William B. Makowski
  
         Wykorzenieni
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
            PWZN
            Print 6
          Lublin 1998
  Tłumaczenie z angielskiego:
   Barbara Nassius
  
  Redakcja:
   Marek Jędrych
  `st
  Rozdział I
  
  
  Janka Tabora wyrwało ze snu nagłe, przenikliwe kobiece zawodzenie. 
Przysłuchując się uważniej rozpoznał okrzyk: - Koń tonie! Koń tonie!
  Wyskoczył z łóżka z całą zręcznością i chyżością swoich piętnastu lat. 
Narzucając na siebie ubranie wybiegł przez drewutnię na drogę, która roiła 
się od ludzi w różnym wieku, tłumnie biegnących w tym samym kierunku. Janek 
podążał za tłumem, wkrótce prześcigając wolno biegnących. Minął grupę 
starych kobiet, które, podkasawszy spódnice, z dzikim wzrokiem parły do 
przodu z zadziwiającą prędkością.
  - Koń tonie, koń! - słyszał ich krzyk.
  - Czyj koń? - ktoś zapytał.
  - Koń księdza, księży kasztan.
  Mężczyźni nieśli siekiery, łopaty, kije i liny. Jeden z nich taszczył 
sieć rybacką.
  Na przedzie tłumu, jak dowódca batalionu piechoty biegła Fela, znana we 
wsi jako Gruba Fela. Na przekór swej masie Fela sadziła jak rączy jeleń, z 
rozwianymi włosami, zaciśniętymi pięściami i czerwoną, spoconą twarzą. 
Ujrzawszy obok siebie Janka, skinęła ku niemu głową.
  - Koń tonie, koń tonie! - wrzasnęła, nieledwie go ogłuszając.
  - Gdzie? - odkrzyknął Janek.
  - Na mokradłach, za kuźnią! - Fela wskazała na pobliskie trzęsawiska.
  Dobiegli do bagna wśród krzyków ludzi i szczekania psów. Końska głowa i 
szyja widoczne były w odległości około 50 metrów od brzegu. Janek 
przypuszczał, że konia goniły dzikie zwierzęta, prawdopodobnie wilki, i że 
szukał on schronienia na mokradłach. Szarpiąc się i usiłując rozpaczliwie 
wydostać z bagna, zwierzę pogrążało się w nim jeszcze bardziej, a jego nogi 
coraz mocniej wikłały się w szczątki gnijących roślin. Długa walka i strach 
mocno go osłabiły. Wyczerpany, przestał się rzucać, a jego ciężki oddech 
przerywało sporadyczne, przerażone rżenie.
  Tłum ucichł jak na rozkaz. Nawet psy przestały szczekać. Mężczyźni 
odłożyli siekiery i kije i wszyscy stali nieruchomo, zahipnotyzowani sceną 
rozgrywającą się przed nimi.
  - Podajcie mi jakieś liny! - wykrzyknęła nagle Fela.
  Kiedy żaden z mieszkańców wioski nie ruszył się, zagrzmiała: - Prędko! - 
popędzając ich do działania. Znaleziono dwie odpowiednie liny i Fela 
związała je. Potem, podciągając spódnicę, weszła do wody i zaczęła brodzić 
wśród trzcin. Nie doszła jednak daleko, kiedy zaczęła grzęznąć w 
trzęsawisku i roślinach. Z każdym krokiem zanurzała się głębiej, lecz widok 
tonącego konia kazał jej brnąć naprzód. Wreszcie zdała sobie sprawę, że nie 
może już iść, bo znalazła się w niebezpieczeństwie i że może ją spotkać los 
podobny do końskiego.
  - Pomocy, Matko Święta, pomocy! - wołała. Posługując się długą tyczką, 
czterej silni mężczyźni wyciągnęli Felę z bagna i podprowadzili do 
pobliskiej kłody, na której usiadła roztrzęsiona.
  Wówczas sołtys przejął dowodzenie.
  - Potrzebny jest ktoś nieduży i lekki - zawołał.
  Ludzie popatrzyli na siebie, ale nikt się nie odezwał. Nagle tak się 
jakoś stało, że tłum skierował wzrok w jedną stronę. Janek uświadomił 
sobie, że wszyscy patrzą na niego.
  - O nie, nie ja - wykrzyknął. - Nie ma mowy, idźcie do diabła!
  Prawdopodobnie zostawiliby go w spokoju, gdyby nie jego siostry, które 
nagle stanęły obok. Marysia i Helenka były radością Janka i jego 
utrapieniem. Całe życie stawiały go w sytuacji niepożądanych wyzwań, prób i 
niespodzianek. Obie dziewczyny umyśliły sobie wspólnie sprowadzać na brata 
wszelkiego rodzaju kłopoty i wyśmiewać się z niego, kiedy ponosił karę za 
popełnienie nie zamierzonych, złych uczynków.
  Gdy tylko Janek zobaczył obok siebie siostry, od razu wiedział, że 
znalazł się w pułapce.
  - On, oczywiście, nie pójdzie - powiedziała Marysia najniewinniejszym 
głosem - Janek nie pójdzie, Helenko, prawda?
  - Nie, nie pójdzie - odpowiedziała Helenka.
  - O, tak, z nami to on jest odważny, ale...
  - Więc zgadnij Marysiu, która z nas powinna pójść?
  - Tak, Helenko, ponieważ ja jestem starsza od ciebie, ja pójdę.
  Janek, znając siostry, nie zdziwiłby się, gdyby któraś z nich naprawdę to 
zrobiła. Jednakże nie mógł do tego dopuścić.
  Chwyciwszy więc zwiniętą linę, leżącą przy nogach ciotki, zaczął brnąć w 
trzęsawisko, przypominając sobie, co mówił jego dziadek: "Pamiętaj, że 
jeśli kiedykolwiek znajdziesz się na kurzawce lub na bagnie, rozłóż ręce i 
nogi tak, jakbyś miał pływać". Rozciągnął się najbardziej jak mógł i, 
prawie płynąc po trzęsawisku, z całych sił próbował przedostać się do 
konia. Koń popatrzył na niego i cicho zarżał. Począł się znowu szarpać i 
gdy chłopak dotarł do niego, wiedział, że będzie go musiał najpierw 
uspokoić, bo inaczej zwierzę uwikła się jeszcze bardziej.
  - Spokojnie, koniku, spokojnie - mówił Janek, klepiąc konia po karku 
jedną ręką, podczas gdy drugą okręcał linę wokół jego szyi. Potem, 
zabezpieczywszy linę na szyi zwierzęcia, zaczął się powoli wycofywać 
stopniowo ją odwijając.
  - Dawaj, chłopcze, dawaj... - dla zachęty krzyczał tłum.
  Tymczasem Janek począł słabnąć i czuł, że zanurza się głębiej w 
trzęsawisko. Zaczął łykać błoto; jego cierpki smak i smród gnijących roślin 
stały się nie do zniesienia. Nogi ugrzęzły mu w błocie i roślinach i poczuł 
nagły przypływ paniki. Zaczęło mu się wydawać, że tonie. Zapamiętale szukał 
rękami po omacku oparcia w linie. Ujrzał uśmiechniętą twarz matki, jak z 
czułością głaszcze go po głowie, a potem przypomniał ją sobie na łożu 
śmierci. Miał wówczas zaledwie siedem lat, ale wspomnienie było bardzo 
żywe. Ujrzał siebie klęczącego u jej wezgłowia, modlącego się do Matki 
Boskiej o jej życie. Potem wspomnienia, tłum na brzegu i mokradło 
rozpłynęły się w czerni.
  Janek powoli otworzył oczy i zobaczył siostry wpatrzone w niego oczyma 
pełnymi łez. Spróbował wstać i wówczas uświadomił sobie, że jest otoczony 
przez mieszkańców wioski. Oczy wszystkich spoczywały na nim, oczekujące i 
niespokojne.
  - On żyje! - wykrzyknął ktoś z tłumu i pozostali podnieśli krzyk.
  - Połknął tylko pełen brzuch błota, ale ciągle jeszcze oddycha.
  - To jeden z Taborów, prawda? To twardzi ludzie.
  - Co się stało z koniem? - wyszeptał z wysiłkiem Janek.
  - Koniowi nic nie jest; został wyciągnięty - powiedziała Marysia, 
siedząca blisko niego.
  - Dzięki tobie - dodała ciotka Fela.
  - Teraz jesteś bohaterem - powiedziała Helenka.
  - Co się ze mną stało? - spytał Janek, niepewnie stając na nogi.
  - Ludzie wyciągnęli cię z trzęsawiska - powiedziała ciotka Fela, 
wskazując na otaczający ich tłum. - Złapaliśmy się wszyscy za ręce - 
wyjaśniła.
  - Nie było daleko, bo znajdowałeś się tylko dwa, trzy metry od brzegu - 
powiedziała Helenka, śmiejąc się. Janek i Marysia przyłączyli się, a Janek 
śmiał się najgłośniej, aż po pokrytych błotem policzkach zaczęły cieknąć mu 
łzy.
  - To odważny chłopak, ten Tabor - ktoś zauważył.
  - I silny jak na swoje lata - dodał inny.
  Janek, zaczerwieniony, udawał, że nie słyszy ich pochwał, chociaż poczuł 
przypływ dumy i satysfakcji.
  Dopiero idąc z siostrami do domu zauważył, jaki był brudny. Jego ubranie 
zostało przemoczone i pokryte cierpkim błotem. Drżąc nieopanowanie od 
chłodnego kwietniowego wiatru i niedawnego przeżycia, zaczął biec ku 
domowi. Siostry wkrótce pozostały w tyle.
  Wchodząc do chaty, próbował wśliznąć się do sypialni, aby zmienić 
ubranie. Prawie mu się to udało, gdyż jego babka, zajęta pieczeniem chleba, 
początkowo go nie zauważyła. Jednak zanim postąpił trzy kroki w kierunku 
sypialni, usłyszał krzyk, który go nagle powstrzymał. Zanim zorientował 
się, co się dzieje, babka, popchnęła go do przyległej drewutni i kazała mu 
zdjąć ubranie. W ciągu kilku minut siedział w długiej, drewnianej balii 
wypełnionej po brzeg zimną wodą.
  W międzyczasie chata wypełniła się ludźmi, gadającymi z podnieceniem o 
niedawnym wypadku na trzęsawisku. Głos ciotki Feli brzmiał ponad innymi.
  - Michał - mówiła, zwracając się do ojca Janka - ale sprytny ten twój 
chłopak!
  - Rzeczywiście sprytny, Fela, o mało się nie zabił - powiedziała babka 
roztrzęsionym głosem.
  - No, przestań, Matyldo. Chłopak zrobił rzecz dobrą - zauważył Janka 
dziadek.
  - Mówię ci, że jest odważny! - wykrzyknęła ciotka Fela. - Pewnego dnia, 
jak to się mówi, będzie "kimś" - dodała.
  - Wyrośnie na dzielnego człowieka... i... - dziadek nie mógł znaleźć 
słowa.
  - I o dobrym sercu - dodał ojciec Janka.
  - Może i tak, ale też z pewnością na lekkomyślnego - lamentowała babka.
  Janek, chlapiąc na sobie leniwie wodą, przysłuchiwał się każdemu słowu. 
Był zadowolony, słysząc komplementy, czuł jednak, że nie zasługiwał na nie. 
Pamiętając swoje przerażenie na bagnie, zastanawiał się, jakim sposobem 
można było go uznać za odważnego. Niezupełnie rozumiał, do czego odnosiło 
się sformułowanie "o dobrym sercu", lecz z tonu głosu odgadywał, że 
oznaczało coś pozytywnego.
  - Ci, którzy lubią zwierzęta, są zazwyczaj dobrymi ludźmi - usłyszał głos 
dziadka.
  - I zwierzęta z kolei są dobre dla takich ludzi - powiedział ojciec.
  W drewutni Janek myślał o tym, że lubi zwierzęta, lecz ciągle nie był 
przekonany co do innych uwag, które usłyszał. A zresztą, wszystko jedno, 
przyjemnie było czuć się kimś ważnym.
  - Pamiętacie starego Antoniego, jak złamał obie nogi na polowaniu?
  - zapytała ciotka Fela. - Tego, którego koń uratował przed wilkami?
  - O, tak, ja pamiętam - powiedział Janka ojciec. - Czy to prawda, że koń 
pilnował go przez całą noc, wierzgając jak szalony kopytami na wilki, aż 
nadeszła pomoc?
  - Tak.
  - My tu gadu-gadu o koniach, a ja tymczasem zupełnie zapomniałem, że mam 
dzisiaj jechać do Pińska - wykrzyknął nagle Michał Tabor.
  - Z Jankiem? Jeśli jest gotowy - dodała babka.
  Usłyszawszy słowo "Pińsk", Janek wyskoczył z balii i szybko się ubrał. 
Bardzo cieszył się na te nieczęste wyprawy do największego miasta w 
okolicy; zawsze było tam coś ciekawego do zobaczenia. Janek szczególnie 
lubił targowisko, gdzie nie mógł wprost oderwać oczu od wystawionych na 
sprzedaż towarów. Wydawało mu się, że można tam było dostać wszystko, czego 
dusza zapragnie, od garnków kuchennych po uprząż i wozy. Ale najlepsze ze 
wszystkiego było objadanie się słodyczami i popijanie ich lemoniadą w 
jednej z pińskich restauracji.
  Janek stanął przed lustrem, aby przyczesać włosy i krytycznie oglądał 
swoje odbicie. Ujrzał wydatny nos, jasne, niebieskie oczy i lekko kręcone 
blond włosy. Miał najjaśniejsze włosy w całej szkole, prawie tak białe jak 
len i zazdrościł kolegom ich ciemniejszych głów. Jak na swój wiek był niski 
i chudy; bezskutecznie ciągle starał się nabrać wagi.
  Westchnąwszy, wyszedł z domu i zauważył ojca ciągle jeszcze w stajni, 
zaprzęgającego kobyłę do wozu. W oczekiwaniu rozejrzał się wokoło. Ich dom, 
zbudowany z bierwion jak inne domy we wsi, był usytuowany na niewielkim 
wzgórzu. Janek objął wzrokiem porozrzucane poniżej chaty trzęsawiska, 
otaczające wioskę z trzech stron, drogę prowadzącą z Zamosza i łączącą je z 
najbliższym miasteczkiem Bostyniem, a dalej z Pińskiem. Jego oczy spoczęły 
na bagiennych wyniosłościach, pokrytych gęstymi, ostrymi trawami, trzcinami 
i łozinami. Dostrzegł stado dzikich gęsi, które wynurzały się z wody, a 
następnie ponownie nurkowały w poszukiwaniu pożywienia.
  Na lewo, poniżej trzęsawiska, jawiła się ciemnoniebieska wstęga iglastego 
lasu porastającego piaszczyste równiny. Poczuwszy słabość w nogach, 
przysiadł na niskiej przyzbie, która biegła wokół domu i chroniła go nieco 
przed ciężkimi zimami. Podobnie jak inne chałupy we wsi, jego dom był 
niewielki i w miarę upływu czasu osiadał coraz niżej w ziemię. Janek często 
zastanawiał się, ile miał lat. Pytał o to dziadka, ale jego niezmienną 
odpowiedzią było: "bardzo, bardzo dużo"; i towarzyszył temu niecierpliwy 
ruch ręką, odpędzający chłopca jakby jakąś natrętną muchę.
  Rozmyślania przerwał mu stukot wozu. Ojciec zwolnił zaledwie na tyle, aby 
Janek mógł wskoczyć i usadowić się w miarę wygodnie. Spojrzał na stodołę, 
która tak naprawdę była niczym więcej jak małą, drewnianą szopą. Jak 
większość stodół we wsi, jej słomiany dach wieńczyło duże bocianie gniazdo. 
Janek pomachał wielkiemu ptakowi, który, stojąc na jednej nodze, 
odpowiedział głośnym klekotaniem.
  - Do widzenia, do zobaczenia później - Janek pozdrowił ptaka raz jeszcze. 
Jadąc błotnistą drogą w kierunku Bostynia, mijali drewniane, wiejskie 
chałupy pokryte słomianymi dachami. Przed każdą chatą znajdował się mały 
ogródek ogrodzony płotem, a z tyłu za domem stały stodoły i stajnie. Za 
wsią, na prawo, rozciągając się prawie aż po bagna, znajdowały się 
niewielkie poletka. Na niektórych z nich widoczne już były krótkie kiełki 
żyta, inne, pewnie pola kartoflane, jak myślał Janek, były ciągle 
ciemnoszare.
  Jak na koniec kwietnia dzień był ciepły i słoneczny, z przyjemnym wiatrem 
zawiewającym od wschodu. Brzozy stały dumnie przy drodze w pełni swego 
zielonego splendoru.
  Jak już pozostawili wioskę daleko za sobą, Michał Tabor odłożył na bok 
bat i, odchrząknąwszy, powiedział:
  - Jestem z ciebie dumny, synu.
  Zaskoczony Janek milczał.
  - Czasami mężczyzna musi podjąć decyzję. Czasami dobrą, czasami złą, ale 
jest to zawsze decyzja - ciągnął. - Ty, Jasiu, podjąłeś dobrą. Ocaliłeś 
życie zwierzęciu.
  Batem ponaglił kobyłę do kłusu, wyminął trzy inne wozy i znowu zwolnił. 
Dwaj woźnice, rozpoznając Michała Tabora, zeszli ze swoich wozów i 
przyłączyli się do nich, moszcząc się wygodnie na sianie. Ich ociężałe 
konie same szły w zaprzęgach.
  Mężczyźni rozmawiali po białorusku. Janek ich nie znał, lecz był pewien, 
że nie pochodzą z Zamosza. Wszyscy zamoszanie byli Polakami, więc ci 
mężczyźni pochodzili z pewnością z jednej z pobliskich białoruskich wsi. 
Janek wiedział, że w okolicy znajdowało się wiele wsi i białoruskich, i 
polskich. Zdaniem Antoniego, dziadka Janka ze strony matki, żyło tam więcej 
Białorusinów niż Polaków. Od dziadka również wiedział, że Zamosze 
zamieszkiwali głównie Taborowie i Dąbrowscy, którzy do tego byli z sobą 
spokrewnieni. Ojciec i dziadek mówili mu też, że Polacy, tak jak Taborowie, 
wywodzili się z drobnej szlachty, Białorusini zaś byli chłopami.
  Teraz, siedząc z tyłu na wozie i majtając w powietrzu nogami, Janek 
przysłuchiwał się, jak ojciec rozmawia płynnie po białorusku. Ojciec ubrany 
był w płócienne spodnie, płócienną koszulę i wełnianą bluzę, dokładnie tak 
jak jego białoruscy znajomi. Janek zastanawiał się, co odróżniało Polaków 
od Białorusinów. "Na pewno to - myślał - że my, Polacy, wszyscy jesteśmy 
katolikami, a wszyscy Białorusini, zdaje się, są wyznania prawosławnego. 
Ale to dobrze - doszedł do wniosku - bo obchodzimy święta Bożego Narodzenia 
i Wielkanocy dwa razy. I długo nie chodzimy do szkoły" - uśmiechnął się 
uszczęśliwiony. Zaczął pogwizdywać, lecz napotkawszy karcące spojrzenie 
ojca, zagłębił się w dalszych rozmyślaniach.
  "Pewnie, Białorusini i Polacy czasami obrzucają się wyzwiskami, a nawet 
się biją. Nazywają nas Polaczkami. Paniczykami! My z kolei nazywamy ich 
kmieciami! Gówniarzami!"
  Ale mimo to Janek spotykał w Zamoszu wielu Białorusinów doskonale 
bawiących się z mieszkańcami wioski na polskich weselach, zabawach i 
imieninach. Jego rodzina była raz na weselu w Motolu, pobliskim białoruskim 
miasteczku, a potem miała temat do rozmów przez cały tydzień.
  Wozy, po paru godzinach toczenia się po nierównym trakcie, dotarły do 
drogi pokrytej drobnym żwirem. Chłopak usłyszał świst ojcowego bata i wóz 
zaczął jechać szybciej. Po obu stronach drogi, jak okiem sięgnął, 
rozciągały się bagna. Choć była już późna wiosna, ciągle pokrywała je woda 
i wyglądem przypominały ogromne jezioro.
  Dojechali do Pińska wczesnym popołudniem i podążyli ulicą wybrukowaną 
kocimi łbami, prowadzącą prosto na miejskie targowisko. Janek przepadał za 
tym miejscem. Fascynowały go liczne stragany z narzędziami rolniczymi, 
stoiska z gazetami i pismami, stoły zapełnione mięsiwem, pieczywem, 
śledziami i ciastami. Biegając od jednego stoiska do drugiego, chciał 
zobaczyć, powąchać i dotknąć wszystkiego. Innym miejscem, które go 
intrygowało, był targ koński, z ogromnym wyborem setek zwierząt, usytuowany 
na peryferiach miasta. Michałowi Taborowi, podobnie jak synowi, podobał się 
ten targ.
  - Przyjemnie chociaż popatrzeć na konie, nawet jeśli nie mogę teraz 
pozwolić sobie na kupno żadnego z nich - powiedział ojciec do syna.
  Janek zauważył, że większość sprzedawców koni to Żydzi, a większość 
kupujących - to polscy lub białoruscy chłopi. Pociągnął ojca w kierunku 
starego Żyda, który, trzymając końską uzdę jedną ręką, a gestykulując 
drugą, łamaną polszczyzną wychwalał zalety konia.
  - Nu, spójrzcie na tego konia, przyjaciele. Czy widzieliście kiedyś 
lepszego? Nu, zajrzyjcie mu w zęby. To młody koń, zaledwie źrebak, nu?
  - Jeśli to taki młody koń, to dlaczego ma takie żółte zęby? Hmm? 
Dlaczego? - zapytał przygarbiony do ziemi białoruski chłop, rozglądając się 
wokoło, wyraźnie spodziewając się pochwał za spostrzegawczość.
  - Oj! Żółte zęby? On mówi żółte! - wykrzyknął kupiec. - Czy ty szalony? 
Popatrz! Popatrz na te zęby; są jak perły. To ty masz żółte zęby, nie ta 
kobyła.
  - A donosi ona źrebaka, Jankiel? - zapytał ktoś z tłumu.
  - Źrebaka? Ty oszalał? Pewnie, że tak - krzyknął kupiec podnosząc kobyle 
ogon.
  - Tfu! - splunął chłop.
  - Do licha z tobą!
  Janek z ojcem opuścili kupca, głośno się zaśmiewając.
  - Nie jestem pewien, tato - powiedział Janek - ale myślę, że to stara 
kobyła.
  - Stara! Ona zdycha ze starości - wykrzyknął Tabor. Janek, świadek tak 
rażącego przejawu ludzkiej zachłanności, wzruszył ramionami, i poruszony 
komizmem sytuacji zaśmiał się w kułak.
  Około dziewiątej, po zakupieniu koniecznych zapasów, wyjechali z Pińska i 
skierowali się do domu. Wóz posuwał się powoli w ciemności, podskakując na 
wyboistej wiejskiej drodze i ocierając dużymi kołami o przydrożne chwasty i 
ostre trawy.
  Ich koń, stary weteran, umiejętnie omijał wielkie kałuże, głębokie doły, 
pnie i kłody, idąc jak zwykle pewną nogą i pełen wiary w samego siebie. 
Między ojcem i synem panowało milczenie, przerywane tylko nieczęstymi 
westchnieniami Michała. Janek wiedział, że ojca gnębi coś naprawdę ważnego.
  - Co cię tak martwi, Tato? - zapytał w końcu.
  - Wojna.
  - Wojna?
  - Tak, wojna, synu! Wojna z Niemcami.
  Janek czytał coś o tym w gazecie i słyszał plotki, ale nie zwracał na to 
wielkiej uwagi.
  - Dlaczego, Tato?
  - Widzisz, Hitler, przywódca Niemiec, grozi, że zaatakuje Polskę.
  - Ale dlaczego?
  - Dobre pytanie, synu! Dobre pytanie - westchnął Michał Tabor.
  - Wydaje mi się, że nie unikniemy wojny - dodał.
  - Pobijemy Hitlera, prawda?
  - Nie sądzę, synu - odpowiedział ojciec. - Widzisz, zaczęliśmy tworzyć 
armię zaledwie trzy lata temu. Potrzebujemy przynajmniej następnych pięciu 
lat.
  Jechali w milczeniu, przerywanym od czasu do czasu wrzaskami stad kaczek 
i gęsi, które, jak sądził Janek, leciały w kierunku wyspy na środku 
mokradeł. Michał Tabor, przymknąwszy oczy, wydawał się być zaabsorbowany 
własnymi myślami. Janek, widząc zatroskanie ojca, nie chciał mu 
przeszkadzać. Sadowiąc się wygodniej na sianie, rozmyślał o wojnie, o 
której mówił mu ojciec. Czytał dużo książek o wojnach z Tatarami, Turkami, 
Niemcami, Rosjanami. Pewnie, ludzie umierali we wszystkich tych wojnach, 
ale też wiele ciekawego się wówczas działo. Przypominał sobie opisy 
jeźdźców cwałujących na wroga, machających szablami przy wtórze wojskowych 
marszów, dziewczyny witające swoich bohaterów kwiatami... Jednak za każdym 
razem, kiedy ojciec lub dziadek mówili o wojnie, zamykali się w sobie lub 
stawali się smutni, tak jak teraz ojciec. Janek ponownie spojrzał z 
wahaniem na ojca i zapytał:
  - Tato, brałeś udział w ostatniej wojnie w 1914 roku, prawda?
  - Tak, brałem. Dlaczego pytasz? - spytał Michał.
  - Jaka była ta wojna?
  - Straszna.
  - Straszna? Dlaczego?
  - Ludzie ginęli. Dlatego wojna była straszna.
  - Dlaczego na świecie jest tyle wojen, Tato?
  - Ponieważ niektórzy ludzie są zachłanni. Chcą mieć coś, co do nich nie 
należy.
  - A czego Niemcy chcą od nas?
  - Chcą kawał naszej ziemi. Nazywają ją Polskim Korytarzem.
  - No to dlaczego im tego nie damy, jeśli moglibyśmy uniknąć w ten sposób 
wojny?
  - Cóż - powiedział Michał w zamyśleniu - dziś wezmą Korytarz, a jutro 
całą Polskę ... i może całą Europę.
  - Nie możemy im na to pozwolić, prawda?
  - Nie, nie możemy.
  - Czy ty pójdziesz na wojnę, Tato?
  - Tak, pójdę.
  Potem, po dłuższej chwili milczenia, dodał:
  - I ty także, jeśli to będzie długa wojna.
  Ze złością zaciął parę razy konia batem. Wóz, podskakując na 
nierównościach drogi zaczął jechać szybciej. Janek, chowając się głębiej w 
siano, pozwolił wyobraźni wędrować po polach bitewnych, o których tak wiele 
czytał.
  Dwa dni później Janek, zamiast zabrać się do odrabiania lekcji, poszedł 
na spotkanie z przyjacielem Mośkiem.
  Oprócz Taborów i Dąbrowskich Zamosze miało dwie żydowskie rodziny: 
Norkinów i Goldbergów. Mosiek, głowa Norkinów, był wioskowym kowalem, a 
Szloma Goldberg - właścicielem karczmy.
  Janek dowiedział się od Mośka, że obie rodziny dorównywały wiekiem 
Zamoszu. Mosiek powiedział kiedyś Jankowi: "Myślę, że moglibyśmy odszukać 
naszych przodków na przynajmniej trzysta lat wstecz". "Ponad trzysta 
pięćdziesiąt lat" - dodała jego żona Ryfka.
  Mosiek, wysoki, muskularny mężczyzna około pięćdziesiątki, bardzo lubił 
Janka i bawiła go jego dociekliwość. Następnego popołudnia po powrocie z 
Pińska Janek zjawił się w kuźni Mośka. Zastał go wymachującego zamaszyście 
młotem i wykuwającego żelazną obręcz na koło wozu.
  - Mosiek!
  - No, co Jasiu.
  - Mosiek, myślę, że będzie wojna.
  - Pewnie, wojna jest zawsze, Jasiu.
  - No, tak, ale my ją możemy przegrać.
  - Kto wie? Może tak, może nie!
  - Ale Mosiek, co się stanie z nami, jeśli przegramy wojnę?
  Mosiek nie przerywał pracy, więc Janek ciągnął dalej.
  - Mosiek, czytałem, że Niemcy zieją nienawiścią, szczególnie do Żydów.
  Mosiek zaczął szybciej kuć młotem, jakby chciał rozbić żelazo na kawałki.
  - Czytałem o tym, że Niemcy biją Żydów, że palą ich książki...
  Mosiek przerwał nagle zajęcie i, otarłszy ręką pot z czoła, usiadł obok 
Janka.
  - Jasiu - powiedział - jeśli Hitler wygra, nas wszystkich wybiją lub 
rozpędzą po całym świecie.
  - No to my musimy pobić jego!
  - To nie będzie łatwe, chłopcze! To nie będzie łatwe - powiedział Mosiek, 
wzdychając.
  - Może Anglia i Francja nam pomogą?
  - Może - powiedział Mosiek, powracając do pracy.
  Jednakże, jak tylko Janek odszedł, Mosiek usiadł ciężko na drewnianym 
stołku. Proste pytania Janka wzbudziły w nim strach dużo większy, niż 
chłopak mógł sobie wyobrazić. Mosiek, podobnie jak jego zmarły ojciec 
Abraham, dziadek i wcześniejsze pokolenia Norkinów, zawsze żył w strachu. 
Przecież był Żydem! Pewnie, że niektóre z tych obaw były rezultatem jego 
wybujałej wyobraźni lub nadwrażliwości, lecz większość z nich miała 
uzasadnienie - niestety, zbyt realne. Jakże dobrze Mosiek pamiętał, co jego 
ojciec powiedział mu o pogromie Żydów przez Kozaków przed pierwszą wojną 
światową i straszliwe historie o biciu, znieważaniu i wyśmiewaniu, jakich 
doświadczyli Norkinowie, Goldbergowie i inni Żydzi. Czy to naprawdę było 
ważne, kto naraża ludzi na takie cierpienia? Chociaż, wydaje się, że sprawy 
mają się dla nas gorzej w czasie wojny, a tu szykuje się kolejna wojna i 
niedługo dotrze ona do nas.
  Mosiek wyszedł na dwór. Rzucił wzrokiem na pobliskie mokradła i jego 
ukochane Zamosze. - Mam nadzieję, że uda nam się przeżyć - westchnął.
  Janek, idąc do domu z kuźni Mośka, zauważył ze zdziwieniem, że jedna z 
ich krów przedarła się przez płot i weszła do ogrodu sąsiada. "Ogród Marty, 
jakby nie było innego" - jęknął Janek, biegnąc w kierunku krowy.
  Wdowa, znana jako "Cięta Wdowa", była przekleństwem wioski. Jak głosiła 
plotka, Marta zabiła męża swoim ostrym językiem.
  Zanim Janek zdołał dotrzeć do krowy, Marta już tam czekała.
  Była jak pies podwórzowy pilnujący domu w dzień i w nocy.
  - To tak, Janek, to wasza krowa, co? - zasyczała.
  - Tak, proszę pani, przykro mi, ale...
  - Przykro ci, bękarcie, co? Przykro ci! - syk przeszedł w ryk. - Będzie 
ci przykro jak wasza stara, głupia krowa jutro zdechnie. Dziś w nocy wyda 
ostatnie tchnienie. Jej cielę też zdechnie! Rzucę przekleństwo na ciebie, 
twego ojca, twoje...
  Janek popędził krowę do obory, biegnąc jak najszybciej, aby uniknąć 
tyrady Marty.
  Wpadł do domu, niemalże zderzając się z dziadkiem, który pykając z fajki, 
przyglądał się całemu incydentowi.
  - Znowu Marta, co? - zaśmiał się z cicha.
  Dziadek Antoni miał dwie pasje w życiu: pszczelarstwo i snucie opowieści. 
Jego pasieka liczyła sześćdziesiąt uli i była, po sołtysowej, drugą co do 
wielkości w wiosce. Miód Dąbrowskich znano nawet w Pińsku. Janek i jego 
siostry byli bardzo dumni, gdy usłyszeli jak ktoś w Bostyniu powiedział: 
"Ten łajdak Dąbrowski ma najlepszy miód w całej gminie!"
  Jednak druga pasja dziadka interesowała Janka bardziej. Dziadek był 
największym gawędziarzem na świecie. Zimy w Zamoszu, a szczególnie długie, 
posępne wieczory, były nudne. Babka Janka nieoficjalnie przewodziła 
kobietom w wiosce i większość tańców, robótek na drutach, szycia, przyjęć 
weselnych i chrztów odbywało się w ich domu. Zazwyczaj uczestniczyła w nich 
połowa wioski. Przy tych okazjach dziadek Antoni opowiadał długie historie 
o diabłach i duchach. Janka przerażały one jak samo piekło.
  Maj i czerwiec 1939 roku były bezdeszczowe i łąki zmieniły kolor na 
brązowy, a bagna wyschły do tego stopnia, że Janek i jego siostry mogli iść 
nimi kilometrami bez zamoczenia nóg.
  - Nie mieliśmy takiej suszy, odkąd pamiętam - mówił niejeden mieszkaniec 
wioski. Po szkole Janek pomagał ojcu przy sianie lub pracował na polu. 
Żniwa zapowiadały się marne i chłopak słyszał ojca wzdychającego częściej 
niż zazwyczaj.
  Siedemnastoletnia Marysia i dziesięcioletnia Helenka pomagały babce w 
pracach domowych. "Moje dwie pomocnice" - babka mówiła o nich sąsiadkom - 
"co ja bym bez nich zrobiła?"
  Janek i Marysia chodzili do gimnazjum w Bostyniu; Janek do pierwszej 
klasy, Marysia do czwartej i ostatniej. Helenka była w czwartej klasie 
szkoły powszechnej w Zamoszu.
  W niedziele cała rodzina uczęszczała do małego, drewnianego kościoła, 
gdzie każdy z nich musiał odbyć spowiedź. Choć większość mieszkańców wioski 
lubiła księdza Kowalskiego, to znano go z tego, że zadawał ostrą pokutę. W 
przypadku Janka było to zazwyczaj pięć "Ojcze nasz" i pięć "Zdrowaś Maria". 
Jednakże od udziału chłopca w ratowaniu księżego konia pokuta została 
redukowana do jednokrotnego odmówienia każdej z modlitw.
  Zbliżał się koniec czerwca i Janek był szczęśliwy, że wkrótce będzie 
koniec nauki. Jego jedyny problem stanowiły szkolne kłopoty, które ostatnio 
przysłaniały mu radość życia. Większość uczniów gimnazjum w Bostyniu 
tworzyli Białorusini, potem byli Żydzi i nieliczni Polacy. Janek został 
wiele razy pobity przez białoruskich łobuzów. W końcu sytuacja tak się 
pogorszyła, że jedyny ratunek dawała ucieczka prosto do domu natychmiast po 
zakończeniu lekcji. Marysia, silna dziewczyna, robiła wszystko, aby go 
obronić w codziennych bójkach, lecz to nie wystarczało. Oboje stale 
przychodzili do domu z rozkrwawionymi nosami. Kilka razy rozmawiali z ojcem 
na ten temat.
  - Próbujcie ich unikać... to łobuzy - brzmiała odpowiedź ojca.
  - Ale tato - oponował Janek - co ja mogę zrobić, jak oni czekają na mnie 
każdego dnia? Cały czas uciekać?
  Milczenie ojca uświadomiło mu, że nie zna on sposobu na rozwiązanie jego 
problemu. Zrozumiał, że będzie musiał poradzić sobie sam.
  Wiedział, że w szkole nie ma dostatecznie dużo polskich chłopców i 
dziewczyn, aby mogli odeprzeć ataki Białorusinów. Należało szukać czyjejś 
pomocy. Drugą co do wielkości grupą młodzieży byli Żydzi, ale mówiono o 
nich, że nie walczą.
  - Żydzi są jak tchórze i zające - mawiali chłopi. - Pokaż im kij, a będą 
uciekać do lasu jak oparzeni.
  - Jeden Białorusin lub nawet Polak pobije do pięćdziesięciu Żydów. To są 
słabeusze, wiadomo - splunął chłop białoruski, opisujący Jankowi, na czym 
polega żydowski charakter. - Oni tylko liczą pieniądze, sprzedają łachy i 
jedzą dużo śledzi z cebulą.
  Janek nie bardzo wiedział, co sądzić o tym, co usłyszał, ponieważ spośród 
Żydów widywał tylko starego Mośka wymachującego kowalskim młotem jak 
piórkiem.
  Jedynym Żydem z Zamosza, który chodził do gimnazjum, był Ruwa, dwa lata 
starszy od Janka syn karczmarza Szlomy. Obaj chłopcy mieli z sobą niewiele 
kontaktu, gdyż Janka obowiązywał zakaz chodzenia do gospody. Mimo to, w 
tajemnicy przed wszystkimi, Janek odwiedził ją kilka razy.
  Pierwsza wizyta w gospodzie zrobiła na chłopaku ogromne wrażenie. Było 
wczesne popołudnie. W przyciemnionej sali Janek dojrzał kilku chłopów, 
polskich i białoruskich, siedzących za długimi stołami, pijących wódkę i 
jedzących śledzie. Za barem stał ojciec Ruwy, chudy mężczyzna z długą, siwą 
brodą, który podając wódkę i śledzie pilnie rejestrował swoimi ciemnymi, 
przeszywającymi oczami najmniejszy ruch na sali.
  - Iwan - zwrócił się do wąsatego chłopa siedzącego w odległym kącie sali. 
- Iwan, twój talerz jest pusty; więcej śledzia, nu? - Stefan, słyszałem, że 
krowa ci zdechła. Oj, oj, niedobrze. - Jak się ma twoja żona, Antoni? 
Podobno znowu jest w ciąży. Potrzebujesz jeszcze napić się wódki, Antoni? - 
Szto z tobą, Mikołaj, choryś dzisiaj, czy co? Napij się jeszcze. Co? Nie? - 
Nie dam ci więcej na kredyt, Wasyl, jesteś mi już winien pięć złotych.
  - Sprzedaję konia, Szloma, tego czarnego. Oddam ci. Nalej jeszcze 
jednego.
  - Patrzcie, patrzcie na niego, ludzie - wykrzyknął Szloma. - Szto on 
myśli? Szto ja jestem, pan na włościach czy szto? Dlaczego mam ci w ogóle 
coś dawać?
  Janek był zafascynowany gwarą Szlomy i jego dowcipem.
  W czwartek, dzień targowy w Bostyniu, Janek i Ruwa zawarli układ. Po 
szkole chłopcy włóczyli się po rynku, oglądając ozdoby, mięsa, żywe ryby, 
ciastka, chleby i wypieki wystawione przez chłopów na sprzedaż.
  Janek zauważył Ruwę stojącego przed stoiskiem z ciastkami i rozważającego 
czy kupić coś, czy nie. Każde ciastko kosztowało dziesięć groszy lub można 
było dostać dwanaście ciastek za złotówkę. Patrząc na Ruwę, Janek wpadł na 
pomysł. Jak na jego gust, Ruwa był trochę zbyt spokojny, ale Janek szanował 
go, ponieważ Ruwa był zarówno silny jak i sprytny. Był dobrym uczniem, 
dostającym piątki ze wszystkich przedmiotów, oraz niekwestionowanym 
przywódcą żydowskich chłopców w szkole.
  Po długim targowaniu się Janek przekonał Ruwę i jego kumpli, by bronili 
go przed białoruskimi chłopakami za złotówkę na tydzień. Ruwa zgodził się 
pomóc Jankowi pod warunkiem, że ten zapłaci mu z góry. Ustalili plan, że 
zamiast biec do domu natychmiast po wyjściu ze szkoły, Janek będzie ociągał 
się z opuszczeniem boiska szkolnego, prowokując w ten sposób swoją 
obecnością białoruskich chłopaków. Reszta miała zależeć od Ruwy.
  Janek na długo zapamiętał dzień, który nadszedł. Celowo został po szkole 
na boisku. Z rękami w kieszeni, zuchwale stanął przed grupą buńczucznych 
białoruskich chłopaków. Ich reakcja była natychmiastowa.
  - Ty, Polak! - krzyknął jeden z członków bandy. - Ciągle tu jesteś? Wynoś 
się do domu, ty zasrany polski paniczyku!
  Inni chłopcy, przeklinając, przyłączyli się do niego i podeszli do Janka 
zastraszająco blisko. Janek poczuł miękkość w nogach i zaczął się cały 
trząść, ale nie uciekał. Oni, z kijami w rękach, zdejmując paski od spodni, 
zbliżali się do niego.
  "Gdzie jest Ruwa?" - myślał sparaliżowany strachem Janek. "Ten żydowski 
łajdak stchórzył" - Janek niemalże wykrzyknął. - "Zdradził mnie, cholerny 
tchórz".
  Otoczyli go. Poczuł kij na plecach, potem kolejny i następny. 
Sparaliżowany bólem i strachem, stał bez ruchu. Poczuł uderzenie w lewe 
kolano zadane przez dużego białoruskiego chłopaka, który, posługując się 
długim kijem, odznaczał się szczegółną agresywnością. Rozdzierający ból 
spowodował, że opuściła go cała rozwaga. Rzucił się do przodu, przewracając 
na ziemię przeciwnika, który, nie spodziewając się takiej furii, wezwał 
pomoc. W ferworze walki Janek walił na oślep i bezlitośnie swego grubego 
przeciwnika.
  W końcu pojawił się Ruwa z chłopakami i hurmem otoczyli Białorusinów. 
Żydowskich chłopaków znalazło się tylu, co białoruskich, lecz poczęli 
czynić niewiarygodny harmider, wrzeszcząc jeden do drugiego: "Mosiek! 
Dawid! Szmul! Sruel! Jankiel!"
  Janek, uświadamiając sobie, że jego wybawcy nareszcie nadeszli, 
wyprostował się i pomógł wstać krwawiącemu przeciwnikowi. Pasja walki już w 
nich osłabła i stanęli obok siebie obserwując bójkę. Janek zobaczył jak 
wymachujący kijami i rzucający kamieniami Żydzi mają przewagę nad 
ogłupiałymi i dużo wolniejszymi Białorusinami. Jednakże wkrótce Białorusini 
przegrupowali się i zaczęli oddawać ciosy z zadziwiającą energią.
  Bójka trwałaby prawdopodobnie dłużej, gdyby nagle nie zjawiło się 
czterech policjantów ubranych w granatowe mundury. Postawiwszy rowery przy 
płocie, weszli natychmiast w akcję, waląc gumowymi pałkami na wszystkie 
strony i gdzie popadnie. Jankowi też dostało się po grzbiecie od krzepkiego 
policjanta. Zabrał jednak z sobą poszkodowanego przeciwnika i, utykając, 
wycofał się bezpiecznie na drogę.
  "Bijatyka narodów", jak została później nazwana bójka, była tematem 
rozległych plotek i pomówień. Białoruscy rodzice twierdzili, że została 
sprowokowana przez polskie władze, które chciały udowodnić, kto rządzi w 
Bostyniu. Żydowscy rodzice, utrzymując, iż szykuje się kolejny pogrom, 
mówili, że dzisiaj ofiarami są ich dzieci, jutro będą nimi oni wszyscy.
  Następnego dnia po odbytej walce władze szkolne przysłały z Pińska 
inspektora. Oskarżył dyrektora szkoły o zaniedbania i zagroził mu 
wyrzuceniem z pracy w przypadku dalszych awantur.
  Policjanci, zarówno przez Białorusinów, jak i Żydów oskarżeni o brutalną 
akcję, dostali od komisarza w Pińsku polecenie wyjaśnienia sprawy lub, w 
przeciwnym razie, sankcję wydalenia ze służby.
  Wójt Bostynia, Białorusin, dla zmniejszenia napięcia, zwołał zebranie 
rodziców i władz szkolnych. Spotkanie miało miejsce w poniedziałek 
wieczorem w sali szkolnej. Była dziesiąta wieczorem, gdy Michał Tabor 
wrócił do domu i, ku zdziwieniu Janka, poszedł prosto do łóżka bez zwykłych 
rozmów z rodziną. Jednak synowi udało się dostrzec na twarzy ojca kilka 
siniaków.
  Następnego dnia, przybywając do szkoły, Janek ujrzał dwóch starych 
woźnych sprzątających salę szkolną. Krzesła, ławki, lampy - nawet portret 
prezydenta Polski - wszystko zostało rozbite na kawałki.
  Janek nigdy się nie dowiedział, co zaszło, lecz wieść niosła, że awanturę 
rozpoczął nikt inny jak ich sąsiadka Marta, która przybyła na zebranie, 
choć w szkole dzieci nie miała. Ta sama plotka głosiła, że wójt odmówił 
Marcie prawa głosu. Wtedy ona obrzuciła stekiem wyzwisk samego wójta i 
wszystkich Białorusinów. On z kolei nazwał ją tłustą flądrą i dziwką, i 
nakazał opuścić salę. W rewanżu rzuciła się na niego i podrapała mocno po 
twarzy. Jeden z popleczników wójta, podrywając się w jego obronie, kopnął 
Martę w mięsisty zadek. Wówczas wszyscy rzucili się do walki wręcz. 
Oberwało się nawet księdzu Kowalskiemu, który dostał kilka ciosów, gdy 
nawoływał do zaprzestania walki.
  Kilka dni po zebraniu ktoś strzaskał witraż w żydowskiej bóżnicy, pobito 
mocno dwóch białoruskich drwali, spalona została doszczętnie rozwalająca 
się obora Zofii, a Janka pobiło trzech białoruskich łobuzów. "Wygląda na 
to, że moi koledzy potrzebują więcej pieniędzy, by cię chronić"
  - wzruszył ramionami Ruwa.
  Na szczęście nie wszyscy białoruscy chłopcy okazywali wrogie nastawienie 
wobec Janka i innych polskich dzieci. Na przykład Wasyl i Josif byli 
najlepszymi jego kolegami. Razem penetrowali pobliskie lasy i mokradła w 
poszukiwaniu ptasich gniazd, pływali w bagnistych stawach lub zimą jeździli 
na łyżwach po pokrytych lodem rzekach i strumieniach. Latem lub późną 
wiosną brodzili boso po trzęsawiskach, w lasach bawili się w Indian lub po 
prostu oddawali marzeniom na leśnych polanach.
  Czasem, o letnim zmierzchu, siadywali na ławce przed chatą Janka, 
słuchając świergotu ptaków, rechotania żab lub zwyczajnie rozmawiając.
  Jednakże w niektóre wieczory Jankowi, szczególnie gdy był sam i siedział 
na skraju mokradeł, patrząc na nie kończący się ich bezmiar, robiło się 
smutno. Wówczas najbardziej tęsknił za matką. Brakowało mu jej ciepłego 
uśmiechu i czułych pieszczot, którymi go obdarzała, gdy składał głowę na 
jej kolanach. "Gdzie teraz jesteś, mamo"? - zastanawiał się, patrząc w 
gwiazdy. "Widzisz mnie? Minęło już osiem lat, jak odeszłaś od nas. Tak mi 
ciebie brak".
  Gwiazdy milczały. Tuż przed nim mgła powoli rozpościerała się nad 
mokradłami, a odległy las stapiał się z horyzontem w ciemnoniebieską 
wstęgę.
  - Gdzie byłeś tak długo, Janku? - pytała wtedy babka.
  Była niewielką, przygarbioną kobietą, zawsze wydawała się znać myśli 
Janka i usilnie starała się go rozweselić. Babka kochała wszystkich troje, 
ale wszyscy wiedzieli, że Janek był jej ulubieńcem i zwykle dostawał od 
niej coś dobrego: jabłko, cukierka, a czasem jajko. Choć siostry nigdy nie 
wypominały bratu uprzywilejowanej pozycji, od czasu do czasu wyrażały swoją 
złość bez powodu ciągnąc go za włosy lub wymierzając mu kopniaka.
  
  
  * 
  
  
  Chociaż aktualne wiadomości ze świata rzadko docierały do Zamosza, ludzie 
dowiedzieli się z gazet, sporadycznie przywożonych z Bostynia, że Niemcy 
zajęły Czechosłowację i że Hitler zagroził Polsce. Janek, podobnie jak 
większość mieszkańców wsi, był bardzo przejęty. Niedawno dowiedział się w 
szkole o wielkiej militarnej potędze Polski, jej silnej piechocie, 
marynarce i kawalerii. Wierzył, że jeżeli ci głupi Niemcy ośmielą się 
zaatakować Polskę, nie tylko zostaną pobici, lecz także stracą Berlin. 
Ojciec był innego zdania. Jako weteran pierwszej wojny światowej często w 
domowych rozmowach wyrażał opinię, że Polska nie jest przygotowana do wojny 
z Niemcami.
  Wiadomości o żądaniach i groźbach Hitlera stawały się coraz częstsze. W 
trzecią niedzielę sierpnia wioskowy ksiądz powiedział parafianom, że sądzi, 
iż wojna Niemiec z Polską jest nieunikniona i że oni, będąc dobrymi 
obywatelami, powinni zrobić wszystko, aby pomóc ojczyźnie.
  Trzy dni później ojciec Janka i kilkudziesięciu innych mężczyzn zgłosili 
się na ochotnika do wojska i wyruszyli do punktu mobilizacyjnego w Pińsku. 
Janek był bardzo smutny, lecz nie wierzył, żeby ojciec długo nie wracał. 
Wyjazd Michała nastąpił tak nagle, że nie było czasu na prawdziwe 
pożegnanie. Miał tylko tyle czasu, aby przekazać synowi prośbę o opiekę nad 
rodziną i gospodarstwem. Po pospiesznej wymianie uścisków wskoczył na wóz 
wiozący pozostałych mężczyzn. Janek biegł za nim kilometr, machając ręką i 
wołając słowa pożegnania.
  W drodze powrotnej zauważył, że niebo pokryły niskie, ciemne chmury. 
Kopnął leżący kamień... Miną lata, zanim ponownie zobaczy ojca.
  Pierwszego września 1939 roku - w sześć dni po wyjeździe Michała Tabora - 
Niemcy napadły na Polskę. Przez wioskowe radio, znajdujące się w chacie 
sołtysa, słyszano o brutalnym ataku armii niemieckiej i jej szybkim marszu. 
Jankowi z trudem przychodziło zrozumienie sytuacji. Czuł się zawiedziony, 
że nie może aktywnie uczestniczyć w obronie kraju. Meldunki radiowe były 
często przerywane ostrzeżeniami: "Uwaga, nadchodzi! Uwaga, nadchodzi!" 
Mieszkańcy wioski, skupieni wokół radia, słyszeli warkot potężnych silników 
samolotowych, po których następowały głuche odgłosy wybuchających bomb. 
Warszawa była bombardowana. Ludzie nie chcieli przyjąć do wiadomości, że 
Polska ma stanowczo zbyt mało samolotów, czołgów i żołnierzy, aby stawić 
czoło niemieckiemu naporowi.
  - Skąd wiadomo, że to są niemieckie samoloty? - zapytał Adam Dąbrowski, 
wuj Janka, znany z wojowniczości. - To pewnie my bombardujemy teraz ten 
przeklęty Berlin!
  - Nie wygłupiaj się - rezonował inny chłop. - Niemieckie łajdaki są 
mocne; trudno ich wybić, skurwysynów. Są jak karaluchy.
  - Ale co z Francją i Anglią, a może nawet Ameryką? - uparcie naciskał 
Adam. - Przecież są naszymi sojusznikami, nie?
  - Francja? - zadrwił Edward Kozioł, nauczyciel miejscowej szkoły.
  - A co złego dzieje się we Francji? - domagał się odpowiedzi łatwo 
denerwujący się Adam.
  - Francja znajduje się w stanie rozkładu - odparł Kozioł. - Byłem w niej 
zeszłego lata. Spędziłem tam tylko dwa miesiące, ale z tego, co 
zrozumiałem, jest to kraj zarażony pacyfizmem jak chorobą. Nikt tam nie 
będzie walczył. Nie można liczyć na Francję, ani zresztą na Anglię. Anglia 
jest kompletnie nie przygotowana.
  - Rosjanie nam pomogą - stwierdził młody rolnik. Podejrzewano go, choć 
nie było na to dowodu, że jest socjalistą.
  - Sraj na Rosjan! - wykrzyknął zdegustowany Adam Dąbrowski, spluwając na 
podłogę z oburzeniem.
  - Dlaczego "sraj na nich"? - upierał się młody rolnik. - Przecież są 
Słowianami jak my, nie? Są prawie jak bracia. Poza tym, pomoc nam leży w 
ich interesie. Przecież Niemcy też są ich wrogami, nie?
  - Bracia? O, mój Boże! - wybuchł Adam, czerwony na twarzy. - Kain też był 
bratem Abla, nie? Jeśli Rosjanie są naszymi braćmi, to dlaczego trzymali 
nas pod swoim cholernym syberyjskim butem przez ponad sto lat?
  - Obawiam się, że nie możemy oczekiwać żadnej pomocy od Sowietów - 
stwierdził spokojnie nauczyciel. - Jeżeli wkroczą na nasze terytorium, 
pozbycie się ich nie będzie możliwe.
  - Więc, jeśli moja biedna chłopska głowa myśli jasno, uważa pan, że 
Niemcy są naszymi wrogami, Rosjanie nie są naszymi przyjaciółmi, nasi 
sprzymierzeńcy są gdzieś tam, ale nie mamy od nich żadnej wiadomości - 
powiedział Adam, potrząsając głową.
  Janek przysłuchiwał się każdemu słowu i, chociaż miał pytania, postanowił 
siedzieć cicho. Obawiał się, że starsi go wyśmieją. Chciał wiedzieć, co 
dzieje się z krajem okupowanym przez obcą armię. Jaki los spotkałby tych, 
którzy walczyli przeciwko wrogowi i udało im się przeżyć? Czy zostaliby 
ukarani? Martwił się możliwością przegranej i bał się o los ojca.
  Po dyskusji, ludzie rozeszli się do swoich zajęć, które, wojna, nie 
wojna, musiały być dopatrzone. Słyszeli o bohaterstwie ich własnych 
żołnierzy i ludności cywilnej walczącej przeciwko przeważającym siłom wroga 
i o bombardowaniach miast, miasteczek, a nawet wiosek. Ludzie także 
słyszeli przez wioskowe radio nawoływania o spokój, zachowanie porządku i 
apele o solidarność. Wkrótce stało się wiadome, że armia polska wycofuje 
się i nie jest w stanie zatrzymać inwazji Niemiec. Janek, zmartwiony i 
nieszczęśliwy, brodził po ulubionych trzęsawiskach całymi godzinami.
  Każde słowo, gest czy spojrzenie ludzi, których znał, były pełne strachu, 
niepewności i rezygnacji. Rezygnacja jest najgorsza, myślał Janek. Chciał 
działać, coś robić. Zamiast tego, jak wszyscy pozostali, mógł tylko czekać.
  Dwunastego września zamoszanie ujrzeli sześć niemieckich samolotów 
lecących nisko nad wioską. Wkrótce po tym usłyszeli serię wybuchów.
  - Wygląda tak, jakby uderzyli na Pińsk! - ktoś wykrzyknął. Następnego 
dnia droga z Pińska do Zamosza zalana została uchodźcami - pieszymi, na 
rowerach, na wozach ciągnionych przez konie i niekiedy w samochodach 
osobowych i ciężarówkach. Ludzie uchodzili na wschód, w kierunku granicy 
rosyjskiej, spodziewając się tam pomocy, żywności i schronienia. Ci, którzy 
znali Rosjan, mieli co do tego wiele wątpliwości. W końcu Zamosze 
znajdowało się zaledwie sto kilometrów od granicy rosyjskiej, wystarczająco 
blisko, aby wiedzieć od przemytników i uchodźców politycznych, 
zatrzymujących się tu czasem, co dzieje się w tym kraju.
  Janek wraz z siostrami pomogli dziadkom ukryć bydło w sosnowym lasku, tak 
daleko od drogi, jak tylko się dało. Trudno było w ciemności zagnać świnie 
do prowizorycznych zagród. Janek miał nadzieję, że wszystkie zwierzęta będą 
bezpieczne. Uchodźcy, głodni i zdesperowani, nie przejawiali szacunku dla 
cudzej własności. Wkrótce ich otwarta stodoła stała się miejscem odpoczynku 
uciekinierów przed ich dalszym marszem w nieznane. Starzy i młodzi, wszyscy 
byli opanowani tą samą myślą - iść na wschód, tak daleko, jak się da, z 
dala od napierających Niemców.
  - Warszawa się pali! - krzyczeli, odpowiadając na pytania zamoszan.
  - Drogi są pod obstrzałem. Nasze wojsko zostało pobite. Pobite... Miasta 
w gruzach... Niemcy rozstrzeliwują ludzi! Boże, dopomóż!
  Wkrótce wioska pełna była uchodźców proszących o jedzenie i miejsce do 
spania. Przez sześć dni dom Janka dawał schronienie ośmiu rodzinom - 
trzydziestu siedmiu ludziom. W łóżku Janka spało czworo małych dzieci, 
jeszcze więcej w łóżkach Marysi i Helenki, podczas gdy oni sami spali na 
podłodze. Niektórzy z uciekających pochodzili z Warszawy, inni z tak 
odległych miast jak Poznań. Wszyscy byli głodni. Na szczęście ziemniaki 
zostały zebrane z pola; Marysia i Helenka miały ich wystarczająco dużo, aby 
nakarmić głodnych. Babka spędzała całe dnie w kuchni, gotując jedzenie dla 
uciekinierów.
  - Niemieckie samoloty ostrzeliwały drogę, na której się znajdowaliśmy - 
opowiadał stary, brodaty Żyd w zabrudzonym, czarnym płaszczu.
  - Setki ludzi zginęło od ognia z karabinów maszynowych. Mordercy! W biały 
dzień!
  - Pewnie wszystkie nasze samoloty zostały zniszczone - powiedział ze 
smutkiem inny mężczyzna.
  - Niemcy są wszędzie, atakują wszystko, co się rusza.
  Dla zamoszan były to tragiczne wieści. Polska chyliła się ku upadkowi.
  - Gdzie są ci przeklęci Francuzi i Anglicy? - zapytał ktoś z rozpaczą.
  - Przecież są naszymi sprzymierzeńcami?! Na co czekają?
  Janek rozmyślał, gdzie znajdował się ojciec. Czy jeszcze żył? Ojciec był 
zawsze silny i sprytny, ale... Modlił się o jego życie najuczciwiej w całym 
swoim życiu.
  Kilka dni później wśród uciekinierów pojawili się polscy żołnierze. 
Mężczyźni byli zmęczeni, głodni i posępni; wielu z nich pokrywały 
zakrwawione bandaże. Niektórych niesiono; większość szła lub wlokła się 
utykając. Poruszali się przeważnie w ordynku wojskowym, oddział za 
oddziałem, dzień i noc.
  Siedemnastego września Walter Plater, którego podejrzewano o to, że jest 
komunistą, biegł wioskową drogą, wrzeszcząc podekscytowany:
  - Rosjanie nadchodzą! Armia Czerwona idzie nam z pomocą!
  Ludzie wybiegli na drogę.
  - Kiedy! Gdzie? Ilu ich jest?
  Plater zignorował ich pytania i krzyczał dalej:
  - Nie jesteśmy sami! Teraz pobijemy Niemców!
  Rzeczywiście, nadchodziły wieści, że ogromna sowiecka armia przekroczyła 
polską granicę i nawiązała kontakt bojowy z Niemcami. Z historycznych 
powodów Polacy nie sympatyzowali z Rosjanami, a szczególnie zaś z 
Sowietami. Jednakże, mieszkańcy wsi ucieszyli się na wiadomość, że 
nadchodzi pomoc i ich serca wypełniły się ciepłym uczuciem dla Rosjan.
  - Wiecie, możemy jednak być z nimi w przyjaźni - Janek słyszał, co mówili 
ludzie. On sam cieszył się, ponieważ sądził, iż zaangażowanie się Sowietów 
w wojnę pomoże w jej zakończeniu i przyspieszy powrót ojca do domu.
  Pewnego dnia na niebie nad Zamoszem pojawił się mały samolot z czerwoną 
gwiazdą na boku. Spadł z niego deszcz ulotek. Większość z nich wylądowała 
na drodze i na dachach budynków, niektóre dotarły nawet na mokradła. Ludzie 
chwytali je z ciekawością. Janek znalazł jedną z ulotek i przyniósł do 
domu, aby ją przeczytać. Dziadek, babka i siostry otoczyli go, aby poznać 
tekst. Choć gramatyka polska ulotki pozostawiała wiele do życzenia, 
wiadomość w niej zawarta była jednoznaczna.
  "Drodzy Towarzysze - zaczynał się tekst - cieszcie się, ponieważ wojna 
się skończyła. Polska kapitalistyczna została pokonana, a jej faszystowski 
rząd uciekł do Rumunii. Niechlubne dni polskich panów są za Wami. Zwycięska 
Armia Czerwona Związku Sowieckiego zajmuje kraj, by przynieść Wam wolność. 
Uwolnimy Was od polskich pasożytów. Udzielcie gościny Armii Czerwonej. Na 
pohybel Polsce! Niech żyje Armia Czerwona i jej niemiecki sojusznik! 
Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!"
  Ulotka była podpisana: "Tymoszenko, Marszałek Armii Czerwonej".
  Janek skończył czytanie. Przez chwilę nikt nic nie mówił.
  Minęło trochę czasu, zanim ludzie pojęli straszliwą prawdę. Ci, którzy 
mieli nadzieję, że armia sowiecka pomoże Polsce, byli srodze zawiedzeni.
  - Myśleliśmy, że Związek Radziecki nam pomoże! - ktoś wykrzyknął. - A tu 
zamiast tego Rosja i Niemcy są teraz sojusznikami!
  - Mówiłem wam, żeby nie ufać Ruskom - powiedział ktoś jeszcze.
  - Wbili nam nóż w plecy!
  - Jak możemy się bronić jednocześnie przeciwko Niemcom i Rosjanom? - 
pytali inni. - Są ich miliony. Co z nami będzie?
  Wkrótce stało się jasne, że Polska nie ma najmniejszej szansy na obronę i 
że dla Polaków nadciągają lata wielkich cierpień.
  A potem nadeszła Armia Czerwona. Żołnierze, ubrani w mundury koloru 
błota, nosili okrągłe czapki, które w zabawny sposób zwężały się na czubku. 
Czapki ozdobione były dużą czerwoną gwiazdą, jak zauważył Janek, stanowiącą 
jedyny lśniący akcent w całym umundurowaniu. Wydawało mu się, że kawaleria 
Armii Czerwonej przejeżdżała jak popadło. Tysiącami tratowała pola i łąki, 
nie zwracając uwagi na niczyją własność.
  Drogami dniem i nocą jechały czołgi, ciężarówki i samochody. Na szczęście 
dla nich, myślał Janek, lato było suche i zupełnie pozbawione deszczu. Za 
oddziałami zmotoryzowanymi maszerowała tysiącami piechota. Pola i bardziej 
suche łąki roiły się od kawalerii. Janek słyszał, jak żołnierze rozmawiali 
po rosyjsku, ukraińsku i w innych, nieznanych językach. Słyszał monotonny 
śpiew, zwłaszcza najbardziej popularnej pieśni, śpiewanej przez wszystkich 
żołnierzy - "Katiuszy".
  
  "Kiedy zakwitły drzewa jabłoni i gruszyĎ Kiedy mgła ścieliła się nad 
rzeki brzegiemĎ Katiusza wychodziła na skraj wody,Ď By śpiewać o sokole i o 
swoim ukochanym..."Ď
  
  Jankowi pieśni te ukazywały świat nowy, pełen melancholii. Żołnierze 
śpiewali przy każdej okazji: podczas marszu, jazdy odkrytą ciężarówką, 
podczas pieczenia zarekwirowanej krowy czy świni.
  "Nikt nie patrzy na brzozy" - śpiewali piekąc trzecią krowę Janka.
  - "Pójdę do niej, ułamię gałązkę, zrobię z niej fujarkę i będę sobie na 
niej grał".
  Janek rozumiał rosyjski na tyle, aby móc dostrzec w pieśniach tęsknotę 
żołnierzy za domem. Coraz częściej nawiedzał go nastrój smutku, jakby w 
przeczuciu strasznych czasów, które miały nadejść.
  W połowie października mieszkańcy wsi dowiedzieli się, że Polska została 
ponownie podzielona przez Niemcy na zachodzie i Rosję na wschodzie. Przed 
armią sowiecką, z nią i za nią szła sowiecka policja, powszechnie zwana 
NKWD. Znana z brutalności, umiejętności złamania człowieka, manipulowania 
nim, wykorzystywania i stosowania przemocy wobec nieszczęśników, którzy 
wpadli w jej ręce. Wkrótce NKWD przejęła władzę od Armii Czerwonej i stała 
się rzeczywistym zarządcą wschodniej części Polski. Mieszkańcy Zamosza 
szybko poznali terror NKWD.
  W ciągu czterech tygodni okupacji aresztowano i pozbyto się osiemnastu 
mężczyzn i sześciu kobiet. W aresztowaniach nie było żadnej zasady. Jednej 
nocy zabrano sołtysa, innej niepiśmiennego chłopa, następnie leśnika i 
gospodynię. Wśród pozbawionych wolności znajdowali się ciotka i wuj Janka.
  Jesień tego roku była szczególnie słoneczna i ciepła, jakby przyroda 
chciała ulżyć niedoli, na jaką naraził ludzi najeźdźca. Mokradła otaczające 
wioskę pozostawały zielone, jakby to był początek, a nie koniec ciepłej 
pory roku. Starzy ludzie przepowiadali ciężką zimę: "Jesień po wodzie, Boże 
Narodzenie po lodzie". Chłopi orali pola, nie wiedząc, czy będzie im dane 
zebrać z nich plony. Jankowi udało się, z pomocą sióstr i czasem sąsiadów, 
uprawić i zasiać ziemię.
  Łagodna pogoda gwałtownie skończyła się na początku grudnia, kiedy to 
nastąpiły ostre zamiecie i bardzo niskie temperatury. Rodzina, straciwszy 
wszystkie świnie i krowy, zabrane im przez Rosjan, miała przed oczyma widmo 
głodu. Boże Narodzenie, zazwyczaj okres tak pogodny, było smutne, samotne i 
ubogie. Od ojca nie nadeszła żadna wiadomość od dnia, kiedy wyjechał. 
Zamoszanie tak bardzo bali się NKWD, że nawet nie mieli odwagi wzajemnie 
się odwiedzać.
  Krążyła plotka, że Walter Plater, aby ustanowić dobre stosunki z nową 
władzą, został konfidentem, donosząc na sąsiadów, w szczególności na tych, 
z którymi miał jakieś zatargi. Jego pierwszą ofiarą, głosiła plotka, padł 
wioskowy ksiądz; aresztowany znikł bez śladu podobnie jak inni. Widziano 
Platera, jak paradował w butach kawalerzysty, które, jak powiedziano 
Jankowi, skradł polskiemu żołnierzowi. Aby podkreślić swoją ważność, 
poprosił i otrzymał od Rosjan długi płaszcz armii sowieckiej i syberyjską 
futrzaną czapkę. Widywano go, jak odziany w ten sposób, maszerował 
arogancko wiejską drogą.
  Dziadek Janka podejrzewał, że byli i inni, którzy, powodowani własnym 
przerażeniem lub w nadziei zasłużenia się nowej władzy, chodzili na policję 
i opowiadali niestworzone historie na temat swoich sąsiadów.
  Zima przyniosła jeszcze więcej udręki. Zimne, suche wiatry ze wschodu 
omiatały okolicę, usypując ogromne zaspy i w przenikliwym zimnie łamiąc 
drzewa w lesie. Wioska, zakopana głęboko w śniegu i tygodniami trzymana w 
okowach mrozu leżała jak ogromne ciało zmarłego, zimne i nieruchome.
  Wieczorem, dziewiątego lutego 1940 roku, Janek, jego dziadkowie i siostry 
siedzieli w kuchni. Dziadek przyniósł słoik miodu, aby babka mogła nim 
posłodzić herbatę, gdyż w sklepie nie było już cukru. Trudno uwierzyć, jak 
szybko sklepy w Bostyniu, zawsze załadowane mięsem, cukrem, śledziami, 
słodyczami i chlebem, zostały doszczętnie opróżnione przez żołnierzy Armii 
Czerwonej, rekwirujących wszystko, na co padł ich wzrok.
  Dziadek palił fajkę i narzekał, że została mu tylko jedyna, ukryta w 
piwnicy paczka machorki. Babka robiła dla niego na drutach szalik. Helenka 
i Marysia siedziały na podłodze, popijając herbatę. Janek, z kubkiem 
herbaty w ręce, studiował rosyjską gazetę, próbując usilnie przetłumaczyć 
ją na polski.
  Drzewa trzaskały z mrozu wokół wioski. Z pobliskiego lasu podkradało się 
do obór i kurników stado głodnych wilków, jakby chciały dokończyć dzieła 
zniszczenia zapoczątkowanego przez Sowietów.
  W Bostyniu żołnierze sowieccy skonfiskowali setki koni i sań. Wcześnie 
rano, następnego dnia, konie z saniami wyruszyły z Bostynia, niektóre na 
wschód, niektóre na zachód, a inne na południe. Na saniach jechali 
żołnierze uzbrojeni w karabiny.
  Duże sanie, wiozące trzech żołnierzy, zmierzały w stronę domu Janka. 
Konie biegły równo po śniegu, z oddechem zamarzającym na wędzidłach. Jeden 
z żołnierzy, jadący tyłem do wiatru, zaczął śpiewać i inni przyłączyli się 
do niego: "Pościel mi pod zieloną sosną. Nie szepcz o mnie, sosno. Pozwól 
mi śnić o mojej ukochanej".
  O wczesnym świcie melodia rozchodziła się łagodnie, odbijając się miękkim 
echem od pobliskich lasów i płynąc ponad cichymi, zaśnieżonymi polami. Gdy 
pieśń skończyła się, jeden z żołnierzy wyciągnął z kieszeni butelkę wódki.
  - Zimno - powiedział. - Ukójmy nasze gardła, towarzysze.
  - Tak, zimno - zgodzili się pozostali.
  - Iwan, uważaj, nie pij za dużo. To nasza ostatnia - powiedział woźnica, 
który, gdy mu tylko podano butelkę, pociągnął z niej duży łyk.
  - Podła sprawa - zauważył Iwan.
  - Co?
  - Te wszystkie aresztowania. Po co to?
  - Zasługują na to. Ci polscy chłopi są bogaci.
  - Co ty! Wyglądają mi na biednych - upierał się żołnierz, spoglądając na 
słomiane dachy Zamosza.
  - Piekielnie bogaci. To kapitalistyczne pasożyty. Mają krowy, konie, 
świnie i kury.
  - Chcesz powiedzieć, że mieli, zanim my je pozjadaliśmy.
  Napili się jeszcze raz i popadli w milczenie. Był już świt, kiedy wśród 
szczekania psów żołnierze wjechali na drogi Zamosza.
  
  
  Rozdział Ii
  
  
  Niecierpliwe walenie w drzwi i ostre słowa po rosyjsku zakłóciły głęboki 
sen Janka.
  Pośpiesznie naciągał na siebie ubranie, modląc się: "Zdrowaś Maryjo, 
łaski pełna...". Był mocno przestraszony i zlany potem, choć w pokoju było 
zimno. Wybiegając na zewnątrz, spojrzał na zegar. Była godzina szósta. 
"Czego ci Rosjanie chcą tak wcześnie rano?" - mruknął. Zauważył, że 
dziadkowie i siostry też już nie śpią i znajdują się w kuchni. 
Odryglowawszy drzwi, ujrzał przed sobą trzech rosyjskich żołnierzy. Ich 
dowódca, niski mężczyzna o trupiej twarzy, wszedł pierwszy do sieni i 
natychmiast przygwoździł Janka do muru.
  - Nie ruszać się! Rozstawić nogi i ręce do góry... Da! Da! Tam, do 
ściany!
  Janek, przerażony, wykonywał polecenia.
  Dziadek, porażony strachem, stał koło pieca. Żołnierz, znajdujący się 
obok Marysi, chwycił ją gwałtownie za ramię i zatkał jej usta ręką. Janek 
rzucił się jej na pomoc. Dowódca złapał chłopaka za kołnierz i pchnął go, 
że upadł na kolana.
  - Podnieś się i stój tam spokojnie.
  Janek, trzęsąc się ze strachu i złości, powoli wrócił do pozycji 
pionowej. Żołnierz uwolnił Marysię, potem zaczął oglądać dom w poszukiwaniu 
broni, ale nic nie znalazł.
  Dowódca wyciągnął z kieszeni zegarek i popatrzył na niego przez chwilę.
  - Daję wam pół godziny, nie więcej, na zebranie rzeczy - oświadczył. - 
Potem wyjeżdżamy. Ruszać się! Zabierzcie ze sobą jedzenie, jeśli nie 
chcecie zdechnąć z głodu.
  Mówił chrapliwie i z dobitnym akcentem; Janek pomyślał, że jest on z 
pewnością Mongołem.
  - Dokąd nas zabieracie? - zapytał dziadek.
  - Wkrótce się dowiecie, dziadku - odpowiedział żołnierz. - Nie zadawać 
pytań, robić, co kazano - dodał niecierpliwie.
  Wkrótce rodzina zgromadziła się w sieni. Wyglądali dziwacznie, ubrani w 
nałożoną na siebie warstwami najcieplejszą odzież, jaką mieli. Dziewczyny 
niosły chleb, ser, mięso i trochę ubrań zawiniętych ciasno w koce. Janek 
wspierał dziadka, który miał trudności z chodzeniem, a Marysia i Helenka 
prowadziły między sobą babkę. Niezwykła procesja wyszła na zewnątrz.
  Rozkazano im wsiąść do oczekujących sań. Jeden z żołnierzy chwycił lejce, 
dwaj pozostali zajęli miejsca obok nich i sanie ruszyły. Za nimi i przed 
nimi Janek spostrzegł sznur sań wiozących ich sąsiadów w nieznane.
  - Dokąd oni nas wiozą? - zapytała roztrzęsionym głosem babka.
  - Myślę, że na Sybir - odpowiedział dziadek. Chwyciwszy się mocno za ręce 
oboje zamilkli, podczas gdy sanie sunęły pokrytą śniegiem drogą.
  Więźniowie, wyrwani nagle z łóżek, byli zbyt przerażeni, aby móc 
prowadzić rozmowy. Ich strażnicy także milczeli. Wydawało się, że bładząc 
wzrokiem po pokrytych śniegiem polach, bagnach i odległych lasach, starali 
się unikać spojrzeń pasażerów. Ciszę przerywał tylko sporadyczny świst 
bata. Janek nie mógł opanować drżenia i wstydził się z tego powodu sam 
przed sobą.
  Podjeżdżali teraz do znajomego sosnowego zagajnika. Janek badawczo 
przyglądał się gałęziom, które po wczorajszej śnieżycy zwisały pod ciężarem 
puszystej warstwy śniegu. Niektóre z drzew nie przetrwały gwałtownej 
zamieci i wichura powaliła je na ziemię. Ich korzenie, wyrwane z 
życiodajnej ziemi, wystawione zostały na bezlitosne oddziaływanie żywiołów. 
Janek widział wiele wykorzenionych drzew, niektóre przez burze, inne ze 
starości, jeszcze inne przez człowieka. Jednakże tego ranka, spoglądając na 
ich odsłonięte korzenie, doznał uczucia smutku na widok losu, jaki je 
spotkał. Zaledwie kilka dni temu stały dumnie, koronami sięgając nieba, 
bezpiecznie zakorzenione... Pocieszał się jednak myślą, iż na wiosnę ich 
miejsce zajmą młode drzewka i zagajnik będzie dalej tętnił życiem.
  Janek długo patrzył do tyłu na dom, na wioskę, aż skryły się za drzewami. 
Czy jeszcze je kiedyś zobaczy?
  Około ósmej dojechali do Bostynia. Kilka minut później zorientowali się, 
że sanie zmierzają na stację kolejową. Peron zatłoczony był rodzinami z 
Zamosza, z pobliskich wiosek i z samego Bostynia. Ludzie owładnięci byli 
takim strachem, że sąsiedzi, którzy mieszkali obok siebie od pokoleń, nie 
witali się nawet. Janek rozpoznał pana Wojka, listonosza, i jego siedem 
małych córek. Obok niego stał nauczyciel. Wyglądał na bardzo słabego i 
wstrząśniętego.
  Byli tam chłopi, drwale, drobni handlarze, pracownicy kolei, dzieci, 
ludzie starzy. Większość z nich milczała, bojąc się ryzykować wymianę zdań. 
Inni rozmawiali nerwowo, obrzucając wzrokiem sowieckich żołnierzy, którzy 
uformowali wokół nich luźny krąg. Wszyscy mówili przeważnie po polsku, lecz 
Janek słyszał także białoruski i żydowski. "Dokąd jedziemy?", "Dokąd nas 
wywożą?", "Mamo, zimno mi...".
  Wczesnym popołudniem zaczął padać śnieg. Ludzie stłoczyli się dla ciepła 
w jednym miejscu. Janek przytupywał, próbując się rozgrzać. Zwrócił uwagę, 
że dziadkowie mieli blade twarze. Dziadek opierał się ciężko na lasce, 
babka siedziała nieruchomo na zawiniątku ubrań. W chwili, gdy światło 
dzienne zaczynało się ściemniać, usłyszeli gwizd pociągu. Janek stanął na 
ławce, by zobaczyć, co się dzieje. Zegar na stacji wybił tymczasem godzinę 
piątą.
  Janek dostrzegł sylwetkę nadjeżdżającego pociągu. Był to niezwykle długi 
pociąg towarowy. Gdy się zatrzymał, żołnierze Armii Czerwonej przystąpili 
do akcji. Z karabinami w dłoniach zaczęli zaganiać tłum w kierunku wagonów.
  - Wszyscy wsiadać!
  W mroźnym powietrzu zabrzmiała komenda, pochwycona jak echo przez 
żołnierzy ustawionych wzdłuż peronu.
  - Wsiadać!
  Pierwsze rodziny gramoliły się do wagonów, ponaglane z tyłu przez 
żołnierzy.
  Janek, pomagając dziadkowi, posuwał się do przodu, wiedząc, że reszta 
rodziny pójdzie za nimi. Pośpieszyli do pociągu i wspięli się do wagonu. 
Kiedy wagon wypełnił się ludźmi, drzwi zostały zamknięte i zaryglowane. 
Ludzie stali jeden obok drugiego, ciężko oddychając w ciemności.
  - Ktoś ma jakieś światło? - padło pytanie. - Zapałki, na Chrystusa, 
zapałki!
  Płonąca zapałka, ukazując zaledwie kilka przerażonych twarzy, nie 
oświetliła specjalnie wnętrza wagonu. Później ktoś zauważył cztery lampy 
naftowe zawieszone na ścianie i rzucił się, aby je zapalić.
  Przestronny wagon, zazwyczaj używany do przewożenia zboża, bydła i innych 
towarów, został przystosowany do innego celu. Janek ujrzał poczwórne, 
surowe prycze umieszczone wzdłuż ścian. Przestrzeń pomiędzy pryczami była 
tak niewielka, że ludzie musieli wczołgiwać się na swoje miejsca. Dorosły 
mężczyzna lub kobieta nie mogli na nich ani usiąść, ani uklęknąć.
  - Dziesięciu na jedną pryczę! - dał się słyszeć głos. Janek zorientował 
się, że właściciel głosu z pewnością wyliczył, ilu było ludzi i przewidział 
ich rozkład.
  Rodziny rozlokowały się z ociąganiem na gołych ławach. Janek i jego 
rodzina dzielili pryczę z inną pięcioosobową rodziną, składającą się z 
wysokiego, kościstego chłopa, jego tęgiej żony i trzech kilkunastoletnich 
córek. Mężczyzna przejął nadzór nad obu rodzinami.
  - Wy będziecie spali w tamtym końcu - powiedział Jankowi. - Połóżcie się 
na boku, żeby było więcej miejsca. A ty, dziecko...
  Po kilku próbach, wszyscy zostali jakoś ulokowani.
  - Ja nigdy nie będę mogła tak spać - skarżyła się Helenka.
  - Cicho, dziecko, cicho - próbowała ją uspokoić babka. Marysia szlochała. 
Janek czuł się, jakby został uwięziony w jakiejś diabelskiej klatce. Jego 
oczy spoczęły na dwóch małych otworach przewidzianych do wentylacji, teraz 
zasłoniętych. Nie mogąc spać, leżał nieruchomo na twardych deskach pryczy.
  Wielu ludzi nie mogło spać w dusznym wagonie. Jankowi przeszkadzały 
odgłosy: westchnienia, szepty matek próbujących utulić dzieci, przekleństwa 
mruczane pod nosem. Kobieta obok niego leżała niewygodnie na zwiniętym 
płaszczu. Modląc się, poruszała lekko ustami. Marysia i Helenka rozmawiały 
szepcząc. Ich dziadkowie milczeli i Janek obawiał się, że osłabli z 
wyczerpania. Nagle pociąg szarpnął i zaczął się toczyć. Wyruszyli w drogę - 
dokąd? Rytm kół i ruch wagonu towarowego w końcu ukołysały Janka do snu.
  Gdy się obudził, nie mógł się połapać w sytuacji. Gdzie jest? Dlaczego 
bolą go wszystkie mięśnie i kości? Wtedy odgłosy pociągu przypomniały mu 
wszystko. Wzrokiem natknął się na spojrzenie dziadka i dostrzegł w jego 
oczach wyraz bólu. Babka chwyciła go za rękę, ścisnęła ją lekko, ale nic 
nie powiedziała. Siostry jeszcze spały. Janek musiał poszukać łazienki; 
gdzie ona może być? Uważnie, aby nie pobudzić sióstr, ześliznął się z 
dolnej pryczy na podłogę i rozejrzał. Pośrodku wagonu stał piec z rurą 
odprowadzającą dym z paleniska na zewnątrz. Przy drzwiach znajdowała się 
toaleta: dziura w podłodze z zawieszonym wokół niej półkolistym kawałkiem 
jutowego worka.
  Na podłodze, naprzeciwko pieca, siedział mężczyzna, dokładając przez 
otwarte drzwiczki drew dla podtrzymania ognia. Janek pomyślał, że wygląda 
on na około dwadzieścia lat. Był szczupły i miał ostre rysy. Nagle doznał 
olśnienia, że oto ma przed sobą Waltera Platera, wioskowego komunistę. Tego 
samego, który przyniósł do Zamosza "radosną" wiadomość o sowieckiej armii 
przekraczającej polską granicę.
  Janek dużo słyszał o Platerze, ale nigdy, mimo iż pochodzili z tej samej 
wsi, nie miał okazji z nim rozmawiać. Plotka mówiła, że kiedy Plater miał 
dziesięć lat, jego ojciec wyemigrował do Kanady, a matka wkrótce potem 
zmarła. Walter został adoptowany przez ciotkę z Pińska i tam też ukończył 
szkołę powszechną i gimnazjum. W czasie ostatniego roku w gimnazjum 
zaangażował się w ruch komunistyczny. Złapano go i spędził rok w więzieniu.
  Janek przyglądał się badawczo mężczyźnie znajdującemu się przed nim. Gdy 
ich oczy spotkały się, zauważył, że spojrzenie Platera jest pewne i 
zdecydowane, ale też nie pozbawione ciepła i humoru.
  Ciszę przerwał Plater.
  - Sukinsyny! Parszywe sukinsyny! - zasyczał.
  - Kto? - Janek zapytał, zdziwiony.
  - Czyś ty głupi? Nie wiesz kto? Cholerni bolszewicy!
  - Naprawdę? - odparł Janek. - A kto inny jak nie ty leciał drogą przez 
Zamosze i darł się jak kot obdzierany ze skóry, że Armia Czerwona idzie nam 
na pomoc?
  - Ach, ty to widziałeś? - Plater uśmiechnął się, nie zmieszany wcale.
  - Tak - dodał - to ja przyniosłem tę wiadomość.
  - No, i co? - naciskał Janek.
  - I gówno! I nic! Jak się dowiedziałem, że nie przyszli nas wyzwolić, 
tylko dokonać naszego rozbioru ze swoimi przyjaciółmi, Niemcami, 
powiedziałem im, co o nich myślę. Powiedziałem, że jestem marksistą, a oni 
mi odpowiedzieli, że nie jestem żadnym marksistą. Pokazałem im moją 
legitymację Komunistycznej Partii Polski. Ukrywałem ją pod podszewką 
płaszcza - uśmiechnął się krzywo. - Komisarz zaledwie na nią spojrzał. 
Powiedział, że prawdziwi komuniści są tylko w Związku Sowieckim i że tak 
zwani polscy komuniści muszą być przeszkoleni na Syberii. Nie wierzyłem 
własnym uszom. Więc powiedziałem mu, że komunista jest komunistą, 
niezależnie od tego, czy jest Polakiem czy Rosjaninem. Potem zapytałem go, 
dlaczego nasyłają agentów do organizowania nas i co z solidarnością 
Międzynarodówki Komunistycznej i Światowym Zjednoczeniem Robotników? Wiesz, 
co ten łajdak robił, jak ja do niego mówiłem? Dłubał w swoich cholernych 
zębach, przejęty tym, co znalazł między nimi! Tfu!
  - Plater splunął z obrzydzeniem na podłogę. - Byłem wściekły - ciągnął.
  - Powiedziałem mu, że za swą wiarę w komunizm przesiedziałem prawie rok w 
więzieniu. Powiedziałem mu, że wykorzystywano nas, jak byliśmy potrzebni, a 
teraz... Komisarz oparł się o tył krzesła i śmiał się - śmiał się, 
wyobrażasz sobie?
  - I co stało się potem? - pytał Janek z rosnącą ciekawością.
  - Straciłem cierpliwość i powiedziałem temu czerwonemu sukinsynowi, co 
naprawdę myślę o nich, ich perfidii, ich głupiej, obszarpanej Armii 
Czerwonej, o układzie Stalina i Ribbentropa i ich podziale Polski pomiędzy 
Niemcy i Sowietów. W rezultacie wezwał dwóch zbirów z NKWD, żeby mnie zbili 
i zabrali do więzienia; w drodze uciekłem do lasu. Ale było za zimno, więc 
kiedy po kilku godzinach wędrówki spotkałem Ignaca Dąbrowskiego, tego, co 
leży tam, na trzeciej pryczy, poprosiłem go o dach nad głową. To było 
wczoraj w nocy. Dziś rano jechałem już na saniach. Resztę znasz.
  Jankowi bardzo zaimponował ten nowy znajomy, Plater. "Ale on odważny - 
pomyślał - postawił się bolszewikom".
  Plater powrócił na swoją pryczę. Kiedy koło pieca zrobiło się trochę 
miejsca, Janek przykucnął naprzeciwko, aby się ogrzać. Jak tylko mógł, 
wyglądał przez szpary w ścianie wagonu. Patrząc przez szczeliny, które 
wydawały się większe niż inne, Janek za wszelką cenę starał się zobaczyć 
okolicę, przez którą przejeżdżali. Wszystko, co udało mu się spostrzec, 
było fragmentaryczne: stacja kolejowa, pokryte śniegiem pola, zagajnik lub 
wioska. Janek nie wiedział wiele o Związku Sowieckim. Te informacje, które 
posiadał, uzyskał od dziadków, ojca, z podręczników i gazet.
  Babka, jako młoda dziewczyna, tuż przed rewolucją mieszkała przez 
dziesięć lat w Moskwie. Nigdy nie znudziło jej się opowiadać o stolicy 
Rosji. "Och, Jasiu, nie możesz sobie nawet wyobrazić, jakie tam są piękne 
kościoły i Kreml na Placu Czerwonym. Ach, i targowiska z tyloma rzeczami do 
wyboru i kupienia. I ludzie, Jasiu, tacy mili i tak pięknie ubrani panowie 
i panie".
  "A jak chłopi?" - pytał dziadek, któremu nie podobało się nic, co miało 
związek z Rosjanami. Na zawsze zapamiętał chłostę, którą otrzymał od 
kozackiej kawalerii podczas zgromadzenia studenckiego.
  "Chłopi? No, cóż, chłopi są wszędzie ubodzy" - wyjaśniała babka.
  "Ubodzy? Ona mi mówi - ubodzy! Chcesz powiedzieć, że najbiedniejsi na 
świecie".
  "No, może - babka nie chciała się spierać. - A pszenica! Jasiu! - 
ciągnęła. - Niekończące się pola pszeniczne na Ukrainie, niedaleko Kijowa. 
Byłam tam dwa razy z moim ojcem".
  "To dlaczego zbuntowali się, skoro życie za cara było takie dobre?"
  - spytał Janek.
  "Acha! - wtrącił dziadek, zadowolony, że ma sojusznika. O to chodzi, mój 
chłopcze! Garstka bogatych, a cała reszta biedni! Tym dla ciebie była 
Rosja".
  "Mimo wszystko, to był piękny kraj" - nie poddając się, mówiła babka.
  Janek zastanawiał się nad opowiadaniem o Rosji, które usłyszał od ojca. 
Ojciec brał udział w wojnie między Polską a bolszewikami w 1920 roku. 
Został pojmany przez Armię Czerwoną i spędził rok w więzieniu. Jego 
historia, opowiadana synowi, była zgoła inna.
  "Jasiu, widziałem sowiecką policję przeprowadzającą egzekucje na starych 
ludziach, dzieciach, na wszystkich, kogo złapali, bez żadnego powodu. Ja 
sam miałem być rozstrzelany, ale udało mi się zbiec".
  "Dlaczego chcieli cię rozstrzelać, tato?" - pytał Janek.
  "Dobre pytanie, synu! Był tam wóz załadowany odpadkami i rozkazano mi go 
ciągnąć - jak koniowi. Upadłem, bo byłem wycieńczony z głodu. Więc kazali 
mnie rozstrzelać".
  "Nie dawano ci dosyć jedzenia?"
  "Dosyć? Och, mój Boże! Gdyby nie obozowy kucharz, umarłbym z głodu w 
ciągu pierwszych kilku tygodni".
  "Jak to?"
  "No, zwróciłem się kiedyś do niego po żydowsku, a on, myśląc, że jestem 
Żydem, zwykle starał się dać mi trochę więcej zupy i czarnego chleba".
  Nie dawniej jak rok wcześniej Janek poznał chłopca mniej więcej w swoim 
wieku, którego rodzinie udało się uciec ze Związku Sowieckiego. Chłopcu 
było na imię Kola, ale koledzy przezywali go "Sybirak". Sybirak nie chciał 
mówić o swoim życiu w Związku Sowieckim, ale kiedyś, pod presją, wybuchnął: 
"Piekło! Piekło na ziemi, koledzy!"
  Piekło czy niebo, Janek chciał dowiedzieć się czegoś więcej o kraju, o 
którym miał tak wiele sprzecznych informacji. Pożyczył nóż od chłopa ze 
swej pryczy i zaczął ciąć deskę, powoli poszerzając szparę w zniszczonej 
ścianie wagonu towarowego. Wkrótce jego wysiłki opłaciły się, gdyż mógł 
dostrzec dużo więcej mijanego rosyjskiego krajobrazu bez opuszczania 
pryczy. Teren był płaski, bezmierny. Pokryty śniegiem, wyglądał monotonnie 
i jakoś smutno. Nie wydawał się być tak spokojny i przyjazny jak mokradła i 
lasy zimą w Zamoszu.
  Janek był zaskoczony, iż na wielu polach znajdowało się mnóstwo nie 
zebranego zboża. Podzielił się tą informacją z sąsiadem.
  - Co ty, kłamiesz! - wykrzyknął chłop.
  - Przypatrz się sam - powiedział Janek, odsuwając się od ściany.
  - Na wszystkie świętości... - zaklął chłop. - Chodźcie tu, Władek, Janek, 
Grzegorz! Chodźcie tu wszyscy. Patrzcie! Popatrzcie przez tę zasraną 
dziurę! Patrzcie!
  Janek był zdziwiony i trochę dumny z zamieszania, które wprowadził swoim 
odkryciem.
  - A to skurwysyny - klął chłop imieniem Władek. - Zebrali zboże, ale go 
nie zwieźli.
  - Na to wygląda.
  - To przecież zbrodnia!
  - U siebie zwiózłbym to zboże na własnym grzbiecie, bez konia.
  - Ja wymłóciłbym je na polu.
  - Ja prędzej rozdałbym innym, niż miałbym tak zostawić na polu!
  - Może zastrajkowali - ktoś sugerował.
  - Strajk w Związku Sowieckim? - zadrwił Władek. - Oni rozstrzeliwują 
strajkujących!
  Od tego czasu Janek był znany jako "Obserwator". Patrzył przez niewielki 
otwór i przekazywał innym pasażerom to, co widział.
  - Ty, Obserwator, co nowego? Co tam widzisz?
  Ale nie było wiele do oglądania. Wszystko, co mijali, było biednie 
wyglądającymi siołami, wioskami i miasteczkami. Janek zwrócił uwagę, że 
miast było bardzo niewiele i że mijali je ze znaczną prędkością. Zauważył 
również, że pociąg zatrzymywał się tylko przed lub za miastami.
  - Nie chcą nam pokazać swoich nędznych miast - powiedział ktoś 
sarkastycznie.
  - Lub pokazać nas w mieście - dodał ktoś inny.
  Kilka razy zauważył ludzi stojących lub pracujących na małych stacjach 
kolejowych. Zarówno mężczyźni, jak kobiety ubrani byli w ciężkie, watowane 
kufajki i wysokie walonki. Janka szczególnie dziwił fakt, że ci rzadko 
widziani przez niego ludzie byli zawsze odwróceni plecami do pociągu. Na 
przekór staraniom, nigdy nie udało mu się zobaczyć ich twarzy.
  - Dlaczego oni odwracają się plecami? - Janek zapytał Platera, gdy kiedyś 
siedzieli obaj przy piecu.
  - Może mają brzydkie twarze!... Najprawdopodobniej zabroniono im na nas 
patrzeć.
  Godziny mijały. "Dokąd oni nas wiozą?" Ludzie zadawali to pytanie raz za 
razem. Syberia była najczęściej zgadywaną odpowiedzią. Ktoś zauważył, że 
nie są pierwszymi Polakami zsyłanymi na Syberię. Carowie robili to przez 
ponad sto lat.
  Czasami pociąg stał w miejscu całymi godzinami, czasami wlókł się w 
żółwim tempie. Mężczyźni podejrzewali, że Rosjanie chcieli utrzymać w 
tajemnicy to, co robią z Polakami.
  Druga noc była o wiele bardziej uciążliwa. Ludziom dokuczało pragnienie. 
Mieli trochę zabranego ze sobą jedzenia, lecz nie było wody i zaczęły 
płakać dzieci. Duszne powietrze, początkowo zbyt gorące, potem zbyt 
chłodne, cuchnące w wyniku nieprawdopodobnego zagęszczenia i odoru z 
"toalety", stawało się nie do zniesienia, szczególnie dla dzieci i ludzi 
starych.
  Rankiem trzeciego dnia, ku ich zdziwieniu, pociąg zatrzymał się w dużym 
mieście. Odryglowano drzwi i rozsunięto je na oścież.
  Po dniach spędzonych w ciemności, światło słoneczne sprawiało oczom ból i 
więźniowie starali się je osłonić przed blaskiem. Pojawił się rosyjski 
żołnierz i ogłosił, że potrzeba sześciu mężczyzn do przyniesienia 
przegotowanej wody. Janek i Plater zgłosili się natychmiast na ochotnika. 
Każdy z nich otrzymał duże wiadro i stanęli po dwóch w rzędzie, mrużąc oczy 
od słońca. Otoczyło ich sześciu żołnierzy z karabinami i tak szli w 
kierunku centrum Smoleńska. Chociaż przeszywało ich zimno, byli zadowoleni, 
że zgłosili się do pracy.
  Początkowo mieli nogi sztywne i obolałe, lecz po niedługim czasie 
maszerowali nieledwie z radością. Ogarnęło ich osłupienie na widok kraju i 
jego ludzi. Czuli, jakby znaleźli się w wymarłym mieście. Mijali 
opustoszałe, odrapane budynki bez jednego sklepu, wystawy czy napisu. 
Najdziwniejsza dla Janka była widoczna obojętność Rosjan. Mężczyźni i 
kobiety, poubierani w łachmany, okutani w zimowe kufajki, w filcowych 
butach, mijali ich jak cienie, bez jednego spojrzenia w ich kierunku.
  - Plater! - zwrócił się Janek do towarzysza. - Dlaczego ci mężczyźni i 
kobiety nie zwracają na nas najmniejszej uwagi? Zachowują się, jakby nas w 
ogóle nie widzieli. Przecież jesteśmy inaczej ubrani, otoczeni przez 
żołnierzy, a ci zachowują się, jakby nas wcale nie było. Dlaczego tak jest?
  Plater był także zaskoczony.
  - Może są przyzwyczajeni do tego rodzaju widoku, Jasiu.
  Po chwili dodał:
  - Lub może boją się na nas spojrzeć. Może udają, iż nas nie widzą ze 
strachu, że sami zostaną więźniami jak my. Ale już niedługo poznamy te 
powody - powiedział Plater w zadumie.
  Sanie, ciągnione przez jednego konia lub czasami przez dwa i powożone 
przez grubo odzianych mężczyzn i kobiety, przejeżdżały tam i z powrotem. Tu 
i ówdzie zauważyli wojskową ciężarówkę, która, głośno trąbiąc, torowała 
sobie drogę wąską ulicą.
  Skręcając na prawo w inną ulicę, minęli krępą kobietę dźwigającą na 
plecach wiązkę drewna. Jej powolny krok wskazywał na to, że drewno było dla 
niej o wiele za ciężkie. Janek, kręcił się tak, aby znaleźć się jak 
najbliżej kobiety i móc z uwagą spojrzeć jej w twarz. Wyglądała na ponurą i 
zmęczoną.
  Dotarli do celu, którym był stary budynek z parującymi kranami 
umieszczonymi wzdłuż jednej z wewnętrznych ścian. Mocno zbudowana, stara 
kobieta doglądała tej stacji wodnej. Jej prostym zadaniem było sprawdzanie, 
czy kurki są dobrze zakręcone. Janek przysunął się do niej bliżej i 
pozdrowił ją po rosyjsku. Wymamrotała coś niezrozumiale pod nosem, 
odwróciła się do Janka plecami i dalej wykonywała swoją pracę.
  - Babuszka! - powiedział Janek. - Czy wiecie, dokąd nas wiozą?
  Czekał na jej odpowiedź, ale kobieta pochyliła głowę, jakby szukała 
czegoś na podłodze.
  - Babuszka, proszę was! - nalegał Janek. - Jesteśmy Polakami, 
więźniami... - wówczas zdał sobie sprawę, że tak naprawdę nie wie, co 
powiedzieć. - Jak tutaj się żyje, babuszka? - zapytał z wahaniem.
  Kobieta podniosła głowę i z gniewem spojrzała mu w oczy.
  - Charaszo! Charaszo, malczik! - powiedziała opryskliwie. Janek zauważył 
przeciskającego się w jego kierunku strażnika. Prędko przesunął się w drugi 
koniec sali.
  W drodze powrotnej do pociągu powiedział Platerowi o swojej rozmowie z 
Rosjanką.
  - Co o tym myślisz? - zapytał.
  - Oni tu żyją w strachu. To oczywisty wniosek.
  - W strachu? Plater, a dlaczego ta stara kobieta bała się ze mną 
rozmawiać?
  - Może jest to strach przed rozmową z jakimkolwiek nieznajomym.
  Przez chwilę szli w milczeniu, a potem Plater powiedział:
  - Nie mówiłem ci o tym, ale zanim mnie aresztowali, też próbowałem 
nawiązać rozmowę z rosyjskimi żołnierzami w Zamoszu i, podobnie jak tobie z 
babuszką, nic z tego nie wyszło. "Charaszo! Charaszo!" To wszystko, co 
udało mi się od nich wydobyć. Mówili mi, że żyje się tu dobrze, że jedzenia 
jest w bród i domy są "krasiwyje".
  To, co Jankowi udało się zobaczyć w czasie krótkich przystanków, dawało 
mu do myślenia, że wcale to tak dobrze nie wygląda, a już na pewno nie jest 
piękne.
  Choć był już marzec, ulice i budynki pokrywała gruba warstwa śniegu. 
Okutani ludzie, których widzieli na ulicach, z obłokami pary wydostającymi 
się z ust, brnęli po zaśnieżonych chodnikach.
  Janek przy każdej okazji i z ochotą wydostawał się z pociągu, nieważne, 
czy było zimno, czy ciepło. Chciał przyglądać się życiu mieszkających tam 
ludzi, by móc później rozmawiać o tym z Platerem, który stał się jego 
bliskim znajomym. Jedną z rzeczy, która stanowiła dla niego zagadkę, były 
długie kolejki po wszystko i ewidentny brak chleba.
  - Ale nie wódki - mówił Plater. Rzeczywiście, Janek spostrzegł na ulicach 
wielu ludzi niosących butelki z alkoholem. - Przypuszczam, że w ten sposób 
ci nieszczęśnicy próbują się rozgrzać - ciągnął Plater.
  Pociąg zatrzymywał się od czasu do czasu na stacjach kolejowych, gdzie 
Janek, Plater i inni ochotnicy mogli napełnić gorącą wodą swoje kubełki.
  - Patrz, Plater! Nie mogę w to uwierzyć! - wykrzyknął Janek do 
przyjaciela, wskazując na peronie ludzi w różnym wieku, na ławkach, na 
ziemi i w przejściach. Niektórzy spali, większość z nich, mając pilne 
baczenie na tobołki, leżała lub kucała. Patrzyli tępo przed siebie. Janek 
zwrócił uwagę, że tłumy te były zazwyczaj milczące, nawet jeśli znajdowały 
się wśród nich małe dzieci.
  - Ujarzmieni lub zmęczeni - rzucił w kierunku Platera.
  - Prawdopodobnie i jedno, i drugie, Jasiu. Przypatrz się uważnie ich 
twarzom! Ani śladu uśmiechu... i widzisz, jacy są wychudzeni.
  - Chodźmy porozmawiać z nimi - zaproponował Janek.
  - Myślę, że byłoby to niemądre - powiedział Plater. - Spójrz za siebie
  - szybko dodał.
  Janek odwrócił głowę i znalazł się twarzą w twarz z rosyjskim 
strażnikiem, który, wykonując ruch karabinem, rozkazał im pośpieszyć się z 
wodą i zabierać się z powrotem do pociągu.
  - W tym cały kłopot, Jasiu - zauważył Plater w powrotnej drodze.
  - Nie zobaczymy wiele ich życia w ten sposób, co?
  - Prawie wcale. Na pewno nie z bagnetem tak blisko tyłka - odpowiedział 
Janek.
  - Może lepiej tego nie widzieć.
  - Plater, nie rozumiem - powiedział z gniewem Janek. - Powiedz, dlaczego 
wszystko wydaje się tutaj takie bez życia. Ani śladu śmiechu, rozmowy... 
zabawy, do diabła! Wydaje się, że tutejsze życie pozbawione jest radości... 
Brak mu... Brak...
  - Brak mu ducha - zakończył za niego Plater.
  Sytuacja w wagonie towarowym pogarszała się coraz bardziej. Większa część 
jedzenia, które ludzie zabrali ze sobą, została zjedzona. Niehigieniczne 
warunki i brak przyrządów do gotowania spowodowały epidemię biegunki, 
szczególnie wśród dzieci. Nadmierne zagęszczenie, głód, pragnienie, płacz 
dzieci i straszny odór czyniły życie nie do zniesienia. W trzecim tygodniu 
podróży zmarło czworo dzieci i troje ludzi starszych. Czasami zdarzało się, 
że pociąg, po długotrwałych manewrach, stawał z dala od miasta i tkwił tam 
całymi dniami.
  Janek zaczął bardziej uważnie obserwować innych pasażerów. Zauważył, że 
ludzie zaczynali tworzyć kliki; "selekcja naturalna", jak filozoficznie 
stwierdził Plater.
  Niższą pryczę po prawej stronie zajmowało ośmioro dorosłych i dwóch 
kilkunastoletnich chłopców. Grupa ta zdominowana była przez krzepką, 
czterdziestoletnią kobietę, którą Plater nazwał ciotką Gryzeldą. Ta 
muskularna niewiasta, z włosami jak słoma i twarzą psa boksera, przejęła 
nie podlegające dyskusji dowodzenie nad swoją pryczą i usiłowała rozszerzyć 
dominację na cały wagon.
  - Czy może ktoś powiedzieć temu plugawemu kmieciowi, żeby zakrył dupę - 
krzyknęła, wskazując na starego człowieka. - Ty, tam! Tak, tak! Ty, ten 
gruby. Jak musisz srać, to rób to w nocy, żebyśmy nie musieli oglądać 
twojej tłustej dupy - rozdarła się na tęgiego mężczyznę, który miał 
szczególnie dużo kłopotów z czworgiem małych dzieci. - Musisz się drapać po 
jajach tak jawnie? - wymyślała Platerowi, który uległ pladze wszy. - Co tu 
się dzieje? Brak kultury! Nikt tu nie ma odrobiny kultury.
  Plater poczuł się urażony, a jednocześnie rozbawiony. - Muszę 
zaobserwować, czym się różni jej sposób srania - szepnął Jankowi do ucha.
  Prycza powyżej, po lewej stronie znajdowała się pod komendą wysokiego, 
czarnobrodego mężczyzny zwanego Rene. Rene, urodzony we Francji z 
rodziców-Polaków, był górnikiem, który na rok przed wybuchem wojny 
postanowił wyemigrować do Polski. - Chciałem żyć w kraju, z którego 
pochodzą moi rodzice - powiedział Jankowi - ponieważ, widzisz, chociaż 
urodziłem się we Francji, mówiłem po polsku, przestrzegałem polskich 
tradycji, czytałem po polsku i zawsze chciałem mieszkać w Polsce.
  - Żałujesz, że przeniosłeś się do Polski? - zapytał Janek.
  - Cóż, przeżyliśmy w Polsce wspaniały rok. Kupiliśmy dom i 20 hektarów 
ziemi i wszystko było dobrze - wskazał ręką wokół siebie - aż do tej pory!
  W nocy minęli Moskwę i, mimo starań, Jankowi nie udało się dostrzec nic 
więcej poza rzędem chat z okrąglaków.
  - Prawdopodobnie zaledwie otarliśmy się o przedmieścia - wyjaśnił Plater.
  Rano zaczęli ponownie spekulować na temat miejsca ich przeznaczenia.
  - Plater, skoro jesteś taki sprytny, powiedz, dokąd jedziemy - zapytał 
jeden z mężczyzn. Nie lubił Platera i stale usiłował mu to pokazać.
  - Ponieważ minęliśmy zeszłej nocy Moskwę - zaczął Plater głosem 
wykładowcy - należy ustalić kierunek. Jak będziemy znali kierunek, łatwo 
będzie ustalić cel podróży.
  - Sprytnie, co? - drwił mężczyzna. - A jak mamy to zrobić?
  - Janek poda nazwę najbliższego miasta, a resztę zostawcie mnie.
  Janek poszedł do swojego punktu obserwacyjnego, podczas gdy mężczyźni 
czekali zgromadzeni wokół pieca.
  - Widzicie - Plater dalej uświadamiał grupę mężczyzn przy piecu - jeżeli 
za Moskwą skręcimy na północ, to znaczy, że jedziemy na daleką północ 
Związku Sowieckiego, do tajgi. Jeśli tak, to będziemy pracować w lesie.
  - A co, jeśli pojedziemy prosto na wschód? - zapytał inny mężczyzna.
  - Wtedy będziemy pracować w kopalniach soli lub węgla na Kołymie, na 
rosyjskim Dalekim Wschodzie, albo pomagać Rosjanom w budowie kolei 
transsyberyjskiej.
  - Pięknie, bardzo podniecające - skomentował ktoś oschle.
  - Jeżeli jednak - ciągnął niewzruszenie Plater - pociąg skręci na 
południowy wschód, wtedy, bracia, będziemy pracować w kołchozach w 
Kazachstanie lub kopać rowy nawadniające w Uzbekistanie.
  - Gdzie, do diabła, jest Uzbekistan? - zapytał ktoś.
  - W rejonie Morza Kaspijskiego - Plater był w swoim żywiole.
  - Może opowiadasz same bzdury - wykrzyknął ktoś, komu nie podobały się 
widoki na przyszłość roztaczane przez Platera. - Może będziemy pracować w 
fabrykach, produkować amunicję, żywność...
  - Nie, mój drogi kolego! Oni potrzebują górników, drwali i robotników do 
pracy na polach; wszystko to za darmo, oczywiście.
  - Za darmo? - wyrwało się ciotce Gryzeldzie, która siedziała 
nadspodziewanie cicho. - Za darmo? Po moim trupie! Dlaczego miałabym 
pracować za darmo dla tych zawszonych Rosjan? Ja musiałam płacić mojej 
służbie, więc teraz oni powinni płacić mnie!
  - Równie dobrze może to być i po twoim trupie - zauważył stary człowiek 
siedzący niedaleko latryny. - A jeśli chodzi o twoje płacenie służbie, to 
dawałaś im gówniane pieniądze, złotówkę na dzień.
  - Te lenie nie warte były ani grosza więcej!
  - Wołogda! - wykrzyknął Janek. - Mijamy właśnie miasto Wołogda!
  - Acha! - powiedział Plater. Głowy wszystkich zwróciły się w jego 
kierunku. Plater, czując swoją ważność, nie śpieszył się z odpowiedzią.
  - Wydaje się, że skręcamy prosto na północ.
  - Jednak tajga.
  - Tak, wygląda na to, że tajga - zgodził się Plater.
  Przystanki stawały się coraz częstsze. Janek zauważył, że coraz bardziej 
gęstniały lasy. Stacje kolejowe założone były drewnianymi okrąglakami, 
deskami i kłodami.
  Dostarczano ludziom dużo wody, lecz brak jedzenia dawał się coraz mocniej 
we znaki. Żołnierze rozdzielali żywność od przypadku do przypadku. Zmarło 
dwoje kolejnych ludzi, a ich ciał pozbyto się z wagonu bardzo szybko. 
Pociąg toczył się dalej. Zdrowie dziadków Janka pogarszało się; nawet z 
pomocą wnuków z ledwością mogli zejść z pryczy.
  Dwudziestego siódmego dnia podróży pociąg zatrzymał się. Oprócz zwykłych 
czynności wykonywanych przez kolejarzy, walenia młotkami w koła pociągu, 
ludzie usłyszeli wiele innych głosów i rżenie koni. Niebawem żołnierze 
odryglowali drzwi i wszyscy ujrzeli chałupę z rosyjskim napisem 
"Pliesieck". Rozglądając się wokoło, spostrzegli kilka chat i tartak. 
Wszędzie pełno drewna, głównie krótkie okrąglaki i deski poukładane w 
długie rzędy. Stacja zatłoczona była końmi i saniami.
  Konie, niskie, o nadzwyczaj dużych łbach, porośnięte były gęstym futrem, 
a ich długie, włochate ogony omiatały ziemię. Sanie miały konstrukcję 
złożoną z dwóch wysoko uniesionych z przodu płóz, połączonych za pomocą 
dwóch poprzecznych belek. Podtrzymywały one umieszczoną pośrodku niską, 
wyglądającą na bardzo niewygodną platformę. Woźnice byli tak okutani w 
palta, futrzane czapy i poowijani w mnóstwo szmat, że z trudem dawało się 
stwierdzić, że to istoty ludzkie.
  Więźniowie dostali rozkaz opuszczenia wagonów i zajmowania po czterech 
miejsc na saniach. Janek zadbał o to, aby jego rodzina jechała razem na 
jednych saniach, a on sam wyruszył z trzema innymi pasażerami na drugich.
  Rozpoczęli podróż po śliskiej, wygładzonej przez sanie drodze, 
prowadzącej prosto do wielkiego lasu. Zimno było tak przejmujące, że mimo 
starej futrzanej czapki, uszy zaczęły Jankowi przemarzać, a stopy drętwieć.
  - Dokąd jedziemy? - spytał woźnicę.
  Nie było odpowiedzi. Janek pomyślał, że może jego rosyjski jest 
niezrozumiały, więc powtórzył pytanie. Mężczyzna zwrócił głowę w stronę 
Janka, ściągnął z twarzy szmatę i powiedział: - Nie ponimaju.
  Twarz mężczyzny miała żółtawy odcień i wydatne, mongolskie rysy. "On 
pewnie nie mówi po rosyjsku" - pomyślał Janek.
  - Dawaj, dawaj! - krzyknął woźnica, bezlitośnie smagając konia batem. 
Mroźny wiatr zapierał Jankowi dech. Po sześciu godzinach jazdy droga 
skręciła w prawo, zrobiła zakole i sanie zajechały na polanę. Pośrodku 
znajdowała się grupa baraków. Późne, popołudniowe słońce skrzyło się na 
pokrytych śniegiem dachach. Z kominów unosił się wysokimi kolumnami dym, 
biały na tle szarego nieba. Kiedy więźniowie podjechali bliżej, zobaczyli, 
że drewniane budynki były bardzo prostymi konstrukcjami podobnymi do 
pudełek. Wyglądało na to, że obóz ogrodzony jest wysokim, drewnianym 
płotem. Brama stała otworem, przygotowana na przyjęcie zmęczonych więźniów, 
a ponad nią znajdowały się niestarannie wymalowane słowa: "Kraj potrzebuje 
drewna. Witajcie w Obozie Pracy Nuchto-Ozjero".
  Sanie powoli jechały dalej, aż dotarły do miejsca, które, wyglądało na 
prostokątny plac. Janek rozglądając się ciekawie dokoła, dostrzegł dużo 
drewnianych baraków skupionych wokół placu. Większość z nich miała kształt 
prostokąta, były długie i wąskie. Poza więźniami i woźnicami, nikt się nie 
pojawił. Woźnice zaprowadzili ich, rodzina po rodzinie, do przydzielonych 
baraków. Jeden z woźniców, trzymający w ręku listę, wywołał nazwisko 
Dąbrowskich i Taborów. Po dokładnym sprawdzeniu wszystkich po kolei, 
rozkazał im iść za sobą. Janek miał nogi tak zdrętwiałe z zimna, że chodził 
z wysiłkiem. Głęboki śnieg jeszcze bardziej utrudniał marsz. Choć 
kieszonkowy zegarek, który udało się mu zabrać z Polski, wskazywał dopiero 
czwartą, panowała już zupełna ciemność. Przyznano im jeden pokój w baraku 
numer 18. W pokoju panował mrok, z wyjątkiem kręgu światła ze słabo palącej 
się lampy umieszczonej blisko pieca na drewno, stojącego pośrodku 
pomieszczenia. W piecu palił się ogień, wydzielając miłe, zachęcające 
ciepło. Wyglądem pokój przypominał wagon towarowy, chociaż był mniejszy; 
miał drewniane prycze, wszystkiego cztery, i nawet taki sam piec. Łóżka 
pokrywała półzgniła, szorstka, ostra trawa.
  Cała rodzina, usiłując rozgrzać zmrożone ręce i nogi, zgromadziła się 
wokół pieca. Janek zauważył stertę drewna i poukładał pnie w taki sposób, 
żeby mogli na nich usiąść. Nikt nic nie mówił. Chłopiec dostrzegał 
wyczerpanie dziadków i sióstr. On sam był zmęczony, głodny i zmarznięty. 
Siedząc tak koło pieca, czuł się zdrętwiały na ciele i duchu. Doświadczenia 
ostatnich kilku tygodni przyprawiały go o chęć płaczu i krzyku z rozpaczy, 
ale w jakiś sposób czuł, że przetrwanie rodziny będzie ogromnie zależało od 
jego zachowania. "Janek będzie kimś" - przebiegły mu przez myśl zasłyszane 
kiedyś słowa. "No, tak, może będę musiał kimś być, aby tu przeżyć...". Jego 
bladoniebieskie oczy spoczęły na piecu, jakby spodziewał się od niego 
jakiegoś natchnienia.
  - Czy zostało nam coś do jedzenia? - zapytał Janek, przerywając 
milczenie.
  - Nie, dziecko - odpowiedziała babka.
  Zamknął oczy i wyobraził sobie, że to tylko zły sen i że jak się obudzi, 
będzie się znajdował w domu. "Muszę coś zrobić" - pomyślał. "Robienie 
czegokolwiek lepsze jest od siedzenia i rozpaczania". Podniósł się 
ociężale. Biorąc babkę za ramię, delikatnie lecz stanowczo ponaglił ją do 
położenia się na dolnej pryczy. Sięgnął do jednego z tobołków leżących na 
podłodze i znalazł w nim stary koc, który, pomyślał, że może jej służyć za 
prześcieradło na łóżko. Zrobił to samo z dziadkiem, ułożywszy go na starej, 
pomiętej koszuli. Następnie odwrócił się w stronę sióstr i zastał je 
śpiące. Wyglądały jak dwie zbyt dużych rozmiarów lalki.
  Z łzami toczącymi się po policzkach siedział przy piecu jeszcze przez 
długi czas. Barak był cichy, tylko wiatr wył na zewnątrz. Wiał z ogromną 
siłą; cały budynek trząsł się od jego podmuchów. Jankiem wstrząsnął 
dreszcz; czując, że robi mu się zimno, powlókł się do swojej pryczy. 
Dopiero wówczas zdał sobie sprawę, że dla niego nie zostało już miejsca. 
Rozłożywszy na ziemi palto, położył się obok pieca i prawie natychmiast 
zasnął.
  Spał zaledwie krótką chwilę, gdy obudziło go dziwne swędzenie na całym 
ciele. Poderwawszy się, chwycił lampę, aby znaleźć powód. W jego palcie 
mrowiło się od czerwonych pluskiew. Podnosząc lampę, zobaczył, że ściany i 
podłoga były także pokryte czerwonymi, wolno łażącymi owadami. Wypełniło go 
obrzydzenie. Słyszał o pluskwach, nawet je kiedyś widział, ale nie były 
takie wielkie i nie aż w takiej ilości. Zbliżył się z powrotem do pieca, 
mając zamiar nie zmrużyć oka. Jednakże zmęczenie wzięło górę i wkrótce 
zapadł w niespokojny sen.
  Choć po przyjeździe polscy więźniowie widzieli tylko woźniców, w obozie 
znajdowali się także inni ludzie. "Nowi" nie mieli pojęcia o tym, że 
znajdują się pod obserwacją. Z ciemnych baraków, przez okna, spoglądały na 
nich setki oczu, ciekawych i podekscytowanych. Należały do około trzystu 
rosyjskich więźniów, przebywających tu zazwyczaj w gronie rodzin jak oni 
sami, oraz, sporadycznie samotnych mężczyzn i kobiet. Niektórzy z nich 
trafili tu niedawno, inni przebywali już od lat. Byli nawet tacy, którzy 
urodzili się w obozie.
  
  
  * 
  
  
  Więźniów obserwował także towarzysz Iwan Wasiljewicz Kowalenko, komisarz 
polityczny Obozu Pracy Nuchto-Ozjero. Gdyby polscy zesłańcy widzieli jego 
oczy, dostrzegliby, iż w przeciwieństwie do oczu innych ludzi były wrogie, 
zimne i kalkulujące. Małe, prawie zupełnie ukryte za fałdami skóry, 
świdrującym wzrokiem zdawały się wdzierać do duszy ludzkiej, szczególnie 
człowieka, którego uważał za nieprzyjaciela. Oczy stojącego przy oknie 
komisarza lustrowały tłum polskich więźniów przechodzących obok jego 
baraku. Celowo, aby nic nie umknęło jego uwadze i nie zwracając uwagi na 
nieprzyjemny dotyk zimnego okna, rozpłaszczył zadarty nos na szybie.
  - Popatrz na tych zgniłych kapitalistów - powiedział szeptem do samego 
siebie. - Spójrz, jak są ubrani w eleganckie płaszcze, modne buty i 
kolorowe kapelusze... tfu! - splunął, wygładzając swój wyświechtany płaszcz 
koloru błota. Płaszcz był za długi jak na jego pulchną, niską postać i 
nieledwie dotykał ziemi. To go szczególnie denerwowało, ponieważ, gdy 
wychodził na zewnątrz, dół szynela stawał się nieuchronnie mokry.
  - Zobaczymy, jak ci polscy panowie poradzą sobie tutaj ze śniegiem!
  - mruknął głośno. - Szczególnie w ich krótkich paltach - roześmiał się 
bez humoru. Nienawidził śniegu i zimna. Tak naprawdę, to nie cierpiał całej 
przeklętej Syberii. Znajdował się w Nuchto-Ozjero zaledwie od dwóch 
tygodni, a już nienawidził tego miejsca. "To Nuchto to z całą pewnością nie 
jest Odessa". Zauważył, że reszta polskich więźniów znikła z pola jego 
widzenia, a woźnice podążali w stronę bramy i Pliesiecka. Odszedł od okna i 
wszedł do małej kuchni, gdzie nalał sobie dużą szklankę wódki. Jego myśli 
krążyły wokół rodzimej Odessy, gdzie do niedawna był funkcjonariuszem 
policji. Męczyło go to mocno, ponieważ, jako człowiek ambitny, chciał mieć 
więcej władzy i uznania. A tu nie otrzymywał ani jednego, ani drugiego. 
"Inni, mniej wybitni ludzie dostawali awanse i uznanie, a ty masz dużą 
figę, Iwanie Wasiljewiczu". Za jego plecami zwierzchnicy nazywali go 
ciemnym mużykiem i dawali mu polecenia wykonania najbrudniejszych robót. 
Współpracownicy z policji, a szczególnie gruba Natasza, wołali na niego 
"świnia". "Bladź", pomyślał, spluwając w kąt kuchni. "A obywatele? - 
popijał wódkę, aż dotarł do dna szklanki. Gardzą mną i boją się mnie". To, 
że się go bali, było zrozumiałe. Według filozofii komisarza, obywatele 
powinni się bać policji, bo inaczej jak, do diabła, będą przestrzegać 
prawa?
  Ale bolało go mocno, że ludzie nim pogardzali. Dlaczego? Z powodu braku 
wiedzy? Wrogości do systemu, którego strzegł? "Ktoś musi stać nad nimi z 
batem" - mruknął, nalewając sobie drugą szklankę wódki. "Dlatego mnie tu 
przysłali, do chłostania tych kapitalistycznych Polaczków. Dali mi awans, 
zanim mnie tu przenieśli!" - roześmiał się gorzko. "Przeklęty awans. 
Pachnie mi to bardziej zsyłką. Tfu! - splunął znowu. Sprawiedliwość, co?"
  Zauważywszy, że butelka wódki opustoszała, westchnął i poszedł do łóżka. 
Pluskwy, jakby na niego czekając, natychmiast zaatakowały. Kręcąc się i 
wiercąc, przeklinał władze za danie mu awansu na komisarza policji i 
Polaków, których będzie musiał pilnować.
  Podczas, gdy Iwan Wasiljewicz zajęty był obserwacją polskich więźniów z 
baraku numer 2, jego zwierzchnik, Aram Wisarjanowicz Zukwili obserwował ich 
z baraku numer 1. Zukwili był wysokim, szczupłym mężczyzną z czupryną 
zwichrzonych, czarnych włosów. Wyglądem przypominał sępa ze swą wąską, 
podłużną głową, zapadniętymi policzkami i orlim nosem. Jego powierzchowność 
cokolwiek łagodziły duże, ciemnoniebieskie oczy. Podobnie jak Iwan 
Wasiljewicz, Aram Wisarjanowicz przybył do obozu niedawno. Odwrotnie niż 
Wasiljewicz, który awansował, Zukwili został nie tylko zdegradowany, lecz 
także zesłany na Syberię. W Tbilisi, stolicy Gruzji, gdzie zajmował wysokie 
stanowisko w policyjnej hierarchii, pewnego dnia powiedziano mu po prostu, 
że wyjeżdża na Syberię jako komendant lub jako zesłaniec.
  - Na Sybirze albo nauczycie się, towarzyszu, jak zostać dobrym komunistą, 
albo zemrzecie - stwierdził zwierzchnik.
  - Ale dlaczego? Co ja złego zrobiłem, towarzyszu? - zapytał Zukwili.
  - Jesteście za miękki. Musicie się nauczyć być twardszym, silniejszym, a 
przez to lepszym komunistą, towarzyszu.
  Więc znalazł się tu i przyjmował polskich zesłańców, zamiast zostać 
szewcem, jak mu często doradzała matka. On oponował, mówiąc, że jest to 
zajęcie dla chłopów, na co ona odpowiadała: "Jest bezpieczniej, synu, być 
szewcem niż komisarzem policji".
  "Może powinienem był jej posłuchać. Może ona jednak miała rację". 
Popatrzył na zesłańców przechodzących obok okna i jego wzrok spoczął na 
butach mężczyzn. "Dobra skóra" - pomyślał. "Pewnie jest też miękka". Nigdy 
wcześniej nie spotkał Polaków, lecz wiele o nich słyszał. W szkole, do 
której chodził, nauczyciele opowiadali o Polakach same złe rzeczy. 
Przezywali ich "pasożytami", "paniczykami", "wyzyskiwaczami biednych" i 
"wrogami ludu pracującego". Jednakże w domu, gdy podejmowano temat Polaków, 
słyszał inne opinie: "dzielni ludzie", "kochający wolność jak Gruzini" i 
"przyjacielscy".
  - Wkrótce sam zobaczę, jacy oni naprawdę są - mruknął. - Ciekaw jestem, 
co myśli o nich ten skurwysyn Iwan Wasiljewicz. Zdenerwował się na myśl o 
zastępcy. "Jestem pewien, że już węszy tym swoim azjatyckim nosem z 
nadzieją, że znajdzie szpiega wśród nowo przybyłych. O czymkolwiek myśli, 
nic dobrego z tego nie wyniknie, tylko kłopoty. Kłopoty dla mnie. Dwa 
tygodnie wystarczyły, abym zobaczył, jaki z niego szuja. Jego ciągłe 
insynuacje, pytania na temat mojej przeszłości, mojej opinii o Stalinie - 
wszystkie zadawane w pozornie przyjacielski i w tak bezwstydnie przymilny 
sposób, że chce się od tego rzygać. Muszę się go w jakiś sposób pozbyć - 
pomyślał - albo on pozbędzie się mnie". Poczuł się zmęczony na myśl o 
narastającym konflikcie. Ziewając szeroko, postanowił pójść spać.
  Trzysta metrów dalej, na skrzydłach dwóch budynków zbrojowni, stał barak 
numer 4. Mieścił biura obozu, mały sklep i piekarnię. Przy oknie piekarni 
stali dwaj mężczyźni, jedząc dymiący, czarny chleb.
  - Oto wasi robotnicy, Mikołaju Dawidowiczu - powiedział jeden z nich, 
wskazując ręką na polskich więźniów. Jego siwe włosy, zgarbiona sylwetka i 
drżący głos sugerowały podeszły wiek.
  - Rzeczywiście robotnicy - odpowiedział z przekąsem Mikołaj Dawidowicz. - 
Prawie same staruszki i dzieci. Jak ja, do diabła, wyrobię normę tymi... 
tymi dziećmi? - strzyknął śliną.
  - To wy jesteście kierownikiem. To wasz problem; wiecie, ja jestem tylko 
piekarzem.
  Tydzień wstecz Mikołaj Dawidowicz był kierownikiem tartaku w Pliesecku, 
gdzie się urodził i wychował. W krótkim powiadomieniu powiedziano mu, aby 
spakował się i przeprowadził do Nuchto-Ozjero, gdzie miał nauczyć polskich 
zesłańców, "na czym polega uczciwa, ciężka praca".
  Mikołaj Dawidowicz spędził ponad połowę swego 42-letniego życia w lasach 
tajgi, początkowo jako robotnik, potem nadzorca, aż wreszcie kierownik. 
Dobrze znał swoją robotę, więc dowiedziawszy się o nowym przydziale, 
zadawał stosowne pytania.
  - Ilu więźniów będę miał pod sobą? - zapytał zwierzchnika.
  - Tysiąc czterystu. Dodaj do tego naszych, jakichś trzystu ludzi.
  - Rozumiem. Ilu z tych tysiąca czterystu więźniów jest w wieku 
produkcyjnym?
  - Hmm... zaraz - urzędnik zajął się przez chwilę obliczeniem. Potem, 
podnosząc głowę, powiedział:
  - Biorąc pod uwagę, że wszyscy pomiędzy 16 a 70 rokiem życia muszą 
pracować, oceniam, że powinniście mieć 800 robotników.
  - A co z dostawami żywności? - zapytał Mikołaj Dawidowicz. Był 
człowiekiem praktycznym.
  - 400 gramów chleba na osobę pracującą, 200 gramów dla nie pracujących, 
zupa z kapusty raz dziennie i gorąca woda. I tak dostaniecie wykres, 
którego będziecie musieli się trzymać.
  - Długo nie przetrwają na takich racjach - zauważył Mikołaj Dawidowicz z 
niepokojem.
  - No, to umrą.
  - A co potem?
  - Potem Moskwa przyśle na ich miejsce nowych.
  - A co z ciepłą odzieżą? - naciskał Mikołaj Dawidowicz.
  - A co z tym, a co z tamtym? - wybuchnął urzędnik. - Dostaną to, co im 
damy! I jeszcze jedna rzecz, towarzyszu. Mają pracować sześć dni w tygodniu 
lub siedem w razie konieczności. Na przyszłą zimę musimy dotrzeć do tundry, 
albo wszyscy skończymy w kopalniach węgla Workuty. Nasi towarzysze w 
Moskwie już się z pewnością postarają, abyśmy się tam znaleźli.
  Mikołaja Dawidowicza, badawczo przyglądającego się przechodzącym obok 
piekarni więźniom, ogarnęło takie wzburzenie, że przestał na moment jeść 
chleb.
  - A gdzie są wszyscy ci przeklęci mężczyźni, Alosza? - wybuchnął.
  - Myślę, że w niemieckich więzieniach.
  - Lub w naszych.
  - Nieważne - wzruszył ramionami piekarz. - Tak, czy inaczej, to wasz 
problem.
  - Wasz problem, wasz problem! Gadacie dzisiaj jak papuga. Co się z wami 
dzieje? To jest też wasz problem. Jak myślicie, Alosza, skąd, do licha, 
dostaniecie wystarczająco dużo mąki na chleb, co?
  - Co za problem? Mniej mąki, mniej chleba; wiecie, że tak już kiedyś 
bywało.
  - Bez mąki nie ma chleba! - warknął Mikołaj Dawidowicz. Odwrócił się 
nagle na pięcie i wyszedł z piekarni.
  - Bez chleba nie ma pracy - cicho stwierdził Alosza. - Wtedy ty i ja 
zgnijemy w pudle, mój przyjacielu.
  
  Rozdział Iii
  
  Mimo pluskiew i nowego, nieznanego miejsca, Jankowi i jego rodzinie udało 
się trochę przespać pierwszej nocy. Rano obudziło ich głośne walenie w 
drzwi i ostre słowa po rosyjsku: "Dawaj, podnimajsia! Dawaj! Dawaj!"
  Ubrali się prędko, dzieci pomogły dziadkom i wyszli na zewnątrz w 
podbiegunową ciemność. Ogromny podwórzec zatłoczony był ludźmi. Pośrodku 
płonęło ognisko. Grupa rosyjskich urzędników, grzejąc ręce, otoczyła 
ognisko. Janek, ciągle na wpół rozbudzony, rozejrzał się dokoła. Tłum był 
nadzwyczaj milczący, oczekujący. Ciszę przerywały tylko sporadyczne 
kaszlnięcia, czyjeś chuchanie w dłonie lub podskoki dla rozgrzewki.
  Rosjanie odeszli od ogniska i zbliżyli się do tłumu.
  - Nazywam się Mikołaj Dawidowicz Tichanow - powiedział najwyższy 
wzrostem. - Jestem tutaj kierownikiem. Dzisiaj naszym zadaniem jest 
wyznaczenie pracy każdemu w wieku od szesnastu do siedemdziesięciu lat. 
Jeżeli znajdujecie się w tej grupie wiekowej, musicie pracować! Powtarzam, 
musicie pracować!
  "Dzięki Bogu, to wyklucza dziadków i Helenkę"- pomyślał Janek. Zarówno 
dziadek jak i babka mieli ponad siedemdziesiąt lat, a Helenka zaledwie 
jedenaście.
  - Pozostajemy my oboje - powiedział, zwracając się do Marysi. Ona 
uśmiechnęła się smutno, ale milczała.
  - Ci, którzy nadają się do pracy - ciągnął kierownik - będą dostawać 400 
gramów chleba dziennie. Ci poniżej szesnastego i powyżej siedemdziesiątego 
roku życia będą otrzymywać 200 gramów chleba na dzień. A zdolni do pracy, 
którzy odmówią jej wykonywania, nic nie dostaną! Nic! - zrobił pauzę, aby 
wszyscy zanotowali jego słowa w pamięci. - Musicie się nauczyć od dzisiaj, 
od teraz, że w państwie sowieckim kto nie pracuje, ten nie je. 
Zapamiętajcie, że zostaniecie tutaj aż do śmierci. Tu jest teraz wasz dom!
  Mikołaj Dawidowicz stał w otoczeniu innych urzędników obozu. Wszyscy 
odziani byli w grube kufajki, duże, futrzane czapy, ocieplane spodnie i 
walonki. Przedstawiono ich jako nadzorców lub brygadzistów od różnych 
rodzajów robót, takich jak: ścinanie drzew, zwózka, ciesielka i dostawy 
żywności.
  - A teraz - rozkazał kierownik - stanąć w kolejce do biura po przydział 
pracy.
  Kolejka była długa i posuwała się bardzo powoli. Aby nie zmarznąć, ludzie 
podskakiwali i uderzali się rękami po bokach.
  - Nie powinniśmy pracować dla tych łajdaków - Janek usłyszał czyjeś 
słowa.
  - Nie? Chcesz umrzeć z głodu? - odpowiedział ktoś inny.
  Na Janka przyszła kolej koło południa. Wszedł do obozowego biura i 
zobaczył czterech urzędników siedzących za długim stołem. Przed każdym z 
nich leżał ołówek i notatnik. Jeden z mężczyzn wydał się Jankowi 
szczególnie antypatyczny. Był gruby, łysy i miał mały, płaski nos. 
Najbardziej jednak zaniepokoiły Janka jego oczy. Niewielkie, niewzruszone, 
wydawały się przewiercać go na wskroś. Chłopak poczuł ucisk w gardle. 
Mężczyzna, wyczuwając jego lęk, uśmiechnął się krzywo, co jeszcze bardziej 
pogłębiło strach i niechęć Janka.
  Urzędnicy, sprawdziwszy z grymasem rozczarowania mięśnie chłopaka, 
zanotowawszy jego nazwisko i wiek na liście leżącej przed nimi, 
przeznaczyli go do brygady zwózki drewna. Janek nie rozumiał wymuszonych 
uśmiechów urzędników, ani spojrzeń, które między sobą wymieniali.
  Później dowiedział się, że urzędnicy, przydzielając komuś pracę, 
posługiwali się ustalonymi kryteriami. Plater, który próbował zanalizować 
ten system, powiedział mu, że Rosjanie najbardziej nienawidzili więźniów 
odznaczających się wykształceniem. Uważali ich za pasożyty, pijawki, 
produkt systemu kapitalistycznego wymagający reedukacji za pomocą ciężkiej, 
fizycznej pracy. Plater, który umiał pisać i czytać po rosyjsku, i był 
ogólnie dobrze wykształcony, został przeznaczony do brygady drwali, 
podczas, gdy Białorusinowi, będącemu w Polsce gajowym z zaledwie czterema 
ukończonymi klasami, wyznaczono pracę w biurze. Ciotka Gryzelda nie tylko 
podawała, że ma wykształcenie wyższe, lecz także, że przed wojną miała 
służbę; stąd stała się kwintesencją wszystkiego, czym pogardzali Rosjanie. 
Wyznaczono ją do pracy w kamieniołomach - jednej z najcięższych prac w 
obozie.
  Do pracy w kamieniołomach przeznaczono dwadzieścia osiem kobiet. 
Wszystkie oprócz jednej były Polkami, żonami polskich właścicieli 
ziemskich, nauczycielkami lub urzędniczkami, a dwie lekarkami. Urzędnicy 
obozowi nazywali je "pijawkami".
  - Teraz zapłacą za wyzyskiwanie klasy robotniczej - mówili urzędnicy. - 
Muszą zostać zreedukowane... lub umrą.
  "Pijawki", odmiennie niż ich chłopskie odpowiedniczki, były nienawykłe do 
ciężkiej pracy fizycznej i uciążliwej pogody. Ich drogie zimowe płaszcze, 
doskonale uszyte, okazały się o wiele za lekkie na minusowe temperatury i 
zimne, północne wiatry, a eleganckie, dopasowane obuwie, nadające się do 
tańca - bezużyteczne na syberyjską zimę.
  Rosyjski nadzorca bardzo prędko zdał sobie sprawę, że tylko jedna trzecia 
z nich mogła zaledwie unieść kilof lub łopatę, nie mówiąc już o rozbijaniu 
i przesypywaniu kamienia. - To nie ma znaczenia - powiedział urzędnik 
obozowy, któremu poskarżył się nadzorca. - Zostały przeznaczone na 
wymarcie... My i tak nie potrzebujemy tego kamienia.
  Początkowo kobiety odmówiły wykonywania pracy, rozpaliły ognisko i 
usiadły wokół niego zwartym kręgiem, śpiewając polskie pieśni.
  - Po co? I tak tu wymrzemy - mówiły.
  Na ciągłe rozkazy i przekleństwa nadzorcy odpowiadały tym większą liczbą 
śpiewanych pieśni.
  - Zdechniecie z głodu, wy polskie kurwy! - wrzeszczał na nie. - Wieczorem 
nie dostaniecie ani grama chleba!
  - Zamknij swoją plugawą mordę, ty barbarzyńco! - odkrzyknęła jedna z 
nich. - Zabierz nas z powrotem do Polski, ty zawszony bolszewiku!
  Tego wieczora wstrzymano im wydawanie racji chleba. Słabły z dnia na 
dzień i niektóre musiały być siłą wywlekane z baraku przez ludzi NKWD.
  Trzeciego dnia ciotka Gryzelda zwróciła się do całego oddziału.
  - Siostry, barbarzyńcy sowieccy zamorzą nas na śmierć. Ale my musimy 
walczyć o przetrwanie tak długo, jak damy radę. Musimy zacząć pracować. 
Wytrwamy!
  Mówiąc to, podniosła kilof i zaczęła nim uderzać w ogromną skałę. Kobiety 
poszły za jej przykładem, niektóre z ociąganiem, inne z zadziwiającym 
zdecydowaniem. Wkrótce dłonie Gryzeldy spłynęły krwią, ścierpły jej nogi i 
plecy, lecz nie przerywała pracy aż do końca dnia.
  I w taki sposób, dzień po dniu, wszyscy w obozie widzieli procesję 
wynędzniałych, powłóczących nogami kobiet, jak dźwigając swoje kilofy i 
łopaty, chodziły w tę i z powrotem między obozem a kamieniołomami. Ci, 
którzy zadawali sobie trud policzenia ich, zauważyli, że spośród dwudziestu 
ośmiu kobiet wyznaczonych do tej pracy, wkrótce do baraków powracało 
dwadzieścia, w kilka tygodni później zaledwie siedemnaście, potem 
trzynaście... osiem...
  Aż pewnego poranka pozostała tylko ciotka Gryzelda. Stopy biedaczka miała 
omotane szmatami i obwiązane sznurkiem. Płaszczowi brakowało jednego 
rękawa, reszta jej ubrania była w strzępach. Przez dziury w bawełnianych 
spodniach przezierały kościste kolana. Widziano, jak wlokąc za sobą kilof 
czołgała się w stronę kamieniołomów. W kilka godzin później przyniesiono ją 
zamarzniętą na śmierć.
  
  
  * * *
  
  
  Pod koniec pierwszego dnia w obozie wszyscy zesłańcy mieli przypisane im 
roboty, które, choć nie tak mordercze jak łupanie kamienia, były dla 
większości o wiele za ciężkie.
  Tego wieczora, gdy Janek siedział przy piecu, leżący na pryczy dziadek 
przywołał go do siebie. Chłopak zerwał się z kłody, którą zajmował, i 
stanął przed starcem.
  - Jasiu, chcę z tobą porozmawiać o czymś, co mnie gryzie - powiedział 
cicho dziadek. - Twoja babka i ja jesteśmy już starzy i Bóg jeden wie, że 
nie pożyjemy na tyle długo, by ujrzeć jeszcze Polskę.
  - Nie, dziadku! - wykrzyknął Janek, lecz dziadek uciszył go gestem dłoni.
  - Wy, dzieci, musicie przetrwać - ciągnął. - Mam przeczucie, że tylko 
najsilniejszym uda się przeżyć. Najsilniejszym i najsprytniejszym. Zawsze 
wiedziałem, że jesteś sprytniejszy od innych chłopaków w twoim wieku, 
wierzę, że dasz sobie radę i będziesz opiekować się siostrami. Rozumiesz, 
że jesteś już mężczyzną?
  - Co mam robić, dziadku?
  - Naucz się, jakim sposobem udało się tutaj przeżyć Rosjanom... 
Zaprzyjaźnij się z nimi... dowiedz się jak najwięcej.
  - Dobrze, dziadku - obiecał Janek.
  
  
  * * *
  
  
  Był w obozie siedemdziesięcioletni ukraiński zesłaniec o imieniu Mikola. 
Janek otarł się o niego w obozowym biurze i zamienili kilka 
grzecznościowych słów po rosyjsku. Człowiek ten kilkakrotnie zrobił na 
chłopcu duże wrażenie. Na przekór wiekowi miał plecy proste jak trzcina. 
Siła fizyczna i pewność siebie promieniowały od niego samego, jego mocnych 
nóg i muskularnych ramion. Janek wiedział, że Mikola jest cieślą i ma 
przydział pracy w ogromnym, podobnym do obory pomieszczeniu, gdzie 
remontuje uszkodzone sanie. Janek nie mógł rozpocząć pracy, zanim nie 
zostaną naprawione jego sanie, więc postanowił odwiedzić Mikolę. Ten 
powitał go tak ciepło, jakby od dawna byli dobrymi znajomymi.
  - Usiądź, młody człowieku, usiądź.
  - Dziękuję. Mam na imię Janek.
  - Co mogę dla ciebie zrobić?
  - Czy moje sanie będą niedługo gotowe?
  - Tak, już są gotowe. Rozumiem, że to ty jesteś ten nowy zwozczik
  - powiedział Mikola. - Cóż, mam nadzieję, że będziesz się dobrze 
opiekował koniem, nie tak jak te urki.
  - Urki?
  - O, przepraszam. Zapomniałem, że jesteś tu nowy. Urki to kryminaliści, 
prawdziwi bandyci.
  - Czy władze obchodzą się z nimi gorzej niż z nami?
  - Nie! - gniewnie odpowiedział Mikola. - Są traktowani lepiej.
  - Ale dlaczego? Powiedzieliście, że to bandyci!
  - Pewnie, ale ich uważa się za mniej groźnych dla sowieckiej władzy niż 
ciebie.
  - Ja nie jestem groźny dla nikogo! - wykrzyknął Janek.
  - Może nie teraz, ale w przyszłości. Ty i tacy jak ty możecie zapytać o 
praworządność systemu sowieckiego. Urki nie zapytają. Mówiąc politycznie, 
oni są lojalnymi obywatelami Związku Sowieckiego.
  - Czy są teraz w obozie urki, Mikola?
  - Tak, jest ich trzech i lepiej trzymaj się od nich z daleka, malczik.
  - A czy w Związku Sowieckim jest dużo więźniów? - spytał Janek.
  Mikola zaśmiał się z goryczą. Sciszając głos prawie do szeptu, zapytał:
  - Słyszałeś kiedyś o Gułagu?
  Janek potrząsnął przecząco głową.
  - Powiadają, że teren Gułagu rozciąga się od półwyspu Kola na zachodzie 
aż do Kamczatki na wschodzie - całych dziesięć tysięcy kilometrów. I cały 
pełen jest obozów takich jak ten i o wiele gorszych. Niektórzy nazywają go 
po prostu "Sybir".
  - Kto go tak nazywa?
  - Jak to kto? Więźniowie. W ciągu moich czternastu lat w obozie spotkałem 
tu wielu z nich. Niektórzy zostali przesłani z Kołymy, inni z Nowej Ziemi, 
Workuty, półwyspu Tajmir, doliny Peczory i innych części Gułagu.
  - Jak wielu z nich przesyła się do takich obozów?
  - Tutaj nikt nie wie dokładnie, ilu zostało wywiezionych na Sybir, ale 
słyszałem, że samych Ukraińców jest sześć milionów.
  Siedzieli w milczeniu. Po chwili Mikola podjął opowiadanie.
  - Stąd też przesłali tam paru więźniów - szepnął. - Potem wszelki słuch o 
nich zaginął.
  Następnego dnia powiedziano Jankowi, żeby zgłosił się do stajni, gdzie 
nadzorca miał mu przydzielić konia do sań. Nadzorcą stajennym była Olga 
Stepanowna Kolow, której zła sława dotarła już do jego uszu.
  Wydawało się, że zastał ją w najmniej odpowiednim momencie. Sprawiała 
właśnie lanie jednemu z woźniców za kradzież owsa.
  Janek nigdy wcześniej nie widział kobiety bijącej mężczyznę, i to 
dorosłego. Ani też nie widział nigdy tak wysokiej i muskularnej kobiety. 
Grube ubranie, które miała na sobie, jeszcze bardziej podkreślało jej 
rozmiary. Jej twarz, czerwona ze złości, była jak księżyc w pełni. Biła, 
trzymając go za stopy tak, że jego wąsy zwisały absurdalnie.
  - Jej Bohu, ne budu łze kral - krzyczała ofiara.
  - Ty mysi pomiocie! Ty dupo wołowa! Ty... ty wypierdku mamuta!
  - Janek nie mógł uwierzyć własnym uszom. Marta, jego sąsiadka z wioski, z 
językiem tak plugawym jak u niejednego mężczyzny, była aniołem w porównaniu 
z tą odpychającą kobietą.
  Olga Stepanowna nie przerywała bicia mężczyzny po tyłku, używając do tego 
celu prawej ręki. Ofiara, widząc Janka, zaczęła wrzeszczeć.
  - Ratunku! Ratunku! Na miłość boską, ratunku!
  Uświadamiając sobie, że nie są sami, Olga Stepanowna postanowiła opuścić 
mężczyznę na ziemię. Ten natychmiast pierzchnął ze stajni, wyjąc jak 
zraniony pies. Janek, otworzywszy szeroko usta, stał nic nie mówiąc.
  - Czego? - zagrzmiała w jego kierunku.
  - Ja, ja.... - jąkał się.
  - Ty czego?
  - Przyszedłem po konia.
  Olga Stepanowna przyjrzała mu się z pogardą od stóp do głów.
  - Konia? Po co ci koń, Polak? No, po co?
  - Do pracy - odpowiedział Janek potulnie.
  - Do pracy, co? - powtórzyła, ponownie na niego spoglądając.
  - A gdzie są twoje papiery?
  Janek podał jej otrzymany w biurze obozowym kawałek papieru z napisanym 
na nim imieniem konia.
  - Czudak? - wrzasnęła przeczytawszy kartkę. - To oni nie wiedzą w tym 
zasranym biurze, że Czudak nie chce pracować?
  - Nie chce? - powtórzył z zakłopotaniem Janek. - Jak koń może nie chcieć 
pracować?
  - Chodź ze mną, ty zasrany Polaczku i zobacz sam! Ja sama nie chciałabym 
pracować, gdyby ktoś zrobił mi to, co zrobili temu biednemu zwierzęciu.
  Janek, zaciekawiony, podążył za nią do pobliskiego boksu. W 
przyciemnionym świetle lampy ujrzał konia, który był bardzo niewielki nawet 
jak na rozmiary odmiany syberyjskiej. Z wystającymi kośćmi, 
nieproporcjonalnie dużą głową i nieco wykrzywionymi nogami, był 
najbrzydszym koniem, jakiego kiedykolwiek widział. Nie było nawet 
porównania pomiędzy tym żałosnym stworzeniem a wysokim, pełnym wdzięku 
koniem, którego wyratował z grząskiego trzęsawiska w Zamoszu. Jednakże 
Czudak miał piękną grzywę i długi, gęsty ogon. Olga Stepanowna podniosła mu 
ogon odsłaniając ogromną bliznę. Widząc odrazę i zdziwienie Janka, Olga 
wybuchła:
  - Ta swołocz urk przypalił biednemu koniowi zad! Załadował za dużo i 
myślał, że paląca się głownia ruszy go z miejsca.
  Koń, jakby wyczuwając, że o nim mowa, podniósł łeb zza żłobu i zwrócił na 
nich wzrok. Janek dostrzegł w oczach zwierzęcia ostrożność i brak zaufania. 
Poruszony okaleczeniem konia, poklepał go po głowie, karku i grzbiecie.
  Widząc łagodne podejście Janka do konia, Olga Stepanowna stała się 
bardziej uprzejma.
  - Jak te łajdaki załatwiły go w ten sposób, Czudak nie chce od tej pory 
ciągnąć. - Miał być zabity na mięso, ale ja nie dałam, więc go zostawili. 
Nie wiem na jak długo. A teraz te świnie w biurze chcą, żebyś go zaprzągł 
do roboty; cholerne dranie.
  Olga zamyśliła się przez moment.
  - Cóż, wypróbuj go, malczik - powiedziała miękko.
  
  
  * * *
  
  
  Zaprzęgnięcie konia do rosyjskich sań było dla Janka nowością. Olga 
Stepanowna zrobiła wyjątek i pomogła mu w tym. Nie poskąpiła mu jednak 
litanii plugawych przekleństw. Gdy odjeżdżał, ostrzegła go:
  - Ty sukinsynu, a obchodź się z nim łagodnie.
  Do przewożenia kłód drzewnych, służyły pomysłowo skonstruowane sanie. 
Stanowiły je dwie długie płozy, wygięte na przodzie i połączone trzema 
poprzecznymi belkami. Kłody układano na dwóch poprzeczkach, a trzecia 
łączyła płozy na ich zagięciu z przodu. Woźnica musiał utrzymywać równowagę 
na zagięciach płóz i pochylając się do przodu trzymać lejce, które 
przewieszały się przez poprzeczkę z przodu.
  Podczas drogi na miejsce pracy Janek zaczął się niepokoić. "Jeżeli Czudak 
nie pociągnie ładunku, tak jak przewiduje Olga Stepanowna, on i jego 
rodzina mogą chodzić dużo bardziej głodni niż dotychczas. Jeżeli będzie 
pracowała tylko Marysia, dostaną jeszcze mniej chleba".
  Na wyrębie Janka powitały grubiańskie uwagi drwali, przeważnie Rosjan, z 
których wszyscy znali historię zaciętej postawy Czudaka.
  - A to dobre! Przysłali konia, który nie chce ciągnąć!
  - I popatrzcie na woźnicę - on pewnie nie przepracował ani jednego dnia w 
swoim życiu!
  - Może jemu też trzeba podłożyć ogień pod tyłek!
  - Zostawcie go, to tylko młody chłopak.
  Janek siedział bez ruchu, dotknięty szyderstwami drwali. Koń spuścił łeb 
i wąchał śnieg, na daremno poszukując choćby źdźbła trawy. Drzewa i 
wszystko dookoła skrzypiało i jęczało w podmuchach wiatru, a blade, zimne 
światło z szarego nieba odbijało się w śniegu.
  Mimo uszczypliwych uwag, drwale byli w rzeczywistości zaniepokojeni i źli 
na zarząd obozu, że przysyłają im niedoświadczonego, chudego chłopaka do 
wykonywania roboty silnego mężczyzny. Jeszcze bardziej niepokoiło ich 
przysłanie Czudaka, ponieważ znali temperament konia. Wszyscy mieli dzienny 
przydział pracy, której niewykonanie oznaczało zmniejszenie racji chleba. 
Przeładowali więc sanie z nadzieją, że jeśli Czudak nie pociągnie, pozbędą 
się za jednym razem i chłopca, i konia.
  Janek poklepał konia po karku i przeczesał mu grzywę palcami. Stanąwszy 
na płozach sań, ściągnął mocno lejce, a potem je z lekka popuścił.
  - Dawaj, Czudak! Dawaj! - zawołał.
  Drwale odłożyli narzędzia, aby obejrzeć widowisko. Czudak poczuł łagodne 
szarpnięcie i usłyszał głos Janka, ale nie zrobił żadnego wysiłku, by 
ruszyć.
  - Dawaj! - krzyknął Janek zawiedzionym tonem.
  Czudak zareagował, chowając pysk w śnieg, co spowodowało wybuch gromkiego 
śmiechu wśród drwali.
  - Dawaj, Czudak! - powtórzył Janek błagalnym tonem.
  Czudak odwrócił łeb i Janek mógłby przysiąc, że koń mrugnął do niego. 
Nagle podniósł wysoko łeb, napiął mięśnie i począł ciągnąć ładunek. Janek 
usłyszał za sobą podniecone głosy drwali, ale nie zwracał na nie uwagi; 
jego oczy spoczywały na Czudaku. W tym momencie chłopak został zwozczikiem, 
woźnicą.
  Potem Janek zawsze pilnował, aby nie przeładowywano sań, aby uprząż była 
wygodna i w dobrym stanie. Nigdy nie używał bata jak inni woźnice, ani nie 
krzyczał na swego konia. Czudak odwzajemniał mu się, wykonując robotę i tym 
samym pomagając Jankowi w jedyny możliwy dla niego sposób. Podczas 
dokuczliwych północnych buranów, gdy nie było żadnej widoczności, Janek 
puszczał wolno lejce, zdając się zupełnie na instynkt konia, wiedząc, że 
doprowadzi go na wyrąb i z powrotem do baraków.
  Janek i koń stali się wśród rosyjskich robotników szczególnymi 
osobistościami. "Dobrze im się razem pracuje, tym dwóm" - mawiali, 
obserwując niezwykłą parę.
  Mimo to, w miarę upływu czasu, przeraźliwe zimno i nędzne jedzenie 
zaczęły dawać się we znaki zarówno Jankowi, jak i koniowi.
  Ubranie Janka, wystarczająco ciepłe na polską zimę, było zupełnie 
nieodpowiednie na zimę arktyczną. Jego lekkie buty poszły w strzępy w ciągu 
kilku zaledwie tygodni. Rosyjscy więźniowie ostrzegali go, że odmrozi sobie 
stopy, jeśli nie okuta ich grubymi szmatami. Posłuchał ich rady
  i, choć czuł się bardzo niewygodnie, było mu znacznie cieplej. Marysia 
miała palto też za lekkie, więc musiała nakładać dwa: swoje i babki. 
Najcieplejszą częścią garderoby, jaką posiadała Helenka, była sięgająca 
prawie do kostek wełniana nocna koszula. Serce krajało się Jankowi z żalu 
na widok siostry, ubranej w obszarpane palto narzucone na nocną koszulę, z 
nogami owiniętymi w szmaty, stojącej na przeraźliwym mrozie w kolejce po 
zupę. Raz zaproponował, że stanie za nią.
  - Proszę cię, pozwól mi to robić - natychmiast usłyszał jej odpowiedź. - 
Tylko w ten sposób mogę pomóc, a poza tym, ty i tak musisz pracować w 
lesie.
  Janek zgodził się, lecz ciągle był niespokojny.
  Szczi, czyli zupa z kapusty i czarny chleb, stanowiły całe ich 
wyżywienie. Zupę wydawano rano, przed rozpoczęciem pracy, i wieczorem. 
Tylko szczęśliwcom udawało się w niej znaleźć kawałek kapusty. Więźniowie 
otrzymywali talony za pracę i posługiwali się nimi przy zakupie racji zupy 
i chleba. Zajęcie miejsca w kolejce na dwie lub więcej godzin przed 
otwarciem kuchni było koniecznością. O czwartej lub piątej rano setki ludzi 
stały na mrozie, przepychając się, klnąc i narzekając. Każdy chciał dostać 
porcję cienkiej zupy, wiedząc, że wystarczy jej tylko dla kilku pierwszych 
setek i, że talony, wydane jednego dnia, nie będą ważne następnego.
  Obiad Janka składał się z kawałka chleba. Niezależnie od tego, jak bardzo 
chciał ochronić go przed zimnem, na czas obiadu był zawsze zamarznięty. 
Każdego dnia robotnicy rozpalali ognisko, nadziewali kawałki chleba na kije 
i trzymali nad ogniem. W rezultacie zewnętrzna warstwa chleba paliła się, 
podczas, gdy jego środek pozostawał zamarznięty i od tej sprawy zwykle 
dostawali dotkliwego bólu żołądka.
  Chleb! Wydawało się, że jedynym tematem rozmów był chleb.
  - Pamiętasz Antoni - pytała babka - jak piekłam chleb z mąki, którą 
przywoziłeś z Bostynia?
  - Pewnie, że pamiętam, ale nie torturuj mnie, wiesz, jaki jestem głodny.
  - Pamiętasz, jak chodziliśmy na mokradła, zajadając pszenny chleb z 
dżemem? - pytała Marysia Janka. - Och, to był taki dobry chleb - wzdychała.
  - Proszę, przestań! - śliniąc się wołał Janek. Codziennie słyszał podobne 
historie od drwali, w stajni od Olgi Stepanownej, od dzieci w korytarzu ich 
baraku.
  W biurze obozowym wisiała dzienna lista, ukazująca, które brygady 
wykonały przydział pracy, a które nie. Więźniowie byli stale ponaglani do 
coraz większego wysiłku. "Ci, którzy nie pracują, nie jedzą", głosił slogan 
wypisany w obozowym biurze na wielkiej tablicy.
  
  * * *
  
  
  Bliska więź, jaka nawiązała się między Jankiem a Czudakiem, dawała 
chłopakowi poczucie wiary w siebie. W uznaniu za dobre usposobienie konia, 
jego inteligencję i oddanie, Janek traktował go łagodnie i bardzo o niego 
dbał. Olga Stepanowna spostrzegła, że chłopak jest jedynym woźnicą, który 
czyści konia co wieczór i tak jej się to spodobało, że potajemnie 
zwiększyła Czudakowi racje owsa.
  Ruch i dodatkowe jedzenie podreperowały zdrowie konia; stał się 
silniejszy i żywszy. Każdego ranka witał Janka wesołym rżeniem i grzebaniem 
kopytem. Olga Stepanowna, która wydawała się kochać konie ponad wszystko, 
okazywała zadowolenie, klepiąc na przemian to futrzaną czapkę Janka, to 
końską grzywę. A wszystkiemu towarzyszył nieprzerwany strumień zwyczajowych 
przekleństw.
  Siedemnasty marca został dla Janka pamiętnym dniem. Zaczął się jak każdy 
inny, z wyjątkiem tego, że poranek był zimniejszy niż zazwyczaj. Koło 
południa wiatr nagle przybrał na sile i zaczął padać śnieg. Pod koniec dnia 
lekki opad zamienił się w zawieję. Olga Stepanowna powiedziała Jankowi, że 
buran, największy postrach na Syberii, przyczynił się do wielu śmiertelnych 
wypadków w obozie. "W 1938 roku zabił dziewięcioro ludzi - mówiła - i tyle 
samo koni".
  Tego dnia pozwolono woźnicom pójść do domu godzinę wcześniej. Ale, jak 
się Janek wkrótce przekonał, to i tak było za późno. Pojął prawdziwe 
znaczenie opisu buranu, przedstawionego mu przez Olgę Stepanowną, jak tylko 
wydostał się z zacisza lasu. Ostre, lodowe płatki śniegu, pędzone przez 
przenikliwie zimny, wyjący wicher, zacinały z siłą, która Janka zaskoczyła 
i przeraziła. Gwałtowność burzy zredukowała widoczność do zera. Było tak, 
jakby ogromna, niesiona przez samego diabła ściana śnieżna waliła się na 
chłopaka i zwierzę. Wiatr zatrzymał Czudaka. Dla ratowania samego siebie, 
koń zniżył łeb i schował go w śnieg.
  Janek siedział bez ruchu na saniach, bezsilny wobec wyjącego wichru i 
przeszywającego zimna. Ból spowodowany przez mróz stopniowo ustępował 
miejsca błogiemu odrętwieniu. Jankowi zachciało się bardzo spać. Ujrzał 
siebie samego idącego przez łąkę za Zamoszem. Dzień jest ciepły i 
słoneczny. Janek idzie po konia. Koń, zobaczywszy chłopaka, rży 
uszczęśliwiony. Zawsze rży na widok Janka, lecz dziś wydaje się rżeć 
głośniej. Janek otwiera oczy na dźwięk końskiego rżenia.
  - O, Boże - wykrzyknął - to Czudak!
  Zepchnął futrzaną czapkę na tył głowy, wystawiając na wiatr twarz i oczy. 
Lodowe płatki śniegu zakłuły jak igły. Zszedł z sań i zapadł po pas w 
śniegową zaspę. Rzucił się do przodu, próbując dotrzeć do konia. Czudak był 
prawie cały przykryty śniegiem i jego uciążliwe postękiwanie wskazywało na 
to, że jest u kresu wytrzymałości. Janek wiedział, że jeśli nie zadziała 
natychmiast, zwierzę zdechnie. Szlochając z wściekłości i rozpaczy, uporał 
się jakoś z wyprzężeniem konia. Chwytając oburącz koński ogon, wołał 
najgłośniej jak mógł:
  - Dawaj, Czudak!
  Czudak wydostał się z zaspy i z wysiłkiem parł przez głęboki śnieg. 
Janek, oślepiony, trzymając się kurczowo końskiego ogona, zdał się na 
instynkt zwierzęcia wierząc, że doprowadzi ich szczęśliwie do domu. Wicher 
smagał go po twarzy i chłopak usiłował jedną ręką nasunąć czapkę z powrotem 
na głowę. Stracił grunt pod nogami i druga ręka ześliznęła mu się z ogona 
Czudaka. Zamachał rozpaczliwie przed sobą obu rękami w poszukiwaniu konia, 
lecz stracił zupełnie równowagę i wpadł twarzą prosto w śnieg.
  Nie widział nic poza wirującymi płatkami śniegu i nie miał zupełnie 
pojęcia, gdzie znajdują się baraki. Zrobił wysiłek, aby stanąć na nogi, 
lecz były zbyt zdrętwiałe. Po kilku rozpaczliwych próbach wpadł w głęboką 
zaspę z puszystego śniegu. Zastanawiał się, jak długo tak leżał, gdy nagle 
poczuł delikatne szturchnięcie i usłyszał znajome parsknięcie. Z trudem 
uniósł się na kolana i wyciągnął ręce w kierunku, skąd pochodził dźwięk. 
Napotkał koński kark i, trzymając się grzywy, powoli stanął. Był zbyt 
słaby, by dosiąść Czudaka, więc zacieśnił uścisk na jego grzywie i ponaglił 
do przodu. Ręce ześlizgiwały mu się z końskiego włosia i Janek wiedział, że 
nie będzie w stanie długo tak się utrzymać. Lecz wiedział również, iż od 
wytrwałości zależy jego życie. Więc, zbierając w sobie całą siłę, na jaką 
mógł się zdobyć, usiłował za wszelką cenę nie puścić grzywy. Potem wszystko 
nagle zaszło mgłą i uczuł, że wpada w miękką, puchową pierzynę. Czudak 
ponownie szturchnął go pyskiem, lecz tym razem chłopak nie zareagował. Na 
szczęście dla nich, znajdowali się już zaledwie dwadzieścia metrów od 
stajni i Olga Stepanowna, usłyszawszy rżenie konia, odnalazła i przyniosła 
Janka do środka.
  Kiedy chłopak obudził się, spostrzegł, że leży na posłaniu z siana. W 
nikłym świetle lampy uśmiechała się doń twarz Olgi Stepanowny.
  - Dziękuję wam - wymamrotał.
  - Podziękuj Czudakowi, nie mnie - odpowiedziała, masując mu nogi 
ogromnymi rękami.
  `nv
  Rozdział Iii (cd.)
  
  
  * * *
  
  
  Dni mijały powoli. Zima niezmiennie trzymała obóz w okowach. Choć 
nadszedł kwiecień, ciągle było tak zimno jak w marcu. Gdy pytano Rosjan, 
jak długo trwa u nich zima, z zadowoleniem odpowiadali, że "dwanaście 
miesięcy, a całą resztę stanowi lato". Taka odpowiedź przekonała Platera, o 
ich szczególnym poczuciu humoru.
  - Słuchaj - powiedział ze złością do Janka - któregoś dnia zapytałem 
jednego z Rosjan, jak wygląda życie gdzie indziej w Związku Sowieckim. I 
wiesz, co mi powiedział? "Tutaj czy gdziekolwiek indziej w Związku 
Sowieckim żyje się dobrze... Przeżyjesz, tylko nie będziesz mógł pieprzyć 
kobiet". Plater splunął z niesmakiem.
  - Co on, do licha, chciał przez to powiedzieć, Plater? - zapytał Janek 
niewinnie.
  - Nie wiem, ale myślę, że próbował mi powiedzieć, że życie w jego kraju 
nie jest tak dobre, jak niektórzy sądzą - odpowiedział Plater, odwracając 
głowę, aby ukryć śmiech.
  Większość Rosjan, których spotykali, była przyjaźnie do nich nastawiona i 
zazwyczaj udzielała odpowiedzi na pytania o życie w Związku Sowieckim. 
Jednakże, za każdym razem, gdy pytano ich, dlaczego wylądowali w obozie 
Nuchto-Ozjero, wszyscy, oprócz Olgi Stepanownej, milczeli. Nie było 
sposobu, który zmusiłby ich do odpowiedzi na to pytanie.
  - Dziwne - zauważyła Marysia, gdy pewnego wieczora Janek powiedział 
rodzinie o swoich spotkaniach z Rosjanami - Rosjanki, oglądając moje palto, 
prawie podarły mi je na strzępy - dodała.
  - Nie wiedziały o tym, że jest to stare palto babci - zaśmiał się Janek.
  - Biedaczki - westchnęła babka. - Niektóre z nich nigdy nie widziały 
niczego oprócz watowanych palt, spodni i walonek.
  - Czy powiedziały, dlaczego zostały tu przywiezione? - spytał Janek.
  - Nie! A pytałam je o to wiele razy - odpowiedziała babka. - Zabawne, co?
  - Biedni ludzie - stwierdził dziadek z żalem w głosie.
  - Dałam jednej z kobiet starą chustkę - powiedziała Helenka - i ona 
pocałowała mnie w rękę.
  - Biedactwa - westchnęła Marysia.
  Plater, mimo przydziału ciężkiej pracy, bywał częstym gościem w baraku 
Janka. Rozłożony jak najwygodniej koło pieca, mówił o swoich filozoficznych 
przemyśleniach. Pewnego wieczora pod koniec marca, w czasie wizyty u 
rodziny Janka, zadziwił ich, oznajmiając: "Mam zamiar niedługo uciec".
  - Co? - wykrzyknęli. - Uciec?
  - Tak jak słyszeliście. Uciec!
  - Dokąd? - zapytał Janek.
  - Do Polski, a gdzie?
  Dziadek Janka, zazwyczaj zbyt słaby, by brać udział w rozmowie, 
przemówił:
  - Ale Polska jest pod tymi parszywymi Niemcami!
  - Cóż, Niemcy, nie Niemcy, jest to jednak nasz kraj. Chciałbym walczyć, 
nawet jakbym miał zginąć w walce. Lepiej umrzeć we własnym kraju, niż zgnić 
tutaj.
  Janek przyjrzał się przyjacielowi. Krótkie palto Platera niezupełnie 
ochraniało chude ciało. Miał rzadką brodę i bladą, wymizerowaną twarz. Na 
przekór marnemu zdrowiu, jego oczy gorzały z determinacji.
  - Nie mogę już tego znieść - wykrzyknął Plater tak głośno, że Janek 
przestraszył się, iż usłyszy go ktoś na korytarzu. - Mówię wam, już nie 
mogę!
  Janek nie był pewien, ale wydawało mu się, że widzi łzy w oczach 
przyjaciela. Słyszał, że NKWD zbiło go kilka razy za to, że krytykował 
komunizm - dokładnie tę filozofię, w którą tak żarliwie wierzył, zanim 
wyrwano go ze znanego mu życia.
  Polscy więźniowie ciągle nim pogardzali za to, co w Zamoszu uważali za 
jego zdradę.
  - Ten śmierdzący komuch - szeptali - uczy się teraz wszystkiego o 
bolszewikach, nie?
  Janek był jedynym, który nie oceniał Platera po pozorach.
  Pewnego dnia pod koniec kwietnia Plater nie pojawił się w pracy. Z 
początku nikt tego nie zauważył, więc zapanowało zdziwienie, kiedy NKWD 
zaczęło przeszukiwać baraki i wypytywać o niego. Po dziesięciu dniach bez 
znaku życia od Platera Janek zaczął wierzyć, że przyjacielowi udało się 
zbiec. Jednakże w tydzień później Olga Stepanowna powiedziała chłopcu, że 
Plater został schwytany, straszliwie pobity i zamknięty w jednym z więzień 
w Gorkim.
  Niewiele później Janek rozchorował się na "kurzą ślepotę" i widział 
wyłącznie przy jaskrawym świetle. W ciągu długiej, arktycznej nocy przez 
pewien czas pozostawał niewidomy. Rosyjska lekarka orzekła, że jego ślepota 
spowodowana jest "awitaminozą", niedoborem witamin, na co poradzić może 
tran, a ten jest niedostępny.
  - O, mój Boże - lamentował zrozpaczony - przestaję widzieć, staję się 
ślepy!
  Myśl o utracie wzroku przerażała go. "Co się stanie ze mną, a co 
gorsza... z moją rodziną?" - myślał, zlewając się potem mimo zimnego, 
północnego wiatru. "Jeżeli oślepnę... - szeptał sam do siebie - nie będę 
mógł pracować. To oznacza pół racji chleba mniej... O, Boże, proszę, nie 
odbieraj mi wzroku" - modlił się.
  Przeżywał katusze, idąc na ślepo do stajni ścieżką wydeptaną w śniegu. 
Latarnie w stajni, choć przyćmione, dawały tyle światła, aby mógł odszukać 
Czudaka i wyprowadzić go na zewnątrz. Potem miał już tak dużo 
doświadczenia, że był w stanie zaprząc konia do sań bez używania wzroku. 
Dalej wszystko zależało od Czudaka, który prowadził Janka w głąb lasu, 
gdzie dla cierpiących na tę samą przypadłość paliły się ogromne ogniska. 
Kiedy sanie zostały załadowane, doświadczone konie umiały same doprowadzić 
je do punktu rozładunku.
  W baraku Janka doszło do kilku wypadków śmierci na skutek "awitaminozy". 
Pewnego wieczora, kiedy Janek już zasypiał, wezwano go do pokoju pięcioro 
drzwi dalej. Jakaś kobieta, wiedząc, że Janek mówi po rosyjsku, zawodząc, 
że jej mąż umiera, gorączkowo błagała, aby wezwał lekarza.
  Janek poszedł zobaczyć, co się dzieje z chorym. Kobieta uniosła latarnię 
i w jej świetle Janek zobaczył mężczyznę na pryczy, leżącego pośród czworga 
dzieci w wieku od pięciu do dwunastu lat. Spoczywał nieruchomo, a jego duże 
rozgorączkowane oczy skupione były na Janku. Kobieta podniosła postrzępiony 
koc, poplamiony krwią i brudem. Ku swemu przerażeniu spostrzegł, że 
mężczyzna pokryty był masą wrzodów, z których sączyła się obrzydliwa, 
zielonkawa ropa. Jankowi zrobiło się mdło od smrodu gnijącego ciała. 
Niektóre z wrzodów były tak głębokie, że odsłaniały gołe kości. Parę nie 
zajętych skrawków skóry miało kolor niebieski.
  Z obrzydzenia Jankowi przewróciło się w żołądku i zebrało na wymioty. 
Wybiegł na zewnątrz tak szybko, jak tylko zdołały go unieść osłabłe nogi. 
Powietrze było zimne i na szczęście świeże i, gdy po kilku chwilach 
nudności opuściły go, zaczął biec w kierunku pokoju lekarskiego. 
Energicznie zastukał w drzwi. Po dłuższym czasie młoda lekarka wpuściła go 
do środka. Cierpliwie wysłuchawszy jego wybuchu, w geście bezsilności 
rozłożyła ręce.
  - Nie możecie nic dla niego zrobić? - błagał Janek.
  - Chłopcze, takich przypadków jak ten jest tutaj ponad dwieście - 
odrzekła spokojnie.
  - I wszyscy umrą?
  - Tak.
  - I wy nie zrobicie nic, aby im pomóc?!
  - Nie krzycz na mnie - powiedziała lekarka, broniąc się. - Idź rozmawiać 
z administracją obozu! Z NKWD! Z samym Stalinem! To oni robią wszystko, 
abym nic nie mogła zaradzić.
  Nagle odwróciła się i Janek zauważył, że ukradkiem wyciera oczy rogiem 
białego fartucha.
  - Czterdziestu trzech umiera z powodu groźnych odmrożeń. Normalnie 
pomogłaby amputacja, ale... - wskazała gestem pokój. Janek rozejrzał się 
wokoło i uświadomił sobie, że nie ma w nim żadnych butelek z lekarstwami, 
żadnych instrumentów ani środków pierwszej pomocy. Z wyjątkiem pojedynczego 
łóżka, w pokoju nie było niczego, co wskazywałoby na to, iż jest to izba 
chorych.
  - Doktorze, możecie przynajmniej pójść do tego człowieka i po prostu... 
pobyć tam przez chwilę? Proszę...
  Lekarka nie odpowiedziała. Stała pośrodku pokoju dla chorych i patrzyła 
na Janka. On poczuł się bardzo nieswojo pod jej spojrzeniem, więc szurając 
nogami wymamrotał, że musi już iść. Gdy złapał ręką za klamkę, powiedziała:
  - Przyjdę tam za chwilę, malczik... Jaki to numer baraku, osiemnaście?, 
pokój 5... będę tam... Acha, a jak twoja kurza ślepota?
  - Źle, pani doktor, coraz gorzej. Czy stracę wzrok?
  - Nie w ciągu dnia - odpowiedziała. Przez dłuższą chwilę popatrzyła na 
Janka w zadumie. - Przyjdź jutro, to znajdę dla ciebie trochę tranu - 
powiedziała cicho. - Około dwunastu łyżek powinno cię wyleczyć.
  - Więc jednak macie tran - zauważył Janek.
  - Tak, mam, ale nie dla więźniów.
  - Dla komisarzy?
  - Proszę, idź teraz. Przyjdź jutro, a pomogę ci. Obiecuję.
  Wizyta Janka w pokoju umierającego mężczyzny i obraz jego cierpienia 
wzbudziły w chłopcu przerażenie. Znał już ten rodzaj choroby i wiedział, że 
kurza ślepota jest jej pierwszym etapem. Wyszedłszy z baraku lekarki, stał 
na zewnątrz, nieczuły na kąśliwy, północny wiatr. Wyobraził sobie siebie 
leżącego na pryczy i ujrzał swoje wolno rozkładające się ciało: najpierw 
nogi, potem nos i uszy, aż w końcu wszystko razem. Jego silne, młode serce 
nieprzerwanie pompuje krew, utrzymując go przy życiu dla samego cierpienia. 
Obrzydliwie śmierdząca ciecz sączy się z jego wrzodów i rozlewa po pryczy, 
ale wtedy on już jest całkowicie ślepy. Nie widzi nic, lecz słyszy szept i 
łkanie sióstr i dziadków. Potem, wkrótce po jego śmierci, przyjdzie kolej 
na nich; wszyscy poumierają z głodu.
  Utkwił przepełnione łzami oczy w ciemnym, obojętnym niebie.
  - Boże - modlił się - ratuj mnie... abym mógł im pomóc. Daj mi odwagę i 
siłę.
  Gwałtowny powiew wichru uderzył go w plecy z taką siłą, że aż popchnął do 
przodu. Nie chcąc jeszcze wracać do baraku, błądził po omacku po obozie, aż 
znalazł się przed stolarnią. Zaciekawiony, kto do tej pory wali młotkiem, 
wszedł do środka. Na nocnej zmianie pracował tylko jeden stolarz, Rosjanin, 
którego Janek poznał wcześniej.
  - Czego szukasz, młody człowieku? - zapytał stolarz.
  - A, niczego. Spacerowałem sobie, a na dworze jest zimno, i... zobaczyłem 
światło w stolarni...
  - No, to rozejrzyj się, jak chcesz - zachęcił go ruchem ręki przyjaźnie 
usposobiony Rosjanin.
  Janek zwrócił uwagę, że w stolarni znajdują się zaledwie dwa rodzaje 
rzeczy: połamane sanie i z grubsza obrobione drewniane trumny. Stojące 
rzędem trumny różniły się rozmiarami, lecz większość z nich - miała nie 
więcej niż około stu kilkudziesięciu centymetrów długości. I było ich tak 
dużo!
  Myśli Janka zawędrowały na pobliski cmentarz, gdzie widywał wiele tych 
trumien, wystających z zamarzniętej na kość ziemi.
  Jego nastrój nie mógł już być gorszy.
  
  
  * * *
  
  
  Dni mijały na wykonywaniu ciężkiej pracy w straszliwym zimnie. Noce były 
niewiele lepsze. Ogromne ilości śniegu, przejmująco zimne wichry i skute 
lodem jezioro Nuchto nie przynosiły oznak wiosny. Ubrania całej rodziny 
zamieniły się w żałosne strzępy i należało wątpić, by przetrwały do lata.
  Dla Janka najgorszym momentem z całego dnia był ranek, kiedy wszystkich 
budził ze snu donośny i uporczywy dźwięk gongu. Leżał na pryczy i nie miał 
ochoty wstawać, choć wiedział, że musi. Od tego zależało ich życie. 
Dreszczem przeszywały go ciemności i dźwięk wyjącego wiatru, mroźnego i 
przenikającego do szpiku kości.
  Zaduch w pomieszczeniu, spowodowany przez brudne ubrania, ich własne 
ciała i pluskwy, wydawał mu się w takich momentach błogosławieństwem. Z 
jaką przyjemnością poleżałby jeszcze w łóżku przez dwie lub trzy minuty 
dłużej! W wyobraźni widział siebie samego brnącego do stajni poprzez 
śnieżne zaspy, trzęsącego się z zimna i głodu. Stajnia, Czudak, Olga, a 
potem las - ciężka praca nad załadunkiem i rozładunkiem sań, następnie, 
znowu po ciemku, droga z powrotem do obozu. Dziś, jutro, pojutrze. Pamiętał 
jak kierownik obozu mówił: "Praca albo śmierć. Nie ma dla was powrotu do 
Polski. Wszyscy tu zemrzecie. Tu jest wasz dom".
  "Ale - myślał wstając z pryczy - musi być jakaś iskra nadziei. Tak ja 
przynajmniej myślę". Janek wiedział, że niektórzy zesłańcy otrzymują listy 
od znajomych, ciągle jeszcze mieszkających na terenach, które niegdyś były 
Polską.
  "Miejcie nadzieję - usilnie przekonywały słowa listów - że ciotka 
Franciszka i ciotka Agnieszka przyjadą do nas niedługo". Były to zakodowane 
listy, które miały zmylić rosyjskich cenzorów. "Franciszka" oznaczała 
Francję, Agnieszka odnosiła się do Anglii. "Wuj Samuel przybędzie na pomoc 
statkiem". Nawet dziecko wiedziało, kim był wuj Samuel. Wiedział o tym 
również cenzor, który, zmęczony naiwnością szyfru, dodał do jednego z 
listów własny komentarz: "Może i tak będzie - dopisał - że ciotka 
Franciszka i ciotka Agnieszka, a nawet sam wuj Samuel odwiedzą was któregoś 
dnia, ale zanim to się stanie, zostaniecie wszyscy pogrzebani w wiecznej, 
syberyjskiej zmarzlinie".
  "Może cenzor ma rację - pomyślał Janek z zaciśniętymi wargami - ale ja 
wam jeszcze pokażę, zanim mnie pogrzebiecie".
  Janek, podobnie jak wielu więźniów, tak naprawdę nie wierzył, żeby mieli 
być uwolnieni przez aliantów; ale, kto wie? Jednak, po usłyszeniu tych 
wiadomości, jakoś łatwiej było walczyć z monotonią i uciążliwością 
codziennego obozowego życia, znosić ponury widok pobliskiego cmentarza, 
wytrzymać przejmujące zimno i wieczny głód.
  Pewnej nocy, pod koniec kwietnia, Taborowie, osłabieni, głodni i 
zmarznięci, siedzieli na pryczach. Janek próbował czytać książkę o 
Międzynarodówce Komunistycznej. Nie interesował go międzynarodowy ruch 
komunistyczny, ale była to jedyna lektura, dostępna w Czerwonym Zakątku 
świetlicy. "Krasnyj Ugołok - pomyślał pogardliwie - przeklęta świątynia ku 
czci Lenina i Stalina!" Helenka zajmowała się liczeniem pluskiew, a reszta 
rodziny snuła własne przemyślenia.
  Przerwał im Franek Wojek, dawny listonosz w Zamoszu, wdowiec, ojciec 
siedmiu córek. Jedno spojrzenie na jego twarz wystarczyło, aby pojąć cel 
odwiedzin. Przyszedł poprosić o pomoc w pochówku najmłodszej córeczki, 
która zmarła na szkorbut.
  Janek poszedł za nim do pomieszczenia, gdzie wokół małej trumny 
zgromadziło się sześć pozostałych, małych dziewczynek. Wojek przewiązał 
sobie w pasie długi sznurek i kazał dzieciom trzymać się go mocno. "Kurza 
ślepota - pomyślał Janek. - On nie chce, aby dzieci pogubiły się po 
ciemku".
  Mała, żałosna procesja wyszła w zimną noc, by pochować zmarłe dziecko. W 
ciągu kilku najbliższych miesięcy na zaśnieżonym cmentarzu Janek pomagał 
Wojkowi w pochówku jednego dziecka po drugim. Chłopak nigdy nie widział, 
aby ojciec uronił łzę, tylko po każdym pogrzebie stawał się starszy i 
bardziej siwy.
  Pewnego dnia jakiś mężczyzna znalazł Wojka leżącego na cmentarnej ziemi. 
Po jego lewej stronie stało siedem surowych krzyży znaczących groby córek. 
On sam też był martwy.
  Osiemnastego maja, dzień osiemnastych urodzin Marysi, Janek, wbrew 
otaczającemu ich smutkowi, postanowił uczcić w sposób dla siostry 
szczególny.
  Marysia pracowała siedem dni w tygodniu, ładując i przewożąc kłody, co w 
połączeniu z niedożywieniem i ciągłym przebywaniem na zimnie spowodowało, 
iż wyglądała jak szkielet. Tylko ogromne, brązowe oczy zostały śladem jej 
dawnej urody. Wieczorami wlokła się na żałosną, zimną pryczę, bez 
zaprzątania sobie nawet głowy zdjęciem ubrania lub zjedzeniem na 
wpółzgniłej zupy.
  Jedenastoletnia Helenka wzięła na siebie obowiązek opiekowania się 
Marysią i umierającymi dziadkami. "Marysiu, jedz, proszę cię - błagała 
siostrę, klęcząc przed nią. - Na Boga, przełknij łyk zupy".
  Wielkie utrapienie Helenki i ich wszystkich stanowiły wszy. Znajdowały 
się wszędzie: we włosach, w ubraniu, a nawet pod skórą. Ciało dziewczynki 
pokrywały też ślady i strupy po ukąszeniach pluskiew. W obozie nie było 
mydła. Nie mogli się nawet umyć w ciepłej wodzie, gdyż nie mieli miednic 
ani balii. Nie prane ubrania, nie myte ciała i brak jakichkolwiek środków 
odkażających, wszystko razem przyczyniało się do nieznośnego smrodu w 
barakach.
  Osiemnastego maja Janek zwlekał z opuszczeniem stajni, aż wyszli z niej 
ostatni woźnice. Chciał porozmawiać z Olgą Stepanowną, która Marysię znała 
i lubiła. Kiedy powiedział jej o urodzinach, oparła się o ściankę boksu i 
popadła w zadumę. W końcu przemówiła.
  - A to bieda, malczik. To piekło na ziemi! I nic nie można zrobić. Ty nic 
nie masz, ja nic nie mam w tym przeklętym, pierdolonym, diabelnym obozie i 
w całej pierdolonej, diabelnej Rosji!
  - Ciii, cii - prosił Janek. - Ktoś może was usłyszeć.
  - Ja ich pierdolę! Janek, pierdol ich! Już mi wszystko jedno. Przez całe 
moje przeklęte życie nie byłam niczym innym niż niewolnikiem - ciągnęła 
tyradę.
  Janek jej nie przerywał. Nagle Olga wykrzyknęła:
  - Mam!
  - Co macie? - spytał Janek, zadziwiony nagłą zmianą jej nastroju.
  - Oczywiście, ale jestem głupia! Chodź tutaj, malczik, chodź bliżej - 
szepnęła. - Powiedziałam ci, że nie mam nic dla twojej siostry, prawda?
  - Tak, tak powiedzieliście - odpowiedział Janek.
  - No, ja nic nie mam, ale ta pieprzona stajnia coś ma - powiedziała z 
uśmiechem.
  - Co takiego ma stajnia?
  - Owies, ty durny! Owies! Konie nie będą miały nic przeciwko temu, że 
wezmę im trochę owsa dla twojej biednej siostry. Owies jest pożywny - 
ciągnęła - i można z niego zrobić owsiankę... Wyszukam ci puszkę do 
gotowania.
  Janek nie był pewien, jak przerobić owies na mąkę, więc zapytał o to Olgę 
Stepanowną.
  - Nie potrzebujesz mąki! Po prostu ugotujecie ten cholerny owies, 
okrasicie smalcem i będziecie mieć dobre jedzenie.
  - A skąd ja wezmę smalec? - zapytał Janek. - Tu nikt smalcu nie ma.
  - Znam kogoś, kto ma - powiedziała Olga posępnie. - Komisarz.
  - Komisarz? On wam nie da smalcu.
  - Da? Ten łajdak nie podałby kropli wody swojej umierającej matce.
  - Więc jak?
  - Więc - Olga uśmiechnęła się łobuzowato - zarekwirujemy smalec jemu.
  Janek był zarówno podekscytowany, jak przerażony. Ukraść coś komisarzowi? 
To oznaczało pluton egzekucyjny, albo w najlepszym przypadku 30 lat w 
łagrze. Naradzali się długo szeptem, przy czym Olga musiała zniżyć głowę o 
pół metra, aby Janek mógł usłyszeć, co mówi.
  NKWD zajmował cały barak, w którym umieszczono także biura komendanta i 
komisarza, pokoje do przesłuchań, skład broni i świetlicę. Pomieszczenia 
mieszkalne komendanta i komisarza znajdowały się w innych barakach.
  Olga Stepanowna była w kwaterze komisarza dwa razy, więc powiedziała 
Jankowi: "Znam rozkład legowiska tego łajdaka. W czasie mojej pierwszej 
bytności ten czort próbował mnie zastraszyć, twierdząc, że źle pracuję w 
stajni i że jestem zbyt dobra dla polskich woźniców. "Wy, towarzyszko 
stajenna, nie macie się socjalistycznie wystarczająco na baczności" - 
powiedział. Diabli wiedzą, co chciał przez to wyrazić, ale wszystko jedno, 
kazał mi znowu przyjść przedwczoraj po pracy. Ten przebrzydły łajdak czekał 
na mnie. Jego stół zastawiony był wszelkiego rodzaju jedzeniem. Jasiu, 
mówię ci, było tam wszystko, czego dusza zapragnie. Kiełbasa, szynka, 
masło, cukier, herbata i dużo wódki".
  - I co? - dopytywał Janek niecierpliwie.
  - Nic. Najadłam się jak świnia, dużo wypiłam, a potem chciałam sobie iść.
  - A co on na to?
  - To, co zwykle. Mówił, że mnie kocha i że będzie dla mnie dobry. A 
potem, przy drzwiach, zupełnie go odmieniło. Straszył mnie zesłaniem do 
łagra, zaklinał się, że mnie zabije własnymi rękami.
  Olga zamyśliła się, a po chwili dodała:
  - Janek, ja nie jestem dziewicą, spałam tutaj z wieloma mężczyznami, ale 
pójść do łóżka z tym cholernym świnią, który do tego wszystkiego zbił mnie 
parę lat temu - nie! O, nie, to nie ze mną.
  Tej nocy, około dziesiątej, Olga Stepanowna i Janek zakradli się do 
kwatery komisarza.
  - Uważaj na patrol milicyjny! - Olga ostrzegała go. - Powinni być po 
przeciwnej stronie obozu, ale nigdy nic nie wiadomo.
  Niebo było zachmurzone i noc ciemna choć oko wykol. Mieli nadzieję, że 
ciemność będzie grała na ich korzyść. W każdym razie zaplanowali działać 
szybko, aby udaremnić komisarzowi możliwość rozpoznania któregokolwiek z 
nich. Janek, z dziko bijącym sercem i potem spływającym po twarzy, stał 
ukryty za rogiem baraku. Olga rzuciła żwirem w drzwi. Komisarz, ubrany w 
grubą bieliznę, powoli uchylił drzwi, ale nikogo nie dojrzał. I popełnił 
błąd wychodząc na zewnątrz. Młotek do sań w ręku Olgi spadł mu na głowę, 
rozciągając go jak długiego na ziemi.
  Janek podbiegł do wspólniczki i oboje przekroczyli ciało komisarza. Olga 
zaprowadziła go do spiżarni obok kuchni, gdzie zapaliła zapałkę i Janek 
ujrzał bogactwa, które przyszli ukraść. Znajdowały się tam stosy smalcu, 
dwa wielkie bochenki chleba i ponad tuzin butelek wódki Moskowskaja.
  Olga Stepanowna chwyciła bochenek i podała go Jankowi, drugi zniknął pod 
jej koszulą. To samo zrobiła ze smalcem. Po drodze do wyjścia złapała 
butelkę wódki i włożyła ją do kieszeni. Kiedy przestępowali ciało 
komisarza, ten zajęczał i spróbował się podnieść.
  - Uciekaj - wyszeptała Olga. - Biegnij do domu, ale okrężną drogą. No 
już!
  Janek biegł najszybciej w całym swoim życiu i zanim usłyszał strzały, był 
już w bezpiecznej odległości.
  Obudził rodzinę i razem przygotowali ucztę - jedyną ucztę, jakiej mieli 
kiedykolwiek zakosztować w Związku Sowieckim. Janek usadowił się blisko 
pieca i zaczął łapczywie pochłaniać zdobycz. Dziadek jadł powoli, jak gdyby 
robił to wbrew swojemu poczuciu sprawiedliwości i chłopak poczuł wyrzut w 
jego spojrzeniu. Wydawało się, że chce coś powiedzieć, ale babka uciszyła 
go wzrokiem. Marysia i Helenka nie okazywały oznak wyrzutów sumienia; z 
wypchanymi policzkami, uśmiechając się do siebie, jadły z takim samym 
zapałem jak brat.
  W międzyczasie komisarz odzyskał przytomność i, drżąc z zimna, wpadł do 
baraku. Zawadził o krzesło i wywrócił się, uderzając głową o szafkę. 
Zamroczony, leżał na podłodze, a kiedy ponownie przyszedł do siebie, 
doczołgał się do stołu i nacisnął guzik alarmowy.
  W ciągu kilku minut pokój zaroił się od ludzi NKWD. Niektórzy z nich, 
widząc szefa w bieliźnie, z trudnością powstrzymywali się od śmiechu. 
Komisarz, wyczuwając to, uniósł się i obrzucił ich stekiem wyzwisk.
  Rzadko kiedy Nuchto-Ozjero było świadkiem takiego poruszenia. W 
poszukiwaniu chleba i wódki ludzie NKWD sprawdzali każde pomieszczenie we 
wszystkich barakach zamieszkałych przez więźniów. O czwartej nad ranem 
zjawili się w pokoju Janka, przewrócili do góry nogami wszystkie zawiniątka 
i torby, ale nic nie znaleźli.
  
  
  * * *
  
  
  Dwudziestego maja Aram Wisarjanowicz, komendant NKWD obozu Nuchto-Ozjero, 
wielokrotnie odczytywał list, który właśnie został mu doręczony przez 
specjalnego kuriera. Im bardziej się weń wczytywał, tym mniej mu się on 
podobał. List przyszedł od komisarza Komitetu Centralnego NKWD z Moskwy. 
Kątem oka zerkał na swojego zastępcę, Iwana Wasiliewicza, komisarza 
politycznego, który trzymał w ręku podobny list.
  "Acha! - pomyślał z pewną dozą satysfakcji - więc ten łajdak też dostał 
list". Wisarjanowicz nienawidził Iwana Wasiljewicza; wiedział, że ten go 
szpieguje. On, oczywiście, także śledził komisarza, ale to było co innego.
  List był krótki; nakazywał stawienie się w kwaterze NKWD w lewym skrzydle 
więzienia na Łubiance w Moskwie. Wzdrygnął się na myśl o więzieniu. Zbyt 
długo siedział w tych sprawach, aby nie wiedzieć, że takie wezwanie 
zapowiada coś niedobrego. Pamiętał wszystkich kolegów po fachu, wezwanych 
do kwatery, o których potem słuch zaginął. "Zabici strzałem w tył głowy lub 
gniją aż do śmierci na Łubiance" - wnioskował ze smutkiem.
  Ponownie rzucił okiem na komisarza, nie mogącego spokojnie usiedzieć na 
krześle. "Ten łajdak sra w gacie" - pomyślał komendant.
  
  
  * * *
  
  
  Spotkanie odbyło się dwa tygodnie później w dużej sali kwatery NKWD. Aram 
Wisarjanowicz, rozejrzawszy się wokoło, obliczył, że sala może pomieścić 
przynajmniej dwa tysiące ludzi. "Ogromna, jak Mać Rosija" - powiedział sam 
do siebie z mieszaniną podziwu i strachu. Zauważył, że prawie każde krzesło 
było zajęte. Przyszedł wcześniej, niż należało, by wpasować się w pobliże 
środka sali. Wiedział z doświadczenia, że na czas zebrań centralna część 
sali jest zazwyczaj miejscem najbezpieczniejszym.
  Ci z przodu ryzykują bycie obserwowanymi z podium. Jeżeli podczas 
częstych i długich chwil przeznaczonych na aplauz przestaną zbyt szybko bić 
brawo, ich nazwiska zostaną zanotowane i później będą poproszeni o 
wyjaśnienie, dlaczego nie podobała im się przemowa. Mogą skończyć na 
Łubiance. Jeżeli zaś będą bić brawo zbyt długo, mogą być oskarżeni o 
podlizywanie się i nieszczerość. Siedzący z tyłu są tchórzliwi lub 
nielojalni; ci obawiają się, że siedząc zbyt blisko podium, mogą się 
mimowolnie zdradzić.
  Aram Wisarjanowicz rozejrzał się ukradkiem po sali i popatrzył na setki 
mężczyzn ubranych w mundury koloru błota i zieleni. Większość z nich paliła 
jeden papieros za drugim. Na podwyższeniu, za długim stołem, siedziało 
czterech umundurowanych mężczyzn. Krzesło pośrodku było puste.
  Po pół godzinie ciszy, przerywanej sporadycznymi kaszlnięciami, mężczyźni 
na podium poderwali się na baczność i cała widownia poszła za ich 
przykładem. Z ukrytych, bocznych drzwi wyszedł na scenę niski mężczyzna 
mający na sobie cywilne ubranie. Robił wrażenie skromnego, lecz bardzo 
pewnego siebie. Nic w jego wyglądzie zewnętrznym nie wyróżniłoby go w 
tłumie z wyjątkiem ciemnych, przeszywających oczu. Aram Wisarjanowicz 
odniósł nieprzyjemne wrażenie, że wzrok mężczyzny spoczywa na nim, czytając 
w jego myślach. Poczuł, że jego twarz oblewa rumieniec.
  Laurenty Beria, najwyższy komisarz potężnego NKWD, zajął miejsce 
centralne. Jak wiedziało każde dziecko w ZSRR, był on na Kremlu drugim po 
Stalinie. Był także jedynym człowiekiem w rządzie, którego "słoneczko 
narodów" darzyło całkowitym zaufaniem. Tylko Beria mógł dowolnie wchodzić 
do osobistych apartamentów Stalina lub do jego biura. Dyktator, żyjąc w 
ustawicznym strachu o swoje życie, podejrzliwy i na poły obłąkany, wymyślał 
okrucieństwa - i miliony ludzi żyły w terrorze. Beria udowodnił swą 
lojalność wobec Stalina poprzez ślepe wykonywanie jego rozkazów, 
niezależnie od stopnia ich brutalności.
  Było to długie zebranie, przerywane częstymi wybuchami oklasków. 
Wysłuchali przewlekłego wykładu jakiegoś eksperta na temat ekonomii. Główne 
zagadnienie jego przemowy stanowiła informacja, że pomimo 
dziesięcioprocentowego wzrostu liczby zesłańców przywiezionych z ostatnio 
zajętych przez Rosję terenów, produkcja drewna i wydobycie minerałów 
wzrosły zaledwie o dwa procent. W sektorze rolnictwa nie zanotowano żadnej 
poprawy. Jedynym pozytywnym rezultatem był znaczny wzrost długości 
budowanych torów kolejowych.
  Po wysłuchaniu referatu, Laurenty Beria winą za zaistniałą sytuację 
obciążył całe zgromadzenie.
  - Nie zdołaliście w pełni wykorzystać danego wam potencjału. Nie 
wykazaliście się zdecydowaniem i wolą konieczną do wymuszenia na wrogach 
Związku Sowieckiego cięższej pracy. Statystyki ukazują, bez najmniejszej 
wątpliwości, że większość z was jest zbyt miękka - oskarżał.
  W odpowiedzi nastąpiły gromkie brawa.
  - Przekazaliście tylko niewielki procent więźniów z obozów pracy do 
łagrów. Czy chcecie przez to powiedzieć, towarzysze, że te pasożyty są aż 
tak dobre? - ciągnął. - W łagrach pracują ciężej! Mniej nas kosztują. 
Kieruję krytykę szczególnie pod adresem komisarzy politycznych. Jesteście 
moimi oczami i uszami, zawiodłem się na was. Niektórzy z was pożałują tego.
  Beria nie pozostawiał wątpliwości, iż nie były to czcze pogróżki. Jego 
poruczenie brzmiało jasno: spodziewano się od nich, że zwiększą terror w 
obozach, co z kolei miało podnieść produkcję. Aram Wisarjanowicz poczuł 
odrazę: znowu pożałował, że nie poszedł za radą matki i nie został szewcem. 
Zaczął się niespokojnie wiercić na swoim miejscu, aż zebranie wreszcie 
dobiegło końca i razem z zastępcą mógł zapakować się do pierwszego pociągu 
jadącego na północ.
  Nie zdziwiło go też zbytnio, gdy w pewnej chwili drzwi przedziału 
rozsunęły się i zastępca wszedł do środka. Komisarz trzymał w ręku kawałek 
papieru z wypisanymi na nim nazwiskami.
  - No, cóż, towarzyszu - powiedział komisarz - postępując zgodnie z radą 
towarzysza Berii, pozwoliłem sobie na przygotowanie tej listy nazwisk.
  Gdy reakcją na jego stwierdzenie było milczenie, dodał:
  - Oczywiście wyrazicie na nią zgodę.
  Komendant chciał powiedzieć, co myśli o liście i swoim zastępcy, lecz 
zamiast tego sięgnął po pióro i podpisał papier. Zauważył, że 48 mężczyzn i 
kobiet z Nuchto-Ozjera ma być aresztowanych i przesłanych do różnych łagrów 
- niezwykle strzeżonych obozów pracy. Niezależnie od tego, jak bardzo nie 
cierpiał swego zastępcy, wiedział, że lista owa musiała być zrobiona i 
polecenie wykonane, gdyż towarzysz Beria potrzebował robotników w 
kopalniach soli Workuty, w kamieniołomach Krasnojarska, w kopalniach rudy 
żelaza w Karagandzie, w kopalniach węgla w Krzywym Rogu, na budowie kolei 
transkaspijskiej i najgorszych ze wszystkiego - kopalniach soli na Kołymie. 
Wiedział również, że życie ludzi z listy nie jest warte ani kopiejki. 
"Można je równie dobrze wykreślić na dobre" - pomyślał. Zastanawiając się 
nad tym, poczuł lekki niepokój. "No, cóż, albo oni, albo my. Nie ma wyboru" 
- skonstatował. Przymknął oczy i słuchał rytmicznego stukotu kół pociągu w 
miarę jak posuwali się w kierunku Pliesiecka.
  
  Rozdział Iv
  
  Dwudziestego czerwca 1940 roku, tuż przed nadejściem świtu, do 
pomieszczenia Janka wpadło czterech umundurowanych mężczyzn uzbrojonych w 
karabiny z bagnetami. Jeden z nich chwycił go za włosy i przygwoździł do 
ściany. Drugi wyciągnął kawałek papieru, podniósł latarnię i przeczytał 
treść. "Jan Tabor, jesteście aresztowani na mocy ustawy numer 58 
Konstytucji Związku Sowieckiego. Macie się natychmiast ubrać i iść z nami". 
Jego głos był bardzo zasadniczy.
  Pośpiech i brutalność najścia były tak obezwładniające, że całej rodzinie 
odebrało mowę. Janek włożył na siebie podarte ubranie i został 
bezceremonialnie wypchnięty za drzwi, bez możliwości pożegnania się z 
rodziną.
  Na zewnątrz było jeszcze ciemno. Przed barakiem dostrzegł wóz policyjny 
zaprzężony w dwa konie. Nie był jedynym aresztowanym. Z jego baraku 
prowadzono do wozu siedmiu innych mężczyzn.
  - "Czarna wrona" - szepnął ktoś, wskazując wóz policyjny. Janek 
przypomniał sobie, że czytał gdzieś o czarnych wronach. Używali ich 
carowie; Sowieci uczynili z nich bardziej wydajny środek przewozu. 
Aresztowanych mężczyzn wepchnięto do środka. Tym, którzy się zawahali lub 
opierali, udzielono pomocy w postaci ostrego szturchańca kolbą karabinu. 
Wewnątrz czarnej wrony było zupełnie ciemno. Więźniowie siedli na podłodze 
lub gdzie kto mógł.
  Nikt nic nie mówił. Niektórzy, podobnie jak Janek, byli zbyt zszokowani i 
przestraszeni. Inni znali obowiązującą w Związku Sowieckim zasadę: im mniej 
mówisz, tym dłużej będziesz żył.
  Janek próbował rozpaczliwie coś wymyślić, ale uniemożliwiała mu to 
nagłość i brutalność aresztowania. Jednakże po około godzinie jazdy 
uspokoił się na tyle, by z przerażeniem zdać sobie sprawę z sytuacji, w 
której się znalazł. Dotychczas bowiem słyszał już wiele opowiadań innych 
zesłańców, którzy doświadczyli podobnych tragedii.
  Ludzie powiadali, że na niektórych więźniach zabranych z obozów pracy 
dokonywano egzekucji poprzez strzał w tył głowy. Ci, którym darowano życie, 
kończyli w kopalniach soli, węgla i w kamieniołomach, gdzie warunki są tak 
złe, że obóz pracy w Nuchto-Ozjero może się przy nich wydawać niebem. Tacy 
więźniowie mordowani są jeden po drugim... łamie się im kości, wybija zęby, 
gniją w więzieniach.
  Janek nie chciał być rozstrzelany ani zamordowany. Chciał żyć. Musiał 
żyć. Miał rodzinę, której życie od niego zależało. Musi walczyć - walczyć 
do ostatka. Poczuł znaczną ulgę i przerażenie opuściło go nieco.
  Po pięciu godzinach jazdy wóz zatrzymał się. "Pliesieck" - wyszeptał 
ktoś. Otworzono drzwi i rozkazano im wyjść. Otoczyli ich umundurowani 
strażnicy i wiedli do pobliskiego pociągu, wyglądającego jak ten, który 
przywiózł ich do Związku Sowieckiego. Jego wnętrze było jednakże odmienne, 
pozbawione prycz do spania i pieca na drewno. Jedynie taka sama pozostawała 
okrągła dziura w podłodze wagonu, służąca za toaletę. Powód braku prycz i 
pieca stał się wkrótce oczywisty. W wagonie było przewidziane miejsce 
wyłącznie do stania. Usłyszeli tylko łoskot ciężkiego żelastwa, kiedy 
zamykano drzwi z zewnątrz. Ci, którzy stali bliżej ścian, donieśli później, 
że drzwi zostały dodatkowo zabezpieczone drutem kolczastym, aby wykluczyć 
jakąkolwiek możliwość ucieczki.
  Stali tam więc przez trzy dni i dwie noce, śpiąc oparłszy się wzajemnie 
jeden o drugiego, przeklinając Sowietów i siebie samych.
  - Ty sukinsynu, nie opieraj się o mnie!
  - Pierdolić ciebie i cały świat!
  - Matko Boska, módl się za nami...
  Kilku z nich zemdlało i zostali stratowani tam, gdzie upadli. Przez całą 
podróż nie dostali ani pić, ani jeść. Najwięcej cierpienia przysparzało 
pragnienie. Janek próbował nie zwracać uwagi na przepychanie, klątwy, jęki 
i przystosowywał swoją pozycję przesuwając i dopasowując ciało do danego mu 
miejsca. Przeklinanie cichło w miarę jak potęgował się smród ludzkich 
wydzielin.
  Janek modlił się po cichu, lecz ukojenie, które zwykle odnajdował w 
modlitwie, opuściło go. W jego myślach panował zamęt, jego umysł 
przepełniał strach przed nieznanym.
  "Dokąd oni nas zabierają? - zapytywał sam siebie. - Co się stanie ze 
mną... i z moją rodziną?" Na myśl o najbliższych poczuł łzy w oczach. 
"Dlaczego oni muszą tak cierpieć? Co takiego zrobili Sowietom?"
  - Sowieckie sukinsyny! - wykrzyknął, trzęsąc się z gniewu. - Zapłacicie 
mi za to, przysięgam!
  Pociąg jechał dalej, to posuwając się, to stając, szarpiąc i znów 
podejmując wędrówkę. Trzeciego dnia zatrzymał się i przez dłuższy czas nie 
ruszał z miejsca. Wcześniej często tak się już działo, więc więźniowie nie 
zastanawiali się nad tym, aż usłyszeli, że ktoś zdejmuje drut kolczasty i 
otwiera drzwi. Przez szparę wdarło się słońce, oślepiając tych najbliżej 
wejścia.
  - Wygrużaj! - padła komenda.
  Janek zrobił kilka uważnych kroków i zemdlał. Współtowarzysze pomogli 
wynieść go z wagonu. Ocknąwszy się zauważył, że wielu więźniów leżało w 
długim, nieregularnym rzędzie wzdłuż pociągu. Równolegle do tego rzędu, z 
karabinami w dłoniach, stali niewzruszenie ludzie NKWD.
  - Pół godziny odpoczynku - zagrzmiał skądś srogi głos.
  Janek zapadał w niespokojny sen, gdy nagle na nowo pobudził go do życia 
głos więźnia leżącego obok.
  - Zbudź się! Zbudź się! - wyszeptał, potrząsając rozpaczliwie Jankiem. 
Janek spróbował się podnieść, ale miał zbyt słabe nogi i dopiero po kilku 
próbach udało mu się stanąć.
  Uformowano z nich dwa długie rzędy i rozkazano im iść. Janek usłyszał 
charakterystyczne ostrzeżenie, znane niezliczonym tysiącom sowieckich 
zesłańców: "Jeden krok w lewo lub jeden krok w prawo i strzelam".
  Świeże powietrze i ruch ożywiły Janka na tyle, że był w stanie przeczytać 
nazwę stacji. "Wołogda" - głosił napis. "Więc ciągle jeszcze jesteśmy na 
północy - pomyślał - choć już poza obszarem podbiegunowym".
  Przepędzono ich przez ogromną bramę, obwarowaną po obu stronach wieżami 
strzelniczymi. Na każdej wieży stał na posterunku żołnierz z karabinem 
maszynowym. Podobne wieże rozmieszczono nieregularnie wokół całego 
ogrodzenia rozległego terenu. Pośrodku placu znajdowało się kilka ponurych 
budynków z zakratowanymi oknami. Kolumna zatrzymała się. Z któregoś z 
budynków wyszła grupa żołnierzy i zbliżyła się do więźniów. Jeden z 
żołnierzy odliczył dziesięciu mężczyzn z przodu kolumny i zaprowadził ich 
do pierwszego budynku. To postępowanie powtórzono parokrotnie, aż przyszła 
kolej na Janka. Jego i dziewięciu innych więźniów skierowano do 
największego budynku w całym kompleksie. Weszli do długiego, wąskiego 
korytarza, po którego obu stronach znajdowały się ciężkie, żelazne drzwi. 
Zatrzymano ich przed jednymi z takich drzwi i wszystkim dziesięciu dano 
rozkaz wejścia do środka. Małe, zakratowane i wysoko umieszczone okno 
wpuszczało do wnętrza celi bardzo niewiele światła.
  Celę, niezwykle małą, śmierdzącą, zamieszkiwało już dziesięciu innych 
ludzi. Nastroje starych więźniów były różne. Niektórych cieszyli nowo 
przybyli, gdyż mogli powiedzieć coś o świecie zewnętrznym, ale w innych 
wywoływali gniew, ponieważ musieli teraz podzielić się z tamtymi miejscem.
  Janka często wzywano na przesłuchania, głównie w nocy. Jego prześladowcy, 
komisarze polityczni, oskarżali go o aktywną działalność kontrrewolucyjną, 
uprawianą w obozie pracy Nuchto-Ozjero. "Pogwałciliście ustawę numer 58 
Sowieckiej Konstytucji - powiedzieli mu komisarze - i musicie podpisać 
przyznanie się do winy". Przyznanie się do winy było jednostronicowym 
dokumentem, stwierdzającym, że oskarżony "aktywnie rozsiewał nienawiść do 
Związku Sowieckiego i uprawiał sabotaż wobec robotników leśnych w rejonie 
Pliesieck, należącego do obłasti Archangielsk w ZSRR". Janek nie rozumiał 
żadnego z tych oskarżeń, powiedział im, że jest niewinny i odmówił 
podpisania dokumentu.
  - Podpisuj lub zginiesz! - wrzeszczano na niego w trakcie bicia. Po dwóch 
tygodniach takich przesłuchań, aby uniknąć dalszego bicia, Janek chciał już 
podpisać papier, ale bał się i był zdezorientowany, ponieważ nie wiedział, 
co oznaczała ustawa numer 58 Konstytucji.
  Pewnej nocy, gdy zakrwawiony wrócił do celi, trącił go łokciem jeden ze 
współwięźniów, w przeciwieństwie do innych, przyjaźnie nastawiony do 
chłopca i często podtrzymujący z nim rozmowy.
  - Co, znowu ci dołożyli, malczik?
  - No, tak.
  - Kazali ci podpisać to przeklęte przyznanie się do winy?
  - Tak.
  - Podpisałeś?
  - Nie!
  - Dlaczego nie?
  - Mówią, że jestem kontrrewolucjonistą i złamałem ustawę numer 58 
Konstytucji.
  - Hmm, niedobrze.
  - Posłuchaj Wasyl - mimo bólu w szyi Janek zwrócił się do współwięźnia - 
co to jest ustawa numer 58?
  - Ej, ludzie - zaryczał Wasyl - ten mały Polaczek nie wie, co to jest 
ustawa 58!
  Jankowi wydało się, że wszyscy więźniowie obudzili się, aby mu 
powiedzieć, jaki jest głupi, że nie wie, o czym mówi ustawa 58Ď: 
"Wygłupiasz się!", "A czego wy się spodziewacie po Polaku?", "W Polsce nie 
uczą was wiele, co?", "Nauczyli ich, jak jeść czekoladki i ciastka, nie zaś 
prawdziwego życia", "Jak pierdolić piękne kobiety i powozić trojką", 
"Wysysać krew z biednych... tacy polscy panowie".
  Janek, krwawiąc i z obolałymi mięśniami, spokojnie i z rezygnacją poddał 
się fali przekleństw i obelg. Dziękował Bogu, że jest noc i prześladowcy 
nie widzą jego łez pomieszanych z krwią.
  - Zamknijcie się! Zamknąć się, wszyscy! Co za dużo, to niezdrowo! - 
zagrzmiał Wasyl. I spokojniejszym tonem zapytał:
  - Ci pierdoleni komisarze powiedzieli ci, że jesteś kontrrewolucjonistą, 
co rozsiewa nienawiść przeciwko Związkowi Sowieckiemu, co?
  - Tak! - wykrzyknął zdumiony Janek. - I sabotaż - dodał.
  - Oczywiście, sabotaż, jasne - powiedział Wasyl. - Z wyjątkiem nas dwóch, 
wszyscy tutaj w tej celi jesteśmy kontrrewolucjonistami.
  - Co to według nich znaczy kontrrewolucjonista?
  Ponownie w celi zawrzało: "Wszystko, od przeklinania komisarza po 
szpiegowanie", "Przyklejają ci ustawę 58 bez powodu", "Albo jak cię 
potrzebują w kopalni węgla", "Albo w kamieniołomach". Głosy były zarówno 
smutne, jak i zagniewane.
  - Mnie też oskarżyli o sabotaż - ktoś powiedział. - Widzisz, nie mogłem 
naprawić na czas przeklętego traktora. Zanim mnie tu przenieśli, siedziałem 
w więzieniu na Łubiance.
  - To i nie tak źle - do uszu Janka dotarł inny głos. - Wiesz, za co 
spędziłem prawie pięć lat na budowie kolei transsyberyjskiej, grzebiąc 
wzdłuż torów słabszych kolegów? Za przeklinanie nadzorcy!
  - Zadenuncjował mnie własny syn, moja własna krew! Powiedział 
nauczycielowi, że nie podoba mi się robota w kołchozie i że chcę mieć 
własną ziemię.
  - Ja przez nieuwagę nazwałem Stalina tyranem. Moja dwunastoletnia córka 
powtórzyła to nauczycielowi.
  Opowiadanie historii ciągnęło się aż do rana. Kopalnie węgla w Workucie, 
kopalnie rudy żelaza w Karagandzie, łagry w lasach obwodu archangielskiego, 
łagier u ujścia rzeki Peczory, barki na Lenie i Jeniseju, budowa kolei 
transsyberyjskiej - w uszach Janka brzmiały złowieszczo nazwy miejsc, gdzie 
z założenia zadawano ludziom tortury i śmierć. Jednakże, jakkolwiek twardzi 
byli ci wszyscy mężczyźni, nazwa "Kołyma" wydawała się wywoływać najcięższe 
skojarzenia.
  Rozmowę przerwał hałas za drzwiami. Nadszedł czas na śniadanie. Strażnicy 
weszli do celi. Rozdali więźniom chleb i gorącą wodę. Janek, myśląc o 
doświadczeniach przebytej nocy, jadł powoli. Stopniowo przed jego oczami 
odkrywała się niedola Rosji. Napawało go to gorszym cierpieniem niż bicie i 
kopanie, jakie otrzymał od komisarzy. Nie miał pojęcia, że w ogóle istnieje 
takie okrucieństwo i niesprawiedliwość. Wychowano go w wierze, iż czyjaś 
kara ma stanowić zadośćuczynienie za popełniony występek, ale tutaj, w 
Wołogdzie, dowiadywał się, że może mieć miejsce kara bez winy. Zgromadzeni 
wokół niego ludzie byli poddawani karze nie tylko za to, co powiedzieli lub 
zrobili, ale nawet za to, co pomyśleli.
  
  
  * * *
  
  
  W ciągu pierwszych dni w śmierdzącej celi Janek spoglądał na 
współwięźniów z pogardą. Ich ordynarny język, brutalność jednego w stosunku 
do drugiego i ciągły gniew odstręczały go od nich. Czuł się w jakimś sensie 
lepszy. Teraz musiał przeanalizować swój sposób podejścia do 
współtowarzyszy niedoli. Słuchając o ich cierpieniach, tragediach i 
poniżeniu, począł odczuwać współczucie. Przysunął się jak najbliżej ściany, 
by zrobić więcej miejsca innym. Starał się być bardziej tolerancyjny i 
wyrozumiały, szukać sposobów, by uczynić ich życie mniej uciążliwym. 
  Lecz była jedna rzecz, której nie mógł zrobić, a mianowicie, nie mógł 
podzielić się z nikim swoim chlebem. Te 400 gramów czarnego, źle 
wypieczonego chleba posiadało większą wartość niż całe złoto i diamenty 
świata. Był to dar niebios dla niego i tylko dla niego. Sąsiad, zaledwie 
parę lat starszy od niego, stał się garstką skóry i kości. Za każdym razem, 
kiedy Janek jadł, oczy wychudzonego mężczyzny śledziły jego dłoń podnoszącą 
chleb do ust. Gdy zjadał ostatni okruch, w oczach mężczyzny malował się 
głęboki smutek. W poczuciu winy przysięgał sobie, że następnym razem 
podzieli się z nim chociażby odrobiną, lecz zawsze przegrywał walkę z samym 
sobą. Począł jeść odwrócony tyłem do współtowarzysza, lecz mimo to ciągle 
czuł jego śmiertelnie udręczone oczy, bezustannie śledzące jego rękę, 
wędrującą w dół i do góry, w dół i do góry, aż do ostatniego okrucha.
  Pewnego dnia Janek, wyczerpany i chory, podpisał przyznanie się do winy i 
prawie natychmiast został umieszczony w pociągu zmierzającym ku nieznanemu 
przeznaczeniu.
  
  
  * * *
  
  
  Po aresztowaniu Janka wzrósł znacznie terror NKWD w Nuchto-Ozjero. 
Zaciekłość Iwana Wasiljewicza, komisarza politycznego, osiągnęła poziom 
obłędu, utrudniając jeszcze bardziej obozowe życie. Wydawało się, że 
komisarz znajdował się w wielu miejscach naraz: niespodziewanie nawiedzał 
brygady pracy, obserwował kolejki po chleb i zupę, urządzał długie 
pogadanki podczas czwartkowych spotkań przeznaczonych na indoktrynację, 
włamywał się nocą do pomieszczeń więźniów. Zaaresztowano kilku mężczyzn i 
parę kobiet. Niektórzy z nich wrócili do baraków ciężko pobici. Inni, tak 
jak Janek, przepadli bez wieści.
  Marysia, podobnie jak pozostali robotnicy, musiała brać udział w 
spotkaniach uświadamiających. Słyszała tam często powtarzane słowa, że 
muszą ciężej pracować, więcej produkować lub umrą z głodu. I umierali. Obóz 
zdziesiątkowały już śmierć głodowa, choroby i przepracowanie. Tylko 
nadzieja utrzymywała Marysię przy życiu. Wierzyła, że wydarzy się coś, co 
zmieni ich życie na lepsze. Modliła się i miała nadzieję, że Janek wciąż 
żyje, że wszyscy przetrwają i jakimś sposobem znajdą się znowu razem. 
Jednak spotkania uświadamiające krok po kroku podkopywały jej nadzieję. Po 
wysłuchaniu wielogodzinnych krzyków komisarza: "Praca lub śmierć!", "Nigdy 
więcej nie zobaczycie swego domu!" - czuła się wewnątrz tak pusta, że mimo 
zmęczenia nie mogła spać w czwartkowe noce. "Nic dziwnego - myślała - że 
więźniowie nazywają wieczory indoktrynacji czarnym czwartkiem".
  Pogorszało się zdrowie dziadków. Byli zbyt słabi, aby móc zejść z 
drewnianych pryczy. Marysia, dziewiętnastoletnia, czuła, że przejęcie 
opieki nad dziadkami jest teraz jej obowiązkiem. Helenka nie miała jeszcze 
lat dwunastu i niewiele mogła pomóc.
  Pewnego posępnego marcowego wieczora w 1941 roku Marysia wróciła z pracy 
i zastała histerycznie płaczącą Helenkę u wezgłowia zmarłej babki. Po 
tygodniu odszedł dziadek. Helenka była teraz sama od wczesnego rana do 
późnego wieczora. Brudna, głodna i udręczona przez pluskwy, leżała bez 
ruchu na pryczy, zbyt słaba, by płakać. Udało jej się kilka razy wstać i 
wyjść z pokoju. W długim, wąskim korytarzu spostrzegła inne dzieci, kilkoro 
w jej wieku. Niektóre z nich stały, opierając się o ściany, inne siedziały 
na zimnej, drewnianej podłodze lub milcząc leżały na niej. Po tym 
spostrzeżeniu postanowiła opuszczać pomieszczenie tylko w razie 
konieczności.
  Pod koniec maja stopniał śnieg i z ziemi wychynęły setki trumien, 
pogrzebanych zimą zbyt blisko powierzchni. Potworny smród docierał do 
obozu, powiększając rozpacz tych, którzy przetrwali zimę.
  Pewnego dnia Olga Stepanowna zatrzymała Marysię, zaprowadziła ją do 
stajennego magazynu i wręczyła małe zawiniątko wypełnione owsem.
  - Schowaj to, mała siostrzyczko! Wiem, że to nie jest luksusowe jedzenie, 
ale to zawsze coś. Może poratuje biedną Helenkę.
  Marysia była tak zaskoczona, że zapomniała podziękować. U siebie gotowała 
owies tak długo, aż nadawał się do jedzenia.
  - Nigdy nie sądziłam, że kiedyś zamienię się w konia - śmiała się 
Helenka, zajadając owies ze smakiem. Jej śmiech w sercu Marysi pobudził 
taką falę ciepła, jakiej dawno już nie doświadczyła.
  Kilka dni później Marysia dostała znowu trochę owsa od Olgi Stepanownej, 
z ostrzeżeniem, aby uważała, bo wkrótce zacznie wierzgać jak koń. Mrugając 
okiem, Olga włożyła dodatkową garść owsa do kieszeni dziewczyny. Gest ten 
znacznie podbudował zanikającą nadzieję Marysi. Zauważyła, że Helenka jest 
wysoką, na swój wiek, dziewczynką i mimo zapadniętych policzków całkiem 
ładną z dużymi, niebieskimi oczami i kształtnym nosem. Jeśli chodzi o nią 
samą, Marysia wiedziała, że też jest ładna, ale na inny sposób. Miała 
brązowe włosy, które na przekór ubogiemu pożywieniu pozostawały 
zadziwiająco gęste i zdrowe. Mówiono, że jej ozdobę stanowią głęboko 
osadzone, brązowe oczy. W obozie było wielu mężczyzn, którzy, choć głodni i 
przygnębieni, dostrzegali i podziwiali oczy Marysi. Cieszyła się z ich 
komplementów i dziękowała im uśmiechem.
  Był jednak w obozie mężczyzna, któremu nie wystarczał uśmiech Marysi. 
Iwan Wasiljewicz, komisarz polityczny obozu Nuchto-Ozjero, obserwował ją 
już od dłuższego czasu. Często też o niej myślał, szczególnie kiedy leżał 
pijany na łóżku.
  "Muszę dopaść tę dziewczynę" - obiecywał sobie. Zaczął przychodzić do 
stajni, gdy Marysia powracała z lasu. "Dobry wieczór, moja ślicznotko" - 
witał ją.
  - Dobry wieczór, komisarzu - odpowiadała z uśmiechem. To właśnie tego 
uśmiechu Iwan Wasiljewicz nie mógł zapomnieć. Nikt oprócz jego zmarłej 
matki nigdy nie uśmiechał się do niego.
  Jego częste wizyty w stajni nie uszły uwadze Olgi. - Marysiu, uważaj na 
tę plugawą policyjną świnię - ostrzegała ją.
  - Och, to po prostu stary człowiek - śmiała się Marysia. Nie pojmowała 
wagi ostrzeżeń, więc kiedy osiemnastego czerwca 1941 roku otrzymała 
polecenie stawienia się w Komendanturze NKWD, poszła tam bez najmniejszych 
podejrzeń.
  Zaraz po jej wejściu do środka ludzie znajdujący się na zewnątrz baraku 
usłyszeli przeraźliwe krzyki dziewczyny i przybiegli z pomocą. Na widok 
podrapanej i pokrwawionej twarzy Iwana Wasiljewicza doszli do przekonania, 
że Marysi udało się wybronić. Roztrzęsioną, lecz poza tym całą i zdrową, 
odprowadzili do baraku.
  Jednak wydarzenie to pogrążyło ją w tak złym nastroju, że Helenka 
zmuszona była przejąć nad nią opiekę. Przynosiła zupę, gotowała owies i 
usiłowała pocieszyć Marysię, racząc ją obozowymi plotkami.
  - Marysiu - mówiła jej - jesteś w obozie kimś niezwykłym. Wszyscy o tobie 
mówią i śmieją się z komisarza. Powiadają, że na jego szczęście twoi 
wybawcy przybyli na czas - bo inaczej przypłaciłby to życiem!
  Marysia uśmiechała się niepewnie, lecz nic nie odpowiadała.
  - Zabiłabyś go? - pytała Helenka.
  - Zabić go? O, nie, ale na pewno wyłupiłabym mu oczy ku uciesze 
wszystkich kobiet w obozie! Obie dziewczyny zaśmiały się na samą myśl o 
tym.
  Jednakże Olga Stepanowna nie widziała nic zabawnego w zainteresowaniu 
komisarza Marysią.
  - Niech znowu tu przyjdzie, a zabiję łajdaka własnymi rękami! - krzyczała 
na widok Marysi. - Nawet jeśli przyjdzie mi za to zgnić w łagrze!
  Okazało się jednak, że nie było Iwanowi Wasiljewiczowi dane zjawić się 
ponownie w stajni. W kilka dni po incydencie z Marysią znaleziono go w 
lesie z dziurą po kuli w tyle głowy. Powiadano, że Aram Wisarjanowicz 
znalazł donos na siebie pisany ręką komisarza. Twierdzono, że to komendant 
zastrzelił komisarza, by nie dopuścić do tego, aby donos dotarł do wyższych 
władz.
  Ktoś przysięgał, że widział Olgę Stepanowną idącą z komisarzem w kierunku 
lasu na krótko przed jego śmiercią. Marysia nigdy nie dowiedziała się, czy 
Olga Stepanowna dotrzymała swojej obietnicy, gdyż kilka dni później Niemcy 
przypuścili atak na Związek Sowiecki i o komisarzu zapomniano.
  Nie wiadomo było, jaki wpływ na więźniów wywrze nowy rozwój sytuacji, 
lecz w obozie zapanował duch świeżej nadziei.
  - To ciekawy widok patrzeć, jak nasi wrogowie skaczą sobie do gardła - 
ktoś rzucił uwagę. - Może powybijają się nawzajem, a wtedy my będziemy 
wolni!
  Praca postępowała dotychczas bez oznak jakiejkolwiek zmiany. Jednak w 
ciągu tygodnia większość młodych Rosjan, zarówno mężczyzn jak kobiet, 
zostało powołanych do wojska. Niektórych polskich więźniów wybrano do 
nadzoru brygad roboczych. Ci, którzy awansowali, mieli ciężkie życie; 
więźniowie odmawiali wykonywania ich poleceń, a i sami nadzorcy nie chcieli 
donosić na ziomków.
  Dziesiąty lipca 1941 roku stał się dniem, którego Marysia i Helenka nigdy 
nie zapomną. Było słonecznie i ciepło, od jeziora Nuchto powiewał chłodny 
wietrzyk. Więźniowie rozchodzili się właśnie do wyznaczonych miejsc pracy, 
gdy niespodziewanie zostali zatrzymani przez oddział policji i zagnani z 
powrotem na plac obozowy. Tam czekali na nich kierownik obozu i komendant 
policji.
  - Towarzysze - zaczął kierownik. Obie siostry usłyszały za sobą pomruk 
jakiegoś mężczyzny: - To na pewno pułapka - nazywa nas towarzyszami, o coś 
mu chodzi.
  - Towarzysze! Polacy! - zawołał kierownik. - Od dzisiaj jesteście wolni.
  - Myślę, że ten człowiek za nami ma rację; to na pewno jakaś pułapka - 
szepnęła Marysia do Helenki.
  - Jesteśmy sojusznikami - ciągnął kierownik. - Polska i Związek Sowiecki 
są sojusznikami. Jesteśmy przyjaciółmi - przyjaciółmi walczącymi ze 
wspólnym wrogiem, Niemcami!
  - Jesteśmy wolni! Wolni! Nareszcie! - wykrzykiwali ludzie, ściskając się 
i całując.
  - Towarzysze, ustawcie się w kolejce po wasze dokumenty!
  Gdy przyszła kolej na obie siostry, kierownik obejrzał je od stóp do głów 
i powiedział:
  - Macie do wyboru polskie dokumenty lub papiery obywatelstwa sowieckiego. 
Bez wątpienia dokonacie odpowiedniego wyboru. Jako obywatelki sowieckie 
będziecie bezpieczne i szczęśliwe.
  Siostry wyszły z biura z polskimi dokumentami.
  Tydzień później polscy zesłańcy wsiadali do specjalnego pociągu, 
zabierającego ich w rejon Morza Kaspijskiego, gdzie miało się formować 
polskie wojsko. Sowieckie władze powiedziały im, że "wojsko to, ramię w 
ramię z siłami sowieckimi, będzie walczyło przeciwko ich wspólnemu wrogowi, 
Niemcom".
  - Marysiu, gdzie jest Morze Kaspijskie? - zapytała Helenka.
  - Nie wiem, ale słyszałam, że gdzieś bardzo daleko - pięć tysięcy 
kilometrów, zdaje się na południe.
  - O, to dobrze! - wykrzyknęła Helenka. - Będzie nam cieplej!
  - I może Janek będzie tam na nas czekał.
  Trzeciego sierpnia 1941 roku 432 polskich byłych więźniów znalazło się w 
dobrze sobie znanych wagonach kolejowych. Z jedną różnicą: brakowało 
strażników w mundurach koloru błota.
  Pasażerowie, czekając na rozkaz wsiadania do pociągu, rozglądali się po 
miejscu, w którym spędzili ponad dwa lata życia. Nie żal im było opuszczać 
brudu, głodu, robactwa, ciężkiej roboty i rosyjskich strażników. Wzrok 
Marysi i Helenki, podobnie jak wielu innych, przez dłuższy czas kierował 
się ku cmentarzowi, gdzie pochowanych zostało tak wielu znajomych i 
członkowie rodziny.
  - Prawie tysiąc krzyży - powiedział ktoś cicho. - Pozostawiamy prawie 
tysiąc ludzi.
  Ciszę przerywało zdławione łkanie, westchnienia i modlitwy.
  Nagle spokojem wstrząsnął tubalny głos Olgi Stepanownej.
  - Marysia! Helenka! Gdzie jesteście? - wołała, torując sobie łokciami 
drogę wśród tłumu. - Co wyglądacie tak, jakbyście zobaczyły ducha? - 
wykrzyknęła, znalazłszy je. Z ogromną siłą uścisnęła siostry, pozbawiając 
je oddechu. - Mam coś dla was obu - powiedziała, wręczając Marysi dwa 
ogromne bochenki czarnego chleba. - Postarałam się, żeby upieczono je 
specjalnie dla was - powiedziała z dumą. - Popatrzcie, są jeszcze ciepłe!
  Helenka chciała ucałować tę ogromną kobietę. Zanim jednak udało jej się 
to zrobić, Olga Stepanowna chwyciła ją w ramiona i mocno przytulając do 
siebie, uniosła z ziemi jak dziecko.
  - Cieszę się, że wyjeżdżacie z tej piekielnej dziury, ale jest mi samej 
przykro. Będę za wami tęskniła.
  Nagle odwróciła się i nie oglądając się za siebie, odeszła wielkimi 
krokami. "Bodaj to diabli wzięli, miałabym się rozbeczeć jak ten przeklęty 
dzieciak!?" - zamamrotała do siebie.
  
  Rozdział V
  
  Podczas gdy Marysia i Helenka wyjeżdżały z obozu pracy Nuchto-Ozjero, 
Walter Plater z kilofem w dłoniach atakował wielką, szarą bryłę soli, która 
nie poddawała się jego próbom i nie dawała się rozbić na mniejsze kawałki. 
Koszulę miał przesiąkniętą potem i solą, które rozjątrzały jego rany. Ale 
Plater już nauczył się znosić ciągły ból.
  Jego współwięźniowie nie mogli często się z sobą kontaktować, ponieważ 
pochodzili z różnych grup narodowościowych; byli Rosjanami, Ukraińcami, 
Polakami, Turkami, Uzbekami, Litwinami... Plater zrezygnował z liczenia; po 
prostu zbyt wiele trzeba by ich zapamiętać. Dzwonieniu kilofów na bryłach 
soli często towarzyszyły najbardziej odrażające i bluźniercze przekleństwa, 
jakie Plater kiedykolwiek słyszał. Przypomniał sobie, że ktoś mówił, iż 
pierwszymi słowami obcego języka, których uczy się człowiek, są 
przekleństwa. Tak było z pewnością w przypadku kopalni soli na Kołymie.
  Od czasu do czasu, razem z klątwami Plater słyszał wymawiane 
przytłumionym pomrukiem wielojęzyczne słowo "Bóg". "Jakiś łajdak wydaje 
ostatnie tchnienie - myślał, spluwając z pogardą - i, idiota, modli się w 
ostatniej chwili".
  Gdy rozległ się dźwięk gwizdka sygnalizującego półgodzinną przerwę, 
Plater odłożył kilof na bok i usiadł na tej samej bryle soli, którą 
próbował rozbić. Przymknął podrażnione oczy, próbując dać im trochę 
wytchnienia. Pomyślał o swojej ucieczce z Nuchto-Ozjero - zdaje się ponad 
rok temu, zgadywał - i jak się to dla niego skończyło pobytem w więzieniu w 
Gorkim, gdzie pluł krwią i cierpiał katusze. O, wtedy i on się modlił. 
Modlił się do Boga, Jezusa Chrystusa i Matki Boskiej, a łzy pomieszane z 
krwią spływały mu po zmaltretowanej twarzy. Modlił się nieskończone 
godziny, nieświadom kpin ze strony współwięźniów.
  "Módl się do Stalina - mawiali. - Głupi Polak, modli się do Boga. Już 
prędzej usłyszy cię Stalin! Gdzie jest teraz twój Bóg? W niebie, czy w 
Moskwie?"
  "Ojcze nasz, któryś..." - szeptał Plater, nie mogąc przypomnieć sobie 
dalszych słów. "Zdrowaś Maryjo...". Matka uczyła go tych modlitw, kiedy był 
małym chłopcem. Po jej śmierci ojciec, ateista, sprzeciwiał się ich 
odmawianiu.Później Plater jako młody komunista przestał się modlić dla 
zasady. W więzieniu odczuwał potrzebę modlitwy jak nigdy w życiu, ale 
niezależnie od rozpaczliwych wysiłków, które czynił, aby sobie ją 
przypomnieć, słowa wymykały mu się z pamięci. Wymyślił więc własną 
modlitwę, zrodzoną z bólu, strachu i samotności.
  Lecz jego modlitwa nie powstrzymała przesłuchań, tortur i bicia. 
Próbowali zmusić go do przyznania się, że jest polskim szpiegiem. Zanurzali 
mu rękę w gotującej wodzie, wbijali wykałaczki pod paznokcie, ustawicznie 
kopali go w brzuch i nerki, bili, aż postradał wszystkie zęby, oprócz 
dwóch. W końcu, załamany na duchu i wycieńczony na ciele, nie był w stanie 
dłużej znieść myśli o przyjmowaniu bólu. Podpisał przyznanie się do winy i 
został skazany na dwadzieścia pięć lat robót w kopalni soli. Razem z innymi 
więźniami zapakowano go do pociągu, jadącego na mającą bardzo złą sławę 
Kołymę.
  Podczas tej podróży Plater poprzysiągł sobie, że przetrwa na przekór 
wszelkim przeciwnościom. Nie będzie już się modlił. Nie istniał Bóg ani 
człowiek, który mógł mu pomóc; był sam. Dopuści się ostateczności, zabije, 
jeśli będzie musiał, ale nie pozwoli nikomu przeszkodzić sobie w walce o 
przeżycie.
  Miesiąc później, w marcu 1941 roku, pociąg dostarczył go, wycieńczonego i 
chorego, do kopalni soli "Stalin" na Kołymie. Panowała ciemność, więc 
Plater doszedł do wniosku, że jest noc. Jednak nie był pewien, ponieważ 
wydawało mu się, że ostatnio cały czas żyje w ciemności. Ciemno było w celi 
więzienia "Gorki". Po ciemku przewieziono go ciężarówką na małą stację 
kolejową poza miastem i zapakowano do wagonu towarowego. Stał tak w 
ciemności, stłoczony pomiędzy innymi więźniami, podczas gdy pociąg toczył 
się bez końca do przodu, aż w końcu, wyczerpany jak wszyscy inni, padł 
zemdlony na deski.
  W miarę jak upływała podróż, w wagonie robiło się coraz to więcej i 
więcej miejsca. Ciała zmarłych usuwano za każdym razem, gdy pociąg 
zatrzymywał się. Plater tak naprawdę nie wiedział, lecz, sądząc po ilości 
wolnego miejsca, podejrzewał, że na Kołymę dotarła zaledwie połowa 
więźniów.
  Tych, którzy podróż przetrzymali, zagoniono do obszernego, ciemnego 
budynku składu niedaleko stacji kolejowej. Stali tak, jeden obok drugiego, 
nie mogąc opanować drżenia.
  - Pewnie jest dwadzieścia stopni Celsjusza poniżej zera - Plater usłyszał 
czyjeś słowa.
  - Według mnie jest dobrze poniżej trzydziestu - odpowiedział ktoś, 
szczękając zębami.
  - Zdjąć całe ubranie - rozkazał ostry głos.
  Początkowo myśleli, że strażnik żartuje. Nie po raz pierwszy słyszeli 
"rosyjskie dowcipy", więc stali zaskoczeni, nie wykonując rozkazu. Dopiero 
gdy strażnicy użyli kolb karabinów, więźniowie pojęli grozę swojej 
sytuacji. Z ociąganiem pozdejmowali podarte ubrania i stanęli wszyscy nago. 
Plater czuł na całym ciele ból, jakby ktoś wbijał w nie igły, ból 
przeradzający się w odrętwienie wszystkich jego członków. Wtedy, ku 
niedowierzaniu więźniów, strażnicy puścili z kilku węży wodę. Lodowato 
zimne strumienie uderzyły na nich z każdej strony.
  - Witamy na Kołymie! - dały się słyszeć okrzyki strażników. Po upewnieniu 
się, że każdy z nich został dokładnie "umyty", strażnicy zatrzasnęli 
ogromne drzwi, życząc więźniom: "Przyjemnej nocy, towarzysze".
  Większość więźniów położyła się nago na podłodze, niektórzy z 
wyczerpania, inni powaleni szokiem po silnych biczach lodowatą wodą.
  Plater wiedział, że jeśli chce przeżyć, musi za wszelką cenę, bez ustanku 
poruszać się. Zbierając całą siłę, podniósł się, zaczął chodzić, a potem 
biegać. W nikłym świetle księżyca, przedostającym się do wnętrza przez 
szpary w ścianach, widział rozciągnięte ciała. Jedne rzucały się w 
konwulsjach. Inne, z podkurczonymi rękoma i nogami, przyjąwszy najbardziej 
groteskowe pozycje, pozostawały nieruchome. Plater zaczął przeskakiwać 
przez ciała, przesuwając jedne i spadając na inne. Mieszało mu się w 
głowie, zaczynał widzieć jak przez mgłę. Sądził, że został zesłany do 
piekła, by odpokutować za grzechy. Mógłby przysiąc, że widział demony 
wyzierające z każdego kąta. "Przyjemnej nocy, towarzyszu Plater" - 
posykiwały.
  Mimo to nie poddawał się, skacząc, czołgając się, przewracając, ponownie 
wstając i biegając, bez końca biegając. Potem, wyczerpany, padł na stos 
sztywnych ciał. Otworzyły się drzwi składu i do wnętrza weszła grupa 
strażników. Plater odwrócił się powoli w kierunku drzwi i spostrzegł, że na 
dworze było nieco jaśniej. "Pewnie już rano" - pomyślał, próbując się 
podnieść.
  Strażnicy zaczęli załadowywać ciała na sanie stojące w kolejce przed 
składem. Trupy składano po pięć na stos, głowy zamarzniętych zwieszając 
poza sanie. Jeden ze strażników dla pewności roztrzaskiwał je siekierą... 
lub może po prostu wykonywał rozkaz?
  Plater i kilku innych, którzy przeżyli, zostali zaprowadzeni do 
pobliskich baraków. Plater miał szczęście, ponieważ barak numer 14 był 
ogrzewany piecem na drewno. Dostał parę filcowych butów, grube, bawełniane 
spodnie i ciężkie palto.
  Jak się później dowiedział, inni jego współtowarzysze nie mieli tyle 
szczęścia, co on. Umieszczono ich w barakach zrobionych ze źle pozbijanych 
desek, przez które z łatwością przedostawał się przenikliwy, północny 
wiatr. Nie było w nich pieców.
  - Niedługo je dostaniecie - powiadomili strażnicy.
  Więźniowie, dla ochrony przed kąśliwym wiatrem, układali zamarznięte 
ciała zmarłych towarzyszy wzdłuż szczelin w ścianach. Gdy piece w końcu 
nadeszły, przy życiu pozostało zaledwie kilku ludzi.
  Plater wiedział, że został zawieziony na Kołymę, by tam umrzeć. Sam 
komendant obozu powiedział im to natychmiast pierwszego dnia po 
przyjeździe.
  - Wszyscy tu zdechniecie - krzyczał. - To tylko kwestia czasu. Jutro 
rozpoczniecie robotę i im ciężej będziecie pracować, tym dłużej pożyjecie.
  - Przeżyję - przysięgał sobie Plater - nawet jeśli będę musiał kłamać, 
oszukiwać, kraść lub zabijać!
  
  
  * * *
  
  
  W czerwcu 1941 roku Związek Sowiecki został zaatakowany przez Niemcy i 
Armia Czerwona wycofywała się ze swoich pozycji. Więźniowie nic nie 
wiedzieli o tych wydarzeniach. Mogli je znać strażnicy, lecz więźniom nie 
mówiono o niczym, co dzieje się na zewnątrz. Straże miały rozkaz robić 
wszystko, by ci, którzy zostali przy życiu, pracowali najciężej, jak mogli. 
Śmiertelność wśród zesłańców była bardzo wysoka. Prawie połowę 
współwięźniów Platera z baraku 14 pochowano w wiecznej zmarzlinie Kołymy. 
Starzy więźniowie powiadali, że zazwyczaj powinni byli już mieć kilka 
dostaw nowych zesłańców dla uzupełnienia szeregów, lecz świeże siły wciąż 
nie nadchodziły. Spekulowano trochę, ale nikt nie miał zamiaru zawracać 
sobie tym zanadto głowy.
  We wrześniu 1941 roku Plater został wezwany do obozowego kantoru, gdzie 
powiedziano mu, że jest człowiekiem wolnym. Był pewien, że to jakaś 
sztuczka, więc stał tam po prostu, nic nie mówiąc. Dopiero gdy dotarł do 
kolei transsyberyjskiej, z dala od Kołymy, zaczął dawać wiarę temu, że jest 
naprawdę wolny. Jechał na zachód, a potem na południe w kierunku Morza 
Kaspijskiego. Dotarcie do miejsca przeznaczenia przedłużył o miesiąc, gdyż 
zatrzymywał się kilkakrotnie w napotykanych po drodze miasteczkach dla 
dokonywania kradzieży. Prawdopodobnie jako jedyny polski były więzień ze 
Związku Sowieckiego wstępował do wojska jako człowiek bogaty.
  
  Rozdział Vi
  
  Kiedy Janek podpisał dokument przyznania się do winy, przewieziono go 
wraz z innymi więźniami na stację kolejową Wołogda, gdzie następnie 
załadowano ich do pociągu. Uwięziony w zatłoczonym wagonie towarowym, 
głodny i spragniony, zupełnie zatracił poczucie czasu i kierunku jazdy. 
Czasem pociąg zatrzymywał się i przez kilka dni stał w miejscu. Nikt nie 
wiedział, dokąd jadą; wydawało się też, że nikogo to nie obchodzi. 
Początkowo Jankowi zależało na tych wiadomościach, ale po pewnym czasie i 
on otępiał i podobnie jak pozostali zobojętniał na wszystko.
  Od chwili wywiezienia z Zamosza ciała zmarłych, krwawe przesłuchania i 
smród zainfekowanych ran stały się dla Janka częścią dnia codziennego. Nie 
sądził, by mógł go spotkać los jeszcze gorszy. Najbardziej martwił się o 
najbliższych, których pozostawił w tajdze. Jak oni przetrwają bez niego? 
Usiłował przekonać siebie samego, że Marysia jest w stanie zaopiekować się 
nimi, lecz niepokój nie opuszczał go. Zmartwienia podkopywały jego siły. W 
pociągu przeczołgał się do ściany wagonu i oparł się o nią, gdy po jakimś 
czasie udało mu się wcisnąć pomiędzy dwóch innych więźniów. Z czasem jego 
myśli stawały się coraz mniej logiczne. W głowie pojawiały mu się i 
zanikały skrawki rozmów z prześladowcami z Wołogdy i wspomnienia z 
dzieciństwa. Siedział tam, poruszając spękanymi wargami: "O, Boże, 
towarzyszu! Towarzyszu! Przyznaję się do winy. Jestem winny, bo... Nie, 
przestańcie, przestańcie! Dziadku, pomóż mi! Krowa jest w ogrodzie 
Marty..."
  - Ten chłopak majaczy - zwrócił uwagę jeden z więźniów, wskazując Janka.
  - Tak, na to wygląda - odpowiedział drugi, spoglądając na osuniętą pod 
ścianą postać. - Jeśli ten przeklęty pociąg nie zatrzyma się, wszyscy 
postradamy zmysły.
  - A dokąd oni nas zabierają, Kola?
  - Rosja jest wielka. Nie martw się, znajdą dla nas jakieś miejsce. Zawsze 
znajdują - odpowiedział Kola. - Myślę, że jedziemy na południe.
  - Dlaczego tak sądzisz?
  - Bo robi się cieplej. Nie zauważyłeś?
  Janek nie słyszał tej rozmowy. Nie słyszał też jak pociąg przybył na 
miejsce przeznaczenia. Kiedy przyszedł do siebie, stwierdził, że leży w 
namiocie na czymś w rodzaju siennika.
  Unosząc się trochę, spoglądał poprzez półmrok, próbując zorientować się, 
gdzie jest. Dostrzegł czterech innych mężczyzn, z których dwóch głośno 
chrapało. Stanąwszy niepewnie, ostrożnie, aby nie pobudzić śpiących, 
wyszedł na zewnątrz. Światło słoneczne prawie go oślepiło, lecz po chwili 
oczy przyzwyczaiły się do blasku i zobaczył wysokie góry, otaczające 
szeroką, u-kształtną dolinę. Szczyty gór pokryte były śniegiem, niższe 
stoki porastał zielony, iglasty las. Dolinę wypełniały namioty i stało tam 
również kilka drewnianych budynków. Jedyne wyjście zagradzał wysoki płot, 
zabezpieczony kolczastym drutem. Za nim rozpościerał się plac budowy, na 
którym leżała sterta metalowych szyn kolejowych.
  Góry, wysokie na setki metrów, postrzępione i strome, wydawały się nie do 
zdobycia. Przy wejściu do doliny usytuowano dwie wieże strażnicze, 
obsadzone żołnierzami z karabinami maszynowymi. "Sprytnie - pomyślał Janek 
- z tej pułapki nie ma ucieczki".
  Poczuwszy, że mu się kręci w głowie, pewnie z powodu chłodnego, górskiego 
powietrza, powlókł się z powrotem do namiotu i położył na sienniku. 
Niektórzy z jego współtowarzyszy obudzili się już i byli zajęci rozmowami.
  - Gdzie my jesteśmy? - usłyszał Janek pytanie starego mężczyzny.
  - Diabli wiedzą - odpowiedział więzień leżący obok Janka.
  - Jest tutaj dużo cieplej, więc musimy być gdzieś na południu.
  - Może na Kaukazie?
  - Nie, to niemożliwe - usłyszeli donośny głos.
  Wszyscy zwrócili wzrok w kierunku mówiącego. Janek zauważył, że był 
niski, miał żółtą skórę, wystające kości policzkowe i skośne oczy. "Pewnie 
Tatar" - pomyślał.
  - Skąd wiesz, Tatarzynie? - zapytał ktoś wyniosłym tonem.
  - Wiem!
  - On wie! Wie! - kpił głos. - Jak wiesz, to nam powiedz.
  - Jesteśmy blisko granicy z Afganistanem.
  - Afganistan?! - ktoś wykrzyknął. - Jesteś pewien?
  - Pewnie! Byłem tu już kiedyś.
  - Dlaczego nas tu przywieźli?
  - Do budowy linii kolejowej - odpowiedział Tatar.
  - Dokąd?
  - Mnie nie pytaj! Pytaj Ruskich - warknął Tatar.
  Jankowi nie podobał się ton głosu tego człowieka. Wydawało się, że jest 
zły i pogardza wszystkimi. Jego wąskie oczy przeszywały jak wzrok węża.
  - Może tory pójdą w stronę Afganistanu - zasugerował sąsiad z lewej 
strony Janka, wielki, kościsty typ o zadumanym wyrazie twarzy.
  Przerwał im głośny, ostry gwizd, po którym dały się słyszeć rosyjskie 
okrzyki: - Dawaj! Dawaj! Pierwszy wydostał się na zewnątrz Tatar. Cała 
dolina, jak Janek zauważył, wypełniona była więźniami. Kilku umundurowanych 
mężczyzn z długimi karabinami biegało tam i z powrotem, próbując uformować 
z tłumu szereg. Wszędzie unosił się zapach jedzenia; każdy dostał miskę 
zupy z kapusty i duży kawałek czarnego chleba. Nie tak jak w Nuchto-Ozjero, 
zupa była gęsta, a porcje chleba pokaźne.
  - Przynajmniej jedzenie jest lepsze - westchnął Janek, zajadając łakomie. 
Po kolacji, stale w pełnym słońcu, nowi więźniowie zostali ustawieni w 
szereg. Tym razem, ku swojej radości, otrzymali nowe buty, watowane spodnie 
i kurtki. Następnie zostali spędzeni ku wyjściu z doliny i wysoki, 
umundurowany mężczyzna poinformował ich, że od jutra będą pracowali przy 
budowie kolei.
  - Jest to ciężka robota - powiedział - ale będziecie dostawali lepsze 
jedzenie niż w jakimkolwiek innym więzieniu.
  - I nie usiłujcie uciekać - ostrzegł, wskazując na zasieki z drutu 
kolczastego i wieże strażnicze. - Kilku spróbowało tego wcześniej i teraz 
znajdują się tutaj - pokazał ziemię.
  "Chyba tylko wariat rzuciłby się na to" - pomyślał Janek, rozglądając się 
po obozie.
  Powrócili do namiotów i ponownie się położyli.
  - Mam nadzieję, że nie dołożą nam szóstego więźnia - Tatar rzucił uwagę w 
stronę Janka.
  - Mogą to zrobić, jest sześć sienników - odpowiedział Janek.
  - Pięć czy sześć, co za różnica? - wykrzyknął ze złością Tatar. - Ubiję 
każdego skurwysyna, jaki ośmieli się tu przyjść.
  Klapy namiotu rozchyliły się nagle i jeszcze jeden więzień wszedł do 
środka. Nowy, jak zauważył Janek, był niski i krępy. Miał ogromną głowę, 
gęste włosy, wystający, haczykowaty nos i długą, rudą brodę. "To pewnie Żyd 
- pomyślał Janek - wygląda jak Mosiek z Zamosza".
  Nowy stał niepewnie. Jego duże, ciemne oczy wędrowały po wnętrzu namiotu 
w poszukiwaniu miejsca, w które mógłby się wcisnąć. Ale mężczyźni zupełnie 
go zignorowali.
  - Proszę was! Przysłali mnie tutaj, musi się tu dla mnie znaleźć miejsce 
- mówił po rosyjsku z ciężkim akcentem.
  - Ty, Mosiek - z kąta namiotu zabrzmiał opryskliwy głos - zamknij się! 
Nie widzisz, że jestem zmęczony?
  - Ale ja muszę... - jąkał mężczyzna nazwany Mośkiem.
  - Słuchaj, ty pieprzony żydowski pomiocie, wynocha stąd! Do Palestyny! 
Słyszysz?
  "Palestyna? O, Boże, szkoda, że nie jestem w Palestynie, zamiast w tym 
śmierdzącym namiocie" - pomyślał Janek. Widząc rozpacz w oczach człowieka, 
poderwał się i podszedł do niego. Ten poczytał odruch za wrogi i zaczął się 
wycofywać. Janek chwycił go mocno za ramię i powiedział:
  - Chodź, chodź ze mną.
  Długobrody, ociągając się i jakby zawstydzony, szedł za Jankiem. Sytuacja 
była kłopotliwa, ponieważ miejsce Janka między Tatarem i dużym, kościstym 
mężczyzną nie było wystarczająco duże, by pomieścić zarówno Janka, jak i 
nowego. Tatar, znając zamiary Janka, odmówił przesunięcia się w lewo. 
Zamiast tego rozłożył się wygodniej, przesuwając swój siennik w poprzek. 
Drugi sąsiad także nie wykazywał żadnego zamiaru posunięcia się ani w 
jedną, ani w drugą stronę.
  - Przesuń się - rozkazał niecierpliwie Janek.
  Żaden z mężczyzn nie zareagował.
  - Wy skurwysyny! Ruszać się! - wrzasnął Janek. Kościsty typ posunął się 
trochę, ale Tatar wykręcił się tyłem do intruzów, wypiął na nich swój zadek 
i leżał nieruchomo.
  Janka ogarnęła wściekłość. Wymierzył Tatarowi kopniaka. Gdyby jednak 
wiedział więcej o Tatarach, zastanowiłby się mocno, zanim by któregoś z 
nich zaczepił. Całe wieki toczonych wojen, podboje, grabierze i walka o 
przetrwanie uczyniła z nich niezwykle dumnych i nieugiętych ludzi.
  Zanim Janek zdołał o czymkolwiek pomyśleć, niski i szczupły, skośnooki 
Tatar już pochwycił go za gardło i zaczął dusić. Janek, wyzwalając się z 
uścisku, wybiegł z namiotu z nadzieją, że tamten nie będzie go ścigał. 
Jednakże zanim zdołał odbiec nieco dalej, Tatar siedział mu już na karku. 
Walczyli zapalczywie, a Tatar wrzeszczał: - Bij, zabij, na Allacha! Bójka 
przyciągnęła tłum gapiów, którzy, utworzywszy wokół walczących koło, 
podżegali ich do walki, szydząc z nich jednocześnie.
  Tatar prawdopodobnie zabiłby Janka, gdyby na czas nie przybyło dwóch 
strażników. Wkrótce też zarówno Janka jak i Tatara rzucono bezceremonialnie 
na podłogę ciemnej i wilgotnej celi; ciężkie, drewniane drzwi pokryte 
drutem kolczastym zatrzasnęły się za nimi. Leżeli tam, jeden obok drugiego 
przez dłuższy czas, obaj krwawiąc i pojękując z bólu.
  - Malczik - niespodziewanie miękkim tonem powiedział Tatar.
  - Co? - odpowiedział Janek z niechęcią.
  - Jak masz na imię? - spytał Tatar.
  "A żeby cię..." - pomyślał Janek ze złością.
  - Jak ci na imię? - powtórzył Tatar.
  - Janek - odpowiedział chłopak z nadzieją, że jest to wszystko, czego 
zapalczywy Tatar będzie chciał się od niego dowiedzieć.
  - Polak?
  Janek miał ochotę powiedzieć mu, że to nie jego zasrany interes, ale był 
zbyt zmęczony. Zamiast tego odpowiedział zwięźle:
  - Tak, bo co?
  - Dzielni z was ludzie, Polacy! - ciągnął Tatar. Janek nic nie 
odpowiadał. A Tatar ani myślał o spaniu. - Umiesz się dobrze bić, Janek! 
Lubię dobrych przeciwników.
  Janek nie mógł uwierzyć własnym uszom. "Ten bydlak mnie polubił" - 
pomyślał. Chciało mu się śmiać, ale nie pozwalał mu na to ból szczęki.
  - Będziemy dobrymi kumplami - napierał Tatar. - Myślałem, że jesteś 
zwyczajnym gadziną.
  Janek znał już rosyjski na tyle dobrze, by pojąć, że gadzina pochodzi od 
słowa gad, oznaczającego po rosyjsku rodzaj pełzających stworzeń. 
Zaintrygowany, zapytał Tatara:
  - Kto jest gadziną?
  - Ruscy, a kto? - padła żwawa odpowiedź. - Jak przyszedłeś do namiotu, 
byłem pewien, że jesteś gadzina. Gdybym wiedział, że jesteś Polakiem, nie 
biłbym się z tobą.
  Rozmawiali do późna w nocy. Historię życia Tatara znało wielu Rosjan. 
Jego dom znajdował się na półwyspie Krymskim, gdzie pracował w kołchozie, 
zajmując się końmi. Większość robotników była Tatarami, podczas gdy 
administrację stanowili Rosjanie. Tatarzy, do niedawna plemię koczownicze, 
przemierzające stepy południowo-wschodniej Europy, muzułmanie spokrewnieni 
z Turkami, posługiwali się odmianą dialektu tureckiego. Ujarzmieni przez 
Rosjan i zmuszeni do pozostawania w jednym miejscu, zostali praktycznie 
skazani na śmierć. Ich natura i sposób życia nie pasowały do schematu życia 
w kołchozach w socjalistycznym Związku Sowieckim. Oznaka najmniejszego 
nieposłuszeństwa wystarczała, by zesłać ich do obozów najcięższej pracy. 
Kiedy Janek spytał kompana, za co go aresztowano, Tatar milczał przez 
chwilę. W końcu powiedział:
  - Kląłem na Stalina! Kazali nam przestać się modlić, więc im 
powiedziałem: "Pierdolcie siebie i Stalina". Jestem muzułmaninem i będę się 
modlił, czy im się to podoba, czy nie. No, i tyle.
  - Prawo numer 58? - spytał Janek.
  - Tak, skąd wiesz? - odpowiedział pytaniem zaskoczony Tatar.
  Janek uśmiechnął się smutnie. Tej nocy śniła mu się cela w Wołogdzie. Na 
drzwiach miała wyryty ogromny numer 58.
  Następnego ranka rzucił kątem oka na Tatara. Ten, już rozbudzony, leżał 
na plecach, z rękami założonymi pod głową. Jego wzrok, utkwiony w dachu 
celi, był smętny i zachmurzony.
  Tatar Suliman nie spał już od kilku godzin, wspominając żonę i syna, 
których nie widział od czterech lat. Popatrzył na śpiącego obok siebie 
chłopaka. "On jest prawie w tym samym wieku" - pomyślał z goryczą.
  Po południu, ku zaskoczeniu Janka, wypuszczono ich z celi i posłano do 
pracy.
  - Te łajdaki wolą nas widzieć w robocie, niż siedzących bezczynnie w celi 
- stwierdził Suliman.
  Zaprowadzono ich pod eskortą do jednej z brygad, pracującej wzdłuż 
wąskiego przejścia wysadzonego dynamitem w stoku góry dla zrobienia miejsca 
na tory kolejowe.
  Ich praca polegała na dźwiganiu rozkruszonych dynamitem skał i 
załadowywaniu na ogromne żelazne wózki. Inna ekipa odpychała wózki dalej. 
Ponieważ niektóre odłamy skalne były zbyt duże, przed załadunkiem należało 
je rozbić kilofem na mniejsze.
  Janek poznał już uciążliwą pracę, lecz nawet w najśmielszych 
wyobrażeniach nie spodziewał się, że ta będzie taka ciężka. Podnoszenie 
skał i ładowanie ich na wózki było samo w sobie zadaniem nadwerężającym 
kręgosłup i wymagającym całej jego siły. Dłonie miał pocięte przez ostre 
skały. Mikroskopijny pył, który wydawał się wisieć nad całą doliną, drażnił 
oczy, nos, usta, płuca.
  Zajęty robotą, nie zwrócił początkowo uwagi na odgłosy dochodzące z 
każdego zakątka doliny. Po jakimś czasie zaczął rozróżniać poszczególne 
wybuchy, głosy wykrzykujące przekleństwa we wszystkich możliwych językach, 
postękiwania, łoskot żelaznych wózków, a nade wszystko - kaszel. Czasami 
był on suchy i krótkotrwały, innym razem wydawał się nie mieć końca. Na 
przekór chłodnemu, górskiemu wiatrowi, Janek pocił się obficie.
  Jego najbliższym współpracownikiem był Rettinger, powód bójki między nim 
a Tatarem. Dawid Rettinger, polski Żyd z Krakowa. W ciągu kilku 
najbliższych miesięcy Dawid opowiedział Jankowi swoją historię. Wykładał 
geografię na Uniwersytecie Jagiellońskim. Znacznie później Janek dowiedział 
się, że Rettinger był nie tylko profesorem, ale także uczonym światowej 
sławy.
  Rettinger, w sposób nader subtelny, przyjął rolę nauczyciela, a Janek 
został jego jedynym studentem. Umysł Janka okazał się niezwykle chłonny i 
otwarty. Dyskutowali na temat geologii, geografii i nauk przyrodniczych.
  Ich środowisko przyrodnicze stanowiło idealną klasę, a porozłupywane 
wokół skały - doskonałe tablice geologii ziemi. Janka zaintrygowały czas i 
długość trwania ery prekambryjskiej, paleozoicznej, mezozoicznej i 
kenozoicznej, lecz najmocniej zafascynowały go nauki przyrodnicze.
  - Zostaw - mówił Rettinger, kiedy Janek zamierzał zabić owada, który 
podpełzł zbyt blisko, podczas gdy odpoczywali w cieniu. - Każdy z tych 
robaków - wyjaśniał - ma swoje miejsce w ziemskim ekosystemie. Wykłady 
Rettingera odsłaniały głęboki sens wzajemnej współzależności wszystkich 
żywych stworzeń.
  Przyjaźń pomiędzy mądrym, rudobrodym naukowcem a młodym chłopakiem 
stawała się silniejsza z dnia na dzień. Suliman, który początkowo spoglądał 
na Rettingera podejrzliwie i bez zaufania, zaczął wkrótce przysłuchiwać się 
dyskusjom. Wydawało się, że nie rozumie większości treści rozmów między 
Rettingerem a Jankiem, aż pewnego wieczora zaskoczył ich, począwszy zadawać 
pytania. Zainteresowanie Tatara ucieszyło Rettingera i odpowiadał mu z 
największą cierpliwością.
  Pewnego popołudnia, we trzech próbowali bezskutecznie rozbić szczególnie 
duży odłam skalny, posłyszeli za sobą głos: "Ja.... ja.... ja spróbuję". 
Odwracając głowy spostrzegli ogromnego mężczyznę z kilofem w dłoni, 
spoglądającego na nich z politowaniem. Widywali go poprzednio pracującego z 
inną brygadą. Miał ponad dwadzieścia lat, płaskie, słowiańskie rysy i 
przewyższał wszystkich wzrostem. Szybko uporał się z tym, nad czym oni 
mozolili się tak długo.
  Nazywał się Andriej Nikołajewicz. Był rosyjskim robotnikiem kołchozu z 
obszaru Orelu. Mówił powoli i bardzo się jąkał, cały czas i z wysiłkiem 
poszukując słów do wyrażenia myśli.
  W obozie znajdował się od sześciu lat, odsiadując dwudziestoletni wyrok. 
Za czasów pracy w kołchozie Andrieja prześladował komisarz polityczny, 
który, niski i chudy, zazdrościł mu wzrostu. "Nnnn...nazywał mnie wielkim, 
ggg...głupim wołem" - mówił Andriej. Pewnego dnia, gdy nie mógł już tego 
dłużej znieść, grzmotnął go w głowę, "żeby ddd...dać mu nnn...nauczkę". 
Komisarz skonał na miejscu.
  Andriej był prostym, dobrodusznym chłopem, lubianym przez więźniów. Jego 
niewinny uśmiech i chęć pomocy słabszym rozbrajała ich. Stał się czwartym 
członkiem grupy.
  
  
  * * *
  
  
  Zbliżały się święta Bożego Narodzenia i nadchodziły chłody. Wszystkim 
wydano cieplejsze płaszcze, kufajki i filcowe buty, popularne walonki.
  Więźniowie pracowali od siódmej rano do siódmej, czasami ósmej wieczór, 
siedem dni w tygodniu. Gdy zaczęli się na to uskarżać, cytując sowiecką 
konstytucję, która teoretycznie gwarantowała więźniom jeden dzień w 
tygodniu wolny od pracy, powiedziano im: "Tak, rzeczywiście, macie rację, 
ale w konstytucji nie ma nic na temat pracy <na ochotnika> - a przecież wy 
zgłosiliście się na ochotnika, nie?"
  Choć dyscyplina w obozie była bardzo surowa, istniał w nim jednocześnie 
pewien rodzaj samorządności. Na przykład, normy pracy kontrolowali sami 
więźniowie. Jeżeli któryś z nich okazywał oznaki opieszałości, reszta, 
obawiając się zmniejszenia racji chleba, poddawała go własnemu osądowi. 
Zwykle stosowaną formę kary stanowiło bicie. Największą zbrodnią była 
kradzież chleba. Bywało, że złodzieja spotykała za to kara śmierci. Władze 
obozu udawały, że nic nie wiedzą o tych sprawach.
  Pewnego wieczora, gdy leżeli wyczerpani w namiotach, dało się słyszeć tak 
przeraźliwe wycie, pełne udręki i strachu, że trudno było stwierdzić, czy 
są to odgłosy ludzkie, czy zwierzęce. Więźniowie wybiegli z namiotów, by 
zobaczyć, co się dzieje. Janek zauważył wysoką sylwetkę Andrieja, 
biegnącego na czele jednej z grup.
  Idąc niebezpieczną ścieżką, zeszli w rozpadlinę zasłoniętą od strony 
obozu zwisającymi nad nią skałami. Wokół niewielkiego mężczyzny z twarzą 
jak pysk łasicy, całą pokrytą krwią, stała kołem grupa więźniów. Dwóch 
wysokich ludzi bezlitośnie biło go kijami.
  - Nie będę więcej kradł! - wrzeszczał mężczyzna. - Puśćcie mnie, na Boga, 
puśćcie mnie!
  - Śmierć mu! Śmierć złodziejowi chleba! - opryskliwie odpowiadali ludzie 
z tłumu.
  Krzyki zamilkły wraz z upadkiem złodzieja na ziemię, lecz atakujący nie 
przestawali wymachiwać kijami i pięściami. Janek stał tam ze swoją grupą, 
przyglądając się scenie z otwartymi ustami. Nagle do przodu wystąpił 
Andriej. Więźniowie, zaskoczeni nagłym zjawieniem się człowieka-góry, 
przestali okładać ofiarę. Andriej podszedł do krwawiącego człowieka i, 
unosząc go jakby był dzieckiem, odszedł z nim ścieżką na wprost. W tłumie 
zapanowało poruszenie i protest, ale nikt nie ośmielił się go zatrzymać.
  - Przecież to też człowiek - powiedział do siebie Andriej. Janek pobiegł 
za Andriejem, by mu zaproponować zabranie pobitego do ich namiotu, gdzie 
będzie bezpieczny.
  - Dziękuję ci - prosto odpowiedział Andriej.
  Położył nieprzytomnego człowieka pomiędzy Rettingerem a Sulimanem, którzy 
nie brali udziału w dramacie i spali głębokim snem. Janek obudził 
Rettingera i, po opisaniu pokrótce całego wydarzenia, zapytał go, co należy 
dalej robić.
  Rettinger kazał przynieść wodę i, zmoczywszy jakąś szmatę, położył 
kompres na czole ofiary. Resztką wody zwilżył pobitemu usta i oczy. Po 
wykonaniu zabiegu wszyscy usiedli na swoich siennikach i czekali. Po chwili 
mężczyzna zajęczał i poruszył się.
  Gdy przyszedł do siebie, opowiedział im o sobie, mimo że odczuwał 
dotkliwy ból. Był Rumunem i pochodził z terenów zajętych przez Związek 
Sowiecki w 1939 roku. W czasie inwazji sowieckiej znajdował się w rumuńskim 
więzieniu.
  - Kradłem od piątego roku życia - stwierdził z dumą. Był prawdziwym, 
profesjonalnym złodziejem, żyjącym i prosperującym z kradzieży. Razem z 
innymi rumuńskimi więźniami przesyłano go z jednego sowieckiego więzienia 
do drugiego, aż wylądował w obozie.
  Wdzięczny za wyratowanie z opresji zaczął trzymać się blisko nich, 
niemalże jak pies. Zadziwiająco przebiegły, zawsze miał jedzenia więcej niż 
inni i nalegał, że będzie się z nimi dzielił. Wśród jego skarbów, które 
kiedyś pokazał Jankowi, znajdowały się: długi, ostry nóż, mała, ozdobna 
siekierka, złoty pierścionek, igły i nici. Janek nie mógł uwierzyć własnym 
oczom, ale miał na tyle rozsądku, by nie pytać Georgija, skąd to wszystko 
ma. W końcu i on stał się jednym z grupy.
  
  
  * * *
  
  
  W marcu 1941 roku budowa torów kolejowych zbliżyła się do granicy 
sowiecko-afgańskiej. Według Rettingera więźniowie mieli tam pozostawać aż 
do sierpnia lub najdalej do połowy września.
  Rettinger zazwyczaj wydawał się być człowiekiem zrównoważonym i 
pogodzonym z własnym losem, więc tych kilka sytuacji, kiedy poniosły go 
emocje, wprawiło wszystkich w zadziwienie. Kiedyś sięgnął za koszulę i 
wyciągnął fotografię. Działanie potu i czasu pozbawiło ją koloru, lecz 
ciągle jeszcze widoczna była na niej podobizna pięknej, młodej kobiety 
trzymającej w ramionach małe dziecko.
  - To moja żona i dziecko - powiedział niemal bezgłośnie. - Ostatni raz 
widziałem ich we Lwowie.
  Rettinger odwrócił głowę. Gdy zwrócił się ponownie do Janka, ten 
spostrzegł łzy w oczach przyjaciela.
  Inną sprawą, która wzburzyła jego nastrój, była Palestyna. Janek 
dowiedział się na temat Palestyny z ich rozmów więcej, niż mogłaby go 
nauczyć jakakolwiek szkoła. "Wyobraź sobie, że idziesz wąską uliczką w 
Jerozolimie, pijesz wodę ze studni, z której pijali twoi przodkowie, 
płaczesz z żalu nad upadkiem Jerozolimy przy Ścianie Płaczu lub dziękujesz 
Bogu za łaskę i pomoc w przetrwaniu". Rozmowy te powodowały, że Janek 
marzył o zobaczeniu Palestyny.
  Pewnego dnia Rettinger odłożył na bok kilof z niezwykłym zdecydowaniem i 
powiedział wyraźnie:
  - Uciekajmy stąd, Janek.
  Janek stanął jak ogłuszony. Skutecznie uwięzieni w dolinie, pilnowani 
dzień i noc przez uzbrojone straże, nie mieli możliwości ucieczki.
  - Uciekajmy? - powtórzył z niedowierzaniem. - To znaczy my dwaj?
  - Nie, pięciu. Myślę już nad tym od dawna i mam plan, którym chciałbym 
się z tobą podzielić.
  Janek milczał. Był zbyt podniecony i zanadto przerażony, by przemówić.
  - Powodzenie będzie zależało od wielu czynników - ciągnął Rettinger. - 
Pierwszym z nich są uczestnicy. Aby mieć szansę przetrwania w każdych 
warunkach, grupa powinna być dobrze zrównoważona. Ludzie powinni się 
wzajemnie uzupełniać umiejętnościami.
  Dostrzegając zakłopotany wzrok Janka, Rettinger dodał:
  - Potrzebujemy połączenia umysłu, siły fizycznej i przebiegłości.
  - A co ze strażnikami, doliną i górami? - zapytał posłusznie chłopak.
  - Acha! Ukształtowanie terenu jest czynnikiem numer jeden.
  Rettinger pomyślał przez chwilę, a potem podsumował na głos:
  - Jako geograf długo się zastanawiałem nad tym ważnym aspektem.
  Rozejrzał się dokoła i, upewniwszy się, że strażnicy ich nie obserwują, 
wziął do ręki patyk i narysował mapę na piasku.
  - Zakładając, że jesteśmy około 70-85 kilometrów na północ od granicy 
sowiecko-afgańskiej, dotarcie tam w ciągu trzech dni nie powinno być aż tak 
trudne. Przekroczywszy granicę musielibyśmy iść mniej więcej dalsze 75 
kilometrów na południe, nim skręcilibyśmy na zachód w kierunku Iranu.
  - No, tak - przerwał Janek - ale Sowieci kontrolują północną część 
Afganistanu i Iranu. Tak przynajmniej powiedział mi jeden więzień z 
Afganistanu, ten niewysoki facet, co pracuje w brygadzie "Dynamit". On mi 
też powiedział, że Rosjanie aresztowali sporo ludzi w północnym 
Afganistanie.
  - Masz w tym względzie rację. Wiem, że ani Afgańczycy, ani Irańczycy nie 
pałają specjalną sympatią do Rosjan. Jak już znajdziemy się w Iranie, 
będziemy posuwać się tak daleko na zachód, jak tylko się da i, jeśli 
dopisze nam szczęście, dotrzemy do Brytyjczyków, którzy, według moich 
kalkulacji, powinni już tam być.
  Następnego dnia podjęli rozmowę i zadecydowali, że Andriej, Suliman i 
Georgij powinni być natychmiast poinformowani o ich planie. - Jeśli, z 
jakiegoś powodu nie zdecydują się do nas dołączyć - mówił Rettinger - to są 
na tyle dyskretni, że nie puszczą pary z ust.
  Ostrożnie powiadomili więc każdego członka grupy. Tak jak spodziewał się 
Janek, wszyscy zgodzili się na wzięcie udziału w ucieczce. Suliman, 
usłyszawszy propozycję, skakał dookoła wykrzykując: - Nie ma boga nad 
Allacha!, aż Rettinger kazał mu się zamknąć.
  - On umie się dobrze bić, szczególnie nożem - powiedział Janek 
Rettingerowi.
  Georgij był zachwycony wiadomością o planie ucieczki, szczególnie 
dlatego, że zdawał sobie sprawę, iż jest to jego jedyna szansa uniknięcia 
życia niewolnika. Wybór Rumuna był dla Janka odrobinę zagadkowy. Wbrew jego 
widocznemu oddaniu całej sprawie, Janek nie miał do niego całkowitego 
zaufania. Chytry uśmieszek Georgija, niekontrolowany tik prawego oka i 
stałe kradzieże odstręczały od niego. Pewnego dnia Janek podzielił się z 
Rettingerem swoją opinią na temat Rumuna i otrzymał od niego zadziwiającą 
odpowiedź.
  - Georgij jest produktem rażącej niesprawiedliwości społecznej. W każdym 
zakątku świata są tysiące takich jak on, zmuszonych do życia poprzez 
utrzymywanie się z ulicy. Większość z nich nie dożywa kilkunastu lat. 
Niektórzy, tak jak Georgij, rozwijają jednak dodatkowy zmysł przetrwania. W 
nim może być więcej dobrego, niż się wydaje. Pamiętaj o tym. Poza tym - 
dodał z przymrużeniem oka - nie sądzisz, że potrzebujemy kogoś tak cwanego 
jak on?
  Janek miał wobec tej sprawy uczucia mieszane. Przede wszystkim bał się. 
Wiedział, że jeśli zostaną złapani, czeka ich egzekucja. Nie byli 
pierwszymi, którzy próbowali ucieczki. Nie rozumiał również, dlaczego 
Rettinger bez żadnych zastrzeżeń podzielił się z nim swoimi myślami.
  - Dawid, a jaka będzie moja rola w twoim planie - zapytał obcesowo.
  - Myślałem, że nigdy o to nie zapytasz - brzmiała odpowiedź Rettingera. 
Janek dostrzegł psotę w oczach przyjaciela. - Po pierwsze, Janku, jesteś 
mądrym i dobrym, młodym człowiekiem. Po drugie, jako najmłodszy z nas 
wszystkich powinieneś przeżyć, by opowiedzieć światu o tym nieludzkim 
kraju.
  Janek zaczerwienił się.
  - Jesteś także najlepszym biegaczem - dodał Dawid i roześmiał się głośno.
  - Jeśli mam dobre buty - zauważył Janek, by ukryć zażenowanie.
  Postanowili, że każdy z nich powinien zrobić jak największe zapasy 
jedzenia. Dodatkowo Georgij miał zdobyć trochę narzędzi.
  - Poczekaj, Georgij - mówił Rettinger - powiedziałeś mi, że 
zarekwirowałeś nóż. Będziemy potrzebowali możliwie najdłuższą linę, kilof i 
bukłak zrobiony ze skóry, taki, jakiego używają pasterze. Sądzę, że 
strażnicy posiadają litrowe bukłaki.
  - Pozostaw to mnie, Rettinger - odpowiedział Rumun, zadowolony z 
nieznanego mu dotąd poczucia przydatności.
  Po wielu dyskusjach postanowili, że ich ucieczka nastąpi pod koniec 
kwietnia, ponieważ, jak doszedł do wniosku Rettinger: "będzie wówczas 
cieplej i łatwiej podróżować". O szczegółach planu miał ich poinformować 
później. W międzyczasie, każdy z nich miał za zadanie zgromadzić tyle 
jedzenia, aby starczyło go przynajmniej na tydzień.
  Do południowego Turkiestanu przyszła wiosna. W połowie kwietnia stopniał 
wszystek śnieg z wyjątkiem najwyższych szczytów okolicznych gór. Ze 
stromizn górskich w doliny i liczne rzeki spadały kaskadami strumienie 
wody. Niemalże w ciągu jednej nocy stoki górskie pokryły się krótką, 
alpejską trawą i mnóstwem kwiatów. Doliny, porośnięte krzewami i niskimi 
iglastymi drzewkami, z dnia na dzień owiewał coraz cieplejszy wiatr.
  Janek z narastającą uwagą przyglądał się górskim stokom, zastanawiając 
się, jaki los oczekiwał ich po tamtej stronie.
  Ucieczka nocą została wykluczona ze względu na to, że wówczas straże 
pilniej strzegły obozu i dlatego, że wszystkie wcześniejsze, nieudane próby 
podejmowano w nocy. Oni spróbują na godzinę przed zakończeniem pracy.
  - Jak, na miłość boską? - wykrzyknął Janek, gdy usłyszał o planie 
ucieczki za dnia. Rozglądając się wokoło, widział liczne oddziały straży 
rozlokowane strategicznie pomiędzy brygadami pracy i na pobliskich 
wzgórzach. Strażnicy uzbrojeni byli w pistolety i automaty, a jako 
dodatkowy środek ostrożności na skałach zwieszających się nad doliną 
zostały ulokowane stanowiska karabinów maszynowych. Wzrok Rettingera 
powędrował za wzrokiem Janka i profesor natychmiast domyślił się, co go 
trapiło.
  - Odwrócimy uwagę straży!
  - Jak? - zapytali wszyscy jednocześnie.
  Rettinger nic nie mówił. Przez długi czas, który wydawał się wiecznością, 
patrzył na Georgija. Rumun, siedząc na głazie, wił się niespokojnie, 
odwracając oczy. Rettinger, udając, że nie zauważa jego niepokoju, ciągnął 
dalej:
  - Gregorij, możesz zdobyć trochę dynamitu?
  - Dynamitu? O, Boże - wykrzyknął Georgij. Potem, kiedy uderzyła go 
ważność zadania, dodał:
  - Postaram się o to.
  Eksplozja będzie miała miejsce w zakątku doliny najbardziej wysuniętym na 
południe, tam gdzie zlokalizowane są kwatery NKWD. To przyciągnie uwagę 
straży.
  - Suliman! - Rettinger wskazał kościstym palcem na niewysokiego 
mężczyznę. - Powiesz swoim muzułmańskim przyjaciołom, by, biegnąc w 
kierunku wybuchu, stworzyli zamieszanie. Przekażesz wiadomość 10 minut 
przed eksplozją i ani minuty wcześniej. 
  Siedzieli potem długi czas w milczeniu, jakby przerażeni śmiałością 
planu.
  - A co potem? - zapytał Andriej Nikołajewicz.
  - Będziemy uciekać - odpowiedział Rettinger.
  - Uciekać? Dokąd? - dopytywał się potulnie Janek.
  - To już inna sprawa, którą chciałbym z wami przedyskutować - 
odpowiedział Rettinger.
  "Przedyskutować? - pomyślał Janek. - Ten stary.... wymyślił sam cały ten 
plan, bez naradzania się z kimkolwiek!"
  - Pościg, a myślę, że będzie to pościg nie z tej ziemi - ciągnął 
Rettinger - ruszy na południowy wschód, w kierunku granicy 
sowiecko-afgańskiej i cały oddział zostanie posłany w tym kierunku. W 
dodatku, straże graniczne w Kuszka, dalej na południe, będą poinformowane, 
żeby trzymać się na baczności. Więc byłoby samobójstwem iść w kierunku 
południowym. Dlatego udamy się na północ.
  - Ależ to szaleństwo! - wykrzyknął Suliman. Nie wiesz, że na północ stąd 
jest pustynia Kara-Kum? Powinniśmy próbować wydostać się z tego 
pierdolonego Związku Sowieckiego, a nie wchodzić w niego jeszcze głębiej!
  - Tak, wiem, że tam znajduje się przeklęta Czarna Pustynia, ale my nie 
idziemy tam, by dać się usmażyć z gorąca. To, co my zrobimy, to pójdziemy 
okrężną drogą. Z pustyni skręcimy na południowy wschód w kierunku gór 
Koppeh Dagh, na zachód od kolei, którą zbudowaliśmy.
  Dostrzegając dezorientację słuchaczy, Rettinger dodał:
  - Popatrzcie na naszą podróż przez Kara-Kum jak na krótką, trzydniową 
wizytę przed zawróceniem na południowy wschód.
  - A co potem? - zapytał Janek jeszcze bardziej pełen wątpliwości.
  - Jak dotrzemy do stóp wzgórz Koppeh Dagh, machniemy się na wschód i 
wciśniemy między nasze tory kolejowe a góry, a potem skręcimy na południe w 
kierunku granicy. Blisko granicy, zamiast iść bezpośrednio do Kuszka, gdzie 
nie bylibyśmy mile widziani, musimy iść wzdłuż wschodniego obrzeża Koppeh 
Dagh, aż znajdziemy się w Afganistanie. Wtedy skręcimy na wschód i 
skierujemy się w stronę granicy irańskiej. Jak już będziemy w Iranie, mam 
nadzieję, spotkamy tam Brytyjczyków, to jest, o ile te sukinsyny miały 
wystarczająco dużo rozsądku, aby tam już dotrzeć.
  Plan był zbyt skomplikowany, by mogli go podważyć, więc po chwili 
zastanowienia, wszyscy zgodzili się go przyjąć.
  
  Rozdział Vii
  
  
  Dolina zatrzęsła się od wybuchu, który rozrzucił snopy iskier i kłęby 
dymu wysoko pod zachmurzone niebo. Dały się słyszeć głosy ludzi i 
lakoniczne rozkazy NKWD. Zdezorientowani i przerażeni mężczyźni rozbiegli 
się w popłochu we wszystkich kierunkach.
  Do bramy, znajdującej się w odległości 30 metrów od miejsca wybuchu, 
częściowo oświetlonej ogniem, szybko podczołgała się ciemna postać. 
Przyłączenie się do współuczestników spisku zajęło jej zaledwie kilka 
minut. Pozostałych spiskowców, leżących nisko na skalistej ziemi tuż obok 
bramy, zaskoczył nagły szelest, lecz uspokoili się natychmiast, gdy 
uświadomili sobie, że to Georgij. Jak na rozkaz poczęli czołgać się, prąc 
gorączkowo w kierunku wyjścia. Jak przewidywali, strażnicy przy bramie byli 
zbyt zaabsorbowani obserwacją powstałego zamieszania, by zauważyć ciemno 
odzianą postać sprawdzającą bramę, ani tym bardziej usłyszeć metaliczny 
dźwięk nożyc przecinających ciężkie łańcuchy. Andriej, używając swej 
niezwykłej siły, usunął je, jakby to były zaledwie nici. Kiedy znaleźli się 
już za bramą, Rettinger poprowadził grupę w kierunku północnym. Obejrzał 
się do tyłu i, szczęśliwy, że wszyscy są obecni, przyśpieszył kroku, 
zanurzając się w ciemność.
  Ścieżka, którą szli, pełna wybojów, skał i suchych korzeni, stawała się 
jeszcze bardziej zdradliwa w wyniku zapadającej nocy. Potykali się często, 
co doprowadzało do upadków, szczególnie rosłego Rosjanina, który niósł 
największy pakunek.
  "Nareszcie ruszamy" - powiedział do siebie Janek. Choć ciągle 
roztrzęsiony i zlany potem, poczuł się już znacznie lepiej. Droga poprzez 
nierówności terenu wymagała od niego pełnej koncentracji, dzięki czemu 
zapomniał o strachu.
  Marzył o tym, by jak najbardziej zwiększyć odległość między nimi a 
pościgiem. Rettinger z pewnością myślał o tym samym, lecz chciał zmylić 
wroga poprzez krążenie wokół, i to nie raz, ale wielokrotnie.
  Janek, mocno wyczerpany, przekoziołkował nagle przez kamień i ciężko 
upadł, lecz natychmiast poderwał się i podążył za kompanami. Oni szli dalej 
karkołomnym marszem przez - jak wydawało się Jankowi - całą wieczność. 
Bolała go każda cząstka ciała i brakowało mu tchu. Potrzebował odpocząć 
przynajmniej na sekundę, by uciszyć kołaczące serce. Och, jakże by było 
miło odetchnąć właśnie tutaj, obok tego wielkiego kamienia - oprzeć bolące 
plecy o jego chłodną ścianę. Tylko na jedną sekundę! Na jedną sekundę. 
  - O, Boże, nie nadążam za nimi! - wykrzyknął, uświadamiając sobie nagle, 
że zajęty myślami zwiększył odległość między sobą a pozostałymi 
uciekinierami. "Rettinger wybrał mnie głównie dlatego, że myśli, iż ja 
potrafię szybko biegać, że można na mnie polegać i że jestem na tyle 
sprytny, by wiedzieć, czego się spodziewać w danej sytuacji. A tu 
popatrzcie - myślał - ciągnę się za nimi, opóźniam ucieczkę i zagrażam ich 
życiu. Co ze mnie za mężczyzna? Jestem słabszy od nich wszystkich! W takim 
razie co stoi na przeszkodzie? - pytał sam siebie. - No, pokaż im, z jakiej 
gliny jesteś ulepiony!"
  Wyrwał do przodu, przeskakując przez kamienie i wystające korzenie, które 
ośmielały się blokować mu drogę. Doznał wielkiej ulgi, kiedy dogonił 
pozostałych i za pomocą kilku dodatkowych susów znalazł się na czele grupy. 
Mimo bólu w piersiach i niesamowitego wyczerpania poczuł się 
uszczęśliwiony. Usłyszał ciężki oddech Rettingera i postękiwania reszty 
kompanów.
  - Zaczekaj, Janek, zaczekaj! Musimy odpocząć - głos Rettingera był ostry 
i przerywany.
  Janek zwolnił tempo i zatrzymał się, a pozostali dołączyli do niego.
  - Tam, pod tą zwisającą skałą, tam na prawo, widzicie? - wskazał.
  - Godzina odpoczynku, przyjaciele - zadysponował Rettinger. - Jak 
dotychczas, dzięki szybkiemu marszowi, posunęliśmy się znacznie do przodu.
  Rettinger obrzucił spojrzeniem młodego towarzysza i Jankowi zdawało się, 
że mrugnął do niego, choć w przyćmionym świetle księżyca nie był tego 
pewien.
  - Po odpoczynku ostro skręcimy w prawo, o, tam - wskazał kierunek.
  Janek spojrzał w poleconą stronę i zauważył, że teren jest urwisty i 
wygląda groźnie. W świetle księżyca rozróżniał kontury poszarpanych skał. Z 
początku czuł się niepewnie, lecz świadomość, że udało im się wyrwać z 
obozu i pokonać tak dużą odległość, dodała mu odwagi i nadziei. Uniósł oczy 
w kierunku księżyca i westchnął głęboko. Byli wolni - wolni! - i w całym 
świecie nie istniała przeszkoda, której wolni ludzie nie mogliby pokonać. 
Popatrzył na współtowarzyszy i wiedział, że każdy z nich, na swój własny 
sposób, podzielał jego uczucia.
  - Gdzie jest lina? - Rettinger zaskoczył wszystkich głośnym pytaniem.
  - Ja mam - odpowiedział Andriej Nikołajewicz.
  - Będziemy się trzymać liny, żeby nikt nie zgubił się w ciemności. Ty - 
zwrócił się do Janka - będziesz szedł na końcu.
  Janek okazał się z tego zadowolony, ponieważ czterech idących przed nim 
starszych mężczyzn niekiedy go za sobą ciągnęło. Wspinali się po stokach 
gór i półkach skalnych. Gdy jeden z nich się pośliznął i wisiał nad 
szczeliną, inni podtrzymywali go, aż udało mu się odzyskać równowagę. W 
końcu coraz silniejszy wiatr rozpędził chmury i widoczność znacznie się 
poprawiła. W trakcie ześlizgiwania się po jeszcze jednym stromym zboczu 
góry ujrzeli przed sobą coś, co wyglądało jak płaska równina.
  - Jaka to ulga na nowo ujrzeć płaską ziemię! - wykrzyknął Suliman.
  - Nie ciesz się za bardzo - odpowiedział Rettinger, lustrując teren.
  - Ale na pewno będziemy mogli iść szybciej - dodał Georgij.
  - I prędzej zauważy nas wróg - skontrował Janek.
  - Nie, jeśli przejdziemy przez równinę w ciągu najbliższych trzech 
godzin. Widzicie tę ciemną linię? Wygląda jak sznur niskich wzgórz. 
Gdybyśmy mogli... - zastanowił się.
  Po krótkim odpoczynku na nowo podjęli wędrówkę. Równinę pokrywały małe 
kamyki i droga była uciążliwa, ale i tak lepsza niż podły teren, który 
pozostawili za sobą. O wschodzie słońca dotarli do podnóża wzgórz pokrytych 
karłowatymi, rzadko rosnącymi drzewami iglastymi.
  Pośród drzew znaleźli wąską szczelinę skalną, gdzie zatrzymali się na 
odpoczynek. Szczelina zapewniała uciekinierom doskonałą kryjówkę i 
zawierała w sobie niespodziankę - mały staw, zasilany przez kilka wąskich 
strumyków spływających po stoku w dół. Chłodną wodą zaspokoili pragnienie i 
załagodzili dolegliwości wywołane licznymi zadrapaniami i ranami.
  - Jak wspaniale! - wykrzyknął Janek. Chlapał wodą na współtowarzyszy i 
skakał jak tryskające zdrowiem dziecko.
  Rettinger obdarzył go przelotnym uśmiechem, potem spoważniał. - Teraz 
musimy ustalić strategię i potrzebujemy zdrowego pomyślunku - zapowiedział.
  Reszta przysunęła się do niego, a on, oparłszy się plecami o skalną 
ścianę, ciągnął:
  - Podejrzewam, że do tej pory NKWD wie już o naszej ucieczce. Jeśli ich 
dobrze znam, już teraz oddziały przeczesują okolicę na południe i pewnie na 
południowy wschód od obozu. Oni nie są głupi, więc na pewno też posłali 
swoich ludzi na północ. Jak nas nie zlokalizują do południa, to poproszą o 
samoloty z Aszkabatu.
  - O, Boże - jęknął Rosjanin.
  - Samoloty nie mogą żadną miarą zobaczyć nas teraz - zapewnił go 
Rettinger.
  - Ale to oznacza, że nie możemy iść za dnia, prawda? - spytał Janek.
  - Tak, ale i nie możemy siedzieć tu zbyt długo. Pościg będzie rozesłany w 
każdym kierunku.
  - Dzisiaj? - zagadnął Tatar.
  - Wydaje mi się, że zaczną jutro rano. Do tego czasu, mam nadzieję, 
będziemy daleko stąd.
  Nastąpiła długa chwila ciszy; wszyscy byli zbyt zmęczeni, by wiele mówić. 
Jankowi nie trzeba było powtarzać dwa razy, że czas na spoczynek; 
natychmiast zapadł w głęboki sen.
  Nagły huk wyrwał go ze snu i poderwał na równe nogi. Dźwięk rozchodził 
się po całej szczelinie, odbijając się echem od jej skalistych ścian i 
półek.
  Szczelina wydawała się ciemniejsza niż poprzednio, lecz było w niej 
wystarczająco jasno, by dostrzec umundurowanego mężczyznę leżącego na skale 
twarzą w dół. Na jego plecach Janek ujrzał poszerzające się zakole krwi.
  Z lewej strony, kilka metrów od niego, Janek spostrzegł drugiego 
człowieka w mundurze, leżącego na plecach. Nad nim, mierząc mu w głowę z 
wciąż jeszcze dymiącego pistoletu, stał Georgij. Janek był jeszcze zbyt 
zaspany, by w pełni pojąć znaczenie tragedii rozgrywającej się przed jego 
oczyma, lecz jedną rzecz zrozumiał na pewno: Georgij miał zamiar zastrzelić 
mężczyznę leżącego na ziemi.
  Janek skoczył na Georgija, obalając go na ziemię. Pistolet wypalił w 
powietrze, wywołując w szczelinie kolejne echo. Stając na nogi, Janek 
zauważył pozostałych kompanów, patrzących na niego z zakłopotaniem.
  Strażnik NKWD leżał ciągle spokojnie na ziemi. Był to młody człowiek, 
tylko odrobinę starszy od Janka. Ich oczy spotkały się; strażnik spoglądał 
ze strachem, Janek - ze zdziwieniem i z ciekawością.
  - Co to za pomysł, Janek? - gniewnie domagał się odpowiedzi Georgij. - 
Dlaczego nie dałeś mi zabić tego sowieckiego łajdaka?
  - Bo to też człowiek - wypalił Janek.
  - Georgij! - przemówił Rettinger, który do tej pory nie brał udziału w 
rozgrywającym się dramacie. - Janek ma rację, zostaw go w spokoju.
  Inni potaknęli zgodnie.
  - Skąd masz pistolet? - spytał Rettinger.
  - To moja sprawa, Żydzie! - zabrzmiała gniewna odpowiedź. - Jak bym go 
nie miał, wszyscy już byśmy szli z powrotem, przed pluton egzekucyjny!
  Wiedzieli, że Georgij ma rację, jednak zaniepokoiło ich przemilczenie 
przez niego faktu posiadania broni.
  - Chciałem powiedzieć wam o pistolecie - usprawiedliwiał się Georgij, 
jakby czytając w ich myślach - ale zapomniałem o tym, kiedy uciekaliśmy jak 
szaleni przez te cholerne góry.
  Siedzieli w milczeniu przez dłuższą chwilę, a potem Rettinger przerwał 
ciszę.
  - Zdaje się, moi przyjaciele, że sytuacja stała się bardziej 
skomplikowana. Zanim podejmiemy jakąś decyzję, zadajmy naszemu "gościowi" 
kilka pytań. Wskazał na młodego strażnika, który siedział cicho na 
kamieniu, spoglądając na zabitego kolegę. Rettinger przysiadł się do niego.
  - Przykro mi z powodu twojego kolegi - powiedział do żołnierza. - 
Zaskoczyliście nas.
  Strażnik nie odezwał się.
  - Ilu z was posłano za nami? - chciał wiedzieć Rettinger.
  - Tylko nas dwóch.
  - Jak się tu dostaliście?
  - Wylądowaliśmy ze spadochronami.
  - Kiedy?
  - Dwie godziny temu.
  - Czy w akcji brały udział inne samoloty?
  - Nie wiem - nie sądzę.
  Mężczyzna był niepozornego wzrostu, miał krótkie blond włosy i mały, 
płaski nos. Jego spokojny sposób mówienia i poprawna gramatyka wskazywały 
na to, że jest człowiekiem wykształconym.
  - Co z nim zrobimy? - spytał Georgij, nazywając po imieniu to, o czym 
wszyscy myśleli.
  - Niech zadecyduje Rettinger - powiedział milczący dotąd Andriej 
Nikołajewicz.
  - Ja? - wykrzyknął Rettinger. - Co wy myślicie, co ja jestem? Król 
Salomon?
  - Zabierzmy go z sobą - zaryzykował Janek.
  - Oszalałeś, czy co? - wybuchnął Georgij. - Najpierw nie dajesz mi go 
zabić, a potem chcesz nas obarczyć więźniem!
  - No, cóż, są trzy możliwe rozwiązania - stwierdził Rettinger. - 
Pierwsze, to zgodzić się z Georgijem; drugie, zostawić go tutaj; i trzecie, 
zabrać z nami.
  - Zabicie go byłoby najmniej skomplikowane - wtrącił Georgij.
  Rosjanin próbował coś powiedzieć, lecz Tatar nie dopuścił do tego.
  - Związać łajdaka i zostawić go sępom na pożarcie - ciągnął dalej 
Georgij.
  Rettinger wiedział, że musi podjąć decyzję, więc po chwili zastanowienia 
stwierdził:
  - Zabierzemy go.
  Potem dodał szybko:
  - Może wie trochę na temat okolicy.
  Georgij splunął z obrzydzeniem, podniósł pistolet, a potem splunął 
ponownie dla podkreślenia dezaprobaty.
  Ulegając naciskowi Rettingera, pochowali zabitego agenta NKWD i 
rozpoczęli wędrówkę, choć dzień wciąż jeszcze pozostawał jasny.
  Rettinger ruszył na północ, zmieniając natychmiast kierunek. - 
Dowiedziałem się od Sciopy, naszego "kolegi" z NKWD, że pościg za nami 
koncentruje się w rejonie Aszkabatu i wzdłuż linii kolejowej - oznajmił.
  Szli szybkim tempem. Sciopa, idąc za Rettingerem, był dobrze pilnowany 
przez pozostałych mężczyzn. Trzymali się blisko zalesionych podnóży wzgórz, 
które zapewniały im trochę schronienia przed agentami NKWD przeszukującymi 
teren.
  Maszerując w nocy i śpiąc za dnia, posuwali się szybko. Niestety, ich 
zapasy żywności nikły w oczach i uzupełnianie racji wody stawało się 
stopniowo coraz trudniejsze. Teren, porośnięty ubogą trawą i krzewami, 
pustynniał. Mieli też coraz mniej ochrony przed rażącym słońcem i sowieckim 
pościgiem.
  Podczas szóstej nocy podróży wkroczyli w okolicę pokrytą podłużnymi 
graniami zwieńczonymi czapami ruchomych piasków.
  - Nie mam wątpliwości - powiedział Rettinger w trakcie odpoczynku w 
zagłębieniu piaskowego wzgórza - że ciągle jeszcze znajdujemy się na 
terenie pustyni Kara-Kum, gdzieś na południu lub na południowym wschodzie 
od miasta Merw. Stąd logiczną rzeczą byłoby skierować się teraz na północny 
zachód, minąć miasto, a następnie skręcić na południowy zachód od niego. W 
ten sposób bez wpadki moglibyśmy w końcu dotrzeć do gór Koppeh Dagh.
  - To znaczy, cały czas idąc przez pustynię? - spytał Janek.
  Tu zaskoczył ich więzień, mówiąc:
  - Nie powinniście ryzykować drogi zbyt głęboko w pustynię. Wszyscy 
wymrzemy tam z braku wody. Możecie mnie trzymać za słowo, Kara-Kum jest 
śmiertelnie niebezpieczna.
  Więzień zrobił przerwę, potem ciągnął dalej.
  - Na południe stąd są osady, głównie kołchozy.
  - Ach, tak! On chce, żebyśmy się znaleźli bliżej NKWD - wykrzyknął 
Georgij.
  - Jak chcecie - stwierdził Sciopa i, dotknięty, odwrócił się do nich 
tyłem.
  Trudno im było domyślić się, co naprawdę miał na myśli Sciopa, lecz jego 
ofiarność i pomoc w niesieniu tobołków, a nawet jego nacisk, by pozwolono 
mu obarczyć się cięższym ładunkiem, rozwiały ich początkową wrogość wobec 
niego. Prawie zapomnieli, że był członkiem znienawidzonej NKWD; stał się 
jednym z nich i podzielał ich los. Trzeciego dnia po pojmaniu go, na 
przekór obiekcjom Georgija, Rettinger nie związał go na noc.
  Tymczasem, po krótkim rozważeniu sprawy, ruszyli na południowy wschód i 
po całonocnym marszu dotarli do pierwszej osady. Był nią mały kołchoz, 
złożony z nie więcej niż dwudziestu pięciu chat. Z ukrycia, w odległości 
półtora kilometra od zabudowań, dostrzegli pasące się na zboczu wzgórza 
stado owiec.
  Słońce wschodziło, oświetlając płaskie dachy chat. Po krótkiej dyskusji 
postanowiono, że przypominający Turka Suliman pójdzie do wioski na zwiad w 
poszukiwaniu jedzenia i wody. Reszta będzie odpoczywała cały dzień w 
ukryciu.
  Nadszedł wieczór, ale po Tatarze nie było ani śladu.
  - Musimy uzbroić się w cierpliwość - stwierdził Rettinger, próbując 
uspokoić towarzyszy. Jednakże, gdy nadeszła północ i Suliman ciągle nie 
wracał, i on nie potrafił już ukryć zaniepokojenia.
  - Gdzie się podział ten cholerny Tatar? - domagał się wieści Georgij.
  - Może się upił - zaryzykował odpowiedź Andriej Nikołajewicz.
  - Albo dopadło go NKWD - powiedział Sciopa. Uciekinierzy nie umieli 
jednak powiedzieć, czy ta ewentualność ucieszyła go, czy zmartwiła.
  - Idziemy wszyscy do wioski - oświadczył Rettinger.
  - Wszyscy? - spytał Georgij. - A co z tym NKWD-ckim psem?
  Nie było odpowiedzi, więc Georgij ciągnął. - Powiedziałem wam, że 
powinniśmy się go pozbyć, nie? Możemy to ciągle jeszcze zrobić - potrząsnął 
rękojeścią pistoletu.
  Sciopa zatrząsł się i odwrócił wzrok.
  - Nie - stanowczo powiedział Rettinger. - Nie możemy tak postępować.
  - No to co mamy teraz robić? - nalegał Georgij.
  - Zwiążemy go i zostawimy tutaj. Mieszkańcy wioski znajdą go za dzień lub 
dwa. Nas tymczasem już tu nie będzie.
  To wyjście wydawało się Jankowi jedyne z możliwych, choć przykro mu było 
w ten sposób zostawiać Sciopę, ponieważ w międzyczasie poczuł do niego 
sympatię.
  - Gdzie jest lina? - spytał Rettinger.
  - Nie! - wykrzyknął Sciopa - nie związujcie mnie!
  - A dlaczego nie? - zapytał Georgij podniesionym głosem.
  - Bo... bo ja nie chcę wracać.
  - Co? - wykrzyknął Georgij.
  - Bo jeśli wrócę, rozstrzelają mnie - powiedział Sciopa z żalem w głosie.
  - Kto to są "oni"? - spytał Janek.
  - NKWD. Nie uwierzą, że kolega został zastrzelony, a mnie darowano życie. 
Powiedzą, że darowaliście mi życie, bo poszedłem z wami na współpracę.
  - Więc powiedz im, że uciekłeś i chodziłeś po pustyni i wśród wzgórz aż 
do tej pory - zasugerował Janek.
  - Żartujesz? Zapytają mnie, dlaczego uciekłem zamiast walczyć! Nie znacie 
NKWD!
  - Więc co, do diabła, robimy? - wykrzyknął Georgij.
  - Chcę być z wami jako wasz przyjaciel - powiedział Sciopa. Nie tylko 
dlatego, że nie mam wyjścia, ale również dlatego, że... chcę uciec z wami.
  Rettinger, który zastanawiał się w milczeniu, nagle powiedział:
  - Sciopa, twój mundur może nam pomóc.
  Nikt nie wiedział, co Rettinger chciał przez to powiedzieć, lecz zaufali 
jego zdrowemu rozsądkowi. Tak więc Sciopa poszedł z nimi.
  Wstawał świt, gdy pięciu uciekinierów zeszło w dolinę i zbliżyło się do 
wioski. Z wyjątkiem sporadycznego ryku osła lub muła panowała tam cisza; 
mieszkańcy ciągle jeszcze spali. We wszystkich chatach było ciemno, tylko w 
najdłuższej, usytuowanej pośrodku wsi, paliło się przyćmione światło. Kiedy 
podeszli do budynku, zauważyli, że był to barak. Ostrożnie podpełzli do 
jego dłuższego skrzydła, tam gdzie paliło się światło. Ukryli się w 
krzewach, a Janka posłano, by zajrzał w okno.
  Chłopak podszedł po cichu, spojrzał przez okno i znieruchomiał. W 
przyćmionym świetle wyraźnie zobaczył umundurowanego, śpiącego strażnika, 
siedzącego na krześle z nogami na stole. Jego chrapanie było tak głośne, że 
Janek słyszał je z miejsca, gdzie stał. Drzwi były zamknięte. W 
międzyczasie Georgij penetrował drugie skrzydło budynku, który okazał się 
być więzieniem.
  Uciekinierzy zbliżyli się do siebie i cichym szeptem próbowali podjąć 
decyzję co do dalszego planu działania.
  - Po pierwsze, musimy się upewnić, że Tatar naprawdę tam jest - wyszeptał 
Rettinger. - Georgij! Podczołgaj się do okna i zawołaj go po imieniu, 
tylko, na Boga, cicho!
  Georgij ruszył natychmiast. Dotarłszy do zakratowanego okna cicho 
zawołał:
  - Suliman, jesteś tam?
  Z początku nie było odpowiedzi, lecz kiedy Georgij powtórzył imię, 
usłyszał słabą, lecz wyraźną odpowiedź.
  - Georgij? Tak, jestem tutaj!
  - Przyszliśmy, żeby ci pomóc; siedź spokojnie.
  - Zastanawiam się - szepnął Rettinger - ilu milicjantów tam jest?
  - Nie powinno być więcej niż trzech - odpowiedział Sciopa. Jeden z nich 
powinien być na służbie, dwaj pozostali śpią w przyległym pokoju. To typowe 
- dodał.
  - Sciopa! - powiedział Rettinger. - Oto twoja szansa, by udowodnić, po 
czyjej jesteś stronie. Masz zapukać do drzwi, powiedzieć strażnikowi, że 
jesteś agentem NKWD i otrzymałeś nagłe polecenie. Jak się znajdziesz w 
środku, zamelduj, że przyszedłeś po odbiór więźnia. A, tak, zabierz swój 
pistolet.
  Sciopa obciągnął mundur i natychmiast podszedł do drzwi. Georgij, z 
pistoletem w dłoni, zajął pozycję w cieniu, tuż obok drzwi. Sciopa 
zastukał, ale nikt nie odpowiadał. Strażnik z pewnością mocno spał. 
Zastukał ponownie, tym razem mocniej.
  - Tak, kto tam? - spytał zaspany głos.
  - Kurier NKWD z Aszkabatu.
  - Kto? - strażnik poderwał się z krzesła.
  - NKWD, ty sukinsynu! Słyszałeś!
  Policjant, podciągając spodnie i poprawiając koszulę, pośpieszył do drzwi 
i otworzył je. Sciopa wszedł do wnętrza, rozejrzał się, siadł na zwolnionym 
krześle, kładąc zakurzone buty na stole.
  - Co mogę dla was zrobić, towarzyszu? - spytał policjant z trudnością 
panując nad drżącym głosem.
  - Przyjechałem po odbiór wroga ludowego. Nazywa się Suliman Bej.
  - O, tak, towarzyszu, złapaliśmy go jak kradł jedzenie w sklepie.
  - My go poszukujemy za dużo poważniejsze wykroczenia. Gdzie on jest?
  - W celi - powiedział milicjant wskazując na więzienie.
  - To nie marnujcie mojego czasu, towarzyszu.
  Teraz milicjant przyjął postawę na tyle, by zadać rutynowe pytanie:
  - Wasze papiery, towarzyszu? Nakaz zwolnienia?
  - Jakie papiery, ty sukinsynu? Nie mam żadnych papierów - wrzasnął 
Sciopa.
  Zanim Sciopa zdołał zareagować, policjant podskoczył do następnych drzwi 
i otworzył je.
  - Towarzyszu Matwiej! Chodźcie tutaj!
  Z sypialni wynurzyło się dwóch grubych mężczyzn ubranych w długie 
kalesony.
  - Ten człowiek chce zabrać więźnia Tatara, ale nie ma papierów. On... jak 
wam na nazwisko, towarzyszu?
  Sciopa uświadomił sobie, że policjant postępuje według procedury i nie 
podobało mu się to wcale.
  - Nieważne jak mi na nazwisko. To nie są odwiedziny towarzyskie - 
przerwał bezceremonialnie. - Przyprowadzić więźnia!
  - Spokojnie, spokojnie Mikołaj! - powiedział jeden z mężczyzn w długich 
kalesonach, zwracając się do kolegi. - Jeśli on - wskazał na Sciopę - nie 
ma papierów, to musi być po temu jakiś powód. To, co musimy zrobić, to 
wykonać telefon.
  W momencie, kiedy wyciągał rękę po telefon, dosięgnął go strzał z 
pistoletu Sciopy. Mężczyzna osunął się ciężko na stół.
  Nagle otworzyły się drzwi i Georgij, przykucnąwszy w progu, otworzył 
ogień do pozostałych policjantów. Reszta grupy wpadła do zadymionego 
pomieszczenia. Rettinger rozkazał potężnemu Rosjaninowi wyłamać drzwi 
prowadzące do celi. Odnaleźli Tatara, trzęsącego się ze strachu, lecz 
przygotowanego do wyjścia. Przeszukali półki kuchenne, zabierając wszystko, 
co nadawało się do jedzenia, i dodali do tego kilka butelek wody.
  Zaalarmowani strzelaniną, niektórzy mieszkańcy wioski pootwierali drzwi 
swoich chat. Lecz widząc, że strzały pochodzą z budynku milicyjnego, doszli 
do wniosku, że będzie ostrożniej udać, iż nic się nie dzieje i powrócić do 
domów. Uciekinierzy ruszyli w swoją drogę.
  Gdy zostawili wioskę daleko za sobą, podążyli w kierunku 
północno-wschodnim, stale trzymając się jak najdalej od terenów 
zamieszkałych. Posiadali wystarczająco dużo jedzenia na pięć do sześciu dni 
i mieli nadzieję na znalezienie po drodze wody. 
  Aby zabezpieczyć się przed pościgiem, trzymali się pagórkowatych terenów, 
które stawały się coraz bardziej zdradliwe. Dzień po dniu posuwali się 
uporczywie do przodu.
  Gdy skończyło się im jedzenie, najbardziej wartościowe okazało się 
doświadczenie Georgija w kradzieży owiec. Wślizgując się jak wąż, potrafił 
zwieść najbardziej czujne psy i przechytrzyć pastuchów. Zawsze udawało mu 
się przynieść jagnię, a czasami dwa. Jednakże problemem stawała się woda. W 
górach napotykali coraz mniej strumieni.
  
  
  * * *
  
  
  Stało się to w trzecim tygodniu po incydencie ze strzelaniną, gdy Janek, 
wspinając się na nagie zbocze góry, stracił uchwyt i wpadł w szczelinę.
  Odzyskując przytomność, próbował otworzyć oczy, lecz sprawiało mu to zbyt 
wiele cierpienia. Zrobił próbę poruszenia nogami, ale rozdzierający ból 
przyprawił go o łzy. Macał wokoło pokrwawionymi rękami i odkrył, że 
wszędzie znajdują się skały z wyjątkiem jego prawej strony, gdzie rósł 
jakiś rodzaj zarośli. "Pomocy! Ratunku!" - nawoływał. Otworzył oczy, lecz 
ból zmusił go do ponownego ich zamknięcia. Leżał nieruchomo, jęcząc po 
cichu.
  "Dlaczego leżę na tych skałach?" - myślał zrozpaczony. "Co się ze mną 
dzieje? Muszę sobie przypomnieć. Muszę zastanowić się, po kolei. Muszę...", 
ale w głowie mu dziwnie szumiało i odczuwał w niej ostry, przeszywający 
ból.
  "Było nagie zbocze góry..." - zaczął ponownie, lecz góra nagle jakoś 
znikła i jej miejsce zajął widok ogromnych mokradeł. "Była góra..." - 
powtórzył. "Mężczyzna na przedzie - Rettinger i inni - Suliman, 
Andriej...". Wspinali się po stromym zboczu góry. On trzymał się liny. 
Świecił księżyc, a po jego prawej stronie znajdowała się ciemna szczelina. 
"Ratunku! Lina się rwie! - przypomniał sobie ostry krzyk.
  Leżał na śliskiej powierzchni górskiego stoku. Usiłował trzymać się jej 
każdym centymetrem swego ciała, wbijając paznokcie w skałę. Czuł jak z 
palców sączy mu się krew. Powoli, bardzo powoli zmienił pozycję ciała 
szukając lepszego oparcia dla stóp.
  Nagle w dół po stoku zaczęły się staczać prosto na niego ciemne sylwetki 
ludzi. Instynktownie odsunął się na prawo i w tym momencie stracił uchwyt. 
Obsuwał się w dół, kurczowo próbując uchwycić się skały, korzenia lub 
czegoś, co by go zatrzymało.
  Potem, obijając się o skały, spadał jeszcze szybciej. Poczuł w głowie 
koszmarny ból i wydawało mu się, że ból ten obejmuje całe ciało. A potem 
nie czuł nic. Z pewnością stracił przytomność. Następną rzeczą, którą 
pamiętał, była ogromna, świecąca nad nim tarcza słoneczna. Jej promienie, 
choć raziły go w oczy, były ciepłe i przyjemne.
  Chciało mu się pić. "Gdzie jest mój bukłak? Powinien być przywiązany do 
kamizelki". Ale bukłaka nie było. "Pewnie zgubiłem go, jak spadałem" - 
pomyślał, wpadając w panikę.
  Przez długi czas leżał nieruchomo, usiłując uspokoić się i wymyśleć, co 
ma dalej robić. "To już koniec ze mną" - wyszeptał. "Nigdy nie zobaczę 
rodziny ani Zamosza". Spojrzał w górę i ujrzał dwie ciemne plamy, tuż nad 
sobą. Zaintrygowany, skoncentrował na nich wzrok i w miarę jak stawały się 
coraz większe, uświadomił sobie, że to ptaki. Zwrócił uwagę, że ich pionowy 
lot był bardzo szybki: "Jak kamienie zrzucone z samolotu" - pomyślał. 
Usłyszał ich gardłowe dźwięki, jakby ptaki walczyły między sobą. Potem, ku 
swemu zdziwieniu, zauważył, że krążyło nad nim więcej takich ptaków.
  Jeden z nich znajdował się o kilka metrów od miejsca, gdzie leżał. Miał 
ogromny, zakrzywiony dziób i długie, ostre szpony.
  - Sępy! Sępy! - wykrzyknął przerażony.
  Ptak siedział bez ruchu na skale, z oczyma utkwionymi w chłopca. Janek 
czuł, że ptak próbuje oszacować, ile siły mu jeszcze pozostało. Przerażony, 
chwycił kamień i rzucił nim w ptaka, ale nie trafił. Ptak nawet nie drgnął. 
Janek rzucił następnym i jeszcze jednym kamieniem, ale z tym samym 
rezultatem.
  - Ty sukinsynu! - wykrzyknął zniechęcony.
  Rozglądając się dookoła w poszukiwaniu większej ilości pocisków, zauważył 
coś brązowego, wystającego spod krzaka. Gdy przyjrzał się dokładniej, 
rozpoznał własny bukłak z wodą, więc podpełznął bliżej, aby go podnieść. Po 
zaspokojeniu pragnienia leżał wciąż nieruchomo, usiłując zignorować 
ptaszysko, które jak anioł stróż nie spuszczało z niego wzroku.
  - Co, czekasz na mnie - syknął chłopak. - Czekasz, abym umarł, ty 
krwiożerczy łajdaku. Będziesz czekać bez końca, jeśli chcesz wiedzieć!
  Począł oglądać swoje zranienia i stwierdził, że na głowie miał kilka 
guzów, skaleczenia i zadrapania na całym ciele oraz najgorsze ze 
wszystkiego, złamanie w prawej kostce. "Muszę się stąd wydostać, zanim to 
ptaszydło spróbuje się ze mną rozprawić". Potem przypomniał sobie z 
harcerstwa, że do usztywnienia kostki potrzebne mu są deszczułki. Na 
szczęście wokół było pełno suchego drewna, a w kieszeni miał trochę 
sznurka. W zanikającym świetle dziennym zajął się usztywnieniem kostki.
  - Jutro stąd odejdę! - wykrzyknął, zwracając się w stronę skały, na 
której wcześniej siedział sęp; teraz skała świeciła pustką. "To dobry omen" 
- pomyślał, czując się odrobinę lepiej.
  Noc była zimna i Janek, nie mogąc spać, trząsł się przez cały czas. 
"Gdzie są moi towarzysze? Co się z nimi stało? Pamiętał widok osuwających 
się po stoku góry ludzkich ciał. "Kto... kto?..." Nie chciał o tym myśleć. 
"Może żyją i siedząc gdzieś, czekają na mnie. Na pewno, muszą... och, 
Boże!"
  - Rettinger! Suliman! Andriej! - wołał raz za razem, ale odpowiedzi nie 
było. Opanowało go nagłe zmęczenie i zasnął.
  Następnego ranka, uzbrojony w prowizoryczną kulę, rozpoczął schodzenie w 
dół, mając nadzieję na znalezienie drogi do równiny. Spoglądając w 
poszukiwaniu jak najłagodniejszego zbocza, co i raz potykając się i 
upadając, posuwał się w śmiertelnie wolnym tempie. Pot z czoła zalewał mu 
oczy obfitym strumieniem, zmuszając do uporczywego mrugania powiekami i 
zaciskania zamkniętych oczu. Nasilający się ból w prawej kostce, plecach, 
ramionach i głowie odbierał mu siły i osłabiał na duchu.
  - Po co to? Przecież to beznadziejne! Poddaj się - pojękiwał.
  Wówczas dotarł do jakiejś bariery, czegoś w rodzaju ściany zagradzającej 
dalsze przejście. Resztką woli otworzył oczy, lecz przeszywający ból kazał 
mu je na nowo zamknąć. Leżał więc bez ruchu, z przekonaniem o doznanej 
porażce, z głębokim poczuciem opuszczenia i braku wyjścia z sytuacji. Nie 
wiedział nawet, jak długo w ten sposób leżał, może minutę, może godzinę?...
  Powoli do jego uszu zaczęły docierać jakieś dźwięki, na które przedtem 
nie zwrócił uwagi - dźwięki toczących się kamieni, które w ciszy gór 
rozbrzmiewały jak tabun galopujących koni. To wyrwało go ze stanu inercji. 
Ciekawość, poczucie zagrożenia lub prosty instynkt samozachowawczy zmusił 
go do otworzenia oczu.
  Po jego lewej stronie znajdował się stromy pagórek, po prawej porowata 
ściana góry, tak wysoka, że Janek, mimo iż bardzo się starał, nie był w 
stanie dostrzec jej szczytu. "Pewnie sięga do samego nieba" - pomyślał. 
Jego wzrok padł na barierę, którą poczuł wcześniej, a którą widział teraz 
tuż przed sobą. "Tam była taka bariera, to prawda" - pomyślał. Była to 
właściwie grań, rozciągająca się od pagórka po jego lewej stronie, i 
łącząca się ze stromą górą po stronie prawej. Grań, według oceny Janka, 
miała pięć metrów wysokości i była porośnięta niskimi krzewami oraz ostrą 
trawą.
  - Jestem w pułapce - wyjęczał - w pułapce!
  Pozbawiony energii, która go nagle opuściła, i owładnięty rozpaczą, leżał 
na plecach, utkwiwszy wzrok w niebieskim, chłodnym, obojętnym niebie.
  "Chyba już po mnie. Nie mam jak wyjść z tego grobu" - rozmyślał smętnie.
  Myślami zawędrował do Zamosza. Twarze jego zmarłej matki, ojca, sióstr... 
uśmiechały się do niego... W wyobraźni usłyszał głos ojca... ciepły i 
kochany... "Decyzja, Jasiu, zawsze podejmuj decyzję i... słuchaj, trzymaj 
się jej... dobra czy zła... trzymaj się jej".
  "Ha, decyzja! O czym ja mogę teraz decydować? Jak mam się wydostać z tej 
przeklętej zasadzki? Jak?"
  Jego oczy, centymetr po centymetrze penetrowały rozciągającą się przed 
nim grań. Spoczęły na wąskim, płytkim zagłębieniu. Zostało ono 
prawdopodobnie utworzone jakiś czas temu przez strumień wody spadający w 
dół po grani. "Hmm..." - zastanowił się - "Może... Muszę spróbować! Muszę!"
  Odwrócił się na brzuch i, pokonując rozdzierający ból, uniósł się 
odrobinę i podpełzł blisko zagłębienia w grani. Nie zajęło mu długo, by się 
przekonać, że aby dotrzeć do wgłębienia, będzie musiał wspiąć się na stromo 
wiszącą, ponad trzymetrową skałę. Doszedł do wniosku, że jeśli się znajdzie 
w zagłębieniu, będzie miał szansę na pokonanie grani. "Przynajmniej tak mi 
się wydaje" - wyszeptał.
  Pierwsza próba wdrapania się na skałę zakończyła się klęską. Złamaną w 
kostce stopą nie był w stanie zahaczyć o szorstki występ skalny i stoczył 
się na dół, wijąc się i jęcząc z przeraźliwego bólu. Parę razy ponawiał 
próby, lecz, niestety, z tym samym rezultatem. Krwawiły mu ręce, w głowie 
łomotało... i ponownie tracił siły. Po każdym upadku pozwalał sobie na 
krótki odpoczynek, a następnie znów próbował. Sporo czasu zajęło mu dojście 
do wniosku, że jego niepowodzenia spowodowane są ślizgającymi się butami. 
Zdjął je i spróbował jeszcze raz. Czuł jak ostre skały wbijają mu się w 
stopy i przecinają skórę do krwi, lecz jego postanowienie pokonania 
przeszkody było teraz ponad uczucie bólu. "Wdrapię się na tę skałę lub 
umrę..." - mamrotał poprzez wysuszone gardło.
  I właśnie wówczas posłyszał jakby monolog wewnętrzny: "No, Janek, nie 
ustawaj, a uda ci się na pewno! Pamiętasz konia?"
  "Jakiego konia?" - majaczył Janek.
  "Księżego konia, głupi! Uratowałeś konia, prawda?" - odpowiedział mu 
głos.
  "Och, Boże, pozwól mi umrzeć. Pozwól mi tu umrzeć... Nie dam rady".
  - Pomóż mi, Boże! - zawołał Janek.
  "Bóg ci pomoże, jeśli ty sam sobie pomożesz. Pamiętaj".
  "Ale ja już nie mogę".
  "O, tak, możesz!!!"
  Chwytał gałązki niskich zarośli, ostre źdźbła traw... okruchy skał... 
wszystko, czego mógł się przytrzymać. I kolejnym razem, po wielu próbach, 
nareszcie udało się... półżywy leżał w zagłębieniu przez długi, długi czas.
  Potem, kładąc się na brzuchu, rozpoczął powolną wspinaczkę wzdłuż 
zagłębienia.
  W zanikającym świetle dziennym dotarł do szczytu grani. Przed nim 
znajdowała się równina, rozciągająca się na wprost jak okiem sięgnąć. 
Mobilizując resztkę sił, począł schodzić w jej kierunku. Wiedział, że jest 
u kresu wytrzymałości. "Muszę iść - muszę" - szeptał. "Muszę dojść do 
równiny! Muszę!"
  Po jakimś czasie znalazł się tam nareszcie; bardziej czuł, niż widział 
płaskość terenu pod stopami. Spróbował wstać, lecz ogarnęła go przemożna 
słabość, więc począł pełznąć, starając się pozostawić góry jak najdalej za 
sobą. "Przeklęte górzyska, przeklęte..." Nagle zauważył, że znalazł się na 
wiejskiej drodze. Niewątpliwie była to droga, droga dla wozów konnych, gdyż 
były w niej wyżłobione dwie wyraźne, równoległe koleiny. Usłyszał nagle 
łoskot nadjeżdżającego wozu i ludzkie głosy. Zrobił ogromny wysiłek, by 
podnieść się i wykrzyknąć: "Ratunku! Pomocy!", lecz z gardła wydostał mu 
się tylko zachrypnięty szept. Ruszył niepewnie naprzód, ale wówczas wzrok 
zaszedł mu mgłą i stracił przytomność.
  Rozdział Vii (cd.)
  
  
  * * *
  
  
  Janek próbował otworzyć oczy. Gdzieś w pobliżu słyszał cichą krzątaninę i 
pomruk głosów. Wokół rozchodził się nieznany zapach, ostry i nieprzyjemny. 
Zmusił oczy do otwarcia i przez moment mrugał, krzywiąc twarz w blasku 
światła. Znajdował się na łóżku. Nogę miał w ogromnym gipsie, zawieszoną na 
dziwnym urządzeniu.
  "Jestem w szpitalu. Jak ja się tu dostałem?" - zastanawiał się. Leżał 
dłuższy czas, wpatrując się w sufit, i próbował sobie wszystko przypomnieć. 
Tok myśli przerwała mu pielęgniarka, która podeszła do niego z uśmiechem. 
Była młoda, miała włosy blond, mały, zadarty nos i pełne usta.
  - Obudziłeś się, to dobrze - powiedziała uprzejmie. - Myślałam, że 
będziesz spał bez końca. Poprawiła mu poduszkę i, uśmiechając się, wyszła.
  W jakiś czas potem obudził go dotyk czyjejś ręki na ramieniu.
  - Musisz zjeść - powiedziała ta sama młoda pielęgniarka. Uniósłszy mu 
głowę lewą ręką, zaczęła go karmić czymś w rodzaju zupy. Janek począł 
łakomie jeść.
  - Jak masz na imię? - zapytał.
  - Wiera. Jestem tutaj pielęgniarką.
  Po przełknięciu odrobiny jedzenia, spytał, czy wie, co się z nim działo i 
kto go tu przywiózł.
  - Przywiozło cię tu na wozie dwóch robotników z kołchozu. Znaleźli cię 
prawie kilometr od kołchozu, krwawiącego i bardzo potłuczonego.
  Następnego dnia obudził go przeraźliwy ból w kostce. Otwierając oczy, 
ujrzał starszą kobietę ze słuchawką lekarską na szyi, poruszającą jego 
prawą nogę.
  Usłyszawszy jęki Janka, kobieta spojrzała na niego. Miała 
bladoniebieskie, ciepłe i przyjazne oczy.
  - Jak się czujesz, młody człowieku? - powitała go z uśmiechem.
  - Dobrze, ale moja noga...
  - Nazywam się Laryssa Iwanow. Jestem lekarzem - przerwała mu.
  - Ale moja noga, pani doktor... - nalegał Janek.
  - Będziesz żył, malczik! Będziesz żył! - powiedziała. - Te twoje kości 
zagoją się jak na psiaku!
  Potem dodała:
  - Za jakiś czas, malczik, za jakiś czas.
  - Za jak długo? - zapytał niespokojnie.
  - Przynajmniej za sześć tygodni.
  - Och, nie!
  - No, może szybciej - powiedziała delikatnie. - A jak twoja głowa? - 
zapytała lekarka.
  - Boli.
  Jej długie, kształtne palce przewędrowały po całej jego głowie, jakby 
czegoś szukając. "Hmm" - to było wszystko, co powiedziała, i wyszła, 
obiecując, że powróci do niego.
  Parę tygodni później, gdy Janek nabrał trochę sił, odwiedził go młody 
człowiek ubrany w pognieciony garnitur. Siedząc na krześle przy łóżku Janka 
pogwizdywał z cicha i przyglądał mu się intensywnie. Jankowi nie podobały 
się oczy mężczyzny ani wzrok, którym na niego patrzył. Jego oczy były małe 
i szczwane, on sam wydawał mu się zimnym i podejrzanym typem.
  - Jak się nazywasz, młody człowieku? - zapytał w końcu.
  W ciągu ostatnich kilku dni Janek coraz częściej rozmyślał o sowieckiej 
milicji. Wiedział, że prędzej czy później zadadzą mu pytanie, kim jest i co 
robi w Turkiestanie, republice sowieckiej.
  - Iwan! - wykrzyknął Janek.
  - Słuchaj, malczik! Przestań się wygłupiać i podaj mi twoje pełne imię i 
nazwisko.
  - Nie pamiętam - odpowiedział Janek, chwytając się za głowę i udając, że 
dręczy go straszliwy ból.
  - Skąd jesteś? - głos mężczyzny stawał się coraz bardziej nieprzyjazny.
  - Z kołchozu - powiedział Janek.
  - Z którego kołchozu?
  - Nie wiem.
  - Ty pierdolony smarkaczu! Skończ z tymi bzdurami, albo ja...
  - Albo wy co? - Janek usłyszał zagniewany głos z tyłu.
  - Towarzyszu doktorze! - wykrzyknął zmieszany mężczyzna. - Ja tylko 
wykonuję swoją pracę. Potrzebujemy dowodów.
  - Tak, tak, towarzyszu komisarzu, jestem świadoma waszych obowiązków, ale 
pacjent jest zbyt chory, by mógł być już przesłuchiwany.
  - No, tak, doktorze, ale ja...ja... potrzebuję tylko trochę informacji... 
jak się nazywa itd. Jestem za to odpowiedzialny.
  - Dajcie mu trochę czasu, poczekajcie, aż się lepiej poczuje, 
odpowiedziała lekarka, przeprowadzając na Janku swe codzienne badanie.
  - Zobaczymy się później, Iwan - powiedział rozgniewany komisarz.
  - Słyszałam pytania komisarza, Iwan - powiedziała spokojnie lekarka. - 
Naprawdę nic nie pamiętasz?
  - Nie, pani doktor.
  Lekarka przejrzała kartę Janka, zbadała mu głowę i wyszła z wyrazem 
zamyślenia na twarzy. Janek odetchnął z ulgą. Odwiedziny komisarza 
przestraszyły go i wiedział, że udawania zaniku pamięci nie da się 
przeciągać w nieskończoność. Spróbował podnieść chorą nogę, lecz kończyna 
nawet nie drgnęła.
  Na zewnątrz kończyła się wiosna 1941 roku. Ludzie na dziedzińcu 
szpitalnym nosili lżejsze ubrania, a pobliskie góry były ciągle pokryte 
kwiatami.
  Jankowi powracały siły. Wkrótce przy pomocy Wiery mógł już poruszać się o 
kulach. Pielęgniarka była bardzo pomocna i delikatna i zawsze, mimo 
ciągłych poleceń w pracy, znajdowała dla niego trochę czasu.
  - Iwan - spytała go kiedyś - czy ty naprawdę jesteś Rosjaninem?
  Janka głęboko zaniepokoiło jej pytanie, więc szybko zapytał, dlaczego 
wątpi w jego rosyjskie pochodzenie.
  - Twój akcent wydaje się jakiś dziwny, ale to nie jest niczym szczególnym 
w Związku Sowieckim. Ale... ale... - brakowało jej słów - twoje zachowanie 
i... twój sposób myślenia.
  - Ja myślę tak samo jak ty, Wiera.
  - No... tak i nie - zrobiła przerwę, a potem dodała: - Słyszałam jak 
modliłeś się w jakimś nieznanym języku.
  "Mam nadzieję, że komisarz nie podejrzewa nic na mój temat" - pomyślał 
Janek, lecz nic nie odpowiedział.
  Mijały dni i komisarz odwiedził Janka jeszcze kilka razy i ku rosnącemu 
zaniepokojeniu obiecał, że postara się przychodzić do niego częściej. W 
czasie tych wizyt Janek, choć przypuszczał, że młody komisarz nie całkiem 
mu wierzy, udawał, że jest mocno obolały i jęczał trzymając się za głowę. 
Wiedział, że komisarz przeszukiwał pobliskie kołchozy i obozy pracy, 
dopytując się o zaginionego osobnika odpowiadającego rysopisowi Janka.
  
  
  * * *
  
  
  Pewnego szczególnie pięknego, ciepłego dnia Janek poprosił Wierę, aby 
wyprowadziła go na zewnątrz szpitala.
  Powoli dotarli do przedsionka i wyszli przez szerokie, szpitalne drzwi. 
Chłodny wiatr, wiejący od strony gór, był bardzo odświeżający i Janek od 
razu poczuł się lepiej. Podszedł do małej ławki, znajdującej się pod 
drzewem, i usiadł na niej ciężko.
  Trawiaste zbocza szpitalnego terenu zapełnione były kolorowymi, 
pachnącymi kwietnikami. Z pobliskiego miasteczka o nazwie Merw dobiegał 
zgiełk ludzkich głosów i ruchu ulicznego. Janek sięgnął po dłoń Wiery, a 
ona nie oponowała. Jej ręka była miękka i ciepła. Siedząc tak obok siebie, 
nic nie mówili, uszczęśliwieni wzajemną bliskością.
  Janek mógł już chodzić bez kul, choć szybko się męczył i opadał z sił. I 
wtedy, 22 czerwca 1941 roku, do szpitala dotarła przerażająca wiadomość.
  - Iwan! - wykrzyknęła Wiera. - Iwan! Wojna! Iwan! - i wpadła do sali 
Janka.
  Janek usiadł nagle na łóżku i począł zadawać pytania.
  - Wojna? Z kim?
  Wiera powiedziała, iż ludzie słyszeli wiadomość nadawaną przez szpitalne 
radio, że tego ranka Niemcy zaatakowali Związek Sowiecki.
  Odczucia Janka były mieszane. Zrobiło mu się smutno na wspomnienie ataku 
Niemiec na Polskę w 1939 roku, lecz nowinę, że jego wrogowie znajdują się z 
sobą w stanie wojny, odbierał jako dobrą.
  Wiera była przerażona.
  - Mój ojciec i dwaj bracia zostaną powołani do wojska. Iwan, oni mogą 
zginąć.
  - Nie wolno ci w ten sposób myśleć, Wiera. Musisz mieć nadzieję - starał 
się ją pocieszyć, najlepiej jak umiał. Przez chwilę siedzieli w milczeniu.
  Mijały tygodnie i zdrowie Janka polepszało się. Z wyjątkiem prawej nogi, 
wszystkie inne bandaże zostały już zdjęte.
  Szpital zaroił się od nowych pacjentów, których nie był w stanie 
pomieścić. Wielu z nich leżało wprost na podłodze pomiędzy łóżkami i na 
korytarzach. Smród zainfekowanych ran i jęki rannych powodowały, że Janek 
większą część dnia spędzał na zewnątrz.
  - Niemcy posuwają się na wschód - usłyszał Janek rozmowę pomiędzy chorymi 
leżącymi na podłodze. - Rozprzestrzeniają się jak plaga.
  - Ich grobem będzie Moskwa.
  - Ci Niemcy to zezwierzęcony naród.
  - Ale Armia Czerwona ich pobije.
  - Te niemieckie psy palą nasze wsie i gwałcą nasze kobiety.
  - Dużo uchodźców ucieka na wschód.
  Janek, który codziennie czytał "Prawdę" i czasami "Izwiestia", ze 
zdziwieniem słuchał mężczyzn rozmawiających w ten sposób. W obu gazetach 
nie było wzmianki o klęsce. Jeden raport po drugim podawał: "Nasza 
zwycięska Armia Czerwona odniosła wielkie zwycięstwo, mszcząc się na 
wrogu...".
  "Gdzie jest prawda?" - zastanawiał się, patrząc wokół siebie na rannych, 
chorych i porażonych strachem mężczyzn.
  Janek, czując się teraz znacznie silniejszy i znudzony długą 
bezczynnością, postanowił pomagać przy chorych. Pracował ze sprzątaczami, 
przyprowadzał pacjentów do szpitala i nosił lekarzom i pielęgniarkom środki 
medyczne. Początkowo widok poszarpanych ciał i okaleczonych kończyn 
przyprawiał go o mdłości. Zadziwiali go lekarze swoim wyważonym spokojem i 
umiejętnościami. Pracowali całymi dniami i nigdy nie okazywali szoku lub 
zdziwienia na widok straszliwego stanu, w jakim znajdowali się ich 
pacjenci. Wydawało mu się, że chirurdzy, których podziwiał najbardziej, 
potrafili dokładnie zapanować nad swoimi emocjami. Przeprowadzali amputacje 
zdecydowanie i uważnie, choć w sposób mechaniczny.
  Wiera początkowo wpadła w przerażenie na widok Janka podejmującego się 
tak ciężkiej pracy. Próbowała przekonać go, że sam nie jest jeszcze 
wystarczająco zdrowy, by tak pracować, lecz później była z niego dumna.
  - Jak dziś czuje się doktor Iwan? - dokuczała, ocierając mu pot z czoła.
  - Dobrze, dobrze, doktor Wiero - odpowiadał, śmiejąc się. "Wydaje się, że 
jesteśmy jedynymi śmiejącymi się ludźmi w tym straszliwym miejscu" - myślał 
smutnie.
  Pewnego poranka, czytając "Prawdę", Janek prawie wykrzyknął z radości. 
"Związek Sowiecki i rząd polski - czytał - podpisali Porozumienie o 
Wzajemnej Pomocy i Współpracy". Czytał te słowa bez końca.
  "Ponieważ Związek Sowiecki w hojny sposób udzielał polskim obywatelom 
schronienia od początku wojny... - Janek nieledwie roześmiał się w głos. O, 
tak - mruknął na myśl o Nuchto-Ozjero i łagrze w Turkiestanie. - Obywatelom 
polskim, którzy mieli wrogi stosunek do Związku Sowieckiego i znaleźli się 
w obozach pracy, państwo udziela obecnie amnestii".
  "Więc to tak, najpierw zamykają ludzi bez procesu, a potem udzielają im 
amnestii" - pomyślał gorzko i czytał dalej.
  "Uzgodniono, że władze polskie otrzymają pozwolenie na formowanie Armii 
Polskiej w Związku Sowieckim, by ramię w ramię z Armią Czerwoną walczyć 
przeciwko naszemu wspólnemu wrogowi - Niemcom". Janek nie mógł w to 
uwierzyć. Czytał dalej ze łzami szczęścia w oczach.
  "Początkowe zgrupowanie Armii Polskiej będzie miało miejsce w okolicy 
Morza Kaspijskiego, koło Taszkientu i Buchary. Uprasza się wszystkich 
obywateli rosyjskich o udzielenie pełnej pomocy jak największej liczbie 
polskich sprzymierzeńców w ich wysiłkach dotarcia do tego miejsca".
  Po raz pierwszy od dwóch lat Janek doznał uczucia wolności. 
Przeciągnąwszy się na łóżku poczuł, że chce mu się śpiewać, krzyczeć i 
dziękować Bogu. Jak już się trochę uspokoił, począł myśleć trochę bardziej 
racjonalnie i analizować nowy rozwój sytuacji.
  Zastanawiał się, czy ta tak zwana amnestia dotyczy także ludzi, którzy 
wysadzili w powietrze połowę obozu pracy i zabijali agentów NKWD. "Ale - 
rozumował - amnestia jest amnestią".
  "Taszkient? Buchara? Gdzie są te miasta?" Próbował przypomnieć sobie 
długie rozmowy z Rettingerem o geografii. "Rzeka Amu-daria" - przyszło mu 
do głowy. "Acha - przypomniał sobie - Taszkient powinien znajdować się na 
wschód od Amu-darii" - wydawało mu się, że niemalże słyszy głos Rettingera.
  - Wiera - spytał lakonicznie - jak daleko stąd do Taszkientu?
  - Tak naprawdę to nie wiem. Może 400 lub 500 kilometrów. Janek poczuł się 
zawiedziony, że aż tak daleko.
  Jego praca w szpitalu na ochotnika spowodowała, że cała obsługa dobrze go 
znała. Patrząc na tego młodego człowieka, niezupełnie zdrowego, jak pracuje 
10 do 12 godzin na dobę, zaczęli go lubić i szanować. Nawet komisarz, choć 
ciągle jeszcze odwiedzał szpital, zaprzestał przesłuchiwań.
  Na myśl o komisarzu Janek śmiał się do siebie. Dwa tygodnie temu został 
powołany do Armii Czerwonej, a jego zastępca, stary człowiek, nawet nie 
pofatygował się, by z Jankiem porozmawiać.
  Pod koniec sierpnia Janek powiedział Wierze, że wraca mu pamięć i że 
myśli, iż pochodzi z Uzbekistanu, dokładnie z Buchary, gdzie chodził do 
szkoły. Wytłumaczył jej, że jego ojciec, nauczyciel z Buchary, został tam 
zesłany z Białorusi w celu reedukacji. Wstydził się bardzo, że musiał 
okłamać dziewczynę, lecz uważał, że nawet przed nią nieujawnienie swej 
tożsamości było bezpieczniejsze.
  - Jak ci mogę podziękować - spytał przed odjazdem. Siedzieli na ich ławce 
przed szpitalem. Wiera odwróciła głowę. Jakże często dni pracy rozjaśniała 
jej obecność Janka. Pomyślała, że chyba go nawet trochę kocha. Jaki on był 
różny od innych chłopców w jego wieku. Zaledwie przyzwyczaiła się polegać 
na nim, a on już odjeżdża. Wcisnęła mu do ręki małą paczkę, którą, jak 
poprosiła, miał otworzyć później.
  Pocałowali się, początkowo niezobowiązująco, potem z uczuciem. Janek, 
ociągając się, odszedł z paczką pod pachą i, zmierzając na stację kolejową 
Merw, zniknął w hałasie ruchliwego miasta. Paczka od Wiery zawierała 
bochenek chleba i puszkę sardynek, pierwszą, jaką Janek ujrzał w Związku 
Sowieckim.
  Na stacji roiło się od ludzi, którzy zajmowali nie tylko teren dworca, 
lecz także tłumnie wylewali się we wszystkich kierunkach poza obręb stacji: 
Turczynki w welonach zakrywających twarze, uzbeccy chłopi z tobołkami, 
rosyjscy żołnierze w postrzępionych mundurach Armii Czerwonej, tadżyccy 
pastuchowie niosący długie tyczki z tobołkami przytroczonymi do obu końców, 
mieszkańcy Kazachstanu, wysocy, o twarzach pozbawionych uśmiechu i 
ogolonymi głowami z wyjątkiem jednego, długiego warkoczyka spadającego im 
na plecy aż do pasa.
  "Ciekawe, czy oni wszyscy czekają na pociąg" - pomyślał Janek. Nie był w 
stanie wyobrazić sobie składu tak długiego, by mógł ich pomieścić. W 
międzyczasie znalazł kamień, usiadł na nim w miarę wygodnie i czekał. 
Mijały godziny i nadchodził wieczór, ale pociągu nie było ani śladu.
  Nagle powstał niesamowity harmider i dziki popłoch. Ludzie wrzeszczeli i 
parli w kierunku torów. Na początku dał się słyszeć znany gwizd, a potem 
spostrzeżono długi strumień światła zbliżającego się pociągu. Wreszcie 
lokomotywa, sycząc i ciężko dysząc, zatrzymała się na stacji. Nastąpiło 
istne piekło. Ludzie przepychali się, kopali, krzyczeli i ciągnęli siebie 
nawzajem, pędząc do przodu i wszyscy naraz usiłując wedrzeć się do środka. 
Ci, którym nie udało się dopaść drzwi, próbowali wtargnąć do wagonów 
oknami, przeciskając się przez wąskie szpary, podczas gdy inni ściągali ich 
na dół, by natychmiast zająć ich miejsce.
  Janek, oniemiały na widok szaleństwa tłumu, obserwował rozwój wypadków z 
otwartymi ustami. Taka sytuacja mogła trwać całymi godzinami, ponieważ 
zewsząd coraz więcej ludzi schodziło się do stojącego pociągu. Zdał sobie 
sprawę, że jeżeli chce się dostać do Buchary, musi działać szybko i coś 
zrobić. Pociąg był już zapakowany po brzegi. Tak więc Janek, razem z innymi 
pasażerami wdrapał się na złączenie między dwoma wagonami i przycisnął z 
całej siły do metalowego pręta. I tak, z nogami dyndającymi w powietrzu, 
rozpoczął swoją podróż do Buchary. "Przynajmniej nie musiałem płacić za 
bilet" - pomyślał z przekąsem.
  Około południa następnego dnia pociąg dotarł do końcowej stacji nad rzeką 
Amu-darią. Wszyscy, którzy jechali do Buchary, musieli przesiąść się na 
prom.
  Janek nigdy w życiu nie widział tak wielkiej rzeki. Wysilając wzrok, 
dojrzał nikły zarys przeciwległego brzegu, usiany białymi budynkami. 
Poniżej rozciągał się aż po linię horyzontu teren lekko pofałdowany. Prom 
przepływał rzekę dwa razy na dzień, rano i ponownie wieczorem.
  Mając kilka godzin oczekiwania, chłopak powędrował nad rzekę i znalazł na 
jej brzegu wąską, skalistą plażę. Zdjąwszy znoszone buty, włożył nogi do 
wody. Mimo gorącego dnia, poczuł, że woda jest przyjemnie chłodna. 
Powędrował wzrokiem w górę biegu rzeki i zatrzymał się na odległych górach, 
kryjących w sobie źródła Amu-darii.
  "Góry Pamir" - przypomniał sobie wykłady Rettingera.
  Na drugim brzegu rzeki znajdował się jego cel - starożytne miasto 
Buchara.
  Zwrócił oczy w lewo, w dół biegu rzeki. W tym kierunku, tysiące 
kilometrów na północ znajdowała się Syberia i jego rodzina. "Czy oni 
jeszcze żyją?" - zastanawiał się. "Czy ich także objęła amnestia? Czy 
dotarła do nich na czas?"
  Przekroczenie Amu-darii trwało dłużej, niż Janek przewidywał. Ogromna 
barka, załadowana ludźmi i towarami, posuwała się tak powoli, że myślał, iż 
nigdy nie dopłynie na drugi brzeg.
  Było już mocno po północy, gdy zarzucono kotwicę. Janek zdecydował, że 
resztę nocy spędzi w pobliżu rzeki.
  Następnego ranka udał się na stację kolejową. Tego samego dnia, około 
południa, dotarł do Buchary. Gdy pociąg zbliżał się do miasta, Janek ujrzał 
dachy odległych meczetów. Miasto było zalane byłymi polskimi więźniami, 
mężczyznami, kobietami i dziećmi, z których wszyscy mieli jedną cechę 
wspólną - ubrania w strzępach.
  
  
  Rozdział Viii
  
  
  Podczas gdy Janek przedostawał się do Buchary, gdzie wstąpił do Wojska 
Polskiego, niedobitki, którym udało się przeżyć Nuchto-Ozjero, zmierzały do 
tego miasta w tym samym celu. Marysia i Helenka, ściśnięte w wagonie 
towarowym jak sardynki w puszce, usiłowały rozpaczliwie wspomagać siebie 
nawzajem. Ludzie cieszyli się, że mogli opuścić obóz i na nowo poczuć się 
na wolności. Rozmawiali, a nawet śpiewali do rytmu kół toczącego się 
pociągu. Pociąg jechał pośród zalesionego obszaru, poznaczonego licznymi 
jeziorami i poprzecinanego wartko płynącymi rzekami. Ludzie spoglądali na 
ten widok innym okiem, po raz pierwszy od dwóch lat dostrzegając jego 
piękno i splendor. Pod koniec trzeciego tygodnia podróży pociąg pozostawił 
za sobą równinne przestrzenie tajgi i zagłębił się w pagórkowaty obszar gór 
Uralu. Posuwał się bezpośrednio na południe wzdłuż szerokiej doliny o 
łagodnych zboczach.
  Uniesienie ludzi z powodu nowo odzyskanej wolności zostało wkrótce 
przyćmione przez głód - nader dobrze znaną udrękę, z którą borykali się od 
chwili przyjazdu do Związku Sowieckiego. Władze sowieckie nie czuły się 
zobowiązane do karmienia ich. Tylko sporadycznie, przy okazji postojów w 
małych miasteczkach dawano im przegotowaną wodę i trochę chleba. 
Nieszczęśnicy, którzy uszli z życiem, wymęczeni i chorzy często w drodze 
żegnali się z życiem. W wagonie towarowym ludzie umierali dniem i nocą. 
Trupy zmarłych wyrzucano w nocy przez otwarte drzwi. Lądowały w rowach, na 
polach, w zagajnikach, a czasami na peronach mijanych przez pociąg stacji. 
Stało się to elementem dnia codziennego i nikt się temu nie dziwił. W 
wagonie robiło się coraz luźniej; wkrótce Marysia i Helenka miały dla 
siebie wystarczająco dużo miejsca do leżenia na deskach. Marysia 
spostrzegła, że Helenka traci siły. Wiedziała, iż im także przyjdzie 
umrzeć, jeśli nie znajdą czegoś do jedzenia. Zauważyła, że za każdym razem, 
kiedy pociąg stawał, niektórzy mężczyźni, kobiety i dzieci wychodzili z 
niego i powracali zazwyczaj z chlebem, a czasami z mlekiem i ziemniakami.
  Kiedyś pociąg zatrzymał się w Swierdłowsku. Był chłodny poranek pod 
koniec sierpnia. Powiedziano im, że pociąg nie odjedzie aż do popołudnia. 
Marysia, zabrawszy z sobą Helenkę, podążyła za dwoma mężczyznami, którzy, 
jak zaobserwowała, mieli najwięcej szczęścia w znajdowaniu jedzenia.
  Dziewczyny doszły za nimi aż do rozległego rynku, gdzie zobaczyły dużo 
straganów z chlebem, warzywami, mlekiem, rybami i odrobiną mięsa.
  - Och, Marysiu! Taka jestem głodna! - żaliła się Helenka z twarzą zalaną 
łzami. Marysia, sama bliska łez, pociągnęła siostrę w kierunku straganu, 
gdzie, przyglądając się wyłożonemu pieczywu, stali spokojnie dwaj mężczyźni 
z pociągu. Sprzedawca, zajęty klientem, nie zwracał na nich uwagi. Nagle 
jeden z mężczyzn chwycił dwa bochenki chleba i zaczął uciekać. Zaskoczony 
sprzedawca stał przez chwilę bez ruchu, po czym krzycząc i przeklinając 
rzucił się w pościg za złodziejem. Jego towarzysz, tylko na to czekając, 
zgarnął kilka bochenków chleba i prędko zniknął w tłumie.
  - Ach, to oni tak zdobywają jedzenie! - wykrzyknęła Marysia.
  - Ale to jest kradzież, Marysiu! My tak nie możemy, prawda?
  - Oczywiście, że nie. Co by powiedział tato, jak by zobaczył, że robimy 
coś takiego? Albo dziadek i babcia? Zresztą, gdybyśmy tylko spróbowały, 
zaraz by nas złapali.
  Poszły więc z powrotem przez rynek. Rozmawiały po cichu, próbując 
wymyśleć sposób na zdobycie jedzenia bez pieniędzy. Gdy mijały ostatni 
stragan, Helenka nagle zatrzymała się.
  - Marysiu, ja już nie mogę - powiedziała. - Boli mnie brzuch i... tak nie 
mam siły.
  I stała bez ruchu, patrząc na chleb.
  - Chodź, Helenko! Chodź! - ponaglała Marysia.
  Ale Helenka stała i patrzyła na chleb, niepomna ludzi wokół niej. 
Sprzedawca, stary, brodaty człowiek, zauważył ją i krzyknął: "Idź stąd, już 
cię nie ma!" i zagroził, że wezwie milicję, albo, jak trzeba będzie, sam 
się nimi zajmie. Ale Helenka, znajdując się jakby w transie, nie 
przestawała patrzeć na chleb.
  - Helenko, chodź - błagała zażenowana Marysia. Chwyciła siostrę i zaczęła 
ją ciągnąć za sobą z całej siły. Helenka szła za nią ociągając się.
  - Dziewczynki, poczekajcie chwilę - niespodziewanie usłyszały za sobą 
głos sprzedawcy.
  Przystanęły i, odwracając się, zobaczyły, że podaje on Helence bochenek 
chleba.
  - Weź to, dziecko - powiedział miękko.
  Dostrzegając zakłopotanie Helenki, powtórzył:
  - Proszę, dziewczynko, weź to.
  Siostry stały oszołomione.
  - A teraz idźcie sobie! Odejdźcie stąd, dziewczynki! - sprzedawca 
powiedział cicho.
  - Helenko - mówiła później starsza siostra, gdy siedziały obie na swojej 
pryczy w wagonie towarowym - myślę, że już wiem, jak zdobywać jedzenie.
  - Jak? - spytała Helenka z ustami wypełnionymi chlebem.
  - Będziemy musiały żebrać.
  Helenka spojrzała na nią zaskoczona.
  - No, cóż, albo żebrać, albo kraść, a kraść nie możemy.
  - Pewnie, że nie.
  Od tej pory siostry żebrały, gdzie tylko mogły. Opuszczały pociąg, 
czasami na parę godzin, szły do najbliższego miasteczka lub wioski i 
chodziły po prośbie.
  Nie były jedynymi, które żebrały. Przez okolicę przejeżdżało wiele 
pociągów. Niektóre z nich zabierały polskich niedobitków na południe. Inne 
przywoziły uchodźców sowieckich z okolic tak odległych jak Leningrad i z 
innych miast zagrożonych przez Niemców. Wszyscy byli głodni i rozpełzali 
się po okolicy w poszukiwaniu żywności.
  - Nie mamy jedzenia dla siebie! - mieszkańcy krzyczeli na siostry. - 
Odejdźcie! My też przymieramy głodem!
  Pewnego dnia pociąg zatrzymał się nieopodal miasta Czelabińsk i stał tam 
przez trzy dni. "Wypadek przed nami" - powiedziano im.
  Obie siostry, jak zwykle głodne, wydostały się z wagonu. Po ich lewej 
stronie znajdowała się szeroka, zielona dolina. Soczysta trawa była usiana 
małymi, żółtymi kwiatkami. Po mniej więcej dwugodzinnej wędrówce dotarły do 
wąskiego strumienia. Jego chłodna woda ulżyła ich obolałym stopom i zmyła z 
nich brud.
  - Popatrz, Marysiu - zawołała Helenka - motyl!
  I przez chwilę dziewczyny goniły za nim, potem zwolniły, zwracając 
baczniejszą uwagę na odległą wioskę, do której się zbliżały.
  Wieś ta była znacznie mniejsza niż Zamosze. Znajdowało się w niej, jak 
policzyła Helenka, około sześćdziesięciu krytych słomą chałup. Były one 
usytuowane na łagodnym zboczu niewysokiej, okrągłej góry przypominającej 
Marysi różaniec jej babki. Dziewczyny nie odczuwały najmniejszego podmuchu 
wiatru. Z kominów pionowymi pasmami unosił się do góry szary dym. Spokój 
zakłócały tylko sporadyczne poszczekiwania psów i gęganie gęsi.
  - Tak jak w Zamoszu! - wykrzyknęła radośnie Helenka.
  - Hmm, może i hałas jak w Zamoszu, ale wieś wygląda inaczej - powiedziała 
Marysia, wskazując na góry otaczające dolinę.
  - I nie ma takiego gęstego lasu jak nasz - dodała Helenka.
  Chociaż... ładnie tutaj.
  Dotarły do wioski i zastukały do drzwi pierwszej chaty. Drzwi otworzył 
staruszek, wysłuchał ich cierpliwie trzymając rękę na klamce, a potem 
zamruczał: "Niet" i zamknął za sobą drzwi.
  Dziewczyny pukały do wielu drzwi, lecz z takim samym rezultatem. W 
większości ludzie byli uprzejmi, lecz trafiali się i tacy, którzy okazywali 
im poirytowanie i wrogość.
  - Niczewo niet.
  - Wynoście się stąd albo poszczuję was psem!
  - Jeść? Chce wam się jeść? Wiecie, że takich jak wy były już tu setki? 
Jakie jedzenie? Nie mamy żadnego jedzenia.
  Głód, wędrówka i pewnie nadmiar świeżego powietrza zmęczyły je, ale nie 
rezygnowały z chodzenia po prośbie, nie chcąc wrócić do pociągu 
przynajmniej bez kawałka chleba.
  - Już nie mogę dalej iść, Marysiu - zajęczała Helenka, opadając na 
pobliską kłodę. Doszły już do ostatniej chaty, jednej z najmniejszych i, 
sądząc po wyglądzie, najbiedniejszych w całej wiosce.
  Helenka, kompletnie wyczerpana, siedziała ze spuszczoną głową. Zmęczona 
Marysia osunęła się obok siostry. Nagle zza gór chmury przysłoniły słońce i 
wkrótce na ich nie myte głowy zaczęły padać krople deszczu. Marysia, czując 
jak zawładnęło nią jakieś dziwne uczucie, uniosła głowę i rozejrzała się 
wokół. Wieś była szara i odpychająca, robiła złowieszcze wrażenie miejsca 
zamieszkałego przez dziwnych ludzi. Głowa Marysi opadła na dół i dziewczyna 
załkała. Deszcz wzmagał się; małe krople przemieniły się w ulewę; strugi 
wody spływały im po włosach na ziemię. Nagle zaskoczył je widok starej 
kobiety. Na głowę i ramiona miała zarzuconą dużą, czarną chustę, a jej 
stopy, podobnie jak nogi sióstr, były bose. W brązowych oczach kobiety 
gościł smutek.
  "Ona ma oczy naszej babci" - pomyślała Marysia.
  - Chodźcie ze mną, rebiata - powiedziała kobieta ochrypłym, przyjaznym 
głosem. Chwiejnym krokiem podążyły za nią do chałupy. Kobieta otworzyła 
drzwi i wprowadziła je do środka.
  Gdy oczy sióstr przywykły do ciemności, spostrzegły, że chata składa się 
tylko z jednej izby i szopy. W kącie, zajmując trzecią część całej 
przestrzeni, stał tradycyjny, rosyjski wapiennik. Drugi kąt chaty zajmowała 
jedząca trawę koza. Jedynymi meblami w izbie były drewniany stół, dwa 
krzesła i pokryte słomą łóżko.
  - Oj, mój Boże, mój Boże - zaczęła lamentować kobiecina, gdy zdjęła z 
dziewczyn mokre ubrania. Jej duże, kościste dłonie były delikatne i 
troskliwe. Powiedziała nagim siostrom, aby wspięły się na zapiecek, ceglaną 
półkę do leżenia, zbudowaną nad piecem. Przyniosła stare, lecz czyste, 
płócienne prześcieradła i delikatnie okryła nimi dziewczyny. Obie zasnęły 
natychmiast.
  Obudził je grzmot burzy i błysk strzępiastej błyskawicy, rozdzierający 
ciemności chaty. Hałas i mrok przeraziły siostry.
  - Cicho, dzieci, cicho! - rozpoznały ochrypły głos staruszki siedzącej na 
brzegu zapiecka i próbującej je uspokoić.
  - To tylko burza, dzieci. Tu jesteście bezpieczne.
  Siostry, uspokajając się, usłyszały szum deszczu na dworze.
  Staruszka nakazała im, aby założyły suche ubrania i zeszły z zapiecka. 
Ubierając się, słyszały odgłosy suwania i pobrzękiwania, kiedy ich 
gospodyni otwierała i zamykała drzwiczki pieca tuż pod nimi. Na stole 
spostrzegły dwie parujące miski i kawał chleba.
  - Usiądźcie córeczki i zjedzcie te dary boże. Nie ma tego dużo, ale 
przynajmniej jest ciepłe.
  W miskach znajdowało się coś w rodzaju zupy. Po jej wierzchu pływały 
kawałki chleba. Dziewczyny przysiadły się do stołu i wyczyściły talerze w 
mgnieniu oka. Marysi było trochę wstyd, gdy uświadomiła sobie, że staruszka 
trzy razy napełniała im miski. Zgodnie ze zwyczajem panującym w Zamoszu, 
wstała od stołu, chwyciła szorstką dłoń staruszki i lekko ją pocałowała.
  - Dziękujemy, babuszka! Niech Was Bóg błogosławi.
  - Niczewo, niczewo, dietino! - powiedziała kobieta z zakłopotaniem 
cofając za siebie rękę.
  Po tym, jak siostry jeszcze raz podziękowały staruszce i pożegnały się z 
nią, kobieta otworzyła piec, używając długiego kija, wyciągnęła z niego dwa 
upieczone kartofle i włożyła je dziewczynom do kieszeni.
  - To na drogę - powiedziała.
  Siostry, uszczęśliwione, wróciły do wagonu. Wkrótce ruszyły w dalszą 
drogę.
  W połowie września pociąg pozostawił za sobą góry Ural i, nabierając 
prędkości, toczył się po równinach Kazachstanu. Po obu stronach torów 
kolejowych, jak okiem sięgnąć, rozciągały się połacie krótkiej, stepowej 
trawy. Widać było rozliczne stada bydła i owiec pilnowanych przez wysokich 
Kazaków o ogolonych głowach. W zadziwienie wprawiał wszystkich widok kobiet 
dźwigających na głowach kosze i tobołki.
  Do Buchary w Uzbekistanie przybyli pod koniec września. Pociąg zatrzymał 
się kilometr czy dwa przed miastem i kolejarze kazali ludziom wysiąść. Na 
szczęście wieczór był pogodny, a z pobliskiej równiny, wyglądającej jak 
pustynia, wiał ciepły wiatr.
  Siostry usiadły na suchej ziemi i przyglądały się licznym osłom 
zaprzężonym do dwukołowych wozów. Dziewczyny nigdy jeszcze nie widziały 
tych zwierząt i dziwiło je, że są zaprzężone do tak dużych pojazdów. Po 
godzinnym odpoczynku urzędnik w cywilnym ubraniu powiedział, aby szły za 
nim.
  Ludzi, niepewnie trzymających się na osłabionych nogach, poprowadzono do 
oślich zaprzęgów. Właściciel wozu, gruby, wysoki Uzbek, mamrocząc coś 
niezrozumiale, wskazał siostrom batem, gdzie mają usiąść. Marysia i Helenka 
nie mogły uwierzyć, jak silny okazał się osioł. Z niesłychaną łatwością 
ciągnął wóz z trzema pasażerami. Skręcając na lewo od torów kolejowych, 
podążyli wąską, polną drogą. Za nimi i przed nimi sunęły inne wozy. Uzbek 
nic nie mówił, z wyjątkiem kilku słów zachęty pod adresem osła. Niewielkie 
zwierzę reagowało, niewątpliwie rozumiejąc, o co chodzi jego panu. Wóz, 
pozbawiony jakichkolwiek resorów, podskakiwał niemiłosiernie, przyprawiając 
siostry o mdłości. To, naturalnie, nie przeszkadzało Uzbekowi, który, 
śpiewając pod nosem monotonną pieśń, zdawał się zupełnie nie dostrzegać 
pasażerek. Mijali kępy suchej trawy, usypiska kamieni, połacie piasku i 
wydmy.
  - To tak jak na pustyni, Marysiu - powiedziała Helenka, rozglądając się 
dookoła.
  - Tak jakby.
  - Nie ma drzew.... nie ma niczego.
  Myliły się, ponieważ po dwóch godzinach powolnej jazdy dostrzegły 
rozległą kępę drzew, która w blasku księżyca przypominała czarną wyspę 
pośrodku skrzącego się morza piasku. Gdy podjechali bliżej, ujrzały kilka 
niewielkich budynków.
  Niektóre wozy odłączyły się od karawany i posunęły w kierunku osady. 
Minęły parę podobnych "wysp", aż koło północy skierowały się ku jednej z 
nich.
  Była to wioska, lecz niepodobna do żadnej z oglądanych dotychczas. W 
jasnym świetle księżyca ludzie ujrzeli niewielkie, kwadratowe budynki. 
Odmiennie niż drewniane domy w Zamoszu lub Bostyniu, te zbudowane zostały z 
gliny. A najdziwniejsze ze wszystkiego było to, że miały płaskie dachy.
  Wóz, kołysząc się i podskakując, sunął powoli po wąskiej, pokrytej kurzem 
drodze. Jechali w milczeniu, przerywanym jedynie dźwiękami wydawanymi przez 
wóz i śpiewem Uzbeka. Woźnica mamrocząc coś do osła, skierował go ku 
niewielkiej grupie zabudowań. Zwierzę, minąwszy bramę, zatrzymało się przed 
jedną z chat. Uzbek, wskazując ją, wyrzucił z siebie potok słów, które, jak 
się siostry domyśliły, oznaczały:
  - To jest wasz dom, dziewczyny. Wejdźcie do środka.
  Marysia i Helenka zeszły z wozu i, potykając się, ruszyły do swojego 
nowego domu. Uzbek uśmiechnął się z aprobatą i odjechał. Siostry weszły do 
wnętrza przez otwór w ścianie, służący za drzwi i, mimo ciemności, udało im 
się odszukać dwie prycze. Dotykiem przekonały się, że są one pokryte ostrą 
trawą lub czymś w rodzaju słomy. Głodne i spragnione, a nade wszystko 
wyczerpane, zapadły w sen prawie natychmiast.
  Niepodobny do niczego odgłos, głośny i uporczywy, zerwał je z pryczy. 
Przerażone, spoglądały w kierunku drzwi, lecz ze względu na ciemności 
zdołały dostrzec tylko przesuwający się ogromny cień.
  - Ojiii! Ojiii! - echo poniosło dźwięk, nieledwie je ogłuszając. 
Roztrzęsione dziewczyny tuliły się długo do siebie na pryczy, zbyt 
przerażone, by móc rozmawiać.
  - Co to, u licha, było? - spytała w końcu młodsza siostra.
  - Nie wiem, Helenko.
  - To było takie... takie straszne.
  - Tak, i takie głośne.
  - Czy było to jakieś zwierzę?
  - Prawdopodobnie.
  Siostry próbowały czuwać, lecz zmęczenie pokonało strach i spały, aż 
obudziło je ciepłe i mocne światło słoneczne. Z uwagą rozejrzały się 
dookoła, ciekawe, jak też wygląda ich nowy dom. Chata, z wyjątkiem dwóch 
pryczy, pozostawała zupełnie pusta. Klepisko zarzucone było suchą słomą, 
zwierzęcymi odchodami i szczapami suchego drewna. Powietrze cuchnęło 
moczem, nawozem i panował tu jeszcze inny, niemożliwy do odróżnienia odór, 
którego dziewczyny, początkowo nie wyczuły.
  Ich obserwacje przerwał nagły, głośny ryk osła: "Jaaaa! Jaaaa!" Tym razem 
głos dochodził z zewnątrz. Skoczyły na równe nogi i wybiegły z chaty. Kilka 
kroków dalej, w jaskrawym świetle słońca stał osioł. Jego wielkie oczy 
wpatrywały się ze smutkiem w obie siostry, jakby usiłowały im opowiedzieć o 
niedoli kłapoucha.
  - Marysiu, ależ on się chwieje na nogach! - wykrzyknęła Helenka, 
przyglądając się zwierzęciu z mieszaniną litości i przestrachu.
  - Popatrz, to tylko skóra i kości.
  - Pewnie jest głodny i spragniony.
  - Tak jak my.
  Osioł podszedł do nich z trudem i węszył w powietrzu, próbując zdobyć się 
na przyjazne zachowanie. Dziewczyny zauważyły, że jego futro było brudne i 
całe pokryte ranami. Oblegał go cały rój much, oblepiały źdźbła trawy i 
innych roślin.
  Helenka, rozglądając się rozpaczliwie wokoło, znalazła gałązkę i 
próbowała odgonić muchy ze skóry zwierzęcia. Osioł zaryczał ponownie, tym 
razem, pomyślały, nieco pogodniej.
  Zawieranie znajomości z osłem przerwało wejście krzepkiego, brązowego na 
twarzy mężczyzny ze zmierzwionymi, czarnymi włosami.
  Mamrocząc coś, co brzmiało jak przekleństwo, kilkoma kopnięciami w brzuch 
odgonił osła. Zwierzę było zbyt słabe, by uciekać, więc mężczyzna bił je, 
aż osioł oddalił się na bezpieczną odległość.
  - Jestem Jefrim - zwrócił się do nich po rosyjsku. - Jestem kierownikiem 
kołchozu.
  Jego znajomość rosyjskiego była słaba, gorsza nawet od ich własnej.
  - Przysłali was tu Ruscy. Ten kołchoz nazywa się... Kołchoz im. Stalina.
  - Ale my mamy pójść do Wojska Polskiego - przerwała Marysia.
  - Polskie wojsko? Ach, tak.... Wojsko! Jeszcze nie teraz... Może jutro, 
albo za miesiąc... lub jeszcze później. Wojsko nie jest jeszcze gotowe.
  - To dlaczego jesteśmy tutaj?
  - Rowy.... kopać! Kopać!
  - Jakie rowy?
  - Na wodę.
  - Jesteśmy głodne.
  - I chce nam się pić.
  - Chodź... mną! Chodź... mną! - mężczyzna wykonał gest ręką.
  Idąc za nim, siostry przeszły przez całą wieś. Po obu stronach drogi 
stały chaty, otoczone glinianymi murami. Wszystkie wydawały się małe i 
kwadratowe. Niektóre z nich, zamiast murem ogrodzone były kaktusowymi 
żywopłotami.
  Siostry zaprowadzono do większego pomieszczenia, którego, jak wkrótce 
odkryły, używano jako magazynu zboża. Marysia i Helenka zwróciły uwagę, że 
powierzchnia magazynu została podzielona na dwie części. W jednej z nich 
dziewczęta rozpoznały ziarna pszenicy, lecz w części drugiej znajdowało się 
zboże, którego nigdy dotąd nie widziały.
  - Dżugara. Proso - powiedział zarządca, wręczając Marysi małą torebkę 
ziarna. - Jutro wieczorem dostaniesz... to... - wskazał na pszenicę.
  - Co mam z tym zrobić? - spytała Marysia, wskazując na "dżugarę".
  - Chodź! Chodź! - zabrzmiała jego odpowiedź.
  Zaprowadził je do następnego budynku, wyposażonego jedynie w małe 
kamienne urządzenie do mielenia zboża. Odebrawszy od Marysi torebkę z 
ziarnem, wysypał jej zawartość na powierzchnię kamienia i złapał za uchwyt, 
który go obracał.
  - Acha - skonstatowała Helenka - jesteśmy w młynie.
  - Co mamy teraz z tym zrobić? - trzymając torbę mąki z prosa spytała 
Marysia zarządcę.
  - Poczekaj - odpowiedział i zaprowadził je z powrotem do ich chaty. Kiedy 
przechodzili obok młyna, wykonał wskazujący gest i warknął:
  - Woda!
  W odległości kilku metrów od chaty zarządca pokazał im niewielkie 
palenisko z żelaznym garnkiem.
  - Gdzie jest drewno na opał? - spytała Helenka.
  - Drewno? - zaśmiał się - jakie drewno?
  - Drewno! Drewno na ogień! - wykrzyknęła Marysia, wskazując na palenisko.
  Zarządca zaprowadził siostry na drugą stronę chaty, gdzie znajdował się 
równo ułożony stos plackowatych krążków.
  - Co to jest? - zapytały obie równocześnie.
  - Ogień! - odpowiedział.
  - Tak, ale co to jest?
  Zarządca popatrzył na dziewczyny, jakby były niespełna rozumu, a 
następnie podszedł do osła. Podniósł ogon osła do góry i obrazowo wyjaśnił, 
skąd pochodzi opał na ognisko. Ku zdziwieniu Jefrima siostry śmiały się do 
rozpuku z jego demonstracji.
  - Szkoda, że dziadek nie może tego zobaczyć - stwierdziła Marysia, 
krztusząc się ze śmiechu.
  - Ale by się zdziwił! To o wiele łatwiejsze niż rąbanie drzewa - 
odpowiedziała Helenka.
  Tego wieczora Helenka zapytała:
  - Marysiu, dlaczego nas tutaj przywieźli?
  - Do kopania rowów. Nie słyszałaś, co mówił Uzbek?
  - Tak, ale wojsko.... Gdzie jest Wojsko Polskie?
  - Nie wiem. Uzbek mówił, że nie są jeszcze gotowi.
  Jak się wkrótce siostry dowiedziały, w kołchozie uprawiano na sprzedaż 
proso, pszenicę, figi, bawełnę i warzywa. Obie rozpoczęły pracę następnego 
dnia rano. Dowiedziały się, że oprócz nich do kołchozu przesłano osiem 
innych rodzin z obozu Nuchto-Ozjero. Wszyscy, razem z Uzbekami, od ósmej 
rano do szóstej wieczór musieli kopać łopatami rowy nawadniające. Chociaż 
był już październik, słońce przygrzewało bardzo mocno. Wyczerpujące zajęcie 
szczególnie mocno dawało się we znaki trzynastoletniej Helence. Marysia też 
miała trudności z wyprostowaniem się po wielu godzinach.
  Ich pożywienie składało się z pszennego chleba, który piekły same we 
wspólnej piekarni, i owsianki z mąki z prosa gotowanej na zewnątrz chaty. 
Poza tym nie było nic do jedzenia i do picia. Uzbecy, oprócz zarządcy, nie 
znali rosyjskiego.
  Za każdym razem, kiedy Marysia i Helenka próbowały zwrócić się do nich po 
rosyjsku, wszyscy, bez wyjątku, spluwali i odwracali się do nich plecami.
  - Dlaczego oni się tak zachowują? - pytała Marysia Izaaka Szapiro, 
polskiego Żyda z Warszawy. Izaak, podobnie jak one same, został 
przywieziony z Nuchto-Ozjero. Mimo swoich sześćdziesięciu lat udało mu się 
przetrwać obóz ciężkiej pracy.
  - Dlaczego? Dlaczego? - odpowiadał zirytowany. - Nie wiesz, co Rosjanie 
zrobili Uzbekom w 1917 roku?
  - Nie, nie wiem.
  - Wyrżnęli ich całymi tysiącami, ot, co!
  - Ale dlaczego?
  - Oj, Marysia, Marysia, tak niewiele wiesz - to było wszystko, co mogła z 
niego wydobyć.
  Izaak Szapiro, opowiadając dziewczynom historie ze swego życia, 
doprowadzał je niemal do szaleństwa. "Oj, dziewczynki - miał zwyczaj 
zaczynać wspomnienia - jak dobrze mi się żyło w Warszawie! Oj, co za życie! 
Pracowałem w Fabryce Czekolady Wedla, wiecie, tej najlepszej w Polsce; 
wyobraźcie sobie dziewczynki, że idąc do domu po skończonym dniu pracy, 
zjadałem dużą tabliczkę gorzko-słodkiej czekolady, oj!"
  - Przestańcie, Izaaku - błagały dziewczyny ze śliną w ustach, nie 
dręczcie nas!
  Ale nic nie mogło powstrzymać Izaaka od wspominania dobrych czasów w 
Warszawie. "A potem wstępowałem do restauracji i zamawiałem porcję lodów... 
waniliowych... truskawkowych, czasami czekoladowych..."
  - Przestańcie!
  - I oranżadę, dziewczynki, taką zimną, słodką oranżadę...
  Dziewczyny, zatykając uszy, uciekały z jego chaty.
  Z nadejściem zimy zdrowie sióstr pogorszyło się tak bardzo, że z trudem 
zwlekały się do pracy. Zimę poprzedziła pora deszczowa, trwająca około 
dwóch miesięcy. Kopanie rowów stawało się coraz bardziej uciążliwe. 
Zabłocone i wyczerpane, ostatkiem sił docierały do chaty. Zima, choć 
łagodniejsza jak na Syberii, była i tak zbyt ostra dla skąpo ubranych 
dziewcząt. Usiłując ogrzać chatę, paliły w niej trawę i gałązki, lecz 
wytwarzało to tylko kłęby duszącego dymu, nie zmieniając wiele temperatury.
  W lutym spośród trzydziestu sześciu Polaków przywiezionych do kołchozu 
tylko dwudziestu pięciu pozostawało przy życiu.
  Pewnego dnia, około dwa lata po wywiezieniu z Zamosza, zarządca 
powiedział ludziom, że w magazynie zabrakło prosa i pszenicy. Gdy Marysia 
zapytała, jak mają przeżyć, wzruszył tylko ramionami i powiedział:
  - Składajcie skargi do Ruskich.
  W marcu na wioskę spadła plaga tyfusu. Wśród pierwszych zmarłych znalazła 
się rodzina Maciążków. Wdowa po Maciążku straciła męża około dwa miesiące 
przed wybuchem wojny. Została z sześciorgiem dzieci - dziewczynkami. 
Najstarsza Danuta miała szesnaście lat, a najmłodsza Grażyna zaczynała 
siódmy rok. Wdowie i jej najstarszej córce udało się w jakiś sposób 
utrzymać całą rodzinę przy życiu i przetrwać Nuchto-Ozjero.
  W momencie przybycia do kołchozu znajdowały się, podobnie jak cała 
reszta, na granicy kompletnego wyczerpania. Wola życia, zahartowana w 
obozie Nuchto-Ozjero, okazała się silna i tutaj. Te, które nie kopały 
rowów, rozsyłane były nie tylko po całym kołchozie im. Stalina, lecz także 
po wszystkich okolicznych kooperatywach. Żebrały, kradły, co tylko im 
wpadło w ręce. Uzbecy szczuli je psami, przeganiali, przeklinali, urągali 
im i często spuszczali baty. Prawdopodobnie przeżyłyby, gdyby plaga tyfusu 
nie dotknęła rodziny. Umierały jedna za drugą i w ciągu dwóch tygodni 
pozostała przy życiu tylko Grażyna i jej matka. Uzbeccy mieszkańcy wioski, 
budzeni po nocy zawodzeniem i lamentami dochodzącymi z chaty Maciążków, 
wiedzieli, że jeszcze jeden znienawidzony "Ruski" odszedł z tego świata. 
Niektórzy ludzie byli zdenerwowani, że przerywa im się sen; inni modlili 
się do Allacha, prosząc go o litość nad nimi wszystkimi. Marysia, Helenka i 
inni Polacy płakali.
  Pewnej gorącej i wietrznej nocy jeden z Uzbeków ujrzał wdowę Maciążkową, 
jak z rozwichrzonymi włosami, odchodząc od zmysłów, ciągnęła za sobą ciało 
najmłodszej córki na cmentarz na wydmie. Jej samej nigdy już nikt nie 
widział.
  Pod koniec marca kołchoz im. Stalina stracił kolejnych polskich uchodźców 
i wielu Uzbeków. Wszystkich pochowano na pobliskich wydmach.
  Przez cały ten czas osioł ryczał dniem i nocą. Na tyle, na ile Marysia i 
Helenka mogły się zorientować, nikt nie zajmował się biednym zwierzęciem, 
tylko go wszyscy kijami odganiali od chat. Siostry, litując się nad 
stworzeniem, próbowały mu pomóc, lecz oprócz podania wody i podrapania po 
szorstkim grzbiecie niewiele mogły dla niego zrobić. Jednakże osioł był 
zadowolony, że znalazł się ktoś, kto miał do niego przynajmniej przyjazny 
stosunek i stąd uważał się za członka ich rodziny. Ciągle budził je po 
nocy, rycząc tak głośno, jak tylko mogło na to zdobyć się jego osłabłe 
ciało. Siostry, wyrwane ze snu, spostrzegały jego łeb wetknięty w otwór na 
drzwi i jakimś sposobem czuły się bardziej bezpieczne, choć jednocześnie i 
winne, że nie mogą w żaden sposób pomóc przyjacielowi.
  Tymczasem roboty w kołchozie ustały. Nie było czym żywić robotników, więc 
zarząd posłużył się komunistycznym motto: "bez pracy nie ma jedzenia", 
tylko tym razem rozumianym wspak.
  Wówczas odwiedził je Izaak Szapiro. Jak tylko siostry spojrzały na niego, 
od razu spostrzegły, że jest chory. Idąc powoli, jakby na poły 
sparaliżowany, dotarł do ich pryczy i całkiem osłabiony osunął się na nią. 
Po chwili otworzył rozgorączkowane oczy i powiedział miękko:
  - Zabijmy go.
  - Kogo? Dlaczego? - wykrzyknęły zmieszane siostry.
  - Osła!
  - Osła? Naszego osła?
  - Co to znaczy waszego osła? To jest niczyj osioł!
  - Ale dlaczego? - dopytywały się dziewczyny.
  - Na mięso, ot, dlaczego!
  Siostry były zdumione. Powiedziały Izaakowi, że byłby człowiekiem bez 
serca nawet myśląc o czymś podobnym, a poza tym, czyż on nie wie, iż osioł 
jest ich przyjacielem?
  Izaak, przymknąwszy oczy, zdawał się nie słyszeć protestów sióstr i ich 
wyrzutów. Z ogromną trudnością zwlókł się z pryczy i opuścił chatę. Gdy 
mijał osła, wymamrotał: "Przyjacielu, masz szczęście, że jestem taki słaby, 
bo inaczej..."
  W kilka dni później Marysia z przerażeniem zauważyła, że siostra jest 
chora. Helenka leżała na pryczy, wijąc się i jęcząc z bólu. Jej 
zniekształcona twarz, pokryta czerwonymi plamami, powodowała, że dziewczyna 
wyglądała na dużo starszą. Tylko oczy, ogromne i niebieskie, ujawniały 
tlącą się w niej jeszcze iskierkę życia. Kręcone, blond włosy, 
przetłuszczone i przepocone, rozrzucone były w nieładzie na słomie, na 
której leżała.
  Marysia próbowała jej ulżyć, podając chłodną wodę do picia i robiąc zimne 
okłady na głowę. Zauważywszy robactwo gnieżdżące się we włosach Helenki 
zdecydowała, że będzie jej lżej, jeśli zostaną obcięte na krótko. 
Nachylając się nad nią z nożycami do strzyżenia owiec pożyczonymi od 
zarządcy, chwytała i obcinała jedną kępkę brudnych i pełnych robactwa 
włosów po drugiej. Wiedziała, że jej własne, brązowe włosy znajdują się w 
takim samym stanie.
  Zajęcie wyczerpało Marysię do tego stopnia, że zmuszona była położyć się 
na pryczy obok rozgorączkowanego ciała siostry. Zaczęła płakać. Wiedziała, 
że Helenka umiera na tyfus i że ona nie może zrobić nic, by jej pomóc. Mimo 
to czuła, że musi próbować ją ratować. Z ogromną trudnością, uczepiona 
ściany, podniosła się i wyszła na zewnątrz chaty.
  Po deszczowej jesieni przyszła sucha, ciepła zima bez śladu śniegu. 
Szałwia i wysuszone krzewy rozsiewały zapachy na pobliskich polach. Daleko 
na horyzoncie karawana wielbłądów podążała starożytnym szlakiem, 
prawdopodobnie do Taszkientu lub Buchary.
  Marysia zadecydowała, że musi, koniecznie musi zrobić coś dla siostry. 
Powlokła się w stronę wsi. Zawoalowane kobiety w czarnych szatach mijały ją 
bez zainteresowania. Marysia skręciła w stronę zabudowań i zastukała do 
jednych z drzwi. Po upływie dłuższego czasu zawoalowana kobieta otworzyła 
je.
  - Chleba! Proszę! Błagam o coś do jedzenia.... nie, nie, nie dla mnie, 
dla umierającej siostry - wyrzuciła z siebie Marysia najszybciej jak mogła.
  Kobieta przyjrzała się jej badawczo i zatrzasnęła drzwi, zanim dziewczyna 
zdołała coś jeszcze powiedzieć. Marysia pukała do kolejnych drzwi i jeszcze 
następnych, lecz wszędzie z takim samym skutkiem. Z jednej z chat, do 
której z uporem stukała, wybiegł Uzbek z siekierą w ręku i gonił ją aż do 
następnych zabudowań.
  Po kilku kolejnych próbach Marysia ze smutkiem uzmysłowiła sobie, że nie 
ma tam po co chodzić po prośbie. Lecz nie chciała wracać do siostry z 
pustymi rękami. Musiała coś zdobyć - musiała. Więc, zamiast wracać do 
chaty, powlokła się w kierunku pól. Pola, dotychczas zielone od warzyw 
uprawianych wyłącznie na sprzedaż, były teraz szare i pozbawione życia.
  Dziewczyna chciała znaleźć się z daleka od wsi i jej nędzy. Szła, aż nogi 
odmówiły jej posłuszeństwa i upadła ciężko na ziemię.
  Czuła się tak przygnębiona, że pomyślała, iż pragnęłaby umrzeć. Nie 
chciała jednak umierać na nędznym polu. I nie wolno jej było umrzeć, gdyż 
siostra potrzebowała jej. Jak mogła nawet pomyśleć o śmierci? Próbowała 
podnieść się, ale siły ją opuściły, więc zaczęła czołgać się po ziemi. 
Potem zawładnęła nią ciemność, cicha i bezbolesna.
  Marysia nie wiedziała, jak długo leżała bezprzytomnie, lecz gdy się 
przebudziła, słońce prawie już zaszło. Jej wzrok padł na ziemię, na której 
leżała i spostrzegła ledwie widoczne, krótkie, zielone kiełki rosnące wokół 
niej. Instynktownie urwała jeden i włożyła do ust. Był to szczypiorek.
  Spróbowała jeszcze jeden i następny i bez wątpienia był to szczypior 
wyrastający z cebuli. Prawdopodobnie, pomyślała, niechlujni robotnicy 
kołchozowi pozostawili na polu zeszłoroczne zbiory. Teraz, na skutek fali 
ciepła, zakiełkowały. Zagłębiła dłoń w ziemi i wyciągała jedną cebulę po 
drugiej; duże, małe, pełno ich! Spocona z wysiłku poczęła je jeść. 
Zabrawszy ze sobą tyle cebul, ile mogła i tak prędko, jak tylko pozwalały 
na to jej osłabłe nogi, podążyła do obozu.
  Ugotowała cebule i przyniosła wywar do chaty. Parokrotnie zmusiła Helenkę 
do wypicia zupy z cebuli. Przez następnych kilka dni biegała pomiędzy 
polem, paleniskiem a Helenką. Jęki Helenki ustały, choć gorączka 
utrzymywała się. Jednakże ósmego czy dziewiątego dnia Marysia zauważyła z 
ulgą, że czoło siostry stało się chłodniejsze i parę czerwonych plam znikło 
z jej twarzy. W ciągu kilku kolejnych dni Marysia gotowała zupę z cebuli, 
do chwili, gdy Helenka powiedziała jej, że więcej już jeść jej nie może. 
Wtedy starsza siostra postanowiła smażyć cebule, a nawet je piec.
  Wkrótce Helenka odzyskała tyle sił, że mogła wyjść na zewnątrz. Podczas 
gdy Helenka wracała do zdrowia, o innych nie można było powiedzieć tego 
samego. W ciągu kilku ostatnich tygodni zmarło wielu Uzbeków. I, według 
obliczeń Marysi, razem z nimi przy życiu pozostało tylko siedmioro Polaków.
  Pewnego dnia Marysia wpadła do chaty, z trudem łapiąc oddech i ze 
ściśniętym gardłem oświadczyła, że Szapiro jest śmiertelnie chory.
  - To tyfus - stwierdziła Marysia w drodze do chaty Szapiro.
  Szapiro, wyschnięty jak jesienny liść, leżał bez ruchu na pryczy. 
Nieledwie cofnęły się na skutek smrodu panującego w środku, lecz 
przezwyciężywszy odrazę, zaczęły pielęgnować chorego. Podczas karmienia 
zupą z cebuli Marysia podtrzymywała mu głowę, a Helenka podawała wywar do 
ust. Łyżka była zardzewiała i pogięta, ale stanowiła jedyny przyrząd, jaki 
mieli.
  Potem siostry zaaplikowały choremu kompresy i prześcieliły łóżko 
najlepiej jak umiały, mówiąc półprzytomnemu, że wkrótce przyjdą znowu. 
Sześćdziesięcioletni Żyd, wiedząc, że tylko młode i wytrzymałe organizmy 
mogą pokonać chorobę, zdawał sobie sprawę z tego, że umiera. Jako człowiek 
z miasta, spędził większość życia we względnym komforcie, bez zbytniego 
narażania się na uciążliwości bytowania na wsi.
  Lecz, niby cudem, troska i opieka, jaką otrzymał od sióstr, pomogły mu, 
przynajmniej tymczasowo, odzyskać trochę utraconej siły.
  - Moje kochane pielęgniareczki - szeptał słabo, widząc je krzątające się 
po jego chacie. Tego dnia w jego oczach tkwił jakiś szczególnie niespokojny 
błysk, jakby coś bardzo ważnego zajmowało mu myśli.
  - Marysiu - wyszeptał, wzywając starszą siostrę do swego wezgłowia. - 
Marysiu - powtórzył - czy mogłabyś mi przynieść tę deskę, co stoi tam, w 
kącie?
  Marysia, wykonując jego polecenie, przyniosła kawałek deski przybitej do 
dość długiego drążka. Na desce widniała duża, pracowicie wyrzeźbiona 
gwiazda. Dziewczyna, widziawszy już wcześniej taką gwiazdę w domu Mośka w 
Zamoszu, rozpoznała ją natychmiast.
  - To gwiazda Dawida - słabo wyszeptał Szapiro. - Proszę cię, Marysiu, 
połóż to na moim grobie.
  Siostrom było zbyt przykro, by mogły coś powiedzieć. Wstrzymując łzy, 
skinęły głowami.
  - Dziewczynki - ciągnął Szapiro coraz słabszym głosem - odejdźcie z tego 
miejsca! Idźcie do Buchary! Idźcie na piechotę, nawet jakbyście miały iść 
na czworaka! Idźcie tam!
  - Dlaczego! Co jest w Bucharze? - zapytała Marysia.
  - Polskie wojsko. Powiedzieli nam, że Wojsko Polskie ma tam być. Idźcie! 
Idźcie tam!
  Kiedy siostry powróciły do chaty Szapiro tego samego dnia wieczorem, 
zastały go już nieżywego. Po chwili wyszły i, by oddalić się od śmierci i 
nędzy, powędrowały na skraj wsi.
  Za wsią usiadły na wystającej z piachu skale; spoglądały w kierunku 
pustyni Kyzył-Kum, która rozciągała się po sam horyzont. Karawana 
wielbłądów ciągnęła w jej stronę. Przewodnik, siedzący na pierwszym 
wielbłądzie, śpiewał pieśń pustyni, będącą hymnem wysławiającym potęgę 
Allacha. Jej monotonna melodia rozchodziła się w ciemności nocy, płynąc 
niewzruszenie ponad usianymi kamieniami równinami i piaszczystymi wydmami 
hen, aż po góry Koppeh Dagh. Za sobą siostry słyszały ludzkie głosy i 
nawoływania przeplatane ryczeniem osłów i pobekiwaniem owiec.
  Marysia z Helenką ubłagały zarządcę kołchozu, by pogrzebał Szapiro. Na 
grobie Żyda położyły gwiazdę Dawida i długo nad nim płakały.
  - Biedny Szapiro - westchnęła Helenka.
  - Zanim... zanim umarł, powiedział nam, żebyśmy szły do Buchary - 
powiedziała Marysia.
  - Może powinnyśmy, Marysiu.
  - No, to chodźmy! Chodźmy już jutro!
  Ale nie było im dane wyruszyć w drogę. Nazajutrz rano Helenkę obudziły 
jęki i postękiwania Marysi. Zaczerwienione policzki, czerwone plamy i 
spieczone wargi siostry uzmysłowiły jej, że ona także zachorowała na tyfus.
  Helenka, pozbawiona nagle odwagi, osunęła się na gliniane klepisko 
podłogi. Nie mogła nawet płakać. Miała wrażenie, że wypłakała już wszystkie 
łzy. Zaledwie parę tygodni temu Marysia pochylała się nad jej wycieńczonym 
ciałem, walcząc o utrzymanie jej przy życiu. Teraz ona, Helenka, siedziała 
na zarzuconej słomą glinianej podłodze, bezsilna, oczekująca... oczekująca 
na co? Powinna coś zrobić, coś więcej niż siedzieć bez ruchu.
  "Janek na pewno zrobiłby o wiele więcej dla umierającej siostry" - 
pomyślała. "Zawsze miał jakieś rozwiązanie, jakąś radę". Na wspomnienie 
brata i z poczucia osamotnienia łzy napłynęły jej do oczu i początkowo 
spłynęły kilku kroplami, by wkrótce wytrysnąć strumieniem. Czując, jak ją 
nachodzi wielka słabość, Helenka położyła się na podłodze i, dotykając 
czołem ziemi, płakała do zupełnego wyczerpania. Płacz ukoił ją i 
uporządkował skołatane myśli.
  "Muszę coś zrobić, by ratować Marysię!" - wyszeptała podnosząc się z 
wolna na nogi. Potykając się wyszła z chaty i, nie wiedząc dokąd ma się 
udać, poczęła iść przed siebie. Jedną po drugiej mijała ogrodzone 
glinianymi murami chaty. Gorący wiatr zawiewający z pustyni sypał jej w 
oczy miałkim, kłującym piaskiem, nieledwie ją oślepiając. Trąc oczy 
brudnymi dłońmi, skierowała kroki w stronę domu stojącego na skraju wsi.
  Helenka wiedziała, że właścicielem domu jest przewodniczący kołchozu. 
Widziała go wiele razy, lecz nie lubiła tego wielkiego Uzbeka. Bała się 
jego donośnego głosu, a jeszcze bardziej obawiała się jego małych, 
żółtawych oczu, przypominających ślepia węża, którego się kiedyś przelękła 
w Zamoszu. Mimo to gotowa była na spotkanie i rozmowę z nim. Chciała mu 
powiedzieć, że potrzebuje pomocy, nie dla siebie, lecz dla umierającej 
siostry.
  "Jeśli będzie trzeba, uklęknę przed nim i będę tak klęczała dzień i noc" 
- wyszeptała spieczonymi wargami, gdy potykając się szła w kierunku dużej 
chaty.
  Było popołudnie i dom jawił się jako zupełnie spokojny. "Wszyscy mogą być 
o tej porze w polu" - pomyślała dziewczyna. Odmiennie niż inne domy, ten 
nie był ogrodzony typowym murem i przypominał domy w Zamoszu. Słaniając się 
z osłabienia, Helenka skierowała kroki w stronę ogromnych drewnianych 
drzwi. Już miała zapukać w nie, gdy spostrzegła, że nagle zza domu wypada 
ogromny, włochaty pies i z przeraźliwą prędkością rzuca się w jej kierunku.
  Helenka stanęła bez ruchu, jakby zahipnotyzowana wlepionymi w nią, 
nabiegłymi krwią oczyma. Chciała krzyczeć, lecz jej zaciśnięte ze strachu 
gardło zdołało zaledwie zaczerpnąć odrobinę powietrza. Sam ciężar psa 
wystarczył, by powalić ją na ziemię. Pies, warcząc wściekle, wskoczył na 
nią w poszukiwaniu gardła. Helenka zasłoniła się instynktownie, próbując go 
od siebie odepchnąć.
  Dziewczyna poczuła jak zęby bestii wbijają się w skórę jej prawej ręki. 
Wydała okrzyk. Tocząc się po piasku, pośród gęstych pokładów kurzu, 
walczyła rozpaczliwie o życie. Nagle poczuła, że przytłaczający ciężar 
został z niej zdjęty. Usłyszała głosy. Otworzyła oczy i spostrzegła 
pochylającą się nad nią sylwetkę. Zawoalowana twarz nieledwie dotykała jej 
własnej. Kobieta mówiła coś, jednak piskliwe słowa wymawiane przez nią nie 
docierały do Helenki. Dziewczyna leżała na ziemi krwawiąc, zbyt słaba, by 
podnieść się na nogi.
  Kobieta chwyciła ją za ramiona i wciągnęła do domu. Chłodna, gliniana 
podłoga przyniosła Helence natychmiastową ulgę i dziewczyna poczuła się 
lepiej. Kobieta, mówiąc nieprzerwanie, bardziej do siebie niż do Helenki, 
krzątała się po domu, jakby czegoś szukała. Po chwili znalazła kawałki 
czystych szmatek, których użyła jako bandaży. Zdjąwszy welon, zaczęła 
owijać rany Helenki, obrzucając ją od czasu do czasu spojrzeniem i mrucząc 
coś, co w uszach dziewczyny brzmiało jak dezaprobata. Skończywszy 
bandażowanie ran, pomogła dziewczynie usiąść, sama zaś zajęła miejsce 
naprzeciw niej. Popatrzyły na siebie i Helenka pomyślała, że oczy kobiety 
przepełnia smutek. Następnie kobieta podniosła się z zadziwiającą 
żywotnością i poszła do pomieszczenia obok. Helenka, zostawszy sama, zbyt 
zmęczona, by myśleć lub rozglądać się wokół, siedziała bez ruchu. Po 
chwili, po minucie?... po godzinie?... - Helenka nie myślała o upływie 
czasu - kobieta pojawiła się w drzwiach i podeszła do niej. W jej dłoniach 
Helenka spostrzegła butelkę mleka, placek z prosa i naczynie wypełnione 
suszonymi owocami. Gestami dała Helence znaki i zachęciła do jedzenia. 
Helenka poczuła, jak ślina napływa jej do ust, lecz zamiast jeść, wykonała 
przeczący ruch ręką. Ze zdziwienia kobieta uniosła swe ciemne brwi do góry. 
Helenka chwiejnie podniosła się na nogi i, używając swych zabandażowanych 
rąk, próbowała jej wytłumaczyć, że jedzenie stojące przed nią jest dla jej 
siostry, nie dla niej. Wskazując na siebie, a następnie na kobietę i 
powtarzając rosyjskie słowo "siestra", czyniła rozpaczliwe wysiłki, by ta 
ją zrozumiała. Pot zalewał jej czoło i, osłabiona, usiadła na podłodze. 
Kobieta, spojrzawszy na nią ponownie, powiedziała "oochch" i znowu zniknęła 
za drzwiami.
  Tym razem przebywała tam dość długo. Gdy wróciła, oczy Helenki przykuł 
widok "liepioszka", płaskich owsianych placków, suszonych owoców i - co 
Helenka uznała za najważniejsze - dwu butelek koziego mleka. Kobieta 
zawinęła jedzenie w kawałek starego płótna i wyprowadziła powoli Helenkę na 
zewnątrz. Tam krzyknęła na psa, który zniknął z pola widzenia z podkulonym 
pod siebie ogonem.
  Uszczęśliwiona Helenka, mimo dolegliwego bólu w prawej ręce, pospieszyła 
do domu. Brnąc w głębokim piasku czuła, że chce jej się śpiewać i tańczyć. 
Nagle okazało się, że wiatr przestał dokuczać jak uprzednio i nawet upał 
nie był tak nieznośny. Zapach oślich odchodów, docierający do jej nozdrzy, 
nie wydawał się tak odpychający; Helenka była zbyt szczęśliwa, by zwracać 
na to uwagę - miała jedzenie dla Marysi, dużo jedzenia.
  Dzięki żonie Uzbeka, którą Helenka często odwiedzała, siostry nie 
chodziły głodne. Z nadejściem marca jedzenie od kobiety i opieka Helenki 
postawiły Marysię z powrotem na nogi. Jeszcze słaniała się i zlewały ją 
poty, mogła już jednak chodzić. Determinacja, by zapewnić Helence i sobie 
ratunek, uruchamiała w niej niepojęte zasoby energii i siły.
  Był deszczowy kwietniowy poranek, kiedy siostry opuściły wioskę. Nikt nie 
zauważył ich odejścia, a zresztą nikt o to nie dbał. Uzbekowie na swoich 
ciągnionych przez osły wozach zachodzili w głowę, co też robią na 
błotnistej drodze te dwie dziwnie wyglądające, półnagie i obdarte 
dziewczyny. Ich jasna skóra i niezakryte twarze wskazywały na to, iż nie 
pochodziły z Uzbekistanu; musiały więc być Rosjankami. Niektórzy, 
zaśmiewając się serdecznie, wskazywali batami na odsłonięte części ich 
ciała. Inni, udając, że chcą je podwieźć, zwalniali tempo jazdy. Gdy 
dziewczyny próbowały wdrapać się na wóz, woźnica zacinał osła batem i, 
zmuszając go do galopu, zostawiał rozczarowane siostry.
  - Dlaczego, Marysiu? Dlaczego oni są tak okrutni?
  - Nie wiem. Może myślą, że jesteśmy Rosjankami.
  - Ale...
  - Tak, siostrzyczko, ludzie potrafią być okrutni.
  Dziewczyny, osłabione wędrówką i głodem, często przystawały i odpoczywały 
na skraju drogi.
  - W drogę, Helenko! W drogę Marysiu! - zachęcały się wzajemnie, 
odpocząwszy chwilę.
  Do Buchary dotarły o zachodzie słońca i, zapominając o trudach podróży 
oraz osłabieniu ogarniającym ich ciała, wpadły w osłupienie na widok 
miasta.
  - Popatrz, Marysiu! - wołała Helenka, widząc po raz pierwszy w życiu 
minarety. - Spójrz na te budynki! Wyglądają, jakby były zrobione ze złota.
  - To są ich kościoły - odpowiadała Marysia z poczuciem ważności.
  - I, Marysiu, czujesz te zapachy? Niektóre z nich są okropne! - ciągnęła 
Helenka.
  - No, tak, ale ty też lepiej nie pachniesz! - odpowiadała Marysia.
  Ulicami, przekrzykując i pospieszając się wzajemnie wędrowały setki 
ludzi, najczęściej pieszo, rzadziej jadąc na wozach ciągnionych przez osły 
lub muły. Na straganach i stoiskach, porozstawianych wzdłuż ulic i na 
placach, sprzedawano niewielkie ilości pożywienia. Kupcy wydawali się 
niezmiernie podenerwowani, nawołując, gestykulując, ciągnąc przechodniów za 
poły ubrań i wykłócając się z nimi.
  Dziewczyny, posuwające się bez celu z jednego końca skweru na drugi, 
poczuły się zagubione.
  - O, Boże! - wykrzyknęła Marysia. - Nie mogę już. Gdzie my idziemy?
  - No, właśnie, gdzie idziecie, dziewczyny? - usłyszały kogoś mówiącego do 
nich po polsku.
  Na dźwięk ojczystego języka szybko odwróciły głowy, by zobaczyć rozmówcę. 
Było tam dwóch mężczyzn; jeden starszy, a drugi mniej więcej w wieku 
Marysi.
  - Zabłądziłyśmy! Nie wiemy, gdzie iść! Chcemy zapisać się do Wojska 
Polskiego.
  - Popatrz na nie, synu - powiedział starszy mężczyzna do towarzysza, 
mrużąc zabawnie oko. - Popatrz na nowych rekrutów.
  Obaj mężczyźni ubrani byli w postrzępione łachmany, a twarze mieli blade 
i kościste. Nie ulegało wątpliwości, że oni też są byłymi więźniami.
  - Powinnyście iść do polskiego Konsulatu zamiast do wojska - powiedział 
im starszy mężczyzna. - To tylko parę ulic stąd.
  Siostry, powłócząc nogami, znów ruszyły w drogę i wkrótce odnalazły 
wskazane miejsce. Nie było to trudne, gdyż budynek został zaopatrzony w 
ogromny napis po polsku i po rosyjsku: "Konsulat Polski". Oblegały go roje 
obdartych ludzi w różnym wieku. Kolejka ciągnęła się trzy ulice dalej. 
Dziewczyny doznały zamętu.
  - Aby się dostać do środka, potrzeba będzie całych dwóch dni - 
stwierdziła Helenka.
  Marysia nie mówiła nic. Stały tak, nie wiedząc, w którą stronę się 
zwrócić ani gdzie pójść. Marysia zaczęła płakać. Jednocześnie ugięły się 
pod nią nogi i upadła zemdlona. Helenka próbowała ją podnieść. Była 
zrozpaczona, ponieważ wiedziała, że siostra osiągnęła granice 
wytrzymałości.
  - Kogo tu widzimy - usłyszała znajomy głos. Rozglądając się wokoło, 
dostrzegła dwóch mężczyzn, których widziała poprzednio.
  - Ona jest naszym nowym rekrutem, prawda? - spytał jeden z nich. 
Zauważywszy osunięte ciało zemdlonej Marysi, jego głos przybrał poważny 
ton. - Czy twoja siostra jest chora?
  - Nie! Tak! Och, nie wiem. Właśnie zemdlała, panie - powiedziała Helenka. 
- Ona jest bardzo, bardzo zmęczona - dodała.
  - Tak, jak my wszyscy. Sprowadzę pomoc - powiedział starszy mężczyzna, 
wciskając się na nowo w tłum. Młodszy podążył za nim jak szczenię. Za 
chwilę pochłonęła ich masa ludzka.
  Helenka czuła drżenie warg, gdy tak siedziała blisko siostry. Nie 
wiedziała, jak długo to trwało. Nagle wszyscy rozstąpili się i pojawiło się 
dwóch ludzi. Bez słowa dźwignęli Marysię na nosze i dając Helence znak, by 
szła za nimi, ruszyli w stronę Konsulatu.
  W korytarzu Konsulatu Helenka ze zdziwieniem spostrzegła dwóch wcześniej 
poznanych mężczyzn. Starszy zaprowadził je do izby chorych, gdzie polecił 
lekarzowi, by zajął się Marysią.
  - Tak jest, panie generale! - odpowiedział siwowłosy doktor, podchodząc 
pospiesznie do Marysi.
  Pozostawiwszy Marysię pod opieką lekarza, mężczyzna zawiódł Helenkę do 
dużego biura, gdzie po cichu zamienił kilka słów ze starszą kobietą 
siedzącą za biurkiem.
  Głaszcząc Helenkę po głowie, pożegnał się z nią i opuścił biuro.
  - Biedne sieroty - wychodząc na korytarz zamruczał, bardziej do siebie 
samego niż do młodszego towarzysza.
  Umyte, ubrane w czyste rzeczy i nakarmione, obie siostry dobrze spały tej 
nocy. Po tygodniu odpoczynku Marysia jako dorosła, została przypisana do 
pracy w kuchni Konsulatu, a Helenkę umieszczono w znajdującym się tuż obok 
sierocińcu.
  
  
  Rozdział Ix
  
  
  Wieczorem 17 marca 1942 roku pułk Janka został załadowany do pociągu 
jadącego do Kerminy, miasta oddalonego o 75 kilometrów na zachód od 
Buchary. Kermina, jak się Janek wkrótce dowiedział, stanowiła bazę dla 
Siódmej Dywizji Wojska Polskiego i zawierała między innymi pułk artylerii, 
do którego otrzymał skierowanie. Gdyby został w Bucharze miesiąc dłużej, 
miałby szansę odnalezienia sióstr. Janek pytał o rodzinę każdego, kto tylko 
chciał go wysłuchać, lecz w odpowiedzi słyszał zawsze: "Nie wiem", "Nikogo 
takiego nie spotkałem", "Nigdy ich nie widziałem"...
  Janek poprosił swego dowódcę, kapitana Szobera, o pozwolenie na wyjazd do 
Buchary, głównego ośrodka rekrutacji żołnierzy polskich i bazy tranzytowej 
dla ludności cywilnej. Jednak powiedziano mu, że obowiązuje ostry zakaz 
opuszczania przez żołnierzy bazy w Kerminie, ze względu na trwające 
szkolenie wojskowe.
  W międzyczasie, choć dni Janka wypełnione były długimi marszami, paradami 
i innymi zajęciami, wieczory miał wolne. Podczas tych wolnych wieczorów 
głowę zaprzątały mu stale myśli o rodzinie. Myślał również o wojsku. Ciągle 
wspominał chwilę, gdy drżąc z podniecenia i osłabienia, stanął przed 
wojskową komisją rekrutacyjną.
  Przy asyście dwóch wąsatych sierżantów lekarz postukał go w żebra, 
rozkazując podnieść najpierw jedną, potem drugą nogę, otworzyć usta i tak 
dalej. Jankowi przypomniała się jego i ojca wizyta na targu w Pińsku, gdzie 
w ten sam sposób traktowano konie. Gdyby nie czuł się tak mocno 
zdeprymowany, byłby się pewnie uśmiał, lecz znalazłszy się w tej sytuacji 
stał spokojnie, biernie poddając się badaniu.
  Janka przeznaczono do pułku artylerii i, ku jego wielkiej konsternacji, 
okazało się, że jest najniższym żołnierzem w baterii.
  "Jestem pewnie najniższym artylerzystą od czasów Napoleona", westchnął, 
patrząc na innych, równie wymizerowanych, ale dużo wyższych i znacznie 
starszych. Jednak uspokoił się na myśl, że chociaż najmniejszy, był wszakże 
z nich wszystkich najszybszy.
  Ciągle jednak nie podobał mu się sposób, w jaki na niego patrzyli. 
Zdecydowanie ich uśmiechy zawierały element ironii. "Zobaczymy jeszcze - 
powtarzał sobie - ja wam pokażę... wy wielkie woły... ja wam jeszcze 
pokażę!"
  A tymczasem, siedząc pod dużym namiotem, Janek patrzył na kolegów 
drapiących się po całym ciele lub zabijających wszy. On robił to samo. 
Zastanawiało go, że wszawica mogła rozprzestrzenić się do takiego stopnia. 
Wszy gnieździły się wszędzie: w bieliźnie, w spodniach, we włosach, a nawet 
pod skórą.
  Prysznice, brane dwa razy dziennie i czyste ubranie nie pomagały. Wojsko 
i ludność cywilna, obozująca w pobliżu, pozostawali w stanie ustawicznej 
wojny z wszawicą. Insekty znajdowały się nie tylko w ich ubraniach, lecz 
także w pociągowych oparciach, w miękkich siedzeniach krzeseł restauracji, 
na siedzeniach toalet, w łaźniach publicznych - słowem, wszędzie tam, gdzie 
przebywali Rosjanie, były wszy.
  - Nie ma mydła! - powiedział Jankowi żołnierz z oddziału sanitarnego, gdy 
ten poprosił go o wyjaśnienie powodu zarobaczenia. To była prawda. 
Dotychczas Jankowi nie udało się zobaczyć kawałka mydła w Związku 
Sowieckim.
  Ponure, codzienne procesje żołnierzy, niosących trumny z ciałami ich 
towarzyszy i cywilów zmarłych na tyfus, utrzymywały Janka w przekonaniu, że 
wszy zdecydowanie były po stronie wroga.
  Janek pomagał w setkach takich pochówków, a pochłonęły one już prawie 
dwadzieścia procent żołnierzy całego pułku. Paru żołnierzy, którzy 
otrzymali rozkaz grzebania ludności cywilnej, zwierzyło się Jankowi, że 
mieli łatwe zadanie do wykonania: "Trumny są przeważnie małe i bardzo 
lekkie".
  Mimo głodu i ogólnego osłabienia Janek musiał brać udział w intensywnych 
ćwiczeniach bojowych. Marsz w formacjach wojskowych, bieg, skoki z 
przeszkodami pod komendą kaprali lub sierżantów - wszystko to bardzo go 
wyczerpywało. Wbrew rygorowi, czuł się jednak szczęśliwy, że jest wolny i 
że przygotowuje się do walki z Niemcami.
  Poczucie szczęścia zakłócała tęsknota za rodziną. Ponownie pytał 
wszystkich o dziadków i siostry. Pisał listy do Dowództwa, lecz odpowiedź 
pozostawała niezmiennie taka sama: "Nie wiemy". "Święta Maryjo, Matko 
Litościwa, miej w opiece moją rodzinę..." - często się modlił.
  Radość przysłaniała mu również myśl o towarzyszach z obozu więziennego. 
Czasami śnili mu się w nocy: Tatar, Georgij, smutno uśmiechnięte, mądre 
oblicze Rettingera, dziecinna twarz Rosjanina i beznadziejnie ponure 
spojrzenie Sciopy. Który z nich stoczył się po stoku góry w przepaść? Komu 
udało się uratować? Gdzie oni teraz są? W Afganistanie? W Iranie? Czy też 
wszyscy zginęli tam, w górach?
  Nocą 2 kwietnia 1942 roku bateria dostała rozkaz wyruszenia w drogę w 
ciągu najbliższej godziny. Żołnierze, maszerując w ciszy, dotarli do stacji 
kolejowej w Kerminie i padła komenda wsiadania do wagonów. Jadąc w kierunku 
południowo-wschodnim transkaspijską linią kolejową, pociąg dotarł do portu 
w Krasnowodsku. Janek był zadowolony, że opuścili bazę w Kerminie, ponieważ 
przekształciła się ona w ogromne, piaszczyste cmentarzysko rodaków. Chłodny 
wiatr od morza wpływał kojąco na jego nadwerężone nerwy.
  Kolejne wydarzenia nastąpiły tak szybko, że na przemyślenia pozostało 
Jankowi niewiele czasu. Pod koniec dnia podano żołnierzom solidny posiłek i 
załadowano ich na stary statek. Dopiero gdy znaleźli się w znacznej 
odległości od brzegu Turkiestanu, zostali powiadomieni przez megafon, iż 
należą do nielicznej grupy szczęśliwców opuszczających Związek Sowiecki. 
Powiedziano im, że jadą do Iranu, by dołączyć do sprzymierzeńców 
brytyjskich.
  Janka nie zdziwiło, że żołnierze i cywile, wśród tych ostatnich głównie 
kobiety i dzieci, zmierzający ku wolności, nie wiwatowali. Byli cisi i 
smutni, a łzy płynęły ciurkiem po ich wymizerowanych policzkach. Ich oczy 
nie spoglądały w kierunku Iranu i wolności; przeciwnie, zwracały się na 
północ Związku Sowieckiego, gdzie pozostali ich ojcowie, matki, siostry, 
bracia, synowie i córki. Niektórzy z nich byli pochowani w syberyjskiej 
wiecznej zmarzlinie, inni w piaskowych wydmach Uzbekistanu, a jeszcze inni, 
których ciała zrzucano z pociągów do rowów, rzek i jezior, nie doczekali 
się żadnego pochówku. W sercu Janka również nie było cienia radości. 
Przechylając się przez poręcz, by ukryć łzy, płakał ze wszystkimi.
  
  *
  
  
  We właściwym sobie czasie przez miasto Pahlawi przetoczyły się armie 
prawie połowy świata; niektóre z nich nastawione były przyjaźnie, większość 
pozostawała wroga. Miasto widziało wszystkich: piratów, włóczęgów, 
poszukiwaczy szczęścia i podróżników. Mieszkańcy Pahlawi doznawali 
oszołomienia na widok tysięcy wycieńczonych mężczyzn, kobiet i dzieci, 
wszystkich obszarpanych, osłabionych i chorych. Wydawało się, że Allach 
rozkazał diabłu otworzyć wrota piekieł, pozwalając na wyjście tylko jego 
największym ofiarom i najgorszym nędzarzom.
  W pamiętnym kwietniu 1942 roku zwyczajny okazał się widok pochodu setek 
trumien niesionych przez żołnierzy dzień po dniu w kierunku nowo założonego 
chrześcijańskiego cmentarza. Umierały głównie dzieci i ludzie starzy. Ich 
wymęczone i wygłodzone ciała, wycieńczone chorobami zakaźnymi, nie były w 
stanie nagle zacząć przyjmować bogatego pokarmu i padali jak muchy.
  Mieszkańcy Pahlawi byli zaskoczeni, gdy widzieli, jak wielu polskich 
żołnierzy i cywilów po zetknięciu się z lądem klękało i całowało ziemię. 
Nie znali tego starego, polskiego zwyczaju, oznaczającego przyjaźń i dobre 
zamiary przybyszów.
  Żołnierzom wydano nowe, brytyjskie mundury, buty, szorty i koszulki 
koloru khaki. Co ważniejsze, wydano im mydło; po raz pierwszy od 
opuszczenia Zamosza Janek wyzwolił się od wszy.
  Ciągle prześladowały go myśli o rodzinie. W miarę mijania czasu i 
polepszania się stanu zdrowia czuł, że musi wrócić, odnaleźć bliskich i 
uwolnić ich. Poszedł na rozmowę z oficerem. Pułkownik wysłuchał jego 
historii i głęboko westchnął.
  - Posłuchaj - zwrócił się do chłopaka - są w życiu sprawy, na które ani 
ty, ani ja nie mamy wpływu.
  A widząc jego zmartwioną twarz, dodał: - Nie powinieneś nigdy tracić 
nadziei.
  Janek opuścił namiot oficera i przez długą chwilę stał bez ruchu. Tuż 
obok śpiewali żołnierze. "Pewnie - powiedział do siebie - nie powinienem 
nigdy tracić nadziei, ale sama nadzieja nie wystarczy. Muszę działać". 
Oddalił się od obozu, idąc w kierunku brzegu morza. Wysoko w powietrzu 
śmigały mewy, ich rozdzierające wrzaski drażniły go i działały mu na nerwy. 
A gdyby tak wrócił do Związku Sowieckiego i spróbował odszukać rodzinę? 
Najpierw rozejrzałby się w rejonie morza Kaspijskiego, głównie w 
Uzbekistanie, słyszał bowiem od innych żołnierzy, że wszyscy polscy 
więźniowie zostali tam przesłani. Więc i oni są tam pewnie, założywszy 
oczywiście, że zostali uwolnieni z więzienia. Wędrował plażą wzdłuż 
nabrzeża, aż doszedł do miejsca, gdzie stał przycumowany sowiecki 
frachtowiec. Kilku marynarzy pospiesznie ładowało nań towary.
  - Ty, Polaczek! - zawołał jeden z nich do Janka - Masz papierosa?
  - Pewnie - odpowiedział, wręczając mu paczkę brytyjskich V'sów.
  - Angielskie papierosy, co? - skomentował marynarz, głęboko się 
zaciągając.
  - Pewnie, angielskie - odpowiedział - i mam ich dużo.
  Przyszło mu do głowy, że może mógłby spróbować wrócić do Związku 
Sowieckiego z pomocą tego gadatliwego marynarza.
  - Posłuchaj, stary - powiedział szybko - mam nie tylko papierosy, ale 
także zegarek. Spójrz, podoba ci się? - wskazał na zegarek, który ostatnio 
kupił w Pahlawi. - Chcesz go?
  - Hmm, niezły. Szwajcarski?
  - Pewnie, że szwajcarski. Dwadzieścia jeden karatów.
  - Wygląda dobrze, ale... - marynarz zawahał się.
  - Ale co?
  - Nie mam pieniędzy.
  - To cię nie będzie nic kosztowało.
  - Ha, ha, nie graj ze mną w wariata, Polak. Może nie jestem taki sprytny, 
ale wiem, że nie istnieje nic takiego jak dobry zegarek za darmo.
  - No, jest coś, co mógłbyś dla mnie zrobić.
  - Acha... Tak też myślałem. A co to jest?
  - Przeszmugluj mnie z powrotem do Związku Sowieckiego.
  - Co? - wykrzyknął niedowierzająco marynarz. - Do Związku? Czyś ty 
oszalał, czy co? Zgłupiałeś do cna! Myślałem, że wy, Polacy, macie dosyć 
Związku Sowieckiego.
  - Nie ja. Ja mam dosyć Wojska Polskiego i chcę wrócić do Związku 
Sowieckiego.
  - Coś takiego! - wybuchnął z uciechą marynarz. - A to już jest największa 
kupa końskiego łajna, o jakiej słyszałem. - No, nie, ale... - zamilkł nagle 
marynarz, widząc nadchodzącego wartownika. Upewniwszy się, że wartownik 
znalazł się w bezpiecznej odległości, przyłożył dwa palce do ust. Przez 
chwilę stali w milczeniu.
  Następnie marynarz machnięciem ręki zagonił Janka do składu frachtowca.
  - Będzie cię to kosztowało pięćdziesiąt tumanów i zegarek - wyszeptał, a 
potem, jakby po namyśle dodał: - I trzy paczki papierosów.
  Janek wrócił do obozu, pożyczył od znajomych dziesięć czerwieńców i 
poszedł znów do frachtowca. Dodając swój ostatni żołd, miał razem 
dwadzieścia pięć czerwieńców, czyli równowartość dwustu pięćdziesięciu 
rubli.
  Nadchodził zmierzch i obóz przygotowywał się do nocy. Żołnierze, 
rozciągnięci w długim szeregu, gotowi byli do wieczornego marszu. Trzy razy 
zostali przeliczeni przez wąsatego sierżanta i za każdym razem jednego 
brakowało.
  - Którego z was, idioci, brakuje? - rozdarł się jak lew. - Jeden, dwa, 
trzy... wy skurwysyny! - przeklął. - Jeden, dwa, trzy...
  - Nie ma chłopaka - powiedział Moryc, bezzębny Żyd, żując chleb.
  - Przestań, kurwa, żuć! - wrzasnął zdesperowany sierżant.
  - Nu, chcesz żebym się udławił?
  - Któregoś dnia uduszę cię własnymi rękami!
  - Nu, to kto będzie bił Hitlera, jak mnie udusisz?
  Żołnierze ryknęli śmiechem, bowiem upodobali sobie utarczki między 
sierżantem a małym Morycem.
  - Chłopak, jaki chłopak? - sierżant próbował usilnie trzymać się tematu.
  - Wygląda na to, że Tabor, taki nieduży - powiedział ktoś.
  - Przetrącę mu kitę! - zagroził sierżant.
  - Tę, której nie ma - zaoponował ktoś, odpowiadając żartobliwie piosenką 
z terenów wschodniej Polski. Wszyscy, nie wyłączając wąsacza, wybuchnęli 
śmiechem.
  
  
  * * *
  
  
  Tymczasem Janek, pełen lęku i złych przeczuć, zbliżał się do frachtowca.
  "Czy ja dobrze robię" - zastanawiał się. Faktem było, że dezerterował z 
wojska. Wiedział, jakie konsekwencje mogą z tego wyniknąć. A jednak musiał 
dokonać wyboru. Do diabła z wojskiem. Mężczyzna musi robić, co do niego 
należy. Czy uda mu się ich odnaleźć? Ubrany w cywilne rzeczy, w czapce 
marynarki sowieckiej kupionej w irańskim sklepie z ubraniami mógł, 
przynajmniej w ciemności, uchodzić za rosyjskiego marynarza.
  Rosyjski marynarz czekał na niego obok frachtowca. Głośno mówił coś do 
Janka, kiedy mijali straże, które ku jego uldze nie zwróciły na nich uwagi.
  Marynarz zaprowadził Janka do kryjówki, dostał od niego połowę należności 
w irańskich tumanach i znikł. Drugą część pieniędzy i zegarek miał otrzymać 
po drugiej stronie morza Kaspijskiego.
  Gdy chłopak przywykł do smrodliwej ciemności, jego wzrok przykuł widok 
licznych beczek, pudeł i skrzyń. Jedna z ogromnych beczek zbożowych była 
wypełniona do połowy ryżem. Stwierdził, że najwygodniej będzie mu spać 
właśnie w niej. Pocąc się od gorąca próbował się wyciągnąć, ale beczka była 
trochę za mała. Zwijając się najmocniej, jak mógł, zakopywał się w ryż, 
próbując się w nim ukryć. A potem zrobiło mu się żal samego siebie. 
Niezależnie od tego, jak bardzo starał się myśleć o innych rzeczach, 
skulony, z coraz większą nostalgią myślał o swoim wojskowym łóżku. W końcu 
zmorzył go sen i spał tak, aż obudziły go głosy. Sądząc po dźwiękach, były 
to głosy dwóch mężczyzn. Znajdowali się nie dalej jak trzy metry od beczki. 
Rozmawiali przyciszonym tonem, lecz wystarczająco głośno, by Janek mógł ich 
słyszeć.
  - Ty, Stiepan - usłyszał, jak mówił jeden z mężczyzn - masz je?
  - Pewnie, Andriej, a co myślałeś?
  - Ile?
  - 375 czerwieńców. 
  - To wszystko, ty skurwysynu? Złoto było warte przynajmniej 500Ď!
  - Klnę się na Boga, Andriej, dał mi tylko 375.
  - Zawszony Żyd!
  - Gdzie my to wetkniemy?
  - A tam, do tego małego pudełka, Andriej.
  - Będzie bezpieczne?
  - Jak w szwajcarskim banku.
  - Jak w banku u Żyda.
  Janek, z jednym okiem przytkniętym do szczeliny pomiędzy deszczułkami 
beczki dostrzegł jak mężczyźni wciskają jakieś papiery do niewielkiego 
pudełka.
  - A gdzie położymy pudełko? - usłyszał pytanie jednego z nich.
  - Dobre pytanie. O, poczekaj chwilę. Myślę, że najbezpieczniej będzie 
tutaj, za tą dużą beczką.
  Janek gorączkowo usiłował zakopać się w sypki ryż, wystawiając na 
zewnątrz tylko nos.
  - Słyszałeś coś?
  - Nie jestem pewien...
  - Sprawdźmy...
  Janek przestał oddychać, a jego pocenie wzmogło się. Lecz marynarze 
postanowili przerwać przeszukiwanie i wkrótce opuścili skład. Chłopak 
wygrzebał się z beczki i odszukał skarb. Pudełko ciągle jeszcze śmierdziało 
śledziami, lecz wewnątrz znalazł to, czego szukał - pieniądze. Włożył je za 
koszulę i wrócił do swojej beczki. "375 czerwieńców! - gwizdnął - to 
mnóstwo pieniędzy. Dziesięć rubli z jednego czerwieńca daje... zaraz, 
zaraz..." - pomnożył w pamięci i wyszła mu niesamowita suma 3750 rubli. "To 
prawie pięć lat płacy ciężko pracującego rosyjskiego robotnika" - zagwizdał 
ponownie. Zastanowił się. "Może jednak nie powinienem brać tych pieniędzy. 
Będzie ich brakowało tym biednym frajerom. A, do diabła z nimi. Ja też będę 
ich potrzebował, nie? Jakim sposobem mam znaleźć rodzinę bez pieniędzy? Ale 
jednak... wiem, jakie jest życie w tej przeklętej Rosji... może potrzebują 
tych pieniędzy na utrzymanie matki... albo żony? Albo... prostytutki? - 
dodał, próbując za wszelką cenę usprawiedliwić swój uczynek.
  "Nie kradnij. Nigdy nie kradnij" - podświadomie usłyszał głos ojca.
  Kiedyś z kolegami kradli jabłka z czyjegoś sadu. Nie musieli tego robić, 
bo własnych jabłek mieli do woli. Ale dreszcz emocji przy dokonywaniu 
kradzieży... I pewnego dnia zostali na tym przyłapani. Ojciec, czerwony na 
twarzy, spuścił mu pasem ostre lanie, które oczywiście mocno bolało, lecz 
jego słowa bolały jeszcze bardziej. "Narobiłeś mi wstydu, synu! I to 
właśnie ty! Mając po uszy własnych jabłek!"
  "A jak byłbym głodny?" - Janek próbował przerwać tyradę ojca.
  "Głodny?" - wydawało się, że ojciec był odrobinę zakłopotany. "Nawet jak 
byś był głodny" - dodał w końcu.
  "Ale czy to grzech kraść jedzenie, jeśli jest się głodnym?" - nalegał 
Janek. Wiedział, że źle zrobił, lecz wydawało mu się, że gdyby miał ważny 
powód, taka kradzież byłaby usprawiedliwiona.
  "Tak, to grzech".
  "Ale dlaczego, tato, dlaczego?"
  "Bo człowiek, którego okradłeś, mógłby być biedniejszy od ciebie... to... 
to tak, jak sąsiad, któremu ukradłeś jabłka. On jest od nas biedniejszy".
  "A jeśli wiesz, że jest bogatszy?"
  "Och, daj mi święty spokój" - ojciec zdenerwował się ponownie. "Bogatszy 
czy biedniejszy, nie tobie to sądzić".
  - Nie mnie to sądzić - westchnął Janek, wyłażąc z beczki i odkładając do 
pudełka wszystkie skradzione pieniądze. Powrócił na swoje miejsce i spędził 
tam, jak mu się wydawało, całą wieczność. W jego kryjówce było całkiem 
ciemno, więc nie miał rozeznania, czy była noc czy dzień. Wszystko, co 
wiedział to to, że był głodny i bardzo, bardzo chciało mu się pić. Naraz 
wydało mu się, że silnik zwolnił tempo obrotów... a może tylko w jego 
wyobraźni? Tak, z pewnością silnik pracował coraz wolniej i wolniej, a 
potem tłuczenie ustało. Frachtowiec przybył na miejsce przeznaczenia, 
jakiekolwiek by ono nie było. W końcu Janek usłyszał odgłosy kroków, a 
potem, w przytłumionym świetle, przedzierającym się z zewnątrz, dostrzegł 
twarz zaglądającą do środka beczki. Z początku przestraszył się, lecz potem 
rozpoznał głos "swojego" marynarza.
  - Krasnowodsk - powiedział szeptem. - Wychodź, szybko! Na dworze jest 
ciemno, ale muszę najpierw dostać moją należność!
  Janek dał mu resztę pieniędzy i zegarek, i wyskoczył z beczki.
  - Dziękuję ci, marynarzu.
  - Powodzenia, Polak.
  Janek postępował za marynarzem, który, kiedy tylko dotarli na pokład, 
zniknął tak niespodziewanie, jakby wyparował. Mieszając się z innymi 
marynarzami zszedł ze statku i oddalił się najszybciej, jak mógł. Poczuł 
się bezpiecznie dopiero na ulicy pełnej ludzi. Mijał wielu przechodniów, 
niektórych ubranych w polskie, innych w rosyjskie mundury. Na ulicy było 
także dużo cywilów. Zatrzymał polskiego żołnierza i zapytał go o drogę na 
stację kolejową. Była przepełniona polskimi i rosyjskimi żołnierzami oraz 
ludnością cywilną. Janek usiadł na pustej ławce naprzeciwko stacji i czekał 
na pociąg do Buchary, ponieważ postanowił najpierw sprawdzić ten rejon, 
gdyż głównie w nim skupiały się polskie oddziały wojskowe i cywile. Jeśli 
nie uda mu się odnaleźć rodziny w mieście lub w jego okolicy, może spotka 
kogoś, kogo zna. Jeśli ich nie znajdzie, jest gotowy jechać do 
Nuchto-Ozjero, ale znaleźć ich musi. Gdy nadjechał pociąg, nastąpiło zwykłe 
już zamieszanie i pośpiech przy próbach dostania się do wagonów.
  Pociąg dotarł do Buchary około południa dnia następnego. Janek czuł 
osłabienie z głodu i pragnienia. Powłócząc nogami, podszedł do straganu i 
kupił plecak, a następnie zatrzymał się przy następnym, by kupić chleb, ser 
i mleko. Najpierw wypił całe mleko, potem zjadł chleb i ser. Po posiłku 
poczuł się silniejszy i rozpoczął poszukiwania. Dwadzieścia pięć 
czerwieńców bardzo się przydało.
  Raz za razem zatrzymywał ludzi w podartych ubraniach i pytał ich o 
Taborów i Dąbrowskich.
  Odpowiedź była zawsze taka sama. "Nie wiem, nie wiem. Nigdy o nich nie 
słyszałem". Pewna stara kobieta zasugerowała, by szukał w kołchozie im. 
Stalina i sowchozie im. Lenina lub w Taszkiencie.
  Janek postanowił najpierw zwrócić się do polskiego Konsulatu, lecz 
znalazł go oblężonym przez żołnierzy i ludność cywilną. Próbował się 
przepchnąć do środka, ale posypały się klątwy i groźby. Wśród polskich 
żołnierzy i cywilów panował gorączkowy pośpiech. To prawda, że oni wszyscy 
pragną opuścić Związek Sowiecki jak najszybciej, ale po co ten pośpiech? 
Podsłuchał rozmowę, która go zmartwiła.
  - Wydaje mi się, że Sowieci zmienili zdanie - mówił polski żołnierz w 
brytyjskim mundurze.
  - W jakiej sprawie? - zapytał drugi żołnierz.
  - Nie chcą, abyśmy przeszli do Iranu.
  - Dlaczego?
  - Polityka! Pewnie chcą, byśmy zostali tutaj.
  - Po co?
  - Żeby razem z nimi bić Niemca.
  - Ale... och, rozumiem - żołnierzowi nie podobało się to, co usłyszał. 
Janek też nie był zachwycony wieścią, więc zbliżył się do rozmawiających - 
... że Sowieci nie są w stanie zapewnić nam uzbrojenia i żywności.
  - Jestem pewien, że to sprawa polityczna.
  - Musimy się stąd wydostać jak najszybciej.
  - Na to wygląda, Stefek.
  - Ale najpierw muszę odnaleźć siostrę - powiedział żołnierz nazwany 
Stefkiem. - Muszę odnaleźć siostrę.
  Było oczywiste, że zanim nie odnajdą rodzin, żaden z mężczyzn nie opuści 
Związku Sowieckiego.
  - Janek! - usłyszał chłopak grzmiący głos dochodzący z tłumu. 
Właścicielem głosu, rozpychającym ludzi na prawo i lewo, był wysoki 
żołnierz, ubrany w luźny i bezkształtnie wiszący na nim mundur. Obaj 
spojrzeli na siebie uważnie.
  - Plater! - wykrzyknął Janek, ściskając starego przyjaciela. - Plater! 
Skąd się tu wziąłeś?
  Gdy tylko pytanie padło, chłopak uświadomił sobie, jak było niemądre. 
Popatrzył na Platera przepraszającym wzrokiem i nie był wcale zdziwiony, 
widząc twarz przyjaciela zniekształconą wykrzywieniem ust. Potem zauważył, 
że w wyrazie jego twarzy pojawił się odcień zła - rodzaj krańcowego cynizmu 
czy może skończonej ironii?
  - Z raju, a skąd by indziej, co? A ty? - spytał Plater.
  Gdy Janek powiedział mu, że powrócił do Związku Sowieckiego, by odnaleźć 
rodzinę, Plater powiedział po chwili milczenia:
  - Zdaje mi się, że widziałem twoje siostry.
  - Naprawdę! - Janek podskoczył z podniecenia. - Gdzie? Kiedy? Mów!
  - Chyba widziałem je tutaj.
  - W Bucharze? Tutaj?
  - Widziałem je w tłumie. Przynajmniej tak mi się wydaje.
  - Ale, Plater, na Boga, dlaczego z nimi nie rozmawiałeś?
  - A po co?
  - Bo... - Janek zamilkł. To nie był ten sam Plater, na pewno nie taki, 
jakiego znał uprzednio.
  - Może przedostały się już na drugą stronę morza Kaspijskiego - 
wymamrotał Plater. - Tydzień temu konwój statków opuścił Krasnowodsk.
  - Czy widziałeś moich dziadków?
  - Nie.
  - Może są jeszcze w jakimś przeklętym kołchozie - powiedział Plater. A 
potem dodał: - Większość Polaków wypuszczonych z obozów pracy przebywała 
jakiś czas w tych kołchozach.
  W czasie, kiedy czekali w kolejce na wejście do biura, Plater mówił i 
mówił. Janka coraz bardziej niecierpliwiło opóźnienie wywołane 
oczekiwaniem.
  - Masz gdzie spać? - usłyszał głos Platera.
  - Nie, ale to nie szkodzi.
  Fakt, że nie miał gdzie spać, miał znaczenie, lecz Janek nie chciał 
ujawniać swojej bezsilności przed takim cynikiem.
  - Możesz wynająć pokój w hotelu.
  - Pokój w hotelu? Przecież to kosztuje.
  - Pieniądze? Patrz! - Plater sięgnął do kieszeni i wyciągnął z niej 
ogromny plik czerwieńców. Janek osłupiał. Plik pieniędzy Platera był o 
wiele grubszy niż zwitek banknotów ukrywanych za beczką przez sowieckich 
marynarzy.
  Kiedy o godzinie szóstej Konsulat Polski zamknął podwoje, setki 
rozczarowanych ludzi, w tym Janek i Plater, musieli odejść z niczym. Janek, 
nie mający żadnego noclegu, z rezerwą przyjął zaproszenie Platera.
  Zarejestrowali się w "Moskwie", najbardziej ekskluzywnym hotelu w 
Bucharze. Mimo to, kiedy Janek podniósł brudne prześcieradło, ujrzał 
materac pełen dziur. Posłanie Platera znajdowało się w nie lepszym stanie.
  Zeszli na dół do restauracji i zamówili jedyne danie, jakie było do 
kupienia: zupę z kapusty. Plater przeprosił Janka i wrócił za parę minut z 
zawiniątkiem pod pachą. Okazało się, iż była to butelka wódki, którą też 
Plater natychmiast otworzył. Zaczął mówić dopiero, gdy opróżnił trzecią czy 
czwartą szklankę. Mówił bez przerwy aż do nadejścia zmroku. Janek myślał, 
że doświadczenia, których on sam doznał w Związku Sowieckim były bardzo 
ciężkie, lecz w porównaniu z przejściami Platera okazały się dziecięcą 
igraszką.
  Panorama Kołymy, roztoczona przed jego oczami przez Platera, stanowiła 
obszar przerażający, największy z możliwych. Janek siedział oszołomiony, z 
wyrazem przerażenia i niewiary w oczach. Teraz pojął zmianę, jaka dokonała 
się w Platerze i bardzo mu współczuł.
  - Najdziwniejsze z tego wszystkiego - następnego poranka Plater podjął na 
nowo monolog przy herbacie, jedynej rzeczy osiągalnej na śniadanie - 
najdziwniejsze - powtórzył - było to, że urzędnicy na Kołymie wpadli we 
wściekłość, kiedy usłyszeli rozkaz zwolnienia z więzienia Polaków. Bili nas 
dzień i noc, próbując wymigać się od nakazu wypuszczenia nas na wolność. 
Widzisz, oni ani przez chwilę nie wątpili, że wszyscy wymrzemy. Umarli nie 
mówią, nie? I rzeczywiście, wielu z nas wykończyli. Ja też bym zmarł - 
robili wszystko, co mogli w mojej sprawie - gdybym nie wypracował sobie 
małego systemu podtrzymującego mój opadający z sił organizm. Wtedy, wiesz, 
kucharzem obozowym był mój najlepszy przyjaciel z Kołymy. Powiedziałem mu 
bardzo wyraźnie po rosyjsku (choć był on Łotyszem), że albo będzie mi dawał 
regularnie więcej jedzenia, albo będzie miał w kuchni wypadek. I tego 
samego dnia uległ wypadkowi. Moi partnerzy, dwóch krzepkich Mongołów, 
którzy byli pomocnikami w kuchni, złamali kucharzowi lewą nogę. Oczywiście, 
przypadkiem. Potem... co to ja mówiłem? Acha... tak, potem polscy 
emisariusze wywierali na władze coraz większy nacisk. W naszym imieniu 
interweniowali w Moskwie, więc w końcu musieli nas wypuścić. Tylko kilku z 
nas, zwróć uwagę, ale musieli...
  - A kiedy znalazłeś się tutaj? - zapytał Janek.
  - Och, chyba miesiąc temu, ale dopiero tydzień temu zaciągnąłem się do 
wojska.
  - Dlaczego dopiero tydzień temu?
  - Bo byłem zajęty.
  - Zajęty?
  - Tak, zajęty.
  - Och!
  - Jutro muszę dołączyć do mojego oddziału. Plater powinien zostać 
żołnierzem. Tak zostało postanowione - uśmiechnął się krzywo.
  - A gdzie jest twój... hm... oddział?
  - Nie wiem, ale odszukam go. A ty, Janek, jakie masz plany?
  "Dobre pytanie" - pomyślał Janek. Tak naprawdę to nie wiedział, co teraz 
ma czynić. Platerowi wydawało się, że widział jego siostry, ale może mu się 
właśnie zdawało. Janek nie mógł opuścić Związku Sowieckiego, nie mając 
pewności co do tego. Musi wykorzystać wszystkie środki na odnalezienie ich 
lub kogoś, kto wiedziałby, co się z nimi stało. Nie, ciągle jeszcze nie 
mógł wyjechać, nawet gdyby bardzo tego chciał.
  Janek i Plater rozmawiali długi czas jeszcze. Tym razem Janek opowiedział 
mu o swoich przejściach. Chłopak musiał przyznać, że Plater słuchał 
uważnie, ale ciągle zastanawiał go jego ironiczny uśmiech. Historia 
kradzieży chleba i smalcu komisarzowi obozowemu wywołała ironiczny wyraz na 
twarzy Platera, jakby - Janek myślał - chciał powiedzieć: "Phi, wielka 
sprawa" lub "Nie wygłupiaj się, toż to dziecinada". Opowiadanie Janka o 
Rettingerze i podziw chłopca dla tego mądrego człowieka zostały skwitowane 
przez Platera słowami: "Jeszcze jeden sprytny, żydowski dupek, co?" Uwaga 
ta zdenerwowała Janka.
  - Plater, Rettinger ocalił mi życie. Jeśli chodzi o to, że był Żydem...
  - No, dobrze, dobrze - przerwał Plater - to był dobry Żyd.
  Janek poddał się.
  - Powodzenia, Plater - powiedział mu ponuro tego dnia, gdy się 
rozstawali. Chociaż przyjaciel zdenerwował go kilka razy, Janek tak 
naprawdę nie wiedział, dlaczego było mu smutno. Stanowczo był markotny. 
Śledząc wzrokiem jego lekko przygarbioną sylwetkę, chciało mu się prawie 
płakać z żalu. "Powodzenia, ty biedny głupcze" - wyszeptał za oddalającym 
się przyjacielem.
  Po wypiciu jeszcze jednej szklanki herbaty w pobliskiej herbaciarni Janek 
zadecydował, że pojedzie do kołchozu noszącego imię Lenina. Wybrał właśnie 
ten, gdyż znajdował się najbliżej, bo zaledwie 10 kilometrów od Buchary. 
Idąc żwawo w porannym słońcu, pokonał tę odległość w czasie krótszym niż 
dwie godziny.
  Okazało się, iż był to wysiłek daremny. Kierownik kołchozu powiedział mu 
łamanym rosyjskim, że owszem, miał paru Polaków, lecz ich opis nie pasował 
do rodziny Janka. Chłopak spytał Uzbeka, czy nie ma listy z nazwiskami 
polskich więźniów.
  - Nie, a po co? Ludzie przychodzili i odchodzili, z wyjątkiem tych... - 
wskazał brązowym paluchem pobliskie pole.
  - Co tam jest? - zapytał Janek.
  - Cmentarz.
  - Czy mogę go obejrzeć?
  - Pewnie.
  Janek podszedł do niewielkiej, usypanej z piasku wydmy, gdzie ujrzał 
osiemnaście grobów, niektóre oznakowane krzyżami, inne zwykłymi kamieniami 
i, kto wie, może także nie mające żadnych znaków.
  Wyschnięte, gonione przez wiatr kłęby szałwii toczyły się przed Jankiem w 
trakcie drogi powrotnej do wsi. Do tej samej wsi wkraczała karawana. 
Siedzący na wielbłądzie Uzbek, z oczyma ledwo widocznymi znad zakutanej w 
zawoje twarzy śpiewał znaną pustynną pieśń. Smętna melodia płynęła ponad 
cmentarzem, wioską i ginęła gdzieś daleko.
  Janek powrócił do Buchary. Trudno było mu znieść stan niepewności 
związanej z losem rodziny. Po nieprzespanej nocy, spędzonej na parkowej 
ławce, jeszcze przed wschodem słońca znalazł się w drodze do kołchozu im. 
Stalina. Wędrował wśród spokojnych łąk i pól, lecz w stanie umysłu, w jakim 
się pogrążył, nie zauważał niczego. Dotarł na miejsce około południa. Był 
ponad miarę wyczerpany i niewiarygodnie spragniony.
  - Czy są tu jeszcze jacyś Polacy?
  - Nie. Wszyscy odeszli.
  - Czy posiadacie listę ich nazwisk?
  - Nie, nie mamy.
  - ... dwie dziewczyny i dwoje staruszków?
  - Nie.
  - ... cmentarz?
  - Tak, tam.
  Znów rzędy nieoznakowanych grobów... tylko znacznie więcej niż uprzednio. 
Po dokładniejszym przyjrzeniu się stwierdził, że na jednym z nich widniały 
wyblakłe ślady czegoś, co mogło kiedyś być gwiazdą, ale nie był do końca 
tego pewien. "Tyfus" - powiedział mu kierownik kołchozu, jedyna osoba, z 
którą mógł się jako tako porozumieć.
  W drodze powrotnej minął niewielką chatę, której z pewnością nie 
zauważyłby, gdyby nie chudy, ryczący bezustannie osioł z łbem utkwionym w 
jej drzwiach.
  Przez następnych sześć dni Janek wędrował od kołchozu do kołchozu, lecz 
nie dowiedział się niczego. Na szczęście dla siebie, powracając w pośpiechu 
do Związku Sowieckiego nie zmienił butów. Jego angielskie buty, wygodne, a 
nade wszystko mocne, wytrzymały tę długą drogę.
  "Błogosławieni niech będą szewcy angielscy" - myślał, uśmiechając się do 
siebie. Zaspokajał pragnienie w wiejskich studniach i czasami udawało mu 
się kupić "liepioszka", płaski chleb upieczony z prosa lub z owsa. Niekiedy 
w przypływie szczęścia zdobywał szaszłyk, będący rodzajem uzbekistańskiego 
sziszkebabu.
  Po odwiedzeniu wszystkich pobliskich kołchozów postanowił pojechać 
pociągiem do Taszkientu, stolicy Uzbekistanu, i do Kagan, miasta karawan. 
Pytał o swoją rodzinę każdego, kogo napotkał - cywilów, polskich i 
rosyjskich żołnierzy, lecz w odpowiedzi słyszał zawsze to samo: "Nie znaju" 
po rosyjsku i po polsku "Nie wiem".
  Uzbekowie, wędrowni Turkowie i Kazakowie odnosili się do Janka ozięble, a 
często wrogo. Do Buchary powrócił bez grosza, głodny i spragniony, a co 
gorsza - zasępiony i przygnębiony.
  Może należy wsiąść do pociągu i ruszyć na północ. Może jego rodzina nigdy 
nie opuściła Nuchto-Ozjero. A może powinien wrócić do Polskiego Konsulatu. 
Bez względu na tłum ludzi musi spróbować sprawdzić raz jeszcze. Po odstaniu 
w kolejce całego rana, ku swej wielkiej uldze, został przyjęty późnym 
popołudniem. A tymczasem Marysia pracowała już wtedy w kuchni Konsulatu, 
Helenka zaś znajdowała się w sierocińcu tuż za drzwiami, obok których stał. 
Przyjęła go kobieta około pięćdziesięcioletnia. Jej zmęczona twarz wyrażała 
współczucie.
  - Synu - zwróciła się do Janka, smutnie się uśmiechając. - Zadajesz 
pytanie, na które nie ma odpowiedzi.
  - Ale...
  - Widziałeś, co się dzieje na zewnątrz, prawda? Musimy się zajmować 
tysiącami ludzi. Jak moglibyśmy ich wszystkich spamiętać?
  - Ale... czy macie listę ewakuowanych?
  - Nie. Na zrobienie takiej listy potrzeba by było tony papieru.
  - Więc co robicie z tymi wszystkimi... tutaj? - Janek zatoczył ręką krąg.
  - Posyłamy ich do Krasnowodska i mamy nadzieję, że Rosjanie dostarczą nam 
statki.
  Janek stał w milczeniu. Za nim ludzie w kolejce zaczęli się 
niecierpliwić.
  - No, dalej, człowieku!
  - Nikt tu nie ma całego dnia!
  - Jedź do Krasnowodska! I to już! Ruszaj się i to prędko!
  "Skąd taki pośpiech?" - zastanawiał się Janek, znalazłszy się ponownie na 
ulicy.
  - Ostatni statek! Ostatni statek! - wykrzykiwali jacyś ludzie.
  Janek przysunął się bliżej, przysłuchując się każdemu słowu. Wkrótce 
zrozumiał, że Rosjanie dostarczą tylko jeden statek na przekroczenie Morza 
Kaspijskiego. Pojął też, że jeżeli nie chce zostać w Związku Sowieckim, 
musi jak najszybciej dostać się do Krasnowodska. Musi dokonać wyboru: 
zostać w Związku i dalej poszukiwać rodziny lub płynąć do Krasnowodska i 
wybrać wolność.
  Janek zdecydował się na wyjazd do Krasnowodska, składając ręce do Boga z 
nadzieją, że Plater nie mylił się, mówiąc, iż widział jego siostry.
  Przez całą noc jechał niewiarygodnie zatłoczonym pociągiem. Krasnowodsk 
zalewały tłumy polskich żołnierzy i ludności cywilnej. W całym mieście 
panowała atmosfera napięcia i niepokoju. Ludzie w wielkim pośpiechu parli w 
kierunku portu. Większość z nich szła pieszo, lecz Janek widział również 
takich, których niesiono. W oddali widać było duży, buczący od czasu do 
czasu statek.
  Widok każdej dziewczyny i każdego staruszka w tłumie przywodził Jankowi 
na myśl bliskich. W końcu, wyczerpany, usiadł na przydrożnym kamieniu i, 
usiłując wyzwolić się od dręczącego widoku i hałasu, ukrył głowę w 
dłoniach.
  - Papierosa?
  Otwierając oczy zobaczył polskiego żołnierza stojącego naprzeciwko. Był 
niewielkiego wzrostu, lat około czterdziestu i, jak wszyscy, żałośnie 
chudy. Ręka, w której trzymał paczkę papierosów, drżała w powietrzu.
  - Płyniesz tym statkiem? - wskazał w kierunku portu.
  - Statkiem? - zapytał Janek.
  - Tak, statkiem!
  Żołnierz usiadł obok Janka i z westchnieniem wypuścił kłąb dymu.
  - To już ostatni.
  - Tak mi się wydaje - z trudem wydusił Janek.
  - W końcu jednak opuszczamy ten piekielny padół. Bez chwili czekania na 
odpowiedź Janka ciągnął dalej. - Wyjazd z tego nieludzkiego kraju to chwila 
radosna a jednocześnie smutna.
  Janek nie odzywał się.
  - Powinienem się cieszyć, a jednak nie mogę - kontynuował żołnierz.
  - Dlaczego? - zapytał Janek z grzeczności.
  - Gdybym tylko nie musiał zostawiać za sobą rodziny - wskazał kościstym 
palcem w kierunku pustyni rozciągającej się daleko poza Krasnowodsk.
  - Opuściłeś rodzinę?
  - Tak, dwie siostry i dziadków.
  - Zmarli?
  - Nie wiem.
  - Masz szczęście - odpowiedział żołnierz, podnosząc się na nogi i 
kierując w stronę statku.
  Ludzie przepychali się i walczyli o możliwość wejścia na pokład. Janek 
poruszał się razem z tłumem. Znalazł odrobinę miejsca na dziobie i usiadł z 
oczyma wypełnionymi łzami.
  
  
  Rozdział X
  
  
  Rettinger siedział na skale jakby sparaliżowany, trzymając się obiema 
rękami za głowę. Kilka kroków dalej leżeli Tatar i Andriej wciśnięci w 
szczelinę pomiędzy dwoma skałami utrudniającymi im oddychanie. Wył zimny 
wiatr, od którego wszyscy się przeraźliwie trzęśli. Rettinger próbował 
spokojnie zastanowić się nad sytuacją, lecz w głowie miał jeden wielki 
zamęt.
  Pamiętał, że wspinali się w górę, jeden za drugim, uważnie wyszukując 
oparcia dla stóp, by nie narażać na niebezpieczeństwo współtowarzysza 
idącego poniżej. Następnie zawiśli kolejno uczepieni liny: Rettinger i 
Andriej zajmując wyższe partie, Tatar i Georgij - środkowe, Sciopa i Janek 
- niższe. Wspinaczka bez haków zabezpieczających ich samych i ich ubogie 
mienie okazała się niezmiernie trudna i pełna zdradliwych zasadzek. Mimo to 
Rettinger przypominał sobie, iż udało mu się dotrzeć do miejsca 
przeznaczenia i zaczepić koniec liny wokół wystającej skały. Zmęczony, miał 
właśnie zamiar usiąść, gdy usłyszał krzyki, toczące się kamienie... a potem 
złowieszczą ciszę.
  Próbował krzyczeć, lecz wydał z siebie zaledwie szept. W świetle księżyca 
stał skamieniały. Upłynęło dużo czasu, zanim zorientował się, że nie jest 
sam. To Andriej i Tatar wyglądali naprzeciw niego jak dwa posągi.
  - Zginęli - powiedział łagodnie Tatar.
  - Wszyscy trzej wpadli do przepaści - stwierdził Andriej głosem 
pozbawionym wyrazu.
  Podeszli do Rettingera i usiedli na ogromnej skale. Tej nocy Rettinger 
nie mógł spać i siedział tak aż do samego rana. Serce krwawiło mu poczuciem 
winy. "Jakie miałem prawo - myślał - by zachęcać ich do ucieczki ze mną, 
szczególnie zaś Janka. Nie miał nawet osiemnastu lat. Biedny chłopak! 
Dlaczego on? O, Boże".
  O świcie obudził rosłego Rosjanina i Tatara, każąc im iść za sobą. Musi 
sprawdzić co się stało z przyjaciółmi. Najpierw odnaleźli nieszczęsnego 
Sciopę, leżącego z głową roztrzaskaną. Zaledwie dwa metry dalej znajdowało 
się zmasakrowane ciało Georgija.
  - Gdzie jest Janek? - pytał roztrzęsiony Rosjanin.
  Przeszukali każde zagłębienie, każdą skałę i zarośla, lecz nie zdołali 
znaleźć ciała chłopca. Krok po kroku zeszli na samą krawędź przepaści, ale 
nigdzie nie było po nim nawet śladu.
  Poniżej rozpościerała się otchłań, czarna i bezdenna. Kamień rzucony 
przez Tatara spadał bez końca, zanim uderzył o dno przepaści. Nikt nic nie 
mówił, tylko ich oczy wyrażały pełnię przeżytej tragedii.
  Pochowali Sciopę i Georgija w niewielkim zagłębieniu, przykrywając ich 
ciała trawą i kamieniami. I wówczas spostrzegli kilka sępów krążących ponad 
ich głowami, jakby czekających na ich odejście.
  Zebrali się w sobie i na nowo podjęli wspinaczkę. O zachodzie słońca 
osiągnęli płaskowyż, który wkrótce przerodził się w szeroką, łagodnie 
rozciągającą się dolinę. Goniąc resztkami sił, szli najszybciej, jak mogli. 
Wkrótce spostrzegli kilka budynków usytuowanych nad brzegiem małego, 
górskiego strumienia.
  - To wygląda na kołchoz hodowli owiec - zauważył Tatar.
  - Kogo to obchodzi, czy to hodowla owiec, czy nie? Tam są ludzie - 
powiedział Andriej.
  - No, pewnie, ludzie i NKWD! - zawołał Tatar, spluwając na ziemię. - A od 
NKWD powinniśmy się trzymać z daleka.
  - NKWD czy też nie i tak potrzebujemy jeść - stwierdził Rettinger - i 
musimy zdobyć trochę żywności.
  Postanowili poczekać i zbliżyć się do kołchozu pod osłoną nocy. 
Znalazłszy piaszczyste miejsce, zwalili się na ziemię i próbowali trochę 
odpocząć przez najbliższych kilka godzin.
  Z nadejściem ciemności poczęli się skradać w kierunku zabudowań kołchozu. 
Brak świateł w większości budynków sugerował późną porę; oprócz ujadania 
psów cały kołchoz zalegała cisza. Pokręciwszy się po terenie przez chwilę, 
natknęli się na budynek z dużymi, drewnianymi drzwiami zamkniętymi na 
kłódkę.
  - To jest na pewno magazyn żywności - wyszeptał Tatar.
  - Skąd wiesz, że żywności? - zapytał Andriej. - Może są tam traktory, 
albo....
  - Albo, albo... - zakpił Tatar. - Tu nie ma żadnych "albo, albo...". 
Czuję kiszoną kapustę... Czuję każdy zapach, a szczególnie kiszonej 
kapusty.
  - No, to wyrwijmy kłódkę - zadecydował Rettinger, lecz zaraz zorientował 
się, że nie mają ze sobą żadnych narzędzi, by tego dokonać.
  - Poczekajcie chwilę - powiedział cicho Andriej - wydaje mi się, że 
widziałem tu gdzieś stos drewna. Zaraz... - odwrócił się i nagle spostrzegł 
wymierzone w siebie lufy trzech karabinów.
  Zmuszono ich do marszu. Po chwili dotarli do dużego budynku, gdzie ich 
rozdzielono i zamknięto w osobnych celach. Była to dla nich, ponownych 
więźniów, przeraźliwie samotna, grudniowa noc. Rettinger natychmiast rzucił 
się na pokrytą słomą podłogę i próbował zasnąć. Lecz wspomnienia, w 
większości przykre, a niektóre wręcz tragiczne zawładnęły jego zmęczonym 
umysłem jak lawina. Wróciło dzieciństwo w Krakowie. Mądry ojciec i łagodna 
matka, którzy, choć ubodzy, zawsze jakoś znajdowali środki na jego 
wykształcenie. Pamiętał dokładnie, jak stawał się nauczycielem akademickim 
i osiągał zaszczyty, które przychodziły zbyt późno, by mogli je ujrzeć 
rodzice i odczuć dumę z osiągnięć syna. Później nawiedziło go wspomnienie 
małżeństwa i narodzin syna. Syn, podobnie jak Janek, ma teraz siedemnaście 
lat i z pewnością jest mądry i sprytny. Na wspomnienie Izaaka do oczu 
Rettingera napłynęły łzy.
  Potem rok 1939, wojna i okupacja niemiecka. Rodzina uciekała na Wschód, 
jak najdalej od Niemców. Uciekli przed Niemcami, ale wpadli w ręce Rosjan. 
Pewnego poranka w lutym wszyscy troje zostali aresztowani przez NKWD.
  "Proszę, nie rozdzielajcie nas - błagał - jesteśmy rodziną! Pozwólcie nam 
zostać razem ..." Na samo wspomnienie jeszcze więcej łez wypełniło mu oczy. 
Ale naturalnie, rozrzucono ich po całym przepastnym terenie Związku 
Sowieckiego.
  Sędziowie sowieccy skazali Rettingera na dwadzieścia pięć lat ciężkich 
robót. "Za co?" - zapytał ich naiwnie.
  "Za działalność antypaństwową" - odpowiedzieli.
  Tok jego myśli przerwało nagłe wejście dwóch ludzi w mundurach. Zakuli go 
w kajdanki i wsadzili do pociągu towarowego. Rettingera zdziwiło, że był 
jeden w całym wagonie i głęboko zastanawiał się nad losem towarzyszy. Po 
upływie jednego dnia i jednej nocy pociąg stanął. Drzwi wagonu otworzyły 
się i pod eskortą dwóch mocno uzbrojonych ludzi został przeprowadzony na 
stację. Napis na budynku głosił: Taszkient.
  "Więc jestem w Uzbekistanie" - pomyślał. Wepchnięto go w "czornyj woron" 
i po pół godzinie jazdy kazano wysiąść. Znalazł się naprzeciwko ogromnego, 
szarego budynku otoczonego murem. Gdy dostał się do środka, zabrano go do 
łaźni parowej, obcięto mu włosy i otrzymał czysty, z grubsza odprasowany 
więzienny strój. Przeznaczona dla niego cela też była czysta i miała w 
miarę wygodną pryczę przytwierdzoną do ściany. Rettinger był początkowo 
zadowolony na widok czystości panującej w celi i świeżego ubrania, lecz po 
jakimś czasie zaniepokoiło go to.
  "Skąd to przyzwoite traktowanie? - zastanawiał się. Jego zdziwienie 
wzrosło, gdy strażnik przyniósł mu posiłek: zupę, prawie pół bochenka 
chleba, mięso, tłuczone kartofle i jarzyny. Właśnie jedzenie zaniepokoiło 
go najbardziej. Podczas pobytu w Związku Sowieckim nieledwie zapomniał, jak 
wygląda i smakuje mięso, a teraz tu oto, ni stąd ni zowąd leżała przed nim 
duża porcja smakowitej wołowiny.
  Po trzech dniach podejmowania go na sposób królewski nagle się skończyło. 
Usłyszał otwierające się z hukiem drzwi celi i do środka wkroczyło dwóch 
rosłych strażników. Nakazali mu obcesowo, by szedł z nimi. Minęli szereg 
cel umieszczonych po obu stronach korytarza. Pod jego koniec skręcili w 
lewo, potem jeszcze raz w lewo aż dotarli do dużych, żelaznych drzwi, na 
których widniał napis: "Pułkownik Iwan Iwanowicz Fedorow, NKWD".
  Weszli do przestronnego, dobrze oświetlonego biura. Nie było w nim wiele 
mebli: biurko, mała kozetka, cztery krzesła i półka z około tuzinem 
książek. Za biurkiem siedział mężczyzna w średnim wieku w dobrze skrojonym 
i starannie odprasowanym mundurze. Ostre rysy jego twarzy i semicki nos 
wskazywały, że mężczyzna nie był Słowianinem. "Żyd?" - z iskrą nadziei w 
sercu zapytał samego siebie Rettinger. Mężczyzna, uśmiechając się do niego, 
przeprowadzał skrupulatną lustrację, jakby chciał ocenić, do jakiego 
rodzaju stworzeń go zaliczyć.
  - Papierosa?
  - Nie. Dziękuję.
  - Kawy?
  "Kawa? - pomyślał Rettinger. Z pewnością, napiłby się kawy, lecz zamiast 
tego posłyszał siebie mówiącego:
  - Nie, dziękuję.
  - Bardzo proszę, naprawdę. To dobra, brytyjska kawa - głos pułkownika był 
przyjemny i odznaczał się dobrym akcentem.
  - Nie, dziękuję - powtórzył Rettinger. - Nawet za brytyjską dodał.
  - Nie odczuwacie braku brytyjskiej kawy, Rettinger?
  "Ten łajdak zna moje nazwisko... ale jaki cel ma to jego naleganie na 
picie kawy? - zastanawiał się Rettinger.
  - Kiedy wyjechaliście z Wielkiej Brytanii?
  - Z Wielkiej Brytanii?
  - Tak, z Brytanii. Jesteście Brytyjczykiem, Rettinger, i my o tym wiemy.
  - Nie jestem Brytyjczykiem, pułkowniku.
  - No, to kim jesteście? - rzucił kąśliwie pułkownik.
  - Jestem polskim obywatelem.
  - Jesteście brytyjskim Żydem, Rettinger - głos pułkownika podniósł się o 
kilka oktaw.
  - Nie, jestem polskim Żydem.
  - Jaką macie misję do spełnienia, Rettinger?
  - Misję? Jaką misję?
  - Nie rżnijcie głupka. Jesteście brytyjskim szpiegiem.
  - Szpiegiem? Nigdy nie byłem ani nie jestem szpiegiem.
  - Dosyć tego, Rettinger! Wiemy o was wszystko, więc nie okłamujcie mnie.
  - Jeśli wiecie o mnie wszystko, to wiecie również, że nie mam nic 
wspólnego z brytyjskim ani żadnym innym rządem.
  - Kłamiecie! Przyznajcie się, do diabła!
  - Nie mogę przyznać się do czegoś, czego nie zrobiłem.
  - Przyznajcie się, Rettinger. To tylko formalność. W zamian za to, po 
podpisaniu przez was dokumentu poślemy was z powrotem do Anglii.
  - Nie!
  - Rettinger, jesteście Żydem?
  - Tak.
  - Ja też jestem Żydem. Tu się nas dobrze traktuje.
  Nie otrzymując od Rettingera żadnej odpowiedzi, pułkownik gestem rozkazał 
strażnikom, by zabrali go z powrotem do celi.
  Przesłuchiwanie Rettingera odbywało się dzień w dzień i często w nocy. 
Oskarżenie było tak absurdalne, że Rettinger miał pewność, że nawet Fedorow 
nie wierzy w jego prawdziwość. W rzeczywistości pułkownik wykazywał pewną 
dozę współczucia i wydawało się, że z chęcią się z nim spotyka. Więźniowi 
wydało się, że może pułkownik był zadowolony, iż ma możliwość wykazania się 
intelektem. Wyszło to na jaw pewnej nocy, podczas której przyprowadzono 
Rettingera do jego biura. Pułkownik rozkazał, by mu zdjęto kajdanki i 
zaproponował szklankę herbaty.
  - Słuchaj, Rettinger - zaczął. - Porozmawiajmy swobodnie, prywatnie.
  - Proszę bardzo.
  - Jak wam się podoba Związek Sowiecki?
  "O co mu chodzi" - ze zdziwieniem zastanawiał się Rettinger, lecz 
postanowił powiedzieć mu prawdę.
  - Nie bardzo - odparł.
  - Tak myślałem. A dlaczego?
  - Ponieważ jego rząd nie służy obywatelom; stwierdzenie odwrotne też jest 
prawdziwe: obywatele są zmuszani do służenia rządowi.
  - Naprawdę?
  - Tak. I, co więcej, na podstawie tego, co tu widziałem, twierdzę, że 
życie ludzi oparte jest na strachu; rodzice boją się denuncjacji ze strony 
własnych dzieci, sąsiedzi żyją w strachu jedni przed drugimi, a wy, 
pułkowniku, wy boicie się przełożonych i kolegów... może nawet własnej 
żony...
  - Zamknij się! - ryknął pułkownik.
  - Myślałem, że mogę mówić swobodnie - ze spokojem zareagował Rettinger.
  - No, dobrze już, mówcie dalej.
  - Wydaje się, że podejrzliwość jest waszą narodową dewizą. Na przykład, 
weźcie mnie, pułkowniku. Oskarżony jestem o to, że jestem szpiegiem... a 
zarówno wy jak i ja wiemy, że ja żadnym szpiegiem nie jestem.
  - Kiedy my mówimy, że jesteście szpiegiem, to jesteście!
  - No, właśnie o to chodzi, pułkowniku. To ja muszę udowodnić, że nie 
jestem szpiegiem, podczas gdy w świecie cywilizowanym...
  - Ten tak zwany "cywilizowany świat" chce nas zniszczyć.
  - Pewnego dnia uświadomicie sobie, pułkowniku, że największym wrogiem 
waszych obywateli jest wasz system.
  Pewnej nocy powiedziano Rettingerowi, że jego "wakacje" się skończyły i 
że tak czy inaczej musi podpisać przyznanie się do winy. Odmowa oznaczała 
oczywiście tortury.
  - Podpisz! Podpisz, ty brudna świnio! "Ja, Dawid Rettinger, członek 
brytyjskiego..." Choć potem poczęły sypać się na niego brutalne razy, on i 
tak odmawiał podpisania dokumentu.
  Wielokrotnie wynoszono go z pokoju przesłuchań na noszach i potem 
godzinami leżał w celi nieprzytomny.
  Wtem nastąpiła dwudniowa cisza. "Może już po wszystkim" - pomyślał. "Może 
zostawią mnie w spokoju, lub, co bardziej prawdopodobne, rozstrzelają". 
Czuł się bardzo słaby. Ustawiczne bicie i brak jedzenia dawały się we 
znaki. Co gorsza - rozmyślał - mój duch słabnie. Czuł się straszliwie 
samotny, odizolowany i wyzuty z poczucia człowieczeństwa. Sposób, w jaki go 
traktowano, wzbudzał w nim odruch osaczonego zwierzęcia.
  Rettinger, pomimo bólu uniósł się na pryczy i, skłaniając się rytmicznie, 
począł się modlić. Modlitwę przerwał mu strażnik więzienny, który wtargnął 
do celi i warknął na niego, żeby za nim szedł. Rettinger, wchodząc do sali 
przesłuchań aż cofnął się, zaskoczony widokiem kolegów, stojących pośrodku. 
Obaj mieli ręce zakute w kajdanki.
  Wzrok Rettingera padł najpierw na rosłego Rosjanina. Skóra na jego twarzy 
została poszarpana za pomocą ostrego narzędzia i jej strzępy zwisały luźno 
w kilku miejscach. Twarz Sulimana przypominała zgniły burak, a jedno z jego 
oczu zakrywał opatrunek. W sali panowała złowroga cisza. Oczy komisarza 
przesłuchującego prześlizgiwały się z jednego więźnia na drugiego, 
wypełnione ciekawością, jaką też reakcję wzbudzi konfrontacja więźniów. 
Trzech strażników wyglądających jak buldogi stało w oczekiwaniu na rozkazy 
swego pana, by w każdej chwili skoczyć ofiarom do gardła.
  - Teraz, Rettinger - rozpoczął gładko komisarz - nie możecie zaprzeczyć 
waszej szpiegowskiej działalności.
  - Ty! Wielki wole! - zwrócił się do Rosjanina. - Powiedz nam, kim jesteś.
  - Jestem brytyjskim szpiegiem - powiedział zduszonym głosem Andriej, 
odwracając oczy od Rettingera.
  - A ty? - zwrócił się do Tatara.
  - Ja też jestem brytyjskim szpiegiem.
  Rettinger był zbyt oszołomiony, by móc się zdobyć na jakąkolwiek reakcję.
  "O, mój Boże - pomyślał - to nie do wiary".
  Komisarz przeczytał przygotowane uprzednio oświadczenie, będące 
szczegółowym dokumentem dotyczącym misji szpiegowskiej prowadzonej przez 
Dawida Rettingera. Pod koniec oświadczenia znajdował się ustęp, w którym 
Suliman i Andriej błagali obywateli Związku Sowieckiego o przebaczenie im 
popełnionych zbrodni. Oni obaj, ciągle odwracając wzrok od Rettingera, 
zostali następnie wyprowadzeni na zewnątrz sali, a Rettingera, poproszono o 
zajęcie miejsca siedzącego.
  Komisarz był bardzo uprzejmy.
  - A teraz, towarzyszu Rettinger - powiedział łagodnie, częstując go 
papierosem, którego wzięcia Rettinger odmówił - a teraz - ciągnął - 
wszystko, co wam pozostało do zrobienia, to złożyć tutaj podpis! Na tym 
małym skrawku papieru. To tylko formalność.
  - Nie! - wrzasnął Rettinger z siłą, która zaskoczyła jego samego.
  - Nie? Ależ to głupota! Głupota! - wykrzyknął rozwścieczony komisarz.
  Zabrano Rettingera z powrotem do celi, tym razem bez poddania go 
torturom. Zadziwiło go to i jednocześnie pozostawiło obojętnym, ponieważ 
wiedział już, że w tym kraju wszystko mogło się zdarzyć.
  Wspomniał dużego Rosjanina i Sulimana składających zeznania. "A więc - 
myślał - powiedziano im, że muszą przyznać się do tego, iż są szpiegami 
albo umrzeć. Teraz, skoro przyznali się do bycia szpiegami, umrą i tak".
  Jakby w odpowiedzi posłyszał hałas na korytarzu. Drzwi jego sali 
pozostawiono z jakiegoś powodu szeroko otwarte. Rettinger, zaciekawiony, 
skąd pochodzi hałas, podszedł do nich i z przerażeniem zobaczył ciała 
przyjaciół ciągnięte za nogi przez strażników; głowy więźniów waliły o 
podłogę jak worki z kartoflami.
  Mijając celę Rettingera zwolnili, by dać mu szansę rozpoznania 
nieszczęśników. Obaj obficie krwawili, pozostawiając strumień krwi na 
kamiennej posadzce.
  - Och, Boże - jęczał Rosjanin.
  Ciało Sulimana było zwiotczałe. Straszliwy pochód skręcił w korytarz, 
który wiódł do piwnicy. Rettinger przypomniał sobie, że podczas przesłuchań 
jeden z komisarzy zagroził mu wizytą w piwnicy. Nie zwrócił wówczas 
większej uwagi na pełne znaczenie słowa "piwnica", ale teraz myśl o tym 
przyprawiła go o mdłości.
  Z odrętwienia wyrwały go odgłosy dwóch trzaśnięć, jakby ktoś w ciężkich 
butach nastąpił na orzech laskowy. Potem zapadła cisza.
  Przesłuchania Rettingera ciągnęły się dalej i liczba tortur uległa 
nasileniu. Na niektóre z nich składało się wbijanie wykałaczek pod 
paznokcie, kopanie, wykręcanie jąder i stosowanie w jego celi dźwięków o 
wysokiej częstotliwości.
  Jednak ciągle odmawiał podpisania oświadczenia.
  Rettinger zrozumiał, że w pojęciu oprawców egzekucja przyjaciół miała go 
zmiękczyć i doprowadzić do złożenia podpisu na oświadczeniu. Darowali mu 
życie wyłącznie dlatego, że nie przyznał się do winy. Wobec tego, wbrew 
bólowi i cierpieniom, trwał uparcie przy swoim postanowieniu.
  W ciągłej ciemności panującej w celi stracił wszelkie poczucie czasu. 
"Pewnie wiosna już się skończyła, a może jest już lato" - rozmyślał, 
wpatrując się w zakratowane i zabite deskami okno.
  Coraz bardziej podupadał na zdrowiu. Biegunka, bóle w klatce piersiowej i 
schorowany pęcherz osłabiły jego i tak już wyniszczone ciało do tego 
stopnia, że musieli go zanosić na przesłuchania. Pewnego razu, po 
wielokrotnych kopnięciach w krocze i nerki stracił przytomność. Zwykle 
kubeł zimnej wody wylewany mu na głowę przywracał go do stanu przytomności, 
lecz tym razem już nie wystarczył. Przesłuchujący go komisarz rozkazał, by 
zabrano Rettingera do więziennego szpitala. I to właśnie lekarze, również 
więźniowie, uratowali mu życie. Nie dlatego, że otoczyli go tak dobrą 
opieką, bo przecież nie posiadali lekarstw ani przyrządów, lecz ponieważ 
udało im się przekonać władze, że ich pacjent musi pozostać w szpitalu.
  W czasie trzeciego tygodnia pobytu w szpitalu Rettinger usłyszał od 
jednego z lekarzy, że Niemcy zaatakowali Związek Sowiecki. Doktor Rosen był 
polskim Żydem z Warszawy, który, podobnie jak Rettinger, uciekłszy z łap 
niemieckich, wpadł w szpony Sowietów.
  - Ktokolwiek wygra tę wojnę - doktor Rosen szepnął pytająco do ucha 
Rettingerowi - co też czeka nas, Żydów?
  Również doktor Rosen przyniósł mu wiadomość o amnestii obejmującej 
polskich więźniów.
  - Jesteśmy wolni, nareszcie wolni! - wołał.
  - Angielskiego szpiega nie dotyczy amnestia - zwrócił uwagę Rettinger, 
uśmiechając się.
  - Och, przestań. Musisz tylko udowodnić, że jesteś obywatelem polskim.
  - Ale jak? Nie mam na dowód tego żadnych papierów.
  - Tak, to rzeczywiście problem - zgodził się doktor i powrócił do pracy.
  Doktor Rosen odnalazł dwóch profesorów ze Lwowa, którzy oświadczyli, że 
"profesor Rettinger pochodzi z Polski", lecz to nic nie dało. Zaangażował 
polskie władze, które z kolei wywierały presję na Sowietów, by zwolniono 
więźnia, powiadomił nawet polskich polityków w Londynie, lecz działania te 
również nie odniosły skutku.
  Aż pewnego dnia przyprowadzono Rettingera przed pułkownika Iwana 
Iwanowicza i powiedziano mu otwarcie, że zostanie zwolniony pod warunkiem, 
że wyświadczy im "niewielką przysługę".
  - Jaką przysługę?
  - No, cóż, my nie wierzymy tym Polaczkom, więc chcemy, żebyście mieli ich 
na oku.
  - Donosiciel, co? Nie!
  Komisarz, spoglądając nienawistnie na Rettingera powiedział mu, że jest 
wolny i może iść do diabła. Następnego dnia Rettinger znajdował się w 
drodze do Buchary w poszukiwaniu Wojska Polskiego.
  
  
  Rozdział Xi
  
  
  Pod koniec lata 1942 roku, gdy Rettinger wraz z ostatnim kontyngentem 
polskich oddziałów przekraczał Morze Kaspijskie, Janek zmierzał w kierunku 
Iraku. Konwój dwudziestu wojskowych ciężarówek, w każdej po piętnastu 
żołnierzy ciągnął wzdłuż krętych, pokrytych kurzem dróg i przecinał kilka 
obszarów słonej pustyni. Minęli parę ubogich w roślinność oaz, zatrzymując 
się tylko dwukrotnie.
  Termometry angielskie wskazywały 130 stopni Fahrenheita w cieniu, co 
polskim żołnierzom, nawykłym do stopni Celsjusza, wydawało się z początku 
niezrozumiałe. Jednak, z termometrem czy bez, żar na zewnątrz mówił sam za 
siebie. Po obu stronach ciężarówek zawieszono płócienne worki napełnione 
wodą w nadziei, że wiatr, jakkolwiek bardzo suchy i gorący, jakimś sposobem 
schłodzi znajdującą się w nich wodę. Janka koszulę khaki pokrywała gruba 
warstwa soli, która przecinała mu skórę na plecach i ramionach. Na 
szczęście noce były chłodne i Janek, leżąc na ziemi, mógł się dobrze 
wyspać.
  Po powrocie z niefortunnej podróży do Związku Sowieckiego w poszukiwaniu 
najbliższych, dołączył do swego oddziału. Jego dezercję zręcznie zamaskował 
oficer dowodzący, który mu podziękował oficjalnym listem za "dobrze 
wykonaną misję", wychwalając jego "odwagę i zdecydowanie". W liście nie 
było ani słowa na temat poszukiwań zagubionej rodziny. Teraz, siedząc w 
ciężarówce, pocąc się i połykając kurz Janek powracał myślami do minionych, 
morderczych trzech miesięcy. Dobrze pamiętał tych kilka dni spędzonych o 
głodzie na statku, który przywiózł go na powrót do Iranu. Wspominał udrękę 
wyjazdu ze Związku Sowieckiego bez rodziny. Poczucie utraty najbliższych 
będzie mu towarzyszyło do końca jego dni.
  "Jak mam bez nich powrócić do Zamosza? Co powiem ojcu, jeśli go w ogóle 
jeszcze kiedyś zobaczę?"
  Janka przydzielono do oddziału specjalnego, składającego się głównie z 
młodych, fizycznie sprawnych mężczyzn, których, jak niosła wieść, szkolono 
do zadań szczególnych. Jakich, tego nikt tak naprawdę nie wiedział, może z 
wyjątkiem starszych oficerów. W czasie ostatnich trzech miesięcy oddział 
poddano wyczerpującemu treningowi musztry, marszów, pochodów, strzelania do 
celu i walk bagnetem, biegów, pobudek, a wszystko to w palących promieniach 
bliskowschodniego słońca.
  Z początkiem jesieni założono obóz na kamienistej pustyni dwadzieścia 
kilometrów od Mosulu, wielkiego ośrodka eksploatacji ropy naftowej. Oddział 
składał się z dwóch kompanii bojowych, z których każda liczyła po 120 
żołnierzy. Około 60 pozostałych miało sprawować funkcje administracyjne; 
razem ich liczba sięgała 300 ludzi.
  - Zostaniecie przeszkoleni do poruczeń specjalnych - powiadomił ich 
oficer w randze majora. - Nie jesteście piechotą, artylerią ani kawalerią! 
Jesteście specjalnym oddziałem komandosów, i to wszystko!
  Milczał przez moment, dając im chwilę na zgłębienie znaczenia słów, a 
następnie ciągnął:
  - Wyszkolą was, jak zabijać. Zabijać szybko, sprawnie i bez litości.
  Jego bladoniebieskie oczy prześlizgnęły się kolejno po ich twarzach. Były 
chłodne i nieugięte.
  - Oczywiście, każdego żołnierza uczy się zabijania, lecz ten oddział jest 
inny. Będziecie chwytać wroga w zasadzki i napadać go, kiedy najmniej się 
tego spodziewa. Będziecie zrzucani na spadochronach tuż przed wrogiem, 
pośród wroga i zaraz za jego plecami.
  Nie było pytań. Żołnierze nie odrywali wzroku od dowódcy i na ich 
twarzach nie drgnął żaden mięsień.
  - Na początek zajmiecie się niemieckimi spadochroniarzami, którzy 
przebrani za Arabów wysadzają w powietrze rurociągi i rafinerie nawet w tym 
momencie, kiedy do was mówię. To będzie dla was doskonały trening. 
Spadochroniarze niemieccy, których napotkacie, są doskonale wyszkoleni i 
bezlitośni. Wy musicie być twardsi od nich i bardziej bezwzględni.
  Jankowi wcale się to nie podobało. Wiedział oczywiście, że jako żołnierz 
będzie musiał zabijać, lecz wszystko to brzmiało tak, jakby oddział miał 
być bandą zabójców i morderców z zimną krwią. Bardzo mu to nie odpowiadało.
  Przez kilka pierwszych dni ich trening składał się wyłącznie z 
marszo-biegu, biegu z przeszkodami i pływania w zanieczyszczonych 
strumieniach. Aż pewnego gorącego, późnego popołudnia trzy wojskowe 
ciężarówki wyładowały na terenie obozu grupę ludzi wyglądających niezwykle. 
Niektórzy z nich, niscy, o żółtawej skórze i wystających kościach 
policzkowych byli Azjatami. "Gurkowie" - stwierdził ktoś, wskazując na 
żółtych. Mniej liczną grupę stanowili młodzi mężczyźni o jasnych włosach, 
wysocy i silnie zbudowani. Okazało się, że byli to Anglicy, nowi 
instruktorzy, którzy mieli nauczyć żołnierzy sztuki zabijania.
  Trening rozpoczął się nazajutrz. Janka zafascynowała siła i zwinność 
niewielkich Gurków. W zadziwienie wprawiał widok młodych, silnych Polaków 
wyrzucanych przez nich w górę i zwalających się ciężko na ziemię. W 
pozorowanej walce uczono ich, jak wydłubać przeciwnikowi oczy, zgnieść 
genitalia, wyrwać język. Powoli i poprzez ból Janek uczył się sztuki walki 
wręcz.
  Rozdział Xi (cd.)
  
  W następnej fazie treningu na upozorowanych przeciwnikach nauczono ich, 
skutecznego używania noża i maczety. Janek z przerażeniem obserwował, jak 
jeden z Gurków z nożem w zębach i maczetą w prawej ręce mógł, w razie 
konieczności, obezwładnić a nawet zabić trzech "przeciwników". Mimo 
odczuwanego lęku chłopak uczył się szybko. Bywało, że Gurkowie na znak 
uznania dla czynionych przez niego postępów klepali go po plecach lub 
ściskali mu rękę, chwaląc: "Dobrze! Dobrze!"
  Polscy i angielscy instruktorzy uczyli ich skakania ze spadochronem, 
strzelania z karabinu maszynowego i z pistoletu, czytania mapy, stosowania 
środków wybuchowych, języków arabskiego i niemieckiego. Jankowi podobał się 
arabski, jego gardłowy ton, i uczył się go w szybkim tempie.
  Po trzech miesiącach treningu wysłano ich na poszukiwanie niemieckich 
spadochroniarzy i szpiegów. Janek, mający na głowie arabski turban, 
zakrywający jego blond włosy, czuł się dziwnie i było mu niewygodnie. 
Wywiad przesłał ostrzeżenia, powiadamiające o wzmożonej aktywności 
niemieckich sabotażystów, którym udało się już wcześniej poważnie uszkodzić 
rurociągi z ropą oraz wysadzić rafinerię w rejonie Kirkuku i Mosulu.
  Sabotażyści, doskonale wytrenowani niemieccy spadochroniarze, byli 
wspomagani przez wrogo nastawionych do Anglii arabskich dysydentów i ich 
rządy oraz przez pozbawionych skrupułów najemników. Główny cel ataków 
niemieckich stanowiły irackie pola naftowe, ze względu na to, że były 
ważnymi źródłami dostaw ropy. Polskim oddziałom przypadła więc w udziale 
ochrona tych strategicznych obiektów.
  Grupę podczas pierwszej "ekspedycji" prowadził sierżant Majewski. Janek 
darzył go wielką sympatią. Pozostawał pod wrażeniem pełnego spokoju 
usposobienia i niesamowitej siły tego mężczyzny trzydziestoczteroletniego o 
stu siedemdziesięciu centymetrach wzrostu.
  Zastępował sierżanta niski, żylasty kapral o nazwisku Oprzedek, który, 
choć nigdy nie przyznałby się do tego otwarcie, był żołnierzem Francuskiej 
Legii Cudzoziemskiej. Plotka głosiła, że po zamordowaniu żony musiał 
uciekać z rodzinnego miasta i znalazł schronienie w Legii. Obecność tego 
cichego, o silnym wejrzeniu człowieka wzmacniała odwagę Janka. Ponadto jego 
znajomość pustyni była wręcz legendarna. Oprzedek mówił również płynnie po 
niemiecku i po francusku. Janka dołączono do grupy ze względu na znajomość 
arabskiego.
  Ku zdziwieniu wszystkich czwartym wybrańcem był niewielki, gruby Kozak, 
dwudziestoośmioletni, zupełnie łysy. Jego oczy jak żarówki w okrągłej 
twarzy ukazywały jednoczesny strach, kpinę i wręcz psie poniżenie. Zawsze 
pełen humoru, bezustanny gaduła rozwodzący się o swoich wspaniałych 
czynach, był lubiany, a zarazem nienawidzony. Kozak miał jeszcze jedną 
cechę. Potrafił naśladować wszystko, co się poruszało i wydawało 
jakikolwiek dźwięk: człowieka, ptaka i każde inne stworzenie.
  Nawet teraz, jadąc na ośle tuż za Jankiem, śpiewał monotonną arabską 
pieśń. Nie była to tak naprawdę pieśń, ponieważ Kozak nie znał arabskiego; 
melodia była jednakże autentyczna i wykonana pięknym, czystym tenorem. 
Doskonale zlewała się z pustynnym otoczeniem, pośród którego poruszali się 
i w pełni odzwierciedlała jego odludną monotonnię.
  Nagle pieśń przerwał naśladowany przez Kozaka ryk osła. Janek mógłby 
przysiąc, że to odgłos prawdziwego zwierzęcia; nawet osioł Janka na 
wezwanie odpowiedział.
  Noc była chłodna i jasna. Wsłuchując się w rytmiczne człapanie oślich 
kopyt i zawodzącą melodię Kozaka, Janek poczuł się cząstką niezmierzonych 
pustynnych przestrzeni. Mijali pasmo uroczyska, które wyrzeźbił wiatr 
nadając mu niezwykłe formy. Widać było łuki, załomy i długie korytarze. 
Gigantyczne głowy wpatrywały się w jeźdźców, jakby niezadowolone z ich 
nadejścia. Wiatry, próbując znaleźć wyjście, zawodziły przeraźliwie między 
prześwitami. "Jakie to wszystko inne od mokradeł, które pamiętam z 
dzieciństwa" - pomyślał Janek. A ludzie? Podczas kilkumiesięcznej wędrówki 
przez pustynię kilka razy zatrzymali go dosiadający koni Beduini. Kucając 
na piasku lub kamienistym kawałku pustyni chętnie dzielili się z nim 
jedzeniem: daktylami, suszoną baraniną i kozim mlekiem. Tak samo, 
wspominał, jak robili to białoruscy żniwiarze, częstujący go wodą, czarnym 
chlebem i mlekiem podczas jego wędrówek z siostrami po bagnach.
  Janek, zagubiony we wspomnieniach nie zauważył, kiedy ich niewielka 
karawana natknęła się na oazę. Woda gruntowa utrzymywała tu przy życiu 
zaledwie kilka palm i pięć czy sześć glinianych chat.
  Sierżant Majewski powiódł ludzi w stronę największej chaty, znajdującej 
się na skraju oazy. Następnie zatrzymał ich i dał znak, żeby wszyscy 
przysunęli się bliżej. Szeptem wydał kilka pośpiesznych rozkazów. Oddział 
rozpierzchł się natychmiast. Kozak podprowadził swego osła do palmy 
oddalonej o 30 metrów od chat i przywiązawszy go do pnia, przykucnął na 
ziemi. Prawie natychmiast rozpoczął pieśń, wychwalając Allacha i dziękując 
mu za udaną podróż. Pieśń nie posiadała znaczących zwrotów, lecz Kozak 
wtrącał tu i ówdzie słowo "Allach". Wtem Janek zorientował się, że Kozak 
przeplata słowa arabskie różnymi nieprzyzwoitymi powiedzeniami 
zaczerpniętymi z polskiego i rosyjskiego i musiał zrobić duży wysiłek, by 
nie wybuchnąć śmiechem.
  Majewski dał Jankowi rozkaz, by ten szedł za nim. Janek zauważył 
Oprzedka, jak oparty o ścianę chaty najspokojniej w świecie jadł daktyle. 
Majewski z Jankiem weszli do chaty, która służyła wędrownym pasterzom za 
gospodę, hotel i miejsce spotkań. Pasterze, wędrujący ze stadami owiec od 
obszaru jednego wyschniętego koryta rzeki do drugiego, zatrzymywali się w 
takich oazach, by uzupełnić zapasy, porozmawiać z innymi pasterzami, a 
czasami spędzić w nich noc.
  W chacie powitały ich głośne, gardłowe odgłosy arabskich śpiewów, 
dochodzące z ogromnego, stojącego w kącie starego radia. W pobliżu 
odbiornika siedziało sześciu mężczyzn w turbanach, którzy, trzymając małe 
filiżanki gorącej kawy, prowadzili ożywioną rozmowę.
  Po ich lewej stronie, na długiej ławce siedziało trzech innych, wysokich 
i muskularnych Arabów. Ci trzej, w odróżnieniu od pozostałych, zachowywali 
się cicho, a ich oczy badawczo penetrowały zadymione, tonące w półmroku 
wnętrze gospody. Za barem znajdował się niski, gruby, ubrany w fartuch 
Arab, który podawał podróżnym kawę, daktyle, granaty i suszoną baraninę. 
Janek zamówił dla każdego kawę, po czym zajęli miejsca w najciemniejszym 
kącie chaty.
  - Ci trzej tam - szepnął Majewski - to nasze ptaszki.
  Janek spojrzał w kierunku Arabów. Rzeczywiście, wyglądali odmiennie od 
pozostałych. Nawet w przyćmionym świetle wydawało się, że ich oczy są 
koloru niebieskiego.
  - Allach jest wielki - usłyszeli zawodzący głos Kozaka, górujący ponad 
hałasem w chacie.
  - Oby tylko ten łajdak nie zaczął używać polskiego - szepnął Majewski.
  - Powinniśmy pojmać tych trzech facetów pod ścianą - powiedział 
spokojnie. A potem dodał: - Im lepiej im się przyglądam, tym bardziej 
wydaje mi się, że są Niemcami.
  - Prawdopodobnie, ale... No, nie jesteśmy całkiem pewni, co? - popijali 
dalej kawę.
  - Janek, bierzmy się za nich.
  Lecz Janek nie uważał tego za dobry pomysł. "Co się stanie, jeśli ci 
pozostali są Niemcami, a ci trzej nie?" - pomyślał.
  - Sierżancie, bierzmy się za nich wszystkich - powiedział Janek 
podskakując do baru i skierowując muszkę swego karabinu w najgęstszy tłum 
Arabów.
  - Ręce do góry - wykrzyknął.
  Janek usłyszał gwizd Majewskiego i kątem oka spostrzegł jak Oprzedek 
wpada do środka z karabinem w dłoni. Arabowie, zbyt przerażeni, by wdawać 
się w dyskusję, jeden po drugim podnieśli ręce. Zaskoczeni, nie stawiali 
oporu. Był jednak w pomieszczeniu jeden człowiek, którego nie docenili. 
Podczas, gdy trzy polskie lekkie karabiny maszynowe trzymały na muszce 
wszystkich Arabów, barman wyciągnął pistolet. Janka uratował Oprzedek, 
który, zajmując pozycję przy drzwiach, dostrzegł pistolet barmana 
wymierzony w jego plecy. Długa, ogłuszająca seria kul roztrzaskała głowę 
barmana. Padł jak długi do tyłu, tłukąc ciężarem ciała butelki i szklanki.
  W powstałym zamieszaniu dwóch Arabów spróbowało przedostać się do okna, 
ale zostali odcięci przez Majewskiego, zanim zdołali postąpić trzy kroki. 
Janek rozkazał pozostałym Arabom, aby położyli się na glinianej podłodze 
twarzą w dół. Prawie natychmiast zaczęli zawodzić, wzywając Allacha na 
świadka.
  "Doskonały arabski, zważywszy, że są to przecież ci cholerni Niemcy" - 
pomyślał Janek.
  Do ich uszu dotarło zawodzenie Kozaka, dochodzące z zewnątrz i tym razem 
były to same nieprzyzwoitości wyśpiewywane w całości po polsku.
  Świtało, gdy oddziałowi udało się przyprowadzić pod eskortą więźniów do 
bazy. Wyczerpani nocną wyprawą, natychmiast zapadli w sen. Jednak nie na 
długo, ponieważ wkrótce wartownik obudził ich brutalnie i nakazał zgłosić 
się do majora. Coś było poważnie nie tak.
  - Tak to więc, wy skurwysyny, wykonujecie misję, co? To tak? A potem 
idziecie szczęśliwie spać, co?
  - Ale, panie... - wybąkał Majewski.
  - Zamknąć się - wrzasnął major, ciskając wzrokiem gromy. - 
Przyprowadzacie pięciu Niemców zamiast ośmiu...
  - Tak...
  - Tak, pięciu Niemców i zabijacie niemieckiego oficera.
  - Oficera?
  - Tak, sierżancie, ten pieprzony barman był niemieckim oficerem.
  "No, i co z tego?" - pomyślał Janek.
  Major, jakby słysząc myśli Janka, rozdarł się:
  - Nigdy nie zabijać oficera, słyszycie mnie? Nigdy! Mogliśmy uzyskać od 
niego tyle informacji!
  - Ale, panie majorze... ten barman... przepraszam, niemiecki oficer, 
zastrzeliłby...
  - Żadnych "ale", sierżancie. Następnym razem pamiętajcie.
  A potem dodał: - Każdy głupi potrafi strzelać, tylko niewielu potrafi 
myśleć.
  - Janek, chyba musimy przyzwyczaić się do tego zasranego sposobu - rzucił 
uwagę Majewski po opuszczeniu kwatery majora.
  Jankowi udało się przywyknąć. Brał udział w innych wyprawach, bardziej 
lub mniej udanych. W jednej z potyczek zabił pierwszego człowieka, otrzymał 
też ciosy nożem w lewe ramię i w twarz. Wspomnienie ostatnich chwil 
człowieka, którego pozbawił życia, nie dawało mu spać przez tydzień. 
Potrafił zabić z łatwością, szybko i bezlitośnie, lecz... ciągle odczuwał w 
sercu smutek i poczucie winy.
  Podczas gorących wieczorów spędzanych w Iraku Janek wychodził z obozu, 
często po kilka kilometrów w głąb pustyni. Te samotne wycieczki koiły jego 
ducha, odrywając go na czas jakiś od życia w obozie wojskowym i uwalniając 
od własnego sumienia.
  Pewnej nocy wędrował tak poprzez piaskowe wydmy, wśród głazów i ostrych 
kamieni. Było już późno, daleko po jedenastej, lecz nie zatrzymywał się, aż 
stracił z oczu wojskowy obóz. Chłodne powiewy sprawiały ulgę po 
wcześniejszym, dokuczliwym upale. Księżyc w pełni rzucał wystarczająco dużo 
światła, by mógł dostrzec wzniesienie, do którego się zbliżał. Najwygodniej 
jak mógł, usadowił się na rozległym głazie. Ciągle jeszcze emanowało z 
niego ciepło zgromadzone w ciągu dnia.
  "O, Boże - lamentował - jaka jest wola Twoja? Dlaczego musiałem zabić 
tego młodego Niemca? On był w moim wieku... Jego matka jest pewnie... 
Dlaczego jestem tutaj zamiast w Zamoszu? I ten zabity przeze mnie chłopak 
też pewnie chciał być w Bawarii, w Rhineland czy gdzieś indziej!"
  "Gdybyś ty go nie zabił, on na pewno zabiłby ciebie" - przypomniały mu 
się ostre słowa napomnienia wypowiedziane przez sierżanta Majewskiego.
  "Zabijaj albo daj się zabić, co?" Janek jakoś nie mógł zaakceptować tej 
zasady. Dokładnie nawet nie wiedział dlaczego, ale nie mógł.
  Zaledwie dwa tygodnie później dostali wiadomość, że niemieccy 
spadochroniarze przygotowują się do wysadzenia w powietrze rafinerii 
naftowej w pobliżu miasta Kanakin. Ponieważ dziewięcioosobowy patrol Janka 
wyposażony w dżipy znajdował się zaledwie trzy kilometry od rafinerii, 
rozkazano im przechwycić i unieszkodliwić niemieckich komandosów. Liczba 
Niemców nie była dokładnie znana, lecz zostali ostrzeżeni, iż może ich być 
nawet piętnastu, wszyscy dobrze uzbrojeni i doskonale wyćwiczeni.
  Polacy, pod dowództwem sierżanta Majewskiego, pospieszyli w kierunku 
rafinerii z całą prędkością, jaką mogły wyciągnąć dżipy. Zdążyli dokładnie 
na czas, gdyż Niemcy, wysadziwszy żelazne wrota, byli gotowi do ataku na 
samą rafinerię.
  Niemcy przyjęli ich salwą wystrzałów. Dwóch Polaków znajdujących się w 
pierwszym dżipie zginęło na miejscu; inny dżip stanął w ogniu. Pięciu 
pozostałych, osłanianych ogniem z karabinów maszynowych, z lekką bronią 
maszynową przedostawało się w kierunku Niemców. Komandosi niemieccy w ciągu 
zaledwie minuty czy dwóch zorientowali się, że ich bezpieczeństwo zależy od 
taktyki przedarcia się do przodu i ruszyli w stronę ludzi Majewskiego. Na 
podstawie natężenia ognia sierżant ocenił, że w ich kierunku zmierza 
przynajmniej dwunastu ludzi. Ogień z polskich dżipów początkowo trzymał ich 
napór w ryzach, po czym ci, którzy zostali przy życiu, rzucili się do 
przodu.
  Nagle w świetle pełni księżyca Janek spostrzegł ogromnego człowieka z 
głową zawiniętą w turban, ziejącego z karabinu maszynowego i posuwającego 
się w jego kierunku. Janek nacisnął spust i zgodnie z wszelką logiką, jego 
kule powinny trafić w cel. Jednakże prący do przodu Niemiec wykonał 
niesamowity przewrót i potoczył się po stoku wzgórza jak piłka. Janek 
posłał kolejną serię, lecz Niemcowi, jak jakiemuś gimnastykowi udało się 
uniknąć kuli. Teraz Janek usłyszał znajomy, dochodzący od strony wroga, 
głuchy odgłos spadającego na ziemię przedmiotu. "Granat!" - pomyślał, 
zrywając się na równe nogi i uskakując w bok, jednak niewystarczająco 
szybko, gdyż nagle poczuł ból w lewym ramieniu. Skierował broń w stronę 
przeciwnika, lecz karabin nie zadziałał. Po oddaniu kilku dodatkowych 
strzałów niemiecki spadochroniarz także zamilkł. Z odgłosów wydawanych 
przez kule Janek domyślał się, że zaległ ledwie kilka metrów od niego, lecz 
ponieważ nie znał jego zamiarów, też leżał cicho. Słyszał strzelaninę i 
sądził, że walka toczyła się gdzieś daleko od niego. "Tak więc - pomyślał 
Janek - jesteśmy ty i ja". Zastanawiał się, jak przechytrzyć wroga, gdy 
naraz spostrzegł go, podnoszącego się na równe nogi.
  Zerwał się i natychmiast skoczył na Niemca. Ten podniósł karabin z 
oczywistym zamiarem roztrzaskania chłopakowi głowy, lecz stracił równowagę 
i zwalił się na ziemię. W tym momencie Janek znajdował się już na nim. 
Pośród postękiwań i przekleństw walczyli zażarcie, tarzając się w pustynnym 
kurzu i ocierając o skały. Niemiec, wyzwalając się z uścisku Janka, chwycił 
go za gardło. Janek wyciągnął nóż sprężynowy i wepchnął go z całej siły w 
brzuch przeciwnika. Ten krzyknął, drgnął kilka razy i zastygł w bezruchu.
  Chłopak podniósł się i spojrzał na martwego żołnierza. Turban zsunął mu 
się z czoła, ukazując krótkie, jasne włosy. Jego oczy, jakby pełne wyrzutu 
i smutku, wpatrzone były w Janka. Wspomnienie tych oczu prześladowało go 
przez długie, długie lata.
  Jankiem wstrząsnął dreszcz jak zawsze, gdy wracał pamięcią do tej nocy. 
Wokoło pustynne stworzenia szukały schronienia, gnieżdżąc się pod głazami, 
w kępach roślin i w szczelinach ziemi. Udało im się przetrwać jeszcze jeden 
dzień. Nad pustynią zalegała cisza, głęboka i przejmująca. Janek podniósł 
się, głęboko zaczerpnął świeżego powietrza i począł iść z powrotem do 
obozu. "Ja także przeżyłem kolejny dzień" - wyszeptał, wznosząc głowę ku 
gwiazdom. "Dziękuję wam za to, że jestem wolny. Tak wolny jak ta pustynia". 
To myśląc powiódł oczyma nad ciemną, na pozór pozbawioną życia powierzchnią 
ziemi.
  Od tego czasu na życie Janka składało się ściganie niemieckich 
spadochroniarzy, treningi i oczekiwanie. Czekał na wiadomość od rodziny, 
myśląc, że może do niego dotrze. Niektórzy żołnierze dostawali listy: od 
rodziców, żon, sióstr, braci i przyjaciół. Janek nie otrzymywał nic.
  
  
  Rozdział Xii
  
  
  Podczas gdy Janek ścigał niemieckich spadochroniarzy na pustyni w Iraku, 
Rettinger, spędziwszy dwa tygodnie w Habanja, irackiej bazie Brytyjskich 
Sił Powietrznych, znajdował się w drodze do Palestyny. Żołnierze z jego 
oddziału, stanowiącego część Piątej Dywizji Piechoty, byli bardzo 
zadowoleni z faktu, że opuszczają Irak. Lato 1943 roku należało do 
szczególnie uciążliwych. Nad jeziorem Habanja temperatura w cieniu sięgała 
130 stopni Fahrenheita i zbyt ciepła woda nie zachęcała do kąpieli.
  Rettinger nie mógł się doczekać chwili, kiedy ujrzy ziemię przodków, swą 
duchową ojczyznę. Siedząc w dużej, wojskowej ciężarówce, oparty o kolbę 
karabinu pozwolił swobodnie błądzić myślom.
  "Palestyna!" Sama nazwa wywoływała w jego sercu niezwykłe uczucia. 
"Palestyna!" Ileż razy słyszał to słowo, wymawiane ciepło, z czcią i 
szacunkiem. Już od czasu, gdy był dzieckiem, jego dziadkowie, przyjaciele, 
nauczyciele i rabini mówili mu o znaczeniu i chwale Palestyny.
  Po trzech dniach podróży dotarli do pierwszego kibucu. Było wczesne 
popołudnie. Ich ciężarówki, działa, transportery pancerne, i czołgi 
wjechały na szeroką drogę żydowskiej osady rolniczej. Natychmiast otoczyła 
ich grupa ludzi w różnym wieku. Rolnicy rzucili narzędzia pracy i podbiegli 
do nadciągającej kolumny polskich żołnierzy. Rettingera zdziwiło, że niemal 
wszyscy mówili do nich po polsku. 
  - Warszawa! Kto jest z Warszawy?
  - Brześć Litewski! Kto jest z Brześcia Litewskiego?
  - Pińsk?
  - Kobryń?
  - Kraków? - krzyczeli.
  Rettinger zeskoczył z ciężarówki. Natychmiast znalazł się w objęciach 
brodatego staruszka, który ściskał go mocno, a łzy toczyły mu się po 
policzkach. Mówił coś do Rettingera na wpół po polsku, na wpół w jidisz i 
Rettinger mógł zaledwie zrozumieć niektóre słowa:
  - Moje malutkie wnuki, moje biedne wnuki. One są wszystkie w Warszawie, 
mój dobry Panie, wszystkie w Warszawie.
  Rettinger rozumiał, co staruszek usiłował mu powiedzieć. Słyszał już 
wcześniej, jakie straszne rzeczy działy się w okupowanej przez Niemców 
Polsce. Wyzwolił się z jego objęć i poszedł prosto przed siebie główną 
drogą kibucu. Po obu stronach drogi rosły gaje drzew pomarańczowych.
  - Czy zna Pan Srula z Krosna?
  - Spotkał ktoś Selika z Łodzi? Selik, ten fryzjer. Wszyscy znali Selika.
  - Czy nie widział Pan gdzieś Jankiela? Tak, tak, krawca Jankiela. Och, to 
Pan go zna? Słuchajcie! Słuchajcie, on zna Jankiela!
  Do Rettingera docierały okrzyki, lecz oczy jego błądziły po zielonych 
wzgórzach, kolorowych domach kibucu i nie kończących się gajach owoców 
cytrusowych. I wtedy także spostrzegł bóżnicę. Nie była ona niczym 
szczególnym, z pewnością niczym tak wspaniałym jak bóżnica w Krakowie, lecz 
sprawiała dobre wrażenie i jakby zapraszała do wnętrza. Rettinger wszedł do 
środka. Gdy w końcu opuścił świątynię, musiał puścić się biegiem, by 
dogonić ciężarówkę, która stopniowo zwiększając prędkość dołączała do 
konwoju.
  Żołnierze dzielili się wrażeniami na temat miłego przywitania i 
gościnności w żydowskim kibucu. Każdy z nich miał torby pełne pomarańczy i 
grejpfrutów. Rettinger nie brał udziału w rozmowie, ponieważ myślami 
znajdował się ciągle jeszcze w bóżnicy, gdzie dziękował Bogu za 
pozostawienie go przy życiu i wyrwanie ze Związku Sowieckiego oraz błagał 
Go o łaskę i zmiłowanie nad żoną i dzieckiem.
  Mijali doliny pokryte bujnymi sadami i warzywnymi ogrodami 
poprzedzielanymi niewielkimi poletkami owsa. Gdziekolwiek zwrócił wzrok, 
widział spryskiwacze rozpylające wysoko w powietrze powolnymi łukami 
życiodajną wodę. Czasami zdarzało się, że konwój spowolniła ciągniona przez 
konia przyczepa lub inny rolniczy pojazd. W odczuciu Rettingera najbardziej 
rzucającą się w oczy cechą tych ludzi była łagodność i pogoda ducha. 
Wykonywali swoją dzienną porcję prac polowych, jakby w Europie nie istniały 
obozy koncentracyjne ani łagry w Związku Sowieckim - jakby na świecie byli 
tylko oni i ich ziemia. Rettinger czuł z tego powodu zarówno zdziwienie, 
jak i zadowolenie. Na drodze kibucu dzieci chodziły w lekkich ubrankach. 
Bawiły się wesoło, przekrzykując nawzajem. Uśmiechnięte matki spacerowały z 
niemowlętami w wózkach, sklepikarze stali za ladami sklepów, fryzjerzy 
dzierżyli w dłoniach brzytwy; wszyscy zaś spoglądali ciekawie w kierunku 
ciągnącej wolno kolumny. Wszystko to wydawało się Rettingerowi zadziwiające 
i jakże przyjemne. "Do licha! Oto powrót do normalnego życia" - rozmyślał. 
Nie był odosobniony w odczuciach. Jego towarzysze, którzy nie uśmiechali 
się od miesięcy, szczerzyli teraz zęby, machali rękami i przesyłali na 
odległość całusy grupkom chichoczących dziewcząt.
  - To tak jakbyśmy powrócili do domu - Rettinger posłyszał głos rosłego 
kaprala, zwierzającego się najbliższym kompanom. "Sześćset lat wspólnego 
życia Polaków z Żydami to jednak coś" - pomyślał Rettinger.
  Rozłożyli obóz niedaleko Rechowot, dokładnie w samym sercu pasa sadów 
owocowych, rozciągniętych wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego jak 
powiewająca wstęga i rodzących najlepsze w całym regione owoce cytrusowe. 
Rettinger spędzał każdą wolną chwilę spacerując wśród tych sadów, pól 
warzywnych i plaż. Nigdy go to nie zmęczyło ani nie znudziło. Napawał go 
radością każdy podniesiony z plaży kamyk i każdy muśnięty ręką liść. Czuł 
się integralną częścią ziemi, ziemi, której dotychczas nawet nie oglądał. 
Była to ojczyzna wielkiej historii i cierpienia, ziemia jego przodków - i 
ziemia nadziei.
  Nadchodziła zima 1943 roku, lecz okolica Rechowot cieszyła się ciepłem i 
słoneczną pogodą. Rettinger nie tylko nie napotkał żadnych przeszkód w 
uzyskaniu zgody na dwutygodniową przepustkę w celu zwiedzenia Tel Awiwu i 
Jerozolimy, lecz został wręcz do tego zachęcony. Dwa miesiące wcześniej 
awansował na stanowisko korespondenta wojennego w randze kapitana. Nowa 
funkcja zwiększała swobodę jego poruszania się w terenie.
  Było wczesne grudniowe popołudnie w Jerozolimie, gdy Rettinger zaparkował 
dżipa i zbliżył się do Ściany Płaczu. Zanim znalazł się w Palestynie, nie 
zastanawiał się wiele nad jej istnieniem i tradycją. Jednakże teraz nabrała 
dla niego znaczenia. Przy samej Ścianie zgromadziła sie grupa starszych 
mężczyzn i kobiet, którzy kołysząc się, odmawiali modlitwy po hebrajsku, w 
języku, którego Rettinger nie znał.
  Poza Jerozolimą Rettinger zwiedził Tel Awiw, Jaffę, Haifę i w każdym z 
tych miejsc odnajdywał kawałek siebie samego. Ku zdziwieniu przechodniów 
obmacywał kamienie starych świątyń i budynków ruchami niemal 
pieszczotliwymi. Odwiedzał każdą większą bibliotekę i placówkę naukową, 
ślęcząc godzinami nad starymi książkami i dokumentami. Rozmawiał z wieloma 
żydowskimi osadnikami, którzy powoli acz wyraźnie przekształcali wczorajszą 
pustynię w kwitnące sady i nie kończące się zielone ogrody warzywne, dzięki 
czemu nabrał do nich wiele szacunku.
  Wracając z wycieczek do wojskowej kwatery myślał, jak wielkie znaczenie 
ma dla niego ta ziemia i jej lud. "Może gdy skończy się wojna, osiądę tutaj 
na dobre" - wzdychał.
  
  
  Rozdział Xiii
  
  
  "Kochany bracie" - po raz kolejny Helenka pisała te same dwa słowa. 
Zniecierpliwiona wstała od swego niewielkiego biurka i podeszła do okna. W 
Santa Rosa ten kwietniowy dzień 1943 roku był bardzo ciepły i słoneczny. 
Tak naprawdę to było ciepło i słonecznie od chwili jej przyjazdu do Meksyku 
dwa miesiące temu i róże rosnące pod jej oknem kwitły przez cały ten czas.
  "Kochany bracie" - powróciwszy do biurka spróbowała jeszcze raz. Tym 
razem postanowiła, że musi już napisać cały list.
  
  "Nie wiem, jak zacząć ten list. Naprawdę nie wiem. Widzisz, ja nie wiem, 
czy Ty żyjesz. Moja nauczycielka, Pani Rosińska, poradziła mi, bym napisała 
list na wszelki wypadek. Ona myśli, że może jesteś w Wojsku Polskim. 
Wszyscy, którzy są tutaj ze mną, piszą listy do ojca, brata lub do kogoś 
innego. Chodzę do szkoły. Posłali mnie do szóstej klasy, ale wszystko jest 
dla mnie za łatwe. Może przeniosą mnie niedługo do klasy siódmej, ale nie 
wiem. Podoba mi się tutaj, w Santa Rosa. Meksykanie to mili ludzie i dobrze 
się nami opiekują. Jest nas dużo - sześćset, a może więcej. Wszyscy 
jesteśmy polskimi sierotami oprócz paru nauczycieli, którzy uczą nas tych 
samych przedmiotów co w Polsce przed wojną, tyle tylko, że tutaj uczymy się 
też angielskiego. Przyjechaliśmy tu z Indii dwa miesiące temu. W Indii 
spędziliśmy cztery miesiące. Marysia jest w Afryce. Mieszka w miejscu, 
które nazywa się Nairobi. Napisała mi w jednym liście, że Nairobi znajduje 
się niedaleko wielkiego jeziora. Marysi się tam podoba. Ona jest w 
brytyjskim obozie, ale powiedziała mi, że polubiła też Afrykańczyków. To są 
mili ludzie i oni są czarni.
  Szkoda, że nie ma Ciebie w Santa Rosa; tu jest tak ładnie. Jest mi 
smutno, bo jestem sama. Często płaczę, kiedy przypominam sobie dziadków 
umierających w Nuchto.
  Może dobry Bóg pomoże nam i niedługo Marysia i Ty przyjedziecie do mnie i 
zostaniecie tutaj ze mną.
  Drogi braciszku, bardzo Cię kocham.
  Twoja siostra, Helenka."
  
  Potem przez dłuższy czas Helenka siedziała w milczeniu bez ruchu. Nie 
spieszyło jej się dzisiaj. Była sobota, więc mogła robić ze swoim czasem, 
co się jej podobało. Zaczęła czytać książkę Podróże Guliwera, przeczytaną 
już dwa razy. Jednakże w tej chwili książka nie wzbudzała w niej 
zainteresowania. Czuła się bardzo niespokojna. Myślała o 1942 roku, kiedy 
ona i inne polskie sieroty z sierocińca w Konsulacie Polskim w Bucharze 
zostały zaokrętowane na duży statek, a następnie przewiezione przez Morze 
Kaspijskie, byle dalej od Związku Sowieckiego. Należały do nielicznych 
szczęśliwców, którym udało się wyjechać. Słyszały od nauczycieli, że wielu 
dzieciom nie pozwolono opuścić tego straszliwego kraju.
  Helenka nigdy nie zapomni chwili, gdy powiedziano im, że wyjeżdżają. 
Czuła się taka samotna i opuszczona. Zapadła na chorobę morską i martwiła 
się o Janka i Marysię. Wiele innych dzieci także chorowało. Helenka 
pamiętała, że wszyscy płakali i była przekonana, że ten ich płacz słychać 
było z dużej odległości. Nie wiedziała, jak długo zajęło im przepłynięcie 
przez morze, bo była zbyt słaba, by o tym myśleć. Nie pamiętała, kiedy 
przybyli do Iranu. Chociaż, to nie było całkowicie tak. Pamiętała, że ktoś 
niósł ją na rękach, był to chyba jakiś duży mężczyzna ubrany w zielony 
mundur. Pamiętała także, że czuła się bardzo bezpiecznie w jego silnych 
ramionach. Przez moment wydawało jej się nawet, że rozpoznała w nim ojca.
  "Cicho, dziecko, cicho... nie płacz. No, nie płacz". Głos mężczyzny 
drżał. Przyniesiono ją do szpitala. Pamięta to dokładnie. Było tam tak 
biało. Mężczyźni i kobiety, którzy się nią zajmowali, byli wszyscy ubrani 
na biało. Byli dla niej bardzo dobrzy. Wycierali jej oczy, gdy płakała, a 
płakała często, prawie zawsze, kiedy się obudziła. Potem, któregoś dnia, 
gdy już czuła się dobrze, pewien pan zabrał ją po raz drugi na wielki 
statek i znów płynęła zapatrzona w nie kończący się bezmiar wód. Na tym 
statku znajdowali się przez ponad dwa miesiące. Statek często zatrzymywał 
się w portach. Tym razem dzieci płakały nieco mniej, choć niektóre z nich 
ciągle jeszcze chorowały. W końcu przybyli do portu przeznaczenia, do 
Kalkuty w Indii. Ciężarówki wiozące dzieci straciły bardzo dużo czasu, 
zanim udało im się przedrzeć przez miasto. Jechali prawie przez cały dzień 
aż dotarli do obozu, gdzie znajdowały się setki czekających na nich 
namiotów. Byłoby tam bardzo przyjemnie, gdyby nie ogromny upał. Wiele 
dzieci rozchorowało się na nowo, prawdopodobnie z powodu straszliwego 
gorąca. Te, które nie chorowały, uczęszczały do polskiej szkoły 
zorganizowanej dla nich w obozie. Helenka zwróciła uwagę, że wszyscy 
nauczyciele byli bardzo starzy. Zapytała koleżankę Różę, dlaczego nie ma 
żadnych młodych nauczycieli, a ta odpowiedziała, że wszyscy młodsi są w 
Wojsku Polskim.
  Po czterech miesiącach spędzonych w Indii znów załadowano ich na statek. 
Tym razem podróż trwała tak długo, że gdy nadszedł czas zejścia na ląd, 
niektóre z dzieci nie chciały opuścić statku, bowiem stał się on ich domem. 
Helenka też nie chciała wysiąść. Ale teraz wszyscy znajdowali się w Santa 
Rosa i było im nareszcie dobrze. Dostawali całkiem dobre jedzenie. Helenka 
zauważyła, że prawie każda puszka z mięsem, herbatnikami i czekoladą miała 
napis: "Made in USA". Wszystkie zaś owoce i jarzyny były meksykańskie, 
świeże, smaczne i było ich pod dostatkiem.
  "Dobry Jezusie Chrystusie i Święta Matko - modliła się każdego wieczora - 
dzięki Ci za uratowanie mnie i Marysi. Błagam Cię, ocal też mojego tatę i 
Janka".
  Po tych modlitwach Helenka zawsze czuła się pokrzepiona i spała spokojnie 
w czystym łóżku. Pod koniec kwietnia zawołano ją do biura obozu i wręczono 
list. Drżącymi ze wzruszenia rękami otworzyła kopertę i stwierdziła, że był 
to list od Marysi.
  List był bardzo krótki. Zaczynał się od słów:
  
  "Kochana Helenko,
  W czasie, gdy będziesz czytała ten list, prawdopodobnie nie będzie mnie 
już w Afryce. W dzień moich 21 urodzin wstąpiłam do RAF-u i będę 
przygotowywała się do walki z Niemcami. Później napiszę ci więcej. Czy masz 
jakieś wiadomości od Janka lub Taty?
  List był podpisany:
  Twoja kochająca Cię siostra Marysia".
  
  - Co to jest RAF? - Helenka zapytała później nauczycielkę.
  - Królewskie Siły Powietrzne - odpowiedziała pani Rosińska.
  Helenka tak naprawdę nie rozumiała, lecz brzmiało to zachęcająco, więc 
zapytała nauczycielkę:
  - Czy przyjmują tam piętnastoletnie dziewczyny?
  - Na całe szczęście nie - odpowiedziała nauczycielka, uśmiechając się. - 
Piętnastolatkom każą chodzić do szkoły i nadrabiać stracone trzy lata 
nauki.
  
  
  * * *
  
  
  Latem 1943 roku kontyngent prawie 700 polskich kobiet-ochotniczek opuścił 
Nairobi w nieznanym kierunku. Marysia cieszyła się, że wyjeżdża, choć 
wiedziała, że będzie jej brakowało spokojnego życia, którego zaznała w 
ciągu ostatnich trzech miesięcy.
  Przechylając się przez poręcz wielkiego polskiego frachtowca Batory 
patrzyła ze smutkiem na znikające wybrzeże Wschodniej Afryki. Będzie jej 
brakowało owalnej w kształcie afrykańskiej chaty, którą dzieliła z trzema 
innymi polskimi dziewczynami. Chata, ulepiona z gliny, miała kryty słomą 
dach i otaczał ją niewielki ogródek. Na przekór wysokiej temperaturze, 
okazała się w przyjemny sposób przewiewna i chłodna. Była też wystarczająco 
przestronna, by wygodnie pomieścić wszystkie lokatorki.
  Dziewczyny udekorowały ściany chaty kwiatami, zdjęciami wyciętymi z 
brytyjskich i polskich pism, a na stole położyły różnorodne afrykańskie 
rękodzieła i ozdoby. W ciągu dnia chodziły do szkoły prowadzonej przez 
polskich i angielskich nauczycieli. Wieczorami obóz rozbrzmiewał 
intensywnym życiem.
  W kinie pokazywano filmy brytyjskie i amerykańskie. Dla tych, które 
wolały potańczyć, kilka razy w tygodniu organizowano zabawy. Jednak bardzo 
często dziewczyny wolały przebywać w chatach i spędzać czas na wspólnym 
śpiewaniu piosenek. W obozie, skądinąd niemal doskonałym, istniał bowiem 
pewien problem - ogromnie brakowało mężczyzn. Ci zaś, którzy tam 
przebywali, byli albo bardzo starzy, albo bardzo chorzy.
  Marysia oderwała oczy od niezmierzonych przestrzeni zielonkawej wody i 
zwróciła je w kierunku karabinów maszynowych skierowanych lufami do góry. 
Żołnierze obsługujący działa bezustannie spoglądali w niebo, jakby się 
czegoś stamtąd spodziewając.
  Tego wieczora Marysię przeraził ryk syren okrętowych i gorączkowy, suchy 
trzask serii wystrzałów karabinów maszynowych. W kierunku statku leciało 
kilka samolotów z czarnymi krzyżami na skrzydłach. Zaraz po tym posłyszała 
przytłumiony wybuch, jakby na pokład upuszczono coś bardzo ciężkiego. 
Statek trafiła bomba, lecz na szczęście straty były minimalne. Od tego 
czasu Marysią zawładnął taki strach, że aż do chwili przybycia do celu 
podróży odmawiała wychodzenia z kabiny. 
  Wysiadły na ląd w Plymouth, w Anglii. Prawie natychmiast załadowano je w 
duże, wojskowe ciężarówki i powieziono dalej. Mimo że lato miało się ku 
końcowi, Marysia nie mogła się nadziwić, jak zielony był angielski 
krajobraz. Pośród niewielkich zagajników widziała małe, czyste domy 
ogrodzone starannie przystrzyżonymi żywopłotami. Wszędzie panował taki 
spokój, iż trudno jej było uwierzyć, że gdzieś na świecie toczy się wojna i 
giną ludzie. Mijali niewielkie, solidnie ogrodzone łąki z pasącymi się na 
nich licznymi krowami i końmi. Ludzie, których napotykali, byli bardzo 
przyjaźni, częstowali ich ciastkami, jabłkami i herbatą. Marysia angielski 
znała bardzo słabo; zaledwie kilkadziesiąt słów, których nauczyła się w 
szkole w Nairobi. Mimo to ludzie wykazywali wiele cierpliwości, uśmiechali 
się do niej i usiłowali zgadnąć, co też chciała powiedzieć. Największe 
wrażenie na Marysi zrobiło jednak to, że życie wokół wyglądało tak 
normalnie. Obserwowała sprzedawców gazet, listonoszy, sklepikarzy, 
doglądających swojej codziennej pracy, jakby nie było żadnej wojny.
  Przywieziono je do Bazy Lotniczej w Nottingham, gdzie zostały rozlokowane 
w barakach. Następnego dnia rozdano im ciemnoniebieskie mundury. Marysia 
nie mogła się doczekać możliwości spojrzenia w wysokie lustro wiszące na 
ścianie świetlicy. Po założeniu munduru i ułożeniu włosów skontrolowała się 
w nim uważnie. Mundur dobrze leżał na jej wysokiej, szczupłej figurze i 
było jej do twarzy z krótkimi, ciemnymi włosami przykrytymi kapeluszem. 
Uśmiechnęła się i puściła sama do siebie perskie oko, po czym pomaszerowała 
do kwatery.
  W tydzień później pisała do Janka:
  
  "Kochany bracie,
  Nie wiem, co się z Tobą dzieje. Wiem natomiast jedno: jeżeli żyjesz, 
jesteś na pewno żołnierzem. Ja też jestem żołnierzem, ale to wszystko, co 
wolno mi powiedzieć. Helenka jest w Meksyku. Chodzi tam do szkoły i jest 
zdrowa. Naszych ukochanych dziadków już nie ma pośród nas. Zmarli na 
straszliwej Syberii. Czy wiesz coś o Ojcu? Proszę, odpowiedz na mój list. 
Często płaczę, myśląc o naszym Ojcu, Tobie i Helence. Modlę się za Ciebie. 
  Twoja siostra, Marysia."
  
  Marysia przesłała list pocztą wojskową, żywiąc głęboką nadzieję, że 
dotrze on do brata. Często jednak słyszała od znajomych o zaginionych 
listach i przesyłkach.
  
  
  Rozdział Xiv
  
  
  Tymczasem oddział Janka w Iraku dostał rozkaz natychmiastowego 
przygotowania się do wymarszu. Wcześniej wydawano wiele podobnych, lecz 
mimo to oddział nie ruszał się z miejsca przez ponad rok. Ataki niemieckich 
spadochroniarzy prawie ustały, głównie ze względu na trudności, jakie na 
wszystkich frontach napotykała armia niemiecka.
  Jednakże tym razem dano im zaledwie dwie godziny na przygotowanie się do 
wymarszu, albo - jak im zapowiedział sierżant Żebrowski - "zostaniecie 
tutaj porzuceni na pastwę szakali".
  W czasie tej gorącej, pełnej kurzu drogi rozeszła się wieść, że zmierzają 
do Palestyny. Poruszali się wyłącznie nocą. Za dnia koczowali w którymś z 
wielu koryt okresowych rzek. Do celu przybyli w nocy, dlatego Janek nie 
miał pojęcia, jak wygląda ich miejsce przeznaczenia.
  Zakwaterowano ich w pobliżu wioski o nazwie Barbara, w barakach 
wyposażonych w prawdziwe łóżka i prysznice. Janek rozkoszował się 
spadającym nań strumieniem chłodnej wody i pewnie spędziłby tak resztę 
nocy, gdyby nie sierżant Majewski, który dosłownie wykopał go stamtąd 
wrzeszcząc, że zużył już tyle wody, że wystarczyłoby jej dla pięciu 
mężczyzn i że woda w Palestynie jest drogocenna.
  Po tygodniu odpoczynku kompanie wznowiły ćwiczenia i treningi. Janek 
uczył się szybko. Skoki ze spadochronem, sposób użycia dynamitu, walka 
wręcz - dzień po dniu, a często w nocy. Stawało się coraz bardziej 
oczywiste, że są przygotowywani do wykonania zadania specjalnego.
  Przepustek udzielano sporadycznie. Janek zwracał się o pozwolenie wyjścia 
trzykrotnie i za każdym razem mu odmówiono. Jednakże po dwóch miesiącach 
wezwał go dowódca i powiadomił, że ma przed sobą siedem wolnych dni i może 
je spędzić, jak mu się podoba. Radość Janka z posiadania odrobiny wolnego 
czasu była nie do opisania. Pomyślał, że dobrze byłoby przedostać się 
autostopem do Tel Awiwu. Słyszał wiele interesujących historii o tym 
stosunkowo niedawno zbudowanym przez Żydów mieście i chciał je koniecznie 
zobaczyć. W sobotę, ubrany w czysty i dobrze odprasowany mundur, miał 
właśnie wyruszyć z obozu, gdy usłyszał głos sierżanta Majewskiego, 
wołającego na niego z podnieceniem i machającego czymś, co wyglądało na 
kopertę.
  - Tak, panie sierżancie, co to za sprawa?
  - Listy, Janek! Masz dwa listy!
  Janek poczuł, jak mu się robi miękko w kolanach.
  - Listy? O, dobry Boże! Jakie listy? Od kogo?
  Oba listy włożone były do niewielkich kopert i żaden z nich nie miał 
adresu nadawcy. Drżącymi dłońmi rozdarł jedną z kopert. Wzrok jego padł na 
koniec listu: "Twoja kochająca Cię siostra, Helenka".
  - Helenka, o Boże, ona żyje! - wykrzyknął z uniesieniem.
  Po przeczytaniu listu usiadł na kamieniu nieopodal i rozpłakał się. 
Płakał ze szczęścia i z żalu. Jego siostra żyła, ale co z dziadkami?
  Otworzył drugi list. Na twarzy pojawił mu się nikły uśmiech.
  - Marysia też jest żołnierzem - wyszeptał bardziej do siebie niż do 
sierżanta Majewskiego, który obserwował go z ciekawością.
  - Moi dziadkowie zmarli na Syberii.
  Obaj żołnierze stali przez chwilę w milczeniu.
  - Jasiu - Janek usłyszał drżący głos sierżanta - ja... ja nigdy nic nie 
mówiłem, ale chciałbym ci teraz o tym powiedzieć.
  Łzy potoczyły mu się po policzkach i spadły na spieczoną palestyńską 
ziemię.
  - Nigdy ci nie mówiłem - powtórzył sierżant - ale miałem żonę i troje 
dzieci, tak, żonę, dwóch chłopców i dziewczynkę... w wieku od trzech latek 
do jedenastu. Oni... oni tam wszyscy zostali. Wszyscy zmarli.
  Łzy w dalszym ciągu spływały mu po policzkach. Janek poderwał się i mocno 
uścisnął przyjaciela. I obaj stali tak bez ruchu, roniąc gorzkie łzy.
  - Idź już, Janek, idź! - rzekł w końcu sierżant, wyzwalając się z jego 
uścisku.
  Po drodze Janek zmienił zamiar. "Nie, zamiast do Tel Awiwu pojadę do 
Jerozolimy". Ileż to razy w Zamoszu słyszał nazwę tego miasta.
  "Jerozolima! Jerozolima!" Głos Mośka łagodniał, kiedy je wymawiał przy 
pracy w kuźni. Zmieniał się nawet wyraz jego oczu. Stawały się rozmarzone i 
Janek zdawał się w nich dostrzegać migoczącą iskierkę nadziei.
  A teraz, oglądając wspaniałe żydowskie świątynie, meczety z dachami 
pokrytymi złotem, wznoszące się ponad pozostałe budynki jak wieże 
strażnicze, wąskie uliczki, po których stąpały pokolenia ludów żydowskich i 
arabskich, starożytne domy, będące świadkami wielu największych wydarzeń w 
historii ludzkości, poczuł, że pojmuje tęsknotę Mośka.
  "Jerozolima!" Głos babki wymawiającej to słowo przepełniony był 
uniesieniem i wzruszeniem. "Jerozolima!" Janek myślał o Jezusie, który jako 
chłopiec nauczał mędrców zgromadzonych w świątyni, o Niedzieli Palmowej i 
Ukrzyżowaniu. Szedł powoli wzdłuż Via Dolorosa, starając się w swojej 
świadomości jak najmniej zaznaczyć własną obecność i prosząc o 
przebaczenie, że ośmiela się stąpać po ziemi, po której On szedł na Mękę.
  Janek załatwił sobie nocleg w budynku zarekwirowanym dla polskich 
żołnierzy. Po przejściu kilku kilometrów po ulicach Jerozolimy zbliżał się 
do kwatery już po ciemku. Nagle dały się słyszeć polskie pieśni dochodzące 
z wnętrza budynku. Silne, męskie głosy rozlegały się po wąskich uliczkach i 
odbijały echem po przejściach i alejkach.
  "Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród..."
  Janek spędził w Jerozolimie cztery dni, zwiedzając liczne świątynie lub 
po prostu spacerując wąskimi uliczkami Starego Miasta. Pozostałe trzy dni 
zarezerwował na Rechowot, "miasto sadów".
  Z pomarańczowymi gajami i uroczymi, niewielkimi domkami schowanymi wśród 
soczystej zieleni Rechowot bardzo mu się podobał i Janek poczuł się tu dużo 
lepiej niż w jakimkolwiek innym miejscu, gdzie przebywał w ciągu ostatnich 
kilku miesięcy. Podziwiał żydowskich osadników, którzy dzięki ciężkiej 
pracy i determinacji zdołali przekształcić półpustynne tereny w miły dla 
oka i ważny ekonomicznie obszar rolniczy. Gdy szedł wzdłuż brzegu, łagodny 
wietrzyk znad Morza Śródziemnego chłodził mu twarz i koił nerwy. Znalazł 
obok ławkę z widokiem na morze i przysiadł na niej na chwilę.
  Na drugim skraju ławki siedziała młoda dziewczyna. Ich oczy spotkały się. 
Oczy dziewczyny były duże, intensywnie niebieskie i podkreślały jej 
wystające kości policzkowe. Od jej gładkiej, czystej cery i lśniących 
włosów promieniowało zdrowie i młodość.
  - Dobry wieczór - Janek przywitał ją po angielsku.
  - Dobry wieczór - dziewczyna odpowiedziała po polsku.
  Przesunęła się na ławce, sadowiąc się na niej nieco wygodniej. 
Spostrzegłszy oczy Janka śledzące jej ruchy, szybko obciągnęła spódnicę 
poniżej kolan.
  - Z Rosji? - zagadnął Janek.
  - Tak, oczywiście.
  - Przepraszam, to niemądre pytanie. Pewnie, skąd miałabyś być jak nie z 
Rosji. Tak jak wszyscy... Z Sybiru?
  - Tak, z Sybiru.
  - Jesteś tu z rodziną?
  - Nie, moja rodzina została tam - wskazała na wschód - pochowana na 
Sybirze.
  - Och, przykro mi.
  Potem, po chwili niezręcznego milczenia Janek dodał:
  - Właśnie dowiedziałem się, że moje siostry wydostały się szczęśliwie ze 
Związku Sowieckiego. Za to moi dziadkowie... - nie było powodu kończyć 
rozpoczętego zdania.
  - A rodzice?
  - Matka zmarła przed wojną. Ojciec... nie wiem, poszedł bić się z 
Niemcami.
  Na chwilę zaległa cisza. Dziewczyna z zadumą patrzyła na morze. On, 
obserwując ją dyskretnie, czekał na moment, kiedy będzie mógł na nowo 
powrócić do rozmowy. Zwrócił uwagę na jej gęste, ciemne włosy, spadające 
miękką falą na ramiona. Połyskiwały delikatnie w świetle nadchodzącego 
zmierzchu. Janek zgadywał, że może mieć około osiemnastu lat. Potem 
rozmawiali o swoich doświadczeniach w Związku Sowieckim, dzieciństwie w 
Polsce i jakoś dobrze im było z sobą.
  - Ach! - dziewczyna wykrzyknęła nagle. - Spóźnię się na zmianę.
  - Na zmianę?
  - Jestem pielęgniarką w polskim szpitalu wojskowym.
  - Ja też muszę iść. Przepustka już mi się kończy.
  - To możemy pójść razem. Przystanek autobusowy jest po drodze.
  W trakcie wspólnej drogi Janek poczuł się mocno pod wrażeniem jej 
twardych, krągłych piersi i z lekka zaokrąglonych bioder. Twarz jego oblał 
nagły, gorący rumieniec.
  Naraz dziewczyna przystanęła i beztrosko rozradowana powiedziała:
  - O, mój Boże, rozmawiamy już prawie przez godzinę, a ja nawet nie wiem, 
jak masz na imię.
  Janek, śmiejąc się podobnie jak dziewczyna przedstawił się jej.
  - Oleńka - odrzekła dygając, a potem dodała: - Aleksandra, ale nigdy mnie 
tak nie nazywaj. To imię jest dla mnie za dostojne.
  - Czy to oznacza, że cię jeszcze kiedyś zobaczę? - spytał Janek drżącym 
głosem.
  - Może... no, cóż, to będzie raczej trudne, bo...
  - Oleńko, naprawdę chciałbym się znów z tobą spotkać. Tak mi było 
przyjemnie...
  - No, więc dobrze. Wiesz, gdzie mnie szukać - Oddział 2, sekcja 6.
  Oczy Janka śledziły jej sylwetkę, aż zniknęła za rogiem.
  - Hej, żołnierzu, wsiadasz? - zaskoczył go głos kierowcy autobusu. - 
Pośpiesz się, co?
  "Ona jest taka śliczna" - myślał Janek, sadowiąc się w kącie autobusu. 
"Ma taki melodyjny głos... Muszę się z nią zobaczyć. Mam nadzieję, że 
będzie o mnie pamiętała". Poczuł nagłą ochotę otworzenia okna i 
wykrzyczenia całemu światu, że właśnie spotkał piękną, wspaniałą 
dziewczynę.
  Gdy Janek powrócił do oddziału, dowódca poinformował go, że przeniesiono 
go z powrotem do macierzystego pułku artylerii.
  - Ale dlaczego, majorze? - spytał. Zrobiło mu się przykro na wiadomość, 
że "elitarna" jednostka, w której zaczynał czuć się dobrze, ma być 
rozwiązana.
  - Każdy z was będzie przesłany do macierzystego pułku - odpowiedział 
oficer. Janek, słysząc smutek w głosie majora, nie zadawał więcej pytań.
  - Widocznie was tam potrzebują - dodał oficer.
  Pułk artylerii, do którego Janek został na nowo przydzielony, stacjonował 
niedaleko Tel Awiwu, największego miasta w Palestynie. Jan Tabor, ze 
względu na wcześniejsze przeszkolenie, dostał awans na stopień sierżanta. 
Nie mając jeszcze dziewiętnastu lat, był najmłodszym sierżantem w pułku.
  W miesiąc później mianowano go instruktorem pułkowego oddziału 
zwiadowców. Mimo szybko mijającego czasu i nawału obowiązków, zawsze 
znajdował chwilę, by pomyśleć o Oleńce. "Muszę się znów z nią zobaczyć" - 
często powtarzał sobie, lecz jego instruktorskie zajęcia i związana z nimi 
odpowiedzialność nie pozwalały mu na wyjazd do Rechowot.
  Dopiero trzy tygodnie później udało mu się wyjść na trzydniową 
przepustkę. Ubrany w świeżo odprasowany mundur, z belkami sierżanta na 
pagonach, przyjrzał się sobie w sklepowym lustrze w Rechowot. Ujrzał przed 
sobą szczupłego, lecz dobrze umięśnionego młodego mężczyznę z gęstymi, 
jasnymi włosami. Z lekka orli nos i spokojne, niebieskie oczy nadawały jego 
twarzy wyraz uporu. Pomyślał też, że nieznaczna blizna na prawym policzku, 
pamiątka po zabitym przez niego niemieckim spadochroniarzu, dodaje mu 
odrobinę tajemniczości.
  Zwykle Janek nie dbał specjalnie o wygląd. Pewnie, że musiał stosować się 
do wojskowych wymogów schludności i czystości, lecz poza tym, w 
przeciwieństwie do innych żołnierzy, nie poświęcał zbyt wiele czasu ani 
energii własnej powierzchowności. Nie rozumiał tych ze swoich towarzyszy, 
którzy przed wyjściem na przepustkę spędzali godziny na "wypięknianiu się". 
Uważał takie zachowanie za niemęskie i nie pasujące do żołnierza.
  Tym razem jednak zrobił wyjątek. Miał się przecież spotkać z dziewczyną, 
piękną dziewczyną, która do tego budziła w nim nieznane dotąd uczucia. 
Starannie ubrany i odświeżony, szybko i zdecydowanie szedł w stronę 
przedmieść, gdzie znajdował się szpital.
  Była niedziela, trzeci grudnia 1943 roku. Po pół godzinnym marszu Janek 
znalazł się na miejscu. Jednak przy bramie okazało się, że strażnik wcale 
nie miał zamiaru wpuścić go na teren szpitala. Zbyt wielu umundurowanych 
mężczyzn próbowało tam wejść, by móc spotkać się z pielęgniarkami. Stary 
strażnik został wiele razy nabrany przez spryciarzy, którzy zrobiliby 
wszystko, byle tylko zobaczyć się z kobietą. Zmyślali smutne historie, by 
zmiękczyć serce kaprala, lub próbowali go onieśmielić swoją rangą. Ale nie 
było wcale łatwo oszukać takiego wygę jak kapral Stasz. Bowiem w czasie, 
gdy większość tych młodych oficerów znajdowała się ciągle jeszcze w szkole, 
on był już doświadczonym żołnierzem.
  - Czego? - burknął w stronę Janka.
  - Muszę wejść na teren oddziału, kapralu.
  - Nie ma mowy!
  - Ale, ale... - Janek jąkał się - mam przekazać ważną informację...
  - Co ty powiesz... Wiem, informację dla pielęgniarki.
  - Tak! - wykrzyknął zdumiony Janek.
  - Każdy ma informację dla pielęgniarki, szczególnie w niedzielę.
  - Proszę, kapralu. To bardzo ważne.
  Lecz kapral Stasz odwrócił się do niego tyłem i udawał, że nie słyszy. Po 
kilku nieudanych próbach Janek, zrezygnował i odszedł, pieniąc się ze 
złości. Jednak po paru minutach marszu nagle przystanął. "Nie mogę tak 
odejść. Muszę się z nią zobaczyć" - wymamrotał pod nosem. "Muszę znaleźć 
sposób, by dostać się do szpitala".
  Teren szpitala ogrodzony był płotem z drutu kolczastego, ale przerwy 
między zwojami drutu były na tyle szerokie, że można było się między nimi 
przecisnąć. Jednej strony terenu pilnował uzbrojony żołnierz, chodzący 
wzdłuż zasieków tam i z powrotem. Wybierając moment, kiedy strażnik 
odwrócił się do niego plecami, Janek, odrzucając nie licujący z jego rangą 
sposób przeciskania się między zasiekami, przeskoczył przez ogrodzenie ze 
zręcznością górskiej kozicy.
  "W projekcie tego płotu z pewnością nie wzięto pod uwagę 
wyspecjalizowanych komandosów" - uśmiechnął się z przekąsem.
  Wewnątrz ogrodzenia nikt go o nic nie pytał. Był po prostu jednym z 
sierżantów, którzy mieli ważny powód, by się tam znajdować. Gdyby było 
inaczej, z pewnością kapral Stasz nie przepuściłby go nawet przez bramę. 
Janek, z lekka pogwizdując, maszerował energicznie w kierunku szpitalnego 
biura.
  Pulchna, młoda pielęgniarka za biurkiem uśmiechnęła się do niego.
  - Oczywiście, panie sierżancie... Oleńka? Hmm... Pielęgniarka, mówi pan? 
Nie, nie ma tu takiej.
  Janek był zdruzgotany.
  - Zaraz... Proszę chwilę poczekać - sprawdzała listę. - A tak... choroby 
tropikalne... O, to ona. Oddział 2, sekcja 6. Tam proszę jej szukać.
  Od tej chwili widywali się, kiedy tylko pozwalały na to ich rozliczne 
obowiązki. Odbywali długie spacery po ogrodach cytrusowych, sączyli chłodne 
napoje w restauracjach, pili kawę w kawiarniach lub po prostu siadywali na 
plaży, wpatrując się w fale rozciągającego się przed nimi Morza 
Śródziemnego.
  Janek odczuwał coraz większą więź uczuciową z dziewczyną. Miał świadomość 
jej obecności także wówczas, kiedy nie było jej obok. Podczas ćwiczeń, 
marszów i zajęć z podwładnymi krążył myślami wokół niej, nawet jeśli mógł 
sobie pozwolić na to zaledwie przez krótką chwilę. Doznawał miłego uczucia 
na samą myśl, że gdzieś niedaleko jest ktoś bliski sercu, z kim może 
podzielić się myślami, nadziejami i najskrytszymi marzeniami.
  - Janku! - Oleńka wykrzyknęła pewnego dnia. - Janku! Dlaczego cię tak 
długo nie było?
  - Oleńka - odpowiedział z podnieceniem - przecież widzieliśmy się 
zaledwie przedwczoraj!
  - Ach, tak... to i tak za długo - droczyła się z nim, śmiejąc się jak 
dziecko.
  Lecz podczas jednego z tych spokojnych wieczorów, kiedy siedzieli na 
plaży, nagle Oleńka posmutniała i utraciła zwykły, pogodny nastrój. Janek 
zauważył, że zachowywała się inaczej niż zazwyczaj i wyczuwał w niej stan 
napięcia.
  - Co cię nurtuje, Oleńka? - zapytał, tuląc ją i głaszcząc jej długie, 
błyszczące włosy.
  Oleńka przez chwilę nie odpowiadała. Podczas ostatnich kilku tygodni 
często myślała o Janku i o sobie. Postanowiła, że mu o sobie opowie. "On 
zasługuje na to, by się o wszystkim dowiedzieć. Jest takim miłym chłopcem, 
ma dobre serce i... jest taki kochany". Do czasu spotkania Janka Oleńka 
nigdy nie czuła się taka szczęśliwa. "Nie ma w nim nic fałszywego i jest 
taki silny... Siła promieniuje z niego i jakby przechodzi na mnie i ja 
czuję się także mocniejsza. Czy ja go kocham?" - zastanawiała się. Uczciwie 
mówiąc, nie wiedziała. Nie była w stanie powiedzieć, czy potrafi naprawdę 
kogoś pokochać. Jedno wiedziała na pewno: nie chciała go stracić. Utrata 
Janka oznaczałaby dla niej powrót do życia pustego, pozbawionego uczucia i 
nadziei, do życia z czasów jej bolesnej przeszłości. Z pewnością było wielu 
mężczyzn, którzy się nią interesowali: lekarz, dwaj oficerowie... ale z 
jakiegoś powodu przy nich przeszłość stale stawała jej przed oczami. Z 
Jankiem mogła patrzeć przed siebie daleko w przyszłość.
  - Janku - powiedziała drżącym głosem - muszę ci powiedzieć o czymś, co 
się wydarzyło w moim wcześniejszym życiu.
  - Cicho, Oleńka, cicho. Nie musisz nic mówić - odrzekł spokojnie.
  - Nie, Jasiu! Muszę!
  I wówczas, pośród szumu fal Oleńka opowiedziała mu o swoich przeżyciach: 
- Ja i moja siostra Natalia zostałyśmy zesłane do obozu pracy na Syberii. W 
barakach i w lesie było bardzo zimno. Strzegł nas lodowaty wzrok 
strażników, a wokół pełno było cierpienia. Zanurzone po pas w śniegu 
ładowałyśmy z siostrą ciężkie kłody drewna na sanie, co raz to zapadając 
się w śnieg i wydostając z niego... i tak dzień po dniu, dzień po dniu... 
Ciągle widzę siostrę - miała wtedy szesnaście lat - jej pokrwawione ręce, 
podrapane przez ostre gałęzie, w oczach łzy z bólu i zimna. - Oleńka, pomóż 
- płakała. Oleńka, umieram! Jasiu, ja wiedziałam, że Natalia umiera. Ona 
była taka słaba i delikatna.
  - Oleńko, proszę cię, nie mów nic więcej! - szeptał Janek. - Nie zadawaj 
więcej bólu.
  - Natalia miała długie jasne, włosy - ciągnęła Oleńka, jakby wcale nie 
słysząc Janka - i była taka piękna... Zrobiłam wszystko, żeby ją ratować, 
wierz mi Janku, wszystko.
  - Oleńka... - Janek próbował ją podnieść na duchu.
  - Nie! Posłuchaj! Muszę ci powiedzieć całą resztę, muszę! - przerwała mu. 
- Sypiałam z Wołkowem, żeby zdobyć więcej jedzenia dla Natalii.
  - Z Wołkowem?
  - Z komendantem obozu. To był naprawdę zły człowiek. Początkowo Natalia i 
ja rzeczywiście miałyśmy więcej jedzenia. A potem, pewnego dnia powiedział 
mi, że już mnie więcej nie chce. Czułam się brudna i zhańbiona. Później 
przekonałam się, że jestem w ciąży.
  - Oleńka, proszę cię, przestań! Nie chcę więcej tego słuchać! - 
wykrzyknął błagalnie Janek.
  - To był chłopczyk - ciągnęła dalej ze łzami spływającymi po policzkach. 
- Wcześniak, urodził się nieżywy... pochowałam go w śniegu.
  Janek, z mocno bijącym sercem, przytulił ją jeszcze mocniej, usilnie 
próbując pocieszyć.
  - Potem Natalia też umarła - Oleńka kurczowo chwyciła Janka za rękę, 
jakby nagle naszła ją obawa, że i jego straci.
  Przez długą chwilę siedzieli w milczeniu. Janek nie wiedział, co 
powiedzieć, jak wyrazić współczucie i zrozumienie, które miał dla niej. 
Wiedział natomiast z całą pewnością, że trzyma w ramionach dziewczynę, 
która poświęciła się dla kogoś innego, niewinną ofiarę złych czasów. W 
jakiś sposób chciał dać jej poznać, że rozumie jej tragedię i szanuje 
uczucia. Czuł, że musi dziewczynę chronić, jeśli to konieczne nawet za cenę 
własnego życia. 
  Jeśli nieszczęsna Oleńka myślała, że jej spowiedź zakończy ich przyjaźń, 
to czekała ją wielka niespodzianka. Janek delikatnie wziął jej dłonie w 
swoje ręce. Patrząc jej prosto w oczy powiedział:
  - Posłuchaj, Oleńko. Tylko ci z nas, którzy zakosztowali, jak gorzkie 
może być życie, mogą je naprawdę pojąć. Kocham cię i zawsze będę cię 
kochał.
  Przytulili się do siebie mocno i trwali tak razem, usiłując zapomnieć 
przeżyty strach i cierpienia.
  Pewnego jesiennego dnia, całkiem bez uprzedzenia oddział Janka dostał 
rozkaz wymarszu. W ciągu kilku gorących i pełnych kurzu dni znaleźli się w 
Egipcie.
  "To nie jest rozstanie, najmilsza Oleńko... to tylko moja chwilowa 
nieobecność" - pisał do niej w pośpiechu. Wiedział, że słowa te brzmią 
niezręcznie i nie oddają w pełni jego poczucia straty i żalu.
  Pułk Janka stacjonował na zachodnim krańcu półwyspu Synaj, w pobliżu 
miasta Ismailia. Miasto nieledwie stykało się z przecinającym pustynię 
kanałem Sueskim, który oddzielał Azję od Afryki. Szesnaście pułkowych dział 
średniego kalibru, skierowanych w stronę kanału, broniło tej tak ważnej dla 
transportu arterii. Sama Ismailia stanowiła ruchliwe targowisko, lecz nie 
było tam nic do roboty lub zwiedzania.
  - Słyszę narzekanie, że się tutaj nudzicie - zauważył kapitan Kalas, nowo 
mianowany dowódca baterii, o którym żołnierze jeszcze nie wiedzieli, co 
sądzić. Kapitan był chudym, krzywonogim mężczyzną o ascetycznej twarzy i 
piskliwym głosie. Wcześniej został odznaczony za udział w bitwie pod 
Tobrukiem.
  - On jest jednym z tych tobruckich szczurów - szepnął któryś z żołnierzy.
  - A nawet wygląda jak szczur - dodał inny.
  - Tak więc - ciągnął kapitan Kalas, udając, że nie zauważa zuchwałych 
spojrzeń podkomendnych - ćwiczenia rozpoczną się dziś po południu i... będą 
ostre.
  I tak było. Od szóstej rano do piątej po południu bateria zaprawiała się 
w sztuce wojennej. Na całe szczęście egipska zima okazała się w miarę 
chłodna.
  Dwa tygodnie później żołnierze dostali dwudniową przepustkę. Oznaczała 
dla nich chwilę wytchnienia od wysiłku i żmudnych ćwiczeń. Janek 
natychmiast pojechał do Kairu. Miał szczęście, gdyż udało mu się złapać 
ciężarówkę armii brytyjskiej, jadącą prosto do miasta.
  Kair, ogromnie hałaśliwy i ruchliwy, słusznie określano stolicą Afryki i 
Bliskiego Wschodu. Ludzie tłoczyli się na ulicach, placach, w 
restauracjach, teatrach i domach publicznych. Janek poszedł prosto do baru 
i zamówił coś do picia. Zwykle nie pił alkoholu, lecz teraz ochotę 
spowodowała tęsknota za Oleńką. Wkrótce dołączyło do niego trzech polskich 
żołnierzy piechoty, którzy postanowili rozpocząć zwiedzanie Kairu podobnie 
jak Janek.
  Po godzinie jednego z żołnierzy ogarnął nastrój sentymentalny. Był 
wysokim, żylastym mężczyzną lat około trzydziestu.
  - Popatrzcie na tych żołnierzy - mówił, ciężko wzdychając. - Biedaki, z 
dala od domu i rodziny. Zagubieni tak jak my, na obcej ziemi.
  Podniósł szklankę z napitkiem.
  - Za ich zdrowie.
  Wszyscy sięgnęli do swoich szklanek. Lecz po jeszcze paru kolejkach 
nastrój żołnierza zmienił się na wrogi.
  - Spójrzcie na tych sukinsynów - wytknął palcem grupę brytyjskich 
żołnierzy siedzących przy stoliku obok. - Cholerne, pieprzone wapniaki. 
Wąsate sługusy udający dżentelmenów. W 1939 nie kiwnęli dla nas nawet 
palcem. A teraz chcą, żebyśmy się za nich bili.
  Pociągnął kolejny spory łyk.
  - Bić się za nich! Sukinsyny! - ciągnął dalej.
  - Żołnierzu, możesz się zawsze z tego wypisać.
  - Wypisać się? Wypisać i co dalej? Robić manicure wielbłądom? Popatrzcie 
na nich! Nadęte bękarty!
  - Siedź cicho, Stefan, uspokój się - prosił rosły kapral, położywszy rękę 
na ramieniu kolegi.
  - Uspokój się! To ty się uspokój - krzyknął żołnierz, zwracając się z 
krzesłem w stronę Brytyjczyków. Janek zauważył z ulgą, że sprzymierzeńcy, 
zajęci sobą, nie zwracali najmniejszej uwagi na wykrzykującego coś Polaka.
  Wkrótce potem wyszedł z baru i długo spacerował po ulicach Kairu, zanim 
zdecydował się wejść do jednego z hoteli.
  Hotel Kapri był mały, lecz czysty. Nadchodziła noc i chciało mu się jeść 
i pić. Po wzięciu prysznica zszedł do hotelowej restauracji, na którą już 
wcześniej zwrócił uwagę. Była niewielka, przytulna i o tej porze dnia 
prawie wypełniona przez cywilów i żołnierzy. Popijając kawę, zatopiony we 
własnych myślach nie zauważył nowo przybyłej grupy żołnierzy, zajmującej 
stolik obok. Zwrócił głowę w ich kierunku, dopiero gdy usłyszał polski.
  Było ich czterech, wszyscy w randze kapitana. Jeden z nich, rosły, mocno 
zbudowany mężczyzna miał na pagonach zielone pasy, noszone przez 
korespondentów wojennych. Janek spojrzał na niego uważniej i stwierdził, że 
go zna.
  - Rettinger! - wykrzyknął z taką siłą, iż wszyscy wokół nich podskoczyli 
do góry. Rettinger też go rozpoznał. Przypadli do siebie i rzucili się 
sobie w objęcia.
  - To naprawdę ty, Jasiu? - pytał Rettinger.
  - A pan? Gdzie pana ruda broda?
  - Zostawiłem ją w Związku Sowieckim - zaśmiał się po cichu, wskazując na 
wschód.
  - Mam nadzieję, że razem z robactwem.
  Roześmiali się, ponownie wymieniając uściski. Rettinger wymówił się od 
towarzystwa znajomych i razem z Jankiem poszli do innej restauracji, która 
według niego "była mniejsza, ale miała lepszą kawę". Okazało się, że był to 
dobry pomysł; potrzebowali dużo kawy, ponieważ przegadali całą noc - aż do 
białego rana.
  Była dziewiąta, gdy skończyli śniadanie i pożegnali się.
  "O Boże, taki jestem szczęśliwy, że Janek nie zginął w przepaści" - 
myślał z ulgą Rettinger.
  Janek, śpieszący w stronę drogi w poszukiwaniu okazji, aby dostać się do 
oddziału, był równie uszczęśliwiony. "To, że dziś jeszcze żyję, zawdzięczam 
Rettingerowi. Kto wie, co stałoby się ze mną i z nami wszystkimi w tym 
łagrze w Turkiestanie?"
  Od tej pory sprawy poczęły się toczyć zbyt szybko jak na gust Janka. 
Powróciwszy do bazy w Kairze zastał oddział gotowy do wymarszu. Tej 
marcowej nocy 1944 roku dotarli do Aleksandrii, egipskiego portu nad Morzem 
Śródziemnym. Tam, w strumieniach ciepłego deszczu, załadowali się na polski 
frachtowiec "Sobieski". O wschodzie słońca "Sobieski", eskortowany przez 
dwa niszczyciele, podjął kurs na północ Europy.
  Wybrzeże Afryki i port w Aleksandrii oddalały się, w miarę jak "Sobieski" 
nabierał prędkości. W świetle zachodzącego słońca odległe meczety mieniły 
się kolorami żywego złota i czerwieni. Potem ich odblask stopniowo wygasał 
i wokół zaległa ciemna zieleń wody Morza Śródziemnego.
  Jankiem miotały sprzeczne uczucia. Był szczęśliwy, że udało mu się 
przetrwać okrucieństwa Syberii, upał i uciążliwości życia na Bliskim 
Wschodzie. Lecz mimo to ogarnął go nastrój smutku. Wspomnienie dziadków, 
przyjaciół i znajomych, których groby pozostawił za sobą, wypełniły jego 
serce rozterką i bólem. 
  On przeżył, podczas gdy silniejsi i mądrzejsi od niego stracili życie. 
Jakie znaczenie miało to wszystko? Jaki los zgotowało mu przeznaczenie? 
Czego mógł się spodziewać na tym etapie swojego życia?
  Jego ojczyzna, podobnie jak większość Europy znajdowała się pod butem 
germańskiego najeźdźcy. We fragmentarycznych wiadomościach przekazywano 
informacje, które w wystarczającym stopniu oddawały obraz ogromu 
cierpienia, na jakie Niemcy narazili miliony ludzi. To może dlatego Janek i 
inni - tacy jak on - ocaleli, by odpłacić wrogowi. Trenowano go, by umiał 
zabijać, mimo iż każdą komórką swego ciała był przeciwko zabijaniu. Miał 
odrazę do zadawania śmierci, lecz skazany był na to, by pozbawiać życia.
  Na górnym pokładzie przyłączył się do grupy żołnierzy, którzy rozmawiali 
oparci o barierkę.
  - Dokąd płyniemy? - rzucił pytanie jeden z żołnierzy.
  - Do Włoch - odparł inny.
  A potem dodał:
  - To już nie jest tajemnica. Przed chwilą słyszałem o tym od dowódcy.
  - Wydaje się, że na Sycylii Amerykanie wydusili już Germańców jak 
karaluchy - dodał następny. - Wygląda na to, że wojska sprzymierzone 
opanowały południową część Włoch.
  - O, to znaczy, że mamy bić się we Włoszech?
  Janek zajął nieco wygodniejszą pozycję, by móc lepiej słyszeć 
rozmawiających żołnierzy.
  - Pamiętam - mówił jeden z nich - jak rok temu zabrali nas w podobną 
podróż. Staliśmy na pokładzie przy barierce, tak jak teraz. Zaledwie 
wyjechaliśmy z portu w Aden, w drodze do Basry, gdy nagle ni stąd ni zowąd 
messerszmity zaatakowały konwój. Matko Święta! Zatopili trzy z naszych 
okrętów, jeden z ekipą szpitala na pokładzie. Sukinsyny! Zrobili to, mimo 
że na pokładzie był namalowany ogromny czerwony krzyż!
  - Z nami stała się podobna rzecz - powiedział kolejny żołnierz. - Kiedy 
wypływaliśmy z Tobruku, były z nami trzy okręty, ale tylko jeden z nich 
dotarł do portu w Aleksandrii.
  Okręt kołysał się potężnie, wspinając się na ogromne, napierające nań 
fale po to tylko, by następnie opaść w niezmierzoną przepaść ciemnego 
morza. Janek, uporczywie trzymając się barierki, wpatrzony w bezdenną 
otchłań morską gorzko żałował, że w tej chwili nie jest mu dane przejść się 
po ulubionych mokradłach w Zamoszu. Wiedział, że Zamosze jest daleko i że 
droga do niego nie będzie łatwa. Podejrzewał, że może to oznaczać drogę po 
trupach; nie wykluczone, że on sam próbę powrotu przypłaci życiem.
  Zszedł na dół, sięgnął do plecaka i wyjął z niego angielsko-włoski 
słownik, który kupił we Włoszech. "Równie dobrze mogę pouczyć się włoskiego 
- powiedział do siebie. - Może mi się przydać. Wydaje mi się, że to piękny 
język... szybko go opanuję".
  
  
  Rozdział Xv
  
  
  Następnego dnia rano wielu żołnierzy nie opuściło hamaków lub też 
okupowali pokład, przewieszając się co jakiś czas przez barierki. Choroba 
morska zniszczyła ich poczucie godności i z tego też powodu pokład był 
często zmywany. Janka także męczyły nudności. Na całe szczęście następnego 
dnia pod wieczór dotarli do portu w Taranto, znajdującego się u samego 
obcasa włoskiego buta. Niszczyciele gdzieś znikły, pozostawiając 
"Sobieskiego" i kilka innych frachtowców samym sobie. W znacznej odległości 
za nimi rozciągał się rozległy, ciemny zarys wyzwolonej od Niemców Sycylii. 
Przed nimi leżało miasto, a właściwie to, co z niego pozostało.
  W Taranto, gdziekolwiek padł wzrok Janka, wszędzie widniały szkielety 
wypalonych domów, poprzewracane pojazdy, kratery po bombach, kikuty 
przestrzelonych drzew. Panujący wokół smród przyprawiał o mdłości. Ulice 
przepełnione były mnóstwem małych obdartusów o bladych, wymizerowanych 
twarzyczkach i rozgorączkowanych oczach.
  - Il pane! Prego! Il pane. (Chleba, dajcie chleba.)
  Grupy ludzi dorosłych także stały nieopodal. Na nich samych, podobnie jak 
na dzieciach ubrania wisiały w strzępach, byli tak samo brudni i wymęczeni.
  "Tak oto wyglądają skutki wojny" - myślał Janek. Stał oniemiały i nawet 
nie zauważył, że jego oddział pomaszerował dalej i znikł w dębowym 
zagajniku na peryferiach miasta. Podążył za nimi z nisko opuszczoną głową.
  Żołnierze, puściwszy w niepamięć dolegliwości choroby morskiej, poczęli 
rozbijać obóz na mokrej, gliniastej ziemi, brnąc po kostki w błotnistej 
mazi. Bobko, z baterii Janka, walczył ze swoim namiotem i, nie mogąc sobie 
poradzić, miotał przekleństwami na wszystkie strony.
  - Najpierw przez pieprzone dwa lata tyłek odmarzał mi na Syberii, a potem 
przez następne dwa smażył się na pustyni. Teraz wygląda na to, że będzie mi 
gnił w tym przeklętym błocie.
  Zrobiło się już ciemno, gdy Janek brnął przez kałuże do dwupiętrowego 
domu, służącego za kwaterę baterii. Wspiął się na schody i wszedł do jasno 
oświetlonego pokoju. Przy stole z kolacją siedzieli kapitan Kalas, 
ogniomistrz Kirpa i dwóch podchorążych. Przed nimi stała duża karafka wina; 
na nalepce widniała nazwa: Vino Roso. Za stołem siedział nisko pochylony 
chłop z masą gęstych, bezładnych włosów i małymi, ciekawskimi oczyma.
  - Wejdź, wejdź! - zawołał kapitan Kalas na widok Janka. - Najpierw musimy 
coś przekąsić, a potem będziemy dalej toczyć wojnę. Siadaj i chwytaj za 
widelec.
  - Tak - podchwycił ogniomistrz Kirpa - najpierw sprawy najważniejsze.
  Janek przekonał się bardzo szybko, że towarzystwo zgromadziło się przy 
stole w celu posmakowania wina domowej roboty. "Dlaczego nie? - pomyślał - 
Spróbujmy tego włoskiego |Vino".
  Janek przysiadł na pierwszym z brzegu krześle i rozejrzał się dokoła. Po 
raz pierwszy od niemal czterech lat znajdował się w europejskim domu. Ileż 
to razy, będąc na Syberii i na pustyni marzył o powrocie do Europy. Przez 
myśl mu jednak nie przeszło, że ta tak przez niego wytęskniona Europa może 
okazać się pełna zgliszczy, smrodu i głodu. Na małej ławce pod ścianą 
siedziała kobieta. Jej twarz poorana była głębokimi bruzdami, a 
przepełnione bólem oczy świadczyły o ciężkich przeżyciach. Miała na sobie 
czarną sukienkę, czarne pończochy i czarne, zniszczone buty. Siedząc cicho 
patrzyła na obcych dużymi, smutnymi oczami i próbowała ocenić, kim oni 
naprawdę są. W kącie po przeciwległej stronie pokoju stały dwie zalęknione 
dziewczynki, których ubranie stanowiły strzępy i łachmany. Zafascynowane 
przybyszami śledziły każdy ich ruch. Ich czarne oczy szczególnie uważnie 
wpatrywały się w kawałki mięsa wołowego, wędrującego z talerza do ust 
jedzących. Janek stwierdził nagle, że nie jest głodny, a przed oczyma 
stanął mu obóz w Nuchto-Ozjero. Pozostali żołnierze też poczuli się 
nieswojo.
  Dowódca pochylił się w kierunku ogniomistrza i powiedział mu coś po 
cichu. Kirpa wstał od stołu i wyszedł z pokoju. Pozostali żołnierze 
wpatrywali się w swe dymiące na talerzu mięsne danie, lecz żaden z nich nie 
mógł jeść. Zapadła przytłaczająca cisza.
  W kilka minut później Kirpa powrócił z kilkoma puszkami wołowiny i paroma 
tabliczkami gorzko-słodkiej czekolady. Dał to wszystko kobiecie w czerni, a 
ta podeszła szybko do pieca i poczęła natychmiast pobrzękiwać garnkami i 
rondlami. Mężczyzna, który do tej pory nie powiedział ani słowa, przemówił 
wartkim potokiem nagłych, trudnych do zrozumienia słów. Treścią jego 
wypowiedzi była informacja, że Niemcy zabrali im wszystko oprócz wina. Nie 
zostawili im najmniejszej okruszyny jedzenia.
  Karafka z winem została szybko opróżniona. Chłop poszedł po następną - 
tym razem było to Vino Bianco. Przy okazji popłynął kolejny wartki potok 
słów po włosku. Kapitan Kalas, który w szkole uczył się łaciny, 
przetłumaczył, że w pojęciu chłopa istniał jakiś ścisły związek pomiędzy 
Mussolinim, Niemcami i brakiem chleba.
  Mieszanina wina Roso i wina Bianco rozluźniła języki.
  - Smakuje ono jak końskie siki, ale jest to zawsze jednak wino - zauważył 
Kirpa.
  - Jak powiadają w Rosji - dodał oficer - w obcych krajach nawet 
"babuszka" jest darem niebios, więc pij i nie narzekaj.
  - "Jak się jest w Rzymie, należy chwalić wszystko, co rzymskie" - 
stwierdził jeden z podchorążych, który do tej pory nie zabierał głosu.
  - A tymczasem - powiedział z naciskiem kapitan Kalas - Rzym jest jeszcze 
daleko przed nami, moi przyjaciele. I obawiam się, że będzie nas kosztował 
sporo krwi.
  Towarzystwo cieszyło się z powrotu do Europy do momentu, aż gospodarz 
wytłumaczył im za pomocą gestów, iż żałuje, ale nie została mu już ani 
jedna butelka wina. Opuścili więc jego gościnny dom i poszli każdy do swego 
namiotu.
  W okolicy Taranto pułk stacjonował jeszcze przez tydzień. W połowie 
kwietnia zwinęli obóz i przenieśli się dalej na północ. Zanim dotarli do 
Bari kolumna, mijając Palo, Bitento i Andria, skręciła do Kapurno. 
Przechodzili obok zdewastowanych przez wojnę wsi i miasteczek. Mieszkańcy 
miast, stojący przy drodze, machali do nich na powitanie i od czasu do 
czasu obrzucali kolumnę kwiatami. Na ścianach domów widniały świeżo 
wymalowane powitania: "Viva Polacchi" (Niech żyją Polacy). Niektóre z tych 
napisów sąsiadowały z innymi, także takimi, które brzmiały: "Viva Tedeschi" 
(Niech żyją Niemcy). Próbowano wymazać słowa powitań przeznaczone dla 
Niemców, lecz jakimś sposobem parę z nich pozostało na murach.
  - Może - zauważył Janek - oni sądzą, że to nie jest ich wojna.
  - No, może nie ich, ale Mussoliniego to już na pewno - odpowiedział 
Tadeusz.
  Minęli miasto Foggia, którego ponad połowa znajdowała się w kompletnej 
ruinie. Wraki kilku samochodów wojsk alianckich mówiły o wydarzeniach, 
jakie miały tam miejsce. Tej nocy kolumna obozowała w odludnym miejscu 
pośród wzgórz.
  Nowy dzień wstał ciepły i słoneczny. Chłodny wietrzyk znad wzgórz był 
przyjemny i orzeźwiający. Zwinęli obóz natychmiast po śniadaniu i ruszyli w 
dalszą drogę. W miarę jak posuwali się na północ, ślady wojny stawały się 
coraz bardziej widoczne. Miasta, które mijali, były mocniej zdewastowane i 
stale rosła liczba napotykanych grobów. Czubek każdego krzyża wieńczył 
hełm: niemiecki, amerykański lub brytyjski.
  Następnej nocy dotarli w okolicę Kampobasso, zniszczonego bombami i 
pociskami artyleryjskimi. Miasto, usytuowane w rozległej dolinie, otaczały 
wzgórza pokryte bogatym jak z bajki kobiercem purpurowych maków, 
przerywanym połaciami winnic i bystro spływającymi w dół strumieniami. W 
maju 1944 roku znaleźli się w samym mieście Kampobasso.
  Janek i kapitan Kalas, odpoczywali w niewielkim letnim domku, służącym za 
kwaterę baterii. Wieczór był ciepły i spokojny z wyjątkiem złowieszczego 
dudnienia ciężkiej artylerii, rozbrzmiewającego od czasu do czasu gdzieś na 
północ od nich. Dom otoczony był z trzech stron wiśniowym sadem. Przez okno 
widać było ciemny zarys wzgórz. Wkrótce dołączyli do nich Tadeusz i Kirpa. 
Ogniomistrz wydawał się być tego wieczora przygarbiony bardziej niż zwykle. 
Siedzieli w milczeniu przy stole, na którym stała otwarta butelka szkockiej 
whisky. Kapitan Kalas nalał każdemu dużą miarkę. Odchrząknąwszy, podniósł 
szklankę i wzniósł toast:
  - Za przyszły rok w wolnej Polsce, panowie.
  - W wolnej Polsce - odpowiedzieli wszyscy oprócz Tadeusza.
  - Wolna Polska? - zagadnął po chwili milczenia. - Po wojnie nie będzie 
wolnej Polski.
  W pokoju zapadła długa, niezręczna cisza.
  - Tadeusz, co chcesz przez to powiedzieć: "Nie będzie wolnej Polski"? - 
wybuchnął dotknięty do żywego Janek.
  Tadeusz powoli oderwał wzrok od szklanki, w którą się uporczywie 
wpatrywał. Jego oczy były pełne żalu.
  - Rosjanie są już na granicy Polski i spychają tych parszywych Niemców na 
zachód.
  - I jednocześnie złamali umowę zawartą z Rządem Polskim na Uchodźstwie - 
dorzucił Kirpa.
  - Tak, i nie będą musieli się tłumaczyć przed naszym rządem, jeśli zajmą 
tereny Polski - dodał Tadeusz.
  - Czy to znaczy, że Rosjanie mogliby zająć Polskę i zlekceważyć swego 
sojusznika, rząd polski? - wykrzyknął Janek.
  - O, nie - do rozmowy włączył się kapitan Kalas, który do tej pory 
niewiele mówił. - Najpierw nastąpią rozmowy pomiędzy rządem polskim a 
Rosjanami, tyle tylko, że będzie to polski rząd komunistyczny.
  - Nic z tego nie rozumiem - stwierdził Janek.
  - To proste - ciągnął dalej kapitan Kalas. - Jak tylko Rosjanie staną na 
polskiej ziemi, natychmiast utworzą nowy rząd i będzie to rząd 
komunistyczny.
  - To po co my walczymy? - wyrwało się Jankowi, któremu trudno było się 
opanować.
  - Ii Korpus Polski we Włoszech, nasza Marynarka Wojenna, Lotnictwo i I 
Korpus w Brytanii będą walczyły niezależnie od wszystkiego - stwierdził 
kapitan Kalas beznamiętnie.
  - O co będą walczyły? - zawołał Tadeusz.
  - O Anglię? - wypytywał Kirpa.
  - Albo o Amerykę? - dodał Janek głosem pozbawionym nadziei.
  - Chcemy bić Niemca, nie? - kapitan Kalas domagał się odpowiedzi 
twierdzącej.
  - No, tak, ale ...
  - Więc wydaje mi się - stwierdził kapitan - że jeżeli pobijemy Niemców, a 
na pewno chcemy ich pobić, to może wtedy, może jednak nasi towarzysze 
broni, Brytyjczycy i Amerykanie, nie dopuszczą do tego, by Rosjanie 
przejęli nasz kraj.
  - No, to musimy walczyć - stwierdził Tadeusz.
  - I umierać! Niewykluczone, że nadaremno - dodał Kirpa.
  - Och, przestańcie! - wykrzyknął Janek rozochocony alkoholem. Jest mi za 
was wstyd. Powinniście bardziej wierzyć Wielkiej Brytanii i Stanom 
Zjednoczonym. Za nic nie uwierzę, że poddaliby się Rosjanom i daliby im w 
Polsce wolną rękę.
  - A dlaczego by nie, mój chłopcze? - spytał ironicznie Tadeusz.
  - A chociażby z powodu naszej lojalności wobec nich - zawołał Janek. - 
Byliśmy pierwszymi, którzy powiedzieli "nie" temu sukinsynowi Hitlerowi, 
prawda? I dobrze się biliśmy. Zreorganizowaliśmy nasze wojsko we Francji w 
ciągu kilku miesięcy po upadku Polski... a nasi lotnicy ginęli w bitwie o 
Anglię.
  Kapitan Kalas próbował powstrzymać Janka, lecz bezskutecznie, gdyż ten 
ciągnął dalej.
  - A teraz jesteśmy przygotowani do walki z Niemcami, żeby im pokazać...
  - Jasiu, to wszystko prawda - powiedział Tadeusz cicho. - Nikt temu nie 
zaprzecza. I mam nadzieję, że racja będzie po twojej stronie, że nie mylisz 
się co do honoru naszych sprzymierzeńców.
  - Tak, panowie, w pełni wykonamy nasze zadanie - stwierdził kapitan 
Kalas.
  - Lub zginiemy - dorzucił Kirpa.
  - Lub zginiemy - jak echo powtórzyli zgodnym chórem, w którym brzmiała 
nuta czegoś pomiędzy gorączkowym patriotyzmem a fatalizmem. Przez okno 
wdarł się odgłos kolejnej kanonady.
  
  
  * * *
  
  
  Następnego dnia po południu opuścili Kampobasso. Przy akompaniamencie 
odległych strzałów artylerii ich wydłużona kolumna przesuwała się w stronę 
gór.
  - Niech pan tylko popatrzy! - zwrócił się do Janka kierowca ciężarówki.
  Janek odwrócił się i ujrzał chłopa, który wspinał się po stoku 
pobliskiego wzgórza, dźwigając nosidło z wiadrami na ramionach. Powoli 
zapadał zmierzch.
  - Po co on tam idzie? - spytał Janek.
  - Niesie wodę do podlania ogródka... tam, na zboczu góry - odpowiedział 
kierowca. - A wie pan, że niektóre z tych ogródków nie są większe niż 
podłoga małej stodoły? Wszędzie tutaj panuje wielkie zapotrzebowanie na 
ziemię.
  "A gdzie nie panuje?" - pomyślał Janek, wspominając ich niewielkie 
gospodarstwo w Zamoszu. Zastanawiał się, czy istnieje na świecie jakiś 
kraj, gdzie chłopi nie odczuwaliby "głodu ziemi". "Jeśli istnieje - 
westchnął głęboko - chciałbym go zobaczyć".
  Jechali cały czas górską drogą, mijając zamaskowane zielonymi siatkami 
liczne działa przeciwlotnicze, składy amunicji, paliwa i magazyny żywności. 
Kilka razy napotkali długie karawany mułów objuczonych zapasami amunicji, 
wody i prowiantu.
  Nad ranem dotarli do rozdroża. Żandarm dał im sygnał, by się zatrzymali i 
wydał ostrzeżenie każdemu kierowcy, aby trzymał się w odległości 
przynajmniej 100 metrów za poprzedzającym ich pojazdem. Powiedziano 
wszystkim, by jechali z jak największą prędkością. Na tablicy umieszczonej 
przy skrzyżowaniu widniał złowieszczy napis: "Droga pod obstrzałem". Pod 
tym znakiem był mniejszy, który mówił: "Nie bądź głupi, nie daj się zabić".
  - Co to wszystko ma znaczyć... - Janek zwrócił się do kierowcy, gdy nagle 
wokół nich dał się słyszeć świst pocisków i rozległa się seria wybuchów, 
która przerwała mu w połowie zdania. Po brezencie plasnęły uderzenia 
odłamków; kierowca przycisnął pedał gazu ciężarówki, która skoczyła do 
przodu i mimo ciężkiego działa zaczepionego z tyłu, poczęła w szalonym 
tempie przeskakiwać przez głębokie wyrwy i wądoły. Niektóre pociski 
przelatywały im nad głowami, zawodząc, gwiżdżąc i wybuchając niedaleko od 
drogi. Inne, ze złowrogim poświstem i sykiem wybuchały tuż przed nimi, a 
także z tyłu, za szybko toczącą się ciężarówką, osypując ją deszczem 
odłamków. Purpurowe światło eksplodujących pocisków raz po raz rozświetlało 
niebo; za każdym razem w trakcie chwilowych przebłysków Janek dostrzegał 
zarysy wywróconych wzdłuż drogi czołgów, wraków ciężarówek i pozabijanych 
mułów.
  
  
  * * *
  
  
  Naraz droga zakręcała ostro w lewo i wchodziła w niewielką górską dolinę 
z wąskim rowem pośrodku, dzielącym ją na prawie równe części. Właśnie 
wzdłuż tego rowu zostały rozlokowane pułkowe działa z lufami wycelowanymi w 
szczyt góry o nazwie Monte Cassino.
  Następnego dnia, wcześnie rano, pośród gęstego dymu skrywającego małą 
dolinę przed okiem niemieckich obserwatorów, pułk przygotowywał się do 
walki o Monte Cassino. Nie zdążywszy nawet wypić porannej herbaty, Janek 
spieszył na wezwanie dowódcy. Zastał kapitana Kalasa i młodego podchorążego 
pochylonych nad mapą topograficzną terenu.
  - Dobrze, dobrze... - odpowiedział na powitanie Janka - proszę podejść 
tutaj! Bliżej!
  Wskaźnik kapitana tańczył po mapie, odsłaniając pozycje Ii Korpusu 
Polskiego. Kapitan zatrzymał się przy jednym z punktów. Nachylając się 
niżej nad mapą, Janek dojrzał zarys grani i przeczytał nazwę: Widmo. 
Odniósł wrażenie, jakby kapitan Kalas dawał mu więcej czasu na zapamiętanie 
nazwy tego miejsca. W przyćmionym świetle wnętrza namiotu spojrzeli na 
siebie ze zrozumieniem.
  - Jest to pierwsza pozycja, którą nasza V Dywizja Piechoty musi odbić tym 
pieprzonym Hunom - stwierdził kapitan Kalas. - Potem... popatrz! - 
przesunął wskaźnik poza rejon Widma. Wskaźnik przenosił się od jednego 
wzgórza do drugiego. Janek przysunął się bliżej do mapy i zauważył, że 
niektóre ze wzgórz miały ostre wierzchołki, stoki innych były bardzo 
strome, a wszystkie rozdzielały głębokie rozpadliny. W tyle, za zdradliwymi 
wzgórzami, znajdowała się wysoka góra Monte Cassino, będąca zwieńczeniem 
doliny rzeki Liri. Kapitan zatrzymał ni niej wskaźnik i trwał tak przez 
chwilę w zadumie.
  - Monte Cassino - powiedział Janek, by przerwać milczenie.
  - Tak, Monte Cassino - powtórzył kapitan Kalas. - Nasz główny cel - 
dodał.
  - Tak, ale te... te wzgórza, kapitanie. Przede wszystkim je należy 
zdobyć.
  - Obawiam się, że tak.
  - Ale to ogromne zadanie.
  - Ogromne, to prawda.
  - Do jakiej funkcji przewidziana jest nasza bateria, kapitanie?
  - Będziemy pomagać piechocie, "zmiękczając" pozycje wroga pociskami 
naszych dział, ogniomistrzu. Ja i pan będziemy tam razem z piechotą, zaraz 
na linii frontu. Będziemy oczami i uszami naszej artylerii.
  Jak do tej pory "zmiękczanie" było celowo ograniczane. Większość ciężkich 
dział milczała. Zaledwie jedno czy może najwyżej dwa stanowiska pluły 
śmiercionośnymi pociskami w pozycje wroga.
  - Nadchodzi moment rozrachunku z Niemcami - zauważył kapitan Kalas. - 
Pośród tych wzgórz - ciągnął wskazując na Monte Cassino - znajdują się nasi 
wrogowie. Musimy wygrać bitwę!
  - To łatwe jak bułka z masłem - wykrzyknął młody kapral, znany z 
gadulstwa i przechwałek. - Dostaniemy skurwysynów...
  Natychmiast jednak umilkł, napotkawszy srogi i chłodny wzrok kapitana.
  - Niemieccy spadochroniarze i oddziały specjalne SS zajmują na tej linii 
bardzo mocne pozycje - kapitan objął przekrwionym wzrokiem zgromadzonych w 
namiocie i dodał, spoglądając na gadatliwego kaprala:
  - I oni nie są jak bułka z masłem, kolego. Prawdopodobnie są to najlepiej 
wyszkoleni i najbardziej doświadczeni żołnierze na świecie. Pamiętajcie o 
tym.
  W namiocie zapadła cisza, którą od czasu do czasu przerywał świst 
przelatującego nad ich głowami pocisku.
  - Te zaprawione w bojach oddziały niemieckie zostały wybrane przez samego 
Hitlera w celu blokowania drogi, jedynej drogi prowadzącej do Rzymu. By ją 
oczyścić, musimy zdobyć te góry.
  Tego wieczora, piątego maja 1944 roku, kapitan Kalas ze swoim zastępcą 
Janem Taborem, telegrafistą i czterema sygnalistami opuścił stanowisko 
baterii i udał się w kierunku punktu obserwacyjnego pułku artylerii. Punkt 
znajdował się w pobliżu grani Widmo, którą cały czas zajmowały oddziały 
niemieckie. Widzieli ich pozycje obserwacyjne sprytnie ulokowane w 
głębokich wykopach wyżłobionych w górskim stoku. Powiedziano im, że 
Amerykanie próbowali kilka razy przypuścić atak na Monte Cassino, ale im 
się nie powiodło. Podobne próby robili Anglicy, lecz z tym samym 
rezultatem. Zdziesiątkowani i wykrwawieni, musieli się wycofać na inne 
pozycje. Teraz zadanie zdobycia Monte Cassino zostało przekazane Polakom. 
Janek, czołgając się badał okolicę wokół stanowiska i zauważył, że jest 
cała zarzucona prowiantem pozostawionym przez oddziały amerykańskie. Były 
tam puszki skondensowanego mleka, pudełka z herbatnikami, konserwy mięsne, 
koce, wojskowe buty, hełmy, puste, pogięte i poskręcane lub przedziurawione 
kulami pojemniki na wodę. Znajdowały się tam także ludzkie ekskrementy i 
ciała padłych mułów w różnym stadium rozkładu; wszystko to razem wypełniało 
powietrze obrzydliwym smrodem. Pośród skał i puszek leżały amerykańskie 
pisma, gazety i fragmenty listów pisanych do żołnierzy.
  - Nasi amerykańscy przyjaciele są albo niezmiernie bogaci - stwierdził z 
rozmysłem kapitan Kalas po usłyszeniu raportu Janka na temat znalezisk - 
albo musieli opuścić stanowiska w wielkim pośpiechu.
  - To prawdopodobnie skończone ślamazary - powiedział jeden z sygnalistów.
  - Nieważne co z nich za jedni, my w każdym razie zdobyliśmy dodatkowe 
zapasy - zauważył Janek, a potem dodał: - Tylko nie ma wody.
  Wszystkim chciało się jeść i pić do tego stopnia, że z trudnością głos 
przechodził przez ich spękane wargi i wysuszone gardła. Kilka odważnych 
prób zdobycia jedzenia i wody zakończyło się tragicznie. Dwa z pojazdów 
zostały trafione i czterech żołnierzy spłonęło w nich żywcem. Pozostali, 
pełni desperacji, poczęli pić skondensowane mleko; wkrótce jednak dostali 
od tego biegunki. Wydawało się, że najbardziej poszkodowany był kapitan 
Kalas.
  Zwiadowcy, znajdujący się pod nieprzerwanym ogniem artylerii, moździerzy 
i karabinów maszynowych próbowali zidentyfikować pozycje obronne wroga. 
Przez pięć dni i pięć nocy dokonywali obserwacji, obliczeń i czasem 
obstrzałów stanowisk nieprzyjaciela. I czekali, czekali na dzień 
rozpoczęcia działań.
  I wówczas, jedenastego maja, o godzinie jedenastej wieczorem ziemia 
zamieniła się w piekło. 1800 dział, niezliczone karabiny maszynowe i 
moździerze otworzyły pełny ogień. Ciemna noc rozświetliła się nieprzerwanym 
płomieniem. Od Adriatyku po Morze Śródziemne półnadzy ogniomistrze z 
ciałami błyszczącymi od potu mierzyli we wroga śmiertelnymi pociskami. 
Obstrzał artylerii trwał czterdzieści minut, po czym nastąpiło natarcie 
piechoty. Niektórzy żołnierze uzbrojeni byli w lekkie karabiny maszynowe, 
inni dzierżyli bazuki lub taszczyli miotacze ognia. Batalion za batalionem, 
jak gigantyczne mrówki, wspinał się po stokach wzgórz lub, w poszukiwaniu 
wroga, schodził w głąb skalnych rozpadlin.
  Janek dostrzegł kapitana Kalasa wydającego rozkazy przez radio polowe. 
Artyleria prawie natychmiast rozciągnęła skrzydło i podtrzymywała ogień 
zaporowy przed szeregami nadciągającej piechoty. Obowiązkiem Janka jako 
obserwatora było wykrywanie i namierzanie pozycji wroga oraz ich niszczenie 
za pomocą ognia pocisków. On sam i obserwatorzy z innych pułków artylerii 
musieli posuwać się do przodu razem z oddziałami piechoty, stąd znajdowali 
się w pierwszej linii ataku. Z tego też powodu ich marsz był mozolny, a 
jego tempo powolne.
  Intensywny ogień zaporowy artylerii zdołał oślepić i odeprzeć wroga na 
pewien czas. Oddziały polskie przemieszczały się umiejętnie, jeden za 
drugim dążąc do wyznaczonego celu. Po tak niewiarygodnie silnym ogniu 
przypuszczonym przez artylerię sądzono, że na polu walki pozostaną tylko 
niedobitki wroga.
  A tymczasem Niemcy otworzyli ogień na nowo. Pociski i granaty spadały na 
maszerujące szeregi. Janek słyszał zawodzenie pocisków, wybuchy, a potem 
następujące po nich jęki ranionych żołnierzy. Nagle zdjął go strach i tylko 
ogromnym wysiłkiem woli zdusił w sobie odruch zawrócenia i ucieczki z pola 
walki.
  "W razie nieszczęścia - przemknęły mu przez myśl słowa babki - najlepiej 
zacząć się modlić. Modlitwa cię uspokoi". "Ojcze nasz, któryś jest..." 
Nagły wybuch tuż obok przerwał mu w pół słowa. Właściwie to nie bał się - w 
każdym razie nie na tyle, by panikować lub uciekać. Tak naprawdę 
przeszkadzała mu świadomość, że nie widzi wroga.
  - Te skurwysyny - klął siarczyście - ukrywają się gdzieś w górach. 
Wyłaźcie, wy germańskie sukinsyny, wytknijcie swoje zakazane mordy!"
  - Wyłazić! - powtórzyło za nim kilku żołnierzy - Wyłaźcie, wy germańskie 
sukinsyny!
  Złowieszcza grań była już blisko. Naraz wybuchła nawała ognia. 
Przeraźliwy huk ogłuszył Janka całkowicie. W ustach, w nosie i oczach miał 
pełno piasku. Przetarł oczy i spojrzał do tyłu, oglądając się na 
Daszewskiego, kaprala ze swojej baterii, niosącego sprzęt radiowy. Zamiast 
niego ujrzał poodrywane ręce, nogi i stopy wyrzucone siłą eksplozji z 
ogromnego leja. Wstrząśnięty, tłumiąc napad wymiotów, musiał czym prędzej 
uciekać z makabrycznego miejsca.
  Gdy począł biec, jego wzrok przykuł rosnący opodal ścieżki krzew. Do jego 
kołyszących się gałęzi przylgnęły szczątki wnętrzności Daszewskiego razem z 
częściami umundurowania.
  Janek przystanął na sekundę czy dwie, na tyle, by móc sobie uświadomić 
grozę śmierci Daszewskiego. Początkowo nie mógł uwierzyć, by tam, na 
krzewie, miał się znajdować jeden z jego ludzi. To z pewnością czyjś 
niewybredny dowcip. Jednak w ciągu paru sekund miejsce niewiary zajęło 
niepohamowane, dzikie oburzenie. Mocniej ścisnął karabin i przeskakując 
przez kamienie, krzewy i poległych towarzyszy broni parł do przodu.
  - Naprzód! - słyszał ciągle powtarzany rozkaz. Szczękowi karabinów 
maszynowych towarzyszyło dudnienie wybuchających pocisków artyleryjskich i 
rozdzierające powietrze zawodzenie kul, zbierających wokół Janka śmiertelne 
żniwo.
  - Jezus, Maria! - Janek usłyszał okrzyk i kątem oka dojrzał wysokiego 
żołnierza padającego na ziemię jak dąb. Kilka kroków dalej nieledwie 
zderzył się z innym żołnierzem, który, kucając, na wszelkie sposoby 
usiłował na nowo włożyć do brzucha wylewające się z niego wnętrzności. 
Normalnie zwymiotowałby na taki widok, lecz teraz po prostu minął 
nieszczęśnika i biegł dalej. Niepomny wybuchów, terkotu karabinów 
maszynowych i okrzyków rannych, miał cel: za wszelką cenę dotrzeć do grani 
i rozprawić się z wrogiem.
  Tymczasem natknęli się na dokładnie wymierzony w nich z kilku punktów 
ogień karabinów maszynowych. Kula musnęła hełm Janka. Poczuł strużkę krwi 
cieknącą po lewej skroni, ale nie zwracał na to uwagi. Chwytając ciężko 
oddech wspinali się teraz po zboczu wzgórza tak prędko, jak tylko pozwalały 
na to ich płuca.
  Nagle, na moment przed wdrapaniem się na Widmo, Janek ujrzał grań, która 
jakby ożyła na jego oczach. To niemiecka piechota schodziła po jej stoku 
jak lawina.
  - Naprzód! - usłyszał głos, wydający rozkaz gdzieś z prawej strony.
  Janek przyspieszył, biegnąc naprzeciw Niemcom. Ci nacierali całą siłą, a 
ich automatyczna broń raziła wokół gradem kul. Tyraliera piechoty 
niemieckiej posuwała się w stronę Polaków z godną podziwu skutecznością.
  W jaskrawym świetle księżyca Janek widział wznoszące się i opadające 
szeregi w ataku, niemal jak na manewrach. Omijając gęste zarośla o mały 
włos nie zderzył się z niemieckim spadochroniarzem, stojącym na wyniosłym 
głazie. W poświacie księżycowej, wydał się on Jankowi niesamowicie wielki. 
Nagłe spotkanie zaskoczyło obu.
  Janek ujrzał lufę pistoletu Niemca zakreślającą półkole, lecz zanim wróg 
zdołał nacisnąć spust, pozbawił go życia jednym wystrzałem. Następnie 
prędko skierował się na prawo i dołączył do kolejnego plutonu polskich 
żołnierzy. Tuż przed nimi pojawił się szereg Niemców, którzy, spostrzegłszy 
ich, błyskawicznie rzucili się do ucieczki; zaskoczeni na nagim odcinku 
grani, padali trupem jeden za drugim. Jedni zsuwali się po stoku twarzą do 
przodu, innych skręcało, jakby wykonywali ostatni, szalony taniec, a 
jeszcze inni, podrzuceni do góry siłą wybuchu, zwalali się na ziemię i 
ciężko spadali w przepaść.
  I wtedy, kiedy Janek myślał, że wygrana jest prawie pewna, przywalił ich 
ogień zaporowy z karabinów maszynowych wroga. Ci, którzy nie zdołali się 
skryć, polegli, nie zdążywszy mrugnąć okiem. Janek dostał dwa razy, lecz na 
szczęście jedna kula zaledwie drasnęła go w lewe ramię, a druga odbiła się 
od hełmu. Leżał, ukryty za wielkim głazem, z trudem chwytając powietrze. 
Spokojnie próbował ocenić sytuację. Wydawało mu się, że gwałtowny ogień 
karabinów maszynowych dochodzi z miejsca, które w poświacie księżycowej 
wyglądało jak wydłużony nawis skalny. Widział bunkry wbudowane w ściany 
skał. Wiedział, że Polacy mają trzy możliwości do wyboru: wycofać się, iść 
do przodu i przejąć bunkry lub zostać w miejscu i dać się zabić artylerii 
niemieckiej, która, według jego obliczeń, powinna wkrótce rozpocząć ogień.
  "Co się dzieje? - pomyślał ze złością. - Kto tu, do licha, dowodzi?" Na 
początku ataku widział kilku oficerów, a pośród nich jednego pułkownika. 
Ale jak tylko usłyszał pobliskie wybuchy artylerii nieprzyjacielskiej, 
uświadomił sobie, że może wśród nich nie być już ani jednego oficera. I 
wówczas zrozumiał, że musi działać i to działać szybko.
  Rozglądając się dokoła spostrzegł żołnierza z bazuką. Podczołgał się do 
niego, ściągając na siebie serię z jednego z bunkrów. Zabezpieczając się w 
swej nowej pozycji, zbadał najbliższą okolicę, próbując ocenić, ilu z nich 
jeszcze zostało. Jednak, mimo iż noc była niezwykle jasna, zdał sobie 
sprawę, że nie ma żadnych możliwości, by zamiar wykonać.
  "Albo zdobędziemy te bunkry, albo wszyscy zginiemy" - mruknął do siebie. 
Posłał wiadomość wzdłuż szeregu, że na jego rozkaz wszyscy mają strzelać z 
całej posiadanej broni. Powracając do żołnierza z bazuką, wskazał ręką na 
największy z bunkrów.
  - Ognia! - wrzasnął najgłośniej jak mógł.
  Bazuka wypaliła i jeden z bunkrów został trafiony. Z prawej strony 
dochodziło go rytmiczne szczekanie brena i odgłosy broni automatycznej.
  - Naprzód! - wykrzyknął. - Prędzej! Prędzej!
  Żołnierze, szczęśliwi, że znajdują się pod czyimś dowództwem, zerwali się 
i pobiegli w jego ślady. Niestety, kilku z nich padło, zanim zdołali 
wykonać parę kroków.
  Janek dojrzał płomienie wydostające się z pobliskiego bunkra. Padł na 
ziemię i potoczył się w jego kierunku, żałując, że nie może tego dokonać 
znacznie szybciej. W otworze bunkra zobaczył ziejącą ogniem lufę karabinu 
maszynowego. Podczołgując się do jego bocznej ściany, wycelował tomygan w 
kierunku otworu i opróżnił weń cały magazynek. Następnie pomacał pas i 
chwycił granat. Odciągnąwszy zatyczkę, powoli i uważnie wrzucił go do 
środka.
  Usłyszał wybuch, a potem zaległa cisza. Podniósł się i na chwiejnych 
nogach podbiegł w stronę następnego bunkra. Zanim tam dotarł, spostrzegł 
jak schron rozbryzguje się w drobny mak. Minął niemieckiego żołnierza, 
który w mundurze zajętym płomieniem tarzał się w agonii.
  Rozwalali bunkry jeden po drugim, w sumie dziewięć, i gdy już myśleli, że 
wygrana jest pewna, straszliwy grzmot niemieckiej artylerii ponownie 
rozdarł powietrze. W uszach Janka zabrzmiało to tak, jakby nagle z bram 
piekielnych wydarło się tysiąc diabłów. Cała grań zatrzęsła się od 
wybuchów. W chwilę potem on sam toczył się bezwładnie po stoku. Dochodziły 
go jakieś głosy. Jakiś brodaty człowiek z opaską Czerwonego Krzyża na 
ramieniu wbijał mu w ramię igłę. Potem spostrzegł przed sobą czyjeś plecy. 
Ten ktoś potykał się, jakby dźwigał na sobie ciężki ładunek. Kogo lub co 
niósł? Janek stracił przytomność.
  
  Rozdział Xvi
  
  
  Janek otworzył oczy i zaraz je na nowo zamknął: podniósł ręce do góry, by 
uniknąć słonecznego blasku. Kiedy w końcu udało mu się skupić wzrok, 
dostrzegł wokół siebie rzędy łóżek, z których bardzo niewiele było pustych, 
a wszystkie przykrywały białe prześcieradła.
  Spróbował się podnieść, lecz coś ciągnęło go w dół, coś niewidzialnego i 
ciężkiego. Odrzucił koc i spostrzegł, że jest mocno przypięty do łóżka 
szerokim pasem. Ale dlaczego wykonał to z takim trudem? "Czy jestem 
związany jak więzień?" - zastanawiał się.
  Próbował poruszyć palcami - i wówczas zauważył, że ma obie ręce w gipsie. 
Zrobił wysiłek poruszenia nogami i natychmiast poczuł, że one też są w 
gipsie. Zimny pot wystąpił mu na czoło. "Jestem ranny. O, Boże, moje nogi!"
  - Twoje nogi są w porządku, żołnierzu. Tylko kościom trzeba trochę czasu 
na zrośnięcie.
  Janek zwrócił się w stronę mężczyzny wypowiadającego te słowa. Spostrzegł 
zabandażowaną głowę i spoczywające na nim ostre spojrzenie czarnych oczu.
  - Słabo z tobą było - stwierdził. - Sądziliśmy, że byłeś już kandydatem 
na mieszkańca nieba... albo piekła.
  Janek nie czuł żadnego bólu. Czuł się natomiast bardzo zmęczony i 
zachciało mu się bardzo spać, lecz w tym momencie poczęła mu wracać pamięć 
w postaci serii wyraźnych obrazów, przesuwających się przed jego oczyma.
  - Jak długo tu jestem? - zapytał.
  - Trzy albo cztery dni.
  Janek przymknął oczy. Teraz pamięć przywiodła mu obraz góry i 
artyleryjskiego pojedynku. Wspomnienie to wypełniło jego umysł. Pamiętał 
wycie pocisków, wybuchy moździerzowe i gniewne poszczękiwanie broni 
automatycznej. Nie chciał o tym myśleć, lecz obrazy były zbyt żywe, by mógł 
je wyrzucić z pamięci. Znów zapadł w sen człowieka skrajnie wyczerpanego, 
sen zupełnie pozbawiony marzeń.
  
  
  * * *
  
  
  Nagle poczuł na czole czyjąś chłodną rękę. Otworzył oczy, by je znów 
natychmiast zamknąć. Ostre światło sprawiało mu zbyt wiele bólu. Ktoś był 
przy nim, lecz Janek czuł się za bardzo zmęczony, by zawracać sobie tym 
głowę.
  Nie wiedział, jak długo spał. Gdy się ponownie obudził, światło słoneczne 
dla jego oczu nie było już tak dokuczliwe.
  - No, jak? Czujesz się lepiej? - zapytał sąsiad.
  - Tak, trochę, dziękuję - odpowiedział.
  - Ale miałeś sny! Opowiedziałeś mi całą bitwę.
  - Co się stało? Gdzie my jesteśmy?
  - Zaraz, zaraz. Wszystko po kolei. Co się stało? No, mówiąc po prostu, 
wyglądało to tak: przypuściliśmy pierwszy atak na Monte Cassino i nie udało 
się nam jej zdobyć; zaatakowaliśmy po raz drugi i znów nie daliśmy rady. 
Całe pułki padały jak muchy. Wydawało się, że każdy kolejny zawszony 
bunkier musi być spalony do cna i wszyscy Niemcy wybici co do jednego. 
Potem do walki o te przeklęte wzgórza rzucono każdego najgorszego marudera, 
kucharza, ordynansa, wszystkich, którzy byli w stanie utrzymać się na 
nogach o własnych siłach. W końcu jednak wygraliśmy.
  - Hmm ... - była to cała odpowiedź Janka.
  - Ale za jaką cenę! Gazety podają, że ponad tysiąc ludzi poległo i trzy i 
pół tysiąca zostało rannych. To znaczy, że jeden na dziesięciu zginął lub 
odniósł rany. No, to już ci wszystko opowiedziałem, teraz twoja kolej. Kto 
to jest ta dziewczyna, co tak się o ciebie martwi?
  - Jaka dziewczyna? O czym ty mówisz? - spytał Janek.
  - No, daj spokój! Jak można, mając taką słodką brunetkę za dziewczynę, 
puścić ją w niepamięć! A może to twoja siostra? Nie przejmuj się, nie masz 
we mnie rywala. Ona interesuje się wyłącznie tobą.
  Janek czuł się zaskoczony. "Dziewczyna - jaka dziewczyna? O jakiej 
dziewczynie mówił jego sąsiad? Niemożliwe, aby to była Marysia. Ona służyła 
w lotnictwie. Żołnierz mówił, że to brunetka. Oleńka? To zbyt piękne, by 
mogło być prawdziwe. A jednak Oleńka jest pielęgniarką. Czy też może 
ona..." - Janek przymknął oczy i zapadł w półsen. Usłyszał jakieś głosy i 
otworzył oczy. Ujrzał przed sobą lekarza, wpatrującego się w niego z uwagą. 
Pielęgniarkę, z którą rozmawiał, przesłaniała jego sylwetka.
  Lekarz uśmiechnął się do Janka.
  - No, w końcu się obudziłeś. Dobrze! Udało nam się z tobą!
  Zanim Janek zdołał coś powiedzieć, pielęgniarka podeszła do jego łóżka z 
pięknym uśmiechem. To była Oleńka! Jej oczy przepełniało uczucie. Janek 
odpowiedział uśmiechem. Twarz Oleńki rozjaśniła się jeszcze bardziej.
  - Rozpoznajesz mnie. To dobrze, to znaczy, że wyzdrowiejesz - 
powiedziała.
  - Ale co ty tutaj robisz? - spytał Janek. - To nieważne, dlaczego tutaj 
jesteś - dodał zaraz szybko. - Jestem szczęśliwy, że jesteś.
  - Wy się znacie? - zapytał lekarz. - W takim razie zostawię was samych, 
abyście mogli porozmawiać. - Siostro, proszę się do mnie później zgłosić.
  Jak tylko lekarz odszedł, Oleńka, pochylona nad Jankiem, całowała jego 
czoło. Płakała. Janek wpatrywał się w nią tylko, zbyt wzruszony i słaby, by 
wydusić z siebie słowo. On sam był też bliski łez.
  - Och, jaka ja niemądra! - zawołała cicho Oleńka. - Płaczę, zamiast się 
śmiać! Taka jestem szczęśliwa, Jasiu! Dzięki Bogu, że przeżyłeś... i że 
znowu możemy być razem.
  San Basilio w południowych Włoszech to starożytne miasto, nad niebieskimi 
wodami Adriatyku. Wysokie klify i poszarpane wybrzeże bronią je przed 
naporem morza. Letnie upały łagodzi chłodna bryza, a noce są jak balsam - 
to doskonałe miejsce dla odzyskujących zdrowie żołnierzy.
  Stopniowo Janek powracał do sił. Po miesiącu mógł już poruszać się po 
terenie szpitala z pomocą pielęgniarki. Odbywszy swoje ćwiczenia i 
fizjoterapię często siadywał w ogrodzie, przyglądając się pszczołom 
pracowicie krążącym nad kolorowymi kwiatami, i przysłuchując się cykadom, 
podającym sobie sygnały dźwiękowe w pobliskich krzewach. W miarę poprawy 
stanu zdrowia wracał mu też dobry nastrój. Po raz pierwszy od wielu lat 
doznawał uczucia zadowolenia.
  Wiele z tego zawdzięczał Oleńce. Uśmiechnięta i wesoła, pomagała mu w 
każdy możliwy dla niej sposób, choćby zabierając go w wózku inwalidzkim na 
fizjoterapię czy ćwicząc z nim mięśnie, powoli powracające do zdrowia. 
Często, śmiejąc się i rozmawiając, chodzili po zalanym słońcem ogrodzie. 
Czasami mówili o wojnie lub o przyjemnych chwilach spędzonych w Palestynie; 
nigdy nie wspominali Związku Sowieckiego ani przeżyć, których tam 
doświadczyli. Cieszyli się teraźniejszością i marzyli o przyszłości. 
Przeszłość jawiła się im jako bolesne wspomnienie, bardzo odległe od 
kojącego spokoju w San Basilio.
  Pewnego deszczowego, czerwcowego dnia Janek siedział na łóżku i czytał. 
Strugi deszczu spływały po szybach, gdzieś daleko przetaczała się burza. 
Znużony lekturą, zamknął książkę i rozejrzał się po oddziale szpitalnym. 
Świeżo pachnące prześcieradła przestały mu się już wydawać luksusem. Oleńka 
zajmowała się żołnierzem piechoty, który doznał kilku ran piersi. 
Zmieniając mu opatrunki przemawiała do niego po cichu, zbyt cicho, by Janek 
mógł słyszeć jej słowa.
  Janek widział Oleńkę wykonującą swe zadania pielęgniarki setki razy. Lecz 
dzisiaj obserwował ją szczególnie intensywnie. "Ona jest taka dobra i 
delikatna - myślał - i w tym, co robi, jest tyle czułości i wdzięku". Janek 
był wdzięczny Bogu za to, że pozwolił mu spotkać tak wspaniałą dziewczynę. 
Czuł potrzebę pieszczenia jej, opiekowania się nią i zrobienia dla niej 
wszystkiego, co było w jego mocy, by pomóc jej zapomnieć złą przeszłość.
  Oleńka opuściła swojego pacjenta, który podziękował jej uśmiechem. W 
drodze do następnego wyczuła intensywność spojrzenia Janka i zatrzymała 
się. "Dlaczego Janek tak się we mnie wpatruje?" Natychmiast pospieszyła do 
niego.
  - Oleńka! Usiądź tu na chwilę - poprosił Janek, usiłując nadać głosowi 
bardzo groźne brzmienie. Wziął ją za rękę i przyciągnął mocno ku sobie.
  - Co takiego? Co się stało?
  - Och, nic. Chciałem ci po prostu powiedzieć, że cię kocham, ot, co - 
rzekł z uśmiechem.
  - Ja też cię kocham, ty mój najdroższy... najbardziej szalony! Ale 
obowiązki mnie wzywają! Musnęła pocałunkiem jego usta i wyszła.
  Spędzali z sobą całe godziny, kiedy tylko Oleńka nie miała dyżuru. 
Czasami chodzili do miasta; częściej spacerowali po okolicy, napawając się 
jej spokojem i ciepłem lata. Miłość Janka do Oleńki pogłębiała się, choć on 
sam nigdy o tym nie mówił. Zazwyczaj Oleńka czuła się szczęśliwa u jego 
boku, choć niekiedy stawała się poważna i zamknięta w sobie i Janek 
domyślał się dlaczego.
  W końcu nadszedł dzień, kiedy Janka wypisano ze szpitala. Ii Korpus 
Wojska Polskiego, wzmocniony dodatkowymi siłami, posuwał się na północ 
wzdłuż wybrzeża Adriatyku, odpierając Niemców. Janek wracał do swego pułku 
artylerii. 
  Ostatnio Oleńka była nadzwyczaj cicha i smutna. Nie mówiła, o czym myśli. 
Janek włożył mundur i gotowy do wymarszu, ruszył, by ją odnaleźć i 
pożegnać. Jedna z pielęgniarek poinformowała go, że poszła do kwatery dla 
personelu medycznego. Pośpieszył do jej pokoju. Zapukał delikatnie i 
otworzył drzwi na oścież. Oleńka stała przy oknie, a jej blada twarz nosiła 
ślady łez. Uśmiechnęła się z wysiłkiem.
  - Janek! Tak, myślałam, że przyjdziesz.
  - Przyszedłem, żeby się pożegnać.
  Janek przystanął niezręcznie obok łóżka i zapadła między nimi długa 
chwila milczenia. W końcu Oleńka, przerwała ciszę smutnymi i czułymi 
słowami.
  - Niech cię Bóg prowadzi, Jasiu! Będę się za ciebie modliła. Kocham cię i 
zawsze będę cię kochała.
  Po jej policzku potoczyła się łza.
  Janek podbiegł do niej, wziął ją w ramiona i pocałował.
  - Nie płacz, Oleńka, nie płacz. Ja też cię kocham. Kocham cię całym 
sercem! Jak tylko skończy się wojna, wrócę do ciebie, odnajdę cię 
gdziekolwiek będziesz.
  Oleńce wzruszenie odebrało głos. Z trudnością wydusiła z siebie:
  - Będę na ciebie czekała, Jasiu.
  Po czym wybuchnęła szczerym płaczem. Janek pozwolił jej się wypłakać, 
trzymając ją cały czas w ramionach. W końcu osuszył jej łzy opuszkami 
palców i ponownie pocałował. Oleńka, ciągle wstrząsana łkaniem, choć teraz 
już znacznie spokojniejsza, spojrzała mu prosto w oczy. Janek dojrzał w 
nich więcej miłości, niż mogły to wyrazić słowa.
  Pocałował ją raz jeszcze, odwrócił się i wyszedł. Nie obejrzał się. 
Wiedział, że załamałby się na widok łkającej Oleńki.
  
  
  * * *
  
  
  Janek znajdował się w wojskowym dżipie jadącym na północ. Mijali jedno 
miasto po drugim. Niektórym z nich udało się uniknąć zniszczeń; te kipiały 
życiem i aktywnością. Wozy konne, samochody i ciężarówki ciągnęły ulicami. 
Sklepy były otwarte, choć niewiele można było w nich kupić. Na przydrożnych 
targowiskach chłopi rozkładali na sprzedaż liche warzywa.
  Inne miasta dawały pełne świadectwo spustoszenia poczynionego przez siłę 
działań wojennych. Zbombardowane budynki, kratery po bombach pokrywające 
ulice, wypalone wraki domów. Janek odwracał wzrok w stronę Adriatyku w 
nadziei, że w jego błękitnych wodach znajdzie spokój i pocieszenie.
  Nagle dżip przystanął. Długa kolumna wojskowych ciężarówek zatrzymała się 
na poboczu drogi. Janek podszedł do grupy żołnierzy rozprawiających z 
ożywieniem.
  - Co się dzieje? - zapytał niewysokiego żołnierza.
  - Powstanie w Warszawie - padła odpowiedź.
  Wydawało się, że była to cała dostępna informacja. Janek stał jak 
ogłuszony. Naraz przysiadł na pobliskim kamieniu. "Dlaczego? - myślał - 
dlaczego teraz właśnie powstanie?"
  - Możecie sobie wyobrazić, co się teraz stanie z mieszkańcami Warszawy - 
skomentował jeden ze stojących opodal żołnierzy. - Ci żądni krwi hitlerowcy 
wyrżną wszystkich do nogi. Kobiety i dzieci nie dadzą rady niemieckim 
czołgom.
  - No, to co my tutaj robimy? - spytał ktoś inny. - Powinniśmy bić się 
tam, razem z nimi.
  Kolumna poczęła posuwać się z wolna. Janek, pełen uczucia gniewu i 
bezsilności, powrócił do pojazdu. Dołączył do swego pułku dopiero w 
Ankonie, gdzie natychmiast zameldował się dowódcy, pułkownikowi Rydlowi.
  - Moje gratulacje! Mam przyjemność poinformowania Pana, że został Pan 
awansowany do rangi porucznika - powiedział pułkownik Rydel w sposób bardzo 
formalny.
  Janek podziękował dowódcy, ale w trakcie poszukiwania kwatery stwierdził, 
że z powodu awansu nie odczuwał żadnej dumy. Znaczył dla niego bardzo 
niewiele w obliczu tragedii rozgrywającej się w Warszawie. 
  Tymczasem Niemcy wycofywali się na północ. Za nimi postępował pułk Janka. 
Nadeszła prawie jesień, niosąca zimne deszcze i chłodniejszą pogodę; w tym 
czasie dotarli do Lombardii pełnej błotnistych pól i pokrytych gliną dróg. 
Pułk Janka został przesunięty dalej na wschód od miasta Catolica, gdzie na 
dwa miesiące przypisano ich do Brygady Piechoty Kanadyjskiej.
  Janek dzięki znajomości języka angielskiego otrzymał funkcję łącznika 
pomiędzy Polakami i Kanadyjczykami. Zaprzyjaźnił się z majorem Page, 
dowódcą batalionu tej Piechoty. Major, niski, krępy mężczyzna lat około 
czterdziestu był farmerem z Saskaczewan. Janek dowiedział się od niego 
bardzo wiele o Kanadzie. Przekonał się także, że major to człowiek 
gwałtowny.
  - Ten twój cholerny angielski brzmi jak chiński - skomentował kiedyś 
niezdarną próbę tłumaczenia w wykonaniu Janka. Lecz spostrzegłszy, że Polak 
poczuł się dotknięty, zaraz konflikt załagodził.
  - Przepraszam. Mój ojciec, Anglik, zawsze powtarzał, że to moja matka, 
Francuzka, ponosi winę za mój gwałtowny charakter.
  Pewnego dnia, gdy Janek czekał na majora w kwaterze batalionu, podszedł 
do niego wysoki kanadyjski sierżant.
  - Masz zapałki? - zapytał.
  Janek zapalił mu papierosa. Sierżant zaciągnął się głęboko, a następnie 
siadł na kamieniu obok Janka.
  - Skąd jesteś? - padło pytanie.
  - Z Polski.
  - O, Polak. Ja pochodzę z Toronto - powiedział wymawiając nazwę miasta 
"Tronna".
  - To masz daleko do domu.
  - Tak, i nie cierpię żołnierki.
  - A kto to lubi? Jesteś zawodowym żołnierzem?
  - Ja? Zawodowym żołnierzem? W cywilu pracowałem w fabryce.
  - Zostałeś poborowym, co? - spytał Janek.
  - Tak, do diabła. Dwa miesiące temu. Czy ty też dostałeś nakaz?
  - Nie, ja poszedłem na ochotnika - odpowiedział Janek i dodał: - W pewnym 
sensie.
  - Co to znaczy "w pewnym sensie"? - spytał zdziwiony Kanadyjczyk.
  - No, widzisz, ja musiałem zgłosić się na ochotnika. Musiałem to zrobić, 
bo inaczej ciągle jeszcze byłbym w obozie na Syberii.
  Zupełnie pusty wyraz twarzy Kanadyjczyka dał Jankowi do zrozumienia, że 
ten nie ma pojęcia, o czym mówi. Ponieważ Janek nie miał ochoty opowiadać o 
przeszłości, rozstali się po wymienieniu jeszcze kilku grzecznościowych 
uwag.
  Zima przyniosła śnieg, który spadł na faliste wzgórza i szerokie doliny, 
pokrywając brzydotę śladów wojny. Wrogie armie, oddzielone od siebie 
szerokością rzeki Senio, skryły się w okopach i czekały. Z wyjątkiem 
sporadycznych potyczek patrolowych front zalegały cisza i spokój. Tylko 
polskie oddziały niecierpliwiły się i okazywały wyraźny niepokój. Wszyscy 
Polacy zdawali sobie sprawę z faktu, że ich kraj został pochłonięty przez 
Rosjan. I wszyscy wiedzieli, co to dla nich oznacza.
  - Wystarczy, że Rosjanie postawią stopę na ziemi sąsiada, a pozostaną tam 
na zawsze, chyba żeby istniała jakaś przeważająca siła, zdolna się im 
przeciwstawić - powiedział kapitan Kalas do Janka. - Wielka Brytania lub 
Ameryka zgłoszą chwilowy sprzeciw, a potem zaakceptują aktualny stan rzeczy 
i zgodzą się na to, by Polska pozostała pod kontrolą Rosji. Po wojnie w 
Polsce pozostanie parę dywizji Armii Czerwonej. Dla pewności, żeby Polacy 
nie odważyli się obalić rządu komunistycznego.
  - To bardzo prawdopodobne - zgodził się Janek. - Ale co my mamy robić?
  - Z tego, co widzę, są dwie drogi stojące dla nas otworem - stwierdził 
kapitan. - Możemy powrócić do Polski na warunkach rządu komunistycznego lub 
też wcale tam nie wracać.
  Przez całą noc z jednej z polskich baterii dochodził śpiew starej 
polskiej pieśni:
  
  Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród
  Nie damy pogrześć mowy.
  (...)
  Tak nam dopomóż Bóg, tak nam dopomóż Bóg.
  
  Janek udał się na długi spacer i usiłował podjąć decyzję, gdzie ma pójść 
i co z sobą zrobić.
  Ii Korpus Polski, stanowiący prawe skrzydło Viii Armii Brytyjskiej, 
spychał Niemców coraz bardziej na północ wzdłuż linii wybrzeża Adriatyku. 
Siły niemieckie, złożone z weteranów wielu bitew, nie wycofywały się ani 
łatwo, ani z ochotą. Wykorzystując każdą górę, każde wzgórze, rzekę czy 
potok stawiały godny podziwu opór. Niemcy palili i wysadzali w powietrze 
każde napotkane na ich drodze miasto, wieś czy dom. Podkładając miny, 
zastawiając pułapki i sidła, zniszczyli kilometry dróg i torów. Zabijali 
każdego podejrzanego o współpracę z partyzantami.
  Pewnego dnia Janek przejeżdżał przez okolicę szczególnie mocno 
zdewastowaną na skutek działań wojennych. Podążając za pułkiem chwilowo bez 
przydziału zadania, z większą niż zazwyczaj uwagą przyglądał się mijanemu 
krajobrazowi. Widział zgliszcza usytuowanych przy drodze domów, zdechłe 
muły, krowy i inne zwierzęta domowe, z których jedne leżały w rowach, inne 
na drodze, przejechane przez pojazdy wojskowe. Manewrował dżipem w taki 
sposób, by jak najzręczniej wymijać ogromne kratery i dziury wyryte w ziemi 
przez bomby artyleryjskie i lotnicze. Było mu bardzo ciężko na sercu. 
"Dlaczego - myślał po raz tysięczny - ludzie niszczą rzeczy, których 
zbudowanie zajęło im tyle czasu i wysiłku? Jakie złe moce kryją się za 
zniszczeniami? Dlaczego, przede wszystkim, narażają na straszliwe 
cierpienia dzieci, kobiety i ludzi starych? Jak długo trzeba będzie 
odbudowywać ruiny, by ci, którzy przeżyją, mieli dach nad głową? Mam 
nadzieję, że nasz dom w Zamoszu uniknął takiego losu".
  Bieg myśli przerwał mu widok samotnej kobiety siedzącej tak blisko drogi, 
iż musiał gwałtownie skręcić w bok, by na nią nie najechać. Zatrzymał dżipa 
i podszedł do niej. Odziana w tradycyjną czerń siedziała na małym stołku z 
nisko zwieszoną głową. Wydawało się, że jest czymś bardzo zajęta i dopiero 
po chwili zwróciła uwagę na obecność Janka. Za plecami kobiety znajdowały 
się ruiny domu. Powietrze wypełniał kwaśny i przyprawiający o wymioty smród 
spalonego mięsa. Kilka metrów dalej leżały resztki dwóch do połowy 
zwęglonych krów. Nad ich rozprutymi brzuchami kłębiły się roje much.
  Janek ruszył w stronę ruin domostwa. Zanim do nich dotarł, spostrzegł 
jakiś przedmiot wystający pośród zwaliska. Podchodząc bliżej z przerażeniem 
stwierdził, że była to stopka małego dziecka. Zdusił w sobie odruch 
natychmiastowej ucieczki; pomyślał, że nie może go tak po prostu zostawić. 
Znalazł metalowy pręt i zaczął pracę. Odkopanie ciała nie zajęło mu dużo 
czasu; była to mała dziewczynka, niewiele mniejsza od jego siostry Helenki. 
Obok niej leżały dwie lalki, które wyciągnął z popiołów. Uniósł ciało 
dziewczynki i położył je delikatnie na pobliskiej trawie. Szukał dalej i 
wkrótce znalazł, zagrzebane w zgliszczach, ciała mężczyzny, kobiety i około 
dwuletniego dziecka. Wszystkie częściowo zwęglone.
  - Cała rodzina - szepnął - cała rodzina oprócz jednej, starej kobiety.
  Stwierdził, że dom został zniszczony przez pociski artyleryjskie. Ci, 
którzy nie zostali zabici przez odłamki, spłonęli żywcem. Ciała wydobyte z 
ruin ułożył na trawie jedno obok drugiego. Stał tam dłuższą chwilę bez 
ruchu, patrząc na nie. Nie płakał; był zbyt wstrząśnięty. Potem powrócił do 
kobiety, która cały czas siedziała na stołku.
  - Signora - rzekł ochrypłym głosem, dotykając lekko jej ramienia. Poczuł 
jak drży i jak tłumi w sobie łkanie. Z wielkim wysiłkiem uniosła głowę i 
spojrzała na Janka. Po raz pierwszy zobaczył jej twarz, pełną bruzd i 
zmarszczek. Jej wypełnione łzami oczy wyrażały tyle smutku, że na ich widok 
nie mógł powstrzymać płaczu.
  - Tutti sono morti - szepnęła ochryple.
  Janek znał włoski na tyle, że zrozumiał, co kobieta powiedziała.
  - Tak, wszyscy nie żyją - powtórzył za nią.
  Bardzo chciał w jakiś sposób pocieszyć kobietę, powiedzieć jej coś, co by 
ją podtrzymało, ale nie znajdował odpowiednich słów. Ujął jej starą rękę, 
próbując przekazać własną intencję za pomocą dotyku. Ręka była szorstka i 
pokryta odciskami od ciężkiej roboty. Wyobraził sobie przez chwilę, że jest 
w Zamoszu i trzyma rękę swojej babki. Delikatnie podniósł rękę kobiety i 
pocałował ją z uczuciem. Potem podniósł się i szedł w stronę dżipa. Nagle 
potknął się o coś i schylił się, by zobaczyć, co to jest. Odgarnął popiół i 
kurz i spostrzegł prosty, drewniany krucyfiks z metalową figurą Chrystusa 
przymocowaną do niego za pomocą trzech zwykłych gwoździ. Domyślając się, że 
krzyż należy do rodziny nieszczęsnej kobiety, zawrócił z zamiarem zwrócenia 
go jej.
  - Weź go. Chcę, żebyś go zabrał ze sobą. Proszę, młody człowieku, weź go.
  - Ale, signora, on należy do pani, więc...
  - Noś go ze sobą - przerwała mu, a potem dodała: - Zabierz go do swojego 
domu, synu, bo mój dom... - ręką wskazała w kierunku ruin.
  "Mój dom? - pomyślał Janek. - Ciekawe..." lecz był zbyt zmęczony i 
zmartwiony, by dokończyć myśl. Powolnym, ciężkim krokiem starego człowieka 
skierował się w stronę dżipa.
  
  
  Rozdział Xvii
  
  
  Pułkownik miał na sobie wspaniały mundur udekorowany wieloma 
odznaczeniami. Mówił bardzo konkretnie. Przed jego biurkiem siedziało 
dziesięciu oficerów w różnych rangach: trzech majorów, czterech kapitanów i 
trzech poruczników. Sądząc po dystynkcjach na rękawach, oficerowie należeli 
do różnych dywizji i brygad, składających się na Ii Korpus Wojska 
Polskiego: V Dywizji Wileńskiej, Brygady Pancernej, Oddziałów Artylerii, 
Dywizji Karpackiej...
  - Panowie, będę mówił krótko - powiedział pułkownik. - Celem naszego 
zebrania jest wybór kuriera do Polski. Jak wiecie, nasz kraj znajduje się 
znów pod okupacją, tym razem pod okupacją sowieckiej Armii Czerwonej. We 
wschodniej Polsce tysiące naszych partyzantów walczy przeciwko nowemu 
okupantowi. Nie wiemy, jak dalej potoczy się rozwój wypadków, lecz chcemy 
być przygotowani na wsparcie walczących w każdy dostępny nam sposób. 
Zaistniała natychmiastowa potrzeba dostarczenia partyzantom w Polsce 
pieniędzy na zakup broni, żywności i ubrań. 
  Jak najpilniej należy tam również przesłać kilka ważnych dokumentów.
  - A kto im sprzeda broń? - przerwał obcesowo jeden z kapitanów.
  - Kapitanie, pieniądz rządzi. Jak przyjdzie co do czego, zrobią to sami 
Rosjanie. Powracając do tematu... Oprócz pieniędzy przesyłamy zakodowaną 
listę zdrajców, którzy przedostali się do oddziałów partyzanckich. Trzeba z 
nimi skończyć, zanim będzie za późno.
  Pułkownik siedział przez chwilę, nic nie mówiąc, po czym podjął apel.
  - Kurier, którego wyślemy, musi przede wszystkim znać wschodnią Polskę. 
Musi być fizycznie sprawny, silny, inteligentny, znać białoruski, a nade 
wszystko musi być uczciwy i lojalny.
  - Chciałbym kogoś takiego poznać - rzucił uwagę jeden z majorów.
  - Skąd go wziąć! W całej Drugiej nie ma takiego typa... - dodał ktoś 
inny. Nie dokończył zdania. Stalowo-zimne spojrzenie pułkownika uciszyło 
go.
  - To nie jest temat do żartów na waszym poziomie, panowie. Żarty są tu 
nie na miejscu - zagrzmiał. - Chciałbym, abyście się teraz zastanowili. Na 
pewno ktoś taki znajduje się wśród waszych ludzi.
  Wydawało się, że było wielu takich, którzy spełniają niemal wszystkie 
oczekiwania. Jednakże po dokładniejszym rozpatrzeniu kandydatur okazało 
się, że żaden nie posiadał pełnego przygotowania do wypełnienia zadania: 
niektórzy nie znali białoruskiego, inni nie znali terenu, jeszcze inni 
odpowiadali wymogom, lecz nie wzbudzali zaufania.
  - Janek Tabor - zabrzmiał triumfujący baryton wysokiego majora z oddziału 
artylerii. - On spełnia wszystkie wymagania - ciągnął. - Jeszcze coś, czego 
pan nie wymienił, pułkowniku.
  - A co to takiego? - zapytał pułkownik.
  - Janek pochodzi z mokradeł, gdzie obecnie znajduje się najwięcej 
partyzantów.
  - Wezwijcie go, majorze - rozkazał pułkownik.
  Dwa tygodnie później dwuosobowy samolot z Jankiem na pokładzie opuścił 
lotnisko w Bari w południowych Włoszech i skierował się w stronę Europy 
Środkowej. Janek, znany teraz jako "Lis", ubrany był w buty do kolan, 
ciepłą, grubą koszulę, jaką noszą drwale, szare płócienne spodnie i krótką, 
ciężką, wełnianą kurtkę. Rosyjska futrzana czapa dopełniała strój. Wyglądał 
w nim jak białoruski chłop. W wewnętrznej kieszeni kurtki miał dokumenty 
osobiste i kilka zaświadczeń po polsku i po rosyjsku, stwierdzających, że 
"Wasyl Kulik, urodzony w Bostyniu, jest obywatelem Białoruskiej Republiki 
Socjalistycznej". Przesyłka, którą miał dostarczyć, zawinięta została w 
ceratę i zręcznie ukryta w fałdach jego grubej kurtki.
  Jankowi nie udało się porozumieć z siedzącym przed nim pilotem. 
Wszystkim, co zdołał z niego wydobyć, było: "tak" i "nie". Zamykając oczy 
zastanawiał się nad wydarzeniami, które miały miejsce w ciągu ostatnich 
tygodni. Przypomniało mu się, jak został wezwany do kwatery pułkownika i 
początkowo miał wątpliwości, czy podjąć się wykonania proponowanej mu 
misji. Gdy prośba nie poskutkowała, pułkownik zmienił ją w rozkaz. Lecz już 
wówczas Janek był zdecydowany na wyjazd. Okazja zobaczenia ukochanych 
mokradeł i uzyskania informacji, co się stało z ojcem, zbyt kusiła, by ją 
mógł odrzucić. Nie chciał jednak pokazać pułkownikowi, że bardzo mu na tym 
zależy. Wybiegał myślami ku misji, jaką miał spełnić. Powiedziano mu, że ma 
dotrzeć do Bostynia i czekać w jedynej restauracji w mieście na człowieka 
ze strony partyzantów, który ma go zaprowadzić do "Wilka", komendanta 
oddziału partyzanckiego.
  - Jeśli nie uda ci się skontaktować z "Wilkiem", oddaj przesyłkę 
"Brzozie". Pamiętaj, nikomu tylko "Wilkowi" lub "Brzozie". Zostaniesz 
zrzucony na terenie Karpat. To najdalej położone miejsce, gdzie nasz 
samolot może dolecieć. - Jak cię złapią, koniec z tobą. Albo się wtedy 
zastrzel, albo będą cię torturowali, a potem... dostaniesz kulę w łeb.
  Janek, wspominając złowieszcze słowa, usiłował za wszelką cenę zachować 
spokój. Myślami błądził wokół swojej wioski, mokradeł, Wojska Polskiego, 
rodziny, obozu ciężkich robót na Syberii, a następnie znów wokół wioski.
  "Niedługo znowu ujrzę Zamosze" - myślał, wzdychając. Jego obawy jakoś 
rozwiały się i nagle poczuł się szczęśliwy. "Wkrótce znów znajdę się na 
polskiej ziemi... po pięciu długich latach".
  - Gotów? - usłyszał wołanie pilota i polecenie: - Skacz!
  Janek, skacząc w rozpościerającą się poniżej chmurę, wpadł w bezdenną 
ciemność. Opary cumulusa natychmiast przemoczyły go do suchej nitki. 
Chwytając oddech pociągnął za sznurek zaworu i doznał uczucia ulgi, gdy 
poczuł szarpnięcie otwierającego się spadochronu. Opadał powoli, 
spoglądając w dół z nadzieją, że dojrzy miejsce lądowania. Przed sobą 
widział tylko ciemność. Kwietniowy deszcz chłodził jego rozgorączkowaną 
twarz. Janek począł drżeć bez opanowania.
  Nagle jego stopy dotknęły czegoś miękkiego i bardzo mokrego. Z 
przerażeniem rozpoznał, koronę drzewa. Zaczął rozpaczliwie kopać nogami, by 
nie dopuścić, aby jego stopy ugrzęzły w gałęziach, lecz poczuł tylko 
powietrze pod sobą i w chwilę później spadł na ziemię. Począł się toczyć po 
zboczu, uderzył w coś twardego i stracił przytomność.
  Gdy przyszedł do siebie, nastał już ciepły, słoneczny poranek. Leżał 
nieruchomo z zamkniętymi oczami i usiłował zebrać myśli. Odtwarzał w 
pamięci wydarzenia z zeszłej nocy aż do momentu, gdy przerażony, począł się 
przesuwać ponad koronami drzew.
  "Mój spadochron" - nagle przypomniał sobie. Skoczył na równe nogi, lecz 
ból w głowie i w lewym ramieniu sprawił, że natychmiast wrócił do pozycji 
leżącej. "Dzięki Bogu za tę grubą, futrzaną czapę" - wyszeptał, dotykając 
bolącego miejsca na głowie. Rozglądając się wokoło spostrzegł, że wylądował 
na stromym zboczu góry, zaledwie o kilka metrów od zagajnika.
  Obmacał kurtkę i doznał uczucia ulgi. Przesyłka była na miejscu. Znalazł 
niewielkie zagłębienie, gdzie pod gałęziami i kamieniami ukrył spadochron. 
Uporawszy się z doraźnymi kłopotami, poczuł ponownie przypływ fali 
niepokoju. "Spokojnie, człowieku, spokojnie" - powtarzał sobie. "Usiądź na 
tej skale i zastanów się, pomyśl..."
  Rozejrzał się dookoła, tym razem powoli i uważnie. Okolica wydała mu się 
lekko pagórkowata. "Pewnie jestem na Pogórzu Karpackim" - rozumował. Bujna 
trawa sugerowała, że jest uprawiana dla krów i owiec a, wobec tego, 
niedaleko musi znajdować się osada. Począł iść wzdłuż ścieżki, która 
prowadziła prosto w położoną poniżej dolinę.
  Ścieżka wiła się, omijając występy skalne i przypadkowe kępy drzew. Dzień 
stawał się coraz jaśniejszy i cieplejszy. Po obu stronach ścieżki łąkę 
pokrywały polne kwiaty. Janek czuł się podniesiony na duchu, wdychając 
świeże, górskie powietrze i napawając oczy kolorami łąki, nieledwie 
zapomniawszy, dlaczego się tu znajduje.
  Nagle spoza występu skalnego rozległ się odgłos ciężkich kroków. Janek 
padł na ziemię i leżał bez ruchu, pocąc się ze strachu. Hałas zanikł i 
Janek usłyszał rżenie konia. Wyjrzał zza skały i ze śmiechem skoczył na 
równe nogi. Kilka kroków za skałą znajdował się niski, siwy koń o grubych, 
zdeformowanych ciężką pracą nogach i kościach zwierzęcia pociągowego. Koń, 
usłyszawszy kroki Janka, na chwilę podniósł łeb, a następnie upewniwszy 
się, że nie grozi mu niebezpieczeństwo, powrócił do skubania trawy.
  Janek, odpędzając muchy, poklepał zwierzę po grzywie i grzbiecie. Jakby w 
podzięce za jego dobroć, koń machnął ogonem i zarżał.
  Zbocze góry było teraz znacznie łagodniejsze i gdy Janek na nowo ruszył w 
drogę, wkrótce znalazł się w szerokiej dolinie. Przecinał ją strumień, 
którego woda sięgała mu zaledwie do kolan. Po jego drugiej stronie, w 
odległości około pół kilometra, dostrzegł wioskę.
  Wkrótce ścieżka przekształciła się w wąską, wyboistą drogę, prowadzącą do 
wsi. Koła wyżłobiły w niej wąskie koleiny. Niedaleko przed sobą Janek 
dostrzegł dwa wozy ciągnięte przez konie.
  Znowu przypomniało mu się Zamosze i minione wiosny. Podszedł do stojącej 
wśród lip przydrożnej kapliczki, zrobionej z drewna i przykrytej 
trójkątnym, także drewnianym daszkiem. Znajdowała się w niej niezdarnie 
ociosana figura Matki Boskiej. Powierzchnia rzeźby obrobiona była za pomocą 
siekiery i prostego hebla. Lecz głowa Madonny została wyrzeźbiona nożem, a 
wyrazowi Jej twarzy poświęcono wiele uwagi. Jankowi jawiła się jako twarz 
smutku, zamyślenia i cierpienia. Z oczami utkwionymi w figurę usiadł na 
drewnianej ławce i poczuł ten sam smutek we własnym sercu. Rzeźbiarz, 
zapewne nieświadomie, odzwierciedlił cierpienie swojego narodu tratowanego 
poprzez wieki całe przez najeżdżających konno Turków i Tatarów, a ostatnio 
przez niemieckie i rosyjskie czołgi. Janek poczuł głęboko zakorzenioną 
wspólnotę ze swoim narodem, którego symbolem była Madonna, ta Smutna 
Królowa Polski.
  W oddali słychać było poszczekiwanie psów, a z kominów unosił się dym. 
Jankowi wydawało się, że wieś wita go w ten sposób. Ani się obejrzał, jak 
szedł wzdłuż jedynej we wsi drogi. Kobiety pracowały w niewielkich 
ogródkach, dzieci bawiły się na drewnianych chodnikach. Mężczyźni powozili 
wozami ciągnionymi przez konie lub szli drogą. Nikt nie zwracał uwagi na 
młodego człowieka samotnie zmierzającego przed siebie. Wojna ciągle jeszcze 
trwała i wielu obcych przechodziło ostatnio tą drogą; partyzanci wracali do 
domu, porzuciwszy kryjówki w górach; zniewoleni robotnicy pojmani przez 
Niemców i wyzwoleni przez Armię Czerwoną powracali do swoich wsi; 
mężczyźni, kobiety i dzieci poszukiwali zaginionych krewnych. Nikt, nawet 
przejeżdżający obok konwój Armii Czerwonej, nie zwrócił uwagi na pojawienie 
się Janka.
  Miał zatem nadzieję, iż dotrze wreszcie do jakiejś stacji kolejowej, a 
stamtąd pociągiem do Warszawy. Później zamierzał skręcić na wschód i, 
również pociągiem, udać się w stronę Pińska. Tymczasem był mocno spragniony 
i głodny. Sięgnął do koszuli i wyjął trochę polskich pieniędzy, które 
dostał w Bari. W następnej wiosce, lub raczej w tym, co z niej pozostało, 
znajdowało się zaledwie kilkoro ludzi. Byli tak zajęci odbudowywaniem 
zniszczonych domów, że kiedy Janek próbował wszcząć z nimi rozmowę, nie 
odpowiadali na pytania.
  Szedł więc dalej.
  Mieszkańcy wiosek, których spotkał, nosili na sobie piętno cierpień 
wojennych. Ubrani w łachmany, mieli blade, niedożywione twarze i wyglądali 
na wycieńczonych. Bose, półnagie dzieci, z krzywicznymi nogami i rozdętymi 
brzuchami smutno spoglądały na nieznanego przechodnia. Niektóre z nich, 
silniejsze lub może lepiej odżywione, bawiły się chlapiąc w kałużach 
pozostałych po niedawnych, wiosennych deszczach. Ich szczebiot zachwycił 
Janka, bo prawie zapomniał już mowę bawiących się polskich dzieci.
  Mimo wzrastającego uczucia głodu szedł uporczywie, pozostawiając z tyłu 
wioski i sadyby. Droga, sądząc po położeniu słońca, prowadziła w pożądanym 
kierunku, na północ. Jego cień wydłużał się w miarę upływu czasu; robiło 
się też coraz zimniej.
  Janek czuł się obolały ze zmęczenia, a także na skutek potłuczenia 
podczas skoku spadochronowego. Niezmiennie jednak podążał dalej przez 
następne dwie godziny. Zamiast pól, po obu stronach drogi znajdował się 
teraz brzozowy las, pozbawiony jakichkolwiek śladów ludzkich domostw i 
życia. Zmierzch przeistoczył się w ciemność. Niebo zachmurzyło się i musiał 
wytężać wzrok, by móc iść po ledwo widocznych śladach kolein. Gdy w pewnym 
momencie wyszedł zza jednego z licznych zakrętów, poprzez konary drzew 
spostrzegł na lewo niewyraźne światło. Migotało nieprzerwanie, jakby ktoś 
się nim stale bawił.
  Janek zszedł z drogi i zagłębił się w las, zmierzając w stronę światła. 
Potykając się o korzenie i pnie szedł po miękkim, wilgotnym leśnym 
poszyciu, aż poczuł pod stopami twardszy grunt. Wydawało mu się, że jest na 
jakiejś wąskiej i wyboistej drodze. Wkrótce usłyszał szczekanie psa. 
Zwolnił, nasłuchując i wypatrując oznak niebezpieczeństwa. Wydawało się, że 
wokół panuje spokój. Wszedłszy na polanę, ujrzał dom, stojący przed nim w 
odległości około 50 metrów. Była to odosobniona, zbudowana z bierwion 
chałupa. Brak stodoły i stajni wskazywał, iż jest to leśniczówka, a nie 
wiejska zagroda. Ogromny pies na łańcuchu pilnował jedynych drzwi wiodących 
do domu. Nagle, ku przerażeniu Janka, jego szczekanie przerodziło się we 
wściekłe ujadanie. Osłupiały, zatrzymał się w nikłym świetle rzucanym przez 
słabo oświetlone okno. Drzwi rozwarły się gwałtownie i z wnętrza wyszedł 
mężczyzna mierząc w Janka z karabinu.
  - Ktoś ty taki? - zapytał.
  - Podróżny.
  - Idź precz! Nie potrzebujemy tu podróżnych. Odejdź stąd, bo będę 
strzelał!
  - Ja... ja... pomyślałem, że może mógłbym kupić u pana coś do jedzenia.
  - Do jedzenia? Zwariowałeś, czy co? Nie mamy jedzenia! Idź stąd! - 
powtórzył mężczyzna.
  Janek powrócił na drogę. Najważniejsza rzecz, powtarzał sobie, to trzymać 
się drogi na północ. Prędzej czy później doprowadzi go ona do jakiegoś 
większego miasta lub na stację kolejową. W międzyczasie postanowił trochę 
odpocząć.
  Wkrótce nadejdzie ranek i - myślał - znowu zrobi się ciepło. Usiadł na 
trawie i zastanawiał się, co ma dalej począć. Mimo krańcowego zmęczenia i 
niemożności znalezienia lokum, był zadowolony z rozwoju wypadków. 
Przynajmniej na razie. Przecież - rozważał - żyje i idzie do domu. Czyż nie 
znajdował się już w gorszych opałach? Czyż nie miał przy sobie 
wystarczająco dużo polskich i rosyjskich pieniędzy?
  `nv
  Rozdział Xvii (cd.)
  
  Potrzebował natomiast jakiegoś środka transportu. To było najważniejsze, 
jeśli naprawdę chciał wkrótce dotrzeć do Zamosza. Koń? Może powinien 
spróbować kupić konia? Widział trochę ludzi na koniach mijających go po w 
drodze. Jednakże, po namyśle, zrezygnował z tego pomysłu. Koń, choć 
niezawodny, był jednak zbyt powolny. Nie, to musi być coś szybszego, ale 
co? Zesztywniały, podniósł się i na nowo ruszył w drogę.
  Słońce wyłoniło się zza wzgórz i spostrzegł wiejską zagrodę. W obawie 
przed przyjęciem takim jak uprzednio krążył wokół, chcąc wejść raczej do 
stodoły niż do domu. Natknął się na ujadającego szczeniaka. Pogłaskał 
zwierzaka i pies zaraz złagodniał. Janek wśliznął się do stodoły, gdzie w 
sąsieku, tak jak się spodziewał, było mnóstwo złożonego siana. Wspiąwszy 
się na drabinę, którą znalazł w stodole, dostał się do sąsieka i, 
zaszywając się głęboko w sianie, prawie natychmiast zapadł w sen. Szczenię, 
pozostawione samo sobie, pociągnęło kilka razy nozdrzami i wyszło ze 
stodoły.
  Janek nie wiedział, jak długo spał, lecz obudziwszy się był zaskoczony na 
widok otaczającej go ciemności. "Czy to ciągle noc?" - zastanawiał się. 
Jego uszy wyłowiły głos porykującego bydła wracającego do domu i 
przytłumione odległością głosy ludzkie.
  Musiał być wieczór, pora dojenia krów. Może powinien poczekać trochę, aż 
wszystko się uspokoi i potem dopiero ruszyć dalej? Przymknął oczy i leżał 
spokojnie dłuższą chwilę. Był ciągle jednak tak zmęczony, że ponownie 
zasnął. Tym razem obudziło go pianie koguta, dźwięk, którego już od dawna 
nie słyszał. Hałas dochodził z dołu. "No, cóż - pomyślał - tam, gdzie jest 
kogut, muszą być i kury". Zszedł z drabiny, zapalił zapałkę i zaczął 
przeszukiwać stodołę. Znalezienie w kącie zbitego w gromadkę stadka kur nie 
zajęło mu dużo czasu. Rozpędził je pośród gdakania i znalazł to, czego 
szukał - jajka. Był spragniony i głodny, a co mogło być na to lepszego niż 
świeże jajka? Po posiłku, poczuwszy się znacznie bardziej pokrzepiony, 
opuścił zagrodę najciszej jak mógł i o brzasku słońca dotarł do głównej 
drogi.
  W świetle wstającego poranka dostrzegł drogowskaz: Katowice 25 km.
  - Acha! - wykrzyknął z satysfakcją - więc idę w dobrym kierunku. Przed 
nocą powinienem się znaleźć na miejscu.
  Wczesne rano zastało go w małej wiosce, liczącej około 40 domostw. Mimo 
uczty ze świeżych jaj, czuł się nadal głodny. Przeklinał włoskich 
przełożonych, że nie wyposażyli go w racje żywnościowe. Zaoszczędziłoby mu 
to wielu kłopotów i, co ważniejsze, byłoby znacznie bezpieczniejsze. Wtem 
przypomniał sobie ostatnie słowa młodego majora: "Musisz jakoś wyżyć z 
roli". Janek pomyślał, że major naprawdę niewiele wiedział, jak 
zdewastowana była rola, o której mówił i jak głodni byli na niej ludzie.
  Zatrzymał się przy pierwszym domu, gdzie wychodząca z obory stara, ubrana 
na czarno kobieta niosła duże wiadro mleka.
  - Dzień dobry, matko - Janek ukłonił jej się w tradycyjny, zamoszański 
sposób, którym zwykle wita się starsze kobiety.
  - Dzień dobry - odpowiedziała, nie zwalniając kroku.
  - Mógłbym kupić od was trochę mleka, matko?
  - Nie mam mleka na sprzedaż.
  - Dobrze wam zapłacę.
  - Pieniędzmi się nie napiję, nie?
  - Zapłacę wam podwójnie. Potrójnie - szedł obok niej, czując się coraz 
bardziej zdesperowany.
  - Potrójnie, mówisz?
  - Tak, tak!
  - Poczekaj! - rozkazała.
  - I trochę chleba! - wykrzyknął za nią.
  Minęło sporo czasu, zanim pojawiła się na nowo, lecz oczekiwanie opłacało 
się, ponieważ kobieta trzymała w ręku butelkę mleka i słusznej wielkości 
bochenek chleba. Janek zapłacił jej złotówkami i dorzucił jeszcze parę 
groszy. Minął wioskę i, znalazłszy wygodne miejsce na skraju drogi, usiadł 
i zaczął jeść. Chleb był czerstwy i kwaśny w smaku, ale za to mleko... 
"Ciągle jeszcze ciepłe od krowy" - pomyślał, opróżniając butelkę i 
wrzucając ją do rowu.
  Do Katowic dotarł o zachodzie słońca. Było to miasto rozległe, na poły 
zburzone. Każdą ulicę i wszystkie skwery, które mijał, zapełniały rosyjskie 
pojazdy wojskowe i piechota. Niektórzy żołnierze, ubrani w długie, podarte 
płaszcze koloru błota, z karabinami niedbale przewieszonymi przez ramię 
śpiewali ulubioną "Katiuszę". Jankowi przywiodła ona na myśl wspomnienie 
pierwszych sowieckich oddziałów widzianych w Zamoszu.
  Szybko zapadała ciemność, więc począł się zaraz rozglądać za stacją 
kolejową. Zatrzymał paru przechodniów, pytając o drogę i po pół godzinie 
znalazł się na dużym dworcu zatłoczonym ludźmi, którzy mimo końca kwietnia 
ubrani byli w ciężkie, sfatygowane palta. Wielu z nich, przeważnie kobiety, 
dźwigało najróżniejsze torby i worki. Inni nieśli mięso owinięte w lniane 
płótno, a dwaj mężczyźni dźwigali na plecach worki z mąką. Janek spoglądał 
im w twarze; niemal wszystkie były blade, niektóre poorane zmarszczkami, 
wszystkie ze śladami doznanego głodu i nędzy. Tu i ówdzie Janek zauważył 
zielone mundury żołnierzy Armii Ludowej. Ich chude, blade twarze i 
obszarpane mundury też świadczyły o latach biedy. Niektórzy nosili 
opatrunki, inni szli o kulach, przenosząc się z jednego końca dworca na 
drugi. Janek zauważył także dwóch milicjantów, którzy stali przy wejściu na 
stację, wyposażeni w karabiny maszynowe produkcji rosyjskiej. Odsunął się 
od nich najdalej jak mógł i, znalazłszy dla siebie trochę miejsca, 
przysiadł na chwilę.
  Musiał obmyślić plan spełnienia powierzonej mu misji. Słyszał muzykę 
radiową, dochodzącą z głośnika umieszczonego na zewnątrz dworca. Monotonną 
pieśń ludową przerwały wiadomości dnia. Poprzez hałas tłumu Janek usiłował 
przysłuchiwać się komunikatom. "Zwycięska Armia Czerwona wraz z Polską 
Armią Ludową dotarły do Berlina. Toczą się obecnie zażarte boje o ostatnie 
skrawki hitlerowskiej ziemi. Gniazdo Hitlera znajduje się pod nieustającym 
obstrzałem. Na Zachodzie Siły Sprzymierzone posuwają się powoli, bardzo 
powoli do przodu. Chcą doprowadzić do całkowitego wykrwawienia się Armii 
Czerwonej".
  "Nawet gdyby Amerykanie i Anglicy posuwali się szybciej - pomyślał Janek 
z goryczą - dla Polski, wyzwolonej przez Rosjan, jest już i tak za późno".
  Wreszcie nadjechał długo oczekiwany pociąg. Tłum rzucił się w jego 
kierunku całą masą. Po zaciętej przepychance, przy częstym używaniu łokci, 
Janek zdołał znaleźć miejsce na drewnianej ławce w wagonie, ściśnięty 
między dwoma chłopkami. Jedna z nich miała między nogami worek ziemniaków i 
przytrzymywała go obu rękami, jakby w środku znajdowały się diamenty. 
Druga, szczuplejsza i mniejsza, trzymała na kolanach ogromny kawał 
surowego, świńskiego mięsa, zawinięty w wielką chustę. Krew przeciekła 
przez materiał i poplamiła lewą nogawkę spodni Janka.
  - Matko - Janek zwrócił się do kobiety - czy moglibyście... - nie udało 
mu się dokończyć zdania.
  - O, tak. Dziękuję ci, młody człowieku - przemówiła śpiewnym akcentem. - 
Od razu wiedziałam, że dobry z ciebie chłopak i że mi pomożesz. Mówiąc to 
złożyła mięso na kolanach Janka. Głęboko wzdychając, przymknęła oczy i 
zaczęła udawać, że śpi. Janek zauważył, że koniec sznurka, którym było 
obwiązane mięso, jest mocno zaciśnięty na jej lewej ręce.
  "Chce, żebym jej trzymał tę przeklętą padlinę, ale jednocześnie za grosz 
mi nie wierzy" - pomyślał, wzruszając ramionami.
  Wagon zapakowany był po brzegi. Ludzie, ściśnięci, stali w korytarzach i 
przedziałach lub siedzieli na podłodze. Tylko niewielu szczęśliwców 
korzystało z ławek. Wokół znajdowało się mnóstwo pakunków; leżały na 
półkach, pod i pomiędzy ławkami i na korytarzach, ułożone w sterty 
sięgające aż do porozbijanych okien. Mimo braku szyb w wagonie było gorąco, 
duszno i, ku zaskoczeniu Janka, nadzwyczaj cicho. Doszedł więc do wniosku, 
że wszyscy ci nieszczęśliwcy są zbyt wycieńczeni, by prowadzić jakiekolwiek 
rozmowy.
  Pociąg posuwał się powoli przystając na każdej stacji. Sapał i szarpał, 
jakby był również zmęczony. Janek wyliczył, że będzie wyjątkowym 
szczęściarzem, jeżeli przy tej prędkości uda mu się dotrzeć do Warszawy 
koło południa dnia następnego. Pragnął niezmiernie zobaczyć okolicę, ale 
nie było sposobu, by mógł przecisnąć się do okna. Ciągle jeszcze było 
ciemno, więc przymknął oczy i próbował zasnąć. Czuł się nieszczególnie i 
niewygodnie w swoich przesączonych świńską krwią spodniach, ale na 
szczęście dla niego, po trzech godzinach jazdy, kobieta z mięsem wysiadła, 
uwalniając go od niefortunnego ładunku. Jej miejsce zajęła mała, około 
dziesięcioletnia dziewczynka, dając mu odrobinę więcej miejsca. Wkrótce też 
Janek zapadł w sen.
  Nie wiedział, jak długo spał. Gdy otworzył oczy, tuż przed nim stał 
wysoki mężczyzna w mundurze z trzema gwiazdkami na ramionach. Z obu jego 
stron tkwili dwaj żołnierze.
  - Dokumenty - warknął wielki kapitan. - Jesteście Białorusinem? - spytał 
z podejrzliwością, przyglądając się Janka papierom.
  - Tak - odpowiedział Janek słabym głosem.
  - A co robicie tutaj... w tym pociągu?
  - Jadę do domu, towarzyszu.
  - Skąd?
  - Z przymusowego obozu pracy w Niemczech, kapitanie - odpowiedział i 
zaraz dodał pospiesznie: - Papier w tej sprawie jest razem ze wszystkimi 
dokumentami. Poszukajcie go sami, jest po rosyjsku.
  Kapitan, po powtórnym rzuceniu okiem na dokumenty Janka i rozważeniu 
przez chwilę podanej mu informacji, oddał mu papiery i wyszedł.
  "Udało się" - westchnął Janek, ocierając pot z czoła.
  Pociąg, po wielu męczących przystankach i manewrach, późnym popołudniem 
dotarł w końcu do Warszawy. Po wyjściu z wagonu Janek postępował powoli 
razem z tłumem opuszczającym wagony.
  Nigdy dotąd nie był w Warszawie. Michał Tabor, jego ojciec, nie musiał 
jeździć do stolicy. Zresztą, koszt i odległość nie zezwalały przeciętnemu 
chłopu z mokradeł znad Prypeci na takie wycieczki, nie mówiąc już o 
zabraniu z sobą syna. Wiedza Janka o Warszawie pochodziła z książek i 
opowiadań tych, którzy mieli środki na odbywanie podróży.
  Wyobrażał więc sobie stolicę jako ogromne i kipiące życiem miejsce. Ale 
na powitanie zobaczył ciągnące się bez końca zwały gruzu i pogorzeliska. 
Widział wcześniej Foggia i Rimini, zbombardowane miasta we Włoszech, gdzie 
zrujnowane były całe ulice. Lecz tutaj ujrzał miasto, liczące przed wojną 
około miliona mieszkańców, zupełnie i w całości zdewastowane przez 
działania wojenne. Stał więc oszołomiony i nie wiedział, co dalej począć. 
Po chwili powrócił na stację lub też, dokładniej, na plac, który pośród 
gruzów służył za dworzec. Znalazł nieopodal na wpół spaloną belkę i, 
zmęczony, przysiadł na niej.
  Nagle ktoś delikatnie dotknął jego ramienia. Odwrócił głowę i spostrzegł 
stojącego przed sobą ponad trzydziestoletniego mężczyznę ze zmierzwionymi, 
zaniedbanymi włosami. Ubranie miał równie niechlujne i postrzępione, jak 
ubrania większości ludzi spotkanych do tej pory. Nagle zdał sobie sprawę, 
że mężczyzna nosi na sobie księżą sutannę. Jego koloratka, oryginalnie 
biała, miała teraz kolor ciemnobrązowy.
  - W którą stronę ma pan zamiar się udać? - Janek usłyszał pytanie 
księdza, zadane zmęczonym głosem.
  - Na Wschód.
  - O, ja także - a potem dodał: - To znaczy, o ile będziemy mieli 
szczęście.
  - Nie rozumiem.
  - Pociąg może dziś wyruszyć na Wschód lub nie. Poza tym, jest pełen 
sowieckich żołnierzy. No cóż, będziemy musieli czekać i nie tracić nadziei.
  Ksiądz siedział dłuższą chwilę w milczeniu. Potem spostrzegł dociekliwy 
wzrok Janka, bezustannie penetrujący ruiny.
  - Nic nie ocalało - powiedział.
  - Ale... to niemożliwe! - wykrzyknął Janek poruszony.
  - Domyślam się, że nie było tu pana podczas powstania.
  A następnie, nie czekając na jego odpowiedź, ciągnął.
  - Zginęło 250 tysięcy mężczyzn, kobiet i dzieci. A nasi sprzymierzeńcy - 
tu jego oczy skierowały się w stronę grupy sowieckich żołnierzy 
zbliżających się do stacji - stacjonowali po drugiej stronie Wisły.
  Jego głos był pełen gniewu i goryczy.
  - Jak mogło do tego dojść? - spytał Janek.
  - Miasto powstało przeciwko Niemcom. Walczyliśmy przez pięć tygodni, 
mając nadzieję na pomoc ze strony Rosjan. Ale jedyne, co od nich 
usłyszeliśmy, to słowa radiowej propagandy. Nie do uwierzenia, jak oni 
opowiadali światu, jakoby awanturniczy Polacy rozpoczęli powstanie 
przeciwko słusznemu stanowisku Sowietów.
  Ksiądz, ciężko dysząc, zamilkł na chwilę, po czym cichym głosem ciągnął.
  - Oni chcieli, abyśmy wszyscy wyginęli. Niemcy, po ewakuacji tych, którzy 
przeżyli i zabraniu ich do obozów pracy, wysadzali dynamitem budynek po 
budynku. To wszystko, co z nich pozostało.
  Po chwili dłuższego milczenia Janek i ksiądz postanowili pójść na 
przechadzkę. Weszli na wąską ścieżkę, która niegdyś była ulicą. Obecnie 
prowadziła donikąd. Ludzie, okutani w grube, zabrudzone ubrania, usuwali z 
drogi ciężkie cementowe bloki, przenosząc je z jednego miejsca na drugie.
  - Co oni robią? - zapytał Janek, zwracając się do współtowarzysza.
  - Budują schrony, a właściwie jaskinie. Proszę spojrzeć tutaj - wskazał 
na prawo.
  Janek spostrzegł parę prowizorycznych chatynek. Niektóre nie posiadały 
drzwi ani okien, wejścia do innych wykonano z worków. Mężczyźni, kobiety i 
dzieci z determinacją i stoickim wyrazem twarzy pracowali, nie zwracając 
uwagi na przechodniów.
  - Ci przetrwają - stwierdził ksiądz.
  - Tak ksiądz sądzi?
  - Z pewnością, tak jak każde wcześniejsze pokolenie Polaków.
  - Ale niech ksiądz spojrzy! - wykrzyknął Janek. - Proszę się rozejrzeć 
wokoło!
  Jego rozmówca pozostawał jednak nieugięty i w pełni przekonany o 
słuszności swego stwierdzenia.
  - Wiele lat przetrwaliśmy pod Turkami i Tatarami, Niemcami i Rosjanami... 
i na pewno wytrwamy pod Sowietami - Janek śledził silną, na wskroś polską 
twarz swego rozmówcy, gdy tamten wypowiadał słowa.
  Ksiądz na nowo podjął monolog.
  - Wie pan, Niemcy usiłowali zniszczyć nas jako naród przez długich pięć 
lat. Byli od tego specjalistami, bardzo dobrymi specjalistami. Używali 
osiągnięć współczesnej technologii i udało im się wymordować sześć milionów 
naszych: za pomocą kul, w krematoriach, w obozach, przy ciężkich 
niewolniczych robotach... i, oczywiście, w ten sposób - powiódł ręką ponad 
ruinami Warszawy.
  Przerwał, jakby zabrakło mu powietrza, a potem dodał:
  - A mimo to nie udało im się! Nie udało im się zabić w nas ducha i wiary. 
O, ale i tego próbowali dopiąć, a jakże! Dziewięćdziesiąt procent polskich 
księży nie żyje, zginęło tysiące nauczycieli i profesorów. Ale i to się na 
nic nie zdało. Proszę popatrzeć na tych nieszczęśników, odbudowujących 
schronienia dla siebie. W niedzielę przybędzie tu ksiądz, by odprawić mszę 
świętą. Pozostałości tych cementowych płyt staną się ołtarzem. Ja wiem, już 
to wcześniej robiłem. 
  - Czy Rosjanie i polscy komuniści zgodzą się na te msze? - spytał Janek.
  - Zgodzą się? Również będą starali się jak najbardziej w nich 
przeszkodzić, ale podobnie jak Niemcom, nie uda im się. Posłuchaj mnie, 
młody człowieku. Nie bój się utraty wszystkiego, lecz strzeż swego ducha i 
trzymaj się swojej wiary.
  Rozmowę przerwał im nagły gwizd i hałas nadjeżdżającego pociągu.
  - Lepiej wracajmy - powiedział ksiądz. - Mam się tu z kimś spotkać. On 
jest także księdzem i będzie pracował w naszej diecezji. Zaledwie kilka 
tygodni temu powrócił z Zachodu... zdaje mi się, że z Anglii.
  - Tak? - wykrzyknął Janek.
  - Przyjemny z niego człowiek - gadał dalej ksiądz. - Wolałby mieszkać w 
Anglii, ale mówił mi, że tutaj jest bardziej potrzebny.
  Gdy zbliżyli się do "stacji", Janek spostrzegł wysoką, tęgą postać 
machającą do nich z kłębiącego się tłumu.
  - Księże Stefanie! - mocny, męski głos przedarł się poprzez hałas. - 
Księże Stefanie! - głos zabrzmiał powtórnie i mężczyzna począł iść w ich 
kierunku. Wtem, spostrzegłszy, że ksiądz jest w towarzystwie, zatrzymał 
się. - Och, nie jest ksiądz sam - powiedział cichszym tonem.
  Janek spojrzał na niego osłupiały. Był to ksiądz Kowalski, proboszcz z 
Zamosza. Wyglądał na starszego i potężniejszego, ale był to bez wątpienia 
ten sam ksiądz, którego kasztana kilka lat temu wyratował.
  Ksiądz Kowalski także popatrzył na Janka. Potem zwrócił się do niego:
  - Ja ciebie skądś znam, młodzieńcze, ale...
  - Zamosze.
  - Zamosze! - wykrzyknął ksiądz Kowalski, aż ksiądz Stefan podskoczył. - 
Janek!
  - Ksiądz Kowalski!
  Padli sobie w objęcia, niepomni niczego wokół nich. Upłynęło sporo czasu, 
zanim księdzu Stefanowi udało się ich rozdzielić i poprowadzić do pociągu.
  - Widać z tego - powiedział uśmiechając się ksiądz Stefan - że się 
znacie.
  - Znamy się? Co za pytanie! - wykrzyknął ksiądz Kowalski. - Oto mój 
najlepszy ministrant, proszę księdza. - Były ministrant - poprawił się z 
uśmiechem. - Uratował mojego konia, dokładnie mówiąc, kasztana... on...
  - Przygotujcie się do ataku - powiedział ksiądz Stefan, mrugając 
porozumiewawczo okiem. I rzeczywiście, musieli stoczyć ostrą walkę. Pół 
godziny zajęło im zdobycie miejsc w pociągu. Mimo iż mocno zabrudzone, 
księże koloratki pomogły im w tym trochę i w końcu wszyscy trzej znaleźli 
dla siebie miejsce w korytarzu.
  Godzinami rozmawiali o minionych latach. Janek opowiedział księdzu 
Kowalskiemu o sobie prawie wszystko, oczywiście zatajając misję. Ksiądz 
Kowalski jak się okazało, spędził prawie dwa lata w sowieckich więzieniach. 
"Spowiadałem - mówił do Janka - wszystkich tych, którzy mnie o to prosili. 
Dowiedziawszy się, że jestem księdzem, wielu więźniów, łącznie z 
rosyjskimi, prosiło mnie, abym był ich spowiednikiem. Jednakże nie wszyscy. 
Niektórzy mówili mi, że skoro jestem sługą bożym, to powinienem móc uczynić 
cud i sprawić, żeby mogli wyjść z więzienia".
  - A dlaczego wrócił ksiądz do Polski? - spytał Janek.
  - Jestem tutaj bardziej potrzebny niż w Anglii. Wkrótce znowu rozegra się 
tu batalia, batalia o dusze w naszym narodzie. Bo nowy porządek jest tu 
ustanowiony w sprzeczności z duszą człowieka...
  - Sowieci będą dążyli do zabicia w nas ducha, wspomnicie moje słowa - 
wtrącił się do rozmowy ksiądz Stefan.
  - A ty, Janku, dlaczego wróciłeś? - zapytał przypatrując mu się ksiądz 
Kowalski.
  - Żeby... żeby odnaleźć ojca.
  - Ach, tak? Mam nadzieję, że ci się to uda.
  Pociąg dojechał do stacji w Białymstoku.
  - Powodzenia i szczęścia! - wołali do Janka księża, wysiadając z pociągu.
  "Potrzeba mi dużo szczęścia" - myślał Janek, spoglądając na pozostałych 
pasażerów, głównie sowieckich żołnierzy. W swoich wyświechtanych i 
znoszonych paltotach wyglądali na bardzo znużonych. Niektórzy, ciągle 
jeszcze w bandażach, spoglądali smutno przez okna wagonu. Ich twarze nosiły 
piętno lat ciężkich walk i niedostatku. Krok za krokiem bili wroga, 
początkowo wypędzając go z własnego kraju, potem spychając aż po Berlin. 
Teraz wracali do domu, lecz tam oczekiwały na nich ruiny ich własnych wsi i 
miast oraz głód w kołchozach. Niektórzy z nich mogli skończyć na Syberii. 
Janek myślał, że może powinien ich nienawidzić za to, co wyrządzili jemu, 
jego rodzinie i tysiącom niewinnych ludzi. Ale wiedział dokładnie, na czym 
polega sowiecki system, bo sam go doświadczył. Widział wyraźnie jak w 
Związku Sowieckim traktowano nie tylko więźniów, ale także własnych 
obywateli. Mimo iż miał po temu wystarczająco wiele powodów, jakoś trudno 
było mu czuć do tych ludzi nienawiść; oni sami byli ofiarami zbrodniczego 
systemu.
  Następnego dnia rano pociąg dojechał do Pińska. Janek wysiadł i stanął 
oniemiały na peronie. Okolicę przylegającą do dworca wypełniały ruiny. 
Pamiętał, że przed wojną zamieszkiwali ją Żydzi i rozpościerała się wokół 
terenu miejskiego targu, na który obaj z ojcem tak często przyjeżdżali. A 
teraz, jak wzrokiem sięgnąć, pozostały szkielety wypalonych domów i 
zawalone gruzami ulice. Na szczęście inne dzielnice Pińska ocalały, więc po 
chwili wahania Janek zagłębił się w miasto.
  Po drodze natknął się na garstkę ludzi apatycznych i pozbawionych chęci 
do życia. Nigdzie nie było widać śladów odbudowy zniszczonych miejsc. 
Doszedł do wniosku, że Pińsk przypominał jedno wielkie cmentarzysko. 
Ponieważ miejscem jego przeznaczenia był Bostyń, postanowił bez zwłoki udać 
się właśnie tam. Rzuciwszy ostatnie spojrzenie na Pińsk, ruszył w drogę, 
mając nadzieję, iż dotrze na miejsce przed końcem dnia. Kawałek udało mu 
się podjechać na wozie powożonym przez starego, brodatego chłopa.
  Chłop, widząc uniesioną rękę Janka, zatrzymał wóz i spojrzał na niego 
przychylnie.
  - Dokąd to? - melodyjny, białoruski akcent zabrzmiał przyjemnie i 
przyjaźnie.
  - Do domu... do Bostynia - odparł Janek.
  - To dobrze, że masz dom. Nie tak jak tam - chłop machnął batem w 
kierunku Pińska. - To jesteś z Bostynia, co? - zapytał.
  - Niezupełnie z Bostynia. Z Zamosza, wioski położonej nieco dalej.
  - Z Zamosza? - ton głosu chłopa zmienił się. - Mówisz z Zamosza?... 
Znałem tę wioskę, a jakże, znałem ją.
  Janka zaniepokoiło słowo "znałem", ale nic nie powiedział.
  Wiejska droga nie zmieniła się wcale od czasu, gdy po raz ostatni Janek 
jechał nią z ojcem. Ciągle była wąska i piaszczysta, pełna kałuż, które 
ochlapywały nogi siwka aż po pęciny. Po obu jej stronach ciągnęły się 
płaskie, piaszczyste pola, a za nimi, jak wzrokiem sięgnąć, rozpościerały 
się samotne mokradła. Tu i ówdzie widać było chłopa orzącego pole. Skiby 
świeżej ziemi obsiadały stada hałaśliwych wron. Kilku innych chłopów siało 
rękami żyto, zupełnie jak przed wojną. Dalej, ponad mokradłami widać było 
chmary ptaków kołujących nad torfowymi wysepkami w poszukiwaniu schronienia 
na noc. Oczy Janka wypełniły się łzami. Pełnymi płucami wdychał 
słodko-kwaśny zapach tak często wspominanych bagnisk. On sam stanowił ich 
nieodłączną część. Przebywając na przepastnej Syberii i na pustyni 
nieprzerwanie i z utęsknieniem oczekiwał nadejścia tej chwili.
  Przebiegał wzrokiem piaszczyste pola, liściaste zagajniki i mokradła. 
Chłop na wozie potrząsnął Janka za ramię. Od dłuższego czasu zadawał mu 
ciągle to samo pytanie, próbując przywieść go na powrót do rzeczywistości.
  - Gdzie byłeś w czasie wojny?
  - W Niemczech - odparł Janek ocierając oczy.
  - Na robotach?
  - Tak.
  - Wielu innym też tak przyszło - mówił chłop - ale niewielu powróciło... 
jak do tej pory - dodał.
  - Macie dobrego konia - powiedział Janek, zmieniając temat.
  - A tak, niezły - zgodził się chłop. Po czym, jakby po namyśle dodał: - 
Mam szczęście, że w ogóle mam konia. Niewiele koni ocalało.
  Przejeżdżali przez znaną Jankowi wieś. Większa jej część była wypalona.
  Nieliczni chłopi w obszarpanych ubraniach grzebali w zgliszczach. 
Niektórzy używali łopat, inni robili to gołymi rękami w nadziei znalezienia 
czegoś, co ciągle jeszcze może okazać się przydatne. Jeszcze inni stali 
zanurzeni po kostki w popiołach, spoglądając pustym wzrokiem na coś, co 
kiedyś było ich domem.
  Dzieci, nie myte i półnagie, siedziały bez ruchu na wpółzwęglonych 
kłodach, myśląc pewnie o jeszcze jednej nocy, którą przyjdzie im spędzić 
bez dachu nad głową.
  "One też zostały bezdomne i wykorzenione - pomyślał Janek ze smutkiem. - 
Kto ponosi odpowiedzialność za nieszczęście tych ludzi... i tych dzieci?"
  - Żołnierze i partyzanci - powiedział chłop, jakby odczytując myśli 
Janka. Cały czas byli tu żołnierze i partyzanci: polscy, rosyjscy, 
białoruscy, nawet żydowscy. Napadali na nasze wioski jak sępy, stale 
szukając tego samego - jedzenia. A po ogonach deptali im, jak psy 
myśliwskie, żołnierze armii okupanta; Niemcy szukali partyzantów i 
zagrabiali nasz chleb, Rosjanie gonili Niemców i też odbierali nam ostatni 
jego kawałek. Palili i zabijali siebie wzajemnie i nas. My, Białoruscy, 
zabijaliśmy Niemców, czasami Polaków i Białoruskich.
  Zrobił przerwę dla nabrania oddechu.
  - Spalili nasze domy i skradli jedzenie. Czyją stronę mieliśmy wziąć? 
Kogo popierać? Nikomu nie można było wierzyć, nawet swoim. A teraz? 
Myślisz, że to koniec? Ci przeklęci Ruscy zabierają nam ziemię - naszą 
ziemię, słyszysz? Tych parę bruzd... zabierają nam ją. Mówią, że tak będzie 
dla nas lepiej. Lepiej? Jak może być lepiej? Kocham moją ziemię, tych parę 
marnych mórg, kocham każdą jej piędź, tak jak wszyscy inni. A teraz Sowieci 
zabierają nam ją. Łączą nasze małe poletka do kupy i nazywają to kołchozem. 
Dziecko, mówię ci chłopcze, dziecko może im powiedzieć, że chłop bez 
własnego kawałka ziemi nie jest już chłopem. Tfu! - splunął z pogardą.
  - Dlaczego nie jest już chłopem? - spytał Janek.
  - Bo... bo - chłop wyraźnie poszukiwał właściwego słowa.
  - Jego godność... - podpowiedział Janek, próbując mu pomóc.
  - Tak, właśnie, godność! - wykrzyknął chłop. - Kołchozy zniszczą godność 
chłopa. A zabijanie? Ciągle jeszcze trwa, mówię ci - pochylił się ku 
Jankowi. - Nie dalej jak dwa dni temu polscy partyzanci przyszli do 
Bostynia i zabili sowieckiego komisarza. Będzie z tego jeszcze więcej 
kłopotów, chłopcze, oj, będzie.
  Machnął batem w kierunku mokradeł.
  - Te bagna, młody człowieku, te bagna są czerwone od krwi mężczyzn, 
kobiet i dzieci. Tak, czerwone... Tfu! - splunął ponownie.
  Gdy późnym popołudniem dotarli do Bostynia, Janek z trudnością rozpoznał 
miasto. Nie było w nim domów, które pamiętał. Ulice nosiły inne nazwy. 
Głosy, które słyszał, były odmienne. Spodziewał się, że Polacy będą mówili 
po polsku, Żydzi - po żydowsku. Tymczasem słyszał wyłącznie białoruski i 
rosyjski. Poszedł na miejsce, gdzie dawniej stała jego szkoła. Teraz już 
jej tam nie było. Kościół katolicki ciągle znajdował się na swoim miejscu, 
lecz przeistoczono go w magazyn. Największym zmianom uległ środek miasta. 
Zniknął główny plac, a wraz z nim wszystkie żydowskie sklepy. Przepadł 
także stary ratusz.
  Janek wędrował tu i tam. Był umówiony na spotkanie w restauracji po 
drugiej stronie miasta. Zwrócił uwagę, że na ulicach było bardzo niewielu 
ludzi i, ku własnej uldze, nie widział wśród nich znajomych. Mężczyźni i 
kobiety chodzili z zamkniętymi, ponurymi twarzami, pozbawionymi uśmiechu. 
Co spowodowało, że to miasto, niegdyś pełne wigoru, stało się tak 
pozbawione życia? Czy był to brak sklepów, czy zanik ruchu i hałasu, 
czynionego kiedyś przez żydowskich handlarzy? Gdzie oni się wszyscy 
podziali? Przed wojną wszędzie było ich pełno, poubieranych w długie, 
czarne chałaty, z pejsami, kipiących życiem, gestykulujących, pełnych 
zadowolenia płynącego z nieustannego targowania się o ceny. Niektórzy z 
nich chodzili nawet ubrani podług ostatniej mody i wydawało się, że toczone 
rozmowy przepełniał humor, jakby wszystko, co robili, było samą radością. 
Janek widział teraz wyraźnie, że to właśnie Żydzi dodawali wówczas miastu 
rozmachu i kolorytu.
  Postanowił pójść na miejski cmentarz. Chciał pomodlić się i pobyć trochę 
przy grobie matki. Usiłował utrzymywać się w przekonaniu, że cmentarz nie 
zmienił się jak reszta Bostynia. Znajdował się on na wschodnim krańcu 
miasta. Poniżej cmentarza biegła droga do Zamosza. Chodząc do szkoły, Janek 
mijał cmentarz dwa razy dziennie. Teraz dotarł do miejsca, gdzie powinny 
znajdować się groby. Cmentarza tam jednak nie było. Na jego miejscu 
znajdowały się poustawiane w rzędach rosyjskie czołgi. Większość z nich 
znaczyły ślady przebytych bitew; miały porozbijane wieże, postrzępione 
gąsienice, dziury, wgniecenia. Janek stał oniemiały. Przed wojną cmentarz 
był podzielony na dwie części: większą - chrześcijańską, z krzyżami i 
mniejszą - żydowską, z umieszczonymi na grobach gwiazdami Dawida. Teraz nic 
nie istniało.
  "Czy to możliwe, abym był w złym miejscu?" - Janek zadawał pytanie samemu 
sobie. Uważnie obserwował ulicę, poszukując kogoś, kogo mógłby zapytać o 
cmentarz. Nikt się nie pojawiał. Czekał jeszcze dłuższą chwilę, aż 
dostrzegł starą, przygarbioną kobietę, która, podpierając się laską, szła 
powoli błotnistą ulicą. Miała przynajmniej 80 lat. Podszedł do niej i 
przywitał ją po białorusku. Odpowiedziała po polsku.
  Zapytał, co się stało z cmentarzem.
  Kobieta podniosła zmęczony wzrok na Janka i powiedziała:
  - Cmentarza już nie ma.
  - Jak to nie ma? A gdzie jest?
  - Wszystko przepadło, chłopcze, wszystko - zatoczyła ręką szerokie koło.
  "Wszystko" - powtórzył Janek bezgłośnie. "Wszystko oznacza, że może nie 
być naszego domu, ani wioski". Poczuł w sercu ciężar i ogarniającą go 
bezsilność. Nagle zapragnął usiąść na pierwszej lepszej kłodzie drzewa i 
zapłakać. "Nie wolno mi się poddawać - pomyślał. - Muszę wypełnić misję; 
muszę wykonać powierzone mi zadanie".
  Zostawił kobietę i pospieszył w kierunku restauracji. Nie wiedział, w 
jaki sposób ma dojść do zaplanowanego spotkania. Wszystko, co mu 
powiedziano, było poleceniem pójścia do jedynej restauracji w Bostyniu i 
czekania tam na kontakt. Ma usłyszeć słowa hasła: "Brzozy już kwitną", i 
odpowiedzieć: "Tak, liście brzóz są już zielone".
  Janek dobrze pamiętał restaurację sprzed wojny. Był w niej wiele razy. We 
wnętrzu przy dwóch długich stołach siedziało kilka osób, przeważnie chłopi, 
głośno zajadający zupę.
  W kątach znajdowały się trzy mniejsze stoliki. Dwa z nich były zajęte, 
więc Janek, rozglądając się dyskretnie, usiadł przy trzecim. Młoda kelnerka 
bez zamówienia przyniosła mu dużą miskę zupy z kapusty, łyżkę i jedną grubą 
kromkę czarnego chleba. Nie padło przy tym żadne słowo. Janek spróbował 
zupy. Była ostra i bardzo gorąca. Po wielu dniach przymierania głodem, 
przystąpił ochoczo do jedzenia. Po chwili miska była pusta i Janek nie 
miałby nic przeciwko następnej. Lecz nie wiedząc, czy jest tu w zwyczaju 
prosić o dokładkę, wolał nie zwracać na siebie uwagi.
  Począł obserwować ludzi i przysłuchiwać się rozmowom. Docierały do niego 
fragmenty mówionych po białorusku zdań. Dyskutowano nad problemami dnia 
codziennego: zbiorami, krowami itd. Młoda kelnerka stała obok kuchennego 
blatu. Janek zwrócił uwagę, że jej oczy często były zwrócone w jego stronę.
  Była wysoką, szczupłą dziewczyną z masą jasnych, rozpuszczonych na 
ramiona włosów. Miała na sobie pełną, marszczoną kwiecistą spódnicę i 
białą, płócienną bluzkę. W kącie, również przy niewielkim stoliku siedział 
mężczyzna. Podobnie jak inni jadł zupę z kapusty. Lecz, odmiennie niż 
chłopi, ubrany był w stary, pomięty, miejski, zbyt obszerny na niego 
garnitur. Na głowie miał duży kapelusz w stylu gangsterskim, którego nawet 
nie zdjął do posiłku. Należał do tych mężczyzn, których wieku niepodobna 
odgadnąć. Mógł mieć zarówno czterdzieści pięć jak i sześćdziesiąt lat, ale 
jego czarne, czujne oczy, choć spoglądające smutno, należały do człowieka 
młodego. Spoglądał na Janka tak często, że ten czuł się nieswojo. Mężczyzna 
skończył posiłek, lecz nie miał zamiaru wychodzić. Czy był spodziewanym 
łącznikiem, czy też oficerem policji?
  Potok myśli przerwało Jankowi nadejście kelnerki, która chciała zebrać 
naczynia. Wydawało się, że posprzątanie stołu zabiera jej nadzwyczaj dużo 
czasu. Gdy znalazła się pomiędzy mężczyzną w odległym kącie a Jankiem, ten, 
ku swemu zaskoczeniu, usłyszał jej szept:
  - Brzozy już kwitną.
  - Tak, liście brzóz są już zielone - wyszeptał drżącym głosem.
  Rozprostował nogi pod stołem i udawał, że odpoczywa. Kątem oka zauważył 
wchodzącego do restauracji starca. Niósł duży kosz pełen surowej kapusty. 
Mrucząc pod nosem, przeszedł przez część jadalną gospody i zniknął w 
kuchni. Pewnie kolejny konspirator - pomyślał.
  Kelnerka powróciła po chwili i nachylając się nad jego stolikiem, by 
zamienić popielniczki, szepnęła:
  - Przyjdź tu jutro wieczorem. O dziewiątej.
  Odeszła od stolika i skierowała się do kuchni.
  Janek podniósł się i wyszedł. Minął plac pełen czołgów i skierował się w 
stronę dobrze mu znanej drogi prowadzącej do Zamosza. Szedł szybko, 
przeskakując przez kałuże i często wpadając w błoto pozostałe po majowych 
deszczach. Mokradła, częściowo zanurzone w wodzie, powitały go kumkaniem 
żab i świergotem ptaków. Suchsze połacie ziemi, tworzące liczne wysepki, 
pokryte były soczystą trawą i młodymi krzewami. Po lewej stronie ciągnął 
się wąski pas piaszczystych pól, w większej części zaoranych i zasianych, a 
poza nimi rozpościerała się zielona ściana lasu. Janek doszedł do Zamosza, 
kiedy słońce stało wysoko na niebie, a kształty cieni przydrożnych drzew 
wskazywały, iż nadchodzi popołudnie.
  Wyszedłszy zza ostatniego zakrętu, zatrzymał się. Podobnie jak Warszawa, 
Pińsk i Bostyń, Zamosze nie istniało. Chałupy, zbudowane głównie z 
bierwion, wypaliły się do cna. Jak we śnie Janek począł wędrować wzdłuż 
czegoś, co niegdyś było jedyną drogą we wsi.
  Musiał mijać potłuczone szkło, zwały pociemniałych od dymu ubrań, 
przeskakiwać przez wpółspalone kłody i poskręcane rury. Uczucie ogromnej 
straty opanowało jego serce. Zwolnił kroku, jakby obawiając się iść dalej i 
myślał: "Może chociaż mój dom się uratował. Stał na wzgórzu, z dala od 
drogi, może..."
  Jednakże skręcając w stronę pola prowadzącego do domu spostrzegł, że było 
to tylko jego pobożne życzenie. Z całego domu pozostały zgliszcza.
  Stał przez dłuższy czas ze stopami zanurzonymi po kostki w błocie i 
popiele. Oczyma wodził po resztkach sprzętów, które ciągle mógł rozpoznać. 
Ujrzał zniszczony stół kuchenny, dębową ławę, zardzewiałe żelazne drzwi od 
pieca, poskręcane łyżki i widelce. Obok sterty gruzów, pod warstwą brudnej 
wody leżały potłuczone naczynia, resztki ubrań i jakieś żelastwo.
  Z wolna podszedł do ławy i usiadł na niej. Stanowiła część pełnej ładu i 
porządku kuchni babki. Rozglądając się wokoło, spostrzegł coś czerwonego 
wystającego z gruzów. Po wyciągnięciu okazało się, że trzymał w ręku jeden 
z czerwonych butów Marysi. Przypomniał sobie, że często płakała na Syberii, 
ponieważ w ferworze pakowania, tuż po dokonaniu aresztowania całej rodziny, 
zdołała zabrać tylko jeden z jej ulubionych kozaczków.
  Odwrócił głowę i łzy popłynęły mu po policzkach. Ileż to razy na Syberii, 
na pustyni w Iraku i na polach bitewnych we Włoszech marzył o powrocie do 
domu? W marzeniach dom zawsze jawił mu się taki, jakim go widział po raz 
ostatni; mały, głęboko osiadły w ziemi, otoczony kwiatami. Teraz spoglądał 
na miejsce, które niegdyś było sadem; drzewa, wydarte z ziemi z korzeniami, 
leżały w nieładzie jak polegli w bitwie żołnierze.
  Wiele wycierpiał na Syberii i w kamieniołomach Turkiestanu, lecz wówczas 
zawsze miał nadzieję, że jeśli przeżyje, będzie mógł powrócić do Zamosza... 
do domu, do rodziny i do ulubionych mokradeł. Był bardzo samotny na 
pustyniach Iranu i Iraku, lecz w chwilach, gdy upał i lotne piaski czyniły 
jego życie prawie nie do zniesienia, czepiał się nadziei, że pewnego dnia, 
jakimś sposobem, znowu ujrzy swój dom. A teraz? Teraz nadzieja ta legła w 
gruzach, razem ze wszystkim, co posiadała i czciła jego rodzina.
  Gdy siedział tak na ławie, jego smutek przerodził się w rosnący gniew, 
skierowany przeciwko tym, którzy - poprzez złą wolę lub z czystej 
nienawiści - zamiast budować, postanowili burzyć. Przeciwko siłom zła, 
które sprzysięgły się w wykorzenianiu, głodzeniu i niszczeniu niewinnych 
ludzi. Wszelkimi dostępnymi sposobami musi walczyć przeciwko nim. Jeśli 
partyzanci przyjmą go, pozostanie z nimi. Chce wywrzeć zemstę na tych, 
którzy są odpowiedzialni za zabicie jego nadziei i zamordowanie 
najbliższych. Musi działać! Pokrzepiony na duchu wstał i po raz ostatni 
spojrzał na ruiny tego, co niegdyś było jego domem.
  Wznosząc do góry głowę ujrzał czarno-białego bociana, zataczającego 
niewielkie kręgi ponad zrujnowaną stodołą. Bocian, jakby czekając na niego, 
zniżył lot i dał się słyszeć jego znajomy klekot. Zabrzmiał smutno, jakby 
ptak także się na coś uskarżał. Po wykonaniu jeszcze kilku okrążeń, bocian 
rozłożył ogromne skrzydła i odleciał na zachód.
  Janek począł iść w kierunku ulubionego miejsca z widokiem na mokradła, 
gdzie siadywał całymi godzinami, marząc i rozmyślając. Odnalazł swój kamień 
i usiadł na nim. Wieczorne mgły schodziły już na bagniska, tak samo jak 
dawno, dawno temu. Janek słyszał to samo rechotanie żab, lecz myślał, że 
jednak nie jest ono takie, jak przedtem. Nie usłyszy już głosu babki, 
wołającej go na kolację. Nie usłyszy śmiechu Helenki i Marysi, dochodzącego 
z domu lub z ogrodu. Nie ujrzy pochylonej postaci dziadka, wędrującego od 
ula do ula i rozmawiającego z pszczołami, jakby były istotami ludzkimi.
  Zamiast tego, tuż za nim rozpościerały się zgliszcza jego wioski i domu 
rodzinnego. Tysiące kilometrów stąd, z syberyjskiej wiecznej zmarzliny 
sterczały na wpół pogrzebane i smagane zimnymi, północnymi wiatrami trumny 
jego dziadków. A jego siostry, podobnie jak tysiące innych Polaków walczyły 
o przeżycie w obcych krajach.
  Chciało mu się krzyczeć z żalu i szarpać na kawałki tych, którzy narazili 
ich na takie cierpienia. Jego pełen udręki płacz rozległ się szerokim echem 
po trzęsawiskach.
  Kiedy już nie mógł płakać i podniósł się z kamienia, naraz posłyszał tuż 
za sobą kroki. Zerwał się na równe nogi, gotowy do obrony. W mroku dojrzał 
naprzeciwko siebie wysokiego, lekko przygarbionego mężczyznę. Ten, widząc 
Janka przygotowanego do walki, w przyjazny sposób podniósł do góry rękę.
  - Bardzo przepraszam za takie najście, ale... - przemówił przerywanym, 
rosyjskim akcentem - ale siedzicie na moim kamieniu.
  - Na waszym kamieniu? - zapytał Janek również po rosyjsku.
  Mężczyzna roześmiał się głośno.
  - "Na moim kamieniu" to tylko takie wyrażenie. Często tu przychodzę i 
rozmyślam. A potem dodał prędko:
  - Mieszkam tutaj - skinął ręką w kierunku miejsca, gdzie dawniej 
znajdowała się karczma Szlomy.
  - Mieszkacie w karczmie Szlomy? - spytał Janek.
  Mężczyzna był wyraźnie zaskoczony.
  - Znaliście Szlomę? - wykrzyknął.
  - Tak.
  - Kim jesteście? - drżącym głosem spytał mężczyzna.
  Przysunął się bliżej Janka, który zauważył, że rozmówca z trudnością 
ciągnie za sobą prawą nogę. Światło księżyca oświetliło jego twarz i wydała 
się ona Jankowi znajoma.
  - Ruwa! - wykrzyknął.
  Mężczyzna chwycił Janka za poły kurtki i uważnie przyjrzał się jego 
twarzy.
  - Janek! - krzyknął z radością w głosie. - To nie do wiary! Nie wierzę, 
że to ty, Janek!
  A potem, jakby sobie coś przypomniawszy, powiedział:
  - Chodź! Chodź do mnie! To jedyne w całym Zamoszu miejsce z dachem nad 
głową.
  Roześmieli się i serdecznie uścisnęli sobie ręce. Ruwa zaprowadził Janka 
do gospody swego ojca. Nawet ze znacznej odległości Janek widział, że 
podobnie jak pozostałe budynki we wsi, karczma uległa spaleniu. Ocalały 
jednak jej ceglane ściany. Właściwie całe zachodnie skrzydło gospody 
pozostało nienaruszone i teraz służyło Ruwie za dom: jednoizbowe 
schronienie z piecem na drewno, ławą do spania i koślawym krzesłem.
  Ruwa postawił na piecu garnek i stwierdził, że ciągle jeszcze ma 
wystarczająco dużo herbaty, by poczęstować nią przyjaciela. Gorący napój i 
ciepło spowodowały, iż Janek poczuł się senny. Ruwa spoglądał na niego z 
ciekawością, malującą się na jego twarzy.
  - Chciałbyś wiedzieć, co się ze mną działo, co, Ruwa? - spytał Janek.
  - No, pewnie. Jasne, że tak.
  Janek miał dylemat, ponieważ nie mógł mu wyznać całej prawdy o sobie, ale 
rozmawiał przecież z przyjacielem i nie chciał go okłamywać.
  - Ruwa - powiedział z namysłem. - Ruwa, przyjacielu, daruj mi, ale nie 
mogę ci o sobie opowiedzieć nic więcej ponad to, że moi dziadkowie nie 
żyją, siostry znajdują się w obcych krajach, ojciec zaginął, a ja... ja 
wkrótce wyjadę stąd, z naszej wioski. I nie dlatego, że tego chcę, ale 
dlatego, że muszę. Zanim wyjadę, muszę załatwić parę spraw. Są one dla mnie 
bardzo ważne, Ruwa.
  Ruwa siedział bez ruchu, z uporem przyglądając się Jankowi.
  - Rozumiem - powiedział w końcu. - Obecnie nie należy rozmawiać o wielu 
sprawach, nawet między przyjaciółmi. Tak będzie lepiej dla nas obu.
  - A ty, Ruwa? Powiedz mi coś o sobie. Gdzie są twoi rodzice, siostry, 
Mosiek, Wasyl, Josif? Gdzie podziali się nasi koledzy z Bostynia... ta 
ślicznotka Róża Wolańska? Pamiętasz, ta mała, co nazywała mnie Napoleonem? 
Srul Rabinowicz, Dawid Kochen, te wszystkie chłopaki, którzy bronili mnie 
przed Białoruskimi?
  Janek zamilkł. Twarz Ruwy nagle wykrzywiona bólem pobladła jak papier. 
Wspomnienia jego były niewątpliwie straszne. Janek szybko dodał:
  - Ruwa! Nie musisz mi nic mówić. O niektórych sprawach może nie należy...
  Ruwa przerwał mu śmiertelnie poważnym głosem.
  - Był 28 czerwca 1941 roku. - Zrobił pauzę jakby dla nabrania siły, a 
potem ciągnął. - Tak, było to 28 czerwca 1941 roku, ciepłego i słonecznego 
ranka. Obudził nas ryk motorów. Na wpół ubrany wybiegłem na dwór. Na 
drogach wsi pełno było niemieckich czołgów, ciężarówek i piechoty. 
Usłyszałem wystrzały z karabinów maszynowych. Ludzie, krzycząc 
przeraźliwie, uciekali we wszystkie strony. Krzycząc! Ojciec wciągnął mnie 
z powrotem do domu. Przerażeni, modląc się i nie tracąc nadziei 
przesiedzieliśmy tak wszyscy aż do nocy. Z nadejściem nocy hałas trochę 
umilkł. Matka przygotowała jedzenie, ale nikt jakoś nie był głodny.
  - Moje siostry zaczęły płakać, potem matka, no i ja... bałem się, kiedy 
patrzyłem ojcu w oczy, szukając w nich cienia nadziei... Jego oczy były 
jednak pełne bólu... albo może smutku. Później, tej samej nocy, 
zobaczyliśmy nad Bostyniem czerwoną łunę, dobiegały do nas przytłumione 
odgłosy płaczu i... strzały... dużo strzałów z dział, karabinów, i wybuchy. 
Tej nocy prawie wcale nie spaliśmy. Następnego dnia w południe Niemcy, 
gestapo, wiesz, weszli do gospody. Walili w drzwi lufami karabinów, a potem 
wdarli się do środka.
  "Jesteście Żydami?!" - wrzeszczeli na nas. Bez czekania na odpowiedź 
naraz dwóch z nich dopadło do mnie. Jeden z nich przytrzymał mnie, a drugi 
ściągnął mi spodnie. "- Żydzi, nie ma wątpliwości." Roześmiali się z 
satysfakcją. To samo zrobili mojemu ojcu. Pozostali Niemcy trzymali matkę i 
siostry. "Jesteście pewni, że te kobiety są Żydówkami? - Nie wiem. Może 
tak, może nie... Żydówki mają inne dziury" - śmiali się, poszturchując 
wzajemnie.
  - Rozumieliśmy wszystko, bo jidisz jest podobny do niemieckiego. Ale, 
Jasiu, wolałbym tego wszystkiego nie rozumieć.
  Ruwa zamilkł na chwilę, a na jego twarz wystąpiły krople potu.
  - Nie wiem, jak dobrze pamiętasz mojego ojca, ale był on człowiekiem 
dobrym, nienawidzącym przemocy. Błagał ich, by nie robili dzieciom krzywdy. 
"Zastrzelcie mnie, jeśli musicie, ale darujcie życie dzieciom" - mówił. 
Zbili go straszliwie kolbami karabinów i nieprzytomnego zawlekli do 
ciężarówki. Potem, do tych ciężarówek zapakowali nas i rodzinę Mośka. 
Zawieźli nas na pole Kopii, niedaleko tych piaskowych wydm, jakiś kilometr 
od Bostynia.
  - Pole Kopii? Ten śmierdzący plac, gdzie grzebano zdechłe konie i psy?
  - Tak, dokładnie tam.
  - Wyładowali nas na tych wydmach - ciągnął Ruwa. - Widzieliśmy, jak 
ludzie kopią tam doły. Rozpoznałem niektórych. Jednym z nich był nasz 
znajomy, Wasyl. On też mnie rozpoznał. Popatrzył na mnie z przerażeniem w 
oczach. Dostał za to od Niemca kolbą po plecach. Jasiu, byłem pewien, że to 
już koniec ze mną.
  - Powinniśmy byli uciekać, wszyscy powinniśmy byli uciekać. Może 
przynajmniej niektórym z nas udałoby się zbiec. Ale ja nie mogłem biec. 
Moje nogi były jak sparaliżowane. Stałem więc i tyle. Po jakimś czasie 
Niemcy ustawili w szeregu grupę ludzi na krawędzi rowu. Z wyjątkiem 
wyraźnych, precyzyjnych, prawie nabożnych rozkazów niemieckich oficerów 
wszystko odbyło się w absolutnej ciszy. Żadna z ofiar nie płakała, nie 
uciekała, ani nie opierała się. Staliśmy jak skamieniali. Potem wybuchła 
kanonada. Widziałem, jak ludzkie ciała wpadały jedne za drugimi do tego 
straszliwego, długiego dołu, który stał się grobem wszystkich Żydów z 
Bostynia, Zamosza i innych okolicznych wiosek. Widziałem całą moją rodzinę 
wpadającą... wpadającą do tego wspólnego grobu. Jasiu! Ja... ja... - 
zamilkł, wstrząsany łkaniem.
  - Ruwa, Ruwa! - wzdychał Janek.
  Potem dali nam łopaty, rozkazując przykryć ciała ziemią - ciągnął Ruwa. - 
Miałem już wrzucić łopatę ziemi na dół, kiedy z przerażeniem spostrzegłem, 
że... że niektórzy z nich jeszcze żyli... Rozpoznałem Różę Wolańską - 
pytałeś o nią... a po jej lewej stronie leżała moja młodsza siostra... 
pamiętasz ją, była taka wesoła, pamiętasz? Była ranna, ale żyła. Patrzyła 
na mnie oczyma pełnymi wyrzutu... przenosząc wzrok ze mnie na łopatę, 
jakbym to ja był odpowiedzialny... Chciałem wołać na pluton egzekucyjny: 
"To dziecko to moja siostra... żyje jeszcze". Chciałem, żeby... żeby 
podeszli do dołu i strzelili... strzelili jeszcze raz - ale tym razem, by 
mierzyli lepiej... żeby lepiej wycelowali w moją siostrę... dobrze teraz 
celowali... ale w gardle miałem za sucho i oprócz nic nie znaczącego 
skrzeku nie wydobyłem z siebie słowa.
  Głos Ruwy załamał się w łkaniu.
  - Jasiu, to było zaledwie dziecko! Dziecko.
  Janek chciał, by jego przyjaciel przestał już opowiadać, ale udało mu się 
zaledwie wyszeptać:
  - Ruwa...
  - Potem ustawili naszą grupę w szereg, twarzą do wypełnionego do połowy 
dołu, tego samego, gdzie leżały ciała mojej rodziny. Jakaś kobieta modliła 
się. Ciągle jeszcze pamiętam jej głos. Stałem nad krawędzią tego dołu i... 
chciałem umrzeć, żeby połączyć się z rodziną, żeby być z nimi - załkał.
  - Stałem tak nad tym dołem, czekając na śmierć, prosząc o śmierć... 
uwierz mi, prosząc... Wtedy zabrzmiał rozkaz po niemiecku. Usłyszałem 
wystrzały, wiele strzałów, a potem poczułem, jakby moje serce i nogi 
eksplodowały... i spadałem... spadałem...
  Siedzieli w milczeniu. Janek wiedział, że nie należy teraz przerywać 
przyjacielowi. Ruwa spoglądał w czyste, rozgwieżdżone niebo. Potem, jakby 
budząc się z głębokiego snu, zwrócił się do Janka i ciągnął.
  - To Wasyl zakopywał resztę dołu, do którego wpadłem. Byłem ranny, ale 
żyłem. Tak się złożyło, że nasza grupa była ostatnią rozstrzeliwaną tego 
dnia. Jak Niemcy odeszli, Wasyl odkopał mnie i zabrał do swojego domu.
  Ruwa zamilkł i odwrócił wzrok. Potem dodał:
  - Wasyl powiedział, że nie było ciężko mnie odkopać. Dół był wypełniony 
ciałami aż po wierzch.
  Ruwa zwrócił się w kierunku Janka.
  - Żałuję, że to zrobił! A teraz popatrz na mnie, kulawego i spójrz tu - 
odpiął koszulę, ukazując dwie szramy po kulach, jedną po prawej, drugą po 
lewej stronie piersi.
  - I jestem sam - mówił drżącym głosem - sam na tym wielkim, okrutnym 
świecie. - Ja nie żyję tak naprawdę. Duża część mnie umarła razem z 
tamtymi. Niektórzy ludzie, Białoruscy i Ruscy, myślą, że zwariowałem. 
Nazywają mnie Głupi Żydek. Może to prawda, Jasiu. Może to prawda - i łzy 
potoczyły mu się po policzkach.
  - A co się stało z Wasylem?
  - Nie żyje. Przyłączył się do partyzanckiego oddziału, chyba ruskiego. 
Złapali ich tutaj, w Zamoszu. Wtedy, jak Niemcy palili wieś i zastrzelili 
twojego wujka Władysława, ciotkę, jej synową i jej dwuletnie dziecko. 
Wydaje mi się, że twój wuj chciał ukryć Wasyla. Zostali zastrzeleni przez 
żołnierzy Wehrmachtu. Nie przez gestapo, Janek, ale przez zwykłych, 
bogobojnych, niemieckich żołnierzy. Ale dlaczego dzieci, Janek? Powiedz mi, 
po co? Dlaczego zabijali małe dzieci?
  - Dlaczego zabijali dzieci? - zapytał Janek zdławionym głosem, 
wspominając dzieci Wojka, umierające jedno po drugim na Syberii.
  - Tak, po co dzieci? - powtórzył.
  Upłynęła dłuższa chwila, zanim mogli znów przemówić.
  - I co teraz, Ruwa? - spytał Janek, pierwszy odzyskawszy spokój.
  - Nie wiem. Myślę, że tu zostanę. Przynajmniej mogę pójść na miejsce, 
gdzie się dziś wieczorem spotkaliśmy i porozmawiać.
  - Porozmawiać?
  - Tak, porozmawiać z moją nieżyjącą rodziną i moimi zmarłymi 
przyjaciółmi. Bagna nie mają nic przeciwko słuchaniu oszalałego Żyda, 
Jasiu.
  Następnego dnia, o zachodzie słońca Janek opuścił dom Ruwy i podążył do 
Bostynia. Po raz ostatni objął wzrokiem swoją wieś i ukochane mokradła. 
Było jeszcze zbyt wcześnie na umówione spotkanie, więc wędrował ulicami 
miasta, bezskutecznie szukając budynków już nie istniejących. Właśnie 
podchodził do gospody, gdy spostrzegł tego samego mężczyznę w pogniecionym 
garniturze i gangsterskim kapeluszu, który był w restauracji poprzedniego 
wieczora. Oparty o ścianę budynku z naprzeciwka patrzył w niebo, obserwując 
przelatujące klucze gęsi.
  - Szpicel - pomyślał Janek, zlewając się zimnym potem. Zawrócił i szybko 
oddalił się od restauracji. Kątem oka zauważył, że mężczyzna wydawał się 
iść za nim. Skręcił nagle w wąską uliczkę, przeskoczył przez niski płot i 
ukrył się w zaroślach. Wkrótce potem mężczyzna zjawił się spoza rogu domu; 
biegł, rozglądając się gorączkowo. Janek przestraszył się. Bez wątpienia 
człowiek w garniturze śledził go i był to bardzo zły omen. Janek, czołgając 
się pomiędzy zaroślami i krążąc wokoło przez pół godziny, ponownie znalazł 
się przed restauracją. Zdziwiło go, że drzwi baru były zamknięte. Stał 
przed nimi, próbując postanowić, co ma teraz zrobić.
  - Hej! - usłyszał dziewczęcy głos. Zaskoczony, odwrócił się, usiłując 
spostrzec, kto go woła.
  - Hej! - usłyszał ponownie. Tym razem był pewien, że głos dochodzi z 
pobliskiego ogródka. Przysuwając się bliżej, usłyszał;
  - Psst... idź tą wąską ścieżką - szybko, zanim cię znowu zobaczy ten 
cholerny sowiecki szpieg. Idź ścieżką, ona poprowadzi cię przez ogród w 
zarośla. Szybko!
  Janek przeskoczył przez niską bramę i znalazł się w ogrodzie, gdzie kręta 
ścieżka zawiodła go do niewielkiego sadu, a dalej do leśnego zagajnika. W 
lesie zrobiło się dużo ciemniej i Janek zaczął się zastanawiać, czy uda mu 
się odnaleźć w nim dziewczynę. Wówczas spostrzegł jakąś sylwetkę, 
wyłaniającą się jak duch zza krzaka. Wojskowy trening nakazał mu zareagować 
natychmiast, padł więc na ziemię i potoczył się pod krzewy.
  - To ja! - wykrzyknęła dziewczyna.
  Janek, zawstydzony, podniósł się i obrzucił przewodniczkę uważnym 
spojrzeniem. Stała przed nim wysoka, szczupła dziewczyna ubrana w długie 
buty kawalerzysty, spodnie do konnej jazdy, krótką, grubą kurtkę i ciężką 
czapkę w stylu rosyjskim. Czapka, z długimi klapami na uszy zakrywała 
prawie całą jej twarz z wyjątkiem dużych, błyszczących oczu. Janek 
natychmiast rozpoznał, że nie jest to dziewczyna z restauracji. Tamta była 
znacznie niższa i starsza. Spoglądał na nią zaskoczony.
  - Mam na imię Zosia - powiedziała.
  Wyczuwając zakłopotanie Janka, dodała szybko:
  - Jestem z lasu.
  Janek odetchnął z ulgą i przedstawił się, potrząsając ręką Zosi.
  - Przysłano mnie, abym cię zabrała i zaprowadziła do oddziału - 
powiedziała Zosia, ruszając w drogę z zadziwiającą łatwością i prędkością. 
Po pół godzinie marszu w milczeniu wyszli z zarośli i dotarli na łąkę. 
Poprosiwszy Janka, by chwilę zaczekał, badawczo i przez dłuższy czas 
przyglądała się rozciągniętej przed nimi przestrzeni. Usatysfakcjonowana, 
podeszła do niego i skinęła, by dalej podążał za nią.
  Poczęli niemal biec. Janek czuł, że dziewczyna chciała jak najszybciej 
pozostawić za sobą łąkę. Z oczami utkwionymi w wysoką, zwinną sylwetkę 
musiał zdobyć się na duży wysiłek, by dotrzymać jej kroku.
  Teren stał się trudny. Zapadając często w bagniste wądoły, omijając 
kałuże i ogromne głazy, posuwali się znacznie wolniej. Zręczność dziewczyny 
była zadziwiająca. Wydawało się, że jest w stanie na czas przewidzieć każdą 
trudność, wyciągając Janka z bagna, zatrzymując go na moment przed upadkiem 
w zatokę pełną wody lub chroniąc przed wykłuciem oka przez ostre, sterczące 
gałęzie. Szli tak wiele godzin. Jankowi, który używał całej siły, by 
dotrzymać dziewczynie kroku, wydawało się, że trwa to całą wieczność. Na 
szczęście, w końcu wyszli z bagnisk i zagłębili się w las. Podłoże, choć 
podmokłe, było znacznie łatwiejsze do pokonania. Wydawało się, że Zosia ma 
niewyczerpane zapasy energii, coś, czego, Janek musiał przyznać, jemu 
brakowało. Odczuwał pokusę, aby poprosić ją, by zatrzymała się na chwilę 
odpoczynku, lecz jego duma nie pozwalała na to. "Co ona sobie o mnie 
pomyśli?" - zastanawiał się, wlokąc za sobą odrętwiałe nogi. Zaraz jednak, 
ku swej wielkiej uldze, spostrzegł, że Zosia siada nagle na powalonym pniu. 
Z trudnością łapała oddech ze zmęczenia i była cała spocona. Zdjęła czapkę, 
odkrywając gęstą grzywę ciemnych włosów. Jej okrągła twarz, błyszczące oczy 
i niewielkie usta wyglądały pięknie w bladym świetle księżyca.
  - Tutaj odpoczniemy - powiedziała, uśmiechając się.
  - Jak daleko jeszcze? - spytał Janek.
  - Dotrzemy tam o brzasku.
  - O brzasku?!
  - To tylko jeszcze trzy godziny, a może i nie.
  "O, Boże - pomyślał Janek, usiłując zmienić pozycję i ulżyć zbolałym 
nogom. Dłuższą chwilę siedzieli w zupełnym milczeniu, choć Janek miał do 
dziewczyny dużo pytań.
  - Jak liczny jest wasz oddział? - spytał, lecz zanim zdołał skończyć, 
dziewczyna bez słowa zerwała się i podjęła marsz.
  - A to cholerna koza! - przeklął, wlokąc się za nią.
  Droga stała się znacznie bardziej uciążliwa. Tym razem musieli przełazić 
przez powalone pnie drzew, zwalone tu przez samego diabła. Gdy dotarł już 
do kresu sił, posłyszał głos dochodzący z zarośli po jego lewej stronie.
  - Stój! - echo barytonu rozległo się po lesie. - Hasło!
  Janek był zbyt wyczerpany, by przysłuchiwać się wymianie słów, więc zdał 
się całkowicie na dziewczynę. Oparty o wielkie drzewo, próbował chwycić 
oddech. Nagle, jakby spod ziemi, otoczyło ich czterech mężczyzn uzbrojonych 
w lekkie karabiny maszynowe. Jankowi wydawali się groźni i niebezpieczni. 
Przeszukali jego i Zosię, pewnie w celu wykrycia schowanej broni, a potem 
kazali im iść. Po piętnastu minutach krążenia, by, jak domyślał się Janek, 
uniknąć min, ujrzeli przed sobą polanę.
  W bladym świetle wczesnego poranka, z wyjątkiem eskorty Janek nie widział 
śladu partyzantów. Dopiero gdy przeszli przez polanę i zbliżyli się do 
zagajnika, zauważył dym płynący spod wielkiego dębu. Zosia podeszła do 
drzewa i rozgarniając rękami korzenie, ku zaskoczeniu Janka odkryła duże, 
sprytnie zamaskowane drewniane drzwi prowadzące do wnętrza ziemianki.
  W pomieszczeniu, oświetlonym mdłym światłem lampy, na spotkanie Janka 
wyszedł mężczyzna uzbrojony w pistolet automatyczny. Wąskim przejściem 
przedostali się do dużej izby. Początkowo było tam zbyt ciemno, by 
cokolwiek wyraźnie dostrzec, lecz gdy jego oczy przywykły do mroku, Janek 
spostrzegł, że pokój był nadzwyczaj obszerny. Miał sufit wzmocniony 
grubymi, drewnianymi belkami i wyposażony był w wąskie łóżko, stół i piec. 
Powietrze było duszne, pełne zapachu kapusty i dymu. Janek poczuł, jak cały 
zlewa się potem i jak kręci mu się w głowie.
  Za stołem siedziało trzech mężczyzn. Jeden z nich, w środku, szczupły, z 
długą, siwą brodą podniósł się i wyciągając rękę do Janka powiedział:
  - Nazywam się "Brzoza". Witaj!
  - "Lis", na rozkaz - odpowiedział Janek, salutując. Potem dodał:
  - "Lis" zgłasza się na rozkaz "Wilka".
  Mężczyźni przy stole zamilkli. Janek spostrzegł oznaki zamieszania na ich 
twarzach. "Brzoza" powiedział cicho:
  - "Wilk" nie żyje.
  - Och, przykro...
  - Był żołnierzem i poniósł żołnierską śmierć - przerwał "Brzoza", a 
następnie zapytał: - Gdzie jest przesyłka?
  Spostrzegając wahanie Janka, powiedział szybko:
  - Może mi pan ją oddać. Mam nadzieję, że powiedziano panu...
  - Tak jest! Oczywiście, mam rozkaz oddać ją panu w przypadku, gdyby... - 
zdjął kurtkę i wręczył ją "Brzozie".
  W momencie, gdy zakończono prezentację i paczka została przekazana, 
atmosfera w pokoju zmieniła się jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki. 
Mężczyźni otoczyli Janka, pytając go o Wojsko Polskie we Włoszech i 
politykę międzynarodową. Janek, choć spocony i zmęczony, odpowiadał na 
każde pytanie najlepiej jak mógł.
  W końcu "Brzoza" wyratował go z opresji.
  - Panowie, panowie! - zawołał, zwracając się do swoich towarzyszy. - 
Gdzie jest wasza gościnność? Czy nie sądzicie, że nasz gość jest zmęczony 
i, założę się, głodny?
  Zwracając się do Janka, powiedział:
  - Proszę nam wybaczyć brak manier. Proszę mi pozwolić na zarządzenie paru 
spraw. Kapitanie! - "Brzoza" zwrócił się do jednego z mężczyzn w chacie - 
proszę zabrać tego młodego człowieka do kuchni, a potem zadbać o to, by 
mógł się porządnie wyspać.
  A stając przed Jankiem powiedział:
  - Porozmawiamy później, jak pan odpocznie.
  Kapitan zaprowadził Janka do innej ziemianki, która służyła za kuchnię. 
Wąsaty mężczyzna, mówiący śpiewnym, tak dobrze znanym, białoruskim 
akcentem, podał mu jajka na kiełbasie.
  - Nie ma tego dużo - stwierdził swoją rozwlekłą gwarą - ale też nie 
jesteśmy na pikniku.
  - Nie ma tego dużo, ale za to jest smaczne - odpowiedział Janek tym samym 
tonem.
  - Och, mój Boże! - kucharz podskoczył jak oparzony. - Tyś ziomek. Skąd 
jesteś?
  - Z Zamosza.
  - O, do licha! Mówisz Zamosze. Chyba mamy stamtąd trochę ludzi.
  - Kogo? Mów kogo? - wykrzyknął Janek poruszony. O ile się nie mylił, 
wszyscy zamoszanie zostali wywiezieni na Syberię.
  - Słyszałem jak ktoś mówił o Zamoszu, ale zabij mnie, nie pamiętam kto - 
powiedział kucharz zmartwiony. - Ale dowiem się - obiecał.
  Po zjedzeniu posiłku, ten sam mężczyzna w randze kapitana zabrał Janka do 
pustej ziemianki, w której rogu znajdowała się prycza ze słomianym 
materacem, przykryta ostrym, zabrudzonym kocem. W ciągu kilku minut już 
spał. Obudził go dopiero dźwięk trąbki.
  - Acha - pomyślał przecierając oczy - to pewnie pobudka. Jak w prawdziwym 
wojsku.
  Chciał zasnąć na nowo, ale jego ciekawość przezwyciężyła zmęczenie. Z 
trudnością podniósł się i wyjrzał na zewnątrz przez szeroką szparę w 
drzwiach ziemianki. Pośrodku polany, w postawie na baczność stały rzędy 
kobiet i mężczyzn. Według pobieżnej oceny Janka była ich przynajmniej 
setka. Kilkanaście metrów dalej prężyła się podobna grupa ludzi.
  - Matko Święta! - wykrzyknął - ale ich tu dużo!
  "Brzoza" z dwoma przybocznymi, których Janek poznał wcześniej, wynurzył 
się z jednej z ziemianek.
  - Czołem, żołnierze! - przywitał swój oddział "Brzoza".
  - Czołem, panie pułkowniku! - zabrzmiała jednogłośna odpowiedź.
  "Acha! - pomyślał Janek - >Brzoza< jest pułkownikiem". Ranga nie miała 
dla Janka większego znaczenia, lecz jednak...
  - Spocznij! - rozbrzmiała komenda.
  "Kiedy ranne wstają zorze..." - pułkownik zaintonował tradycyjną poranną 
modlitwę.
  "Tobie ziemia, Tobie morze..." - podjęli pieśń partyzanci.
  Pieśń rozległa się ponad polami i mokradłami; pieśń, jak podejrzewał 
Janek, stara jak historia Polski. Śpiewali ją w Rosji i na pustyniach 
Bliskiego Wschodu... i gdziekolwiek znalazł się oddział polskich żołnierzy 
lub ludność cywilna.
  Janek, ciągle jeszcze mocno zmęczony, powrócił do łóżka i próbował 
zasnąć, ale jakoś nie mógł. Tysiące niejasnych i głęboko niespokojnych 
myśli nachodziły jego umysł. Może sprowokował je widok ludzi, którzy 
nędznie odziani i sypiający w mrocznych norach nieśli pochodnię wolności? 
Czyż oni nie wiedzą, że to przegrana sprawa? Że są sami i opuszczeni przez 
wszystkich? Lub może poruszyła go wysłuchana właśnie poranna pieśń? W końcu 
jednak popadł w niespokojny, gorączkowy sen.
  Gdy otworzył oczy, było ciemno. Z początku nie mógł sobie przypomnieć, 
gdzie się znajduje. Jakaś melodia, śpiewana przez chór męskich głosów, 
dotarła do jego uszu.
  
   "Rozszumiały się wierzby płaczące..."
  
  Janek rozpoznał słowa. Była to pieśń polskich partyzantów, śpiewana przez 
nich po wielu akcjach bojowych.
  
  .... z żalu, co serce rwie.
  Nie płacz dziewczyno ma,
  Bo w partyzantce nie jest źle.
  "Nie jest źle? - pomyślał. - Dla kogo? Nie dla tych ludzi. I nie dla 
mnie. Dla nas ta wojna nie jest niczym innym jak tylko złem".
  
  "Nie szumcie wierzby nam,
  nie płacz dziewczyno ma..."
  
  Janek odniósł nagłe wrażenie, że nie jest sam. Wydawało mu się, że ktoś 
stoi przy jego łóżku. Wmawiał sobie, że na pewno sobie to wyobraża, lecz 
ciągle czuł, że poza nim ktoś jeszcze znajduje się w pokoju.
  - Jasiu - zabrzmiał jakiś głos - to naprawdę ty?
  Janek, mocno zaspany, zdziwił się, że ktoś tutaj zna go po imieniu. 
Pewien był, że nawet pułkownik "Brzoza" nie znał jego imienia. Dla 
pułkownika był on "Lisem", nikim więcej. Kim była osoba, która wiedziała, 
jak ma na imię? Czy ktoś go zdradził? Nie odpowiadając, usilnie się nad tym 
zastanawiał.
  - Janek! Janek! - powtórzył kobiecy głos. Coś znajomego było w tym 
głosie, lecz za nic nie mógł go nigdzie umiejscowić. Kobieta, jakby 
domyślając się, w jakie wprawiła go zakłopotanie, podeszła do drzwi 
ziemianki i otworzyła je. Jaskrawe światło zmusiło Janka do zmrużenia na 
chwilę oczu. Otwierając je, ujrzał przed sobą silnie zbudowaną postać, 
ubraną tak jak inni partyzanci, których dotychczas oglądał.
  - Ciotka Fela! - wykrzyknął. - Mój Boże, ciotka Fela! - zawołał 
wyskakując z łóżka.
  Ciotka Fela pospieszyła ku niemu z otwartymi ramionami. Uścisnęli się w 
milczeniu.
  - Jasiu, Jasiu - płakała, roniąc łzy po policzkach. Popatrzyli na siebie 
przez chwilę i ponownie wzięli się w objęcia.
  - Żyjesz! Żyjesz! - powtarzała.
  Podobnie jak wielu ludzi, którzy się od dawna nie widzieli, oni też nie 
wiedzieli, od czego zacząć.
  Janek chciał się przede wszystkim dowiedzieć, czy ciotka coś wie na temat 
jego ojca. Fela natomiast nie mogła się doczekać, aż usłyszy jakieś wieści 
o dziadkach Janka, jego siostrach i o nim samym. Wiele czasu, cierpliwości 
i próśb kosztowało Janka wyciągnięcie od ciotki tragicznej prawdy o ojcu.
  Według Feli jego ojciec przeżył, choć został ciężko ranny w walkach z 
Niemcami. Z ogromnymi trudnościami udało mu się uniknąć niewoli niemieckiej 
i jakimś sposobem powrócić do Zamosza.
  - Wyobraź sobie, Jasiu - mówiła ciotka - co czuł ojciec, wróciwszy do 
pustego domu. Po tym, jak się dowiedział, co się stało z wami wszystkimi, 
miał atak serca. Zajęłoby mi całą noc, by opisać ci jego cierpienie i 
udrękę. A potem, na domiar wszystkiego, aresztowało go NKWD.
  - Aresztowało? Za co aresztowało, ciotko?
  - Za to, że był Polakiem, ot, za co. Nie zapominaj, że 10 lutego 1941 
roku rano wszyscy Polacy mieli być wywiezieni na Syberię tak jak wy. 
Niektórzy jednak zostali. Na przykład ja. W tym czasie byłam w Pińsku. 
Kiedy wróciłam, żeby uniknąć aresztowania uciekłam do lasu i przyłączyłam 
się do polskiego ruchu oporu, czyli do partyzantów, jak ich teraz nazywają. 
Takich jak ja, których nie było tego ranka w domu, znalazło się sporo. NKWD 
aresztowało ojca w trzy dni po jego powrocie do domu. Wylądowałby w jednym 
z syberyjskich obozów pracy... ale spotkał go znacznie gorszy los. 
Aresztowania dokonał ten polski zdrajca Szymański.
  - Szymański! Komendant posterunku policji w Bostyniu przed wojną?
  - Ten sam.
  - Ale, ciotko Felu... - Janek urwał, nie wiedząc, co powiedzieć. - Ale on 
zawsze stał na czele pochodów w czasie wszystkich państwowych uroczystości! 
On był... takim patriotą!
  - Rzeczywiście, patriota! - ciotka splunęła z obrzydzeniem. Tak naprawdę 
to był on zapalonym komunistą, nawet przed wojną. Ukrywającym się 
komunistą, to jedno jest pewne.
  - A ja myślałem, że Rosjanie wywieźli wszystkich policjantów.
  - No, właśnie. Dlatego byliśmy tacy zdziwieni, kiedy NKWD nie deportowało 
Szymańskiego - powiedziała Fela z oburzeniem. - Możesz wierzyć albo nie, 
ale zamienił granatowy mundur polskiego policjanta na brudnozielony mundur 
NKWD i powrócił na swoje stanowisko... Tego samego dnia, kiedy Armia 
Czerwona zajęła nasze ziemie - dodała.
  - Skurwysyn!
  - Zgadza się, ale posłuchaj do końca.
  - A co się stało z tatą? - niecierpliwił się Janek.
  - Ukrywał się, ale ktoś doniósł o tym Szymańskiemu i ten, razem z 
sowieckim NKWD aresztował go. On sam go przesłuchiwał i torturował.
  - Ale dlaczego, ciotko? Ojciec nigdy nie zrobił Szymańskiemu żadnej 
krzywdy...
  - No, pewnie tego nie wiesz, ale tuż przed wojną twój ojciec był 
ławnikiem w sądzie, który skazał Szymańskiego na sześć miesięcy więzienia i 
grzywnę. Za zdefraudowanie pieniędzy policji, czy coś takiego. W każdym 
razie ten łajdak nigdy nie wylądował w pudle, bo wybuchła wojna.
  - To on chciał się zemścić?
  - Tak. To były porachunki osobiste. I dodatkowo, ten tchórz znał silne, 
antykomunistyczne przekonania ojca.
  - Ciotko, na Boga, co stało się z tatą? - spytał Janek roztrzęsionym 
głosem.
  - Tak jak ci mówiłam, Szymański torturował go... - Fela zamilkła na 
chwilę, a potem powiedziała łagodnie: - Serce żal mi ściska, Jasiu, ale 
może będzie lepiej jak ja, a nie kto inny, opowiem ci to wszystko... tę 
straszliwą historię.
  - No, mów - ponaglił Janek zdławionym głosem.
  - NKWD, ludzie Szymańskiego, połamali ojcu nogi - przerwała, gdyż łzy 
nabiegły jej do oczu - i na zawsze odebrali mu zdrowie. Ale - dodała szybko 
- on żyje, on chce żyć... aż ujrzy chociaż któreś z was, kogoś ze swojej 
rodziny.
  - Gdzie on jest, ciotko? - wykrzyknął Janek.
  - Jest w oddziale partyzanckim, jakieś dwadzieścia kilometrów stąd... 
ale, Jasiu, on jest umierający.
  - Ciotko Felu, zaprowadź mnie do niego - zawołał Janek. - Natychmiast!
  Począł iść w stronę drzwi, a potem odwrócił się i zapytał:
  - A gdzie jest teraz Szymański?
  - Ten zdrajca wycofał się na Wschód razem z Armią Czerwoną, zaraz po 
ataku Niemców na Rosję, a teraz powrócił z tą samą armią. Teraz jest w 
randze pułkownika NKWD. A dlaczego o to pytasz?
  - Bo go zabiję - odpowiedział Janek z mocą w głosie.
  Janek miał właśnie wyjść z ziemianki, gdy nagle drzwi się otworzyły i do 
środka wszedł "Brzoza".
  - O, to wy się znacie? - spytał zaskoczony.
  - To jest mój siostrzeniec, pułkowniku - powiedziała ciotka Fela.
  - Więc nasz posłaniec jest człowiekiem stąd. Tak też myślałem.
  - Skąd pan wiedział?
  - Ma akcent podobny do pani, Felu.
  "Brzoza" poklepał Janka po plecach i spytał: - Czemu jest pan taki 
ponury?
  - Jego ojciec to sierżant Tabor - cicho powiedziała Fela.
  Twarz "Brzozy" wykrzywiła się w bólu.
  - O, Boże, tak mi przykro.
  I zwracając się do Janka powiedział szybko:
  - Ojciec twój jest odważnym człowiekiem, synu. Powinieneś być z niego 
dumny.
  Zanim jednak skończył mówić, uświadomił sobie, jak nieadekwatne były jego 
słowa.
  - Do diabła - zaklął sam do siebie - naprawdę, co innego mogę powiedzieć?
  Zrobił kilka kroków w kierunku drzwi.
  - Panie pułkowniku - zawołała Fela. - Janek, to jest mój siostrzeniec, 
powinien być zaprowadzony do swego ojca.
  Odwracając głowę, pułkownik powiedział:
  - Tak, oczywiście, sam tego dopilnuję.
  Pół godziny później, wynurzającego się z ziemianki Janka ogarnęło 
zdziwienie na widok sześciu jeźdźców czekających na niego z karabinami 
maszynowymi przewieszonymi przez plecy i z szablami u boku. Wolny koń, 
piękny kasztan, w pełni osiodłany i wyposażony, przytrzymywany przez 
jednego z partyzantów, był wyraźnie przeznaczony dla niego.
  Janek pogładził konia po grzywie i z czułością poklepał jego szczupły 
kark. Koń zareagował żywo, prychając i rżąc niecierpliwie.
  - Wygląda tak samo jak koń, którego wyciągnęliśmy z bagna dawno temu, co, 
ciotko?
  - Nic dziwnego - uśmiechnęła się ciotka Fela ze smutkiem - pochodzi z tej 
samej stadniny.
  Janek, pożegnawszy się z ciotką, dołączył do swojej eskorty i odjechał. 
Wąska ścieżka, którą postępowali, była twarda i w miarę pozbawiona 
przeszkód. Stąd, mimo ciemności, kawalkada posuwała się szybko. Kasztan 
stąpał zdecydowanie i pewnie, tańcząc z zadowoleniem prowadzony wprawną, a 
zarazem łagodną ręką Janka.
  Po obu stronach ścieżki znajdowała się nieprzenikniona ściana ciemnego 
lasu, przerywanego od czasu do czasu przesiekami i łachami mokradeł. Jazda 
na koniu chłodziła rozgorączkowaną twarz Janka i odwracała jego myśli od 
tragicznych wieści o ojcu. Oddział przedzierał się do przodu bez 
wytchnienia i pojenia koni. Wyjeżdżając zza zakrętu, nagle zatrzymali się. 
Janek usłyszał głosy dochodzące od przodu, a potem, znacznie już wolniej, 
ruszyli dalej. Czuł, że muszą być blisko miejsca przeznaczenia i ogarnęła 
go fala zwiększonego niepokoju.
  W kilka minut później otoczyli ich ludzie i w milczeniu poprowadzili do 
dużej szopy, gdzie dwóch mężczyzn odebrało od nich konie. Do Janka podszedł 
młody partyzant i zawiódł go do leśniczówki zbudowanej z bierwion. Otworzył 
drzwi i skinął, by wszedł do środka. Pokój był wypełniony ludźmi; niektórzy 
siedzieli przy stole, inni, wpółrozciągnięci i oparci plecami o ściany 
siedzieli na podłodze, jeszcze inni, najprawdopodobniej śpiąc, leżeli na 
niej. Wszyscy, oprócz tych, co spali, natychmiast stanęli na baczność, 
salutując i trzaskając obcasami. Jeden z mężczyzn, wysoki i gładko ogolony 
podszedł do Janka i, ściskając mu rękę, powiedział:
  - Zostaliśmy poinformowani o pana przyjeździe. Przykro nam z powodu ojca, 
naprawdę bardzo nam żal. Mam na imię Władek, sierżant.
  - Gdzie on jest? - zapytał Janek głosem zdławionym z emocji.
  - Proszę iść za mną - powiedział Władek.
  Zaprowadził Janka do drugiego pokoju. Lampa naftowa oświetlała go na 
tyle, że można było dostrzec zarys ogromnego łóżka i leżącą w nim osobę. 
Janek pospieszył w stronę łóżka, lecz Władek powstrzymał go, chwytając za 
rękaw i odciągając do tyłu.
  - Proszę pana... proszę nie... on... pański ojciec jest bardzo, bardzo 
chory. Proszę mi pozwolić...
  Podszedł powoli do łóżka i nachylając się, zdjął cienkie prześcieradło 
częściowo zakrywające twarz Tabora.
  Jego oczy były przymknięte. Janek z uwagą wpatrywał się w wyniszczoną, z 
zapadniętymi policzkami i porośniętą jasnym zarostem twarz człowieka na 
łóżku. Miał nadzieję, że była to pomyłka, że ten mężczyzna nie był jednak 
jego ojcem. Wówczas pacjent otworzył swe ciepłe i dobrotliwe oczy, które 
Janek rozpoznałby pośród miliona innych. Ich oczy spotkały się, lecz wzrok 
ojca nie zdradzał ani śladu rozpoznania. Jego oczy były nieruchome. 
Patrzyły na Janka w milczeniu.
  - Tato! Tato! - wykrzyknął Janek, głaszcząc ojca po spoconych włosach. - 
Tato, o mój Boże, tato! - płakał, składając pocałunek na czole ojca. - 
Tato, to ja, Janek!
  Janek zauważył - a może mu się wydawało - nieznaczny mars na czole ojca i 
nikły uśmiech. Uśmiech ten nie pojawił się na ustach, tylko w jego 
oczach... takich samych jak przedtem... dawniej tak samo się uśmiechał, gdy 
mu coś sprawiało zadowolenie.
  - Och, tato! - łzy popłynęły z oczu Janka. Oczy ojca też były wilgotne.
  Potem usłyszał cichy, słaby szept. Nachylił się niżej, nieledwie 
przytykając ucho do warg ojca.
  - Janek! Ty żyjesz!
  - Tak, tato, żyję!
  - A Marysia i Helenka? - spytał.
  - Żyją! Żyją... i bardzo cię kochają, tato.
  Ujrzał wyraźny uśmiech; tak, tym razem był to bezsprzecznie uśmiech.
  - Powiedz im, że ja też je kocham, Jasiu.
  - Dobrze.
  - A dziadkowie? - szept był tak nikły, że Janek raczej zgadł niż usłyszał 
jego treść. Nic nie odpowiedział... popatrzył tylko smutno na ojca. 
Zauważył, że mars pojawił się ponownie na jego czole. Janek poczuł 
delikatne dotknięcie na ramieniu.
  - On musi teraz koniecznie odpocząć.
  Janek ukląkł u wezgłowia łóżka i zakrywając twarz rękami, pozostał tam 
przez długi czas.
  - Janek - usłyszał łagodny głos Władka.
  - Już po wszystkim, Janku... po wszystkim... twój ojciec... właśnie 
odszedł.
  Władek pomógł Jankowi podnieść się z kolan. Chłopak czuł w sercu ogromną 
pustkę i odrętwienie całego ciała. Zauważył, że Władek i inni mężczyźni 
przyszli z drugiego pokoju i uklękli wokół łóżka ojca. Posłyszał, jak jeden 
z nich zaintonował głośną modlitwę. Janek chciał się przyłączyć, lecz mimo 
starań nie mógł sobie przypomnieć dobrze mu znanych wcześniej słów. W 
milczeniu klęczał więc razem z innymi.
  Zabrzmiała trąbka, oznajmiająca pogrzeb sierżanta Tabora. Nie wprawiła 
ona Janka w zdziwienie. Widział wiele, o wiele za dużo takich żołnierskich 
pogrzebów: w Rosji, Iranie, Iraku, Egipcie, we Włoszech, lecz tym razem 
zadziwiło go zachowanie żołnierzy. Wielu z nich płakało, płakało otwarcie 
jak dzieci. Janek poczuł, że ci mężczyźni i te kobiety dokonują pochówku 
nie tylko towarzysza broni, lecz także przyjaciela, kogoś bliskiego sercu. 
Kiedy padła na trumnę ostatnia gruda ziemi, do Janka przystąpił krępy, 
szpakowaty mężczyzna w wieku około 50 lat. Przedstawił się jako kapitan 
"Ryś", komendant placówki.
  - Posłuchaj, młody człowieku - powiedział bezpośrednio - wiem, jak się 
teraz czujesz, lecz życie musi iść naprzód. Rozumiesz, że ani ty, ani ja 
nie możemy nic na to poradzić.
  - Ach, tak? - wyrwało się Jankowi. - O, do diabła, nie możemy? Jest 
przecież ten rzeźnik Szymański! To on zabił mojego ojca, nie? Nieprawda?
  - Tak, ten pierdolony sprzedawczyk Szymański - rzekł kapitan, lecz 
niewiele możemy na to poradzić. Przynajmniej jeszcze nie teraz - dodał.
  - Powinien zginąć! Przecież zasłużył na to, nie?
  - Tak, na pewno, po tysiąckroć, ale nie możemy iść tam z garstką naszych 
ludzi i nadziać się na trzy tysiące tamtych.
  A po chwili zastanowienia dodał:
  - Ten skurwysyn mógłby dostać całą dywizję Armii Czerwonej, gdyby tego 
zażądał.
  - Nie ma więc żadnego sposobu, by go dopaść?
  - Może jest, a może nie ma, młodzieńcze, ale pamiętaj, my jesteśmy 
żołnierzami i podlegamy rozkazom. Nie spodziewaj się, że dostaniemy rozkaz 
zaatakowania oddziałów Szymańskiego. To byłoby samobójstwo.
  - To pozwólcie mi wykończyć łajdaka na własną rękę.
  - I pomóc ci popełnić samobójstwo? Co?
  Szli poprzez wyludniony teren oddziału, lecz Janek wiedział, że jest on 
pełen dobrze zamaskowanego życia. Podeszli do szopy, skąd dochodziło rżenie 
koni. Szopa była dłuższa, niż Janek sądził, i według kapitana dawała 
schronienie 32 koniom. Wśród nich znajdował się kasztan Janka.
  Spod szopy kapitan powiódł Janka w stronę dużej chaty, kwatery dowództwa 
placówki. Po wejściu do wnętrza przedstawiono Janka trzem innym oficerom, 
dwóm porucznikom i jednemu podchorążemu. Wszyscy byli młodzi i wydawali się 
z niecierpliwością oczekiwać na rozmowę z nim.
  Podano gulasz i czarny chleb, których Janek nawet nie tknął. Nie mówiono 
wiele aż do końca posiłku. Wreszcie kapitan wytarł usta i, zwracając się do 
Janka, zapytał:
  - Poruczniku, proszę mi wybaczyć, że niepokoję pana pytaniami w tak 
trudnym dla pana momencie, ale wiemy, że przyjechał pan z Zachodu i 
jesteśmy bardzo ciekawi wieści stamtąd.
  Janek początkowo nie chciał rozmawiać z nimi ani z nikim innym. Chciał, 
by go pozostawiono samemu sobie i jego żalowi, lecz widząc zainteresowanie 
w oczach mężczyzn, powiedział:
  - Proszę kapitanie, postaram się odpowiedzieć jak najlepiej.
  - Widzi pan - do rozmowy włączył się jeden z oficerów - walczymy z 
Sowietami i chcielibyśmy wiedzieć... - zwrócił się do Janka w poszukiwaniu 
odpowiednich słów - czy możemy liczyć na poparcie Zachodu.
  Janek siedział przez chwilę w milczeniu, usiłując wymyśleć odpowiedź.
  - Sowieci, jak prawdopodobnie słyszeliście - wtrącił kapitan - chcą 
ustanowić w Polsce swój system. Już znaleźli kolaborantów, takich jak 
Szymański, którzy zrobią wszystko, czego zażądają. Jaki jest do tego 
stosunek krajów zachodnich, naszych sił sprzymierzonych?
  - Nasz los ich wcale nie obchodzi - powiedział Janek w końcu.
  - Ale, ale... - wszyscy naraz zaczęli mówić - nasze wojsko poza granicami 
kraju, braterstwo broni z Brytyjczykami i Amerykanami...
  - Nie liczcie na to.
  Janek doszedł do przekonania, że bezużyteczne byłoby zasiewanie w tych 
dzielnych ludziach fałszywej nadziei. Powie im prawdę, nawet jeśli jest ona 
dla nich bolesna.
  - Więc mówi pan, że sami, w pojedynkę stawiamy czoło Armii Czerwonej?
  - Tak.
  W pokoju zaległa cisza, zakłócana jedynie głosami z zewnątrz.
  - No, to będziemy walczyć sami. Może, może jednak alianci zmuszą Sowietów 
do respektowania naszego życzenia odzyskania niezależnej Polski.
  - Nie sądzę. Brytyjczycy i Amerykanie zajęci są własnymi sprawami. - Poza 
tym - dodał Janek - oni wierzą Stalinowi. Tak naprawdę to nie sądzę, by mu 
całkowicie ufali, lecz wierzą mu na tyle, by zawierać z nim układy.
  - Pewnego dnia zapłacą za to zaufanie.
  - Z pewnością, lecz nam to tymczasem w niczym nie pomoże.
  - W międzyczasie - jeden z oficerów przerwał Jankowi - będziemy walczyć 
sami, najlepiej jak umiemy.
  - A pan? Co pan zamierza zrobić? - zwrócił się do Janka inny oficer.
  - Muszę zemścić się za mojego ojca. Szymański musi zginąć! - stwierdził 
Janek stanowczo.
  Wspomniał smutne, zmęczone oczy ojca... jego szept dopytujący się o niego 
i siostry. Pragnął wyrównania rachunków, chciał zabić tego tłustego 
zdrajcę, nawet gdyby miał sam zginąć.
  - Co pan zrobi po zabiciu Szymańskiego? - spytał kapitan.
  - Naprawdę nie wiem, kapitanie. Naprawdę nie wiem - powtórzył.
  - Przyłącz się do nas, Janku - powiedział kapitan w zadumie.
  - Tak, zostań z nami. Potrzebujemy takich młodych oficerów - dodał ktoś 
inny.
  Janek dostrzegł ich spojrzenie na sobie, uporczywe i oczekujące. Naraz 
zdał sobie sprawę, że od samego początku wiedział, jaka będzie jego 
odpowiedź. On sam, podobnie jak ojciec chciał należeć do grona tych 
patriotów.
  - Tak, przyłączę się do was - powiedział bez chwili wahania. - Honorem 
dla mnie będzie wspólna walka o niepodległą Polskę. Lecz najpierw zabiję 
Szymańskiego.
  - Musimy coś zrobić z tym łajdakiem Szymańskim - powiedział w końcu 
kapitan.
  - Tak, zanim zabije tego zapalczywego młodego człowieka - ktoś dodał.
  - Mam propozycję - powiedział kapitan. Wszyscy przysunęli krzesła bliżej 
stołu, by nie uronić ani słowa. Po krótkiej naradzie, jeden po drugim 
opuścili chatę w pośpiechu.
  Kilka godzin później Janek galopował na koniu. "To dziwne - myślał - że 
nikt nie wydaje się tak naprawdę zadowolony z zakończenia wojny. Zwycięstwo 
nad Niemcami powinno uczynić nas ludźmi bardzo szczęśliwymi... Daje się to 
zresztą do pewnego stopnia zauważyć. W końcu to my pierwsi powiedzieliśmy 
>nie< temu łajdakowi Hitlerowi i walczyliśmy przeciwko niemu. Ale jednak 
jak możemy być naprawdę zadowoleni, skoro w rezultacie zwycięstwa nad 
jednym wrogiem dostaliśmy się pod okupację drugiego, równie 
znienawidzonego? I jak to się dzieje, że nie ma dla nas miejsca we własnym 
kraju? Dlaczego - westchnął - nas to spotyka?"
  Pochylając się nad końską grzywą, by uniknąć zwisających gałęzi, pędził 
do Bostynia na spotkanie z Szymańskim. O świcie i ze spokojniejszym 
sumieniem dotarł do rogatek. Zwalniając tempo kroku konia sięgnął do 
kieszeni na piersi i pomacał krótki, ostry sztylet podarowany mu przez 
kapitana. Dopiero teraz uświadomił sobie, że w swej zapalczywości nie 
opracował żadnego planu działania ani nie miał najmniejszego pojęcia, jak 
się zabrać do rozprawienia z Szymańskim. Wiedział instynktownie, że albo 
musi wymyśleć plan niezwykły, albo całkiem zrezygnować z zemsty. Istniał 
jeszcze jeden problem, który wymagał natychmiastowego rozwiązania. Co ma 
zrobić z koniem, potrzebnym mu, by tu dotrzeć, lecz kłopotliwym na miejscu? 
Mógłby puścić konia wolno, lecz może go przecież potrzebować później. Musi 
znaleźć dla konia łatwo dostępne miejsce. Zamosze? Z pewnością byłoby to 
miejsce najlepsze... Ruwa! Nie, ten biedak nacierpiał się wystarczająco. 
Dlaczego miałby go narażać? Poluzował cugle, pozwalając koniowi iść wolno 
we własnym tempie. Głęboko zatopiony w rozmyślaniach nie zwrócił uwagi, iż 
koń skręcił na lewo i wybrał drogę prowadzącą do... Zamosza.
  - Właśnie tutaj! - wykrzyknął Janek. - Widać koń także myśli o Zamoszu.
  Koń, machając ogonem dla odegnania komarów, szedł pewnie, jakby wiedział, 
dokąd idzie i dlaczego. Wkrótce dotarli do Zamosza i Janek był pełen 
uznania, patrząc jak koń umiejętnie omija porozrzucane wszędzie resztki 
spalonego drewna, cegieł i kamieni.
  Nienawiść ponownie zawładnęła jego myślami. Jego jedynym celem było 
rozprawienie się z człowiekiem odpowiedzialnym za śmierć ojca, nieważne 
jak, gdzie i kiedy. Uświadomił sobie, że nie dokona tego bez uzyskania 
czyjejś pomocy. No cóż, miał pomoc - w kasztanku.
  Koń przyspieszył kroku i w niedługim czasie pozostawili za sobą zgliszcza 
Zamosza. "Dokąd on mnie wiedzie?" - zastanawiał się Janek. Ścieżka 
prowadziła do gęstego lasu, całkiem opustoszałego, oprócz, o ile Janek 
dobrze pamiętał, kilku odosobnionych chałup, młyna i leśniczówki. Koń 
skręcił nagle w prawo i poszedł wzdłuż mało używanego traktu.
  Robiło się już ciemno i Janek poczynał wątpić w zmyślność zwierzęcia. 
"Może - myślał - koń zna jakąś polanę porośniętą gęstą trawą?" Jak to się 
dzieje, że on, taki doświadczony żołnierz powierza swój los zwierzęciu, 
nieważne jak mądremu? Ale skoro i tak nie wiedział, jakie miejsce byłoby 
najlepsze dla konia, z konieczności zdał się całkiem na jego instynkt. 
Rozmyślania przerwało mu zajadłe szczekanie psa, dochodzące z głębokiego 
parowu, do którego prowadził go koń. Szczekanie psa, głębokie i ochrypłe, 
przeszło w międzyczasie w przeciągłe wycie.
  Ze szczytu wzgórza Janek omiótł wzrokiem rozciągającą się poniżej dolinę 
i spoczął na przyćmionym świetle przebijającym się poprzez rosnące w dole 
krzewy. Usilnie próbował przypomnieć sobie ludzi, którzy mieszkali tam 
przed wojną, lecz nie udawało mu się to zupełnie.
  "Pewnie jakiś gospodarz o jednym koniu, którego nigdy nie poznałem" - 
doszedł do wniosku. Ścieżka, którą szli, nagle znikła, lecz koń, zręcznie 
krążąc, stąpał dalej przed siebie, aż dotarli do budynków. Nie były zbyt 
imponujące; stanowił je dom, a raczej chałupa, i równie mała, nieledwie do 
niej przylepiona obora czy stajnia. W momencie, gdy Janek podjechał bliżej, 
doznał olśnienia. Miejsce to należało do wioskowego pastucha, który używał 
wspólnych pastwisk w dolinie do wypasu swych paru krów i koni.
  W wiosce nazywano pastucha Głupim Wojtkiem. Janek przypomniał sobie, że 
był tu raz, a może dwa razy z dziadkiem. Według dziadka Wojtek nie był 
głupi. Nadanie mu takiego przezwiska spowodowane było jego dziwnym 
zwyczajem częstego śmiania się bez wyraźnego powodu.
  Janek, stojąc na wprost domu Głupiego Wojtka, odczuwał niepewność i 
zmieszanie. Jaki, na Boga, był powód po temu, że go tu przyniosło? 
Dostrzegał jednak pewną dozę humoru w całej sytuacji. Jego zdeterminowana 
pogoń za mordercą przywiodła go do głupca.
  "A to wszystko z twojej winy" - powiedział, poklepując z czułością kark 
konia. Koń okrążył chałupę i skierował się do stajni. Na podwórku, 
przywiązany łańcuchem do domu stał ogromny dog angielski, który z jakiegoś 
powodu przestał szczekać i teraz tylko cicho skamlał. Koń zatrzymał się 
przed drzwiami do stajni i stał tam, jakby na kogoś lub na coś czekając. 
Janek miał właśnie zsiąść z niego, gdy nagle usłyszał dźwięczny głos 
dochodzący z jednego z dwóch okien domu.
  - Stój, bo strzelam!
  - Jestem swój... chciałem tylko... Tak naprawdę nie wiedział, co 
powiedzieć, a nawet gdyby wiedział i tak nie udałoby mu się dokończyć 
zdania.
  Koń, stojący do tej pory spokojnie, poderwał nagle łeb do góry i zarżał 
wielokrotnie.
  - Kasztan! - Janek usłyszał kobiecy głos. - Czy to ty, Kasztan?
  Koń, rżąc ponownie, zaczął przebierać niecierpliwie kopytami. Janek 
usłyszał, jak z hałasem otwierają się drzwi i spostrzegł wyłaniającą się z 
nich szczupłą postać, z karabinem gotowym do strzału.
  - Ktokolwiek jesteś, masz mojego konia.
  - Naprawdę? Twojego konia?
  - Tak. Skąd go masz?
  Janek pomyślał przez chwilę, a potem postanowił powiedzieć prawdę.
  - Dał mi go "Ryś". Kapitan "Ryś".
  - "Ryś", nie "Ryś", ręce do góry i stój spokojnie.
  Kobieta podeszła bliżej i rozkazała mu odwrócić się w jej kierunku. Jak 
tylko Janek zobaczył jej twarz, wykrzyknął:
  - Zosia!
  Ona też go rozpoznała.
  - Myślałam, że ciągle jeszcze jesteś u "Brzozy". Co ty tutaj robisz? - 
zapytała, gdy prowadzili razem konia do stajni.
  - Zapytaj Kasztana - odpowiedział ponuro.
  - Och, Kasztan - odparła Zosia, głaszcząc konia po grzywie. - To zwierzę 
jest mądrzejsze od niejednego mężczyzny, wiesz?
  Zosia, nakazując psu leżeć, zaprowadziła Janka do domu. Pies, jarzącym 
się w ciemności wzrokiem przykutym cały czas do postaci Janka, zachowywał 
się tak, jakby oceniał jego intencje. Dom był w rzeczywistości jednoizbową 
chałupą, którą Janek pamiętał jeszcze z czasów swej wcześniejszej bytności 
z dziadkiem.
  - Myślałem - powiedział, siadając przy stole - że to dom Wojtka.
  - Tak, to jest, to był jego dom; Wojtek nie żyje.
  - A dlaczego ty tu teraz mieszkasz?
  - To długa historia - odpowiedziała. - Ale najpierw ty opowiadaj wszystko 
po kolei.
  Siedząc pod piecem, przegadali prawie całą noc. Między innym Janek 
opowiedział Zosi o swoim zamiarze zabicia Szymańskiego. Ona z kolei 
poinformowała go, że jest córką "Brzozy".
  - Przed wojną mieszkaliśmy w Pińsku; byłam jedynaczką - mówiła. - Ojciec 
był oficerem w polskim wojsku tak jak jego ojciec... Tak mi przykro z 
powodu śmierci twojego ojca, był takim dobrym i odważnym człowiekiem... mój 
ojciec też poszedł na wojnę z Niemcami. Matka zmarła w czasie, gdy Pińsk 
znajdował się pod okupacją sowiecką. Ja zamieszkałam u dalekich krewnych, 
ale kiedy pewnej nocy ojciec przyjechał, by mi powiedzieć, że idzie do 
partyzantki, błagałam go, żeby mnie zabrał z sobą. W końcu, miałam już 18 
lat i chciałam też zrobić coś dobrego dla Polski. Dowództwo partyzantki 
ukryło mnie w tej chacie, bo stoi z dala od innych i jest w miarę 
bezpieczna. Jestem łączniczką różnych polskich ugrupowań partyzanckich. 
Moim zadaniem było zaprowadzenie cię do "Brzozy".
  - Nie boisz się tu sama mieszkać? - spytał rozglądając się po niewielkiej 
izbie.
  - Trochę - odparła z uśmiechem i zaraz dodała - ale ktoś to musi 
wykonywać. Poza tym, ojciec i Hektor strzegą mnie.
  - Kto to jest Hektor?
  - Pies, którego widziałeś.
  - I Kasztan - dodał Janek.
  - I Kasztan - zgodziła się Zosia i oboje się roześmiali.
  Zosi nie podobała się Janka determinacja w dążeniu zabicia Szymańskiego. 
  - Wiem, co czujesz do tego sprzedawczyka. Ja też chciałabym, żeby go nie 
było, ale...
  - Pomożesz mi, Zosiu?
  - Pomóc ci? - powiedziała marszcząc czoło. - Pewnie, że ci pomogę. Kogo 
jeszcze masz do pomocy oprócz mnie?
  Łamali sobie głowy aż do świtu, rozważając i odrzucając jeden plan za 
drugim.
  - Chodźmy najpierw spać - stwierdziła w końcu Zosia. - Może jutro coś 
wymyślimy.
  Słowo "spać" kazało Jankowi rozejrzeć się po izbie w poszukiwaniu miejsca 
na spoczynek. Zosia zrozumiała jego zakłopotanie.
  - Prześpisz się razem z Kasztanem. W stajni jest wystarczająco dużo 
miejsca dla was obu - powiedziała z uśmiechem. I rzeczywiście, w kącie 
stajni Janek znalazł dosyć miejsca i siana, by się wygodnie wyspać.
  Minął tydzień, w ciągu którego Zosia odbyła kilka wycieczek, których celu 
i przeznaczenia Janek nie znał i o nie nie pytał, nie chcąc okazać się zbyt 
wścibskim. Janek sam był kilka razy w Bostyniu. Przypatrywał się uważnie 
posterunkowi policji, obliczał liczbę żołnierzy i milicjantów w okolicy, 
obserwował trasy patroli. Raz nawet dostrzegł Szymańskiego, od razu go 
rozpoznając. Ubrany w mundur sowieckiego pułkownika, niewiele się zmienił, 
z wyjątkiem tego, że był grubszy niż dawniej. Janek widział go 
opuszczającego kwaterę w otoczeniu tuzina milicjantów, uzbrojonych w lekkie 
karabiny maszynowe i pistolety.
  Koledzy z Bostynia dostarczyli Zosi dokładny opis rozkładu dnia 
Szymańskiego. Wyglądało na to, że ten łajdak był bardzo dobrze strzeżony, 
uważny i szczwany. Nigdy nie pozostawał sam. Dom, w którym mieszkał, był 
nie do zdobycia. Wszystkie te dane wskazywały na to, że zamach na jego 
życie, o ile w ogóle możliwy, mógł okazać się bardzo trudny do wykonania. 
  Janek nie mógł jednak pozwolić, by morderca jego ojca chodził wolno. 
Przeglądał i jeszcze raz sprawdzał dzienny rozkład dnia Szymańskiego.
  Janek nie wiedział, że "Brzoza", w trosce o jego bezpieczeństwo, wziął 
też na siebie pozbycie się Szymańskiego. Odmiennie niż Janek, który chciał 
zabić Szymańskiego własnymi rękami, postanowił użyć innego sposobu. Był on 
doskonale świadom, że funkcjonariusze sowieccy i inni kolaboranci żyli w 
ciągłym strachu. Wiedział, że strachem przesiąknięte jest całe sowieckie 
społeczeństwo od Stalina w dół. Miał wystarczającą sposobność 
zaobserwowania tego w Związku Sowieckim, gdzie dwa lata spędził w 
więzieniu, z którego udało mu się zbiec. Strach ten, osiągający rozmiary 
paranoi, przyniesiony został przez armię sowiecką do jego rodzinnego 
miasta. Strach nadzorcy przed nadzorowanymi; strach zwykłego człowieka 
przed kolegami i znajomymi; strach nauczyciela przed uczniami - lista była 
długa i dotyczyła wszystkich.
  Cały system sowiecki zbudowany był na strachu, strachu jednego człowieka 
przed drugim. Napisanie na kogoś krótkiego donosu wystarczało, by został 
wysłany na Syberię, do więzienia lub by spotkał go los jeszcze gorszy. 
Brzoza, wiedząc o tym, postanowił zadenuncjować Szymańskiego jako aktywnego 
członka polskiego oddziału partyzanckiego.
  Jednak dni mijały i żadna decyzja nie zapadła. W międzyczasie rosła 
przyjaźń między Jankiem a Zosią. Polubił tę rezolutną dziewczynę i 
zazdrościł jej oddania sprawie.
  - Zosiu - zapytał ją kiedyś - dlaczego nie opuścisz tej chałupy? Tu jest 
zbyt niebezpiecznie i... zbyt niewygodnie dla takiej pani jak ty.
  - I dokąd pójdę? - odparła. - A poza tym - dodała - i tak postanowiliśmy 
walczyć do ostatka.
  - Powinnaś myśleć o życiu, nie o umieraniu.
  Zosia nic nie odpowiedziała, lecz Janek zauważył, że czoło jej pokrył 
mars. Nie umiał powiedzieć, czy była to oznaka zmartwienia, uporu czy też 
chęci płaczu.
  Pewnego wieczora Zosia wpadła do domu ciężko dysząc.
  - Janek! Zgaś lampę! Szybko! - wykrzyknęła zaaferowana. - Szedł za mną 
sowiecki szpicel. Chyba go postrzeliłam, ale nie jestem pewna.
  - Był w pogniecionym garniturze i gangsterskim kapeluszu? - dopytywał się 
Janek.
  - Tak! Skąd ty...?
  - Nieważne - powiedział cicho. - Myślę, że ten łajdak wie, że tu 
mieszkam. Zosiu, tak mi przykro, że narażam twoje życie na 
niebezpieczeństwo.
  Janek nie mógł spać tej nocy. Bał się, a jednocześnie był mocno 
zagniewany. Zagniewany na siebie za brak umiejętności znalezienia sposobu 
na Szymańskiego i za wystawianie Zosi na niebezpieczeństwo. "Jaki ze mnie 
mężczyzna? Kryjący się za babską spódnicą" - obwiniał się. - "Albo muszę 
jutro zabić tego sukinsyna, albo opuścić ten dom. Nie ma innego wyjścia".
  Nie miał jednak racji. Istniał sposób, a pomysł ten wyszedł od Zosi. 
Następnego dnia, podczas śniadania, Janek wyczuł, że Zosia chce mu coś 
powiedzieć, lecz nie wie, jak zacząć.
  - Co cię gnębi, Zosiu? - zapytał w końcu.
  - Mam pomysł, jak się pozbyć Szymańskiego - wyrwało jej się.
  - No, do licha, dziewczyno, jaki to pomysł?
  - Moglibyśmy go zadenuncjować władzom sowieckim - odpowiedziała 
spokojnie.
  Janek zastanowił się nad tym przez chwilę. Słyszał, że list rzucający na 
kogoś cień podejrzenia wystarcza do aresztowania delikwenta, a jeśli 
prokurator NKWD otrzyma kilka takich listów...
  - Jesteś pewna Zosiu, że to zadziała? - zapytał.
  - Zadziała - odpowiedziała stanowczo. - Mam wrażenie, że nasz list nie 
będzie jedynym, jaki otrzymają - wszyscy go tu wkoło nienawidzą i jeśli 
inni zrobią tak samo, życie Szymańskiego... Skończenie zdania nie było 
konieczne. Oboje już wcześniej słyszeli o takich donosach; wielu ludzi, 
winnych i niewinnych zostało zesłanych do obozów pracy, a nawet 
rozstrzelanych na ich podstawie.
  Janek czuł, że donos nie był odważnym ani honorowym sposobem rozprawienia 
się z wrogiem. Jednak zdawał sobie sprawę z tego, że jest to pewna metoda 
na pozbycie się Szymańskiego i nic innego mu nie pozostaje, jak docenić 
ironię pomysłu Zosi.
  Czas działał również na jego niekorzyść. Był przekonany, że znajduje się 
pod obserwacją NKWD; jedyny powód, dla którego jeszcze go nie aresztowano 
był taki, że chciano najpierw poznać powód jego pobytu i zidentyfikować 
kontakty.
  - Znam ich metody - mówił Zosi. - Oni czyhają nie tylko na mnie; oni chcą 
pojmać i zniszczyć całą organizację polskiego ruchu oporu. Objął 
spojrzeniem swoją towarzyszkę.
  - Łącznie z tobą.
  - No, to musimy działać szybko - stwierdziła Zosia stanowczo.
  - Niech tak będzie - cicho powiedział Janek, biorąc do ręki pióro i 
papier.
  Podpisali list: "lojalny obywatel ZSRR" i posłali z Bostynia tego samego 
dnia.
  W tydzień później Zosia dowiedziała się, że Szymański został 
zaaresztowany. Siedział w więzieniu w Bostyniu i oczekiwał na "rozprawę 
sądu ludowego". Licznie rozwieszone ogłoszenia zapowiadały, że rozprawa 
odbędzie się 22 maja i wszyscy obywatele są proszeni o wzięcie w niej 
udziału.
  W tym czasie, dla uniknięcia aresztowania, Janek spędzał noce w małej 
chacie ćwierć kilometra od domu Zosi. Waląca się chata była pusta i 
częściowo ukryta pośród zarośli. Janek dziękował Bogu, że noce zrobiły się 
ciepłe, gdyż chata nie miała żadnego ogrzewania.
  Kasztan, skubiący trawę na niewielkiej polanie, zawsze pozostawał w 
zasięgu ręki.
  Janek, przykrywając się kocem Zosi i używając siodła jako poduszki 
usiłował spać, lecz strach i niepewność nie pozwalały na to. Chciałby mieć 
przy sobie Hektora, ale czuł, że pies powinien pilnować Zosi. Gryzło go 
sumienie; narażał nie tylko własną misję, lecz także Zosię.
  
  
  * * *
  
  
  Rozprawa Szymańskiego okazała się "sądem kapturowym". Tryb przyspieszony 
był typowym sowieckim sposobem przeprowadzania rozpraw.
  W sali sądowej zjawiły się tłumy ludzi. Początkowo było w miarę 
spokojnie. Ludzie, wpatrzeni w trzech sędziów, stali między rzędami; Janek 
znajdował się wśród nich. Dwóch z sędziów nosiło mundury w kolorze 
zgniłozielonym, trzeci miał na sobie ubranie cywilne. Prokurator, również w 
mundurze, przeczytał długą listę oskarżeń, zaczerpniętych z listu Janka i 
Zosi. Powaga przestępstw była oczywista. Prokurator zażądał kary śmierci, 
by los Szymańskiego posłużył za przykład dla innych zdrajców.
  Oskarżony siedział odrętwiały z posiniaczoną twarzą, niepomny niczego, co 
się wokół niego działo. Prokurator przeczytał jego przyznanie się do winy, 
co stanowiło nieuniknioną część rozprawy w sądzie Związku Sowieckiego. 
Zajęło mu to ponad pół godziny. Oczywiście, Szymański przyznawał się do 
wszystkich wykroczeń, jakie mu zarzucano.
  Publiczność zaczęła wykrzykiwać:
  - Rozstrzelać łajdaka!
  - Nie! Powiesić go! Szkoda na niego kuli!
  Sędziowie nakazywali ciszę i walili w ławę młotkiem, by na nowo 
zaprowadzić spokój.
  Obrońca Szymańskiego stwierdził, że jego klient przyznał się do winy i 
wykazywał skruchę. Prosił sąd o łaskę i sugerował, że sprawiedliwości 
lepiej może się stać zadość, jeśli zostanie zesłany do łagru, by poznać 
wartość ciężkiej i uczciwej pracy.
  Szymańskiego skazano na dwadzieścia pięć lat ciężkich robót w kopalni 
soli na Kołymie.
  Janek rozepchnął tłum gapiów i opuścił salę sądową. Czuł, że jest mu 
niedobrze. Skręcając w znajomą ulicę, udał się szybkim krokiem w kierunku 
Zamosza.
  W trakcie drogi spojrzał za siebie - nabrał tego zwyczaju dopiero 
niedawno - i na rogu ulicy niemalże wpadł na mężczyznę w pomiętym 
garniturze oraz kapeluszu, bardzo "zajętego" rozmową z milicjantem, a 
jednocześnie skrupulatnie lustrującego wzrokiem Janka.
  Zwiększając szybkość marszu, Janek pospieszył w zamierzonym kierunku. Za 
miastem przeskoczył rów i wybierając jak najkrótszą drogę do domu Zosi 
biegł tak szybko, jak tylko pozwalały mu na to płuca. Zmęczony i zlany 
potem zapukał do drzwi chałupy, ale nikt nie odpowiedział. Zastukał 
ponownie i potem walił w nie aż knykcie spłynęły mu krwią, lecz ciągle nie 
było śladu Zosi.
  Nagle Janek usłyszał tętent końskich kopyt i ujrzał grupę jeźdźców 
galopujących wąską ścieżką w kierunku chałupy. Ich spiczaste, trójkątne 
czapki należały bez wątpienia do żołnierzy sowieckich. Wiedział, że go 
dojrzeli, więc wskoczył w pobliskie zarośla, upadł, poderwał się i biegł w 
stronę swojej chaty.
  "Mam nadzieję, że Kasztan tam jest" - myślał, wydłużając krok. Doznał 
uczucia ulgi na widok konia pasącego się w zwykłym miejscu. Zwalniając 
zaledwie odrobinę wskoczył na niego z pełnego biegu. Kasztan, wyczuwszy 
niebezpieczeństwo, ruszył natychmiast kłusem.
  Janek usłyszał wystrzały, przekleństwa i rżenie koni. Spoglądając do tyłu 
widział ich dokładnie - byli zaledwie sto metrów za nim. Usłyszał ostry 
głos, wydający po rosyjsku rozkaz, by kawaleria rozdzieliła się na dwie 
strony w celu okrążenia chaty i polany.
  Szarpnął Kasztana na lewo i wpadł na ścieżkę wiodącą do Zamosza. Kasztan 
tańczył pod nim niecierpliwie, lecz zdradliwa ścieżka nie zezwalała mu na 
pełny galop. Mimo to, dzięki niezwykłej sile i uwadze Kasztana, Janek 
pozostawiał pościg w tyle. Wiedział, że rosyjscy jeźdźcy wcześniej czy 
później przewidzą jego manewr i jedno ze skrzydeł kawalerii spróbuje odciąć 
go od drogi. Wiedział też, że jest to wyścig na śmierć i życie; jego 
ocalenie zależy tylko od szybkości Kasztana.
  Usłyszał strzały i kule świszczące koło niego. "Proszę cię, Boże, pozwól 
mi najpierw dotrzeć do drogi" - modlił się. "Wydostań mnie stąd".
  Kasztan zdawał się pojmować powagę sytuacji i parł do przodu zręcznie 
unikając przeszkód. Gdy dotarli do drogi prowadzącej do Zamosza, Janek 
ponaglił konia do biegu. Koń, poczuwszy gładki grunt pod kopytami, wyrwał 
do przodu i pędził przed siebie. Na ten widok jeźdźcy rosyjscy wydali nagły 
okrzyk i dźgnęli ostrogami swoje konie. Przez chwilę odległość między nimi 
pozostawała taka sama, lecz wkrótce Janek stwierdził, że tamci zbliżają 
się. Znów usłyszał strzały, tym razem niebezpiecznie blisko. Leżąc nisko na 
końskim grzbiecie i dotykając grzywy, nie ustawał w ponaglaniu konia.
  - Spróbujcie mnie złapać, wy czerwone sukinsyny! - wykrzyknął w 
uniesieniu. Koń, z uszami złożonymi po sobie, ledwie dotykając kopytami 
ziemi, unosił go dalej i dalej od prześladowców. Wkrótce osiągnęli ruiny 
Zamosza. Kasztan, zwalniając kroku, gdy zachodziła konieczność, omijał 
gruzy i zwaliska, a potem znów podejmował bieg w pełnym tempie.
  Na drugim końcu wioski Janek skręcił w wąską ścieżkę i, dla zmylenia 
pogoni, skierował się w stronę bagien. Prześladowcy zrobili jednak 
dokładnie to samo. Teraz nie było odwrotu. Pędząc z całą predkością, dotarł 
do mokradeł.
  Na skraju bagna Kasztan zawahał się i cofnął. Dźgnięty mocno piętami, 
wskoczył w rozciągające się poniżej trzęsawisko. W tym momencie Janek 
posłyszał salwę i poczuł dotkliwy ból w prawym ramieniu. Pośród odgłosów 
strzałów, okrzyków i rżenia koni spadł wraz z Kasztanem na lśniącą taflę 
zimnej wody. Upadek zniósł Janka z końskiego grzbietu i chłopak natychmiast 
poczuł, że tonie. Kopiąc i rozpaczliwie rozbryzgując wodę, wychynął na 
powierzchnię i prawie natychmiast powtórnie zanurkował. Usiłując jak 
najbardziej oddalić się od brzegu, przepłynął kawałek pod wodą. Połykając 
błoto i wodę o kwaśnym smaku i wynurzając się od czasu do czasu dla 
zaczerpnięcia powietrza, płynął w kierunku jednej z małych wysepek 
znajdujących się na rozlewiskach. "Jeszcze ze sto metrów - i albo dopłynę, 
albo koniec ze mną" - myślał zdesperowany.
  W końcu, wyczerpany, dotarł do celu i ukrył się w trzcinach i łozach. 
Oglądając się w stronę, gdzie spodziewał się zobaczyć Kasztana, ujrzał 
szeroką płaszczyznę pokrytych wodą rozlewisk, rozciągających się od jednego 
brzegu po drugi. Kasztana nigdzie nie było.
  "Na pewno trafiła go seria" - pomyślał ze smutkiem. Badawczo przyjrzał 
się brzegowi i z ulgą stwierdził, że nigdzie nie było widać śladu 
prześladowców. "Pewnie myślą, że utonąłem" - skonstatował. Drżąc z zimna w 
przemoczonym, oblepionym błotem ubraniu, uniósł się i rozejrzał. Znajdował 
się na małej, trawiastej kępie otoczonej ciemną wodą. Większa część kępy 
była podmokła i bagnista, ale niewielki jej fragment był nieco wyższy i 
stosunkowo suchy. Janek zebrał naręcze trzcin i zaczął mościć sobie 
prowizoryczne legowisko. Ukryty w trawie leżał na plecach, błogosławiąc 
ciepłe słońce. Nie miał wątpliwości, że jego życiu zagrażało 
niebezpieczeństwo. Może jednak Sowieci pomyślą, że utonął. Ale mimo to 
czuł, że nie będzie długo bezpieczny, ponieważ ktoś będzie chciał się 
upewnić co do jego śmierci i powrócą na mokradła w jego poszukiwaniu.
  "A jeżeli dojdzie do tego, moje życie nie będzie warte nawet kopiejki" - 
pomyślał. Musi być bardzo ostrożny, robiąc następny krok. Nie może sobie 
pozwolić na jedno: dać się złapać Rosjanom. Nie miał najmniejszej 
wątpliwości, że pojmanie go oznaczałoby pewną śmierć, a poddanie torturom 
mogłoby zagrozić ujawnieniu misji. Nie może w żadnym razie narażać na 
niebezpieczeństwo partyzantów. Najbardziej rozważnym posunięciem będzie 
wyjazd z Polski. Natychmiastowy.
  
  
  Rozdział Xviii
  
  
  W Ankonie, w niewielkiej willi z widokiem na Adriatyk siedziało czterech 
mężczyzn w mundurach. Najstarszy z nich, pułkownik, zwracał się do 
stojącego na baczność pośrodku pokoju żołnierza.
  - Poruczniku Tabor, z przyjemnością gratuluję panu doskonałego spełnienia 
powierzonej misji. Wszyscy panu gratulujemy. Również z przyjemnością 
informujemy pana, że otrzyma pan Krzyż Walecznych.
  - Dziękuję - odpowiedział Janek bez entuzjazmu. Nie odczuwał też żadnej 
radości. Obraz spalonego domu w Zamoszu, ruiny polskich miast, śmierć 
ojca... partyzanci... wszystko to było ciągle jeszcze bardzo świeżym i 
bolesnym wspomnieniem. A jego misja! Jaki był jej cel? Nawet myśl o zemście 
wywartej na Szymańskim ciągle napawała go uczuciem wewnętrznej pustki.
  - Gratulacje - mówili mu wszyscy. A kto pogratuluje tym odważnym 
mężczyznom i kobietom w Polsce, którzy z powodu swojej wiary i uwikłani w 
zamęt tego świata byli skazani na śmierć lub zniewolenie?
  "Opowiedz o nas światu" - powiedziała kiedyś Jankowi Zosia. "Wydostań się 
z Polski jak najszybciej. Opowiedz światu o naszej tragedii, Jasiu!"
  "Komu mam to opowiedzieć, Zosiu?" - pomyślał Janek. "Czy jest ktoś, kto 
zechciałby o tym wiedzieć?"
  - Zuch chłopak! - pułkownik zwrócił się do swoich kolegów po wyjściu 
Janka. - On naprawdę tego dokonał. Przekroczył granicę polsko-rosyjską i 
polsko-niemiecką, podając się cały czas za uchodźcę. - I w dodatku ranny - 
dorzucił.
  - No, więc, co dalej, panowie? - zadał pytanie pułkownik.
  - Dalej? Kto to wie? - stwierdził major. - Całe to poświęcenie i 
cierpienie na darmo... nasze domy, jeżeli tam coś jeszcze z nich pozostało, 
są odcięte szczelną kurtyną. Nie, panowie, dla nas nie ma już powrotu do 
domów.
  - Niech Pan nie rozpacza, majorze! - zawołał pułkownik - pan i ja, jeśli 
nam dopisze szczęście, może dostaniemy pracę pomywaczy naczyń w jakimś 
hotelu w Londynie, a pan, kapitanie... - jego oczy powędrowały w kierunku 
bezrękiego rękawa koszuli kapitana; przerwał nagle, zaczerwieniwszy się 
mocno. Przez długą chwilę siedzieli nic nie mówiąc.
  - Czy to prawda, że "Brzoza" i jego ludzie zostali ujęci przez Rosjan? - 
spytał kapitan.
  - Tak - odparł pułkownik. - "Brzoza" został rozstrzelany, a jego ludzie 
zesłani na Syberię.
  
  
  * * *
  
  
  Dla Janka wojna się skończyła. Wprawdzie nie miał domu, do którego mógłby 
powrócić, ale przynajmniej wojna była już poza nim. Jego przyjaciel Dawid 
Rettinger również nie miał rodziny, ani domu. Co gorsza, wyglądało na to, 
że dla niego wojna ciągle jeszcze trwała.
  Koniec Ii wojny światowej zastał Rettingera w Rzymie. Jego obowiązkiem, 
jako polskiego oficera korespondenta w stolicy Włoch było gromadzenie i 
przechowywanie informacji dotyczących członków rodzin żołnierzy. Okazało 
się bowiem, że Międzynarodowy i Polski Czerwony Krzyż napotykały trudności 
w ich zdobywaniu. Nowo utworzony polski rząd komunistyczny niechętnie 
udostępniał jakiekolwiek informacje na tej podstawie, iż uważał żołnierzy 
Wojska Polskiego poza granicami kraju za wrogów. Polskie Dowództwo w 
Londynie i we Włoszech było zalewane pytaniami polskich żołnierzy i 
cywilów, chcących dowiedzieć się, czy ich rodzinom udało się przetrwać 
niemiecką pożogę.
  Rettinger, posiadający dużo taktu i powiązań, doskonale nadawał się do 
tej roli. Wielu uchodźców, głównie polskich Żydów, ściągało do Włoch, skąd 
niektórzy próbowali dostać się do Palestyny, inni do USA lub do 
jakiegokolwiek kraju, który skłonny był ich przyjąć. Wszyscy chcieli za 
wszelką cenę wyjechać z Europy, ponieważ teraz była dla nich 
cmentarzyskiem, gdzie zostały pogrzebane ich rodziny i ich wszelkie 
nadzieje.
  Od jednego z nich Rettinger dowiedział się, że jego żona i syn zostali 
zamordowani przez hitlerowców. Wiadomość była tragicznym potwierdzeniem 
obaw, jakie żywił. "Byłoby brakiem skromności - myślał - spodziewać się, że 
jego rodzina miałaby mieć więcej szczęścia niż tysiące innych Żydów". 
Ciągle dotychczas gdzieś głęboko w sercu Rettingera żarzyła się iskierka 
nadziei, że może, może za sprawą łaski boskiej, jakimś cudem udało im się 
przeżyć. Teraz i ta nadzieja przepadła, podobnie jak wszystkie inne 
marzenia. Został naprawdę sam. Amerykanie, Brytyjczycy i inni powracali do 
domów, a on, jak wielu jego polskich towarzyszy, nie mógł tego zrobić, bo 
nie miał domu. Jego stary dom i kraj, w którym się urodził, zostały 
odgrodzone od świata murem nie do przebycia.
  "I co począć teraz?" Był zbyt stary i zmęczony na szukanie nowego kraju i 
budowę domu. Był jak drzewo pozbawione korzeni, zmarniałe i uschnięte, 
oczekujące nieuniknionej zagłady. Każdego dnia przysłuchiwał się 
opowiadaniom ludzi z Majdanka, Oświęcimia i Treblinki o katuszach, 
cierpieniach, poniżeniu. Każdego dnia ludzie ci prosili go o radę, gdzie 
mają pójść i co z sobą zrobić, zadawali mu pytania, na które sam dla siebie 
nie mógł znaleźć odpowiedzi.
  "Dlaczego - indagowali - nie pozwalają nam wyjechać do Palestyny? 
Dlaczego odsyłają nasze łodzie od brzegów Ziemi Obiecanej?"
  To zagadnienie nurtowało Rettingera dzień i noc, ale ciągle nie mógł 
sobie na nie odpowiedzieć. Aż pewnego dnia wpuszczono do jego biura 
jakiegoś człowieka. Początkowo nie rozpoznał go. Mężczyzna miał około 30 
lat, choć jego twarz, poorana zmarszczkami i z zapadniętymi policzkami, 
była twarzą człowieka starego. Jego oczy, mimo że bardzo zmęczone, patrzyły 
twardo i niezachwianie. Rettingerowi zajęło trochę czasu rozpoznanie w nim 
Monachema Mendela, jego studenta z Krakowa. Jakże mógł zapomnieć tego 
zapaleńca, ubierającego się w krótkie spodnie, zieloną kurtkę i ten 
charakterystyczny kapelusz z gwiazdą Dawida? Był przecież przywódcą 
Młodzieży Syjonu, źródłem wstydu i dumy żydowskiej społeczności w Krakowie.
  Monachem Mendel doprowadzał do zamieszek wśród żydowskiej młodzieży, 
zakłócał spokój, organizując marsze i zgromadzenia, walczył przeciwko 
faszystowskim fanatykom, wybijał okna w budynkach nieprzyjaznych gazet... 
czytając jednocześnie Talmud, studiując hebrajski i dając wykłady w jidisz. 
Dla Rettingera, naukowca, Monachem, zarazem zapaleniec i człowiek oddany 
celowi, był odstręczający. Monachem, taki, jakim pamiętał go Rettinger, 
napawał każdego Żyda dumą, a jednak żaden z nich nie miałby ochoty na 
wypicie z nim szklanki herbaty. I oto teraz ten człowiek siedział przy jego 
biurku, wpatrując się w niego uporczywie, próbując go rozgryźć i ocenić, 
spoglądając jednocześnie z wyrzutem lub też z przyganą na jego kapitańskie 
gwiazdki.
  - Powinien pan bić się o Palestynę, żydowską Palestynę, a nie o Polskę - 
powiedział w końcu.
  - Walka o Polskę była walką z Hitlerem - odparł zdecydowanie Rettinger.
  - Może - padła na to odpowiedź Monachema.
  - Bić się o Palestynę, mówisz? Ale z kim się bić?
  - Z Brytyjczykami i Arabami.
  - A ty, Monachem? Dlaczego ty z nimi nie walczysz?
  - O, ja będę, będę, jak tylko zyskam sposobność.
  A potem dodał:
  - Muszę dostać się do Palestyny, kapitanie, muszę! Pomoże mi pan?
  Później Rettinger uważnie rozważał te słowa. Nie podobał mu się ten 
arogancki bękart, ale w jednym musiał się z nim zgodzić: jeżeli Żydzi 
naprawdę pożądają własnej ojczyzny, to będą musieli o nią ostro walczyć z 
Brytyjczykami, Arabami i chyba też z samym diabłem. Rettinger nie miał 
sympatii do Brytyjczyków, których polityka ustępstw była zasadniczym 
instrumentem umożliwiającym zajęcie Polski przez Stalina. Przeganianie 
Żydów z Palestyny stanowiło kolejne ich posunięcie, którego nie rozumiał. 
Tacy jak Monachem, którzy przeżyli obozy koncentracyjne, chcieli mieć 
własny kraj, aby ich dzieci nie były narażone na następne pogromy. Ale 
dlaczego nie pozwala się im na wjazd na ziemię przodków? Dlaczego?
  Może jednak Monachem miał rację? Weźmy na przykład jego własną sytuację: 
jaką przyszłość miał on przed sobą? Myśli te nawiedzały jego umysł znacznie 
częściej, niżby sam sobie tego życzył. Walka o wolną Palestynę nadałaby 
jego życiu cel. Rettinger tak naprawdę nie myślał o sobie, tylko o życiu 
przyszłych pokoleń Żydów. Wojna zamroziła te marzenia, lecz teraz ożyły na 
nowo jak trawa w rzekach okresowych po nadejściu pory deszczowej.
  "Państwo żydowskie dla Żydów" - powinno stać się hasłem do działania dla 
każdego Żyda, niezależnie od tego skąd pochodzi i gdzie mieszka. W 
międzyczasie Monachem i wielu innych Żydów, starych i młodych zniknęło z 
ulic Rzymu. Wsiadali na różnej wielkości statki i przeprawiali się przez 
Morze Śródziemne. Wojskowi koledzy Rettingera, wrażliwi na sprawę żydowską, 
ciągle opowiadali mu o żydowskich kobietach i mężczyznach, którzy dla 
zmylenia władz brytyjskich przedostawali się do Ziemi Świętej okrężnymi 
drogami. Niektórzy jechali tam przez Egipt, inni przez Syrię, a jeszcze 
inni przez Liban. Byli i tacy, mówiono Rettingerowi, którzy jechali wprost 
do Jaffy, próbując uniknąć brytyjskich patroli nadbrzeżnych. Niektórym 
udało się wylądować i zniknąć pośród ziomków, ale inni zostali schwytani i 
uwięzieni.
  - Wyobraź sobie, Rettinger - gniewnie mówili mu znajomi - jak czują się w 
brytyjskich więzieniach ci, którzy przeżyli niemieckie obozy 
koncentracyjne?
  "No właśnie, jak muszą się oni czuć" - z bólem serca myślał Rettinger.
  - Występuję z wojska - pewnego dnia powiadomił dowódcę, który zaniemówił 
usłyszawszy wyjawione mu powody decyzji.
  - Pan, w pana wieku, chce walczyć o Palestynę? - zapytał, odzyskując 
głos.
  - Nie mam nic do stracenia, pułkowniku, a poza tym wierzę w sprawę.
  - Ale będzie pan musiał bić między innymi Brytyjczyków.
  - Tak, boję się, że tak.
  - I powinien się pan bać, staruszku - stwierdził pułkownik, ciepło się 
uśmiechając.
  Zmienili temat rozmowy na ogólny, jakby to było prawdziwym powodem wizyty 
Rettingera. Po czym Rettinger podniósł się i zręcznie salutując 
odmaszerował.
  - Rettinger! - usłyszał srogi głos pułkownika - proszę zaczekać! Musimy 
posłać kuriera do Jerozolimy. Zdaje się, że major Matoga jest chory, a nam 
potrzebny ktoś godny zaufania... zna Pan przypadkiem kogoś takiego?
  - Dziękuję, przyjacielu! - wykrzyknął Rettinger i wybuchnął głośnym 
śmiechem. - Tak więc - stwierdził na odchodne - zupełnie odmiennie niż 
biedny Mojżesz, wkroczę na Ziemię Obiecaną w dobrym stylu.
  
  
  * * *
  
  
  Minęły już dwa miesiące - snuł rozważania Rettiger - od chwili, gdy 
wstąpił do Irgun Cwaj Leumi, podziemnej organizacji żydowskiej. Mimo iż 
były inne organizacje, walczące o państwo żydowskie, on przyłączył się do 
Irgunu. "Nie miałem zbyt wielkiego wyboru - uśmiechnął się z przymusem. - 
Monachem wciągnął mnie na ich listę, zanim zdołałem otworzyć usta".
  - Zgłosisz się do Lwa Warszawskiego, dowódcy Ii Oddziału - rozkazał mu 
Monachem.
  Lwu Warszawskiemu nie spodobał się nowy rekrut i Rettinger od razu to 
wyczuł.
  - Ten... nowy facet, Rettinger, ten, którego ostatnio przysłałeś do 
mojego oddziału, on jest za miękki - zgłaszał swoje zastrzeżenia 
Monachemowi.
  - Co to znaczy "za miękki"?
  - Nie lubi krwi.
  - Naprawdę?
  - Tak, w ogóle nie lubi zabijania.
  - No, to nie możesz mu kazać robić czegoś, co nie ma związku z 
zabijaniem? Jakiejś papierkowej roboty czy czegoś innego?
  - Nie! Ja potrzebuję żołnierzy, nie profesorów.
  Rettinger też nie polubił Lwa. Uważał, że ten rosły brutal odznaczał się 
zbyt wielką żądzą krwi, jakby naprawdę był zawodowym mordercą. Oddział Lwa 
ponosił odpowiedzialność za kilka ostatnich napadów na brytyjskie garnizony 
i osady arabskie. Za każdym razem pozostawiali za sobą krwawe żniwo w 
postaci trupów. Wśród ofiar byli nieuzbrojeni żołnierze i cywile, czego 
świadomość nie dawała Rettingerowi spokoju.
  Jak dotychczas Dawidowi Rettingerowi udawało się unikać zabijania tylko 
dlatego, że Lew, uważając go za tchórza, zlecał mu do wykonania wyłącznie 
zadania nie wymagające używania przemocy. Lecz dziś stało się inaczej. Ich 
oddział, liczący 30 mężczyzn, miał zaatakować wioskę arabską na północ od 
Nazaretu, w akcji odwetowej. Zaledwie trzy dni wcześniej arabscy bojówkarze 
najechali na żydowski kibuc, zabijając 14 ludzi, wśród nich czworo dzieci i 
trzy kobiety.
  Rettinger miał utrzymać posterunek na wąskiej drodze, łączącej wioskę z 
pobliskimi wzgórzami, porosłymi krzewami. Uzbrojony w pistolet automatyczny 
pocił się w prażącym słońcu. Nawiedziło go uczucie straszliwej samotności. 
Poczuł się bardzo zmęczony życiem.
  Dostrzegł grupę kobiet i dzieci, z krzykiem i płaczem biegnącą w stronę 
jego posterunku. Miał rozkaz strzelania do każdego, kto pojawi się na 
drodze. Jednak na widok kobiet i dzieci opuścił pistolet i stał zakłopotany 
w bezruchu na skraju drogi. Nie mógł ich zamordować.
  W tym momencie posłyszał grad kul gwiżdżących mu nad głową, które, jak mu 
się wydawało, pochodziły z pobliskich wzgórz za wioską. Wiedział, że 
powinien natychmiast rzucić się na ziemię, by go nie trafiły, lecz dalej 
stał jak skamieniały. Poczuł gorący, przeszywający ból, a potem zapadł w 
ciemność.
  - Dostali tego skurwysyna - ryknął rozwścieczony Lew, biegnąc w stronę 
powalonego towarzysza. - Mam nadzieję, że się z tego nie wyliże - dodał ze 
złością.
  - Miej dla niego trochę litości, Lew - jeden z podwładnych rzucił w jego 
kierunku uwagę.
  - Litości? - wrzasnął Lew. - Połowa terrorystów uciekła przez niego. 
Popatrzcie! Spójrzcie na jego pistolet! Nie wystrzelił nawet jednej kuli.
  - No, tak, ale to stary człowiek i...
  - Za miękki.
  - Krwawi, ale myślę, że ciągle jeszcze żyje.
  - Niech się wykrwawi do końca.
  - Przestań, Lew, bądź człowiekiem!
  - No, to zanieście go do dżipa.
  Rettinger nie słyszał tych słów, ani nie wiedział, że został umieszczony 
w samochodzie, który udał się polnymi drogami w kierunku Tel Awiwu.
  - Nie żyje - powiedział lekarz. A potem dodał: - Stracił zbyt wiele krwi.
  - To był dobry człowiek - szepnął Monachem.
  - Taaak, był dobrym człowiekiem, ale zbyt miękkim i pasywnym jak... jak 
większość Żydów z Europy. Przestrzegajcie prawa! Przestrzegajcie! - 
nauczali rabini swoją trzodę. A potem przyszły łapanki, naloty i droga do 
obozów koncentracyjnych i krematoriów. A wszystko to bardzo ładnie i po 
porządku... bo jakby inaczej - stwierdził z goryczą Lew.
  Powstali i rzuciwszy jeszcze jedno spojrzenie na ciało Rettingera, wyszli 
na zewnątrz.
  - No, tak, Monachem, czy jest ktoś, kogo mielibyśmy powiadomić o... 
Rettingerze? Może rodzina? - spytał doktor.
  - Rodzina? - wykrzyknął Monachem. - Zapomnieliście, że on był europejskim 
Żydem, nu?
  - Może jacyś przyjaciele?
  
  
  Rozdział Xix
  
  
  Janek dowiedział się, że w Porto Rekanati niedaleko Ankony znajduje się 
Kanadyjska Komisja Rekrutacyjna. Komisja przybyła do Włoch w celu naboru 
młodych polskich żołnierzy do pracy na kanadyjskich farmach.
  Janek słyszał, że Kanada jest wolnym krajem o wielkich otwartych 
przestrzeniach. "Jakie to ma znaczenie, dokąd się udam?" - myślał z 
rezygnacją. Gdyby mógł mieć wybór, wolałby raczej pracować na własnej ziemi 
w Zamoszu, niż jechać do Kanady jako najemna siła robocza.
  "Ale nie mam takiego wyboru - wmawiał sobie. W każdym razie na pewno 
powinienem pojechać i zobaczyć, co też ci Kanadyjczycy mają do 
powiedzenia".
  Tymczasem w jego kwaterze czekała na niego pokaźna paczka przesyłek. 
Znalazł w niej listy od Marysi, Helenki i Oleńki. Były też inne listy. 
Jeden z nich pochodził od dowódcy dywizji i powiadamiał go, że dostał awans 
na kapitana. Szybko przeleciał wzrokiem pismo i odłożył je na bok. 
Pozostałe listy zabrał ze sobą i zaszył się w odludnym miejscu, by je 
spokojnie przeczytać.
  Helenka pisała:
  
  Kochany Bracie, tak długo nie pisałeś już do mnie. Martwię się o ciebie 
dzień i noc. Ufam tylko i modlę się do Matki Przenajświętszej o Twoje 
bezpieczeństwo, mój kochany Braciszku. Och, jak bardzo chciałabym Cię znowu 
zobaczyć. Mam nadzieję, że mnie rozpoznasz. Teraz mam już siedemnaście lat. 
Nasza polska osada, Santa Rosa, znajduje się niedaleko dużego miasta Leon. 
Wcześniej nie znałam tej nazwy, więc dopiero teraz Ci ją podaję. Ostatnio 
nasza kolonia, jak ją tu nazywamy, bardzo się rozrosła. Mamy więcej 
wygodnych klas. Mamy nawet własny teatr i bibliotekę. Nasi opiekunowie 
często zabierają nas na wycieczki do miasta Leon i innych pięknych miejsc w 
Meksyku. Chcę również naprawić błąd, bo pomyliłam się w ostatnim liście i 
podałam Ci złą informację. Jest nas razem 1500 osób w Santa Rosa, w tym 400 
sierot takich jak ja. Po bitwie pod Monte Cassino dużo dzieci dostało 
straszne wiadomości o śmierci ich braci i ojców.
  Chodzą słuchy, drogi Bracie, że niektórzy z nas będą mogli przenieść się 
do Stanów Zjednoczonych. Związek Polaków w Ameryce szuka dla nas domów 
zastępczych. Zapisałam się na listę. Może i Ty mógłbyś przyjechać do 
Stanów, żebyśmy mogli znów być razem. Modlę się za Ciebie i bardzo Cię 
kocham. 
  Twoja siostra Helenka.
  
  Janek odłożył list. Na jego twarzy po raz pierwszy od powrotu z Polski 
pojawił się nikły uśmiech. Spośród listów leżących przed nim wziął 
następny. Był to list od Marysi.
  
  Drogi Bracie, jestem bardzo zaniepokojona Twoim milczeniem i możesz sobie 
doskonale wyobrazić, jakie straszliwe myśli kołaczą mi się po głowie. 
Kochany Jasiu, muszę Ci powiedzieć o czymś bardzo ważnym. Dwa miesiące temu 
wyszłam za mąż. On jest Polakiem i nosi Twoje imię - Janek. Był jednym z 
polskich pilotów biorących udział w bitwie o Anglię. Jego przyjaciele 
powiedzieli mi, że Janek zestrzelił cztery samoloty nieprzyjacielskie, choć 
on sam mi o tym nigdy nie mówił. Jest wspaniałym człowiekiem. Uwielbia 
opowiadać historie i zabawnie się go słucha, możesz mi wierzyć. Polubisz 
go. Teraz, skoro wojna skończyła się i nie chcemy wracać do Polski, 
zastanawiamy się nad emigracją do Stanów Zjednoczonych lub do Kanady. 
Byłoby dobrze, gdybyś i Ty mógł tam pojechać, co Ty na to?
  Całuję mocno, Marysia.
  
  - Marysia mężatką! - wykrzyknął Janek zaskoczony. Nigdy nie przyszło mu 
do głowy, że coś takiego jest w ogóle możliwe. Ależ ona jest za młoda! A 
potem uświadomił sobie, że przez cały czas myślał o Marysi jako o 
kilkunastoletniej dziewczynie, którą była, gdy widział ją po raz ostatni. 
On sam miał prawie 22 lata, co oznaczało, iż Marysia była teraz 
dwudziestoczteroletnią kobietą.
  Zawahał się chwilę, gdy przyszło do otwarcia listu od Oleńki, ponieważ 
obawiał się informacji, jakie mógł zawierać. Wreszcie rozerwał go rękami 
drżącymi ze wzruszenia.
  
  Najdroższy Jasiu! To będzie krótki list, lecz nawet w tych moich 
nieporadnych paru słowach chciałam Ci powiedzieć, jak bardzo Cię kocham. 
Uwierz mi, nie ma dnia ani godziny, kiedy bym o Tobie nie myślała i płaczę 
na samą myśl, że Cię tu nie ma. Co się z Tobą dzieje? Dlaczego nie piszesz 
do mnie tak długo? Za każdym razem, kiedy listonosz przechodzi koło mojego 
domu, pytam go, czy nie ma dla mnie listu - listu od Ciebie.
  Jestem teraz w Anglii i pracuję w szpitalu jako pielęgniarka. Ale staram 
się o wyjazd do Kanady. Może i Ty mógłbyś przyjechać do Kanady? Bardzo Cię 
kocham, Janku, i mam nadzieję, że przyjdzie taki dzień, kiedy znów będziemy 
razem.
  Twoja kochająca Cię zawsze Oleńka.
  
  "Ja też cię kocham, Oleńko, bardziej niż kiedykolwiek" - wyszeptał Janek. 
Po chwili namysłu powiedział na głos:
  - No, to niech w takim razie będzie Kanada.
  Janek pochłonął już trzy książki na temat geografii Kanady i to nie 
dlatego, że nic do tej pory nie wiedział o tym kraju. Jeszcze w Zamoszu 
poznał dwóch mężczyzn, którzy spędzili tam pięć lat jako imigranci, a potem 
powrócili do Polski. Pamiętał ich doskonale. Stanowili wielką osobliwość w 
rodzinnej miejscowości. Byli bogaci i mieli ciekawe historie do 
opowiedzenia o pięknie i bogactwie Kanady.
  "Może to dobry pomysł osiedlić się tam" - myślał. Wiedział, że Kanada 
jest rajem dla bezdomnych jak on. "Z Oleńką... i siostrami..." Próbował 
wyobrazić sobie potężne wodospady Niagary, niekończące się pola Saskaczewan 
i gęste lasy Kolumbii Brytyjskiej. Może i dla niego znajdzie się miejsce w 
tym ogromnym kraju.
  Październik 1946 roku był we Włoszech suchy i gorący. Południowe wiatry, 
wiejące przez ostatnie dwa tygodnie, przyniosły upał ciężki do zniesienia. 
Wiatry sirocco nawiedzały półwysep prawie każdego lata: niosąc ze sobą 
ostre ziarenka piasku niszczyły zasiewy i budynki, a także to, co pozostało 
z dawnych lasów. Gorące i suche powiewy wiatru potrafiły zdjąć z budynków 
warstwę farby, posiekać ziarno na miał, doprowadzić ludzi i zwierzęta do 
szału. Janek, podobnie jak cała reszta, był poirytowany, niespokojny i w 
stanie depresji. Żołnierze przeklinali "bicz boży", jak nazywali sirocco, 
kłócili się i walczyli między sobą.
  Pewnego dnia Janek zarekwirował wojskowego dżipa i udał się drogą do 
Monte Cassino. Po powrocie z Polski dowiedział się, że w czasie bitwy 
połowa jego oddziału została starta w pył. Pomyślał, że jedyne, co mógł dla 
kolegów zrobić, to odwiedzić ich groby. Chodząc pośród tysięcy polskich 
mogił, przyklękając przy grobach znajomych żołnierzy modlił się i prosił 
Boga o wieczny odpoczynek dla ich dusz. Opuszczając cmentarz, minął jego 
żydowską część. Setki granitowych gwiazd Dawida na grobach połyskiwały w 
gorących promieniach włoskiego słońca.
  Po wyjściu z cmentarza przyjrzał się uważnie pobliskim, nagim wzgórzom. 
Odłamki pocisków artyleryjskich nie pozostawiły na nich jednego 
nietkniętego drzewa. Zamiast nich, wzgórza pokrywały maki, czerwieniejąc w 
słońcu jak krew.
  Tablica na bramie cmentarnej głosiła:
  
  "Oddali swe dusze Bogu, ciała - Italii, a serca - Polsce..."
  
  
  Epilog
  
  
  Statek o nazwie "Sea-Snipe" w drodze do portu przeznaczenia w Halifax 
przecinał fale Morza Śródziemnego, płynąc w stronę Cieśniny Gibraltarskiej. 
Był to niewielki frachtowiec, przystosowany na czas wojny do przewozu 
żołnierzy. Janek stał na pokładzie z łokciami wspartymi o poręcz, mając 
masyw gór Atlas należących do Afryki Północnej po swej lewej stronie i 
poszarpane, skaliste wybrzeże Gibraltaru po prawej. O świcie był na górze 
zupełnie sam i rozkoszował się świeżym powietrzem wczesnego poranka. 
Kołysał się w rytm statku, wznoszącego się z falami do góry i razem z nimi 
opadającego w dół.
  Wschodzące słońce rzucało promienie na Półwysep Iberyjski, jakby celowo 
chcąc ukazać Jankowi po raz ostatni Europę w pełni blasku. Europa była 
miejscem urodzenia jego rodaków, jego domem. Statek unosił go daleko od 
wszystkiego, co pozostawało mu bliskie i znajome. A co oczekiwało go po 
drugiej stronie Oceanu Atlantyckiego - tego nie mógł odgadnąć.
  Głęboko zatopiony w myślach nie zauważył mężczyzny podchodzącego do 
poręczy o kilka kroków dalej. Jednak w pewnej chwili rzucił okiem na 
wysoką, lekko pochyloną sylwetkę wspartą obok niego.
  - Plater! - wykrzyknął zdumiony.
  - O, nie! To znowu ty! - Plater uśmiechnął się krzywo, wyciągając do 
niego rękę. - Na wszystkich żywych i poległych bogów, żadnym sposobem nie 
mogę otrząsnąć się z przeszłości, nawet jeśli bardzo tego chcę.
  - Jedziesz do Kanady, Plater?
  - No, a gdzie? Polska mnie nie chce.
  - Albo ty nie chcesz Polski - Polski komunistycznej.
  - To na jedno wychodzi, nie?
  Zeszli do restauracji i zamówili kawę. Dopiero w pełnym, dziennym świetle 
Janek zwrócił uwagę na nos przyjaciela. Został on w kilku miejscach złamany 
i później w bardzo niezręczny sposób złożony, skutkiem czego był teraz 
nieforemny i brzydki.
  - Odniosłeś ranę na froncie, Plater? - Janek spytał go najdelikatniej jak 
mógł.
  - Nie! Polacy mi to zrobili!
  - Polacy?
  - No, polscy komuniści - odrzekł Plater. - Zaraz po wojnie zdecydowałem 
się na powrót do Polski. Widzisz, moje - powiedzmy - socjalistyczne 
skłonności zamuliły mi zdrowy rozsądek i jak wielu innych powróciłem.
  - I co?
  - Zamknęli mnie, dokładnie w tydzień po powrocie - powiedział z gniewem. 
- Powiedzieli mi, że jestem brytyjskim szpiegiem. Nie byłem jedynym 
aresztowanym. Wielu polskich weteranów, którzy powrócili, dostało się do 
więzień... lub zostało zabitych.
  - Skąd my to znamy! - wykrzyknął Janek. - To wszystko wydaje się nazbyt 
znajome, prawda Plater?
  - Tak dokładnie było! Jak na Kołymie. Wieźli nas z jednego więzienia do 
innego, chyba do Krakowa. Dojrzałem do tego, że wolałem raczej zdechnąć, 
niż siedzieć w ich śmierdzących więzieniach... to długa historia, Jasiu, 
ale krótko mówiąc, sześciu z nas udało się uciec. Potem za dnia spaliśmy po 
lasach, a szliśmy nocami. Szliśmy, oczywiście, na zachód, aż 
przekroczyliśmy polską granicę z Niemcami Wschodnimi i w końcu dotarliśmy 
do granicy Niemiec Zachodnich i wolności.
  - A co potem?
  - Z Niemiec Zachodnich powróciłem do Włoch, do Ii Korpusu Wojska 
Polskiego.
  Plater zamilkł na chwilę, jakby zmęczony opowiadaniem, a po chwili dodał:
  - Potem dowiedziałem się, że Kanada potrzebuje farmerów, no to jadę.
  Rozmawiali aż do zmroku. Janek zauważył z satysfakcją, że Plater stał się 
łagodniejszy i z pewnością mniej cyniczny, niż kiedy widział się z nim 
ostatnim razem.
  Janek powrócił na pokład. Dzień był słoneczny, choć zimne wiatry 
poczynały zwiastować nadchodzącą zimę. Owinął się w wojskowy płaszcz, 
sięgnął do kieszeni i wyciągnął z niej małą, podartą kopertę...
  
  "Najdroższy Jasiu..." - przeczytał już ten list wielokrotnie, lecz za 
każdym razem wydawało mu się, jakby to czynił po raz pierwszy.
  
  "10 września |Queen |Elizabeth opuszcza doki portu w Liverpool. 
Powiedziano nam, że statek dotrze do brzegów Kanady, zdaje się w Halifax, 
15 września. Ciągle waham się, opuszczając Anglię, która, mimo że 
oddzielona kanałem, jest ciągle dla mnie Europą. Bardzo chcę pozostawić za 
sobą te straszliwe wspomnienia i być od nich jak najdalej. A jednak jest mi 
przykro wyjeżdżać, ponieważ jadę w nieznane, daleko od ojczyzny i od grobów 
moich rodziców i siostry. Nie wiem, naprawdę nie wiem.
  Dostałam pracę pielęgniarki w Royal Victoria Hospital w Montrealu. Kto 
wie, może i Ty, Jasiu, przyjedziesz do Kanady. Byłby to dla mnie 
najszczęśliwszy dzień. Widzisz, Janku, to dzięki Tobie, Twojej dobrej 
miłości na nowo odnalazłam siebie... i to, że znów mogę marzyć i mieć 
nadzieję na lepszą przyszłość. Bardzo zależy mi na Tobie, bardziej niż na 
kimkolwiek innym.
  Może, mój najdroższy, znów się spotkamy... i razem wybudujemy mały domek 
(ale jestem niemądra, pozwalając tak dalece dać ponieść się marzeniom...) 
gdzieś na skraju lasu... iglastego lasu, podobnego do tego we wschodniej 
Polsce... blisko mokradeł, po których moglibyśmy brodzić ręka w rękę..."
  
  Janek, ze łzami w oczach, uniósł rękę w kierunku rozsłonecznionego nieba. 
Północny wiatr nie wydawał mu się już taki zimny.
  "Sea Snipe", borykając się z falami, parł z wysiłkiem ku brzegom Kanady. 
Na dolnym pokładzie grupa polskich weteranów wojennych uderzyła w nutę 
znanej pieśni:
  
  "Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród,Ď
  Nie damy pogrześć mowyĎ (...) Tak nam dopomóż Bóg, tak nam dopomóż 
Bóg..."Ď