak. Czekajmy i nie traćmy nadziei. I nie ustawajmy w modlitwie. 
Uśmiechnął się i nie dodał ani słowa. 
- Cierpliwość nigdy nie była moją cnotą, Teofilu - westchnęła 
Rispa. 
- Nauczysz się jej. 
- Czasem martwię się, że nie będę umiała do niej dojść. - 
Uśmiechnęła się z zadumą. - A czy ty nie pragniesz, by Jezus 
przyszedł tu teraz i wybawił nas od wszelkich kłopotów? 
- Pragnę. Każdym mym tchnieniem. 
Roześmiała się. 
- Chwała Bogu, że nie jestem w tym sama. Mam pewien pomysł. Może 
byśmy wybudowali dom ku czci Pana, zamknęli się w nim i nigdy go 
już nie opuszczali. 
Chociaż był to tylko żart, dostrzegł w jej oczach rozpacz, 
dostrzegł, jak bardzo jest nieszczęśliwa. 
- Jakie światło może bić z zamkniętego domu? Bóg chce, byśmy żyli 
w świecie, nie zaś zamknięci przed światem. 
Jej uśmiech zgasł, górę wzięło poczucie zawodu. 
- Atretes nie kryje się przed światem. Staje na środku areny i 
chłoszcze każdego, kto chce stawić mu czoło. Jednakowo karci swego 
brata, krewnych i przyjaciół. - Wskazała ręką w stronę wioski. - 
Kiedy wychodziłam, przekrzykiwali się z Warusem. A chodziło im o 
pokój Boży! I czym byłby taki pokój dla Chattów. Chodziło o pokój, 
Teofilu! Jakże mogą cokolwiek zrozumieć, jeśli w ten sposób im o 
tym mówi? 
- Jeszcze się nauczy, Rispo. Nauczy się. Musimy okazywać mu 
cierpliwość. 
- Jak on tym, których chce przekonać? 
- Nie, lecz cierpliwość, jaką Bóg okazuje nam. Wbrew temu, co 
myślisz, nie Atretesem winnaś najbardziej się martwić. Przede 
wszystkim musimy myśleć o Bogu. 
- Wiem, ale... 
- Wiesz. Czy jednak postępujesz wedle tego, co wiesz, czy wedle 
tego, co czujesz? 
Usiadła. Poczuła ogromny smutek. Zawsze była pierwsza do mówienia, 
a ostatnia do słuchania. To jedna z jej słabości. Podobnie jak 
słabością Atretesa jest wybuchowy charakter i to, że wszystko w 
nim goreje, bo niczego nie potrafi zapomnieć. 
Teofil wstał i obrócił królika na rożnie. 
- Spójrz na Atretesa jako na dziecko w wierze. Uczy się chodzić, 
wspierając się na wierze, jak Kaleb uczył się chodzić na swoich 
nóżkach. Pamiętasz, jak ciągle potykał się i upadał. Czasem nawet 
się zranił. Był niezdarny. Chodził tam, gdzie nie powinien. I 
często płakał z rozdrażnienia. - Wyprostował się i wskazał głową 
na zalaną słońcem łąkę. - Spójrz na niego teraz. - Kaleb uganiał 
się właśnie za motylem. - Z każdym dniem jego kroki są pewniejsze. 
Uśmiechnął się do niej i ciągnął: 
- Tak samo jest z nami. Uczymy się chodzić u boku Chrystusa. Jest 
to proces, nie zaś coś raz na zawsze osiągniętego. Postanawiamy 
przyjąć Pana i jesteśmy zbawieni, ale na tym nie koniec. Musimy 
zabiegać usilnie o uświęcenie samych siebie. Przekażę ci wszystko, 
co wiem z Pisma. Ty będziesz wprowadzała Boże słowo w codzienne 
życie. Sama prawda będzie dla tych ludzi najlepszym świadectwem. 
- Ale rozejrzyj się wokół siebie. Ileż tu rzeczy przeciwnych do 
tego, co Bóg wskazał nam jako prawe. 
- Nie jest naszym zadaniem odmieniać życie tych ludzi. Nie jest 
nim walka z pogańskim bóstwem, jak nie jest zadaniem Atretesa 
wbijanie im siłą do głów wiary w Chrystusa. Naszym zadaniem jest 
poświęcić całe życie temu, by spodobać się Bogu. Po prostu! Musimy 
wszystkie wysiłki skupić na tym, by myśleć tak, jak myśli Bóg, 
patrzeć na siebie i na innych tak, jak On patrzy, chodzić tak, jak 
On chodził po świecie. To zadanie naszego życia. 
- Uważasz więc, że nie powinnam pouczać Atretesa? 
- Owszem, powinnaś. Ale łagodnie. W cztery oczy. I tylko wtedy, 
gdy będzie gotów do tego, by cię wysłuchać. 
- Próbowałam. Układałam sobie wszystko w głowie, a potem 
otwierałam usta i wszystko było nie tak. A czasem, kiedy ja 
powiedziałam coś właściwie, on zrozumiał niewłaściwie. 
- Ja też z nim rozmawiałem. I trwam przy tym: Duch Święty będzie 
dokonywał w nim swego dzieła bez naszego udziału, a może wbrew 
temu, co my będziemy robić i mówić. - Chyba że Atretes postanowi 
zdławić w sobie ten łagodny, cichy głos, który wezwał go po raz 
pierwszy. Teofil modlił się bezustannie, by nigdy do tego nie 
doszło. - Atretesa czeka teraz straszniejsza walka niż jakakolwiek 
z tych, które stoczył na arenie. 
Rispa wiedziała o tym i miała ochotę się rozpłakać. 
- Przegrywa - powiedziała ze smutkiem. 
"O Boże, czyż nie dość już walczył w swym życiu?" 
Teofil patrzył, jak Rispa wstaje i idzie do Kaleba. Wyjęła mu z 
buzi kamyk i odrzuciła daleko. Ocierając mu brud z twarzy skrajem 
szala, przemawiała do niego łagodnie, a potem pogłaskała go po 
głowie. Uśmiechnęła się, patrząc, jak Kaleb maszeruje w stronę 
kupy żyznej ziemi, którą Teofil wyrzucił z wykopu pod grubenhaus, 
by rozrzucić ją potem pod uprawy. 
Wróciła. Był ciepły dzień, a jednak ciaśniej otuliła się szalem. 
- Atretes mnie nie słucha. 
- Słucha. A co ważniejsze, patrzy. Odkąd go znam, nie odrywa od 
ciebie wzroku. 
Zaśmiała się. 
- Nie dlatego, że jestem chrześcijanką. 
Jego uśmiech sprawił, że oblała się rumieńcem. 
- To prawda, na początku wpatrywał się w ciebie z niezbyt 
chwalebnymi zamysłami, lecz ujrzał piękną, młodą kobietę dającą 
świadectwo swojej wierze. Szłaś drogą Pana i to na niego wpłynęło. 
I będzie wpływać nadal. 
- Szłam tą drogą bardzo niepewnym krokiem, Teofilu.
Ileż razy wyrwały się z jej ust słowa, których potem żałowała? 
- Dlatego cię napominam. Grzech, którym winniśmy się martwić, to 
grzech w naszym własnym życiu. Jest przyczyną wszystkich ludzkich 
nieszczęść, źródłem trwogi. Powierz Atretesa Bogu. 
Wstała, podbiegła do Kaleba i przyniosła go bliżej. Kiedy znowu 
usiadła koło niego, zauważył, że to, co powiedział, bardzo ją 
poruszyło. 
- Mam wrażenie, jakby nie widział, co robi. Ani co się wokół niego 
dzieje. Anomia ma ogromny wpływ na tych ludzi. Warus pije każde 
słowo z jej ust. Ona zaś nie boi się Boga, jak nie boi się Tiwaza, 
którego przecież czci. 
Teofil dobrze wiedział, że tak jest naprawdę, ale nie chciał 
rozmawiać teraz o młodej kapłance. 
- Bóg przemawia codziennie do tych ludzi. Chattowie są ulepieni z 
tej samej gliny co my. Są tak samo potomkami Adama i Ewy. 
Rozejrzyj się wokół siebie, Rispo, i bądź pewna, że całe dzieło 
stworzenia mówi im o chwale Boga. I nawet jeśli się opierają, 
jeśli nie chcą niczego widzieć, Bóg obdarzył ich jeszcze czymś. 
Sumieniem. 
Teofil pochylił się do przodu. Chciał za wszelką cenę uśmierzyć 
jej niepokoje. 
- Sumienie Atretesa zna jego wewnętrzne motywy i prawdziwe myśli z 
czasów, kiedy nie został jeszcze odkupiony przez Jezusa i nie 
otrzymał Ducha Świętego. Bez względu na to, jak bardzo starał się 
usprawiedliwić siebie samego i swoje czyny, sumienie dane przez 
Boga nie pozwala mu na to. 
Skinął głową w stronę świętego gaju. 
- Czy przyjrzałaś się Frei? Czy przyjrzałaś się naprawdę? Zmaga 
się z siłami, które ją zniewalają. Nękają ją. Nie może zaznać 
wytchnienia. Jak Atretes cierpiał z powodu dręczących go demonów, 
tak cierpi ona z powodu swoich demonów. Sumienie ostrzegało go, 
choć nie miał tej świadomości, przed sądem Bożym i piekłem. Tak 
samo sumienie ostrzega teraz ją. Sumienie nie dawało mu spokoju, 
gdyż zgrzeszył. Tak samo jest teraz z Freją. Grzech powoduje 
poczucie winy. 
- Przecież żadne z nich nie odpowiada za to, co się mu 
przydarzyło. Nie było winą Atretesa, że zrobiono z niego 
gladiatora. 
- Cokolwiek czynimy, dokonujemy wyboru. Okoliczności nie niweczą 
różnicy między dobrem a złem. 
- Straciłby życie. 
- Być może. 
- Być może? Wiesz, że by go zabili i że umarłby nie odkupiony! 
Uśmiechnął się kącikami ust. 
- Widziałaś Rolfa. Powinienem już nie żyć. Pogodziłem się ze 
śmiercią, kiedy stanąłem naprzeciwko niego. Pogodziłem się, że 
nadszedł czas, bym umarł za Pana. Rolf jest młodszy, silniejszy, 
szybszy, przebieglejszy. Nie miałem tamtego wieczoru tarczy, a Bóg 
kazał mi odrzucić miecz. I kto zwyciężył? 
- Ty. 
- Nie, Rispo. - Uśmiechnął się do niej z czułością. - Zwyciężył 
Bóg. 
Zdjął królika z rożna i zawołał Kaleba. Rispa przyglądała się, jak 
dzieli królika na kawałki i odrywa od kości małe cząstki, by 
przestygły dla Kaleba. Czekając, aż wystygną, bawił się z 
dzieckiem tak samo swobodnie, jak swobodnie przedtem z nią 
rozmawiał. Patrzyła na niego i jej serce wypełniało się miłością. 
"Panie, cóż poczęlibyśmy bez niego. Ojcze, nigdy byśmy sobie nie 
poradzili, gdybyś nie przysłał go nam w Efezie. Dlaczego Atretes i 
ja nie możemy być bardziej do niego podobni? Oczywistość jego 
wiary rzuca się w oczy wszystkim dokoła. Moja wiara jest w 
najlepszym razie licha, Atretes zaś odpycha ludzi od wiary. O 
Panie, cóż byśmy uczynili bez mądrej rady Teofila?" 
I kiedy rozmyślała o tym wszystkim, jej serce przeszył nagły, 
niezrozumiały ból. 
Czuła zamykającą się wokół nich ciemność, która starała się zakryć 
całe światło. 

Rozdział VIII 


Atretes wyszedł z długiego domu. Krew wrzała w nim z gniewu, 
napierając gorącą falą na żyły. Gdyby został jeszcze chwilę w 
środku, rzuciłby się z pięściami na brata i stanął do walki z 
innymi. Oby Bóg zesłał im na głowy deszcz siarki! Zasłużyli na to. 
Zobaczył po drugiej stronie ulicy zajętą tkaniem Martę i podszedł 
do niej. 
- Czy widziałaś Rispę? 
- Poszła tam - odparła, nie podnosząc na niego wzroku. Miała 
dziwnie bladą twarz. 
- Płakałaś? 
- Skąd ci to przyszło do głowy? - odparła, przetykając czółenko 
między nićmi osnowy. 
- Bo tak wyglądasz. O co chodzi? 
- O nic. O nic ważnego. 
Ręce jej drżały, ale nie przerywała pracy. Nadal miała przed 
oczyma twarz Rispy, kiedy przywołała do siebie Derka i Elzę. 
Zdziwienie. Uraza. Czuła palący wstyd. 
- Czy poszła do matki? 
- Nie. 
Spojrzał na nią ostro. 
- Czemu mówisz to takim tonem? 
- Niby jakim? - Odchyliła głowę, gotowa stawić mu czoło. 
- Nie odzywaj się do mnie takim tonem, Marto. 
Czyżby i ona była przeciwko niemu? 
- Dlaczego? - Kłębiące się uczucia wyniszczały jej siły. - Bo 
zaczniesz krzyczeć na mnie, jak krzyczysz na Warusa, Usipiego i 
innych? - Wstała. - Nie pytaj, co mi jest, Atretesie. Co jest 
tobie? - Uciekła z płaczem do domu. 
Ruszył za nią, zbity z tropu i jeszcze bardziej rozdrażniony. 
- Nic jej nie będzie - doszedł go palący głos zza pleców. 
Obrócił głowę i spojrzał na Anomię. Była ostatnią osobą, jaką 
chciałby zobaczyć w tym momencie. 
Widziała, jak jego spojrzenie przesuwa się po jej ciele. Starannie 
wybrała tunikę, którą miała na sobie, wiedząc doskonale, jak białe 
płótno układa się na bujnych kształtach jej ciała. 
Atretes to zauważył. Nie był w stanie zapanować nad sobą. A młoda 
kobieta smakowała tę chwilę, lekko dysząc, rozkoszując się swoim 
tryumfem. Jego oczy pociemniały ostrzegawczo. Dobrze! Napawała się 
jego pożądaniem - tym bardziej że starał się z nim walczyć. Niech 
walczy. Te wewnętrzne zmagania sprawią, że tym słodsze będzie 
spełnienie. I tym gwałtowniejsze. 
- Musimy porozmawiać - powiedziała. 
- O czym? 
Cóż za zwięzłość! Szaleje w nim burza uczuć. 
- Słuchałam cię. Bóg, o którym opowiadałeś, robi wrażenie... 
interesujące. 
- W istocie - rzucił oschle. 
- Wątpisz w to, co mówię? - Obdarzyła go uśmiechem. 
- A powinienem? 
Atretes zachowuje się inaczej niż Warus, ale to dobrze. Warus jest 
nudny, słaby i łatwo przewidzieć, co powie. 
- Czyżbyś lękał się rozmawiać o swoim Jezusie z kapłanką Tiwaza? 
Zacisnął usta. 
- Ciągle nęka mnie to, że siostrzyczka Ani jest teraz wielką 
kapłanką nicości. 
Nie okazała, jak bardzo rozgniewały ją te słowa. Jak śmie drwić z 
niej, jakby była głupią, słabą dziewczynką? Chcąc ukryć swoje o 
prawdziwe uczucia, wydęła wargi, udając rozbawienie. 
- Boisz się, że mogłabym zadać pytanie, na które nie masz 
odpowiedzi? 
W jego oczach błysnęło jakieś światełko. 
- Pytaj. 
- W jaki sposób ty albo ja możemy być odpowiedzialni za coś, co 
jakiś mężczyzna i kobieta zrobili tysiące lat temu? 
Opowiedział jej o tym, jak Adam i Ewa spotkali w raju szatana. 
Powtórzył słowa Teofila, ale Anomia tylko się roześmiała. 
- Zgrabna, ale niedorzeczna historyjka, Atretesie. Nic dziwnego, 
że nikt nie chce w nią uwierzyć. 
- Co w niej niedorzecznego? 
Udała zaskoczenie faktem, że może o coś takiego pytać. 
- To chyba niemożliwe, byś sam tego nie widział - odparła, patrząc 
na niego szeroko otwartymi oczami. - Pomyśl tylko, co nam 
powiedziałeś. Czemu mamy czuć się winni z powodu tego, co zrobili 
jacyś ludzie tysiące lat temu w miejscu, którego nie widziałeś na 
oczy, o którym nawet nie słyszałeś? Byłeś tam? Nie. Czy ja tam 
byłam? Nie. Czy stałbyś bezczynnie, patrząc, jak ktoś uwodzi twoją 
żonę? Trudno mi to sobie wyobrazić, ale cóż... 
Zamilkła, jakby uświadomiła sobie coś bardzo nieprzyjemnego. Jej 
spojrzenie pobiegło w stronę lasu, gdzie Rzymianin kończył budowę 
domu. 
Uniosła głowę i spostrzegła, że Atretes też patrzy w stronę lasu. 
Jest człowiekiem pełnym namiętności i zaborczym. Nietrudno będzie 
wzbudzić w nim podejrzenia co do rzymskiego przyjaciela i 
wierności tej małej, czarnookiej, jońskiej wiedźmy. 
Atretes zmarszczył brwi. Gdzie jest Rispa? Kazał jej wyjść, 
oczekując, że wróci, gdy tylko Kaleb się uciszy. Jednak nie ma jej 
już ponad godzinę. Nie podobała mu się myśl, że Rispa jest sam na 
sam z mężczyzną nawet z Teofilem. 
Anomia spostrzegła z rozdrażnieniem, że Atretes zupełnie o niej 
zapomniał. Odwrócił się, żeby odejść, ale ona szybko położyła mu 
na przedramieniu swoją lekką dłoń. 
- Dokąd tak ci spieszno, Atretesie? 
- Chcę odnaleźć moją żonę. 
Spostrzegła, jak bardzo mu na tym zależy i poczuła, jak jej ciało 
ogarnia gorąca fala zazdrości. Co on takiego widzi w tej 
cudzoziemce o oliwkowej cerze? 
- Jest w lesie z twoim rzymskim przyjacielem - rzuciła, by zasiać 
ziarno podejrzeń. 
Atretesowi nie spodobał się ton, jakim to powiedziała. Jaką grę 
prowadzi Anomia? 
- Jeszcze tylko jedno pytanie, Atretesie. Chodzi o tę niejasną 
myśl dotyczącą grzechu, jaki rzekomo popełniliśmy. Jak myślisz, 
dlaczego Rzymianin chce, byś uwierzył w coś takiego? - spytała, 
polewając wodą zasiane dopiero co ziarno. 
Spojrzała prosto w przystojną twarz Atretesa i zwróciła się do 
Tiwaza z niemym błaganiem, by ziarno wykiełkowało i zapuściło 
korzenie. 
"Niechaj Atretes odwróci się od tej obcej kobiety i przyjdzie do 
mnie! Niechaj twoi słudzy zniewolą go. Niechaj będzie mój!" 
Atretes poklepał z roztargnieniem jej dłoń. 
- Porozmawiamy kiedy indziej - powiedział i odszedł. 
Anomia podążała za nim wzrokiem. Rozchyliła wargi, dłonie 
zacisnęła w pięści. 

Atretes kroczył główną ulicą wioski: 
"Jest w lesie z twoim rzymskim przyjacielem." 
Czuł się rozdrażniony tym, że jedna jej uwaga wystarczyła, by jego 
myśli zaczęły podążać taką mroczną drogą. Rispa nie dała mu 
najmniejszego powodu, by mógł wątpić w jej wierność. Także Teofil 
nigdy nie zawiódł jego zaufania. A jednak jawnie fałszywe 
oskarżenie sprawiło, że poniosła go wyobraźnia! Wiedział, co 
Anomia chce osiągnąć, ale nie przynosiło mu to żadnego ukojenia. 
Przez jedną krótką chwilę zobaczył swoją żonę w domu Teofila. 
Leżeli oboje na glinianej polepie, spleceni w uścisku... 
Z głębi gardła dobył mu się głuchy pomruk. Potrząsnął głową, jakby 
chciał zrzucić te myśli. Rispa w niczym nie jest podobna do Julii. 
Nie przyszłoby jej nawet do głowy, żeby poślubić jednego 
mężczyznę, a drugiego wziąć sobie za kochanka. Czuł jednak 
gwałtowną potrzebę, by ich odnaleźć, by pozbyć się strasznych 
myśli. 
Po powrocie do domu wszystko szło inaczej niż oczekiwał. Wiedział, 
że Chattowie będą się bronić przed nową wiarą, lecz nie spodziewał 
się, że między niego i ich wkradną się inne jeszcze uczucia. 
Spojrzał na grubo ciosane belki domów i brudne dzieci biegające 
nago po ulicy i przypomniał sobie brukowane ulice i marmurowe sale 
w Rzymie. Zasiadał w długim domu, wdychał zapach nie umytych ciał 
swoich ziomków i wspominał rzymskie łaźnie pełne woni 
aromatycznych olejków. Słuchał Warusa i innych, jak pijani 
wrzeszczą, zamiast wysuwać argumenty, i wspominał długie godziny 
spokojnych, ale ileż dodających sił rozmów z Teofilem. Jedenaście 
lat! Jedenaście długich, ciężkich lat marzeń o powrocie do domu. A 
teraz wrócił... i nie jest jednym z nich. 
Lepiej czuł się w towarzystwie Teofila, Rzymianina, niż wśród 
swoich współplemieńców. Nękało go to. Miał uczucie, że zdradza 
swój lud, swoje dziedzictwo, swoich przodków. 
Szedł ścieżką i widział już przed sobą polankę. Teofil siedział 
przy małym ogniu i jadł mięso, wsuwając co jakiś czas kawałek do 
buzi Kaleba. Coś mówił. Siedząca po drugiej stronie ognia Rispa 
słuchała go uważnie. Była to scena pełna niewinności: dwoje 
przyjaciół, którzy dobrze się czują w swoim towarzystwie, dzieli 
posiłek i gawędzi. Nie było tu nic, co mogłoby budzić jego 
niepokój. Ale budziło. 
Teofil zobaczył go pierwszy i wykrzyknął parę słów powitania. 
Rispa podniosła głowę i wstała. Uśmiechnęła się do niego i poczuł 
nagłe pragnienie tej kobiety. Było to jak cios pięścią w żołądek. 
Poczuł też coś jeszcze. Wiedział, że z pewnością może jej ufać. 
Ujął jej rękę i pocałował wnętrze dłoni. 
- Nie wiedziałem, gdzie jesteś - powiedział szorstko. 
- Tata... Tata... - Kaleb zaczął wymachiwać w jego stronę 
nadgryzionym udkiem królika. 
Zaśmiał się, zapominając całkiem o tym, co powiedziała Anomia. 
- Jak tu przyjemnie - powiedziała Rispa. - Cisza taka, że słychać 
śpiew ptaków. Musisz zobaczyć dom Teofila w środku. - Splotła 
swoje palce z jego palcami. - Chodź. 
Atretes musiał schylić głowę, ale wewnątrz mógł się wyprostować. 
Grubenhaus Teofila był większy niż inne domy w wiosce i mocniej 
zbudowany. 
- Dobra robota, Teofilu! - krzyknął przez otwór drzwiowy. - 
Budujesz jak prawdziwy Germanin! 
Teofil wybuchnął śmiechem. 
- Czy nie byłoby dobrze, gdybyśmy my też mieli taki dom? - spytała 
Rispa, puszczając rękę Atretesa i obracając się jak tancerka. 
Atretes spojrzał na nią i dostrzegł tęsknotę, której przedtem u 
niej nie widział. Znowu spłynęła na nich cisza. Słyszał tylko 
rozśpiewane na zewnątrz ptaki i bicie własnego serca. 
Patrzył, jak Rispa krąży po zagłębionej w ziemi izbie. Dobrze 
byłoby opuścić dom Warusa, nawet jeśli nie mają nic poza 
baldachimem nieba nad głowami. Znowu mogliby być sami. 
"Będę musiał pomyśleć o własnym domu. - Patrzył na Rispę. Na jego 
ustach pojawił się uśmiech. - I to szybko." * 

- Myślę, że masz rację - powiedział, wspierając się głową na 
łokciu. Ponieważ milczała, uśmiechnął się i czubkami palców 
przesunął delikatnie po jej wargach. - Nie zasypiaj jeszcze, 
kochanie. Wkrótce będziemy musieli wracać. 
- Wiem. Rozkoszowałam się tylko ciszą. 
Pochylił się i pocałował ją czule. 
- Czy śniłaś o naszym domu? 
Dotknęła jego włosów i lekka zmarszczka zniknęła z jego czoła. 
- Odchodząc, sprawiłbyś ból matce. 
Zauważył, że nie wspomniała o sobie. Jednak i tym razem miała 
rację. Leżał na plecach, wpatrując się w baldachim sosnowych 
gałęzi. Matka poczułaby się urażona. 
- Wszystko ułożyłoby się lepiej, gdyby Warus chciał mnie słuchać. 
- Albo gdybyś ty chciał słuchać jego. 
Gwałtownie obrócił głowę w jej stronę. 
- A co on ma mi do powiedzenia? Te powtarzane z uporem bzdury o 
Tiwazie? 
- Nie - odparła łagodnie. - Wsłuchaj się w jego lęk. 
Parsknął drwiąco. 
- Warus nigdy się niczego nie bał. - Machnięciem ręki zbył taką 
możliwość. 
Rispa czuła, że jego gniew nieco zelżał. Nie chciała znowu go 
podsycać, ale nie mogła też milczeć. 
- Tamtego wieczoru, kiedy Teofil powalił Rolfa, wróciłeś 
rozradowany. Pamiętasz? 
Roześmiał się cicho. 
- Pewnie. Bóg pokazał, że Jego moc przewyższa moc Tiwaza. 
- Pomyśl, co musieli czuć twoi ziomkowie. - Obróciła się do niego, 
unosząc głowę i patrząc mu w oczy. - Czy nie byłeś przestraszony, 
kiedy Pan przywrócił mnie do życia? 
- Przerażony - odparł i nagle w jego głowie błysnęło światełko 
zrozumienia. 
- A przecież byłeś przygotowany! 
- Jak to: przygotowany? 
- Słuchałeś Ewangelii, odkąd wypłynęliśmy z portu w Efezie aż do 
katakumb, a potem w drodze przez Alpy. Co prawda, wbrew swojej 
woli. 
Uśmiechnął się smutno. 
- Nie mogłem przed tym uciec. 
- Teraz się śmiejesz, kochanie, ale wtedy nie było ci do śmiechu. 
- Tak - potwierdził. - Wtedy nie było mi do śmiechu. 
Robił, co mógł, żeby nie słuchać Ewangelii. Słowo drażniło jego 
nerwy, zapadało głęboko i wywoływało sprzeciw. 
Położyła mu dłoń na przedramieniu. 
- Warus, twoja matka i oni wszyscy dopiero kilka tygodni temu 
usłyszeli po raz pierwszy imię Jezusa. - Patrzyła, jak tężeje mu 
twarz. Delikatnie musnęła mu palcami czoło. - Bóg okazał ci 
cierpliwość, ukochany. Ty też winieneś okazać cierpliwość tym 
ludziom. 
Usiadł. 
- Warus obraża Boga. Rzuca mi w twarz drwinę z naszego Pana. 
Szybko wypowiedziała w myślach kilka słów modlitwy. 
- A ty? - spytała najłagodniej jak umiała. 
Atretes westchnął. Zamknął oczy i potarł dłonią kark. Rispa 
uklękła obok niego. Przeczesała palcami jego włosy, pocałowała go 
i zaczęła ugniatać napięte mięśnie karku i barków. 
- Kochaj ich, Atretesie. 
- Nie przychodzi mi to tak łatwo jak tobie. 
Przypomniała sobie Martę przywołującą swoje dzieci i Kaleba, który 
rozpłakał się, bo chciał się z nimi bawić. 
- Dla mnie też nie jest to łatwe, jeśli jednak pozwolimy, by 
zamieszkał w nas gniew, weźmiemy na siebie większą winę niż oni, 
gdyż my znamy przecież drogę, której mamy się trzymać. Gniew nie 
prowadzi ludzi do Bożej sprawiedliwości ani nie otwiera serca na 
Boże słowo. Gniew oznacza waśnie. Musisz odłożyć swój gniew na 
bok, Atretesie. W przeciwnym razie nigdy nie usłyszysz, co mówi 
Warus i inni i co nie pozwala im przyjąć Chrystusa. 
- Nie potrafię siedzieć i milczeć jak ty. 
- Przemawiaj do nich, ale przemawiaj słowami, które biorą się z 
miłości. 
- Z miłości - powtórzył komicznym tonem. Odsunął jej rękę, wstał i 
cofnął się o krok. - Twoje sposoby wymagają zbyt długiego czasu. 
Mój lud musi przyjąć wiarę teraz, póki nie jest za późno. 
- To nie są moje sposoby, lecz Boga. Nie zapominaj o tym, czego 
nas nauczono. "Będziesz miłował Pana, Boga swego, całym swoim 
sercem, całą swoją duszą, całym swoim umysłem, a bliźniego jak 
siebie samego." Miłość nie przychodzi łatwo. Iść za Jezusem to 
sprawa woli. Jeśli kochasz Jezusa, musisz spełniać Jego wolę. A 
Jego wolą jest, byśmy miłowali się nawzajem, jak On nas umiłował. 
- Nie potrafię. 
- To prawda. Nie potrafisz. 
Atretes potrząsnął głową. Był rozdrażniony, bo nie rozumiał, co ma 
na myśli Rispa. 
- Najpierw mówisz, że muszę, a potem, że nie potrafię. Czego więc 
chcesz ode mnie? 
- Chcę, byś zrozumiał, a nie znajduję słów, by ci wyjaśnić. Nie 
znam tak jak Teofil Pisma. Wiem jednak, co Pan mi mówi. 
- Co? 
- Nie nasza miłość dosięgnie Warusa, lecz miłość Chrystusowa. My 
musimy tylko zgodzić się na to, że będziemy słuchali Pana za 
każdym razem, kiedy nasza duma chce nas zniewolić. 
- Chcesz zatem, bym nie dbał o zniewagi, których nie szczędzi 
Warus? 
- Tak. 
- Mam milczeć, kiedy drwi z Boga? 
- Tak. 
- Być miłym? - szydził. 
- Tak. 
- Warus musi nauczyć się szacunku, jeśli już nie dla Boga, to 
chociaż dla mnie jako dla starszego brata i wodza Chattów. 
Zobaczyła w jego oczach powoli narastający gniew, chęć przyjęcia 
postawy obronnej, dumę. Nie mogła tego tak zostawić. Musi coś 
powiedzieć. Martwiła się o Warusa, Freję i innych, ale przede 
wszystkim martwiło ją to, co działo się z Atretesem. 
- Atretesie, jakże to możliwe, że nienawidzisz brata, a kochasz 
Boga? 
Zmarszczył brwi, głęboko wzburzony jej słowami. Dostrzegła to i 
zaczęła modlić się w duchu: "Pozwól, Panie, by usłyszał!" Wstała i 
podeszła do niego. 
- Jeśli żywisz gniew przeciwko Warusowi, wadzisz się z samym 
Bogiem. Im dłużej jesteś w niewoli gniewu, tym bardziej ten gniew 
wzrasta. Im więcej miejsca zostawiasz gniewowi, tym mniej go masz 
dla Pana, aż w końcu nie ma już dla Niego ani trochę miejsca w 
całym twoim życiu. - Zamrugała, żeby powstrzymać łzy. Rozpaczliwie 
chciała, żeby Atretes zrozumiał. - Czy nie widzisz tego? Nie 
możesz służyć dwóm panom. 
Usłyszał drżenie w jej głosie i spojrzał na nią. Ujrzał łzy 
zasnuwające jej oczy i serce mu zmiękło. Ujął w dłoń jej policzek. 
- Za dużo w tobie łagodności. 
- Droga przed nami jest trudna, ale prosta. - Położyła dłoń na 
jego dłoni. - Kiedy kochasz Warusa, służysz Panu. - Łzy spływały 
jej po policzkach. - Kiedy z nim się wadzisz, służysz Tiwazowi. 
- Ty byś wszystko wybaczała, prawda? 
- Pan wybaczył mi wszystko. 
"Jak wybaczył mnie" - pomyślał Atretes. Uważał, że popełnił 
grzechy tysiąc razy cięższe niż jej grzechy. Przyciągnął ją do 
siebie. 
- Spróbuję - powiedział, całując jej włosy. 
Otoczyła jego szyję ramionami i wszelkie napięcie zniknęło. 
Wzniósł głowę i spojrzał na niebo. 
- Spróbuję. 

Rozdział IX 


Anomia patrzyła na idącego ulicą Atretesa i jej serce biło coraz 
szybciej. Kiedy rozstawał się z nią po południu, był w mrocznym 
nastroju, wzburzony. Nękały go wątpliwości, których ziarno zasiała 
w jego umyśle. Teraz, po kilku ledwie godzinach, szedł 
uśmiechnięty, obejmując ramieniem jońską wiedźmę, która niosła na 
rękach ich syna. 
Jego śmiech drażnił Anomię. W jej żyłach płynęła teraz wrząca 
trucizna - zazdrość. Atretes pochylił się, żeby pocałować leciutko 
cudzoziemkę w skroń i Anomia poczuła, że krew w niej zakipiała. 
Zamknęła oczy i starała się zapanować nad szalejącą w niej burzą 
uczuć. Całe ciało drżało, przenikał ją chłód. 
"Tiwazie, boże ciemności! Czemu pozwalasz na ohydę tego związku? 
Atretes ma należeć do mnie, nie do niej. Dziecko winno być moje!" 
Przyglądała się im spod półprzymkniętych powiek. Jest taki piękny, 
taki potężny, taki męski! Powinien należeć do niej. 
Atretes przesunął lekko dłonią po włosach Jonki i znowu otoczył 
ręką jej ramiona. 
"Niech choroba wyjałowi tę kobietę! Obym mogła wydrzeć jej serce z 
piersi i złożyć je na twoim ołtarzu. Atretes jest mój!" 
Żaden mężczyzna, jakiego widziała w swym życiu, nikt z Chattów, 
nikt z innych plemion, nie miał ni urody, ni siły, ni uroku 
Atretesa. Coś dygotało w jej żołądku, serce waliło tak, że czuła 
mdłości: pożądania czegoś, co ciągle jeszcze było poza jej 
zasięgiem. 
"Daj mi go, Tiwazie! Daj mi to, co mi się należy! Powiedz, co mam 
uczynić, a uczynię to. Wszystko! Wszystko!" 
Przystanęli, żeby porozmawiać z Martą. Dołączyły do nich dzieci, 
Derek i Elza. Maleńka Ludwika wyszła niepewnym krokiem z domu i 
podreptała prosto w stronę Rispy. Anomia cieszyła się z góry, gdyż 
wiedziała, że Marta zaraz powstrzyma maleńką dziewczynkę. Ponieważ 
Marta tego nie uczyniła, Anomia sapnęła z wściekłości. Ta słaba 
idiotka nie powiedziała ani słowa. Siedziała przy swoim warsztacie 
tkackim i patrzyła, jak jej córeczka wczepia się w suknie Jonki. A 
przecież Anomia ją ostrzegła! 
Rispa zaśmiała się i pochyliła nad Ludwiką. Dziecko najwyraźniej 
wcale się jej nie bało. Rispa dotknęła małą! I Marta milczy! Jonka 
pocałowała Ludwikę w policzek i puściła ją. Dziecko pogłaskało 
śpiącego Kaleba po głowie. 
Marta wreszcie otworzyła usta. Ale przemówiła nie do córeczki, 
lecz do Jonki. Uśmiechnęła się! 
Anomia cofnęła się w cień swojego domu. Z jej piersi dobywał się 
głuchy pomruk. Miała ochotę krzyczeć. Miała ochotę zabijać! 
Zgrzytnęła zębami i rozdarła białą lnianą suknię, w którą była 
ubrana. 
- Pożałuje tego, że nie chciała mnie posłuchać. Pożałuje! - Darła 
suknię na strzępy. - Pożałuje! Postaram się o to! Postaram się, 
żeby wszyscy pożałowali! 
Jednym szarpnięciem zerwała resztkę sukni z ramion i rzuciła na 
ziemię. Kopnęła szmaty i poszła w ciemny kąt, by uklęknąć przed 
ołtarzem Tiwaza. 
Kołysząc się do przodu i do tyłu, błagała pana ciemności: 
- Objaw mi zaklęcia, których potrzebuję, by osiągnąć swój cel. 
Udziel mi swojej mocy, abym sprowadziła na Martę cierpienie jako 
karę za jej nieposłuszeństwo. 
I otrzymała tę wiedzę. Przeniknęła do jej umysłu z szumem jakby 
tysięcy szarańczy. I szum narastał, zmieniał się w lament 
wygłodniałych nietoperzy. 
- Tak! - jęknęła. - O tak! Więcej! Daj mi więcej! 
Nasycona mroczną siłą pouczeń, jakich udzielił jej Tiwaz, Anomia 
drżała na całym ciele. Dyszała, śmiejąc się radośnie. Wstała 
szybko, by wypełnić to, co nakazał jej Tiwaz. Wiedziała teraz, jak 
uwarzyć zioła, jak rzucić zły urok. 
Podeszła do półki i zaczęła wybierać składniki: wilczą jagodę, 
werwenę, czerniec, rdest wężownik, driakiew, pędy cisu. Na koniec 
wzięła małe pudełko. Otworzyła je i wyjęła płócienny woreczek. W 
środku znajdowała się bezcenna mandragora, za którą oddała cały 
swój bursztyn. Wytrząsnęła na dłoń korzeń o kształcie człowieczka. 
Świecił w ciemności miękkim blaskiem. Ściskała go, jakby broniąc 
przed całym światem, i gładziła lekko kciukiem. Mandragora ma 
wiele zastosowań. Chroni przed ranami w bitwie, leczy choroby, 
przynosi szczęście w miłości, sprzyja płodności. 
I może zabijać. 
Położyła ostrożnie korzeń na małym stole do pracy i szepcząc 
zaklęcia, odkroiła mały kawałek, a resztę schowała z powrotem do 
skrytki. 
Brakowało jej tylko świeżej krwi, ale z tym nie będzie kłopotu. 
Wzięła ostry nóż i skrzywiwszy się nieco, nacięła płytko lewe 
ramię. Krew spłynęła do miseczki. Nałożyła na ranę biały tymianek 
i owinęła mocno ramię paskiem płótna. 
Posiekała i zmiażdżyła składniki, a następnie przemieszała 
wszystko ze swoją krwią. Kiedy mikstura była gotowa, przełożyła ją 
do garnka i zawiesiła nad małym ogniem. Nucąc pod nosem, czekała, 
aż zacznie się gotować, a potem odstawiła na bok. 
Westchnęła z niegodziwym zadowoleniem, usiadła, by zaczekać na 
przyjście godziny mroku. 
Kiedy ukazały się gwiazdy i księżyc i cała wioska pogrążyła się we 
śnie, Anomia wzięła jadowite mazidło i podpełzła do domu Marty. 
Rozsmarowała je u podstawy domu od strony południowej. Szeptała 
przy tym zaklęcia, aby mazidło zyskało moc. Potem pobiegła z 
powrotem do siebie. 
Zamknęła za sobą drzwi i znalazła się w zupełnej ciemności. Na 
myśl o tym, co zrobiła, poczuła plugawą radość. Nie mogła się 
doczekać straszliwego wyniku swego czynu. 
Jutro Marta przekona się, jak drogo się płaci za niewierność. Ale 
ból zacznie ją dręczyć już w nocy. 
Anomia wiedziała, że Usipi przyjdzie, prosząc o pomoc, a ona 
chętnie jej udzieli. Marta dowie się, co się jej stało. Jednak 
Anomia nie powie tego jasno. Ograniczy się do napomknień, by urok, 
który rzuciła, niósł ze sobą tym większą mękę i tym większe 
przerażenie. Jej zaś, Anomii, rozkosz zemsty. Pragnęła tej 
stężonej rozkoszy, pragnęła patrzeć, jak żałosna wiedźma skręca 
się ze strachu. 
"O Tiwazie! Mój boże, mój boże! Jak to dobrze mieć władzę nad 
innymi. Jaka jestem tego spragniona. Daj więcej. Jeszcze!" 
"Otrzymasz więcej niż wymarzyłaś!" 
"Daj mi Atretesa." 
"Jeśli będziesz mi służyć." 
"Będę ci służyć. Oddaję ci się całkowicie. Daj mi to, czego 
pragnę. Daj mi Atretesa!" 
I jej pan odpowiedział, zsyłając na nią potężniejsze żądze i 
mroczniejsze myśli, by głębiej wciągnąć ją w wir bezbożnych 
zamysłów. I kiedy przyszła ta odpowiedź, rozległ się śmiech, cichy 
śmiech niesiony mrocznym wiatrem, śmiech drwiący i tryumfalny. 

Rozdział X 


Teofil obudził się w ciemnościach. Usiadł powoli, jakby nie chcąc, 
by rozległ się najlżejszy szelest, i nasłuchiwał uważnie. 
Jakiś przypominający szuranie stopami dźwięk kazał mu obrócić się 
w stronę wejścia. Zmrużył oczy i zdołał wypatrzeć niezdarny 
kształt. Pomyślał, że musi to być niedźwiedź, którego widział 
wieczorem. Powolnym ruchem wziął sztylet z półki, którą wyciął w 
ścianie obok siennika. 
- Rzymianinie - usłyszał głęboki, natarczywy szept. 
Teofil z ulgą odłożył sztylet. 
- Kim jesteś? 
Mężczyzna cofnął się, tak że nie było widać jego twarzy. 
- Nie musisz tego wiedzieć - odpowiedział nadal szeptem. 
- Czego chcesz? 
Zapadła przeciągająca się cisza, aż znowu dało się słyszeć granie 
świerszczy. Teofil zmarszczył brwi i przesunął się nieco, by 
widzieć przez otwór drzwiowy wygwieżdżone niebo. 
- Czy jesteś tu jeszcze? 
- Tak. 
- Zechciej więc coś powiedzieć, nieznajomy - rzekł spokojnym 
głosem. - Słucham. 
Od strony drzwi doszedł jakiś szelest, jakby ktoś poruszył się 
niespokojnie. 
- Chcę dowiedzieć się czegoś o twoim Bogu - szepnął tamten. 
Teofil nie był w stanie rozpoznać tego głosu, choć wydawał się mu 
jakoś niejasno znajomy. 
- Czemu przychodzisz ze swoimi pytaniami w środku nocy? 
- Nie chcę, by zobaczyli mnie... Nie chcę, by ktoś wiedział, że z 
tobą rozmawiałem. 
- Bo jestem Rzymianinem? 
Nieznajomy zaśmiał się cicho. 
- Nie. 
Teofil starał się skojarzyć ten głos z jakąś twarzą, ale daremnie. 
- Boisz się? 
- Ciebie? Nie. 
Powiedziane to zostało tak ufnie, że Teofil nie wątpił w szczerość 
odpowiedzi. Roześmiał się i nagle uświadomił sobie zaskakującą 
możliwość. 
- Czyżbyś był członkiem Thingu? 
Mężczyzna milczał. Teofil nie nalegał. 
- Co Atretes powiedział ci o Jezusie? 
Mężczyzna roześmiał się chrapliwie. 
- Atretes mówi za dużo. I za mało. 
- Jego wiara jest nowa, ale przyjął ją całym sercem. 
- Nie przyszedłem, żeby słuchać, jak chwalisz Atretesa. 
Wrogość. Zawiść? Zadawniona uraza? Teofil wziął z półki nad głową 
glinianą lampkę i postawił ją na środku izby. 
- Chodź do światła. Porozmawiamy. 
- Nikt nie może się dowiedzieć, że tu byłem. 
Teofil zmarszczył czoło. 
- Nikomu o tym nie powiem. - Ponieważ tamten milczał, spróbował go 
uspokoić: - Daję ci słowo, że wszystko pozostanie między nami 
dwoma. 
- Twoje słowo! Jesteś Rzymianinem! Pozostanę, gdzie jestem. 
Teofil sięgnął po lampkę, zamierzając ją odstawić. 
- Postaw ją przy sobie - rozległ się szybki szept. 
Teofil postawił lampkę przy sobie, mając świadomość, że intruz 
chce widzieć jego twarz. 
- Tak będzie dobrze? 
- Dobrze. 
Teofil czekał na pytania. Milczenie przedłużało się. Grały 
świerszcze. Gdzieś od zachodniej strony doszedł rechot ukrytej w 
trawie żaby. 
- Chcę dowiedzieć się prawdy o Bogu - szepnął wreszcie mężczyzna. 
- Powiedz wszystko od początku. 

- Marta jest chora - powiedziała Freja, wchodząc do domu i idąc w 
stronę półki, na której przechowywała swoje zioła. 
- Chora? - spytał zdumiony Atretes. - Kiedy zachorowała? Jeszcze 
wczoraj nic jej nie było. 
- Poczuła się źle w nocy. Rano przyszedł po mnie Usipi. 
- Co jej jest? 
- Nie wiem. Ma bóle i wysoką gorączkę. 
- Pewnie coś zjadła. - Warus, nie patrząc na Rispę, wziął z jej 
rąk miskę z gorącą owsianką. - Wiesz, jak lubi jagody. 
- Mówi, że nie jadła jagód. 
- Jeśli nie wiesz, co jej jest, sprowadź Anomię. 
Warus mówił takim tonem, jakby Anomia była wyrocznią. 
- Anomia jest już przy niej. 
Nie wyjawiła swoim synom, że Marta w obecności młodej kapłanki 
poczuła się gorzej. Warus jest zakochany w Anomii, a Atretes ma 
wybuchowy charakter. Bez wahania kazałby odejść kapłance od 
wezgłowia siostry, a to zaostrzyłoby jeszcze bardziej waśń między 
braćmi. 
Przeglądała swoją spiżarnię, próbując podjąć decyzję, które z ziół 
będzie najlepsze. Gorzki wywar ze szczawiu oczyści jej ciało. 
Narcyzy są dobre na wymioty, czarny bez na poty. Jeśli coś 
powoduje ból brzucha i głowy, a także gorączkę, mocny napar z tych 
ziół szybko temu zaradzi. 
A jeśli powodem choroby jest coś innego, coś niegodziwego? 
Odpędziła od siebie tę myśl. 
Tawuła, biała wierzba, pięciornik i melisa skutecznie obniżają 
gorączkę. Tak samo bazylia, ostrokrzew i krwawnik. Heliotrop 
uśmierza ból, a rumianek i wywar z czerwonego maku usypiają. 
Wzięła ususzony narcyz i zaczęła go rozkruszać. 
Zanim wyszła stamtąd, Usipi zdążył jej szepnąć, że Martę przez 
całą noc dręczyły straszne sny, w których jakieś skrzydlate stwory 
leciały prosto na nią i wpierały się pazurami w jej ciało. "Mówi, 
że czuje ból w miejscach dotkniętych przez te stwory" - wyjaśnił 
Usipi. 
O świcie dostała gorączki. Patrząc na objawy choroby, Freja 
pomyślała z nagłym strachem, że to sprawa jakichś duchów. 
- Jak mogłabym pomóc? - spytała Rispa, wyrywając ją z zamyślenia. 
Freja spojrzała na piękną Jonkę i przemknęły jej przez głowę 
posępne myśli. "A jeśli ktoś rzucił na Martę urok?" 
Anomia. 
To imię pojawiło się w jej głowie natychmiast, jakby ktoś je 
podszepnął. I natychmiast sama zaprzeczyła. Anomia nigdy nie 
rzuciłaby przecież uroku na kogoś ze swego ludu. Jeśli ktoś 
przeklął Martę albo rzucił na nią urok, musiał to być obcy, wróg. 
Albo ktoś, kto jej zazdrościł i pragnął zemsty. 
Przyjrzała się badawczo twarzy Jonki, wytężając całą swą moc, by 
przeniknąć ją i zobaczyć ukryte zło. 
- Co się stało, dostojna Frejo? - spytała cicho Rispa, nie 
odwracając spojrzenia. Dlaczego Freja tak się jej przygląda, jakby 
szukając czegoś w jej twarzy? Rispa podeszła bliżej. - Powiedz, 
jak mogę ci pomóc. 
Wyciągnęła rękę i dotknęła ramienia Frei, która widziała w oczach 
młodej kobiety jedynie współczucie i łagodność. Czuła jednak, że 
musi się bronić. Odsunęła rękę Rispy. Jest przecież najwyższą 
kapłanką Tiwaza! Nie może o tym zapominać. Nie może pozwolić sobie 
na zaufanie do tej kobiety - bez względu na to, jakie wywiera ona 
wrażenie. Żona jej syna jest kimś z zewnątrz, wierzy i służy 
obcemu Bogu, który pragnie zniszczyć Tiwaza. Freja wiedziała, że 
jeśli chodzi o Rispę, nie może okazywać słabości. 
- Pilnuj swojego dziecka - rzuciła, odwracając się plecami. - Ja 
zajmę się moim. 
Rispa, urażona szorstkością Frei, nie powiedziała ani słowa. 
Obróciła głowę i napotkała spojrzenie Atretesa. Usłyszał słowa 
matki i poczuł gniew. 
- Ja zajmę się moim synem, a ty weź ze sobą Rispę. 
Był to rozkaz, nie zaś propozycja. 
- Nic tam po twojej kobiecie - odparła Freja, rozcierając zioła - 
a jej bliskość źle wpłynie na Martę. 
"Twoja kobieta!" Atretes poczuł się jeszcze bardziej znieważony. 
- Źle wpłynie na Martę? - Odstawił miskę i wstał. - Dlaczego 
obecność Rispy miałaby źle wpłynąć na Martę? Ona chce ci pomóc! 
... 
- Atretesie - przerwała mu Rispa błagalnym tonem. - To zrozumiałe, 
że Marta woli mieć przy sobie matkę niż kogoś obcego. 
- Nie jesteś obca. Jesteś moją żoną! Najwyższy już czas, żeby 
uznali, że należysz do tej rodziny. 
Położyła mu dłoń na przedramieniu. 
- Proszę - szepnęła. - Nie w ten sposób. 
Warus też odstawił pustą miskę. 
- Niech matka idzie do naszej siostry. - Chwycił laskę i 
pokuśtykał w stronę zagrody dla zwierząt. - I trzymaj tę wiedźmę z 
daleka od niej - mruknął pod nosem. 
Atretes poczerwieniał na twarzy, a po chwili zbladł jak chusta. 
- Co powiedziałeś? 
Warus trzasnął furtką i spojrzał spoza niej na Atretesa. 
- Słyszałeś! 
Atretes postąpił krok w jego stronę. Rispa uczepiła się rękawa 
jego tuniki. 
- Nie! - szepnęła z rozpaczą, ale Atretes oswobodził się jednym 
szarpnięciem. - Przez miłość Boga, Atretesie, pomyśl, co robisz! - 
błagała cichym głosem. - Przypomnij sobie naszą rozmowę. 
Chwile spędzone razem w lesie stanęły mu nagle z całą 
wyrazistością przed oczami. "Daj upust gniewowi, ale nie grzesz." 
Musiał wytężyć całą wolę, żeby zapanować nad nagłym porywem gniewu 
gwałtownego jak burza, nie ruszył się jednak z miejsca. 
Warus zmarszczył brwi. Zbity z tropu popatrzył w oddzielającą ich 
przestrzeń, a potem odwrócił się i poszedł przejściem, otwierając 
szarpnięciami przegrody. 
Ręce Frei drżały. Czuła w sobie rozdygotany strach, ale nie 
wiedziała, skąd się wziął. Do czary z ziołami nalała trochę 
pitnego miodu. Marta lubi ten smak. Wsypała starte zioła i 
rozmieszała zawartość, zaklinając swojego boga, by lekarstwo 
podziałało. Sięgnęła do koszyka, wyjęła cztery ząbki czosnku, by 
odpędzić siły zła sprowadzone mocą czarnej magii. 
Podniosła głowę i zobaczyła, że syn przygląda się jej z jakimś 
uroczystym wyrazem twarzy. Wziął Rispę za rękę i pociągnął tak, że 
stanęła przed nim. Położył jej dłonie na ramionach i przyciągnął 
do siebie. Zrobił to z rozmysłem. Potem obrócił żonę, by stanęła 
przed Freją i innymi. 
- Jeśli będziesz nas potrzebowała - powiedział i mięsień zaczął mu 
drgać w policzku - wiesz, gdzie nas szukać. 
Zbita z tropu Freja wyszła bez słowa. Przeszła przez ulicę i 
znalazła się w domu córki. 
- Dostojna Freja - powiedział Usipi i Anomia wstała z łoża Marty. 
- Pójdę do świętego gaju, żeby się za nią modlić - oznajmiła 
uroczyście młoda kapłanka. Tymi spokojnymi słowami sugerowała, że 
to Tiwaz sprowadził chorobę na Martę. Ujęła i poklepała dłoń 
Marty. - Twoja matka zatroszczy się, byś się lepiej poczuła. 
Marta spojrzała w bladoniebieskie oczy Anomii i zobaczyła, że nie 
ma dla niej nadziei. 
- Nie chcę umierać. 
Anomia uśmiechnęła się. 
- A kto powiedział, że umrzesz? 
"Będziesz tylko cierpieć. Och, będziesz cierpieć, aż nasycę się 
twoim cierpieniem." 
- Nie umrzesz - zapewniła córkę Freja, pragnąc za wszelką cenę 
tchnąć w Martę nadzieję. 
Podeszła bliżej, tak blisko, że Anomia musiała puścić dłoń Marty i 
odsunąć się. Matka usiadła u boku córki. 
- Boli, matko - jęczała Marta, trzymając się za brzuch. - Strasznie 
boli. Jakby coś przeżuwało mnie od środka. 
- Masz, wypij. 
- Nie mogę. 
Spostrzegła, że Marta nadal nie spuszcza wzroku z Anomii. 
- Wypij - powiedziała, unosząc nieco głowę córki. - Do dna. - 
Przesunęła jej ciało tak, by nie widziała młodej kapłanki, która 
ciągle stała nie opodal łoża. - Tego ci potrzeba, kochanie - 
dodała kojącym głosem, odgarniając grube, jasne warkocze córki na 
jej ramiona. - To lekarstwo oczyści cię. 
- Po ziołach czyszczących poczuje się jeszcze gorzej - oznajmiła 
bezbarwnym głosem Anomia, napawając się swoim dziełem. 
Freja spojrzała na stojącą teraz w cieniu kapłankę. 
- Zanim wyjdziesz, powiedz Derkowi, żeby nazbierał pęczek urginii. 
Ta roślina o wąskich liściach i pięknych niebieskich kwiatach 
odpędza złe uroki. 
- Jak chcesz, pani - odparła Anomia i raz jeszcze obrzuciła Martę 
spojrzeniem swoich nieprzejrzystych oczu. W duchu czuła 
rozbawienie. - Jeśli uznasz, że mogę pomóc, nazbieram sama. 
Odwróciła się i w tym momencie Marta zadrżała gwałtownie. 
- Przynieś misę i szmatki - rzekła Freja, zwracając się do 
Usipiego. - Pospiesz się! 
Usipi zrobił, co mu kazano, a potem stanął przy łóżku, gotów do 
pomocy. Martę przeczyściło szybko i gwałtownie. Opadła bez sił na 
łoże. Skurcze trwały jeszcze długo, kiedy jej ciało zostało 
całkowicie oczyszczone. 
- To nic nie pomogło, matko - jęknął Usipi, czując na własnym 
ciele bóle. 
- Ooooch, mamo!... 
Freja, cała drżąca, obmywała Martę, jakby jej córka była nadal 
dzieckiem. Pot spływał po szczupłym ciele chorej. Z pewnością wraz 
z potem wychodzą z niej wszystkie nieczystości. Lecz ból, 
straszliwy ból nie ustępował. 
- Przygotuję coś, żeby złagodzić cierpienie i żebyś mogła zasnąć - 
powiedziała, całując córkę w czoło. Obróciła się do pobladłego i 
pełnego niepokoju męża Marty. - Staraj się ją uspokoić. Ty też 
panuj nad sobą. 
Kiedy Freja wyszła, Usipi położył się obok żony i przytulał ją do 
siebie, gdyż szarpały nią zimne dreszcze. 
Przez następne dwa dni Freja warzyła ziółka z pierwiosnków i 
rumianku, by uśmierzyć bóle córki, i z ptasiego ziela, heliotropu 
i diablego kęsu na zapalenie wewnętrzne. Mak i macierzanka 
sprowadzały na młodą kobietę sen, ale gorączka nie ustępowała. Nie 
mogły jej obniżyć nawet wywary z podbiału, maruny i tawuły. Skóra 
Marty była rozpalona i sucha jak jesienne liście, które opadały 
właśnie na ziemię. Nadchodziła zima i śmierć. 
Derek wspiął się wysoko na stary dąb i przyniósł ojcu świeżą 
jemiołę. Usipi rozwiesił gałązki w całym domu, aby odpędzić złe 
uroki. Freja krążyła po lesie, aż znalazła urginię. Zawiesiła 
podobne do dzwonków czerwone kwiaty nad łóżkiem Marty, by chronić 
ją przed czarami. Usipi rozwiesił tyle czosnku, że w całym domu 
czuć było jego woń. 
Nic nie pomagało. 
- Rozmawiałaś z Jonką - Freja usłyszała pewnego wieczoru Anomię 
mówiącą spokojnym głosem Marcie. - Ostrzegałam cię, że Tiwazowi to 
się nie spodoba, prawda? 
Freja poczuła, że przenika ją chłód. Spojrzała, jak Anomia gładzi 
ramię Marty, i miała ochotę oderwać ją siłą od córki. Zamiast tego 
stanęła w świetle lampki i zobaczyła wyraz zaskoczenia na twarzy 
Anomii. Najwyraźniej młoda kapłanka nie spodziewała się, że Freja 
usłyszy jej słowa. 
- Chcę z tobą porozmawiać, Anomio. 
- Oczywiście, matko Frejo. - Wstając z wdziękiem, musnęła końcami 
palców ramię Marty, nim poszła za Freją. - Porozmawiamy później. 
Freja czuła narastający gniew, ale mądrość nakazywała jej milczeć. 
Z trudem zachowując wyraz spokoju na twarzy, obróciła się w stronę 
młodej kobiety, gdy tylko obie znalazły się przed domem. 
- Czy naprawdę sądzisz, że tę chorobę sprowadził gniew Tiwaza? 
Anomia uniosła wysoko brwi i w jej błękitnych oczach zapaliła się 
jakaś iskierka. 
- Słyszałaś, jak to mówiłam? 
- Usłyszałam dość, by wiedzieć, że chciałaś nastraszyć Martę, by 
łatwiej w to uwierzyła. Po co miałabyś to robić, gdybyś sama nie 
była o tym przekonana? 
- Wierzę, że tak jest naprawdę. 
"I Tiwaz uczynił to na moją prośbę, ty słaba i głupia kobieto! Na 
moją!" 
- Wierzysz. A może wiesz? 
Ton, jakim przemawiała Freja, podsycił dumę Anomii. Jak ona śmie 
mówić do niej w ten sposób? 
- Marcie łatwo wszystko wmówić - ciągnęła Freja, widząc 
niebezpieczne światełko w oczach kapłanki. - Jeśli nie masz 
całkowitej pewności, że uczynił to Tiwaz, nie waż się czegoś 
takiego sugerować! 
Anomia chciała powiedzieć, że skoro na Martę tak łatwo wpłynąć, 
powinna wziąć pod uwagę jej rozkaz i nie rozmawiać z Jonką, 
powściągnęła jednak język. 
- Myślisz, że tylko do ciebie przemawia Tiwaz? 
Freja spojrzała prosto w oczy młodej kobiety i poczuła zimny 
dreszcz. Instynkt podpowiadał jej, że Anomia ma swój taki czy inny 
udział w tym, co spotkało Martę, lecz oskarżenia podsyciłyby tylko 
jej gniew, miast skłonić ją, by wykorzystała swoje nadprzyrodzone 
moce do uzdrowienia Marty. 
- Jeśli Tiwaz do ciebie przemawia, słuchaj. Jednak jako kapłanka 
musisz wiedzieć, że pragniesz uzyskać zmiłowanie dla swego ludu. 
"Nie zaś władzy dla siebie" - miała ochotę dodać. 
Anomia wyczuwała lęk Frei i rozkoszowała się nim. 
- O tak, słuchałam - zapewniła ze słabym uśmiechem. - I pragnę 
tego, co najlepsze dla mojego ludu. 
Któż lepiej niż ona wie, czego potrzebują Chattowie? Z pewnością 
nie ta żałosna istota, która myśli tylko o pokoju. 
Freja znała Anomię od dziecka i dobrze zdawała sobie sprawę, jaka 
jest jej największa słabość. 
- A więc poniosłaś porażkę? 
- Porażkę? 
- Gdyby Tiwaz cię słuchał, Marta byłaby już zdrowa, prawda? - 
Ujrzała, jak w oczach Anomii zapala się ciemny błysk. - Wygląda 
jednak na to, że pomyliłam się co do ciebie - dodała, tłumiąc 
gniew i strach. 
- Pomyliłaś się? - powtórzyła Anomia, unosząc brwi. - W czymże to? 
- Myślałam, że masz moc. 
To wyzwanie sprawiło, że Anomia poczuła, jak krew uderza jej do 
głowy, jak rozpala całe jej ciało. 
- Mam moc! 
- Widać za małą - powiedziała Freja. 
Potrząsnęła głową, udając, że się zawiodła, i zostawiła młodą 
kapłankę stojącą przed domem. 
Anomia zacisnęła zęby, żeby nie krzyczeć. Jak Freja śmie wątpić w 
jej moc! Obróciła się na pięcie i poszła ulicą. Warus krzyknął za 
nią, ale ona, nie zwracając na niego uwagi, weszła do swojego 
domu. Zamknęła drzwi i oparła się o nie plecami. Wbiła się 
paznokciami w drewno i z jej gardła dobył się dziki pomruk. 
Trzęsąc się z wściekłości, podeszła do ołtarza i uklękła. Pokaże 
teraz Frei, jaką ma moc! 
Kiedy zapadła noc, wstała z takim bólem głowy, że nic przed sobą 
nie widziała, i zaczęła przygotowywać antidotum, na urok, który 
sama rzuciła. Wzięła potem miksturę, zakradła się w środku zimnej 
nocy i nasmarowała dom Marty. Była pewna, że rankiem Tiwaz da jej 
to, czego pragnęła. 
Lecz nie dał. 

Rozdział XI 


Freja nigdy dotąd nie widziała, żeby Anomia była tak przybita. 
Młoda kapłanka weszła bez pukania do domu Marty, przekonana, że 
żona Usipiego ma się jak najlepiej. Widząc, że Marta leży dalej w 
łożu, patrzyła na nią z niedowierzaniem. 
- To niemożliwe. - Aż zachłysnęła się powietrzem. - Nie mógł mi 
tego zrobić. 
Podeszła bliżej. Jej twarz oblał rumieniec. Nagle obróciła się na 
pięcie i wybiegła. 
- Dokąd poszła? - spytał Usipi i na jego twarz wypełzł strach. - 
Widziałaś jej oczy? 
- Nie wiem, dokąd poszła - odparła Freja. 
Miała tylko nadzieję, że Anomia będzie się trzymała jak najdalej 
od Marty. Skinęła na Derka i kazała wnukowi śledzić z daleka 
kapłankę. Okazało się, że Anomia pobiegła do świętego gaju. 
Wszystkie wysiłki, jakie Anomia czyniła, żeby uśmierzyć gniew 
Tiwaza, spełzły na niczym i Freja tak się przestraszyła, że gotowa 
była sięgnąć po środki, o jakich w innych okolicznościach nawet by 
nie pomyślała. Próbowała już wszystkiego. Daremnie. Postanowiła 
porozmawiać z Rispą. 
Zastała ją gotującą strawę. 
- Jeśli możesz coś zrobić dla mojej córki, zrób to. Jak 
najszybciej. 
Rispa była zdumiona gwałtownością tego żądania. Zaczęła 
zastanawiać się, co tak odmieniło serce kapłanki. 
- Co się stało? 
- Nic. Nic a nic. Próbowałam wszystkiego. I Anomia... - 
Potrząsnęła głową. - Jeśli możesz coś zrobić dla mojej córki, 
błagam cię, pomóż jej. 
Rispa poczuła się zagubiona. Cóż ona mogła zdaniem Frei jeszcze 
zrobić? Modliła się za Martę, odkąd ta zachorowała, ale zdawała 
sobie sprawę, że mówienie o tym Frei byłoby bezcelowe, nie 
przyniosłoby jej żadnej pociechy. A najpewniej zwiększyłoby tylko 
jej rozpacz. 
- Nie znam żadnych sposobów leczenia, Frejo. Musisz mi wybaczyć. 
Tylko Pan może uzdrawiać. 
Freja zachwiała się i Rispa szybko do niej podeszła. 
- Atretesie! Chodź tu! 
- Co się stało? 
Widząc matkę w ramionach Rispy, otworzył jednym szarpnięciem 
furtę. Chwycił matkę w ramiona i zaniósł ją na łoże. 
- Czy ma gorączkę? - spytała zatroskanym głosem Rispa. 
Atretes położył dłoń na głowie matki. 
- Nie. 
Freja zamrugała i jęknęła cicho: 
- Muszę tam wracać. 
- Jest wyczerpana. Musi odpocząć. 
- Odpocznie. Zadbam o to. - Rozejrzał się i zobaczył Kaleba 
bawiącego się klockami, które dla niego wystrugał. - Chłopiec jest 
zajęty zabawą. Idź do Marty. 
Rispa wzięła szal i czym prędzej wyszła. Przeszła na drugą stronę 
ulicy i zapukała do domu Usipiego. Kiedy uchylił drzwi, ogarnęło 
ją współczucie na widok rozpaczy malującej się na jego twarzy. 
- Czy mogę wejść? 
Usipi zawahał się i spojrzał w jedną i drugą stronę ulicy, ale w 
końcu otworzył szerzej drzwi, wpuszczając ją do środka. Kiedy 
tylko weszła, wyczuła, że jakaś siła ciąży na tym domu. Izba była 
pogrążona w mroku, snuły się po niej jakieś cienie. Czuła obecność 
czegoś złowrogiego. Od woni czosnku zakręciło się jej w głowie. 
Przy każdym oddechu robiło się jej słabo, o ileż więc gorzej muszą 
się czuć Marta, Usipi i dzieci. 
"Panie, Panie mój, wypędź zło, które mnie otacza. Czuję na sobie 
pożerające mnie spojrzenia." 
- Proszę cię, Usipi, zabierz stąd ten czosnek - powiedziała, 
zdejmując szal. - Nie ma tu czym oddychać. 
- Czosnek odstrasza złe duchy - odparł, stojąc bez ruchu. Wyglądał 
jeszcze gorzej niż Freja. 
- Nie odstrasza niczego. Pozwól mi przynajmniej otworzyć drzwi, 
żeby wpadło tu trochę świeżego powietrza. 
Był zbyt zmęczony, żeby się z nią spierać. Obchodziła go tylko 
Marta, którą może stracić. Bez słowa usiadł koło łoża żony. 
Rispa szybko otworzyła wszystkie drzwi i okna. Do środka napłynęło 
światło, niosąc ze sobą zapach sosnowego lasu i świeże powietrze. 
Rispa powiedziała parę słów do Elzy, która zaraz wyszła, 
zabierając ze sobą małą Ludwikę. Następnie obróciła się do 
Usipiego i położyła mu rękę na ramieniu. 
- Prześpij się trochę, Usipi. Ja posiedzę przy Marcie. 
- Nie. 
Zalała ją fala współczucia. Gdyby Atretes zachorował, też nie 
zostawiłaby go ani na chwilę. 
- Połóż się więc obok niej. 
Pomogła mu wstać ze stołka i położyć się. Zasnął natychmiast. 
Marta otworzyła oczy. Rispa uśmiechnęła się do niej i nakryła 
Usipiego pledem. Obeszła z powrotem łoże i usiadła tam, gdzie 
przedtem siedział mąż Marty. 
- Nie bój się - powiedziała i ujęła wiotką rękę Marty w obie swoje 
dłonie. 
Pocierała lekko tę biedną dłoń, modląc się w duchu, żeby strach 
opuścił to miejsce. Po kilku minutach Marta odprężyła się odrobinę 
i Rispa podziękowała za to Bogu. 
Rispa wstała i położyła dłoń na czole kobiety. Było rozpalone i 
suche. 
- Czy napiłabyś się zimnej wody? 
Marta skinęła twierdząco głową. 
Rispa nalała trochę wody do czarki i pomogła Marcie nieco się 
dźwignąć. Marta najpierw ledwie umoczyła wargi, ale potem wypiła 
łapczywie całą zawartość czarki. Opadła bez sił na łoże. 
- Nie byłam w stanie niczego w sobie zatrzymać - powiedziała 
słabym, zachrypniętym głosem. 
- Będę się więc modlić, by tym razem było inaczej. 
Przez chwilę modliła się bezgłośnie. Potem zwilżyła szmatkę i 
delikatnie, jak dziecku zaczęła obmywać twarz Marty. Chora kobieta 
poczuła, że strach ją opuszcza. 
- Gdzie moje dzieci? 
- Derek jest na dworze, siedzi pod ścianą. Elza poszła do Kaleba. 
Wzięła ze sobą Ludwikę. Mam nadzieję, że nie masz nic przeciwko 
temu. Poprosiłam ją, żeby pomogła Atretesowi pilnować Kaleba, póki 
będę przy tobie. 
Marta uniosła w uśmiechu kąciki drżących warg. 
- Nie, nie mam nic przeciwko temu. Broniła mnie... - Zmarszczyła 
na chwilę czoło. Żal. Wstyd. Spojrzała na Rispę i nie zobaczyła na 
jej twarzy ani śladu urazy, choć przecież powodów nie brakowało. - 
Na pewno się ucieszyła. 
Czemu słuchała Anomii, chociaż od samego początku wiedziała, że 
Rispa jest dobra i godna zaufania? 
- Kaleb też - zapewniła Rispa, wyżymając szmatkę. Uśmiechając się, 
leciutkimi dotknięciami zwilżała twarz Marty. - Uwielbia Elzę, ale 
wydaje mi się, że jego sercem zawładnęła Ludwika. 
Odsuwając na bok wszystkie ostrzeżenia Anomii, Marta uśmiechnęła 
się do Rispy. Zapomniała o łzach. Zapomniała o wszystkim, poza 
straszliwym zmęczeniem. Dłonie Rispy były delikatne jak dłonie jej 
matki, jej głos tak samo miękki i pełen miłości - może nawet 
bardziej. Niósł Marcie ukojenie, czuła się teraz bezpieczna, pełna 
nadziei. 
- Cieszę się, że jesteś przy mnie. 
Straszliwa trwoga, która nękała ją od wielu dni, rozproszyła się 
jak mgiełka, kiedy zaświeci słońce. Przez chwilę wydawało jej się, 
że słyszy jakby pisk odlatujących nietoperzy. 
Na jej czoło wystąpił pot. 
- Zdaje się, że gorączka ustępuje - powiedziała Rispa, gładząc ją 
delikatnie. - Wszystko będzie dobrze, Marto. - Znowu usiadła obok 
niej i ujęła ją za rękę. - Śpij. 
- Zostaniesz przy mnie? 
- Zostanę, aż powiesz, bym poszła. 
"Panie, zostań z nami. Chroń nas przed złem, które czułam w tym 
domu, kiedy weszłam. Ześlij aniołów, by nas otoczyli ze wszystkich 
stron. Boże Ojcze, trzymaj nas bezpiecznie w swoich dłoniach." 
Modliła się żarliwie, nie odrywając wzroku od siostry Atretesa. 
I po raz pierwszy od wielu dni zniknęły koszmary. Spała spokojnie, 
śniąc o pięknym ogrodzie, po którym przechadza się z Usipim i 
dziećmi. Obok nich idzie mężczyzna, od którego bije światło jak od 
słońca. 

- To oczywiste, że ją uzdrowiła - oznajmiła Anomia. Odkąd 
dowiedziała się, że Marta czuje się dobrze i gorączka przeszła 
godzinę po tym, jak czarnooka jońska wiedźma weszła do domu 
Usipiego, czuła jakieś nie ustające wewnętrzne rozdygotanie. - 
Zapewne to ona najpierw rzuciła na Martę urok. - Paliła ją 
straszliwa zazdrość. 
- To brzmi rozsądnie - powiedziała Freja. - Ten, kto ma władzę 
zdejmowania uroków, ma też władzę ich rzucania. - Zaskoczył ją 
jadowity błysk gniewu w oczach Anomii. - Wątpię jednak, by ten 
urok rzuciła Rispa. 
- Dlaczego? 
- Ona by po prostu tego nie uczyniła - odparła Freja. 
- Skąd wiesz? 
Freja zamrugała, słysząc ton, jakim odezwała się do niej Anomia. 
- Bo nie widziałam u niej niczego poza współczuciem. - Zmusiła się 
do spojrzenia prosto w oczy Anomii. - A poza tym to ty 
powiedziałaś Marcie, że chorobę sprowadził na nią Tiwaz. To ty 
powiedziałaś, że Tiwaz ujawnił ci to we śnie. To ty powiedziałaś, 
że Marta okazała nieposłuszeństwo i ściągnęła na siebie jego 
gniew, gdyż Tiwaz chce, by była posłuszna tobie. Czyżbyś chciała 
teraz zaprzeczyć? Czy może chcesz wyznać, że twoje wyjaśnienie 
było błędne? 
Anomia czuła, jak przy każdym słowie Frei zalewa ją na zmianę fala 
zimna i gorąca. Znalazła się w pułapce i jej umysł pracował 
gorączkowo nad znalezieniem sposobu, by obarczyć winą kogoś 
innego. Chciała, by uznano, że przyczyną wszystkiego jest Rispa, 
ale jej własne słowa uniemożliwiały jej wysuwanie takiego 
twierdzenia. 
- To Tiwaz. Przemówił do mnie - skłamała i zaraz zaczęła 
przygotowywać grunt pod nowy zasiew zniszczenia. - To bardzo 
osobliwe, że Tiwaz uwolnił Martę, kiedy była przy tym ta obca 
kobieta. 
Freja też uznała, że to osobliwe, ale wyciągnęła zgoła odmienne 
wnioski. 
- Rispa nie jest tu obca, jest żoną mojego syna. 
Na te słowa zazdrość wypełniła serce Anomii. Żona! To słówko 
raniło jej dumę. Żona Atretesa! Krew w niej zawrzała. Żona! Słowo 
unosiło się w jej głowie niby ptak padlinożerny, drwiło z niej. 
Użyte w odniesieniu do tej kobiety budziło odrazę. Wystarczyło 
jednak jedno spojrzenie w oczy Frei, by zrozumiała, że jeśli teraz 
powie coś przeciwko Jonce, ściągnie na siebie podejrzenia. 
- Pójdę do świętego gaju, by złożyć ofiarę dziękczynną - oznajmiła 
Freja. - Czy pójdziesz ze mną? 
Nic nie mogłoby być w tej chwili bardziej Anomii wstrętne. Ma 
dziękować? Za co? Potwierdziła swoją moc, rzucając urok na Martę, 
ale nikt nie może się o tym dowiedzieć. A jednocześnie wystarczyła 
obecność tej cudzoziemki w domu Marty, by przekonać mieszkańców 
wioski, że ona to uśmierzała w jakiś sposób gniew Tiwaza. Nie 
obchodziło ich, że brzmi to zupełnie niedorzecznie. Nie mogła się 
jednak spierać, nie ściągając na siebie podejrzeń. 
Wszystko obróciło się przeciwko niej. "Tiwazie, dlaczego? Czemu ze 
mną igrasz? Ta jońska wiedźma jest tak samo twoim wrogiem jak 
moim! Oto teraz jest otoczona większym szacunkiem niż przedtem, 
nim rzuciłam urok. Przestała być obcą! Czy widzisz, jak stoi przed 
moimi oczami i rozmawia z żoną Herigasta?" 
- Oczywiście pójdę z tobą - odparła Anomia. Jej piękna twarz nie 
ujawniła szalejącej w jej sercu burzy. 
Jednak Freja wyczuła, co się dzieje w duszy Anomii. 
Oto jeszcze jeden powód do wątpienia! 

Rozdział XII 


Rzymianinie! - rozległ się szept. - Nie śpisz? - Nie śpię, czekam 
- odparł Teofil, ziewając szeroko. Prawie cały dzień spędził na 
polowaniu. Bóg mu sprzyjał i teraz ma dość mięsa na nadchodzącą 
zimę. Pasy dziczyzny wędzą się jeszcze w olchowym dymie. - 
Myślałem już, że nie przyjdziesz. 
- Przyprowadziłem żonę. 
Żonę. To zawężało pole możliwości. Nocnym gościem nie mógł być 
Rud, choć Teofil to właśnie podejrzewał. Rud żył samotnie. Nie 
mógł to być także wdowiec Holt. Nie mógł to też być żaden z tuzina 
młodych wojowników, ci bowiem nie mieli jeszcze żon. 
- Witam was oboje - powiedział Teofil. - Następnym razem 
przyprowadźcie dzieci. 
Zaraz zdał sobie sprawę, że nie powinien był tego mówić, bo po 
jego słowach zapadła pełna napięcia cisza. 
Usłyszał, że kobieta coś szepcze, a mężczyzna odpowiada jej - też 
szeptem, ale ostrzej. 
- Nie wspominaj o tym. Ani słowa. - Mężczyzna przyciszył głos. - 
Jest przyjacielem Atretesa... 
Dalsze słowa umknęły Teofilowi, gdyż wiatr zaszumiał w tym 
momencie wśród gałęzi. 
Noc była zimna. Teofil wiedział, że chociaż jemu jest ciepło w 
nagrzanym domu, ci dwoje, siedząc w kucki przed progiem, byli 
narażeni na późnojesienny chłód. Niepotrzebnie spłoszył ich swoją 
uwagą. Żałował teraz, że chciał zaspokoić czczą ciekawość. 
"To Twoje dzieci, Panie. Spraw, by zostali i wysłuchali Twojej 
Dobrej Nowiny. Niech miłość odsunie od nich lęk." 
- Chcę, byś powiedział mojej żonie o Jezusie. 
Teofil słyszał, jak kobieta szczęka z zimna zębami. 
- Twoja żona zmarzła. 
- Mów więc szybko. 
- Nie można poganiać słowa Bożego. Czy wejdziecie do środka, 
jeżeli założę sobie na oczy opaskę? 
Usłyszał szept kobiety. 
- Dobrze - odparł mężczyzna. 
Teofil zdjął z półki sztylet, nadciął kraj pledu i urwał wąski 
pasek materiału. Aby uśmierzyć wszelkie podejrzenia, rzucił 
sztylet koło lampy, którą postawił na środku izby. Zamknął oczy i 
zawiązał mocno oczy opaską. 
Usłyszał, jak wchodzą i zamykają za sobą drzwi, które właśnie 
wczoraj ukończył. Kobieta nadal szczękała zębami, może tym razem 
nie tyle z chłodu, ile z przejęcia. 
- Czuj się swobodnie, pani - powiedział i zaczął macać lewą ręką, 
żeby znaleźć swój dodatkowy pled. - Weź i okryj się. 
Usłyszał szelest i ktoś wziął ostrożnie pled z jego ręki. 
- Zacznij raz jeszcze od samego początku - poprosił mężczyzna, 
rezygnując tym razem z szeptu. - Opowiedz o gwieździe, która 
obwieściła narodziny Zbawiciela. 

Gromada Brukterów przybyła, żeby dokonać wymiany handlowej. 
Rozłożyli celtyckie brosze, szpile, nożyce i wyroby garncarskie, a 
także srebrne i złote naczynia z Rzymu. Chattowie dawali w zamian 
futra i skóry, a także bardzo poszukiwany na rynku w stolicy 
cesarstwa bursztyn. 
- Kupcy, którzy przywieźli to na północ, rozpaczają z powodu 
straty - powiedział jeden z Brukterów. 
Jednak niewielu Chattów wierzyło, że Brukterowie zdobyli te dobra 
w sposób honorowy, napadając na kupców. Ale duma mniej ucierpi, 
jeżeli nie będzie się zadawać zbędnych pytań. 
Rzymscy kupcy przenikali do Germanii, uwodząc plemiona darami, 
byleby umożliwić sobie handel. W dół Renu płynęły łodzie z 
towarami warami do Asciburgium i Trieru. Najśmielsi z nich, 
rzucając wyzwanie śmierci, wyruszali karawanami wzdłuż rzek Lippe, 
Men i Ruhra; podążali na północ dolinami Wezery i Łaby, wiedząc, 
że jeśli im się nie uda, zostaną pomszczeni. 
Kiedy dwa lata wcześniej kilku Rzymian zjawiło się wśród Chattów, 
spotkał ich szybko gwałtowny koniec, a towary wpadły w germańskie 
ręce. Natychmiast nastąpił odwet, wioska została spalona przez 
rzymskie wojsko, osiemnastu wojowników, trzy kobiety i dziecko 
ponieśli śmierć. Pozostałych spotkałby los niewolników, gdyby nie 
uciekli do lasu i nie pozostali w kryjówkach do odejścia legionu. 
Na miejsce po dawnej wiosce wrócili tylko raz, żeby urządzić swoim 
zmarłym pospieszne pogrzeby w domach grzebalnych. W następnych 
miesiącach odbudowali wioskę na siedlisku położonym na północny 
wschód od świętego gaju. 
I oto teraz Rzym pojawił się znowu, wdzierając się na północ za 
pośrednictwem Brukterów, rzekomych sprzymierzeńców Chattów w walce 
przeciwko Rzymianom. Kiedy Brukterowie odeszli, wojownicy zaczęli 
mówić o wojnie. 
- Trzeba było ich zabić. 
- I znowu ściągnąć sobie na kark rzymski legion? - rzucił Atretes. 
- Tym razem zanieślibyśmy wojnę na południe. 
Wbrew radom Atretesa gromada wojowników wyprawiła się, by poznano 
ich gniew. Atretes został w wiosce i z mieszanymi uczuciami 
patrzył na ich wymarsz. Znał już wystarczająco drogi Pańskie, by 
sumienie nie pozwoliło mu z nimi wyruszyć. Jednak jakaś cząstka 
jego jestestwa tęskniła nadal za wojną. Kiedy po raz ostatni 
poczuł tę falę gorąca we krwi? Coś podobnego przeżywał, biorąc w 
ramiona Rispę. A jednak nie to samo! 
- Tęsknisz za dreszczem bitewnym? - spytał Teofil, który dostrzegł 
jego niepokój i odgadł przyczynę. 
Dreszcz to za słabe słowo, żeby opisać to uczucie. 
- Czasem - odparł ponuro Atretes - ale chodzi o coś więcej. 
Choć można by to uznać za szaleństwo, tęsknił za tym, co przeżywał 
na arenie, kiedy patrzył śmierci w twarz i brał nad nią górę tylko 
dzięki instynktowi życia. Grała w nim rozpalona krew, serce biło 
szybko i mocno. Czasem czuł coś podobnego, kiedy ogarniała go fala 
gniewu. Ożywienie, szaleństwo - czuł wtedy, że naprawdę żyje. 
Dopiero po wszystkim pojawiało się uczucie zawodu i świadomość 
ceny, jaką trzeba było zapłacić. 
Teofil rozumiał to aż za dobrze. 
- W tej chwili toczysz bitwę, Atretesie. Obaj bierzemy w niej 
udział i mamy przed sobą nieprzyjaciela groźniejszego i 
przebieglejszego niż kiedykolwiek przedtem. 
Czuł napierające ze wszystkich stron moce ciemności. 
Kiedy wojownicy Chattów wrócili z łupem i pełni otuchy, Atretes 
wpadł w jeszcze bardziej ponury nastrój. Pił z przyjaciółmi i 
chciwie słuchał opowieści o najdrobniejszych szczegółach bitwy, 
jakąś cząstką swego jestestwa zazdroszcząc im wspomnień z własnych 
wyczynów podczas śmiałej wyprawy. 
Teofil przypomniał mu, że to, czego dokonano, trudno uznać za czyn 
waleczny. 
- A czy rzymskie złodziejstwo jest godne pochwały? - warknął 
Atretes. 
- Grzech pozostaje grzechem, Atretesie. Jaka jest różnica między 
tym, co Rzym uczynił Chattom, a tym, co Chattowie uczynili teraz 
Brukterom? 
To, że Atretes chciał w ogóle wysłuchiwać takich argumentów, 
świadczyło, jak wielka zmiana w nim zaszła. Słowa Teofila trafiały 
do niego. Ale nikt poza nim nie chciał ich słuchać. 
Holt, Rud i inni wojownicy, upojeni piwem i tryumfem, byli zatruci 
żądzą krwi i spragnieni nowej bitwy. Pokój nie miał w sobie nic 
pociągającego - w każdym razie w tym momencie, kiedy krew mieli 
jeszcze rozgrzaną bojowym zapałem i stertę łupu obok siebie. Tym 
razem napadli Cherusków. 
Sześciu wojowników wróciło na tarczy. Płonące do rana ognie 
pogrzebowe ostudziły krew patrzących - bardziej matek, które 
nosiły poległych w swych łonach, niż ojców, którzy przynieśli ich 
do rodzinnej wioski. Śmierć roznieca w mężczyźnie jeszcze większą 
żądzę krwi. 
Rispa modliła się, żeby śniegi ochłodziły krew Chattów i uciszyły 
opowieści wojenne. Przyszły jedna po drugiej zimowe zawieruchy i 
Chattowie nie mieli wyjścia, musieli pozostać na swoich terenach. 
Rispa dziękowała Bogu, ale poznała troski, jakie przedtem nigdy 
nie były jej udziałem. 
Przez zimowe miesiące trudniej było wykarmić bydło i, mimo pomocy 
Atretesa, Warus wracał zawsze zmęczony, z nogą nieznośnie bolącą i 
w okropnym nastroju. Tylko Anomia umiała go ukoić. Często 
przychodziła, przynosząc maść z arniki, którą wcierała w nogę 
Warusa. 
Rispa zastanawiała się, co warta jest ta życzliwość, skoro po tych 
zabiegach Warusa mniej wprawdzie bolała noga, ale stawał się 
niespokojny i jeszcze bardziej niż zwykle niecierpliwy. 
- Potrzebuje żony - stwierdził Atretes, patrząc na Anomię. 
Anomia, pielęgnując kaleką nogę Warusa, nie spuszczała wzroku z 
Atretesa, który miał uczucie, jakby kapłanka gładziła swymi 
zręcznymi i śmiałymi palcami jego ciało. Ta świadomość zapadała 
głęboko, rozbudzając podniecenie, jakiego nie czuł od czasów 
Julii. 
Rozładowywał namiętność z żoną, która czuła się wstrząśnięta i 
przestraszona jego gwałtownością. Dopiero kiedy wydała cichy 
okrzyk, uświadomił sobie, co się z nim dzieje i przerwał tę 
szaleńczą pogoń za spełnieniem swych żądz. 
Czuł się oszołomiony i zawstydzony. 
- Wybacz - szepnął, kryjąc twarz w jej włosach. 
Nigdy przedtem nie zadał jej bólu. Rispa drżała na całym ciele. 
Przestraszył się nie mniej niż ona. "Boże, wybacz mi!" - krzyczał 
bezgłośnie. 
- Wybacz mi - szepnął raz jeszcze zachrypniętym głosem i pogładził 
czule żonę, przerażony tym, że tak łatwo uległ znowu mrocznym 
siłom. 
Leżał obok żony, ale wyobraźnia podsuwała mu obraz innej kobiety. 
Nawet teraz, kiedy starał się ukoić Rispę, napływały mu do głowy 
wspomnienia sprośnych schadzek. Inne kobiety zjawiały się tu 
nieproszone, brukając jego łoże małżeńskie. 
Dawno temu, w Efezie, zobaczył pewnego razu mężczyznę idącego 
drogą koło willi, ze zwłokami przytroczonymi do grzbietu. Gnijące 
ciało było przywiązane w ten sposób, że nieszczęśnik nie mógł się 
od niego uwolnić, póki nie zaczął się rozkład, który wgryzał się 
również w jego żywe ciało. "Czemu to czyni?" - spytał. A Gallus 
odpowiedział: "Tak nakazuje prawo. Nosi ciało człowieka, którego 
zamordował". 
"Zwlecz z siebie starego człowieka." 
Wrócił dawny Atretes. Czuł na plecach brzemię grzechu, czuł jego 
brud wnikający we wszystkie członki ciała. 
Rispa jęknęła cicho, gdyż Atretes puścił ją nagle i usiadł. 
- Co się stało? - spytała, przepełniona nagle troską i lękiem. - 
Coś złego? 
- Zostaw mnie na chwilę - rzucił gniewnie. Kiedy też usiadła i 
wyciągnęła rękę w jego stronę, odepchnął ją szorstko. - Nie 
dotykaj mnie! 
To Anomia rozbudziła w nim te uczucia. Kiedy tylko znalazła się w 
pobliżu, widział, czego ta kobieta pragnie, i jego też ogarniała 
żądza. Spostrzegł to teraz i czuł się oszołomiony. Co gorsza, 
wiedział, że tak będzie za każdym razem, kiedy ją zobaczy. 
Czy to tylko dlatego, że tak bardzo przypomina mu Anię? 
Przesunął rozczapierzonymi palcami po włosach i ścisnął głowę w 
dłoniach. Bolało go, że nie może dokończyć tego, co zaczął. I nie 
dokończy, póki takie myśli będą się mu kłębiły w głowie. 
Kocha Rispę. Jest dla niego kimś najdroższym na świecie. Umarłby 
dla niej. Jak może brać ją w ramiona i mieć stale przed oczyma 
obraz innej kobiety? To najpodlejsza zdrada. Cuchnęła 
cudzołóstwem. 
- Boże, wybacz mi! 
Rispa usłyszała, że jej mąż mamrocze niezrozumiałe słowa. 
- Boże, uwolnij mnie. 
Tym razem usłyszała i przysunęła się do niego. Objęła swojego 
męża. Otrząsnął się i odepchnął ją. 
"Usłysz mój krzyk, Panie - modlił się żarliwie Atretes. - Wypędź 
tę czarownicę z mojego umysłu. Wypędź wszystkie kobiety, jakie 
miałem. Spraw, bym stał się czysty dla Rispy. Oczyść mnie." 
Uspokoił się nieco, myśli miał teraz jaśniejsze. Obrócił się, by 
ukoić swą żonę. Ale zło już się stało. 

Rozdział XIII 


Zima była dobrą porą dla zimnokrwistej Anomii. Starannie dobierała 
sobie chwilę i słuchaczy. Ci, którzy znaleźli się wśród jej 
wybrańców, nosili w sobie jakieś urazy, pieścili jakieś nie 
spełnione pragnienia, byli niezadowoleni i rozczarowani. 
Zapraszała ich do swego zamieszkałego przez cienie domu i 
napełniała rogi miodem, a serca żrącym kwasem. Wychodzili 
wypaleni, lecz wracali z nadzieją, że Anomia ugasi ich pragnienie. 
- Atretes mówi o poczuciu winy, o poczuciu winy za grzech, za 
wszelki grzech - powiedziała. Drwiący wyraz twarzy podkreślał jej 
urodę. - Czemu mamy czuć się winnymi? Brukterowie zdradzają nas, 
zadając się z Rzymem. Hermundurowie zabrali nam święte równiny 
solne. Atretes zszedł na manowce. 
Mężczyźni ochoczo przytaknęli. Wpatrywali się w nią gorejącymi 
oczami. Byli jak zaczadzeni. 
Anomia uśmiechnęła się, zdając sobie sprawę z władzy, jaką ma nad 
nimi, tej władzy, którą sami jej dali. 
- Jesteśmy największym z plemion germańskich. To Chattowie 
prowadzili wszystkich przeciwko Rzymowi. Pierwsi stawaliśmy do 
boju, ostatni opuszczaliśmy pole bitwy. A teraz ten Rzymianin i ta 
Jonka zaprzątnęli głowę Atretesowi, największemu z wojowników, i 
odwrócili jego serce od Tiwaza. Co ich zdaniem mamy myśleć o sobie 
samych? Że jesteśmy niczym. Czyżby? 
Z piersi obecnych dobył się głuchy pomruk. Rozpierała ich duma z 
tego, że są Chattami. 
Anomia podsycała płomień ich niezadowolenia, podsypując paliwo 
bezbożnych pragnień. 
- Głoszą, że zgrzeszyliśmy. - Roześmiała się szyderczo i z pogardą 
machnęła ręką. - Jakże to ja lub ktokolwiek z was możemy ponosić 
odpowiedzialność za to, co jakiś mężczyzna i kobieta uczynili w 
ogrodzie, o którego istnieniu nie mieliśmy nawet pojęcia? To 
niedorzeczne. To śmieszne. Czy Herigast jest odpowiedzialny za to, 
że jego syn rzucił w bitwie tarczę? Nie. Czy Holta można winić za 
to, że wojownicy polegli w walce o nasze tereny? Nie. Nikt z nas 
nie jest odpowiedzialny za to, co zrobił ktoś inny. I nie jesteśmy 
odpowiedzialni za grzech Adama i Ewy, których pewnie nawet nie 
było nigdy na tym świecie. 
Szła wokół kręgu słuchaczy, usługując im, przysuwając się dość 
blisko, by zaglądać im w oczy, by podżegać ich namiętności. 
- Opowiadają nam zwykłą bajkę, odrażającą historyjkę. Mają na oku 
swoje mroczne cele, a ja powiem wam, co to za cele. 
Spostrzegła, że trzyma ich mocno w ręku i radowała się 
łapczywością, z jaką pili jej słowa. Wsiąkały w nich jak deszcz w 
wysuszoną ziemię. 
- Chcą byśmy uwierzyli, że nosimy brzemię grzechu Adama i Ewy, 
gdyż to nas uczyni słabymi. Chcą, byśmy poczuli się przed ich 
Bogiem jak robaki. Chcą nas zniewolić, nie wysyłając nawet swoich 
legionów! 
Wybuchnęła cichym, niepokojącym śmiechem. 
- Czy w oczach Tiwaza jesteśmy robakami? Nie. Jeśli jednak ich 
posłuchamy, zmienią nas w robaki. Robaki w oczach Rzymian! 
- Atretes przysiągł na swój miecz, że jego żona powstała z 
martwych - rzucił jeden z mężczyzn, który poczuł się w tym 
momencie nieswojo. 
- To zwykła sztuczka - odparła, zbywając wyniośle całą sprawę. 
Dolewała miodu, muskając przy tym dłonie, przysuwając się jak 
najbliżej, aby mężczyźni poczuli słodki zapach ziół, którymi 
natarła sobie ciało. Niech poczują łaknienie. Niech pragną. 
- Chcieliby, byśmy przyjęli tę ich zmyśloną wiarę. Powiadają, że 
chcą nas zbawić. Doprawdy? Czy dbają o to choć trochę? Przed czym 
trzeba nas zbawiać, przed czym ratować? Chyba tylko przed dumą z 
tego, że jesteśmy Chattami. Tak, jesteśmy Chattami! Jesteśmy 
najdumniejszym i najdzielniejszym z germańskich ludów. Jesteśmy 
ponad innymi. Czyż można się dziwić, że przychodzą do nas, udając, 
że przynoszą pokój, choć przynoszą tylko zatrute poglądy? 
Karmiła ich żółcią podejrzliwości i gniewu, a potem przekonywała, 
że powinni zachować to dla siebie. 
- Dokąd my pójdziemy, tam pójdą za nami inne plemiona. Za Alpy, by 
wydrzeć serce Rzymowi! Jeśli jednak ich posłuchamy i przyjmiemy 
ich Boga, jak czynią niektórzy, Rzym podbije nas, nie kiwnąwszy 
nawet palcem. A wtedy będziemy poniżeni i słabi, i nic niewarci, 
tacy, za jakich biorą nas już teraz. 
- Musimy ich zabić. 
- Nie - odparła, widząc, że jej słowa zakorzeniły się i rozrosły 
jak wilcza jagoda. - Nie, nie zabijemy ich. Na razie. Musimy być 
równie przebiegli jak oni, jeśli chcemy odzyskać naszego Atretesa. 
Nadejdzie czas, kiedy ich zniszczymy, ale teraz musimy okazać 
cierpliwość i mądrość. 
- Kiedy rozmawiacie z Atretesem, udawajcie, że go słuchacie, ale 
zamykajcie uszy i serca na jego słowa. Korzystajcie z każdej 
okazji, by przypominać mu, jakich okropności dopuścił się Rzym 
wobec nas. Przypominajcie o śmierci ojca. Przypominajcie o 
niezliczonych innych, którzy polegli z rzymskiej ręki albo zostali 
uczynieni niewolnikami. Pytajcie go o życie, jakie pędził w 
Rzymie. Był rozrywką. Niech wspomni, jak to było, kiedy obchodzono 
się z nim jak ze zwierzęciem. To pomoże mu wrócić do siebie. Jest 
nam potrzebny. Zachowujcie ostrożność. 
Uśmiechnęła się. 
- Zwyciężymy. - Chciała wpoić im pewność siebie. - Pamiętajcie, 
jest nas wielu, oni zaś są nieliczni. A teraz idźcie i spełniajcie 
wolę Tiwaza. 

Rozdział XIV 


Słowa Anomii miały niszczycielskie działanie. Jej słuchacze 
wypełniali zręcznie instrukcje; udawali, że słuchają słów prawdy, 
ale zadawali pytania przywracające wspomnienia, które Atretes tak 
bardzo chciał pogrzebać. 
Rispa widziała, jak te pytania nękają jej męża. Nigdy nie mówił o 
swoim życiu w szkole gladiatorów ani o walkach w cyrku. Ona zaś o 
to nie pytała. Mężczyźni, oszczędzając jego dumę, dawniej nie 
podejmowali z nim tego tematu. Ale teraz okazywali przesadną 
ciekawość. 
Nie zadowalały ich zwięzłe odpowiedzi, nie obchodziło ich też, co 
czuje Atretes. Chcieli dowiedzieć się jak najwięcej. "Podobno..." 
- zaczynali pytanie, które przywoływało wspomnienie czasów 
niewoli. 
- Jak się walczy na rzymskiej arenie? - spytał jeden z młodych 
wojowników. 
- Czy to prawda, że ubierają człowieka w świecącą zbroję i 
przystrajają dziwacznymi, kolorowymi piórami, a potem oprowadzają 
dokoła, żeby tłum miał widowisko? 
Rispa dostrzegła osobliwy wyraz w oczach Atretesa. 
- Czasem skąpiej. 
- Do jakiego stopnia? - spytał Rolf marszcząc brwi. 
Atretes obrócił powoli głowę i spojrzał na młodszego mężczyznę. 
Rolf nie powiedział już ani słowa. 
Jednak innych nic nie mogło powstrzymać. 
- Podobno lanista przysyłał ci kobietę, jeśli dobrze się 
sprawiłeś. 
Atretes zerknął na Rispę i zaraz odwrócił wzrok. 
- Podobnie jak grzecznemu psu rzuca się kość - wtrącił inny. 
Twarz Atretesa pobladła z gniewu. 
Osaczali go tymi uwagami jak zgraja wilków. Warczeli, chwytali 
zębami i odrywali kawałek po kawałku spokój jego ducha. Niby 
rozżarzone węgle spod warstwy popiołu zaczęły wydostawać się na 
wierzch wątpliwości. Ich gorące tchnienie unicestwiało cienką 
warstwę ochronną, podsycając ukryte pod spodem mroczne 
wspomnienia. 
Znosił ich pytania, nie tracąc, o dziwo, panowania nad sobą, ale 
następnego ranka w domu Teofila ujawnił się cały jego gniew. 
- Zadają pytania o Boga, a ja nie umiem im odpowiedzieć. - Uznał, 
że w odgrodzonym od świata ciepłem domu Teofila może dać upust 
swojemu rozdrażnieniu. - Spróbuj odpowiedzieć na coś takiego! 
Skoro Bóg jest miłosierny i miłujący, czemu pozwala, by na świecie 
było tyle zła? Czemu nie zniszczy szatana, lecz pozwala mu 
swobodnie władać na ziemi? 
Rispa, trzymając Kaleba na kolanach, patrzyła na Atretesa. 
Zachowywał się jak dzikie zwierzę w klatce. Ostatniej nocy leżał 
wiele godzin z szeroko otwartymi oczami, a kiedy wreszcie zasnął, 
dręczyły go koszmary. W pewnym momencie krzyknął coś i usiadł, ale 
kiedy chciała do niego przemówić, powiedział, żeby zostawiła go w 
spokoju. 
- Usiądź, Atretesie - poprosił spokojnym głosem Teofil. 
- Usiądź! - burknął Atretes. - Siedzę od wielu tygodni! 
Zapomniałem już, jak nienawidzę zimy. - Spojrzał groźnie na 
przyjaciela. - Po prostu odpowiedz mi na pytanie, jeśli potrafisz. 
- Bóg pozwala na zło, by okazać swe zmiłowanie i łaskę przez to, 
że daje odkupienie grzesznikom. Wszystko zmierza do dobrego 
celu... 
- Tylko nie mów mi o dobrym celu! Jakiemu dobremu celowi służy to, 
że wypalają człowiekowi piętno? Jakiemu celowi służy to, że go 
biją i ćwiczą do walki? Odpowiedz! 
Teofil zrozumiał, co się stało. 
- Nie Bóg uczynił z ciebie niewolnika, Atretesie, lecz człowiek. 
Nie Bóg uczynił ci to wszystko. W sercu człowieka tkwi 
niegodziwość. 
Rispa patrzyła, jak dawny gniew rozpala krew w żyłach jej męża. 
Ostatnio zbyt często dawał upust gniewowi z drobnych powodów, 
słysząc jakąś zupełnie niewinną uwagę. Po długim, wieczornym 
posiedzeniu z innymi mężczyznami krzyczał na nią z błahych 
przyczyn. Nawet najpotulniejsza odpowiedź wyprowadzała go z 
równowagi. 
- Być może Rispa miała rację - powiedział Atretes. - Może 
powinienem uważniej ich słuchać. 
Wyszedł, trzaskając drzwiami, które odskoczyły dwa razy od 
ościeży. Rispa posadziła Kaleba, wstała i patrzyła, jak Atretes 
kroczy przez śnieg i niknie między drzewami. 
- Jakżebym chciała wrócić - powiedziała. - Jakżebym chciała wziąć 
Kaleba, wrócić do Rzymu i spotkać się z innymi. 
- Bóg chce, byśmy pozostali tutaj. 
- Dlaczego? - Była tak samo wzburzona i rozdrażniona jak Atretes. 
Mogło się wydawać, że jego gniew podsycał jej gniew. - Nikt z tych 
ludzi nie chce słuchać prawdy. Szkoda, że nie słyszysz, jak co 
wieczór siadają w domu i snują nie kończące się opowieści o 
bitwach, które wygrali, albo o tych, które chcą wygrać. Chełpią 
się i pławią w tych opowieściach, a piją tyle, że ledwie mogą 
wstać, by wrócić do siebie. Żaden z nich nie ma serca dla Pana, 
Teofilu. Ani jeden! 
- Dwoje z nich tak - odparł - a inni pewnie też, choć brak im 
odwagi, by to wyznać. 
Zastygła ze zdumienia. 
- Co masz na myśli? 
Opowiedział jej o swoich nocnych gościach. 
- Ufaj Panu, Rispo. Jego słowo nie po to pada, by wrócić puste. 
- A zatem Bóg zbytnio zwleka - powiedziała, otulając się ściślej 
szalem, bo poczuła nagle chłód. - Wiara Atretesa kruszy się. 
- Tym bardziej ty musisz być silna. 
Obróciła się i spojrzała na niego. Miała nadzieję, że usłyszy 
słowa pociechy, ale Teofil równie dobrze jak ona widział, co się 
dzieje. 
- Mam być silna. - Jej oczy zasnuły się łzami. - Nie jestem silna, 
Teofilu, nie jestem taka jak ty. Gdybyśmy nie mogli przyjść tu i 
rozmawiać z tobą, oboje byśmy już upadli. 
Teofil wstał i ujął jej dłonie. 
- Musisz mnie posłuchać, Rispo. Patrz na Pana, nie na mnie. 
- Boję się tego, co się dzieje z Atretesem. Nie dadzą mu chwili 
wytchnienia. Nękają go pytaniami, uwagami. Czasem mam wrażenie, że 
czynią to rozmyślnie, żeby znowu zaczął nienawidzić Rzymu i 
Brukterów, i Hermundurów, i każdego, kto nie jest Chattem. 
Wzbudzają we mnie gniew. A ta kobieta... 
- Znasz słowo Boże. Nie daj się zwieść ich słowom. Bóg pozwala, by 
szatan poddawał próbie Atretesa, podobnie jak pozwalał, by Piotr 
był wystawiony na pokuszenie. Każdy z nas przechodzi próbę. Musimy 
przejść przez ogień. 
- Dla jednych jest to trudniejsze niż dla innych. 
Cofnęła ręce i wyszła. Wciągnęła w płuca zimne powietrze, 
zastanawiając się, czy powinna pójść za Atretesem i porozmawiać z 
nim. 
- Daj mu spokój, Rispo - powiedział łagodnie Teofil, stając w 
drzwiach. - Pozwól mu przemyśleć wszystko. 
- Czasem myśli za dużo i o złych rzeczach. 
- Będzie musiał dokonać wyboru. 
Wiedziała, że Teofil ma rację. Atretes potrzebuje samotności. Musi 
oddalić się od zgiełku, jaki czynią ludzie. I ona. Wszyscy na 
niego napierają. 
- Teofilu, oni chcą odzyskać swojego wodza - rzekła niewesołym 
głosem. - Chcą, żeby był taki jak dawniej, żeby był wojownikiem, 
który poprowadzi ich do bitwy. 
- Atretes powierzył siebie Bogu w momencie, kiedy uwierzył w 
Chrystusa i został zbawiony. 
- Nic nie rozumiesz. Mam uczucie, że on chce ich poprowadzić. 
- Do Boga. 
- Tak było, kiedy tu przyszliśmy. Nie wiem, czy tak jest teraz. 
- Uczy się mozolnie, że nie może przekonywać ludzi tymi sposobami, 
jakich używał zawsze. Siła i duma zawodzą. Słabość i pokora to 
jedyna droga. 
- Atretes nie umie być słaby i pokorny. 
- Odsuń się więc od niego i niech Bóg go tego nauczy. 
Zamknęła oczy. 
- Czasem widzę na jego twarzy... 
Spojrzała na nieskalanie biały śnieg. Teofil podszedł i stanął 
obok niej. Wiedział, że toczy się w niej walka i miał ochotę 
otoczyć ją ramieniem, pocieszyć. Ale i tak dosyć mają kłopotów. 
Atretes nie słucha w tej chwili głosu rozsądku, a pewnie nie 
odszedł zbyt daleko. 
Rispa westchnęła. 
- Zeszłego wieczoru Holt powiedział mu, iż mężczyzna czuje, że 
żyje, kiedy patrzy w oczy śmierci. Czy to prawda? - Ponieważ 
milczał, podniosła na niego wzrok. Zdziwiona, rozchyliła wargi. - 
Ty też tęsknisz za walką, prawda? 
Teofil uśmiechnął się smutno. 
- Czasem. Tym mniej, im jestem starszy. - Zrobił uroczystą minę. - 
Tym mniej, im bliżej jestem Pana. 
- Chciałabym to zrozumieć. 
- I rozumiesz. Częściowo. Nie wadzisz się z Atretesem jak niegdyś. 
Pan cię ułagodził. 
- Może ułagodził mój umysł. 
Teofil roześmiał się. 
- Ależ ułagodził twoje serce, moja droga. - Dotknął jej ramienia. 
- Pozwól, by ułagodził cię jeszcze bardziej. Módl się za tych 
ludzi, a zwłaszcza za tych, którzy starają się pchnąć Atretesa na 
dawne ścieżki. Nawet za Anomię. 
- Modlę się, ale nie przychodzi żadna odpowiedź. 
Teofil spojrzał w stronę lasu, gdzie zniknął Atretes, i pogrążył 
się w zamyśleniu. 
- Dziękuj za wszystko, co się stało. - Zdawał sobie sprawę, że 
najgorsze jest jeszcze przed nimi. Czuł, jak zbierają się wokół 
nich mroczne siły. - Cierpienia sprowadzają wytrwałość; to próba 
charakteru. Jeśli przejdziesz tę próbę, zyskasz nadzieję. - 
Spojrzał na nią. - Nadzieja nigdy nie zawodzi, gdyż miłość Boga 
wypełnia nasze serca poprzez Ducha Świętego. I ta miłość właśnie, 
miłość Boża, zwróci ten lud ku Chrystusowi. 
- Dwoje, może jeszcze kilkoro - powiedziała z uśmiechem. 
Poczuł, że w ciągu miesięcy, które minęły, wytworzyła się między 
nimi bardzo silna więź. Był świadkiem tego, jak Rispa wzrasta w 
Chrystusie. Powiedziała, że nie dostaje jej siły, ale jest 
silniejsza niż myśli, a kiedy przyjdzie czas, Pan da jej jeszcze 
więcej sił, by zniosła wszystko, co ją spotka. Myśli, że nie ma 
wpływu na nic, że nic się nie zmienia, że Bóg niczego nie 
dokonuje. Jaki inny powód miałby szatan, by atakować ją ze 
wszystkich stron? 
Teofil przesunął łagodnie dłonią po jej włosach. Kochał ją, może 
odrobinę za bardzo. 
- Przywdziej zbroję, najdroższa. Nadchodzi czas bitwy. 
- Co mam robić, by wesprzeć Atretesa? 
- Daj mu czas. 

Rozdział XV 


Wiosna nadeszła szybko, przynosząc nowe, bujne życie, a wraz z nim 
rozgorączkowanie ludzi. Lasy obfitowały w zwierzynę i po powrocie 
z polowań ucztowano do późnej nocy. Młodsi wojownicy zrzucali z 
siebie stroje i tańczyli nad mieczami i oszczepami, reszta zaś 
śmiała się, nie żałując im słów zachęty. 
Rolf porzucił długi dom przeznaczony dla młodzieńców i zbudował 
sobie grubenhaus. Kiedy przepadł bez słowa, paru wojowników 
ruszyło na poszukiwanie ciała, ale daremnie. 
Po dwóch tygodniach wrócił, prowadząc dziewczynę Hermundurów. 
Miała związane z przodu ręce i pętlę na szyi. Rolf trzymał mocno w 
ręku koniec sznura. 
- Jak ona będzie wyglądać, kiedy się umyje? - Rud wybuchnął 
śmiechem. 
Mężczyźni otoczyli Rolfa i jego niewolnicę i zaczęli rzucać 
sprośne uwagi. 
- Dam ci za nią konia - powiedział Reudi, mierząc z uśmiechem 
dziewczynę od stóp do głów. - Jest może brudna, ale ma ponętne 
kształty. 
Rispa stała przed domem, pełna litości dla dziewczyny. 
Anomia też się przypatrywała, rozkoszując się owocami, jakie wydał 
jej plan. Rolf dostrzegł dziewczynę poprzedniej wiosny podczas 
bitwy z Hermundurami i Anomia zachęcała go, żeby się po nią 
wyprawił. Miała nadzieję, że ojciec albo bracia zjawią się tu w 
ślad za nią. Atak rozbudzi uśpionego przez zimę ducha bojowego 
Chattów. 
- Dam ci dwa konie! - wykrzyknął jeden ze starszych mężczyzn. 
Rispa słuchała, jak mężczyźni szydzą z nieszczęsnej dziewczyny i 
licytują się o nią jakby była zwierzęciem, i czuła, że narasta w 
niej gniew. 
Rolf, zwykle skłonny do takich żartów, tym razem odpowiedział 
gniewnie: 
- Nie jest na sprzedaż! 
Dziewczyna wydała okrzyk strachu i obróciła się gwałtownie, gdyż 
jeden z wojowników posunął się za daleko w swych żartach. Rolf 
powalił natręta jednym ciosem, a inni wybuchnęli głośnym śmiechem. 
- Nie bądź samolubem! Podziel się nią! 
- Jeszcze raz ją tkniesz, Buri, a obetnę ci rękę! 
Wojownik zaśmiał się szyderczo. 
- Zdaje się, że jest tak samo czarna jak kobieta Atretesa. - 
Złapał 1 kraj jej sukni i rozerwał jednym szarpnięciem. - Ale pod 
tymi brudnymi łachmanami jest całkiem biała. 
Rolf natychmiast skoczył na niego. 
Rispa oddychała ciężko, patrząc na gwałtowną walkę, i żałowała,  
że nie ma Atretesa, który powstrzymałby przeciwników. Ale Atretes 
wyprawił się z Teofilem na polowanie. Freja zbierała zioła w 
świętym gaju, Anomia zaś, która mogłaby się wtrącić, stała w 
drzwiach c; swojego domu, śmiejąc się i czerpiąc wyraźnie 
przyjemność z widoku okładających się pięściami mężczyzn. 
Buri po jakimś czasie runął na ziemię wśród wrzasków i śmiechów 
gawiedzi. 
Dziewczyna Hermundurów krzyczała histerycznie, policzkując 
następnego wojownika, który chciał ją dotknąć. Rolf zwrócił się ku 
nowemu przeciwnikowi. 
Rispa postawiła Kaleba na ziemi, a potem uklękła przed nim i ujęła 
go za ramiona. 
- Nie ruszaj się stąd. - Kaleb skinął główką. - Módl się za mamę - 
dodała, całując go w buzię. Kaleb znowu skinął potakująco. 
Zostawiła go na progu domu i szybkim krokiem poszła w stronę 
przepychających się i zaczepiających nawzajem mężczyzn. Nie mogła 
znieść ich grubiańskiego śmiechu. 
Utorowała sobie drogę przez tłum i stanęła naprzeciwko Rolfa. 
Młody wojownik miał zaczerwienioną twarz i spływał potem. Spojrzał 
na nią ze zdumieniem. 
- Dość tego! - powiedziała. 
Minęła go i rozwiązała sznur krępujący ręce dziewczyny. 
- Co robisz? - spytał Rolf, dysząc ciężko po walce z Burim i Eudo. 
- To, co widzisz. 
Zdjęła pętlę z szyi dziewczyny i rzuciła sznur na ziemię. 
- Ona jest moja! 
- Wiem, ale czy chcesz, by ją tu stratowali? 
W twarzy Rolfa drgał mięsień, kiedy młody wojownik patrzył, jak 
Rispa bierze zapłakaną dziewczynę za rękę i prowadzi ją przez tłum 
mężczyzn. Nikt nie powiedział słowa, nikt nie próbował jej 
powstrzymać. 
- Oddaj mi ją! 
Wprowadziła dziewczynę do środka. Kaleb podreptał za nimi. 
Przemawiała łagodnie do dziewczyny, starając się uśmierzyć jej 
strach, zastanawiając się, co zrobić, jeśli Rolf przyjdzie i 
będzie chciał zabrać swoją zdobycz. Objęła dziewczynę i pogłaskała 
ją po plecach. Biła od niej woń brudu i potu. W zlepionych włosach 
kłębiło się robactwo. 
Wróciła Freja z koszem pełnym ziół. 
- Anomia powiedziała mi, co zrobiłaś. Nie masz prawa się wtrącać. 
Spojrzała na dziewczynę i zaczęła rozmyślać, ilu Chattów rozstanie 
się z życiem, zanim Rolf będzie mógł ją zatrzymać. Młody głupiec! 
Rispa nie wyczuła nagany w głosie Frei. 
- Wiem, że nie mam prawa, ale nie mogłam patrzeć, jak ją dręczą. 
Freja była zdumiona. Żadna z kobiet Chattów nie odważyłaby się 
zrobić tego, co zrobiła Rispa. Nawet Anomia trzymała się z daleka 
od takich spraw. Marta powiedziała, że mężczyźni wrzeszczeli i 
bili się, kiedy wkroczyła Rispa. "Rozsunęła ich jak trzcinę na 
bagnie, matko. Przeszła między nimi i wzięła dziewczynę od Rolfa. 
Dotychczas nikt niczego nie ważył się mu odebrać." 
Anomia posiniała z wściekłości. Freja nigdy dotąd nie widziała, 
żeby młoda kapłanka była w takim stanie. 
- Dziewczyna należy do Rolfa, jest jego łupem, Rispo. Musisz to 
zrozumieć. 
- Jest łupem. Jak łatwo przyszło ci wypowiedzieć to słowo! 
- Nie o to chodzi. Takie jest życie. 
- Czy inaczej było z Atretesem, kiedy pojmano go i zakuto w 
łańcuchy? 
Freja zbladła. 
- Po co mi o tym przypominasz? 
- Ta dziewczyna jest czyjąś córką tak samo, jak Atretes jest twoim 
synem. 
- Rolf zbudował dla niej dom. 
- Wystarczy więc teraz, by zawlókł ją tam siłą i zgwałcił, a 
zostanie jego żoną? 
Freja odwróciła się do niej plecami, nie chcąc, by Rispa 
zobaczyła, jak bardzo jest przygnębiona. Nie pochwalała tego, co 
robili niektórzy mężczyźni, ale rozumiała, że taka jest kolej 
rzeczy. Wyjęła zioła z koszyka i położyła je na stole. Słyszała 
płacz dziewczyny i serce się jej ściskało. 
- Nie rozumiesz naszych obyczajów. 
- O tak, rozumiem. Wasze zwyczaje nie różnią się niczym od 
rzymskich. 
Freja zwróciła się z gniewem w jej stronę. 
- W ciągu ostatnich dziesięciu lat straciliśmy mnóstwo ludzi. 
Przez Rzym. Przez Hermundurów! Niektórzy mężczyźni zdobywają sobie 
w ten sposób żony. Lana jest od Cherusków, a Helda od Seubów. 
- Ciekawe, czy tak samo byś się czuła, gdyby porwano Martę, kiedy 
była w wieku tej dziewczyny. 
Freja znowu odwróciła się do niej plecami. Hermun nigdy by do 
czegoś takiego nie dopuścił. Drżącymi rękami wiązała starannie w 
pęczki swoje zioła. 
- Kiedy się to skończy, Frejo? 
Słowa Rispy sprawiły, że Freja poczuła się nieswojo. Rozwiesiła 
pęczki ziół, żeby wyschły. 
- Rodzina będzie chciała ją odzyskać, a to znaczy, że zginie sporo 
Chattów. 
Freja spojrzała na Rispę i uświadomiła sobie, że młoda kobieta 
znacznie bardziej martwi się o Chattów niż o tę dziewczynę. Rispę 
tak samo jak ją, Freję, niepokoiły skutki poczynań Rolfa. 
- Nic na to nie poradzisz. Rolf jej chce. Nie odprowadzi jej z 
powrotem. Gdyby zresztą znalazła się wśród swoich, żaden mężczyzna 
z jej plemienia już by jej nie zechciał. Została zbrukana. 
- Rolf jej nie zgwałcił. 
- Skąd wiesz? 
- Helana mi powiedziała. 
- Helana? 
- Takie imię nosi. 
Freja była zdumiona tym, że Rispa tak szybko zyskała sobie 
zaufanie dziewczyny. 
- To bez znaczenia. Była z nim przez wiele dni. 
Rispa kołysała dziewczynę, szepcząc jej słowa pociechy. Oczyma 
pełnymi łez spojrzała na Freję. 
- Pozwól przynajmniej, że ją wykąpię i dam jej jakąś czystą 
suknię, zanim oddam ją temu wilczkowi. Freja poczuła litość. 
Dziewczyna była bardzo młoda.
- Użyj ostróżki. Kilka gałązek zachowaj do włosów, żeby wytępić 
wszy i inne robactwo. Ponieważ ją dotykałaś, też wsuń sobie kilka 
gałązek we włosy. 
Kiedy Rispa zajmowała się dziewczyną, Freja przygotowywała maść z 
arniki i macierzanki. 
- Wetrzyj to jej w skórę wokół nadgarstków i szyi. Powiem Rolfowi, 
że przyprowadzisz mu ją przed nocą. - Podeszła do drzwi. 
Przystanęła na progu i obejrzała się na Rispę. - Lana i Helda 
pogodziły się ze swoim losem. Tak samo będzie z nią. 
W tym czasie, jaki jej pozostał, Rispa dowiedziała się o 
dziewczynie, ile tylko zdążyła. 
- Rolf powiedział, byś przyprowadziła ją do jego grubenhausu - 
oznajmiła Freja po powrocie. 
Rispa skinęła głową, nie przestając rozczesywać sięgających pasa 
rudych włosów dziewczyny. Potem zaplotła je w luźne warkocze. 
Rozległ się łomot i drzwiami od tyłu wszedł Atretes. Z rozmachem 
otworzył furtę między zagrodami dla zwierząt a mieszkalną częścią 
domu. Nie zwracając uwagi na dziewczynę, spojrzał groźnie na swoją 
żonę. 
- Co ty sobie wyobrażasz? 
- Nie lubię patrzeć, jak dręczy się kogoś związanego. 
Miała dość czasu przez całe przedpołudnie i część popołudnia, żeby 
zastanowić się, czemu właściwie służy wszystko to, co zrobiła. 
Położenie nieszczęsnej dziewczyny wcale się nie zmieni, a może się 
nawet pogorszyć, gdyż Rispa podsyciła gniew Rolfa. Czy wyładuje 
ten gniew na dziewczynie, kiedy będzie ją miał z powrotem w swoich 
rękach? 
Widząc przygnębienie żony i przypominając sobie własną niewolę, 
Atretes stłumił swój gniew. Przez dłuższą chwilę stał rozmyślając, 
a potem wyjął zza pasa sztylet i podał go dziewczynie. 
- Dla Rolfa. 
Freja uniosła rękę do piersi, poczuła w gardle smak łez. Nigdy 
jeszcze nie widziała, by jej syn uczynił coś z życzliwości dla 
kogoś. Nie ulegało wątpliwości, że Rispa nie zrozumiała znaczenia 
tego gestu. Ale dziewczyna wiedziała doskonale, co ma zrobić. 
Wzięła sztylet, przytuliła go do piersi i znowu zaniosła się 
łkaniem. 
Atretes położył dłoń na ramieniu Rispy i wstając, lekko zacisnął 
palce. 
- Zaprowadź ją do niego, zanim ściągniesz na nas kłopoty. 
Rispa zrobiła, co kazał. Kiedy wyszła z dziewczyną, Atretes 
przeszedł przez izbę, żeby wyprowadzić ze stajni dwa woły i konia. 
- Powiedz Warusowi, że później się jakoś z nim ułożę - rzucił, 
wyprowadzając zwierzęta. 
Mieszkańcy wioski wylegli na ulicę i przyglądali się, jak Rispa 
prowadzi dziewczynę Hermundurów. Umyta, ze splecionymi włosami i 
ubrana w czystą lnianą tunikę dziewczyna wyglądała teraz ładnie, 
ale wszystkie spojrzenia skupiły się na Rispie. 
Rolf czekał przed swoim grubenhausem. Miał zaciętą twarz, ale 
kiedy Rispa podeszła bliżej, zobaczyła, że jest bardziej 
zniewolony niż idąca obok niej rozdygotana dziewczyna. 
- Ma na imię Helana - powiedziała. Dziewczyna stała ze zwieszoną 
głową i tuliła się do Rispy. - Jej ojciec poległ jedenaście lat 
temu, walcząc ramię w ramię z Chattami przeciwko Rzymianom. Matka 
umarła tej zimy na gorączkę. 
Zastanawiała się, czy do Rolfa dotarło chociaż słowo z tego, co 
powiedziała. Nie spuszczał spojrzenia z Helany. Rispa nie miała 
pojęcia, co jeszcze może uczynić. Nie ulegało wątpliwości, że nie 
przekona młodego wojownika, by wyrzekł się dziewczyny. 
Niepotrzebnie się jednak martwiła, gdyż Helana zrobiła nieśmiało 
krok do przodu. Podniosła wzrok na Rolfa i na jej policzkach 
pojawił się rumieniec. Drżąc na całym ciele, uniosła sztylet 
spoczywający na obu jej dłoniach. 
Rolf spojrzał na sztylet, który podsunęła mu Helana, i na jego 
twarzy pojawił się wyraz bólu. Był teraz wzburzony i niepewny. 
Spojrzał na Rispę, ale nie ruszył się, żeby wziąć od dziewczyny 
broń. 
Rispa zrozumiała tyle tylko, że Rolf jest zawstydzony i zbity z 
troPu. 
- Rolfie! - zakrzyknął Atretes, wyłaniając się z lasu na tyłach 
grubenhausu. Zsunął się z grzbietu klaczy i podał wodze młodszemu 
mężczyźnie. - Dwa woły pasą się między drzewami. 
Rolf z miną wyrażającą zmieszanie, ale także ulgę przyjął wodze z 
rąk Atretesa. Obrócił się do Helany, wziął sztylet i szybkim 
ruchem owinął lejce wokół jej rąk. 
Patrząc na Rolfa, Atretes przypomniał sobie własną młodość. Rispa 
nie rozumiała, co się dzieje, i patrzyła niepewnie na Atretesa. 
Mrugnął do niej i uśmiechnął się. 
Helana podeszła do klaczy i zaczęła powolnymi ruchami gładzić ją 
po karku. Rispa pomyślała, że dziewczyna chce być może wskoczyć na 
konia i uciec. Ta myśl przyszła widocznie do głowy także Rolfowi, 
gdyż zrobił krok do przodu, nie odrywając wzroku od Helany. Rispa 
zdała sobie sprawę, że dziewczyna niedaleko by uciekła. 

Helana oparła czoło o szyję konia. Serce biło jej jak oszalałe. 
Obejrzała się na kobietę, która zabrała ją temu mężczyźnie, i 
poczuła się spokojniejsza. Dotychczas nikt nie dbał o to, co się z 
nią dzieje. Zerknęła też na młodego wojownika, który ją porwał. 
Wykrzywiając wargi, przypatrywała się mu uważnie. Był wysoki i 
potężnie zbudowany. Zarumienił się! Widziała, jak porusza mu się 
grdyka, gdy z trudem przełyka ślinę. 
Zdumiona Helana przyglądała się z coraz większą uwagą. Przerażał 
ją. Czy mogło być inaczej? Napadł ją nad strumieniem, zakneblował, 
związał i uniósł na plecach przez lasy. 
Ciągnął ją za sobą sto mil, przywiązując na noc do drzewa, żeby 
mieć pewność, że nie ucieknie. A teraz, kiedy wymienili dary 
ślubne, miał minę dziwnie bezradną, niepewną i zakłopotaną. 
Opuścił ją cały strach. Rolf milczał, jak milczał przez cały czas, 
kiedy ją tutaj wlókł. Myślała, że jest niemową, bo usłyszała go 
dopiero wrzeszczącego na mężczyzn, którzy chcieli ją dotknąć. 
Odchyliła głowę i starała się zajrzeć mu w oczy. Po dłuższej 
chwili wypuściła wodze z ręki. 

Rispa westchnęła ze zdumieniem, kiedy dziewczyna weszła bez słowa 
zachęty do domu Rolfa. 
Rolf nie spuszczał jej z oczu. W końcu mruknął coś pod nosem i 
zrobił krok, żeby pójść za nią, ale przypomniał sobie Atretesa. 
- Wszystko ci... 
- Nie masz wobec mnie żadnego długu. Woły i koń to mój dar. - 
Uniósł kąciki ust. - Obchodź się dobrze z tą dziewczyną, bo 
inaczej moja żona znowu ci ją zabierze. 
Rolf obrzucił Rispę promiennym spojrzeniem. Zatknął sztylet za pas 
i wszedł do domu, który wybudował dla porwanej panny młodej. 
Atretes ujął Rispę za rękę i stanowczym ruchem pociągnął ją w 
stronę wioski. 
- Jest teraz jego żoną. Jeśli widziałaś, jak na nią patrzył, 
powinnaś przestać się o nią troszczyć. 
- Czy pojawią się Hermundurowie? 
Atretes zastanowił się chwilę, a potem potrząsnął głową. 
- Raczej nie. Jeśliby zależało im na tej dziewczynie, dopadliby 
Rolfa, zanim do nas dotarł. 
Na spotkanie wyszła im matka Atretesa. 
- Czy wszystko ułożyło się pomyślnie? 
- Jak najlepiej. - Atretes uśmiechnął się. 
Wrócili razem do domu. Freja zobaczyła Anomię i uznała, że należy 
podzielić się z nią dobrą nowiną. 
- Zaraz do was dołączę - powiedziała i podeszła z uśmiechem do 
młodej kapłanki. - Rispa oddała dziewczynę Rolfowi. Poślubił ją. 
- Poślubił? Przecież on nic nie ma! 
- Atretes dał im to, co niezbędne. Już po wszystkim. 
- Wkrótce będą tu Hermundurowie. 
- Atretes sądzi, że nie. Rodzice Helany nie żyją. 
Oznaczało to, że zamiar Anomii, by obudzić Chattów z zimowego 
letargu, spełzł na niczym. Freja, chcąc ją uspokoić, dotknęła jej 
ramienia. 
- Powiem wszystkim, że nie mamy się czego bać. 
W Anomii wszystko się burzyło, ale młoda kapłanka ukryła najlepiej 
jak mogła swoje uczucia. Kiedy młody, spragniony miłości wojownik 
przyszedł do niej, prosząc, by rzuciła urok na dziewczynę, 
skłaniając ją w ten sposób do odwzajemnienia jego uczuć, w głowie 
Anomii zaświtał pewien plan. Była zadowolona z siebie, gdyż udało 
się jej podsycić żądze Rolfa na tyle, że ten gotów był zapomnieć o 
ostrożności i wyprawić się po swoją wybrankę. Z jego opisu 
wywnioskowała, że dziewczyna musi być córką wodza. Ale Rolf 
sprowadził zwykłą dziewczynę, ładną wprawdzie, lecz zbyt mało 
znaczącą, by ktoś wszczynał o nią wojnę. 
Jej gniew rozpalił się jeszcze gwałtowniej, kiedy Holt, 
przechodząc w towarzystwie kilku innych, nie zwrócił na nią uwagi, 
zbyt był bowiem pogrążony w rozmowie o Jonce. 
- Zaczynam rozumieć, co Atretes widzi w tej Jonce. 
Złym znakiem było to, że słowa te padły właśnie z ust Holta. 
Warus nie przejął się zbytnio stratą wołu i konia i odrzucił nawet 
propozycję Atretesa, który chciał mu zapłacić kawałkiem ziemi. A 
chociaż Freja nigdy już nie wspomniała o tym wydarzeniu, Anomia 
równie dobrze jak inni zdawała sobie sprawę, że najwyższa kapłanka 
coraz życzliwszym okiem i z coraz większym zaciekawieniem spogląda 
na żonę swojego syna. 
Anomia przyglądała się, jak Rispa wykonuje codzienne prace. Miało 
się wrażenie, że nie uświadamia sobie, jak Chattowie przyjęli jej 
życzliwość dla dziewczyny Hermundurów, lecz Anomia widziała to 
wyraźnie i skręcała się z zazdrości. W jej głowie kłębiły się 
niegodziwe myśli. Płynęły burzliwym strumieniem w jej żyłach. 
Pożądała Atretesa, i to tak gwałtownie, że zazdrość i namiętność 
paliły ją niczym ogień. Gardziła Rispą, pieściła myśli o zemście, 
snuła plany zniszczenia żony Atretesa. Ale na razie była bezradna. 
Jednak jej czas w końcu nadejdzie. 

Rozdział XVI 


Minęło kilka dni i Rispa zaczęła wyczuwać, że w stosunku 
mieszkańców wioski do niej zaszła jakaś subtelna zmiana. Niektórzy 
pozdrawiali ją, chociaż nie przystawali, żeby porozmawiać. 
Spostrzegła nawet, że Warus przygląda się jej bacznie wieczorami w 
chwilach bezczynności. 
Mężczyźni chodzili na polowania, a Rispa postanowiła posprzątać 
zagrody w stajni i wyrzucić gnój do ogrodu na tyłach długiego 
domu. Kaleb trzymał się jej, bawiąc się na kępie trawy, ona zaś w 
tym czasie przekopywała ziemię z nawozem wokół krzaczków fasoli. 
Odmawiała przy tym psalm czci i chwały, którego nauczył ją Teofil. 
Powtarzała raz po raz słowa psalmu i radość Boża wypełniała jej 
serce rozśpiewane bogactwem obietnicy zawartej w tych słowach. 
- Dostojna Rispo! 
Rispa drgnęła i obróciła się, odgarniając z czoła wilgotne kosmyki 
włosów. Kilka kroków od niej, na skraju ogrodu, stała Helda. Żadna 
z kobiet nigdy dotąd nie przychodziła do niej. Rispa uśmiechnęła 
się i odpowiedziała słowami prostego pozdrowienia. 
Helda nieśmiało podeszła bliżej. 
- Zrobiłam to dla ciebie - powiedziała, wysuwając ręce, na których 
spoczywało złożone płótno. 
Rispa odłożyła motykę i otrzepała ręce, żeby przyjąć dar. 
- Dziękuję. - Była oszołomiona. 
- To tunika, którą chcę ci dać w zamian za tę, którą oddałaś 
dziewczynie Hermundurów. O ileż łatwiej by mi się żyło, gdyby ktoś 
okazał mi taką życzliwość. 
Skinęła głową i odeszła. Rispa rozłożyła ostrożnie tunikę i wydała 
okrzyk zadowolenia. Ręcznie tkana suknia była ozdobiona pięknym 
purpurowym haftem. Nigdy nie miała tak pięknej tuniki. 
Odłożyła ostrożnie suknię i dokończyła pracę. Nabrała wody i 
podgrzała ją, żeby się umyć. Dała Kalebowi drewniane zabawki, 
które wystrugał dla niego Atretes, a sama poszła, dźwigając wodę, 
do stajni. Potem założyła długą suknię spodnią. Powiesiła na 
ścianie swoją wytartą już tunikę i założyła nową, tę od Heldy. 
Zawiązała w pasie szarfę i wzięła się do prania pobrudzonej tuniki 
roboczej. 
Warus wrócił do domu przed Atretesem i Freją. Wprowadził najpierw 
konie do zagród, a potem zapędził bydło na tyły stajni. Jeden z 
jego niewolników Tankterów pozostał, by napełnić żłoby, a Warus 
pokuśtykał ku furcie prowadzącej do części mieszkalnej domu. 
Rispa powitała go serdecznie. Jej pogoda ducha zawsze go drażniła. 
Nie przerwała mieszania gęstej polewki z fasoli, zboża, soczewicy 
i kawałów zasolonej dziczyzny. Smakowity zapach sprawił, że ślina 
napłynęła mu do ust, co jeszcze wzmogło jego urazę. Przeszedł 
przez izbę i usiadł na stołku. Jęknął, prostując chorą nogę. 
Uznał, że Atretes znowu jest na polowaniu. Potarł nogę i skrzywił 
się, gdyż ból podpełzł po udzie aż do biodra. Polowanie to jedna z 
wielu przyjemności, z których nie może korzystać. 
Rispa nalała miodu i przyniosła mu, wiedząc, że mocny napój 
złagodzi nieco ból. Spojrzenie Warusa przemknęło po jej twarzy, a 
potem w dół, po całym ciele. Wziął do ręki róg i opróżnił go 
jednym haustem. Rispa wróciła do ognia. 
Otarł wierzchem dłoni pianę z ust i ze zmarszczonym czołem 
przyglądał się kobiecie. 
- Skąd masz tę suknię? 
Była zaskoczona tym, że się do niej odezwał, zanim jednak zdążyła 
odpowiedzieć, drzwi otworzyły się i weszła Freja. 
- Powiedziała, że od dwóch dni ma sny - oznajmiła Anomia, wchodząc 
tuż za Freją. 
- Czy dałaś jej bursztynowy amulet? - spytała Freja, witając 
uśmiechem Warusa i Rispę. 
Kaleb zapomniał o swoich zabawkach i podbiegł do niej. Dawno już 
wyzbył się nieśmiałości względem babki. 
- Dałam Rece mój ostatni kawałek bursztynu - skłamała Anomia, nie 
chcąc, by Freja wiedziała, że wymieniła cały bursztyn za 
mandragorę. 
Freja pochyliła się, żeby wziąć na ręce i ucałować swojego wnuka. 
Anomia, rozdrażniona tym, że Freja skupiła całą uwagę na dziecku, 
zerknęła z niechęcią w stronę Rispy. Zamarła i ogarnął ją płomień 
wściekłości. 
- Skąd masz tę tunikę? 
Rispa spojrzała w przestrzeń między Warusa i Anomię. Żadne z nich 
nie odezwało się do niej dotychczas ani słowem, to więc, że w 
końcu o coś ją pytają, nie może oznaczać niczego dobrego. 
Kiedy Freja obróciła się i spojrzała na nią, jej oczy rozszerzyły 
się ze zdumienia. 
Rispa wyprostowała się i przesunęła palcami pod szyją, po wycięciu 
tuniki. 
- Dała mi ją jedna z kobiet - odparła, nie chcąc ujawniać, że 
suknia jest darem od Heldy. 
Anomia, zaciskając pięści, zrobiła krok do przodu. 
- Która kobieta śmiała dać ci taki strój? 
Rispa zwiesiła ręce po bokach. 
- To dar. 
- Od kogo? - Oczy Anomii rzucały błyskawice. 
Rispa milczała. Freja postawiła Kaleba i wyprostowała się. Anomia 
podeszła jeszcze bliżej. 
- Odpowiadaj! 
- Co zamierzasz zrobić? 
- To nie twoja sprawa. Mów! 
Freja podniosła dłoń, nakazując wszystkim milczenie. 
- Wątpię, by ten dar miał być dla kogoś zniewagą. 
- Jest zniewagą dla Tiwaza! - powiedziała Anomia, z trudem panując 
nad sobą. 
Krew kipiała jej w żyłach. Ta obca kobieta nie ma prawa do takiego 
stroju! Jeśli ktoś miał do niego prawo, to tylko ona, nie zaś ta 
cudzoziemka! 
Warus patrzył na Anomię i po raz pierwszy widział pełną dzikości 
naturę ukrytą pod uwodzicielsko piękną powierzchownością. Poczuł 
odrazę i strach. 
- Mów: kto? - rozkazała Anomia głosem niskim i rozedrganym z 
wściekłości. 
Rispa czuła niepokój, ale nie bała się. 
- Ktoś, kto chciał okazać mi życzliwość. 
- Życzliwość?! To bluźnierstwo! 
Zaskoczona tym oskarżeniem i nie rozumiejąca, o co chodzi, Rispa 
położyła rękę na sercu. Popatrzyła ze zmieszaniem na swoją suknię. 
- Co masz na myśli? 
Spojrzała na Freję, szukając u niej wyjaśnienia. 
- Zdejmij to! - wrzasnęła Anomia, obnażając zęby. 
Rispa spojrzała na nią. Arogancja tej kobiety budziła w niej 
odrazę. Błękitne oczy płonęły pychą i zawiścią. Zwykłą zawiścią. 
- Zrób tak, jak powiedziała - odezwała się Freja. Miała głos 
spokojny, ale była wewnętrznie bardzo wzburzona. - Proszę cię. 
Przestraszona nieco Rispa zdjęła wierzchnią suknię. Złożyła ją 
starannie i podała Frei. Zanim stara kapłanka wzięła tunikę do 
ręki, Anomia porwała ją i cisnęła w ogień. 
Rispa jęknęła. 
- Jak mogłaś spalić taką piękną suknię? 
- Nie masz do niej prawa! 
- Matka Freja też? Jestem pewna, że kobieta, która mi ją dała, 
wolałaby, by nosiła ją Freja niż by została bezmyślnie zniszczona 
w odruchu dziecinnego gniewu. 
Freja była zdumiona, że Rispa przemawia tak śmiało. I to do 
Anomii! 
Rispa westchnęła i patrzyła, jak płonie jej suknia. Powietrze 
wypełniła woń palącej się tkaniny. Raz jeszcze spojrzała na Anomię 
i potrząsnęła głową. Ile godzin spędziła Helda, szyjąc tę piękną 
szatę? 
- A teraz mów, kto dał ci tę suknię! - rozkazała Anomia twardym 
głosem. 
Rispa przypomniała sobie, jak skrycie przyszła do niej Helda, jak 
dbała, by jej dar pozostał tajemnicą. Z twarzy młodej kapłanki 
wyczytała, że Helda narażała się na poważne nieprzyjemności. 
- Dała mi ją przyjaciółka. 
Chciała dowiedzieć się, jakie jest znaczenie takiej sukni. Zaczęła 
znowu mieszać polewkę, żeby się nie przypaliła. 
- Przyjaciółka? - rzuciła z gryzącą ironią Anomia. - Nie masz 
wśród prawdziwych Chattów ani jednego przyjaciela - oznajmiła, 
występując niemądrze przeciwko Frei, która doskonale wiedziała, 
jak bardzo Marta, jej córka, szanuje, i nie bez powodu, Rispę. - 
Imię kobiety, która dopuściła się bluźnierstwa! 
Rispa spojrzała w jadowite błękitne oczy Anomii i poczuła, że 
przepełnia ją jakiś niewytłumaczalny spokój. 
- Nie. 
Freja i Warus byli nie mniej zdziwieni niż Anomia. 
- Nie? - powtórzyła młoda kapłanka drżącym głosem. 
- Odgadnij to sama, skoro myślisz, że masz w sobie wielką moc. 
Rozwścieczona Anomia podniosła rękę i zrobiła krok w jej stronę. 
Freja złapała ją za nadgarstek, zanim zdążyła uderzyć Rispę. 
- Ja się tym zajmę - oświadczyła stanowczym głosem. 
Anomia wyrwała rękę, trzęsąc się z wściekłości. Najpierw ta 
cudzoziemka ośmieliła się stawić jej czoło, a potem ktoś z jej 
własnego plemienia stanął jej na drodze. 
- Bądź przeklęta razem z twoim Bogiem! - warknęła do Rispy. 
Spokojne spojrzenie Jonki doprowadzało ją do szaleństwa. Spojrzała 
z urazą na Freję i wyszła. 
Freja ścisnęła zwisający jej na pierś bursztynowy amulet i 
poczuła, że strach ściska jej trzewia. Warus był przestraszony nie 
mniej niż ona. Od Anomii biła moc Tiwaza. Oboje mieli poczucie, 
jakby młoda kapłanka była wcieleniem boga. 
Rispa odetchnęła. 
- Wybacz, matko Frejo. Na czym polega moja wina? 
Freja czuła, że zaschło jej w ustach. Spojrzała na Rispę, zdumiona 
jej opanowaniem. Czyżby nie wiedziała, na co się przed chwilą 
naraziła? 
- Liście dębowe i żołędzie to święte symbole długiego życia i 
płodności. 
Warus zaśmiał się posępnie. 
- Wygląda na to, że przynajmniej jedna osoba z naszego plemienia 
życzy ci dobrze. 
- Warusie, proszę cię - rzekła Freja, nakazując mu spojrzeniem 
milczenie. 
Rispa zrozumiała doskonale, dlaczego ta suknia mogła stać się 
kamieniem obrazy. 
- Wybaczcie - powiedziała, bardziej zatroskana o Heldę niż o 
siebie. Co spotkałoby Heldę, gdyby Anomia się o wszystkim 
dowiedziała? - Jestem pewna, że ta kobieta nie chciała urazić ani 
ciebie, ani Anomii. Jak powiedział Warus, chciała tylko życzyć mi 
pomyślności. 
- Nie - odparła zaniepokojona Freja. - Chodzi o coś więcej. - Była 
pewna, że ten dar miał doprowadzić do tego, iż Anomia straci 
panowanie nad sobą. - Te symbole nosimy tylko Gundrid, Anomia i 
ja. 
Rispa była przybita. 
- Przecież wszyscy wiedzą, jaką wiarę wyznaję. Jezus jest moim 
Zbawcą i Panem, matko Frejo, a nie Tiwaz. Po co ktoś miałby mi 
dawać strój przeznaczony dla kapłanki? 
- Żeby wzburzyć ludzi - rzekł Warus. 
- Chyba nie - zaprzeczyła Freja, czując, że Anomia podziela jej 
pogląd. - Kobieta, która ci to dała, chciała cię uczcić jako 
duchowego przywódcę. 

Ofiara 
Zaprawdę, zaprawdę, powiadam wam: 
Jeżeli ziarno pszenicy 
wpadłszy w ziemię nie obumrze, 
zostanie tylko samo, 
ale jeżeli obumrze, 
przynosi plon obfity... 

Rozdział I 


Choroba kłamstwa szerzy się wśród naszego ludu - obwieściła 
Anomia, patrząc na mężczyzn, którzy zasiedli w krąg w świetle 
lampki płonącej przed ołtarzem. - Tiwaz przemówił. Przyszła 
godzina czynu. 
Każdego z uczestników tego zebrania wybrała starannie, by móc 
podsycać nienawiść i poczucie zawodu, rozpalać namiętności, aż 
stawał się jej niewolnikiem. Niektórzy, wiedziała o tym, przyszli, 
bo nakazywała lojalność, nie zaś z przekonania. 
- Paliliście wonności i składaliście ofiary. Piliście krew i 
jedliście ciało ofiarne. Tiwaz objawił nam, co mamy czynić. Teraz 
dowiemy się, kogo spotka zaszczyt spełnienia jego woli. 
Wzięła białe płótno leżące z boku rzeźbionego ołtarza i uroczyście 
je rozłożyła. Wypowiadając słowa zaklęcia, rozpostarła je na ziemi 
pośrodku kręgu ludzi. Ceremonialnie wygładziła najmniejsze fałdy, 
aby płótno spoczywało płasko i gładko na glinianej polepie. 
Obróciła się i wzięła z lewej strony ołtarza srebrną misę. Każdy z 
mężczyzn złożył do niej kawałek drewna opatrzony jego osobistymi, 
świętymi znakami runicznymi. Potrząsnęła łagodnie misą, mrucząc 
przy tym dalsze zaklęcia. Raz, dwa, trzy i od nowa. Potrząsała 
siedem razy, a potem wyrzuciła drewniane kości na białe płótno. 
Cztery odskoczyły, upadły na ziemię i zostały natychmiast zabrane 
przez właścicieli, którzy nawlekli je z powrotem na sznurki i 
zawiesili sobie na szyi. Trzy inne upadły czystą stroną do góry, 
tak że nie było widać znaków runicznych. Anomia odwróciła je i 
kolejno zwróciła tym, do których należały. 
Zebrała pięć pozostałych drewienek i z powrotem włożyła je do 
misy, by powtórzyć cały rytuał od początku. Kiedy rzuciła 
drewienka na białe płótno, cztery ukazały znaki, piąte zaś - nie. 
Te cztery zabrali zaraz właściciele. 
Anomia spojrzała roziskrzonymi oczami na młodzieńca, który miał 
spełnić wolę Tiwaza. Wzięła do ręki drewienko i podniosła je na 
dłoni. 
- Jutro. O wschodzie słońca. - Spostrzegła, że młodzieniec 
zamrugał, i poznała, że nie wyzbył się wątpliwości. - Tiwaz dał ci 
jeszcze jedną możliwość odkupienia siebie samego - powiedziała, 
wypominając mu poprzednie niepowodzenie i podrażniając jego dumę. 
- Okaż wdzięczność. 
Rolf poczuł, że coś ściska mu trzewia. Wziął do ręki drewienko i 
zamknął je w swej dłoni. 
- Za nasz lud! 
- Za Tiwaza - powiedziała Anomia, podając mu ceremonialny sztylet. 

Teofil wyszedł z domu i napełnił płuca zapachem sosny. Ciemność 
rozpraszała się już, ale na niebie ciągle jeszcze widać było 
gwiazdy. Uniósłszy ręce z dłońmi skierowanymi do góry, Teofil 
chwalił Pana. 
"Błogosław, duszo moja, Pana, i całe moje wnętrze - święte imię 
Jego! Błogosław, duszo moja, Pana, i nie zapominaj o wszystkich 
Jego dobrodziejstwach! On odpuszcza wszystkie twoje winy. On leczy 
wszystkie twe niemoce. On życie twoje wybawia od zguby. On wieńczy 
cię łaską i zmiłowaniem. On dni twoje nasyca dobrami: odnawia się 
młodość twoja jak orła." 
Miał wrażenie, że serce pęknie mu zaraz z radości, gdyż nastał oto 
nowy dzień. Ciemność odchodzi. Ci, którzy przyszli do niego kryjąc 
się, weszli w światło, ujawniając w końcu kim są i rozmawiając z 
nim twarzą w twarz. 
"Jak jest odległy wschód od zachodu, tak daleko odsuwa od nas 
nasze występki." 

Rolf wyszedł z lasu. Patrzył i słuchał z bijącym sercem. Rzymianin 
stał pośrodku doliny i z podniesionymi ramionami przemawiał do 
nieba. Rolf odetchnął głęboko, żeby zmniejszyć napięcie, i ruszył 
w jego stronę. 
"Pan w niebie tron swój ustawił." 
Rolf czuł ucisk w żołądku, ale szedł dalej, by wypełnić zadanie, z 
którym został przysłany. 
"Błogosław, duszo moja, Pana!" 
Rolf poczuł, że pot spływa mu po karku. "Siedem razy - powiedziała 
Anomia. - Siedem razy!" 

Wyczuwając czyjąś obecność, Teofil odwrócił się. Zmarszczył lekko 
brwi, zastanawiając się, co sprowadza młodego wojownika. Potem 
zobaczył, jak Rolf wyciąga zza pasa sztylet, i wiedział już. 
"Teraz, Panie. O Panie, to już! 
Wojownik Chattów zbliżał się i Teofil obrócił się całkowicie, 
stając z nim twarzą w twarz jak wtedy, w świętym gaju. Nie ruszył 
się, żeby chronić się albo uciec, i na twarzy młodzieńca pojawił 
się wyraz rozpaczy i niepewności. 
- Możesz wybrać inny sposób, Rolfie. 
- Nie ma innego sposobu - odparł tamten posępnie. 
Patrzył prosto w oczy Rzymianina i czuł, jak coś ściska mu gardło. 
Nie ujrzał strachu, lecz tylko głęboki smutek i litość. 
- Anomia cię zwiodła. 
Rolf poczuł, że słabnie, ale wiedział, że Anomia ma rację, jeśli 
chodzi o tego człowieka. Jest niebezpieczny. 
- Raz już zawiodłem mój lud - powiedział i zadał pierwszy cios, 
zagłębiając sztylet po rękojeść. - Po raz drugi nie zawiodę. - 
Ponieważ Rzymianin zachwiał się, Rolf złapał go za zbroczoną krwią 
tunikę i przytrzymał. Wyrwał sztylet i wzniósł go powtórnie. - Nie 
mogę ich znowu zawieść - wychrypiał przez łzy. 
Teofil rozłożył szeroko ramiona. 
- Wybaczam ci, Rolfie. 
Serce Rolfa krwawiło, kiedy widział współczucie w oczach 
Rzymianina. Krzyknął chrapliwie i zagłębił sztylet. Siedem razy - 
powiedziała Anomia. Siedem razy musi wbić święty sztylet w 
Rzymianina. Ale wszystko się w nim przeciw temu buntowało. Po co 
aż tyle, skoro pierwszy cios może okazać się śmiertelny? Przecież 
to zwykłe okrucieństwo! Albo dowód wierności! 
Kiedy wyciągnął sztylet po drugim ciosie, krew buchnęła z piersi 
Rzymianina. Rolf cisnął sztylet w zarośla, chwycił Teofila w 
ramiona i razem osunęli się na okrytą poranną rosą ziemię. 
Przypomniał sobie tamtą noc w świętym gaju, kiedy Rzymianin mógł 
odebrać mu życie, a jednak tego nie uczynił. 
- Czemu się nie broniłeś? - Zaciskał w rękach krwawą tunikę. - 
Czemu? 
- Odwróć się od Anomii - wychrypiał Teofil - zanim będzie za 
późno. 
Rolf puścił go i zapłakał. 
- Czemu nie walczyłeś? Czemu? 
Teofil ujrzał trwogę w jego oczach i chwycił go za rękę. 
- Zwróć się ku Jezusowi! 
Rolf zerwał się na równe nogi. Spojrzał na swe zbroczone krwią 
dłonie. Odwrócił się i uciekł. 

Rispa dotarła do początku ścieżki w momencie, kiedy Rolf biegł w 
głąb lasu po drugiej stronie polany. Na jego widok zmarszczyła 
brwi i wyszła na polanę, spoglądając z niepokojem w stronę 
grubenhausu. Z pewnością Rolf nie był jednym z tych, o których 
Teofil mówił, że przychodzą do niego i słuchają o Panu. 
Obudziła się w nocy z uczuciem, jakby jakiś ciężar legł na jej 
piersi, pełna niepojętego niepokoju. Miała ciągle przed oczami 
scenę z Anomią i modliła się za Heldę i tamtych, nie znanych, 
którzy przychodzili nocą do Teofila. Kiedy w końcu usnęła, rzucała 
się i przewracała z boku na bok. Dręczyły ją dziwne sny. Nagle 
obudziła się wśród ciemności, zatrwożona z jakiegoś 
niezrozumiałego powodu o Teofila. Nie wiedząc, co ze sobą zrobić, 
obudziła Atretesa i oznajmiła, że idzie zobaczyć, co z Teofilem. 
- Zaraz zaświta. Poczekaj. 
- Muszę iść teraz. 
- Dlaczego? 
- Nie wiem, ale muszę. Błagam, przyjdź, gdy tylko będziesz mógł. 
- A co z Kalebem? - spytał, siadając i przeczesując palcami włosy. 
W głowie pulsowało mu po miodzie, który wypił poprzedniego 
wieczoru z Rudem, Holtem i innymi. 
- Zostaw go ze swoją matką. 
A teraz stała w zimnym porannym powietrzu, pod niebem rozjaśnionym 
już pierwszym blaskiem słońca i rozglądała się za Teofilem. 
Nie było go w domu i nie odpowiedział na jej nawoływania. Znalazła 
go wreszcie na skraju ogrodu, leżącego na okrytej rosą trawie. 
- Nie! 

Teofil dyszał ciężko z bólu, czując, jak z każdym uderzeniem serca 
uchodzi z niego siła. 
- Panie!... 
Zobaczył pochyloną nad sobą Rispę, a za jej plecami wstające 
słońce. Padła obok niego na kolana i wzięła go w ramiona. 
- O Boże, nie! - załkała. - Och, Teofilu! 
- Nic się nie stało, najdroższa. Nic. 
- Atretesie! - krzyknęła. Po bladych policzkach spływały jej łzy. 
- O Boże, błagam! - Przycisnęła dłoń do jednej z ran, ale 
wiedziała dobrze, że to na nic. - Atretesie! Atretesie! 
- Trzymaj... Kaleba z dala - zdołał wykrztusić Teofil. 
- Jest w długim domu. Nie zabrałam go z sobą. Coś powiedziało mi, 
bym go nie brała. Wiedziałam, że muszę przyjść. O Boże, czemu nie 
przyszłam wcześniej? Czemu Rolf to zrobił? 
- Wysłano... - odparł Teofil i rozkaszlał się. - Nie chciał... 
- Ale zrobił. Zrobił! 
- Wybacz mu, najdroższa. 
- Jak mam wybaczyć, skoro cię nam zabrał? 
- Jezus wybaczył. - Teofil ujął jej drżącą dłoń. - Powiedz 
Atretesowi. Pamiętaj o Panu. - Znowu zakasłał. Przy każdym oddechu 
z rany w jego piersi buchała krew, ale z zadziwiającą siłą ściskał 
nadal dłoń Rispy. - Nie mów Atretesowi, że to Rolf. Jest słaby. 
Spragniony zemsty. - Własna krew zalewała mu swym ciężarem płuca. 
- Wytrwaj. 
- Nic nie mów. - Zobaczyła biegnącego męża. - Szybciej! - zawołała 
głosem przerywanym łkaniem. Przytuliła mocniej Teofila, ale czuła 
już, jak się jej wyślizguje. - O Jezu, proszę, błagam, nie 
zabieraj nam go. Nie zabieraj! Wytrzymaj, Teofilu, Atretes już tu 
jest. 
I Atretes był już przy nich. Opadł na jedno kolano i zwrócił szarą 
jak popiół twarz ku przyjacielowi. 
- Kto? 
Teofil chwycił go za nadgarstek. 
- Paś owce. 
- Nie mam owiec! - wykrzyknął Atretes, któremu wydało się, że 
Teofil mówi coś bez ładu i składu. - Kto to zrobił? 
- Paś owce! 
Palce Teofila jakby czegoś szukały, aż wreszcie wczepiły się w 
tunikę Atretesa. Ogarnięty żalem Atretes spojrzał niepewnie na 
Rispę. 
- O czym on mówi? 
- Paś owce - powtórzył Teofil i jego palce otworzyły się. 
Westchnął przeciągle i osunął się w ramionach Rispy. Jego brązowe 
oczy były szeroko otwarte i wpatrzone w Atretesa. 
- Odszedł - szepnęła Rispa i poczuła, jak przebiega ją fala 
strachu. 
- Sprowadź go z powrotem! - rozkazał Atretes. - Sprowadź go, jak 
on sprowadził ciebie. 
- Nie mogę - odparła, zamykając łagodnie oczy Teofilowi. 
- Dlaczego? - wykrzyknął z rozpaczą. - Spróbuj! - Położył dłonie 
na ranach Teofila. - Spróbuj! 
- Myślisz, że możemy rozkazywać Bogu? - krzyknęła. - Teofil umarł! 
Atretes cofnął ręce. 
Rispa trzęsła się cała, ledwie mogła oddychać. "Boże, Ojcze, co 
teraz poczniemy? Co poczniemy bez niego? O Boże, pomóż!" 
I nagle poczuła falę ciepła, i w tej fali przyszła odpowiedź. 
Przypomniała sobie słowa, których uczył ją Teofil, i wypowiedziała 
je na głos, bo zjawiły się, kiedy ich potrzebowała. 
- "Pan światłem i zbawieniem moim: kogóż mam się lękać? Pan obroną 
mojego życia: przed kim mam się trwożyć?" 
Krzyk Atretesa zniweczył jej spokój. Podniosła na niego 
spojrzenie. Stał nad nią z twarzą odmienioną przez żal i gniew. 
Nigdy go takim nie widziała. Oddychał ciężko, jakby przebiegł 
wiele mil; jego oczy jarzyły się. 
- Zabiję tego, który to uczynił! Przysięgam przed Bogiem 
wszechmogącym. Znajdę go i odpłacę mu wedle sprawiedliwości. 
- Nie, Atretesie - powiedziała Rispa, która wiedziała, że Teofil 
miał rację. - Teofil polecił ci, byś pasł owce. Owce to twój lud. 
Teofil powiedział mi, że dwoje ludzi przychodziło do jego domu 
nocą by posłuchać słowa. Może są też inni złaknieni Pana. Musimy 
dać im pokarm słowa. 
- Może to jeden z nich to zrobił! 
- Nie - odparła, patrząc w stronę lasu, gdzie zniknął Rolf. 
Zamrugała, żeby powstrzymać łzy, i położyła swą czułą dłoń na 
pogodnej twarzy Teofila. 
- Co masz na myśli? - spytał spokojnie Atretes i jego oczy zwęziły 
się. 
- Spójrz na niego, Atretesie. Spłynął na niego pokój. Jest z 
Jezusem. 
Pogłaskała Teofila po policzku, uświadamiając sobie, jak bardzo go 
miłowała, jak bardzo będzie za nim tęskniła. 
- Odpowiedz! 
Podniosła wzrok i ujrzała, że zastygł, że tkwi w nim jakieś 
lodowate podejrzenie - wyraźne ostrzeżenie, iż nadciąga burza. 
Serce w niej zamarło. 
- Widziałaś, kto to zrobił! 
- Teofil powiedział, że nie chce, byś szukał zemsty. 
- Mam puścić to płazem? 
- Paś owce, Atretesie. To kazał ci robić Teofil. Paś owce! Nie 
pozwól sobie na myślenie o czymkolwiek innym. 
- Mów, kto to zrobił? 
- Miłuj, powiedział Bóg. Miłuj swoich nieprzyjaciół. 
Zaklął i na jego twarzy pojawił się wyraz nie mniej ohydny niż 
wczoraj na twarzy Anomii. Łaknął krwi. 
"Anomia - usłyszała mroczny szept. - Powiedz mu, że za zabójcą 
Teofila stoi Anomia. Powiedz, że to ona. Odbierze jej życie i 
uwolni Chattów spod jej wpływu. Nigdy już nie spojrzy na nią 
pożądliwym okiem. Powiedz mu, że..." 
Przepędziła szybko te myśli, drżąc z przerażenia, że dopuściła je 
do siebie. "O Boże pomóż!" 
Musi chronić Rolfa tak samo jak chroniła Heldę. Musi dążyć do 
tego, by każda jej myśl była zgodna z wolą Chrystusa - bez względu 
na to, jak gwałtowne uczucia się w niej kłębią. Musi zniewolić 
każdą swą myśl do posłuszeństwa Chrystusowi, by nie zostało 
miejsca na gniew, zawiść i żądzę zemsty. Jeśli jej się to nie uda, 
cóż stanie się z jej mężem? 
Wiedziała. 
"Boże pomóż! Pomóż!" 
"Zachowuj spokój i nigdy nie zapominaj - powtarzał często Teofil. 
- Bóg jest z tobą." 
- Ukochany mój, czego chce od ciebie Pan, twój Bóg? - spytała 
cicho. Oczy napełniły się jej łzami, bo przypomniała sobie inne 
słowa Pisma. - "Byś się bał Pana, Boga swojego, chodził wszystkimi 
Jego drogami, miłował Go, służył Panu, Bogu twemu, z całego 
swojego serca i z całej swej duszy, strzegł..." 
- Został zamordowany! 
- Jak wybaczał nasz Pan, Jezus - rozpaczliwie chciała przywołać 
go, by znowu stał się sobą - Teofil wybaczył. Musisz... 
- Nie. Musi się spełnić sprawiedliwość. - Zaczął mu drgać 
policzek. 
- Sprawiedliwość, Atretesie? Czy żądza zemsty? 
- Lepiej, by łotr zginął z mojej ręki niż by wrzucono go do bagna! 
- Ponieważ milczała, jego gniew zerwał wszelkie wędzidła, jakie 
starał się mu nałożyć. - Powiedz, kto! - Złapał ją za włosy i 
odchylił do tyłu jej głowę. 
Zaciskając z bólu zęby, spojrzała na niego. Bała się. Nie o 
siebie, ale o niego. Kiedy pociągnął mocniej, jęknęła z bólu i 
zamknęła oczy. 
Widząc, że krew odpłynęła jej z twarzy, puścił ją i zrobił krok do 
tyłu. Był zlany potem. Wydał okrzyk zawodu i wściekłości. Chciał 
zabijać! Chciał ruszyć w pościg za zabójcą i rozszarpać go gołymi 
rękami. Chciał słyszeć, jak błaga o litość. Chciał przebijać go 
sztyletem raz za razem. Chciał zrobić zabójcy to, co ten zrobił 
jego przyjacielowi. 
Rispa patrzyła zapłakanymi oczami na toczącą się w nim walkę. Oto 
na jej oczach Atretes odwraca się od Boga, a ona nie potrafi nic 
zrobić, żeby go powstrzymać. Czuła przejmujący żal i modliła się 
bezładnie do Boga o pomoc. 
Atretes obrócił się do niej z twarzą wykrzywioną żalem i złością. 
- Bądź przeklęta za to, że chronisz zabójcę! 
Zobaczyła w jego oczach tę samą pychę, tę samą złość co w oczach 
Anomii. Potrząsnął nią. 
- Nie, nie chronię go - szepnęła przez łzy. - Chronię ciebie. 
Odszedł, zostawiając ją samą na polanie z ciałem Teofila w 
ramionach. Przytuliła mocniej przyjaciela i kołysała go, ogarnięta 
trwogą. 

Rozdział II 


Rispa obmyła ciało Teofila przed pogrzebaniem, ale wtedy wrócił 
Atretes i oświadczył, że spali zwłoki zgodnie ze zwyczajem 
Chattów. Przez resztę dnia budował dom grzebalny. Freja przyniosła 
jedzenie i wino, ale Rispa nie miała apetytu, Atretes zaś nie 
chciał przerywać pracy. 
- Żałuję go - powiedziała Freja, zwracając się do Rispy i 
przyglądając się synowi. - Nie zgadzałam się z waszym 
przyjacielem, lecz nie życzyłam mu takiego końca. 
- Czy mogłaś temu zapobiec? - spytała cicho Rispa. 
Freja spojrzała na Teofila i zdziwił ją spokój jego twarzy. 
- Nie wiem - szepnęła. - To możliwe. Nie wiem. - Położyła dłoń na 
ramieniu Rispy. - Przyniosę ci później Kaleba. 
Po wielu godzinach ogień płonącego domu grzebalnego wzbił się na 
tle nocnego nieba. Rispa stała patrząc i płakała cicho. Kaleb 
wtulił się w jej ramiona. Atretes stał obok niej milcząc, unikając 
jej dotknięcia. Nie padły z jego ust słowa modlitwy. Czuła chłód 
jego serca i nie wiedziała, co ma zrobić, żeby pomóc mężowi. 
Podniosła wzrok i zobaczyła, że Atretes zaciska zęby, a jego oczy 
płoną płomieniem równie gorącym jak ciało Teofila. Przepaść, która 
ich oddzielała, była coraz głębsza. 
Wtuliła twarz w szyję Kaleba i nie zaprzestawała modlitwy, którą 
zaczęła rano na polanie. "Panie, odmień jego serce, nakłoń jego 
ucho, spraw, by odpowiedziała dusza jego." 
Dom grzebalny zapadł się i w górę strzeliły płomienie i snop 
iskier. Przez króciutką chwilę widziała jeszcze ciało Teofila 
spoczywające na ławie, a potem wszystko zniknęło w oślepiającej 
jasności. 
Kaleb wydał okrzyk radości, wyciągając ręce ku bursztynom, które 
wzbijały się ku niebu. Rispa też podniosła wzrok. Zobaczyła nad 
sobą taki sam jak zwykle księżyc, takie same gwiazdy. Wszystko 
przypominało jej, że Bóg był, nim oni się narodzili, i że będzie 
zawsze. Ta świadomość wlała w jej serce spokój i dziwną radość. 
Teofil jest u siebie, z Bogiem. Wygrał swoją bitwę. Tylko ona i 
Atretes zmagają się nadal z doczesnym życiem i siłami, które 
przeciwko nim występują. 
"Panie, Panie, moje serce tęskni do Ciebie. Wiesz, jak bardzo 
polegaliśmy na słodyczy ducha Teofila. Czy dlatego go nam 
zabrałeś? Byśmy sami stanęli na nogi i całą ufność pokładali w 
Tobie?" 
- Czy powiesz mi, kto go zabił? - spytał Atretes, nie patrząc na 
nią. 
Spuściła głowę i zamknęła oczy. 
- Nie - odparła cichutko, modląc się, by jej mąż dał się ubłagać. 
Obrócił się i wyrwał jej Kaleba. 
- Nie chcę cię widzieć w długim domu. 
Spojrzała na niego z rozchylonymi wargami. 
- Co masz na myśli? 
Kaleb zaczął płakać w ramionach Atretesa. Wyciągnął rączki w 
stronę Rispy, która zrobiła krok w stronę męża. Atretes cofnął 
się. 
- To mój syn, chyba wiesz. Nie twój! 
Chłód jego głosu zmroził ją. 
- A ty jesteś moim mężem - powiedziała drżącym głosem, pragnąc, by 
z błękitnych oczu zniknęło to, co w nich ujrzała, a pojawiły się 
znowu spokój i rozsądek. 
- Pamiętaj więc, że ślubowałaś posłuszeństwo. Kto go zabił? 
"O Boże, czy musiało do tego dojść?" 
- "Do mnie należy pomsta", mówi Pan. - Przypomniała sobie słowa 
Pisma. - Nie mogę ci tego wyjawić, bo wiem, co jest w twoim sercu. 
Nie mogę! 
- Myślisz, że Bóg chciał, by zabito Teofila? Myślisz, że to 
rozkazał? Myślisz, że Jezus zesłał kogoś, by to uczynił? - Zaklął 
i podniósł głos: - Jeśli tak, jakaż jest różnica między Chrystusem 
a Tiwazem? 
Nie chciała się z nim spierać. Pan jest królem. Pan wie! Szukała 
rozpaczliwie argumentów, które by go przekonały. 
- Bóg pozwala na zło, by pokazać swoje zmiłowanie i łaskę przez 
odkupienie... 
- Czy jest tu zabójca, który błaga o wybaczenie? - warknął 
Atretes. Poprawił sobie Kaleba na ręku. Szarpnął przy tym 
dzieckiem, które przestraszyło się i zaczęło piszczeć, ale Atretes 
w swej złości nie dbał o to. - Czy widzisz zabójcę ogarniętego 
skruchą? - Spojrzał na nią tak, jakby to ona popełniła ten czyn. - 
Czy myślisz, że boi się Boga? Spodziewasz się, że ktoś z mego ludu 
okaże szacunek, widząc, że człowiek został zamordowany z zimną 
krwią i nic się nie stało? 
- Czy twoja krew nie jest tak samo zimna? 
Wzrok zasnuła mu czerwona mgła. 
- Swoim milczeniem zdradziłaś Teofila. Zdradziłaś mnie! 
- Teofil zabronił mi wyjawiać ci zabójcę! 
- Stajesz między mną a sprawiedliwością! 
- Staję między tobą a zemstą! 
Nie zdołał się powstrzymać i wymierzył jej policzek tak mocny, że 
zatoczyła się i padła na ziemię. Poczuł się wstrząśnięty, jego 
serce wypełnił żal. Zrobił krok w jej stronę, ale wtedy powróciła 
nagle niepohamowana wściekłość. Szalała w nim wojenna zawierucha. 
Stęknął jak w wirze straszliwej bitwy. Patrzył, jak Rispa dźwiga 
się z trudem i otrząsa. Szeroko otwartymi oczami patrzyła na niego 
z niedowierzaniem i bólem. Z wargi płynęła jej krew. 
Gdzieś w głębi swojego jestestwa był przerażony tym, co zrobił, i 
pragnął błagać o wybaczenie, ale coś się w nim zacięło. Jeśli się 
podda, zabójstwo Teofila nie będzie miało żadnych następstw. Nie 
dopuści do tego. Krew się w nim burzyła, protestując przeciwko 
takiej niesprawiedliwości. 
- Nie chcę cię widzieć, póki nie zechcesz wyjawić mi, kto to 
uczynił. Potem przyjmę cię z powrotem do domu. Dopiero potem. 
- Atretesie... 
- Milcz! Nie wracaj, jeśli nie odmienisz swego serca, Rispo, albo, 
na Boga, pożałujesz! Jeżeli zachowasz życie! - Wykrzywił z goryczą 
wargi. Czuł, jak serce się w nim skręca. - Nie jesteś lepsza niż 
niewierna żona, i tak będę z tobą postępował. 
Rzuciwszy te słowa, odwrócił się do niej plecami i odszedł z 
zapłakanym Kalebem na ręku. 
Rispa podciągnęła kolana, zakryła głowę dłońmi i łkała. 
Niedaleko od tego miejsca stała ukryta w cieniu drzew Anomia. 
Patrzyła. Słyszała każde słowo, które padło z ust Atretesa. Jej 
serce nabrzmiało niegodziwą radością, kiedy Atretes uderzył Jonkę, 
powalając ją na ziemię. A teraz napawała się szlochem tej kobiety, 
niosącym się cicho w nieruchomym nocnym powietrzu. 
Oczy jej błyszczały, na twarzy pojawił się uśmiech tryumfu. 

Rozdział III 


Rispa poszła do domu Teofila. Okryła się pledem i wdychała zapach 
ciała przyjaciela, rozpaczając z powodu straty, jakby był jej 
ziemskim ojcem. 
Lęki napierały na nią ze wszystkich stron, koszmary oblegały ją, 
gdy tylko zasnęła. Kaleb płakał, a ona nie potrafiła go znaleźć. 
Szukała rozpaczliwie, ale zagłębiała się coraz bardziej w bór i 
zewsząd otaczała ją ciemność. Napotkała Atretesa splecionego 
ramionami z młodą kapłanką i krzyknęła. Atretes jej nie usłyszał, 
ale Anomia tak. Radowała się. 
Obudziła się z płaczem. Śmiech Anomii nadal dźwięczał w jej 
uszach. Serce biło jej jak szalone, drżała na całym ciele. Zakryła 
twarz dłońmi. 
"O Panie, jesteś dla mnie tarczą. Okaż łaskę i wysłuchaj mojej 
modlitwy. Prostuj przede mną swoje ścieżki." 
Siedziała w ciemności, modląc się i czekając świtu. Nie ustawała w 
błaganiu. Atretes z pewnością musi mieć czas, żeby się zastanowić 
i zmięknąć, a wtedy przyjmie ją z powrotem do domu. Kochał 
Teofila. Z pewnością spełni ostatnią wolę przyjaciela. I Kaleb jej 
potrzebuje. Nie został jeszcze odstawiony od piersi i rano 
rozpłacze się, a Atretes nie będzie miał dla niego cierpliwości. 
Warus wpadnie w gniew. 
"To mój syn, chyba wiesz. Nie twój!" 
Objęła się ramionami i zaczęła się kołysać. 
"Jego oczy! O Panie, otwórz mu oczy!" 
Słowa Atretesa rozszarpywały jej serce za każdym razem, kiedy o 
nich pomyślała. Przypominała sobie inne przykrości, jakie z 
początku spotykały ją z jego strony. Jak mogła oczekiwać, że jest 
w nim choć odrobina łagodności? Jak mogła oczekiwać, że będzie ją 
naprawdę kochał? Nadal jest dla niego Julią, nadal jest jak setka 
innych, które przyprowadzono mu do celi. 
"Niech zniknie spośród was wszelka gorycz, gniew, bądźcie dla 
siebie nawzajem dobrzy" - powiedział jakże dawno temu apostoł Jan w 
Efezie. Czy naprawdę ledwie dwa lata minęły, odkąd opuściła 
wszystko, co znała, by przybyć na to pustkowie? "Bądźcie dla 
siebie nawzajem dobrzy i miłosierni! Przebaczajcie sobie, tak jak 
i Bóg wam przebaczył w Chrystusie." 
Wiedziała, że powinna przebaczyć Atretesowi to, że ją porzucił. 
Powinna odłożyć na bok raniące słowa, gdyż inaczej gorycz zapuści 
w niej korzenie i wzrośnie. Atretes obszedł się z nią, jakby to 
ona zabiła Teofila. Nie może jednak o tym rozmyślać. Nie może 
pozwolić, by jego gniew i czyny powstrzymały ją od posłuszeństwa 
Panu. 
"Wytrwaj!" 
Przypomniała sobie Rolfa z krwią na rękach uciekającego przez las. 
Chciała wyznać to Atretesowi i pozwolić, by wymierzona została 
sprawiedliwość, lecz wiedziała, że nie sprawiedliwości by wtedy 
służyła. Teofil nie pozostawił jej miejsca na złudzenia. Nie może 
udawać, że nie zrozumiała. Nie może wmawiać sobie, że tak byłoby 
dobrze. 
Czemu życie musi być takie trudne? Czyż wiara w Boga żywego nie 
powinna go ułatwiać? Czy naprawdę Bóg chce, by stała przeciwko 
swojemu mężowi i straciła przy tym syna? Po co? By chronić 
zabójcę! 
"Wybacz im, bo nie wiedzą, co czynią." 
Przyszedł świt. Atretes nie pojawił się. 
Minął pierwszy dzień, a potem drugi. Rispa pogrążona była przez 
cały czas w rozpaczy, która dręczyła jej serce i umysł. Jak to 
możliwe, żeby wszystko tak nagle się rozpadło? Czy to możliwe, by 
jeden fakt przemocy przesłonił wiarę? Czuła, jakby jej wiara też 
miała zaraz runąć. Czy postępuje właściwie? Chciała być przy 
Kalebie, a nie siedzieć samotnie w tym cichym, zimnym, wkopanym w 
ziemię domu. Chciała rozmawiać z Atretesem, przekonywać go, 
podsuwać argumenty. Czy jednak powinna? Czy rozumne słowa mogą 
dotrzeć do człowieka, który oddał się żądzy zemsty? 
Tak dobrze go zna! Nie zmięknie, a jeśli zmięknie ona, jej mąż 
będzie zgubiony. Rolf poniesie śmierć, a ona będzie miała na 
rękach jego krew. Nie będzie umiała żyć ze świadomością, że jej 
słabość otworzyła Atretesowi drogę do morderstwa nie mniej 
ohydnego niż to, które popełnił Rolf. 
Skupiła wszystkie swe myśli na Chrystusie. 
Osłabła, kiedy znalazła sztylet. Leżał półosłonięty w ogrodzie 
Teofila, ostrze lśniło w wiosennym słońcu. Podniosła go, zanim 
domyśliła się, co to jest. Na ostrzu zaschła smuga krwi. Krwi 
Teofila. Rzuciła sztylet ze zgrozą i łzy trysnęły jej z oczu. 
Mroczne, drapieżne myśli wkradły się do jej umysłu, sprawiając, że 
krew w niej zawrzała i wszystkie mięśnie napięły się boleśnie. Czy 
Rolf okazał zmiłowanie Teofilowi, wbijając w niego ten sztylet? 
Dlaczego miałoby się okazywać zmiłowanie jemu? Pragnęła sama 
zagłębić sztylet w pierś Rolfa i oddać nieszczęśnika bogu, którego 
czcił. 
Jednak sumienie nie pozwalało jej snuć długo takich myśli i 
ogarnęła ją skrucha. Rolf nie został odkupiony i nie jest w stanie 
zrozumieć prawdy. Nie jest w stanie uwierzyć w Boga, podobać się 
Panu, a nawet Go szukać. Ona zaś tak. Ona wie. Lecz nadal pozwala 
sobie na myśli o gwałtownej odpłacie. 
Bóg zna jej serce. Bóg zna każdą jej myśl. Czym ona, Rispa, różni 
się od Atretesa? Poczuła ogromną pokorę. 
"Nie mów Atretesowi - powiedział Teofil. - Jest słaby. Spragniony 
zemsty." 
Czyż słowa Teofila nie potwierdziły się? A teraz ona jest równie 
słaba jak jej mąż i łaknie odpłaty, chce śmierci tego człowieka. 
Atretes odwrócił się od wszystkiego, czego nauczył go Teofil. W 
swoich ostatnich słowach Teofil powierzył mu zadanie, ale Atretes 
nie zwrócił na to uwagi, zbytnio był bowiem zaprzątnięty żądzą 
zemsty. Czy ona też odwróci się od Pana? 
"Boże, wybacz mi. Oczyść mnie, Panie. Napełnij mnie duchem 
prawości" - modliła się. 
Współczuła swemu mężowi. Nie ma tu miejsca na gniew i urazę. O 
ileż gorsze musi być to wszystko dla Atretesa, który przez tyle 
lat był przygotowywany do przemocy! Niedawno poznał Pana. Ale 
jakie usprawiedliwienie ma ona, która idzie za Panem od siedmiu 
lat? 
"Boże, pomóż mu. Przywołaj go do siebie." 
Otworzyła oczy i jej spojrzenie znowu padło na sztylet. Jakie siły 
kazały Rolfowi zabić Teofila? Przecież Teofil oszczędził jego 
życie w świętym gaju. Powiedział, że młodzieniec nie chciał 
popełnić tego czynu. Dlaczego więc? Wzięła do ręki sztylet. 
Rękojeść została wyrzeźbiona na kształt koziego kopyta, na skraju 
biegł rządek znaków runicznych. Obróciła sztylet i zobaczyła 
wyrytą postać mężczyzny z rogami, trzymającego w jednym ręku kosę, 
w drugim frameę. Tiwaz! 
Czyżby przysłał Rolfa Gundrid? Z pewnością Freja nie miała nic 
wspólnego z tym ohydnym czynem. Nie mogła nawet myśleć, że matka 
Atretesa zdobyłaby się na taki czyn. Anomia, tak, ale nie Freja. 
Nigdy. 
Przypomniała sobie młodą kapłankę, która nie miała bojaźni Bożej, 
nie bała się nawet swojego boga, choć go przecież czciła. Rispa 
dostrzegła mrok kryjący się w jej oczach. Czuła ten mrok za każdym 
razem, kiedy ta kobieta na nią spojrzała. Dzień przed śmiercią 
Teofila Anomia ujawniła swoje prawdziwe uczucia. Jest dzieckiem 
gniewu, pełnym wrogości do ludzi, płonącym nienawiścią do Pana. 
Rispa zaczęła się zastanawiać, czy powinna oddać sztylet 
Atretesowi. Na samą myśl o tym zrobiło się jej niedobrze, 
wiedziała bowiem, że wtedy Rolfa czekałaby niechybna śmierć. A 
jeśli jego własna matka miała udział w zabójstwie? Co wtedy? 
Ukryła sztylet w dziupli drzewa rosnącego nad strumieniem. 
Teofil wskazał Atretesowi zadanie. "Paś owce." Ale jej też 
powierzył obowiązek. "Wytrwaj" - powiedział. 
Wytrwaj! 

Jego słowa wracały ciągle do niej w następnych dniach, zwłaszcza w 
mrocznych godzinach, kiedy słabła i chciała biec do domu, chciała 
błagać Atretesa, by ją przyjął, kiedy chciała oddać mu sztylet i 
nie myśleć, co będzie potem. 
"Wytrwaj!" 
Czy Teofil wiedział, że zostanie sama? Jaka to różnica? 
"Wytrwaj, Rispo!" 
Ileż razy powtarzał to słowo podczas podróży z Efezu do Rzymu, a 
potem na północ przez Alpy w głąb germańskich lasów? "Wytrwaj! 
Wytrwaj!" 
Wieczorem kładła się na sienniku Teofila i pogrążała w modlitwie. 
"Panie, zmęczyłam się wzdychaniem. Co noc moje łoże jest mokre od 
potu, co noc nasączam ten siennik moimi łzami. Marnieję z żalu." 
Prawie słyszała słowa Teofila. Zamykała oczy i czerpała pociechę 
ze wspomnień. Wyobrażała sobie, że Teofil siada po drugiej stronie 
ognia i uśmiecha się do niej z czułością. 
Czyż on sam nie wytrwał przez wszystkie te miesiące, choć był 
tutaj samotny? 
Wróciły inne jego słowa. "Pamiętaj o Bogu. Bóg uwolnił nas z 
królestwa ciemności i przeniósł do królestwa swojego umiłowanego 
Syna. Weź na siebie zbroję Bożą. Przepasz biodra prawdą. Oblecz 
pancerz, którym jest sprawiedliwość, obuj nogi w gotowość 
głoszenia dobrej nowiny o pokoju. Weź też hełm zbawienia. Wiara w 
Chrystusa jest tarczą, którą odbijesz strzały szatana, a słowo 
Boże twoim mieczem. I zawsze się módl." 
"Musisz wypełniać słowo, Rispo. Pamiętaj Pismo. Pozwól, by słowo 
Boże przeniknęło do twego serca i przyniosło owoc." 
"Bądź niezachwiana. Skup umysł na sprawach wyższych. Umysł 
skupiony na ciele oznacza śmierć, lecz umysł skupiony na Duchu 
oznacza życie i pokój. Strzeż swego serca, bo z niego tryska 
źródło wody żywej. Naśladuj Pana. Idź przez świat z miłością w 
sercu." 
Napłynęły jej też do głowy fragmenty Pisma. 
"Większy jest Ten, który w was jest, od tego, który jest w 
świecie." 
- Kocham mojego męża, Panie. Kocham mojego syna. 
"Ja jestem Pan, twój Bóg, i nie będziesz miał cudzych bogów obok 
Mnie." 
Słowo Boże spłynęło jak trzask pioruna, po którym spadł łagodny 
deszczyk. 
"Ja ci wystarczę! Ja ci wystarczę! Ja ci wystarczę!" 
I rozpłakała się, wiedząc już, czego Bóg od niej żąda. 
"O Panie, jesteś moją skałą, moim odkupieniem. Słyszysz moje 
błagania. Przyjmujesz moje modlitwy. Słyszałeś mój płacz. Pozwól, 
bym wytrwała w Tobie. Daj mi siłę, Ojcze, bo własnej nie mam. 
Napełnij mnie znajomością Twej woli i utrzymuj mnie na zawsze na 
swojej drodze. O Panie, Boże mój, żyję, by Cię czcić!" 
I kiedy Rispa otworzyła swe serce, powierzając się Panu, Bóg 
świata wypełnił je miłością i pewnością. Płakała, lecz Jego słowo 
przyniosło jej pociechę. Była słaba, a On ją umocnił. Wracały do 
niej życiodajne słowa Pisma i znikał strach, zapominała o 
zwątpieniu i samotności. Mijały dni i mroczne siły napierały coraz 
mocniej, ale Rispa trwała uparcie przy Chrystusie. 
"Możemy się radować - powiedział Teofil w czasach udręki. - Możemy 
się modlić. Możemy chwalić Boga." 
I Rispa wytężyła serce i umysł, by robić to właśnie bez względu na 
siły, które przeciw niej występowały. 

Rozdział IV 


Minęło dziesięć dni, Atretesie - powiedziała Freja i zobaczyła 
błysk gniewu w oczach syna, wyraźny znak, że nadal nie chce 
rozmawiać o swojej żonie. 
Jednak Freja nie mogła dłużej milczeć. Dziesięć dni to za długo, 
by kobieta żyła samotnie na skraju lasu. Przecież Atretes o tym 
wie. Patrzyła, jak z każdym dniem rośnie w nim napięcie. Rispa nie 
miała nic do jedzenia poza tym, co wyrosło w ogrodzie Rzymianina, 
a na jak długo może to wystarczyć? Była tam bezbronna, a Freja 
czuła duchowe siły poruszające się tak gwałtownie, że ziemia 
drżała. 
- Nie możesz pozostawić jej tam na łasce losu. 
Był blady, przeżywał głęboko tę sytuację. Nie odwrócił jednak 
wzroku od ognia. 
- Musisz ją sprowadzić! 
- Nie. 
- Kaleb potrzebuje matki. 
- Ma ciebie. 
- Tęskni za nią. Ty też. 
Atretes zaklął i zerwał się na równe nogi. 
- Daj mi spokój! 
Wiedziała, że za jego wściekłością kryje się ból. Oczekiwał, że 
Rispa się podda. Kiedy wrócił do domu po spaleniu zwłok Teofila, 
wetknął Kaleba matce i usiadł przed ogniem. Spytała, gdzie jest 
Rispa, ale on odparł tylko: "Wie, kto to zrobił, ale nie chce 
powiedzieć. Póki tego nie powie, nie ma wstępu do domu". Siedział 
przed ogniem, nie zważając, że matka jest zdumiona i ma mnóstwo 
pytań. "Wróci! - wykrzyknął, waląc prawą pięścią w otwartą lewą 
dłoń. - Wróci przed świtem!" 
Czekał całą noc. Nastał ranek, a on nadal siedział przed ogniem, 
tak wpatrzony w płomienie, że nie słyszał nawet żałosnego kwilenia 
zgłodniałego syna. Freja zabrała Kaleba do Marty, która nadal 
karmiła Ludwikę. Miała dość mleka dla dwojga. 
Atretes rozejrzał się teraz po izbie. 
- Gdzie Kaleb? - spytał i w oczach zapłonął mu płomień. - 
Zaprowadziłaś go do Rispy? 
- Do Marty. Nie dostał piersi. 
- Jest już duży. 
- Boi się i nie wie, gdzie jest jego matka. Nie pora, żeby 
odstawiać go od piersi. 
- Nic mnie to nie obchodzi - rzucił Atretes, przeczesując palcami 
włosy. - Rób, co uważasz za najlepsze, bylebyś nie oddała go 
Rispie. Choćby nie wiem jak się żaliła, nie może go dotknąć. 
- Nie przyszła do mnie. Nie skarżyła się. Rispa... 
- Dość! Pilnuj chłopca i zostaw mnie w spokoju. 
Warus rozpowiedział w wiosce, że Atretes wypędził Rispę, gdyż ta 
nie chciała mu powiedzieć, kto zabił Rzymianina. Nikt nie był w 
stanie jej zrozumieć, a już najmniej Warus, który rozgłaszał tę 
nowinę. Dlaczego Jonka nie weszła na ścieżkę zemsty za człowieka, 
którego kochała tak samo jak Atretes? To nie miało sensu. Jej 
sposób myślenia był obrazą dla zdrowego rozsądku. A może Jonka 
oszalała z żalu? 
Tylko Atretes wiedział, że nie było w tym ani krzty szaleństwa. To 
upór nie pozwalał jej złożyć broni. Świadomość tego doprowadzała 
go do tym większej wściekłości. 
Ludzie jeszcze przez jakiś czas będą o tym mówić, chociaż nie 
śmieli wspomnieć o tej sprawie w obecności Atretesa. 
Dwunastego dnia Freja odczekała, aż Atretes wyszedł z Usipim na 
polowanie. Weszła na ścieżkę prowadzącą od tylnych drzwi domu do 
polany, na której stał dom Teofila. Idąc przez otwartą przestrzeń, 
ujrzała Rispę pracującą w ogrodzie. Wyglądała jak inne młode 
kobiety wypełniające swoje codzienne obowiązki, ale kiedy Freja 
podeszła bliżej, usłyszała, że Rispa, spulchniając ziemię i 
wyrywając chwasty, rozmawia sama ze sobą. Biedaczka oszalała. 
- Rispo? - rzuciła ostrożnie. 
Spojrzała ze zdziwieniem na swojego gościa i Freja zauważyła 
brzydkie żółknące stłuczenia na lewej stronie jej twarzy. 
- Przestraszyłaś mnie - powiedziała Rispa, prostując się. 
Wierzchem dłoni odgarnęła do tyłu kosmyki czarnych włosów. - Czy 
przysłał cię Atretes? 
Freja zobaczyła nadzieję w oczach młodej kobiety i serce się jej 
ścisnęło. 
- Nie. 
- Och! - rzuciła cicho Rispa, spoglądając w stronę wsi. Zamknęła 
na chwilę oczy, żeby opanować łzy, a potem spojrzała znowu na 
Freję. Wyczuła, że starsza kobieta czuje się nieswojo i współczuje 
jej. Uśmiechnęła się. - Jak Kaleb? 
- Marta się nim zajmuje. 
Rispa skinęła głową. 
- Wiedziałam, że dopilnujesz, by niczego mu nie brakowało. 
Nic więcej nie miała do powiedzenia, więc uśmiechnęła się tylko z 
wdzięcznością. Nie protestowała, nie wyrzucała z siebie skarg 
rozdzierających serce, nie oskarżała nikogo, ale Frei dźwięczał w 
uszach straszny dzwon rozłąki. W Rispie nie było żadnego 
szaleństwa. Podjęła postanowienie. Wytyczyła sobie kierunek i nic 
nie mogło jej z niego sprowadzić. Freja pragnęła ją zrozumieć. 
- Czemu nie chcesz powiedzieć Atretesowi, kto zabił Teofila? 
- Bo Atretes zabije tego człowieka. 
- Czy tak trudno go zrozumieć? 
- Chcesz dalszego rozlewu krwi? 
- Nie, to oczywiste, ale nie mogę też przebaczyć zabójcy. 
- Ani ja, matko Frejo. 
Przypomniała sobie święty sztylet, który ukryła w drzewie. 
Przyjrzała się twarzy Frei, jakby chciała się przekonać, że 
kapłanka nie przyszła tu z jakimś ukrytym celem. Uspokoiwszy się, 
pomyślała, żeby pokazać jej sztylet, by dowiedzieć się, kto 
doprowadził do śmierci Teofila, Anomia czy Gundrid, ale w końcu 
uznała, że lepiej z tego zrezygnować. Śmierć grozi nie tylko 
Rolfowi. Ile jeszcze osób ponosi odpowiedzialność? 
- Chciałabym zrozumieć - powiedziała Freja. 
- Teofil prosił, bym nie mówiła Atretesowi, kto go zabił - 
odpowiedziała po prostu Rispa. 
- Dlaczego? Rzymianin z pewnością chciałby, by pomszczono jego 
śmierć. 
- Nie. - Rispa uśmiechnęła się łagodnie. - Jezus wybaczył tym, 
którzy Go ukrzyżowali. Teofil też wybaczył. Nie mogę postąpić 
inaczej. 
- Atretes może. 
- Może wybrać. 
- Nie ustąpi. Nie potrafi wybaczać tak jak ty. Chattowie nie 
wybaczają. 
- Nikt tego nie potrafi, dostojna Frejo, ale taka jest wola Boga. 
- Oczy znowu napełniły się jej łzami. - W Chrystusie wszystko jest 
możliwe, nawet odmienienie ludzkiego serca. Modlę się bezustannie, 
by Bóg zechciał odmienić serce Atretesa. I moje. 
Nie mogłaby prosić Boga, by uczynił coś z życiem Atretesa, gdyby 
jednocześnie nie chciała, by dokonał tego samego z jej życiem. 
Freja zaczęła żałować, że nic jej nie przyniosła: chleba, sera, 
szala, by Rispa nie marzła. 
Rispa odgadła, o czym myśli Freja i uśmiechnęła się. 
- Pan jest ze mną, matko Frejo. 
Słysząc te słowa i widząc na twarzy Rispy pogodę, jakiej sama 
nigdy nie zaznała, Freja poczuła, jak przebiega ją dziwny, ciepły 
dreszcz. Jak to możliwe? 
- To niesprawiedliwe, by ciebie spotkała kara. 
- Z początku sama tak myślałam, ale myliłam się. Nie spotkała mnie 
kara. Toczy się wojna. Teofil walczył z siłami ciemności, które 
żyją i oddychają w tym miejscu, a teraz ja muszę stanąć do bitwy, 
bo jego zabrakło. 
Freja zbladła i zrobiła krok do tyłu. 
Rispa spostrzegła jej lęk. 
- Wiesz, o czym myślę, prawda? Widzę po twoich oczach, że 
rozumiesz mnie. I czujesz lęk. Powiem ci jednak: miłość Chrystusa 
przepędza mrok, Frejo. Jeśli pozwolisz, by Jezus cię odkupił, 
nigdy już nie będziesz musiała się bać. 
- Nie przyszłam, żeby rozmawiać o twoim Bogu. 
Była zbita z tropu, gdyż kłębiły się w niej uczucia, i 
zastanawiała się, co takiego jest w imieniu Jezus, że przyprawia 
ją ono o wewnętrzne drżenie. Ścisnęła w dłoni chroniący ją 
bursztynowy wisiorek, modląc się, by nie zstąpił na nią znowu 
duch. 
A nie zstąpił, odkąd dotknął ją Teofil. 
Rispa zasmuciła się, widząc jej strach. 
- Pan dobędzie na światło rzeczy ukryte w mroku i ujawni motywy 
ludzkiego serca. - Także serca tej kobiety. Zastanawiała się, czy 
Freja odegrała nieświadomie jakąś rolę w tragedii, i wiedziała, że 
gdyby tak było, dla obu byłby to straszny cios. - Nie mogę 
wprowadzić Atretesa na ścieżkę prowadzącą do zabójstwa. Nie 
uczynię tego. Jeśli wkroczy na tę ścieżkę, uczyni to z własnej 
woli, bez mojej pomocy. 
Freja zrozumiała, że nie przekona Rispy. Młoda kobieta wzięła na 
swoje barki to dziwne zadanie. Być może błądzi, ale myśli tylko o 
tym, żeby ochronić Atretesa przed nim samym, nie zaś, by go 
zranić. Może z czasem zrozumie i przyjmie to, że odpłata i zemsta 
są cząstką ich życia. 
- Żałuję, że twój przyjaciel został zabity - powiedziała szczerze. 
- Nie był taki jak inni Rzymianie. - Widząc, że oczy Rispy znowu 
napełniają się łzami, pomyślała, że lepiej byłoby, gdyby milczała. 
- Nie chciałam zranić cię jeszcze bardziej, Rispo. Chciałam tylko 
sprawdzić, czy mogę coś zrobić, byście się pojednali. 
- "Błogosławieni miłosierni, albowiem oni miłosierdzia dostąpią" 
- powiedziała łagodnym głosem Rispa. Jej spojrzenie było pełne 
miłości. 
Freja zdusiła w sobie cichy okrzyk, odwróciła się i odeszła 
pospiesznym krokiem. 
- Powiedz Atretesowi, że go kocham! - krzyknęła za nią Rispa. - 
Powiedz, że nigdy nie przestanę. 
Freja zatrzymała się i spojrzała za siebie. Zapłakana Rispa 
przykucnęła i dziobała motyką jakiś chwast pod małym źdźbłem żyta. 
- Powiem mu. 
Powiedziała, ale Atretes ani myślał słuchać. 
- Nawet własna matka mnie zdradza! 
Wziął swoje rzeczy i przeniósł się do długiego domu Ruda, gdzie 
mieszkali wojownicy nie mający żon. 

Rozdział V 


Anomię drażniło zaciekawienie, jakie otaczało Jonkę, ale ukrywała 
swoje uczucia. Od zabicia Rzymianina dwukrotnie zwołała swoją 
tajną radę, ale za każdym razem przychodziło mniej ludzi. Nie 
pokazał się Rolf. Kiedy zapytała, co się z nim dzieje, mężczyźni 
roześmiali się, bo pomyśleli o ognistych żądzach miotających 
młodym mężem, ale Anomia wyczuła, że chodzi o coś więcej. 
Rolf powinien do niej przyjść. Od dnia rzucania losów i wręczenia 
mu sztyletu kilka razy widziała go w wiosce. Unikał jej. Jeśli 
rychło się u niej nie stawi, sama będzie musiała pójść do niego. 
Na myśl o tym jej duma cierpiała, ale Anomia musiała odzyskać 
sztylet. Trzeba go złożyć w świętym drzewie z innymi symbolami 
wiary w Tiwaza. I musi być to zrobione, nim nastąpi nów księżyca. 
Myślała o tym, żeby zagrozić mu ujawnieniem wszystkiego, ale 
zdawała sobie sprawę, że to niemożliwe. Święty ślub tajemnicy i 
krwi uniemożliwiał mężczyznom wskazanie zabójcy Rzymianina. Ten 
ślub wiązał także ją. Jeśliby wydała Rolfa, utraciłaby całkowicie 
zaufanie wojowników. 
Musi odzyskać sztylet. 
Czuła narastające rozdrażnienie, ale postarała się myśleć o czymś 
innym. Właściwie sprawa nie ma większego znaczenia. Teraz to już 
tylko kwestia czasu: wszystko ułoży się, a ona będzie miała to, na 
co sobie zasłużyła. Nawet gdyby Jonka wydała teraz Rolfa, należy 
wątpić, czy Atretes by jej wybaczył. Jest jednym z Chattów. Nie 
może wybaczać. Uśmiechnęła się. 
Zwycięstwo już teraz jest po jej stronie. Och, gdyby mogli 
wiedzieć wszystko! Wojna dobiegła prawie końca. Wkrótce Anomia 
będzie mogła to rozgłosić. Wszystkim! Wystarczy kilka zręcznych 
napomknień i Atretes będzie miał swoją zemstę. Rolf umrze i będzie 
to kara za uchybienie. Kiedy Atretes go zabije, cały wpływ, jaki 
ma na niego Jonka i jej słaby Bóg, zniknie. Tiwaz znowu będzie 
rządził jego życiem. Atretes zostanie wodzem Chattów. Nikt nie 
waży się pisnąć ani słowa o tym, że Chattowie potrzebują zbawcy 
lub mają giąć karki przed innym bogiem. Anomia już tego dopilnuje. 
Wybuchnęła bluźnierczym śmiechem, rozkoszując się świadomością, że 
oto ona spełnia bez żadnej pomocy zadanie, jakie postawił jej 
Tiwaz. Rzymianin nie żyje, Jonka została wypędzona. 
Czegóż więcej może Tiwaz od niej żądać? 
Wkrótce będzie miała władzę, za jaką tęskni, a wraz z władzą 
mężczyznę, którego pożąda. Atretesa. 

Nad ranem obudziło Rispę stukanie w drzwi. 
- Kobieto - usłyszała burkliwy szept. - Zostawiam coś dla ciebie. 
Lepiej weź to, nim dobiorą się zwierzęta. 
Usłyszała, że ktoś umyka biegiem. 
Podniosła się, nieco nieprzytomna od snu, i wyszła, żeby zobaczyć, 
kto przyszedł, ale nikogo już nie było. Na trzcinowej plecionce 
położono dla niej chleb, ser, bukłak miodu i oprawionego królika. 
Podziękowała Bogu za jadło i za to, że poruszył serce jakiegoś 
człowieka, by jej pomógł. 
"Przynajmniej dwoje - powiedział Teofil. - Może więcej." 
Czy modlą się za nią? Ona w każdym razie modliła się za nich, 
rozpalając ogień i piekąc królika. "Kimkolwiek są, Panie, strzeż 
ich i ochraniaj. Spraw, by ich wiara się pogłębiła." Nie zdawała 
sobie sprawy, jak bardzo jest głodna. Utrzymywała się przy życiu, 
jedząc zieloną fasolę i dynię, ale teraz dostała ucztę prosto z 
nieba. 
Poszła do małego strumyka, żeby się umyć. Znalazła miejsce, gdzie 
zawsze kąpała Kaleba. Nie zdejmując tuniki, weszła do wody. Myła 
się i łzy spływały jej po policzkach. Marta była zawsze dobra dla 
Kaleba, a on bardzo lubił małą Ludwikę. Jej syn jest bezpieczny. 
Ta myśl była dla niej pociechą, chociaż ani na chwilę nie opuściła 
jej tęsknota za synem. Był cząstką jej samej, tak samo jak 
Atretes, i rozstanie przeżywała tak, jakby ktoś wyrywał jej 
cząstkę ciała. 
"Kto nauczy mego syna o Tobie, Panie? Jeśli Atretes nie wróci, kto 
przekaże Kalebowi słowa prawdy? Czy będzie wzrastał tak samo jak 
niegdyś Atretes, czy czeka go los wojownika, którego przygotowuje 
się do tego, by niósł płomień nienawiści do sąsiadów i między 
własny lud? Czy będzie jak Warus albo Rolf, albo Rud i setki 
innych? Panie, błagam, bądź przy nim. Uczyń z niego człowieka 
wedle Twego serca. Błagam Cię, Panie!" 
Kiedy wyszła ze strumienia, wyżęła wodę z włosów i rozluźniła 
fałdy sukni. Była tak zaprzątnięta modlitwą, że nie usłyszała 
zbliżającego się mężczyzny ani nie dostrzegła, jak staje wśród 
drzew. Kiedy w końcu go zobaczyła, cofnęła się ze strachem, 
którego miejsce zajął zaraz gniew. 
- Czy mnie też chcesz zabić, Rolfie? 
Milczał. Stał w cieniu, niemy, nieruchomy, ale widziała na jego 
twarzy coś, czego żadne słowa nie mogą wyrazić. Strach i gniew 
zniknęły, wyparte przez głębokie współczucie. Poszła w górę i 
stanęła kilka stóp od zabójcy. Był taki młody, taki bezradny. 
- Mów. Gotowa jestem słuchać. 
Przełknął z trudem ślinę. Widziała cierpienie w jego oczach i 
czekała, patrząc na niego przez łzy. 
- Oszukano mnie. Ja... - Wbijał wzrok w ziemię, nie mogąc zdobyć 
się na to, by na nią spojrzeć. Zaciskał i rozluźniał zwieszone 
bezwładnie po obu bokach dłonie. - Pozwoliłem, by mnie oszukano - 
poprawił się, w końcu podnosząc na nią wzrok. - Stał tu i nie 
próbował mi przeszkodzić. Powiedział... - Cała twarz mu drżała. - 
Powiedział... 
- Powiedział, że ci wybacza - dokończyła za niego drżącym szeptem 
Rispa. 
Widziała teraz jasno, jak miłość dokonała wyłomu w murach 
obronnych tego młodzieńca. 
Z oczu Rolfa popłynęły łzy. 
- Oszczędził moje życie, a ja odebrałem jego. 
Chciał pohamować łzy niegodne mężczyzny, lecz napływały ciągle, 
gorące i ciężkie. Nie potrafił ich powstrzymać. Przypomniał sobie 
twarz Teofila w momencie, kiedy zadał mu drugi cios, i osunął się 
na kolana, ukrywając twarz w dłoniach. Łkania wstrząsały całym 
jego ciałem. 
Rispa objęła go. 
- Ja też ci wybaczam - powiedziała, gładząc go po włosach jak 
dziecko, które ktoś skrzywdził. - Jezus ci wybacza. Powierz swoje 
brzemię Panu, gdyż jest łagodny i pokornego serca, a znajdziesz 
spokój dla swojej duszy. Jego jarzmo jest lekkie i łagodne, 
Rolfie. Pan zapewni ci pokój. 

Rozdział VI 


Atretes obudził się nagle i ciężko dysząc patrzył na belki 
podtrzymujące dach. Bicie serca uspokoiło się nieco, kiedy 
przypomniał sobie, że leży na słomie w domu nieżonatych i że 
dokoła niego chrapią wojownicy, którzy ułożyli się do snu tam, 
gdzie padli. Za dużo piwa, za dużo strawy. 
Czuł się obolały, w głowie szumiało mu od wina. Wieczorem pił na 
umór, ale za mało, by odpędzić sny albo wypełnić pustkę, jaką czuł 
wokół siebie. 
Przypomniał sobie Rispę. Miał ciągle przed oczyma wyraz jej 
twarzy, kiedy ją uderzył. Jeszcze jedna rzecz, której nie był w 
stanie zapomnieć. Gdyby wyjawiła mu, kto jest zabójcą, wszystko by 
się ułożyło. Śmierć Teofila zostałaby pomszczona, a oni mogliby 
żyć jak dawniej. 
Zamieszkujący go Duch buntował się przeciwko takiemu sposobowi 
myślenia. Nie dawał mu wytchnienia, nękał bezustannie. Atretes 
próbował okłamywać samego siebie, ale prawda tkwiła tu, w jego 
sercu. 
"Paś owce!" 
Jęknął. Usiadł i potarł twarz. Ból w głowie narastał, żołądek 
wywracał się mu na drugą stronę. Miał przed oczyma obrazy ze snu, 
obrazy tak żywe, że aż go zemdliło. Dźwignął się niepewnie na nogi 
i ledwie zdążył wyjść na tyły domu, żeby zwymiotować. Potem oparł 
się ciężko o ścianę domu i zmrużył oczy oślepione blaskiem 
popołudniowego słońca. Jaka to pora dnia? 
Czy to ma jakieś znaczenie? Nigdzie się nie wybiera. Nie ma nic do 
roboty. 
Zapomniał już, jak to jest żyć bez nadziei, bez miłości. 
Opuściła go siła. Miał wrażenie, że dzień po dniu spędza na 
płaczu. Czuł na sobie jakąś ciężką dłoń. Cały wigor uchodził z 
niego, jakby gorączka gniewu podkopała jego siły. Nie było nocy, 
żeby nie śnił o śmierci albo o życiu tak strasznym, że wolałby 
umrzeć. Widział niezliczone twarze ludzi, których zabił. Widział, 
jak umiera z jego ręki Bato. Widział, jak psy ścigają i 
rozszarpują na strzępy Pugnaksa. Czasem biegł razem z nim i serce 
podchodziło mu do gardła, gdyż słyszał za plecami warczące psy i 
szczęk ich zębów. 
Potem śnił o tym, jak Julia kładzie Kaleba na skale i śmieje się, 
a on nie jest w stanie dobiec do syna, nim porwą go fale. Zawsze 
znikała, kiedy on biegł przez załamujące się fale przybrzeżne, 
rozpaczliwie próbując odnaleźć syna w zimnej, spienionej wodzie. I 
nagle widział Kaleba, ale nadal poza zasięgiem. Wir wciągał jego 
syna w mroczną głębię. 
Najgorsze było to, że śniła mu się Rispa stojąca przed 
grubenhausem z twarzą zalaną łzami. "Czemu nie zrobiłeś tego, o co 
prosił? Czemu nie pasłeś owiec?" I wszędzie dokoła byli ludzie, 
których znał, lecz wszyscy martwi. Leżeli na łące, pod drzewami, w 
domach, na ulicy wsi, jakby coś poraziło ich podczas codziennych 
zajęć. Rud, Holt, Usipi, Marta, Warus, matka, dzieci - wszyscy 
martwi! 
"Dlaczego nie pasłeś owiec?" - łkała Rispa co noc i tego ranka, 
nim się obudził. A potem ona też znikała wchłonięta przez 
wszechogarniającą ciemność i Atretes zostawał sam, twarzą w twarz 
z niewypowiedzianym przerażeniem. 
Chciał za wszelką cenę pozbyć się wspomnienia tego snu. 
"Paś owce!" 
- Próbowałem! - jęknął głośno Atretes. Podniósł gniewny wzrok do 
nieba. - Próbowałem, ale nikt mnie nie słuchał! 
- Mówisz sam do siebie, Atretesie? 
Słysząc ten cichy, nieco drwiący głos, obrócił się gwałtownie i 
zobaczył Anomię stojącą tuż za rogiem domu. Obdarzyła go 
przeciągłym, prowokującym uśmiechem i wyszła zza rogu. Kiedy szła 
w jego stronę, nie mógł odwrócić spojrzenia od jej bujnego, 
pełnego wdzięku ciała. 
- Długa noc przy piwie? 
- Co tu robisz? 
- Och. Dokucza ci ból głowy. - Zakołysała skórzanym woreczkiem. - 
Mam tu coś, co sprawi, że poczujesz się lepiej. 
Widok jej błyszczących błękitnych oczu nakazywał ostrożność. 
Podeszła jeszcze bliżej, na tyle, że czuł słodki, piżmowy zapach 
pachnidła, którym natarła ciało. Rozbudzał pożądanie. Kiedy 
spojrzała mu w oczy, wyczuł w niej żądzę - nienasyconą, mroczną, 
kuszącą... I jego ciało odpowiedziało na to wezwanie. 
- Czy chcesz się poczuć lepiej? 
Oto ma przed sobą pokusę - nagą i zuchwałą. Zmagał się z nią. 
- Którędy przyszłaś? - Spojrzał w kierunku, z którego się 
wyłoniła. - Nie ma tu żadnej ścieżki. 
Anomia ledwie poruszyła powiekami. Nadal uśmiechała się, ale 
poczuł jej gniew równie mocno jak przed chwilą żądzę. Wiedział, 
czym go wywołał. 
- Zbierałam w lesie zioła. Co rano o tej porze wychodzę sama, by 
uzupełnić swoje zapasy. Czasem wychodzę też wieczorem. Na przykład 
wczoraj. Za kilka dni księżyc będzie w nowiu. Muszę zebrać to i 
owo, żeby się przygotować. 
- Doprawdy? 
Czuł w żyłach ogień - tłumiony głębszym zrozumieniem tego, co ma 
przed sobą. 
- Doprawdy - odparła i znowu obdarzyła go leciutkim, prowokującym 
uśmiechem, który podrażniał jego zmysły. Kołysała zawieszonym na 
końcu palca woreczkiem. - Czy mam zmieszać odrobinę tego z winem? 
- Dość wina już wypiłem. 
- Jeśli więc wolisz, z piwem. Albo miodem. 
Czuł łupanie w głowie. Może odrobina wina przyniosłaby ulgę? 
Odwrócił się i wszedł do domu. Kiedy wrócił, napełniwszy róg 
piwem, Anomia stała w cieniu. 
- Oto jak padają najsilniejsi - powiedziała z rozbawieniem. 
Nie wiedział, czy patrzy na niego, czy na innych leżących bez 
przytomności na sianie. 
- Świętowaliśmy. 
- Co? - roześmiała się cicho. 
- Nie pamiętam. Jakie to ma znaczenie? 
Podszedł do niej z rogiem. Ich palce spotkały się na rogu i krew 
zaczęła szybciej płynąć mu w żyłach. Pomagając sobie zębami, 
rozsupłała mały woreczek. Wbijał wzrok w jej usta. Dosypała ziół, 
zakręciła powoli rogiem, zwilżyła językiem wargi, wypiła mały 
łyczek, a potem podała mu róg. Jej oczy błyszczały. 
- Wypij wszystko, Atretesie. 
Pił, nie odrywając od niej wzroku. Wypił całą zawartość rogu. 
- Nie najgorsze - powiedział, ocierając wierzchem dłoni usta. 
- A teraz usiądź. 
- Po co? - Jego oczy zwęziły się. 
- Jesteś jak krnąbrne dziecko. Boisz się mnie? 
Roześmiał się drwiąco. 
- Zrób więc, o co proszę. Chcesz przecież uwolnić się od bólu 
głowy. 
Usiadł ze skrzyżowanymi nogami na sianie. Stanęła za jego plecami 
i zaczęła ugniatać mu lekko skronie. 
- Odpręż się, Atretesie. Nie zrobię ci nic złego. 
Roześmiała się. Odprężył mięśnie, czując, jak śmieszne było jego 
wahanie. Stłumił w sobie ostrzegawczy głos. 
- Czy masz sny? 
- Co noc - odparł, czując już działanie tego, co dodała do piwa. 
Ból słabł. Odgarnęła do tyłu jego włosy. Miała czarodziejskie 
dłonie, mocne, ale delikatne, wiedzące, gdzie należy przycisnąć, a 
gdzie tylko lekko musnąć. Czuł też jakąś niewysłowioną bliskość, 
kiedy dotykała jego mięśni. 
Usłyszał za sobą szelest siana i poczuł na karku jej gorący 
oddech. Zalała go fala ciepła. 
- Dobrze ci? 
"Zbyt dobrze" - pomyślał, ale nie był w stanie się od niej 
odsunąć. Od jak dawna krew burzyła mu się tylko wtedy, gdy 
ogarniała go gorączka gniewu? Od tamtej nocy przed zamordowaniem 
Teofila, kiedy miał w ramionach Rispę. 
Rispa. 
Dłonie Anomii zacisnęły się na jego ramionach. 
- Mogę sprawić, by było ci jeszcze lepiej. 
Ten szept sprawił, że zakręciło się mu w głowie. Wciągnął 
powietrze w płuca, zamknął oczy i zmagał się z płomieniem 
pożądania. W uszach zadźwięczał mu nagle łoskot zamykanych drzwi 
celi i znowu znalazł się w szkole gladiatorów. Zaklął, wyszarpnął 
się z jej rąk i zerwał się na równe nogi. 
- Co się stało? - spytała zaskoczona Anomia. Odsunął się od niej, 
a przecież wyczuwała końcami palców jego pożądanie. Co odmieniło 
tak nagle jego nastrój? - Powiedz, Atretesie. 
- Nic! 
- Co ci zrobiłam? 
Atretes spojrzał na nią. Wyglądała niewinnie, była zmieszana i 
zraniona jego zachowaniem. 
- Nie wiem. 
Nadal dyszał ciężko. Przesunął rozczapierzonymi drżącymi palcami 
po włosach. Jego najlepszy przyjaciel został zamordowany. On, 
Atretes, odsunął się od własnej żony. Jego dzieckiem zajmuje się 
siostra. Prowadzi życie pełne dzikości, za którym tak tęsknił, 
kiedy był młody. I oto przed chwilą igrał z myślą o cudzołóstwie! 
Zaśmiał się niewesoło. Co mogło się stać? 
- Nic się nie stało - powiedział z goryczą. 
Nic poza tym, że z jego życia pozostały strzępy. 
Gdzie podział się pokój, jakiego zaznawał przedtem? 
"O Boże, gdybym mógł wrócić do tych kilku tygodni tuż po chrzcie i 
poślubieniu Rispy! Nigdy wcześniej nie byłem taki szczęśliwy. I 
nigdy już nie będę. Czy to wszystko było snem o szczęściu, Panie, 
nim zwaliła się na mnie rzeczywistość? Czy bawiłeś się mną 
okrutnie? Czy istniejesz?" 
Pojawiły się inne, nieproszone głosy. 
"Prosiła, bym powtórzyła, że kocha cię i nigdy nie przestanie." 
"Przysięgam ci uroczyście, Atretesie, że nigdy nie usłyszysz z 
moich ust kłamstwa. Nawet, gdybym miała zapłacić za to życiem." 
Anomia zobaczyła jego udrękę i miała nadzieję, że powodem jest 
namiętność, jaką w nim rozbudziła. Wstała i podeszła do niego. 
- Wróć do nas, Atretesie. 
- Wróciłem. 
- Ale nie jest tak jak kiedyś. Pamiętam cię: namiętność, ogień, 
siła. Byłeś jak bóg. Wszyscy poszliby za tobą do piekła, gdybyś 
tego zażądał. 
Zamknął oczy. "Jezu!" - krzyczała jego dusza. Widział twarz 
Teofila i słyszał jego głos. "Paś owce!" 
- Zostaw mnie! - rzucił szorstko. 
- Coś cię dręczy - powiedziała Anomia, udając współczucie, lecz 
radując się w głębi serca, bo dzięki tej udręce był bezradny jak 
dziecko. - Widzę twoją trwogę. Podzielam ją. Mogę ci pomóc. Tylko 
pozwól. Możesz być znowu takim mężczyzną jak dawniej, Atretesie. 
Wiem, że to możliwe. Pozwól, że wskażę ci drogę. 
"Ja jestem tą drogą." 
Jeden z mężczyzn obudził się i wstał. Anomia cofnęła się w cień, 
by jej nie zobaczył. Zacisnęła dłonie i serce biło jej 
niecierpliwie. Po chwili mężczyzna opadł z jękiem na siano. 
Zanim znowu stanęła obok Atretesa, jego nastrój całkowicie się 
odmienił. Był pogrążony w jakichś mrocznych myślach i nie zwracał 
na nią uwagi. Położyła mu dłoń na przedramieniu i wyczuła napięcie 
mięśni. 
- Muszę iść - powiedziała, przeklinając w duchu to miejsce i 
okoliczności ich spotkania. - Wyjdź ze mną wieczorem. 
Porozmawiamy. 
Był zbyt pochłonięty myślami o Rispie, by usłyszeć, co mówi 
Anomia. Tęsknił za żoną, choć ani na chwilę nie przestał czuć 
urazy z powodu tego, że tak go zniewoliła. 
- Zachowujesz się, jakby ktoś cię zaczarował - rzuciła Anomia. 
Jego obojętność roznieciła w niej wściekłość i zazdrość. 
- Może i tak - odparł posępnie. - Może i tak. 

Rozdział VII 


Atretes przez cały dzień ucztował, podsycając w sobie gniew na 
żonę. Czyż nie postanowiła stanąć na drodze sprawiedliwości? 
Postanowiła żyć bez niego. Dlaczego ma pozwolić, by kobieta 
wypełniała wszystkie jego myśli? Studził palące go sumienie, 
szukając wszelkich możliwych usprawiedliwień. 
Otępiały od piwa i miodu dawał upust wyobraźni. Przyszła Anomia, 
żeby porozmawiać z jednym z mężczyzn i kiedy spojrzała na 
Atretesa, w jej oczach zapalił się gorący błysk zachęty. Kiedy 
wyszła, wspominał inne kobiety, które mu przyprowadzano. Dawniej 
chciał oczyścić umysł ze wspomnień brukających jego małżeńskie 
łoże. Teraz wyławiał te wspomnienia, przeżywał je na nowo, mając 
nadzieję, że stłumią ból, który go nękał. Ale popadał tylko w 
coraz głębszą, coraz bardziej oszałamiającą rozpacz. 
Ludzie, wśród których żył, nie pomagali mu. Po długich zimowych 
miesiącach bezczynności byli spragnieni czynu. Póki jednak nie 
dojdzie do wojny, nie mają co robić; mogą tylko pić i rozprawiać o 
zwycięskich bitwach. Nigdy nie mówiono o stratach. Prześcigali się 
w sprośnych opowieściach. Ich śmiech szarpał nerwy. Błahe spory 
prowadziły do bójek między młodzieńcami pragnącymi wykazać się 
swoją męskością. 
Atretes nie brał w tym udziału. Zasiadał w kącie i wyraz jego 
twarzy ostrzegał, by nikt nie próbował się zbliżyć. Pił, żeby 
utopić swój ból. Daremnie. 
Zrobił się zgiełk, gdyż zaczęto się kłócić przy grze w kości. W 
głowie kręciło się mu od piwa. Wstał i wyszedł tylnymi drzwiami. 
Pragnął samotności. 
Blade światło księżyca rzucało tajemnicze blaski, kiedy zagłębiał 
się w las. Nie wiedział, dokąd idzie. Było mu to obojętne. 
Usłyszał nawołujący go ściszony głos i serce zabiło mu mocniej. 
- Rispa? - szepnął, rozglądając się dokoła. 
Jednak z gęstniejącego cienia wyłoniła się Anomia. 
Odruchowo podszedł do niej. Ujęła go za rękę i pociągnęła głębiej 
w ciemność. 
- Wiedziałam, że przyjdziesz - powiedziała, padając mu w ramiona. 
Była zachłanna, siła jej namiętności zachwiała nim. - Wiedziałam, 
że przyjdziesz do mnie. 
Mówiła głosem ochrypłym z żądzy, która przywodziła na myśl inne 
czasy, inne kobiety. Jak błyskawica przemknęło mu przez głowę 
wspomnienie i otworzyły się stare rany. 
Julia! Anomia jest jak Julia, pali ją taka sama lubieżna żądza. 
- Co tu robisz? - stęknął bełkotliwie. Język plątał mu się od 
wypitego piwa. 
- Chciałeś, bym tu była. Wiedziałam, kiedy tylko spojrzałam ci 
dzisiaj w oczy. 
- Wyszedłem, bo chciałem pomyśleć. 
- Nie, to nieprawda. - Przytuliła się mocniej, zagłębiając 
paznokcie w jego ciało. - Przyszedłeś, żeby być ze mną, chcesz 
mnie tak samo mocno, jak ja ciebie. - Jej głos, dobywający się z 
głębi piersi, był jak pomruk dzikiego zwierzęcia. - Widzę to w 
twoich oczach za każdym razem, kiedy na mnie spojrzysz. Płoniesz 
tą samą namiętnością co ja. 
Jej ciało poruszyło się. Jej dłonie zaczęły przesuwać się zwinnie 
po jego ciele. Nie mógł złapać tchu. 
- Nie. 
- Czemu chcesz mnie powstrzymać? Chcesz tego. Chciałeś mnie od 
samego początku. - Odchyliła głowę, pragnąc, by wcisnął wargi w 
zagłębienie jej szyi. - Zrób to, Atretesie. Zrób to, czego tak 
pragniesz. 
"Rispa prosiła, bym powtórzyła, że kocha cię i nigdy nie 
przestanie." 
Atretes spojrzał na Anomię i poczuł na twarzy gorący oddech 
piekła. Jej usta były otwartym grobem. Odepchnął ją i zrobił krok 
do tyłu. 
- Nie. - Zmagał się przez chwilę z pijacką mgłą otulającą mu 
głowę. - Nie! 
Anomia podeszła bliżej. Nocny wiatr rozwiewał jej włosy. Przez 
chwilę poczuł, jak ich pasmo smagnęło mu oczy. Było niby jesienna 
pajęczyna w lesie. 
- Chcesz mnie - tchnęła, opierając się dłońmi o jego pierś. - 
Czuję bicie twego serca. 
- Jesteś jak Julia - rzucił gniewnie. 
- Julia? Kto to taki? 
Jej ręce osunęły się, oczy zwęziły. 
Atretes, oszołomiony piwem, cofnął się o krok. 
- Matka Kaleba - odparł odruchowo. Chłodne nocne powietrze 
potęgowało działanie piwa. 
Matka Kaleba? Oczy Anomii błysnęły. Podeszła bliżej. 
Chwiał się lekko na nogach. Jego śmiech był pełen goryczy. 
- Julia, swawolna Julia. Podeszła do mnie w świątyni Diany, ubrana 
jak nierządnica. Z dzwoneczkami na nogach. Była piękna jak ty i 
zepsuta jak gnijące mięso. 
Zepsuta jak gnijące mięso? Przeniknął ją zimny, wyrachowany gniew. 
- Kocham cię. Kocham cię, jak daleko sięgam pamięcią. 
- Miłość! - warknął. - Co ty możesz wiedzieć o miłości? 
Trzęsła się i łzy spłynęły jej z oczu, łzy wściekłości. 
- Wiem, jak to jest pragnąć kogoś i patrzeć na jego obojętność. 
Jak on śmie obchodzić się z nią w ten sposób? Jest kapłanką - 
potężniejszą niż jego matka, potężniejszą niż Gundrid. Połowa 
mężczyzn z wioski pragnie jej miłości! Wielu oddałoby duszę, by 
zaznać tego, co ona gotowa jest mu ofiarować! 
Atretes zobaczył łzy w jej oczach i pożałował swoich szorstkich 
słów. Może ona naprawdę go kocha. Próżność zaślepiła go tak, że 
nie dojrzał ukrytej chytrości serca. 
Anomia to spostrzegła. Jest dumny i samolubny. Położyła dłoń na 
jego przedramieniu. Jej włosy unosiły się na wietrze, oplątały go. 
- Inni mężczyźni pragnęli mnie. 
- Jestem pewny - przyznał chrapliwym głosem. 
- Ale ja czekałam na ciebie. Jestem dziewicą. Nie posiadł mnie 
żaden mężczyzna. Jestem przeznaczona tobie. 
Oszołomiony spojrzał na nią. Nie przyszło mu nigdy do głowy, że 
dziewica może zachowywać się jak dziwka. 
Poczuł wzbierającą żądzę. Wiedział, co Anomia chce mu dać i 
owładnęła nim pokusa. 
- Nie - powiedział pospiesznie, by nie ulec. 
- Dlaczego? 
- Bo szedłem już tą drogą i nie chcę znowu się na niej znaleźć. 
Byłby zgubiony. Wiedział, jak to jest, kiedy rozpusta przykuwa 
mężczyznę do kobiety. 
- Chcesz mnie - powiedziała, przysuwając się tak blisko, że jej 
ciało musnęło jego ciało. - Czuję, jak bardzo mnie chcesz. - Dotyk 
jej palców był jak ogień. - Jonka nie kocha cię jak ja. - 
Przesunęła dłonie na jego pierś i rozkoszowała się poczuciem mocy, 
kiedy wyczuwała gwałtowne bicie jego serca. - Gdyby było inaczej, 
dawno już przyszłaby do ciebie i błagała, byś przyjął ją z 
powrotem. 
Na myśl o Rispie Atretes skulił się wewnętrznie. 
Anomia znowu się o niego otarła. Usłyszała, jak Atretes oddycha 
głęboko. 
- Tak długo na ciebie czekałam. Nigdy bym cię nie zraniła jak ona. 
Proszę cię, Atretesie, tylko ten raz. - Wystarczy raz, by nigdy 
już nie był w stanie jej odmówić. - Tylko raz. Nikt się nie dowie. 
On będzie wiedział! 
Złapał ją za nadgarstki i odepchnął od siebie. 
- Jest moją żoną, Anomio, a znasz przecież prawo. 
Jej oczy rozgorzały, a potem znowu stały się lodowate. 
- Masz żonę, która cię nie chce. Masz żonę, która jest cudzoziemką 
i której miejsce jest gdzie indziej. Chyba zdałeś sobie z tego 
sprawę, skoro ją przepędziłeś. 
Cofnął się, pragnąc znaleźć się jak najdalej od tej kobiety, 
pragnąc, by rozjaśniło mu się w głowie. "Przepędziłem?" To słowo 
przeszyło mu serce jak strzała i ogarnęło go poczucie winy. Jęknął 
i odwrócił się, żeby odejść. 
Kapłanka poczuła palący gniew. Był jak zalewająca wszystko, 
niosąca zazdrość fala przypływu. Patrzyła, jak Atretes odchodzi 
niepewnym krokiem. Czekała, aż się przewróci, a wtedy podeszła 
spokojnie i przyklękła nad nim. 
- Powiedziałeś, że jakaś Julia nosiła w łonie twoje dziecko - 
powiedziała, odgarniając mu włosy z twarzy. 
- Kazała położyć je na skale, żeby umarło. - Roześmiał się z 
goryczą. - Tak czynią Rzymianki. Jeśli nie chcą dziecka, wyrzucają 
je. Gdyby Rispa go nie wzięła, już dawno by nie żyło. 
- Nie zasypiaj jeszcze, Atretesie - szepnęła, szczypiąc go z całej 
siły w bok. - Wzięła twojego syna? A ty o tym nie wiedziałeś? 
- Przyniosła go pewna niewolnica. - Przypomniał sobie Hadassę 
stojącą z pogodną twarzą w oświetlonym pochodniami korytarzu 
efeskiego lochu. 
"Choćby mnie zabił Wszechmocny, ufam." I przypomniał sobie, jak 
stanęła w wejściu do pieczary, w której się schronił, kiedy 
zdradziła go Julia. "Niebiosa głoszą chwałę Boga, dzieło rąk Jego 
nieboskłon obwieszcza" - powiedziała, patrząc na nocne niebo. Z 
ust Hadassy usłyszał po raz pierwszy Ewangelię Jezusa Chrystusa i 
u niej po raz pierwszy zobaczył, jaki pokój może Bóg zesłać na 
człowieka. 
Widział teraz gwiazdy spoglądające na niego przez gałęzie drzewa, 
pod którym siedział. Co by dał, żeby poczuć raz jeszcze ten pokój! 
"Wybacz nieprzyjaciołom swoim!" 
Jezus wybaczył. 
Teofil wybaczył. 
Anomia zobaczyła, że skrzywił się jakby z bólu. Jęknął i zaczął 
kiwać głową w przód i w tył. 
"Rispa!..." - ozwał się cichy, natrętny głos, który wkradł się 
podstępnie do jego głowy. 
- Kocham ją! 
- Przyniosła ci dziecko? 
Był wzburzony i pijany. 
- Nie - odparł bezmyślnie. - Musiałem go szukać. Wiedziałem tylko, 
że wzięła je pewna wdowa. 
- Wdowa? 
- Straciła swoje dziecko. - Atretes potarł twarz, próbując 
rozjaśnić sobie w głowie. - Wziąłem od niej Kaleba, ale on nie 
chciał piersi innych mamek. 
- Rzuciła na niego urok. 
- Jak i na mnie - powiedział posępnie. - Rzuciła na mnie urok za 
pierwszym razem, kiedy ją zobaczyłem. Nie mogę przestać o niej 
myśleć. Nie mogę. 
Pragnął tylko pogrążyć się w otchłań snu bez koszmarów. Zamknął 
oczy i zasnął. 
Anomia wykrzywiła usta. Był zbyt pijany, by uświadomić sobie, jaki 
oręż dał jej do ręki. Pochyliła się nad nim, musnęła nosem jego 
szyję i szepnęła mu do ucha: 
- Ale będziesz mógł. Musisz tylko poczekać... 
Odchyliła jego głowę do tyłu. Był pijany do utraty przytomności. 
Dotknęła jego twarzy, dziwiąc się harmonii rysów, czując całą 
gorycz nie spełnionej namiętności, spragniona zemsty, gdyż nią 
wzgardzono. Skoro ona nie może go mieć, nie będzie go też miała 
Jonka. 
- Szkoda, że mnie nie chciałeś. - Przycisnęła usta do jego 
nieruchomych warg. - Będziesz tego żałował. I to jak! 
Pozostawiła go w lesie, pogrążonego we śnie. 

Żniwo 
Inne w końcu padły na ziemię żyzną, 
wzeszły, wyrosły i wydały plon: 
trzydziestokrotny, sześćdziesięciokrotny 
i stokrotny. 

Rozdział I 


Atretes obudził się, słysząc, że ktoś wykrzykuje jego imię. Usiadł 
i uświadomił sobie, że spał w lesie. Tunikę miał przemoczoną od 
nocnej rosy. Na mrocznym niebie ciągle widać było gwiazdy. Co on 
tu robi? 
Przypomniał sobie, jak wychodził z długiego domu, chcąc uciec od 
zgiełku, by spokojnie pomyśleć. 
- Atretesie! 
Nie chciał z nikim teraz rozmawiać, ale głos był tak natarczywy, 
że Atretes dźwignął się na nogi. 
- Atretesie! Gdzie jesteś? 
- Tutaj - odpowiedział krzywiąc się. 
Ukazał się Herigast. Musiał biegać od dłuższego czasu po lesie, bo 
nie mógł złapać tchu. 
- Chodź ze mną. Zabrano twoją żonę z grubenhausu. Zaraz zbierze 
się Thing. 
- O czym ty mówisz? - krzyknął Atretes, czując nagłą falę mdłości. 
- Dokąd? 
- Do świętego gaju na sąd. Anomia powiedziała, że Rispa żyła z 
innym mężczyzną. 
Mgła zasnuwająca umysł Atretesa natychmiast się rozproszyła. 
Poderwał głowę. Ostrzegł Rispę, żeby nigdy nie mówiła o swojej 
przeszłości, wiedział bowiem, jak może za to zapłacić. 
- Co powiedziałeś? 
- Anomia oznajmiła, że wie od ciebie, iż twoja żona miała przed 
tobą innego mężczyznę. 
Zaklął po cichu i spróbował wstać. Poczuł, że ogarnia go chłód i 
opadł bezsilnie do pozycji siedzącej. 
- Julia! - Przypomniał sobie, że bredził coś o Julii! 
- Czy mnie słuchasz? - Herigast chwycił go za tunikę i zaczął 
szarpać. - Zabiją ją, jeśli nie powiesz, że Anomia skłamała! 
"Nigdy nie skłamię" - przemknęły mu przez głowę słowa Rispy. 
Wiedział, że wyzna prawdę, nawet gdyby miała narazić swoje życie. 
- O Boże - mruknął pod nosem. - O Jezu, co ja zrobiłem? 
Wyrwał się Herigastowi i ruszył biegiem. Próbował przypomnieć 
sobie, co powiedział, ile z tego Anomia może wykorzystać przeciwko 
Rispie. 
Dość, by skazano ją na śmierć. 
Kiedy znalazł się w świętym gaju, przepchnął się między 
wojownikami do wewnętrznego kręgu. Rispa stała pośrodku ze 
związanymi rękami. 
- Milcz! - powiedział. - Nie odpowiadaj na żadne pytania! 
Anomia wystąpiła szybko do przodu i wskazała go palcem. 
- Trzymajcie go z dala od niej! Rzuciła na niego urok i może 
zmusić go do mówienia tego, co tylko zechce. 
Poczuł chwytające go ręce. 
- Puśćcie mnie! - Wyrywał się, kiedy wojownicy odciągali go do 
tyłu. - Nie musisz odpowiadać na ich oskarżenia, Rispo! Milcz! 
Ból przeszywał jego serce, gdyż widział smutek w jej oczach. 
Zdradził ją. Z jego ust padły słowa, które sprowadzą na nią zgubę. 
- Sam Atretes wyjawił mi, że rzuciła na niego urok! - krzyknęła 
Anomia. Wpatrywała się w niego płomiennym wzrokiem. 
- Jesteś wiedźmą! 
Rozkoszowała się trwogą i gniewem, które widziała na twarzy 
Atretesa. Nie próbowała nawet ukryć swojego rozradowania. Niech 
cierpi za obojętność, jaką jej okazał. 
- Powiedział, że to nie jej dziecko. 
- Rispa jest jego matką! 
- Sam mi wyjawiłeś, że jego matka nosiła imię Julia! Powiedziałeś, 
że ta kobieta wzięła dziecko... 
- Nie słuchajcie jej! - Atretes próbował się wyrwać tym, którzy go 
trzymali, ale inni pospieszyli tamtym z pomocą i rzucili go na 
kolana. 
- I powiedziałeś, że rzuciła urok na dziecko, aby nie chciało 
mleka innej mamki, tylko jej. 
Rispa spojrzała na niego i Atretes poczuł, że chciałby umrzeć. 
- Nie słuchajcie tego, co ona mówi - ozwał się nagle głos Rolfa, 
który ku zdumieniu wojowników wyszedł na środek kręgu. 
- Zdrajca! - wrzasnęła Anomia i jej oczy rozgorzały. - Śmiesz 
podważać moje słowo, słowo kapłanki Tiwaza? 
- Śmiem. Śmiem nawet zrobić coś więcej! - Wskazał na nią, ale 
zwracał się do wszystkich. - To ona kazała mi zabić Rzymianina! Ma 
serce mordercy! Nie słuchajcie jej! 
Atretes wydał z siebie dziki okrzyk i zaczął znowu się wyrywać. 
- Nie ja cię wysłałam, lecz Tiwaz! - Poczuła na sobie spojrzenie 
Gundrida i obróciła się ku niemu. - Losy zostały rzucone na białe 
płótno i zaszczyt przypadł Rolfowi. Rzymianin był zwodzicielem! 
Gundrid tak się jej bał, że przytaknął. 
- Rzymianin oszczędził moje życie! - krzyknął Rolf. 
- Byśmy uwierzyli, że przyniósł nam pokój! - rzuciła z pogardą 
Anomia. - Przyszedł, by nas zmiękczyć, by nakłonić do wiary w 
swojego Boga, który każe przebaczać krzywdy, jakie nam wyrządzono! 
Czy mamy zapomnieć, co zrobił nam Rzym? Czy mamy zapomnieć tych, 
którzy stracili życie, którzy zostali niewolnikami, tych 
wszystkich, którzy zostali okaleczeni? 
Powiodła spojrzeniem po twarzach, wiedząc doskonale, którzy z tych 
ludzi są najsłabsi, którym trzeba wbić słowa jak sztylet prosto w 
serca. 
- Rzymianin przyszedł, żeby odwrócić nas od Tiwaza! - wykrzyknęła. 
- Odwróćcie się od Tiwaza, a czeka was zguba! Czy to dziwne, że 
Tiwaz zażądał śmierci Rzymianina? Tiwaz dojrzał prawdę jego serca! 
Wyrzuciła ramię do przodu. 
- Tak jak Tiwaz zna prawdę o tej kobiecie! Jest nieczysta! To 
czarnooka wiedźma! Sam Atretes to wyznał. Powiedział, że przed nim 
miała innego mężczyznę, może niejednego. Powiedział, że miała z 
tym innym mężczyzną dziecko, które umarło. Powiedział, że 
Rzymianki rzucają swoje dzieci na skały. 
Któryś z mężczyzn wrzasnął: 
- Nierządnica! Zabić ją! 
- Ona kłamie! - krzyczał Atretes, daremnie usiłując się 
oswobodzić. 
Na środek wyszła teraz Freja. Uniosła ręce, żądając ciszy i 
pragnąc w duszy swej zachować spokój. 
- Musisz przedstawić dowody, Anomio. 
- Nie ma żadnych dowodów! - zakrzyknął Atretes. 
- Patrzcie, jak ta Jonka go zaczarowała! 
Rozległ się ryk tłumu. 
Gundrid uniósł ramiona. 
- Matka Freja żąda dowodu. Przedstawię dowód innych zbrodni, jakie 
popełniła ta kobieta, przebywając wśród nas - zaczął głosem 
wytrawnego mówcy. - Uprawiała kanibalizm, zbrodnię, za którą 
karzemy śmiercią. Żeby się odmłodzić, zjada ciało i pije krew tego 
Jezusa Chrystusa, któremu służy. I swoimi czarami wciągnęła 
Atretesa w te ohydne praktyki. 
- Zabić ją! 
- Nie! 
- Słyszałem, jak Rzymianin mówił, że zjadają ciało i piją krew 
człowieka o imieniu Jezus! - krzyknął Gundrid, który podkradał się 
i obserwował ich z ukrycia. 
- Musimy wytępić zło, które wśliznęło się między nas! - podjęła 
Anomia. Dostrzegła, że przyszła jej chwila. - Macie wszystko, 
czego potrzeba. Czy pamiętacie dzień, kiedy Rzymianin i ta kobieta 
do nas przybyli? Z mocy demonów mówili naszym językiem. To 
wystarczy! Nie potrzebujemy dowodu na to, że ukradła noworodka, 
aby zniewolić jego ojca! Nie potrzebujemy dowodu, że spała z innym 
mężczyzną! Wiem, że tak było. Czyż nie widzicie, jaki wpływ ma już 
na wszystkie nasze dzieci? Zapytajcie Usipiego o Ludwikę, która 
biegnie do niej, gdy tylko ją zobaczy! Zapytajcie innych, jak ich 
maleństwa chodziły do lasu, by słuchać śpiewu Rzymianina. 
Pozwolicie jej żyć, żeby ukradła dzieci także wam? 
- Nie! 
- Jest wrogiem Tiwaza! 
Freja nie wierzyła własnym uszom, nie była w stanie uwierzyć. 
- Pozwólcie, by przemówiła w swojej obronie - prosiła. - Tak 
nakazuje prawo! 
- Rzuci urok na nas wszystkich - odparła zbita z tropu Anomia. - 
Trzeba ją zabić, zanim ona zabije nas! 
- Niech mówi! - rzucił Rolf. - Czy może boicie się, że ma nad wami 
władzę? 
- Niech odpowie na oskarżenia! - poparł go Herigast. 
Anomia spojrzała ze wściekłością na tych, którzy ważyli się od 
niej odwrócić. Zobaczyła zwątpienie na twarzach innych. Pożałują! 
Jeszcze jej za to zapłacą. 
- Niech mówi! 
Atretes znowu zaczął się szarpać. 
- Nie! 
Anomia usłyszała jakiś nieoczekiwany ton w głosie Atretesa i 
zaskoczona zwróciła się w jego stronę. Jego strach był dla niej 
jak narkotyk, pobudzał zmysły, uderzał do głowy. Atretes nie chce, 
by ta kobieta mówiła. Dlaczego? Spojrzała bacznie na Rispę. W 
pierwszej chwili zobaczyła tylko piękną kobietę, swojego wroga. 
Potem dostrzegła coś więcej. Dostrzegła spokój i pokorę, 
dostrzegła godność, prawość i zrozumiała, dlaczego Atretes woli, 
by Rispa milczała. 
Uniosła dłoń, prosząc o ciszę. 
- Może powinniśmy ją wypytać. 
- Nic nie mów - powiedział Atretes, wytężając wszystkie siły. 
Daremnie. - Rispo! 
Zwróciła ku niemu bladą, lecz pełną pogody twarz i wiedział, że 
dotrzyma słowa, które mu niegdyś dała. Powiedziała, że nigdy nie 
skłamie. 
Nawet, gdyby przyszło jej zapłacić za to życiem! 
Rispa zobaczyła cały żal i wstyd Atretesa. 
- Kocham cię, Atretesie - powiedziała i ujrzała, jak jego oczy 
napełniają się łzami. 
Anomia uderzyła ją w twarz. 
- Milcz, wiedźmo, i nawet nie patrz na niego! 
- Przyszła twoja godzina, Anomio, godzina mroku - rzekła spokojnie 
Rispa i spojrzała nieulękłym wzrokiem prosto w nieprzejrzyste 
błękitne oczy Anomii. 
- Myślisz, że mnie przestraszysz? Myślisz, że zlęknę się ciebie 
albo twojego nie istniejącego Boga? 
- Nadejdzie dzień, kiedy zegnie się przed Jezusem Chrystusem każde 
kolano, a każdy język wielbić będzie Boga. 
- Czy słyszeliście? - wrzasnęła Anomia, wybuchając szyderczym 
śmiechem. Nie spuszczała wzroku z Rispy. - Padniemy na kolana! 
Doprowadzi do tego, że Chattowie, najdumniejszy lud na ziemi, 
będzie czołgał się przed ukrzyżowanym Zbawicielem. - Obróciła się 
do wszystkich, rozkładając szeroko ramiona. - Ile czasu będzie 
wtedy trzeba, by Rzym zabił nas wszystkich? 
Rispa spuściła głowę, pogrążając się w niemej, żarliwej modlitwie. 
"O Boże, znasz głupotę mego serca, znasz każdą mą słabość. Żadna z 
moich niegodziwości nie jest przed Tobą zakryta, Ojcze. Spraw, 
żeby Atretes i Rolf, i wszyscy, którzy usłyszeli Twoje słowo i 
uwierzyli, nie musieli się z mojego powodu wstydzić. O Boże, Panie 
mój, niechaj tych, którzy szukają Ciebie, nie ogarnie 
zniechęcenie, niechaj nie stracą przeze mnie honoru!" 
- Co postanawiacie? - wrzasnęła Anomia. 
Większość domagała się śmierci, ale byli i tacy, którzy opowiadali 
się za wybaczeniem. 
Na środek kręgu wystąpił Herigast. 
- Ta kobieta wierzy w innego Boga, ale to nie czyni z niej 
nierządnicy! 
Wojownicy zaczęli wykrzykiwać gniewnie, wzburzeni tym, że jeden z 
nich przemawia za Rispą. 
- Nigdy nie wybaczyłeś Atretesowi, że rozkazał, by utopiono 
twojego syna w bagnie! - powiedział Holt. 
- Słyszałem nieraz, jak przemawiałeś przeciwko niemu i jego żonie. 
Czemu jej teraz bronisz? - wykrzyknął inny. 
- Ponieważ usłyszałem od Rzymianina słowo Boże - odkrzyknął mu 
Herigast - które usunęło z mego serca nienawiść i ból! 
- I odebrało ci siłę - rzuciła z pogardą Anomia. 
- Jonka rzuciła urok na Herigasta jak przedtem na Atretesa! - 
oznajmił Gundrid i ze wszystkich stron rozległy się wrzaski. - Na 
ilu jeszcze?! 
Anomia spojrzała znowu na Rispę. 
- Mów prawdę, bo inaczej własny twój Bóg porazi cię śmiercią! 
"Bądź silna i odważna!" - przypomniała sobie słowa Teofila. I 
zaraz potem spłynęły na nią słowa Pana: "Sam Pan, który pójdzie 
przed tobą, On będzie z tobą, nie opuści cię i nie porzuci. Nie 
lękaj się i nie drżyj!" 
- Będę mówić prawdę - powiedziała Rispa głośno, żeby wszyscy ją 
słyszeli. - Słuchajcie słowa Pana! Pan jest naszym Bogiem, Pan 
jest jeden! On odpuszcza wszystkie twoje winy, On leczy wszystkie 
twoje niemoce, On życie twoje wybawia od zguby, On wieńczy cię 
łaską i zmiłowaniem, On zaspokoi twoją duszę! 
Anomia zawyła z gniewu, gdyż każde z tych słów jak węgle paliło 
jej duszę. 
- Bóg nas stworzył! Jest Dobrym Pasterzem, a my owcami na Jego 
pastwiskach! 
- Zamilknij! - krzyknął przerażony Gundrid, podnosząc wzrok do 
nieba. Nad ich głowami zbierały się coraz cięższe, czarne chmury. 
- Patrzcie, jak jej słowa obraziły Tiwaza! 
- Rozgniewaliście Boga! - odparła mocnym głosem Rispa. Zobaczyła, 
jak mrocznieje nocne niebo i rozpaczliwie pragnęła, by ją 
wysłuchali. - Tiwaz nie ma nad wami żadnej władzy poza tą, którą 
sami mu dacie. Odwróćcie się! Odwróćcie się od niego, nim będzie 
za późno! Przyjdźcie do Pana! 
- Nie słuchajcie jej! Zatkajcie uszy! - rozkazał Gundrid. - 
Wykrzykujcie do Tiwaza! Krzyczcie! 
Wojownicy zaczęli wrzeszczeć co sił w płucach. 
- Pan uczynił niebo, ziemię, morze oraz wszystko, co jest w nich! 
- wzbił się nad zgiełk głos Rispy. - Tylko Bóg jest święty! Nie ma 
Boga prócz Niego, nie ma skały prócz Boga naszego! 
Anomia uderzyła z całej siły Rispę, która osunęła się na kolana. 
Atretes szarpnął się do przodu, lecz go powstrzymano. Spoczęły na 
nim ręce następnych wojowników i wgnieciono go twarzą w ziemię. 
Holt ukląkł mu na plecach, inni trzymali go za ręce i nogi. 
Zgiełk narastał: okrzyk zagrzewający do wojny przeciwko Panu! 
"Oblecz pełną zbroję Bożą - przypomniał sobie Atretes słowa 
Teofila. - Jeden mąż Boży będzie pędził przed sobą tysiąc, 
albowiem Pan, Bóg wasz, sam walczy za was." 
- Boże - jęknął. - Boże, walcz za nią! 
Obezwładniony i bezradny modlił się, wykrzykując w sercu do Boga: 
"Jezu, zgrzeszyłem. Ja zasłużyłem na śmierć, nie ona. Odwróciłem 
się od Ciebie, Boże, wybacz, bo odwróciłem się od Ciebie! Nie ma 
nikogo prócz Ciebie. O Panie, Boże mój, stań między moją żoną a tą 
rzeszą. O Panie, Boże mój, wybacz". 
- Jezu! Jezu! - powtarzał łkając. 
"Boże, nie pozwól, by zginęła przez słabość mej wiary, przez mą 
głupotę. O Panie, spraw, by nie mogli przemóc Ciebie!" 
Chmury kłębiły się, burzyły, zasłaniając gwiazdy i księżyc, i 
tylko światło pochodni oświetlało święty gaj. Rozległo się 
złowieszcze dudnienie. 
- Słuchajcie głosu Tiwaza! - wrzasnęła Anomia. 
- Skruszcie się! - zawołała mocnym głosem Rispa, szlochając ze 
strachu o tych ludzi. - W pokucie i spokoju będziecie zbawieni, w 
ciszy i ufności. Zwróćcie serca ku Panu! 
- Krzyczcie Tiwazowi! - przekrzykiwała tumult Anomia. - Niech 
usłyszy wasze głosy! Tak! Tak! Niech was słyszy! 
- Tiwaz! Tiwaz! - wywrzaskiwali wojownicy, tłukąc oszczepami o 
tarcze. 
Błysnęło i strzała rozżarzonego światła uderzyła zygzakiem w 
święte drzewo. Potężny dąb został rozłupany przez środek i runął, 
aż ziemia zatrzęsła się pod ich stopami. Z jego korzeni buchnęły w 
górę płomienie. 
Ludzie krzyczeli, niektórzy uciekali z przerażeniem. Jako jeden z 
pierwszych - Gundrid. 
Anomia jednak została, wzywając wojowników: 
- Krzyczcie do Tiwaza, nim was zniszczy! 
- Tiwaz! Tiwaz! 
Znowu pojawiła się błyskawica. Tym razem uderzyła w ołtarz, topiąc 
złote rogi. 
Ogarnięta świętym strachem Rispa padła twarzą na ziemię. 
- Panie, wybacz im. O Boże, wybacz! - łkała. 
Także Herigast padł i wtulił twarz w ziemię. 
Tylko Rolf stał, wznosząc w uniesieniu otwarte ramiona do nieba. 
- Pan wymierza sprawiedliwość! 
- Uciszcie ich, nim sprowadzą na nas jeszcze większy gniew Tiwaza! 
- krzyknęła Anomia i jej wybrańcy rzucili się na wyznających Pana. 
- To ona jest wrogiem! Jej śmierć nas wybawi! 
- Nie! - krzyknęła Freja, patrząc na wzburzone niebiosa. - Jej Bóg 
zstąpił na nas. Nie dotykajcie jej! 
- Musi umrzeć! 
- Nie! - krzyknęli inni. 
Anomia zobaczyła przerażenie na twarzach tych, którzy zostali, i 
wiedziała, że musi to wykorzystać. 
- Lepiej, żeby jedna umarła niż miałoby zginąć wielu! 
Freję ogarnęła trwoga. 
- A jeśli to, co ona mówi o swoim Bogu, jest prawdą? 
- Zdradziłaś swoimi wargami Tiwaza! Zawsze zdradzałaś go swym 
sercem! Widziałam! Wiem! 
Freja cofnęła się. 
Anomia szarpnęła Rispę za włosy, podrywając ją z ziemi. 
- A jeśli kłamała w innych sprawach? Gadaj, wiedźmo! Czy dziecko 
Atretesa jest dzieckiem z twojego ciała? 
Atretes wbił palce w ziemię i jęknął. 
- Nie - odparła Rispa. 
- I jego matka nosi imię Julia? 
- Tak. 
- Czy Atretes odebrał ci swojego syna? 
- Tak. 
- Czy miałaś dziecko z innym mężczyzną? 
- Tak. 
- I to dziecko umarło? 
Rispa zamknęła oczy. 
- Tak. 
- O Boże - jęknął Atretes. 
- Własnymi ustami wydała na siebie wyrok - oznajmiła Anomia, 
zaciskając palce na włosach Rispy i patrząc wokół siebie na 
osłupiałe twarze. - Tiwaz uderzył piorunem w drzewo i święte 
symbole, bo zdeptaliśmy jego prawo, pozostawiając ją przy życiu. 
Spójrzcie tylko, oto niebo się rozjaśniło, widać znowu gwiazdy! 
- Panie, jesteś moją skałą i mym zbawieniem - szepnęła z całkowitą 
uległością Rispa. 
Anomia znów szarpnęła Rispę za włosy, odchylając jej głowę tak, że 
ukazała się biała szyja. 
- Atretes zna prawo! Sprowadził ją tutaj, bo wiedział w swym 
sercu, że tylko my możemy zniweczyć urok, którym jego i jego syna 
zniewoliła ta kobieta. Kiedy ona umrze, on stanie się mężczyzną 
takim jak dawniej. Poprowadzi nas do zwycięstwa. 
Atretes dźwignął głowę. Oczy miał pełne łez. 
- Zabijcie moją żonę, a przysięgam, że poprowadzę was wszystkich 
do piekła! 
- Nie, Atretesie - powiedziała Rispa. - Nie, ukochany. Pamiętaj o 
Panu. Pamiętaj, czego nas nauczono. 
"Paś owce!" 
- Zabiją cię przeze mnie! - zaszlochał. 
- Bóg jest z nami. Kogo mamy się bać? 
- Kocham cię. Kocham! Przebacz! 
Widział w jej oczach, że już mu przebaczyła. 
- Widzicie, jaką ma nad nim władzę! - krzyknęła Anomia. - Nie 
będzie dla nas wyzwolenia, póki ona żyje. 
- Do bagna z nią! - wrzasnął Rud. Jako wódz mógł spodziewać się 
posłuchu. 
- Do bagna! - podjęli inni i głosy Rolfa i Herigasta utonęły w 
zgiełku i zamęcie. 
Oczy Anomii płonęły niegodziwą radością. Spojrzała w twarz Rispy. 
- Widzisz, jaką władzę mam nad tobą - syknęła. 
- Masz tyle tylko władzy, ile dał ci Bóg. 
- Więc nawet On wsłuchuje się w mój głos - zadrwiła. Pochyliła się 
nad Rispą. - Jakże bym chciała rozerwać ci gardło własnymi zębami, 
ale to oni muszą cię zabić. - Puściła ją i zrobiła krok do tyłu. 
Zawołała Ruda, by ten wypełnił prawo. - Ogólcie jej głowę. 
Rud wyjął nóż i zaczął ścinać tuż przy skórze włosy po lewej 
stronie głowy Rispy. Z prawej strony zostawił włosy długości dwóch 
cali. Czarne, bujne loki padały na ziemię wokół skazanej. 
Rispa zobaczyła, że Freja łka, ściskając w dłoni bursztynowy 
amulet. 
- Zwróć się ku Panu, matko. 
Anomia uderzyła ją znowu i Rispa padła bez przytomności. 
- Obnaż ją i załóż naszyjnik! 
Rud rozciął z tyłu suknię Rispy i jednym szarpnięciem zerwał ją z 
jej ciała. Wziął od Anomii ciężki skórzany naszyjnik i założył go 
Rispie. Potem podniósł ją z ziemi. 
- Pan sprowadzi na was światło prawdy, jeśli tylko poprosicie - 
powiedziała Rispa, by wykorzystać cały czas, jaki jej pozostał. - 
Chrystus umarł za wasze grzechy. Został pogrzebany i trzeciego 
dnia zmartwychwstał. Przez jednego człowieka, Adama, śmierć 
pojawiła się na świecie, a przez Jezusa Chrystusa, naszego Pana, 
mamy życie wieczne. 
- Uciszcie ją! - rozkazała Anomia. Jej oczy ciskały gniewne 
błyskawice. 
Rud uderzył Rispę, a potem pchnął ją w stronę bagna. Reszta poszła 
za nimi. 
- Sprowadźcie Atretesa! - krzyknęła Anomia. - Musi patrzeć, jak ta 
kobieta umiera, by czar przestał działać. 
Zajrzała mu w oczy, chcąc, by wiedział, że ona pragnie jego 
cierpienia, nie zaś uwolnienia od czarów. 
Atretesa dźwignięto na nogi i powleczono za Rispą. Inni pochwycili 
Rolfa i Herigasta. 
Anomia przy świetle pochodni prowadziła wojowników przez gęsty las 
w stronę moczarów. Czuła, że wokół niej zaszła jakaś tajemnicza 
zmiana, jakby całe powietrze było naładowane mocą. Mijała godzina 
mroku. Wkrótce przyjdzie świt. Trzeba dokończyć dzieło. 
Przyspieszyła kroku, pociągając za sobą resztę. 
Z gałęzi starego drzewa zwieszały się siwe porosty. W powietrzu 
unosiła się woń rozkładu. Anomia podeszła do skraju bagna i 
obróciła się, by spojrzeć na wojowników. Atretes nie ukrywał 
swoich łez. Nie spuszczał wzroku z żony. 
Kapłanka spojrzała z pogardą na Rispę. Żona Atretesa też została 
złamana, gdyż zamknęła oczy i poruszała bezgłośnie wargami, jakby 
ogarnęło ją szaleństwo. 
- Mocą udzieloną mi przez Tiwaza ogłaszam, że ta kobieta jest 
nieczysta, że jest szaloną wiedźmą i oszustką, i skazuję ją na 
śmierć. Rzućcie ją w bagno. 
xxRispa podniosła głowę i powiodła spojrzeniem po twarzach. 
- Bóg, któremu służę, może swą mocą ocalić mnie z otchłani. 
Wojownicy roześmiali się drwiąco. 
- Ocalić? - szydziła Anomia. - Zostaniesz wessana do trzewi ziemi 
i nikt cię już nie zobaczy. - Cofnęła się i zwracając się do 
zgromadzonych, powiedziała głośno: - Słuchajcie i wypełniajcie mój 
rozkaz! Jej imię nigdy już nie zostanie wypowiedziane wśród 
Chattów. Niechaj będzie tak, jakby nigdy nie stąpała po obliczu 
ziemi. 
Krzykiem wyrazili swoją zgodę. 
Atretes padł na kolana i jego wargi poruszały się bezgłośnie jak 
wargi Jonki. Anomia zobaczyła, że Rispa uśmiechnęła się do niego. 
- Brać ją! 
Rud chwycił Rispę za ramię. 
- Nie, Rud - powiedziała, patrząc w jego pomarszczoną twarz. - 
Wejdę sama, bo ty też mógłbyś utonąć. 
Zamrugał ze zdumienia. 
- Jej słuchasz czy mnie? 
Rud zacisnął dłoń. Pchnął Rispę na szeroką deskę, ale znalazł się 
blisko jej końca i pośliznął się. Puścił ją, żeby się ratować, 
stracił jednak równowagę i upadli oboje. 
- Rzućcie mu sznur! - krzyknął Holt. 
Na widok wodza pogrążonego w bagnie i wymachującego bezradnie 
ramionami obecni wpadli w panikę. 
- Szybciej! - wrzasnął. 
Sznur świsnął, lecąc w jego stronę, ale Rud już niknął w 
grzęzawisku. 
Atretes zacisnął powieki, by nie patrzeć, jak jego żona tonie wraz 
z przyjacielem. 
- Panie Jezu, Boże miłosierny - jęknął. 
Wszyscy wrzeszczeli. Rud dławił się i wzywał pomocy. 
Mężczyźni ciągnęli z całych sił, ale w pewnym momencie Rud musiał 
puścić koniec sznura, gdyż wszyscy runęli do tyłu. 
Zapadła cisza, a potem rozdarł powietrze inny krzyk, krzyk 
kobiety. 
- Patrzcie! - krzyczała Freja, wskazując na bagno. Jej twarz była 
biała jak płótno. - Patrzcie! Widzicie?! 
Atretes poczuł, że przytrzymujące go ręce cofnęły się. Kiedy 
otworzył oczy, Chattowie uciekali albo padali z przerażeniem na 
twarze. Anomia jęknęła przeciągle i patrzyła, nie wierząc własnym 
oczom. I nagle strach, jakiego nigdy nie znała, owładnął nią, i 
uciekła, znikając wśród drzew. 
"Wydobył mnie z dołu zagłady i kałuży błota, a stopy moje postawił 
na skale i umocnił moje kroki." 
Rispa szła, aż znalazła się dwadzieścia stóp od miejsca, gdzie Rud 
zapadł się w bagno, i stała tam pośrodku trzęsawiska, jakby to był 
pewny grunt. 
Obok niej stał wysoki i mocarny mężczyzna, promieniujący 
rozedrganą jasnością. 
Słońce podniosło się za plecami Rispy i przez głowę Atretesa 
przemknęła myśl, że oszalał i wyobraźnia płata mu figle. 
- Rispa! - krzyknął, unosząc ręce, by zasłonić porażone blaskiem 
oczy i zobaczyć ją znowu. - Rispa! 
I ujrzał ją. Biegła ku niemu, oświetlona od tyłu przez oślepiający 
blask. Na brzegu trzęsawiska chwycił ją w ramiona i przycisnął do 
serca. Wtulił twarz w zagłębienie jej szyi i zakrył jej ogoloną 
głowę dłońmi. Ugięły się pod nim nogi i oboje padli na kolana. xy
Herigast, drżąc gwałtownie, patrzył szeroko otwartymi oczami na 
trzęsawisko. Światło słoneczne przenikało między odległymi 
drzewami, niemal go oślepiając. I nagle spostrzegł, że oto on, 
Herigast, krzyczy i płacze, i śmieje się. Białe światło roztopiło 
się w miękkich kolorach poranka. 
Rolf wstał z ziemi, w którą wciskał twarz. Nieliczni, którzy tu 
zostali, też się podnieśli. Większość uciekła. 
Wstał też Atretes, pociągając za sobą żonę. 
- Jezus jest Panem! - powiedział z radosną pewnością jakiej nigdy 
wcześniej nie było w jego głosie. Echo poniosło się po lesie, 
wypierając ciemność. - Jest Panem nieba, ziemi oraz wszystkiego, co 
jest w nich. Błogosławione Jego święte imię! 
- Błogosławione Jego święte imię - powtórzył Herigast, przejęty 
grozą, z sercem bijącym jak młot. 
Dźwignęła się też z ziemi Freja. Obracała w drżących rękach 
bursztynowy talizman ze znakami runicznymi Tiwaza, zdejmując 
wisiorek z szyi. Krzyknęła i cisnęła talizman w bagno, a potem 
patrzyła, jak szybko ginie z oczu. Zniknęła cała rozpacz, cały 
strach, który tak często ją niewolił. 
Rolf czekał miotany niepewnością. Póki Atretes nie obróci się w 
jego stronę, nie dowie się, czy będzie żył. Atretes puścił Rispę i 
spojrzał na niego. Kiedy szedł w jego stronę, Rolf spuścił wzrok, 
czując całe brzemię każdego kroku Atretesa. 
- Wybacz mi - powiedział zachrypniętym głosem Atretes. - Byłem 
głupcem. 
Rolf podniósł głowę. W jego oczach zalśniły łzy. 
- O ileż gorszym byłem ja! 
Atretes ujął ramię młodzieńca. 
- Wygląda na to, że nikt z nas, ludzi, nie jest wolny od słabości. 
- Musimy powiedzieć to innym! - oznajmiła Freja z rozpromienioną 
twarzą. 
Jednak przedtem ktoś do nich przybiegł pierwszy. 
Z lasu wypadła Marta i wcisnęła Kaleba w ramiona Rispy. 
- Musicie uciekać. Atretesie, zabierz ją czym prędzej, bo zabiją 
także ciebie. 
- Marto! - powiedziała Rispa, wyciągając do niej rękę. Ale Marta 
potrząsnęła głową i cofnęła się. 
- Strząśnijcie ze stóp pył tego miejsca i uchodźcie! - krzyknęła i 
uciekła, gdyż mieszkańcy wioski już się do nich zbliżali. 
- Odejdź stąd! - krzyczeli histerycznie. - Zabierz swoją żonę z 
dalekiego kraju i swojego Boga i idźcie, nim ściągniecie dalsze 
nieszczęścia na nasze głowy. 
- Idźcie! 
- Nie! - krzyknęła Freja. - Pan, Jezus Chrystus jest prawdziwym 
Bogiem! 
Wbiegła między nich, szukając wzrokiem Warusa, Usipiego, 
kogokolwiek, kto zechciałby słuchać. 
Herigast i Rolf pobiegli po swoje żony. 
- Ich Bóg zniszczy nas! 
- Wynoście się stąd! 
Kilku chwyciło grudy ziemi i kamienie, by w nich cisnąć. 
- Zostawcie nas! 
- Zostawcie nas! 
Atretes pociągnął Rispę. 
- Musimy odejść. 
- Nie możemy ich zostawić. 
Atretes chwycił rzeczy i osłaniając żonę i syna, ruszył szybkim 
krokiem na wschód od wioski, w głąb lasu. Kiedy Rispa obejrzała 
się, nie zwalniając kroku, chwycił ją za rękę. 
"Paś owce!" - powiedział Teofil, ale coś jeszcze pchało Atretesa 
przed siebie i zakazywało mu się oglądać. "Jeśli w jakim miejscu 
was nie przyjmą i nie będą was słuchać, wychodząc stamtąd 
strząśnijcie proch z nóg waszych na świadectwo dla nich!" 
Rispa płakała z powodu straty i on też płakał, lecz dokonali 
przecież wyboru, jak dokonał go chwilę przedtem Rud, nim wpadł w 
otchłań. 
- Zaczekajcie! - zawołał ktoś za nimi. - Zaczekajcie na nas! 
Atretes zatrzymał się i spojrzał do tyłu. Przełykał z trudem 
ślinę, patrząc na biegnącego za nimi Rolfa, który trzymał za rękę 
swoją żonę. Kiedy ich dogonił, Rispa podziękowała Bogu i uściskała 
oboje. Atretes stał na uboczu i wypatrywał w lesie innych, modląc 
się żarliwie, by przyszło ich więcej. 
- Czy inni przyjdą? 
- Nie wiem - odparł zadyszanym głosem Rolf. - Nie czekałem. Nie 
oglądałem się za siebie. 
Atretes poprowadził ich przez bór. 

Rozdział II 


Rozbili obóz na wschodnim wzgórzu, daleko od wioski. Kiedy zapadły 
ciemności, Rispa usiadła z Kalebem na ręku przy swoim mężu i 
wsparła na nim głowę. Atretes otoczył ją ramieniem i muskał twarzą 
jej wystrzyżone włosy, dziękując Bogu, że jej nie stracił. Zamknął 
oczy. 
Rispa wiedziała, że jej mąż się modli. Przez cały dzień prawie się 
nie odzywał. Wiedziała, co dzieje się w jego sercu i dołączyła do 
niego w tych błaganiach. 
Trzasnęła gałązka i wszyscy podnieśli głowy. Atretes odetchnął 
chrapliwie i poczuł, że serce podchodzi mu do gardła. 
- Dzięki niech będą Bogu - powiedział. 
Rispa wydała cichy okrzyk i stawiając Kaleba na ziemi, zerwała się 
na równe nogi. 
Freja padła w jej ramiona i przycisnęła ją do piersi. 
- Dokądkolwiek pójdziecie, pójdę z wami. Wasz Bóg będzie moim 
Bogiem. 
Przyszli z nią też inni. 
- Dobrze, że rozbiliście obóz na wzgórzu - powiedział Usipi, 
robiąc krok do przodu i uderzając dłonią w przedramię Atretesa. 
Marta postawiła Ludwikę i rzuciła się w ramiona brata. Wokół niej 
przepychała się gromadka dzieci. Przyszli też Herigast i Anna, a 
także Helda i jej mąż Sig. Wszyscy mówili naraz. 
Atretes spojrzał po tych, którzy wyłonili się z ciemności i 
stanęli w kręgu światła. 
"Jak niewielu" - pomyślał, ale zaraz odpędził smutek. Musiał 
przemyśleć wiele innych spraw, wiele rzeczy zrobić, i z takim 
samym zaciekłym uporem, jakim zawsze odznaczał się w sprawach 
życia i śmierci, zwrócił się ku temu, co go teraz czeka. 
"Paś owce - powiedział Teofil. - Paś owce!" 
Stadko nie jest duże. 
Lecz to dopiero początek. 

Epilog 


Atretes poprowadził małą gromadkę chrześcijan na 
północno-wschodnie równiny, gdzie założyli małą wspólnotę przy 
jednej z rzymskich dróg handlowych. Razem z Rispą nauczali tych, 
którzy dla chwały Ewangelii zostawili wszystko za sobą. Mała 
gromadka wzrastała w sile wiary i wkrótce zaczęła dzielić się swym 
świadectwem z wędrownymi kupcami, którzy zatrzymywali się w ich 
wiosce. I wkrótce słowo Boże szerzyło się ku północy, południu, 
wschodowi i zachodowi. 
Zbliżając się ku Panu, Rispa i Atretes odnajdowali w swej miłości 
nową, coraz głębszą radość. A Kaleb był uszczęśliwiony, gdyż 
przyszedł dzień, kiedy urodziła mu się siostrzyczka, Hadassa. Była 
pierwszym z wielu dzieci, jakie przyszły na świat w małej 
wspólnocie: drugie pokolenie ludzi całkowicie oddanych Jezusowi 
Chrystusowi. 
Jeśli chodzi o Anomię, rok po ucieczce ze świętego gaju wróciła do 
swojego ludu i poddała go sobie, twierdząc, że otrzymała 
objawienie od Tiwaza. Rzym upadnie - oznajmiła - i oni, Chattowie, 
do tego upadku doprowadzą. Uwierzyli. Zawarli przymierza, 
zgromadzili się wojownicy. 
W 83 roku po Chrystusie Chattowie poprowadzili drugi bunt 
przeciwko cesarstwu. Domicjan, nowy cesarz, posłał legiony na 
północ. Po dwóch latach Chattowie ponieśli klęskę. Przeżyło 
niewielu mieszkańców wioski, ale wśród nich była Anomia. 
Wszyscy umarli na obcej ziemi jako niewolnicy. 
Kiedy wieść o tym doszła do Atretesa, zwołał swój lud. 
- Obietnica Pana spełniła się niechybnie - oświadczył dźwięcznym 
głosem. - Jak niechybny jest Jego sąd. Możemy mieć pewność co do 
jednego i drugiego tak, jak co do tego, że po nocy przyjdzie 
brzask. Opłakując naszych zmarłych braci i siostry, radujmy się 
zarazem wszystkim, co uczynił dla nas Bóg, i pamiętajmy, że jedyną 
różnicą między nami a tymi, których czeka zguba, jest Chrystus. 
Bez Niego jesteśmy bezsilni. Z Nim wychodzimy z mroku w świt, bo 
On daje nam przyszłość i nadzieję. 
- Amen - powiedziała stojąca u jego boku Rispa. 
- Amen - odpowiedzieli inni. 

- Rispo, czy nauczysz mnie czytać? 
Spojrzała zaskoczona na Atretesa, który uniósł w uśmiechu kąciki 
warg. 
- Codziennie słyszę, jak czytasz słowo Boże, i pragnę też to 
robić, by spędzać czas z tym słowem, by nieść je innym. - Poszukał 
ręką jej dłoni i uścisnął ją czule. - Proszę cię, kochanie, naucz 
mnie. 
Wzruszona pokorą tych słów Rispa skinęła głową. Widziała z każdym 
dniem, jak gaśnie w Atretesie duma, a na jej miejsce Bóg zsyła 
mądrość, łagodność i zawzięty upór w naśladowaniu Chrystusa. 
Patrzyła w twarz męża i przepełniało ją poczucie wdzięczności. 
"Boże, jaki jesteś dobry!" 
Po kilku miesiącach Atretes umiał już przeczytać zwój, który 
Teofil zabrał ze sobą z Efezu, ten zwój, który Agabus przepisywał 
podczas długiej morskiej podróży sprzed lat. Zwój oryginalny 
został powierzony Kościołowi w Rzymie. 
W końcu pewnego wczesnego ranka Atretes zebrał wiernych i usiadł 
przed nimi. Rispa siedziała obok, trzymając zwój na kolanach. 
Kiedy Atretes wziął do ręki zwój i rozwinął go, a potem zaczął 
czytać, w izbie zapanowała cisza. Zebrani słuchali zachłannie 
gardłowego germańskiego głosu, odczytującego im świadectwa tego, 
który chodził z apostołem Pawłem i z innymi, którzy rozmawiali 
twarzą w twarz z Chrystusem. 
List zaczynał się tak: 
- "Wielu już starało się ułożyć opowiadanie o zdarzeniach, które 
się dokonały pośród nas, tak jak nam je przekazali ci, którzy od 
początku byli naocznymi świadkami i sługami słowa. Postanowiłem 
więc i ja zbadać dokładnie wszystko od pierwszych chwil i opisać 
ci po kolei, dostojny Teofilu, abyś się mógł przekonać o 
całkowitej pewności nauk, których ci udzielono". 
List napisał pewien lekarz o imieniu Łukasz, przyjaciel Teofila. 

Po zakończeniu czytania wielu podeszło do Atretesa, żeby uścisnąć 
jego dłoń i poklepać go po ramieniu. 
- Prawdziwy wódz nigdy nie przestaje się uczyć - powiedziała Freja 
do syna i w jej oczach zalśniła duma. 

Atretes przyciągnął ją do siebie i uścisnął z miłością, a Rispa 
patrzyła na to ze łzami w oczach. 
Atretes do końca życia przewodniczył takim zgromadzeniom, ucząc 
członków wspólnoty słów Bożych. I każdego ranka po wschodzie 
słońca Atretes i Rispa klękali i modlili się za swoje dzieci. 
Prosząc Boga o pomyślność dla Kaleba i Hadassy, błagali Go też, by 
wlał słowa Ewangelii w dziecięce serca, by łaknęły Jego słowa i 
wyrosły na Jego dzieci, nie zaś tylko na dzieci ich dwojga, Rispy 
i Atretesa. 
I Bóg ich wysłuchał. Oboje, i Kaleb, i Hadassa, rośli silni w 
Panu. Hadassa nie przyniosła wstydu swemu imieniu, stała się 
bowiem znana w całym regionie jako młoda kobieta pełna mądrości i 
wielkiej dobroci. Jednak szczególnie oddany sprawom Ducha był 
Kaleb. Studiował pilnie słowo Boże, jakby nigdy nie mógł się nim 
nasycić. 

- Bóg ma swoje szczególne zamysły co do niego - powiedział pewnego 
wieczoru Herigast, patrząc na pochylonego nad zwojami Kaleba. 
Rispa i Atretes skinęli z uśmiechem głowami. 
Nie zdziwiło więc ich to, że po jakimś czasie Kaleb stanął przed 
nimi pod wieczór z oczami rozświetlonymi podnieceniem. 
- Bóg przemówił do mnie! - wykrzyknął. 
Atretes siedział w milczeniu, czekając na dalsze wyjaśnienia. 
- Ojcze i matko, Bóg wezwał mnie, bym zaniósł słowo Wikingom. 
Rispa spojrzała z trwogą na Atretesa. 
- Wikingom? Ależ Kalebie... 
- Rispo - przerwał jej spokojny głos Atretesa. Spojrzała w jego 
pełne miłości oczy. - Jest nie tylko nasz, pamiętasz? 
Skinęła głową i uściskała syna. "Jest Twój, Panie - modliła się. 
- Był Twój od samego początku!" 

Przyszedł ranek, kiedy cała wspólnota zebrała się, by pożegnać 
Kaleba, i była to chwila pełna smutku i słodyczy. Modlili się 
razem, powierzając go imieniu Bożemu i Jego opiece. A chociaż nikt 
z nich nigdy go już nie ujrzał, wiedzieli, że jest w rękach Boga 
- jak każdy z nich - i serca mieli pełne pokoju. 

Słowniczek terminów. 

Alimenta: pieniądze odkładane na pomoc 
ubogim. 
Amorata (l. mn. amoratae): wielbicielka gladiatora. 
Aureus (l. mn. aurei): rzymska złota moneta odpowiadająca 
dwudziestu pięciu denarom i ważąca od pięciu do jedenastu gramów. 
Batawowie : plemię z Galii, które walczyło w przymierzu z 
Chattami i Brukterami przeciwko Rzymianom. 
Brukterowie: plemię germańskie, które walczyło u boku Chattów 
przeciwko Rzymianom. Przed podjęciem wspólnej walki Brukterowie 
prowadzili z Chattami wojny. 
Calidarium: pokój w łaźni położony 
najbliżej kotłów, w których grzano wodę, a przez to najcieplejszy. 
Zapewne przypominał dzisiejsze jacuzzi albo saunę. 
Cassis: metalowy hełm zakładany na galeę, często z wyrytymi 
znakami runicznymi. 
Centurion: oficer dowodzący centurią (pododdziałem rzymskiego 
legionu). 
Chattowie: jedno z germańskich plemion. 
Cingulum: misternie wykonany skórzany pas noszony w rzymskiej 
armii i stanowiący odznakę stopnia. Fartuszek z ozdobnych rzemieni 
chronił w bitwie pachwinę żołnierza. 
Civitas: (l. mn. civitates): małe miasto lub wieś. 
Corbita: powolny okręt handlowy. 
Cubicula: podziemna komnata; główne miejsce rodowego grobowca. 
Denarius: (l mn. denarii): rzymska jednostka monetarna równoważna 
dziennej pracy przeciętnego robotnika (zob. też aureus, sesterc, 
quadrans). 
Droga: termin używany w Biblii (Dzieje Apostolskie) dla określenia 
chrześcijaństwa. Chrześcijanie nazywali siebie zapewne 
"zwolennikami Drogi". 
EL Elion: Bóg najwyższy. 
Fanum: (l.mn. fana): świątynia większa od kaplicy, ale mniejsza od 
normalnej świątyni. 
Framea: oszczep z wydłużonym, ostrym grotem, broń używana przez 
plemiona germańskie. Można nim było rzucać albo wywijać podobnie 
jak maczugą. 
Frigidarium: pomieszczenie z zimną wodą w łaźni. 
Galea: skórzana czapeczka germańska. 
Gladiotorzy: jeńcy, których zmuszano do treningu, a następnie 
"występowania" podczas rzymskich igrzysk. Ich szkoła-więzienie 
nazywała się ludus, a ich trener lanista. Było wiele rodzajów 
gladiatorów zależnie od uzbrojenia i roli, jaką dany gladiator 
miał odegrać podczas igrzysk. Poza wyjątkowymi sytuacjami 
gladiatorzy walczyli, dopóki jeden z nich nie poległ. 
Grubenhaus: germański dom, zwykle podzielony na część mieszkalną i 
stajnię. 
Hemiola: prywatny okręt z żaglami i wiosłami, znany także jako 
"półtorak". 
Hypocrite: aktor. 
Hypogeum: grobowiec rodzinny. 
Lanista: trener gladiatorów. Główny lanista w ludus cieszył się 
zarówno szacunkiem, jak pogardą. Jednak posiadanie i wynajmowanie 
gladiatorów było całkowicie zgodne z prawem. 
Larium: część rzymskiego domu. Było to pomieszczenie, w którym 
ustawiano posążki bogów. 
Loculi: komora grzebalna w krypcie. 
Ludus: szkoła-więzienie, gdzie szkolono gladiatorów. 
Mandragora: inaczej mandrake. Śródziemnomorska roślina z rodziny 
psiankowatych, używana jako środek sprzyjający poczęciu, 
oczyszczający, a także jako narkotyk i środek nasenny. 
Mensor (l. mn. mensores): robotnik portowy, który ważył towary, a 
następnie zapisywał ich ciężar w rejestrze. 
Perystyl: ezęść rzymskiego domu (często drugorzędna), otaczająca 
dziedziniec, z kolumnami od strony wewnętrznej. Często w perystylu 
znajdowały się sypialnie rodziny, domowe sanktuarium (lararium), 
palenisko i kuchnie, jadalnie (triclinium) i biblioteka. W 
bogatszych domach na dziedzińcu perystylu urządzano ogród. 
Pollice verso: wskazanie kciukiem w dół. Podczas igrzysk był to 
znak zgody na śmierć gladiatora.
Prokonsul: zarządca albo komendant wojskowy rzymskiej 
prowincji; odpowiadał przed senatem. 
Quadrans (l. mn. quadrantes): rzymska moneta z brązu. Cztery 
q. to miedziak, szesnaście to sesterc, a sześćdziesiąt cztery - 
denar. 
Rundling: domostwa rozmieszczone wokół centralnego placu. 
Sacrarii: robotnicy portowi, którzy zdejmowali towary z wozów i 
kładli na wagę. 
Scimitar: szabla (miecz) o wygiętym brzeszczocie i 
ostrzu od wypukłej strony. 
Sestercs: rzymska moneta, jedna czwarta denara. 
Spatha: długi i szeroki miecz. 
Statio (l. mn. stationes): przystanek przy drodze, gdzie można 
było zmienić konie i gdzie stacjonowali żołnierze, którzy 
patrolowali drogi. Na ogół stationes były rozmieszczone co 
dziesięć mil. 
Stuppator: robotnik portowy, który stojąc na rusztowaniu, 
uszczelniał zakotwiczone w porcie statki. 
Tepidarium: pomieszczenie w łaźni, w którym ciepła woda działała 
kojąco. 
Tiwaz: bóg wojny plemion germańskich (Chattów, Brukterów, 
Batawów). Jego symbolem był łeb kozła. 

Podziękowanie 


Pragnę podziękować memu mężowi Rickowi za wytrwałe 
wspieranie mnie i zachęcanie do rozpostarcia skrzydeł i wzbicia 
się do lotu. Dziękuję też Bogu za to, że moje dzieci, Trevor, 
Shannon i Travis, udzieliły mi tak wielu bezcennych nauk o życiu i 
miłości. 
Dziękuję również redaktorce moich książek, Karen Ball, która 
dzięki swym zdolnościom i doświadczeniu mogła podsunąć mi 
harmonizujące z całością pomysły i udoskonalić moją pracę. 
Przede wszystkim dziękuję jednak Bogu za to, że poprowadził mnie 
do wydawcy, który podziela moją wizję świata i którego wiara 
przerasta moją wiarę.