Joseph Heller
  "Ostatni rozdział czyli paragraf 22 bis"
    Prima 
Warszawa 1994
  
  
  Joseph Heller urodził się w 1923 roku w Nowym Jorku, jako najmłodszy z 
trójki Dzieci. W wieku 5 lat stracił ojca. Po japońskiej napaści na Pearl 
Harbor, mając 19 lat, zaciągnął się do amerykańskich sił powietrznych. Jako 
bombardier służył w 488 Dywizjonie stacjonującym na Korsyce; łącznie 
wylatał 60 misji bojowych nad Francją i Włochami. Został zdemobilizowany w 
stopniu porucznika.
  Po wojnie ukończył New York University, następnie studiował literaturę 
amerykańską na Columbia University i literaturę angielską na Oxfordzie. W 
trakcie studiów publikował swoje opowiadania w licznych czasopismach; 
krytycy uważali go za jednego z najbardziej obiecujących młodych pisarzy. 
Niestety wkrótce przestał pisać. Przez dwa lata wykładał na Pennsylvania 
State University, po czym rozpoczął pracę w dziale reklamy czasopisma 
"Time", a potem kolejno "Look" i "NcCall's". Powrócił wtedy do pisania 
między innymi publikując w 1954 roku opowiadanie "The Texan" (późniejszy 
rozdział pierwszy "Paragrafu 22"). Praca nad "Paragrafem 22" zajęła mu 8 
lat - książka ukazała się w 1961 roku w nakładzie zaledwie 7500 
egzemplarzy. Pierwotnie miała się nazywać "Paragraf 18" - tytuł zmieniono, 
by uniknąć skojarzenia z wydaną w tym samym czasie powieścią Leona Urisa 
"Mila 18". Pierwsze recenzje krytyków nie były pochlebne; sytuacja zmieniła 
się po wywiadzie, jakiego S. J. Perelman udzielił "New York Herald 
Tribune". Zapytany, czy czytał ostatnio jakąś dobrą książkę, wymienił 
"Paragraf 22", o którym nikt nie słyszał. Z czasem "Paragraf 22" został 
uznany za jedną z najwybitniejszych powieści amerykańskich XX wieku i 
literackie arcydzieło; w samych Stanach Zjednoczonych sprzedano go ponad 10 
milionów egzemplarzy; doczekał się wydań w kilkudziesięciu krajach świata, 
adaptacji teatralnych i radiowych. W 1970 roku reżyser Mike Nichols 
przeniósł powieść na ekran filmowy.
  Druga powieść Hellera, "Coś się stało", ukazała się w 1974 roku stając 
się z miejsca bestsellerem. W 1979 roku pisarz wydał "Good as Gold" ("Gold 
jak Złoto"), w 1982 - "Bóg wie", w 1988 - "Picture This". W tym czasie 
napisał też sztukę teatralną, scenariusze filmowe, prowadził wykłady z 
literatury na City College of New York. W październiku 1994 roku ukazała 
się jego największa powieść "Closing Time - A Sequel to "Catch 22" 
("Ostatni rozdział czyli Paragraf 22 bis").
  Wraz z żoną Shirley pisaż mieszka w Nowym Jorku. Ma dwójkę dzieci - syna 
i córkę.       
  
  
  KSIĘGA I
  
  1.
  Sammy
  
  Kiedy ludzie w naszym wieku mówią o wojnie, nie mają na myśli wojny w 
Wietnamie, ale tę, która wybuchła przeszło pół wieku temu i objęła prawie 
cały świat. Toczyła się już dwa lata, kiedy do niej przystąpiliśmy. Zanim 
wylądowaliśmy w Normandii, zginęło, jak powiadają, przeszło dwadzieścia 
milionów Rosjan. Zanim jeszcze postawiliśmy stopę na kontynencie, nastąpiło 
odwrócenie biegu wydarzeń pod Stalingradem i została wygrana Bitwa o 
Anglię. A mimo to straty Amerykanów sięgnęły miliona, z czego trzysta 
tysięcy poległo w boju. Dwa tysiące trzystu zginęło w Pearl Harbor w ciągu 
jednego niesławnego dnia przed ponad półwieczem, a więcej niż dwa i pół 
tysiąca odniosło wtedy rany - tego jednego dnia ponieśliśmy większe straty 
niż w trakcie całych długich i krwawych zmagań na Pacyfiku, większe niż 
podczas D-Day we Francji.
  Nic dziwnego, że w końcu przystąpiliśmy do wojny. 
  Bogu niech będą dzięki za bombę atomową, cieszyłem się wraz z całą resztą 
cywilizowanego świata niemal pół wieku temu, kiedy przeczytałem nagłówki w 
gazetach i dowiedziałem się, że została zrzucona. W tym czasie siedziałem 
już z powrotem w domu, cały i zdrowy, i jako były żołnierz znajdowałem się 
w o wiele lepszej sytuacji niż przedtem. Mogłem pójść na studia. Zrobiłem 
to i przez dwa lata uczyłem nawet w college'u w Pensylwanii, a potem 
wróciłem do Nowego Jorku i zacząłem pracować w dziale reklamy magazynu 
"Time".
  Jeszcze przez jakieś dwadzieścia lat, na pewno nie dłużej, gazety w całym 
kraju będą drukować fotografie najstarszych żyjących weteranów tamtej 
wojny, biorących udział w coraz rzadszych paradach, organizowanych w 
patriotyczne święta. Te parady są już dzisiaj dość rzadkie. Nigdy w nich 
nie maszerowałem. Nie sądzę również, by robił to mój ojciec. Dawno, dawno 
temu, kiedy byłem jeszcze dzieckiem, szalony Henry Kantowitz, rówieśnik 
mojego ojca i dozorca domu po drugiej stronie ulicy, zakładał w Dzień 
Zawieszenia Broni i Dzień Pamięci swoje postrzępione onuce i staroświecki 
wojskowy mundur z pierwszej wojny światowej, tej wcześniejszej Wielkiej 
Wojny, i przez cały dzień paradował tam i z powrotem po chodniku Railroad 
Avenue, od linii trolejbusowej Norton's Point do sklepu z łakociami i 
saturatora na rogu Surf Avenue, bliżej oceanu. Stary Henry Kantowitz 
podobnie jak mój ojciec mógł mieć wtedy niewiele ponad czterdziestkę. 
Popisując się, wykrzykiwał chrapliwym głosem komendy w stronę znużonych 
kobiet, które wlokły się na spuchniętych nogach do swych małych mieszkań, 
taszcząc brązowe torby ze spożywczego albo od rzeźnika i wcale nie 
zwracając na niego uwagi. Ignorowały go także jego dwie zawstydzone córki, 
małe dziewczynki, jedna młodsza ode mnie, druga o rok albo dwa starsza. 
Niektórzy mówili, że Kantowitz odniósł kontuzję podczas wybuchu pocisku, 
ale nie sądzę, żeby to była prawda. Nie sądzę nawet, żebyśmy wiedzieli, co 
to znaczy.
  W naszych trzy- lub czteropiętrowych kamienicach nie było wówczas wind i 
dla starszych osób wspinaczka po schodach mogła stać się prawdziwą udręką. 
W piwnicach przechowywano węgiel, dowożony ciężarówkami i zrzucany z 
hałasem w dół po metalowej pochylni; można tam też było znaleźć piec i 
kocioł, a także dozorcę, który czasami mieszkał, a czasami nie mieszkał w 
tym samym budynku i o którym bardziej z onieśmielenia niż grzeczności 
mówiliśmy zawsze z szacunkiem pan taki to a taki, pilnował bowiem domu i 
reprezentował właściciela, którego prawie wszyscy wtedy, a i dziś 
niektórzy, przynajmniej trochę się baliśmy. Milę dalej znajdowały się 
słynne tereny rozrywkowe Coney Island z setkami tysięcy kolorowych żarówek, 
karuzelami, kolejkami i straganami z jedzeniem. Wielką atrakcję stanowił 
wtedy Luna Park, a także Steeplechase Park (1) pana George'a C. Tilyou, 
który zmarł dużo wcześniej i o którym nikt nie wiedział zbyt wiele. Nad 
każdym wejściem Steeplechase Park pyszniła się przedstawiona w komiksowej 
formie jaskrawa, groteskowa podobizna różowej, płaskiej i roześmianej 
twarzy wymalowanego w prymitywny sposób subtelnego idioty, skręcającego się 
z szatańskiego śmiechu, z rozdziawioną czasem na szerokość całej przecznicy 
gębą, w której tkwiła niesamowita liczba olbrzymich zębów. Pracownicy 
Steeplechase Park nosili czerwone kurtki i dżokejskie czapki i od wielu 
czuć było whisky. Tilyou mieszkał kiedyś przy Surf Avenue we własnym dużym 
drewnianym  domu z werandą, na którą prowadziły kamienne schodki sięgające 
niemal skraju chodnika i zapadające się jakby lekko w głąb. Kiedy jako 
trochę starszy chłopak mijałem ten dom w drodze do publicznej biblioteki, 
stacji metra albo idąc na popołudniowy sobotni seans filmowy, wyryte w 
betonie na pionowej ściance najniższego schodka nazwisko Tilyou znikało już 
zagłębione do połowy w ziemi.
  W mojej dzielnicy instalacja pieców na ropę, której towarzyszyło kopanie 
rowów na rury i zbiorniki, była bezsprzecznie dużym wydarzeniem, oznaką 
postępu.
  Za jakieś dwadzieścia lat wszyscy będziemy fatalnie wyglądać na zdjęciach 
w gazetach i w telewizyjnych migawkach: dziwaczni ludzie z innego świata, 
sędziwi, trzęsący się, łysawi i skurczeni, sprawiający być może wrażenie 
lekko zidiociałych, z bezzębnymi uśmiechami na zapadłych, pomarszczonych 
twarzach. Ludzie, których znam, umierają, a wielu innych, których znałem, 
już umarło. Nawet dziś nie wyglądamy zbyt pięknie. Nosimy okulary, pogarsza 
nam się słuch, czasami za dużo mówimy, powtarzamy się, wyrastają nam różne 
świństwa i nawet najmniejsze zadrapania goją się o wiele dłużej i 
zostawiają wyraźne ślady.
  A potem już nas nie będzie.
  Zostaną tylko przekazy, pamiątki i przywoływane przez nie obrazy. 
Któregoś dnia jedno z moich dzieci - adoptowałem je legalnie, oczywiście za 
ich zgodą - albo jeden z dorosłych wnuków natrafi na moje skrzydełka 
strzelca pokładowego lub medal lotniczy, na naramienne naszywki sierżanta 
lub moje młodzieńcze zdjęcie - małego Sammy'ego Singera, najlepszego w 
ortografii na całej Coney Island i zawsze jednego z najlepszych w klasie z 
arytmetyki, podstaw algebry i geometrii - w zimowej kurtce lotniczej z 
kożuszkiem i w spadochronowej uprzęży, wywiezionego pół wieku temu na wyspę 
Pianosę przy zachodnim wybrzeżu Włoch. Siedzimy we wczesnym porannym słońcu 
obok samolotu, na stercie nieuzbrojonych tysiącfuntowych bomb, uśmiechając 
się do obiektywu i czekając na sygnał startu do kolejnej misji, razem ze 
spoglądającym na nas z tyłu, wyznaczonym na ten dzień bombardierem w 
randze, jak pamiętam, kapitana. Był to kłótliwy i impulsywny, wzbudzający 
czasem lęk Ormianin o nazwisku Yossarian, który nie zdołał nauczyć się 
nawigacji na przyspieszonym kursie zorganizowanym niespodziewanie podczas 
szkolenia operacyjnego w bazie powietrznej w Columbii, w Karolinie 
Południowej, gdzie stworzono z naszej grupy tymczasową załogę, która 
ćwiczyła wspólnie przed udaniem się na front i przeprowadziła samolot w 
rejon działań wojennych. Pilotem był trzeźwy Teksańczyk o nazwisku Appleby, 
bardzo metodyczny i bardzo dobry, niech go Bóg błogosławi, i ci dwaj bardzo 
szybko zaczęli drzeć ze sobą koty. Ja sympatyzowałem z Yossarianem. Wesoły, 
szybki i trochę dziki, był podobnie jak ja chłopakiem z wielkiego miasta, 
który prędzej umarłby, niż dał się zabić, jak stwierdził pół żartem, pół 
serio któregoś razu blisko końca, i który zamierzał żyć wiecznie albo 
przynajmniej umrzeć próbując tego dokonać. Podzielałem jego stanowisko. Od 
niego nauczyłem się mówić "nie". Kiedy w zamian za dziesięć lotów więcej 
zaproponowali mi kolejną belkę i kolejną wstążkę do medalu, odmówiłem i 
wysłali mnie do domu. Nie wtrącałem się do nieporozumień Yossariana z 
Applebym, ponieważ byłem nieśmiałym i niskim Żydem, a w dodatku prostym 
żołnierzem. Spotykając w tamtym czasie nowych ludzi zawsze uważnie 
sondowałem grunt, zanim powiedziałem, co myślę, ale choć nie potwierdzał 
tego mój brak pewności siebie, w głębi duszy nie uważałem się wcale za 
kogoś gorszego od nich, również od oficerów, nawet od tego wielkiego 
wyszczekanego Ormianina, który twierdził w żartach, że tak naprawdę jest 
Asyryjczykiem, przedstawicielem wymarłej rasy. Byłem od nich wszystkich 
bardziej oczytany, widziałem to, lepszy w ortografii i zupełnie niegłupi, 
choć nigdy tego po sobie nie pokazywałem.
  Yossarian gubił się nieuchronnie podczas każdego z tych treningowych 
nocnych lotów, które odbywaliśmy nad Karoliną Południową i Georgią. Stało 
się to już przedmiotem żartów. Od innych niższych rangą żołnierzy, których 
spotykałem w koszarach i w stołówce, dowiedziałem się, że wszyscy ich 
przerobieni naprędce z bombardierów nawigatorzy również gubią się podczas 
nocnych misji treningowych i też jest to przedmiotem żartów. Trzecim 
oficerem w naszej załodze był nieśmiały drugi pilot o nazwisku Kraft, który 
po awansowaniu na pierwszego pilota zginął zestrzelony przez artylerię 
przeciwlotniczą w czasie misji nad Ferrarę w północnych Włoszech, kiedy 
jego samolot podszedł po raz drugi nad tamtejszy most. Yossarian, 
prowadzący bombardier, któremu nie udało się zrzucić bomb za pierwszym 
razem, dostał medal za to, że zawrócił, gdy zobaczył, że inni również 
chybili i most wciąż stoi. Podczas tych ćwiczeń z nawigacji w Karolinie 
Południowej Appleby zawsze odnajdywał drogę powrotną używając radiokompasu. 
Którejś ciemnej nocy zgubiliśmy się i przez ponad godzinę nie mieliśmy 
odczytu z radiokompasu, bo burza spowodowała zakłócenia elektryczne. Po 
dziś dzień słyszę dźwięczący w telefonie pokładowym głos Yossariana:
  - Widzę tam na dole brzeg rzeki. Skręć w lewo i przeleć nad nią, a ja 
postaram się znaleźć jakiś punkt orientacyjny po drugiej stronie.
  Brzeg rzeki okazał się wybrzeżem Atlantyku, a my znaleźliśmy się w drodze 
do Afryki. Po kolejnej półgodzinie Appleby stracił cierpliwość i przejął 
inicjatywę. Kiedy złapał w końcu sygnały radiowe, które pozwoliły mu 
odnaleźć lotnisko, paliwa starczyło nam tylko na dokołowanie z pasa 
startowego na stanowisko. Silniki zgasły, zanim je wyłączyliśmy.
  O mały włos wszyscy wtedy nie zginęliśmy.
  Tak naprawdę dotarło to do mnie dopiero wiele lat później i opowiadając 
tę historię przestałem pękać ze śmiechu.
  Na fotografii siedzi obok mnie mój kumpel Bill Knight, w tamtych czasach 
górny strzelec pokładowy, dwa lata ode mnie starszy i już żonaty, ojciec 
dziecka, które oglądał zaledwie przez tydzień; a także chudy chłopak w moim 
wieku, niejaki Howard Snowden z Alabamy, radiostrzelec, który zginął 
podczas misji nad Awinionem mniej więcej miesiąc później - umierał powoli, 
jęcząc z bólu i skarżąc się, że mu zimno. Mamy tutaj po dwadzieścia lat i 
wyglądamy jak dzieciaki, które mają tylko po dwadzieścia lat. Howie Snowden 
był pierwszym trupem, jakiego zobaczyłem, i jedynym trupem, jakiego w ogóle 
oglądałem poza kostnicą. Kiedy moja żona zmarła w nocy i przyjechałem do 
szpitala, żeby załatwić formalności i zacząć przygotowania do pogrzebu, nie 
było jej już na sali. Odeszła tak, jak to zapowiedział onkolog, prawie co 
do dnia. Była bardzo chora, ale podobno nie cierpiała wiele. Chcieliśmy 
wierzyć, że ból został jej oszczędzony, ponieważ zawsze była bardzo dobrą 
kobietą, przynajmniej dla mnie i dla dzieci, na ogół wesołą i wielkoduszną. 
Wściekała się tylko na pierwszego męża, i to też tylko czasami, zwłaszcza 
kiedy brakowało mu pieniędzy na własne dzieci, choć zawsze miał ich dosyć 
na nowe dziewczyny i kilka kolejnych małżeństw. Miałem szczęście do 
umarlaków, stwierdził po wojnie Lew, mój przyjaciel jeszcze z czasów 
dzieciństwa, który został wzięty do niewoli jako żołnierz piechoty i zanim 
odesłano go z powrotem do domu, widział w Europie setki trupów 
amerykańskich i niemieckich i masę trupów niemieckich cywilów w Dreźnie. 
Pomagał wtedy uprzątać teren po brytyjskich bombardowaniach, o których 
dowiedziałem się po raz pierwszy od niego, po nalocie, w którym zginęli 
prawie wszyscy mieszkańcy miasta z wyjątkiem jeńców wojennych i ich 
strażników. Nie bardzo chciałem w to z początku uwierzyć.
  - Ponad sto tysięcy? Chyba oszalałeś, Lew. To więcej ofiar, niż 
pochłonęła bomba atomowa w Hiroszimie. 
  Potem jednak sprawdziłem to i musiałem przyznać mu rację.
  Ale to było prawie pięćdziesiąt lat temu. Nic dziwnego, że nasi 
potomkowie nie interesują się zbytnio drugą wojną światową. Mało który z 
nich wtedy żył. Gdyby urodził się podczas wojny, miałby teraz koło 
pięćdziesiątki.
  Może jednak pewnego dnia w przyszłości, której nie potrafię bliżej 
określić, jedno z naszych dzieci albo wnuków natrafi w szufladzie na 
pudełko z moimi skrzydełkami strzelca, medalem lotniczym, naszywkami 
sierżanta i wojenną fotografią i staną mu przed oczyma jak żywe pewne 
rodzinne wydarzenia, które miały miejsce albo które nigdy nie miały 
miejsca, a powinny. Tak, jak stają przed oczyma mnie, kiedy patrzę na maskę 
przeciwgazową mojego ojca z pierwszej wojny światowej.
  Ciekawe, co się z nią stało. Kiedy byłem mały, uwielbiałem się nią bawić 
i robiłem to w tajemnicy, gdy pracował w mieście, tnąc z wykrojów materiał 
na dziecinne stroje. Mam również jego fotografię jako żołnierza. Kiedy 
przeczytałem, jeszcze w podstawówce, biografię niemieckiego asa przestworzy 
z lat pierwszej wojny, barona Manfreda von Richtofena, przez dłuższy czas 
chciałem zostać pilotem myśliwca. Chciałem dzień w dzień toczyć z baronem 
powietrzne pojedynki nad okopami we Francji i za każdym razem go strącać. 
Był moim idolem i marzyłem o tym, żeby go zestrzelić. Wkrótce po wojnie, po 
mojej wojnie, ojciec umarł i powiedzieli, że to rak. Lubił palić cygara. 
Kupował je w małym sklepiku w sąsiedztwie, na rogu Surf Avenue, gdzie 
zadowolony z siebie pan Levinson siedział z uśmiechem na ustach przy swoim 
roboczym stole, z nożami i liśćmi tytoniu, zwijając i oznaczając ręcznie 
swoje cygara, podczas gdy pani Levinson, spokojna, podobna do Pigmejki 
piegowata kobieta z ciemnymi włosami, sprzedawała czepki kąpielowe, 
zatyczki do uszu, koła ratunkowe, wiaderka, łopatki i inne drobiazgi, które 
mogły się przydać na oddalonej zaledwie o przecznicę plaży. Nie mieli 
dzieci.
  Wszyscy wtedy pracowali. Jako dzieciak sprzedawałem przez jakiś czas 
gazety na ulicach i w barach na deptaku. W lecie moje siostry sprzedawały 
tam mrożony krem i piwo z korzeniami, a Davey Goldsmith handlował hot 
dogami. Na plaży, w wydobywających się z nieporęcznych pudeł oparach 
suchego lodu, toczyli swój twardy bój niekoncesjonowani przekupnie, 
starający się opchnąć za dziesięć centów wszystkie mrożone batony i napoje 
w tekturowych kubkach. Musieli to zrobić, zanim zdążyli ich przyskrzynić 
policjanci, brnący po miękkim piachu między gapiami w kąpielowych 
kostiumach, którzy z całego serca dopingowali uciekinierów. Wielu spośród 
tych szybkonogich, pracujących z narażeniem życia chłopaków należało do 
moich znajomych.
  W naszym mieszkaniu słyszeliśmy zawsze łoskot łamiących się fal i gong 
boi dzwoniącej (nazywaliśmy ją bellboy, i nadal wydaje mi się to właściwym 
określeniem). W chwilach rzadkiej ciszy, wczesnym albo późnym popołudniem, 
docierała do nas nawet niewyraźna melodia wygrywana przez egzotyczną 
katarynkę zamontowaną przy najbliższej karuzeli przy deptaku, olbrzymiej 
obracającej się platformie z rumakami pomalowanymi na złoty kolor 
karmelków, z pasami błyszczącej czerni i barwnymi smugami różu i błękitu, 
które przypominały nam inne słodycze: galaretki, cukierki lukrecjowe i 
gumowe dropsy. Skąd pochodziły te wspaniałe lśniące konie? Czy była gdzieś 
jakaś fabryka produkująca konie do karuzeli? Czy można było na tym zarobić 
forsę nie dalej jak pół mili od naszych domów? Nikt z nas nie był bogaty.
  
  1. Steeplechase - bieg terenowy, wyścig koński z przeszkodami (przyp. 
tłum.).
  
  
  2.
  Mały kutas
  
  Nowy prezydent obejmował urząd zgodnie z procedurą, po rezygnacji swego 
poprzednika, doprowadzonego do stanu skrajnego wyczerpania umysłowego przez 
konieczność stałego wyjaśniania, dlaczego wybrał w ogóle taką osobę na 
wiceprezydenta i partnera w wyścigu do prezydenckiego fotela.
  - Dlaczego go wybrałeś? - pytał, nie mogąc się oprzeć, jego najbliższy 
przyjaciel, sekretarz stanu. - Powiedz przynajmniej mnie. Obiecuję 
dotrzymać tajemnicy!
  - Nie ma w tym żadnej tajemnicy - odpowiadał, broniąc się, dotychczasowy 
szef państwa. - Żadnego ukrytego motywu, żadnego podstępu. Zrobiłem po 
prostu to, co uważałem za najrozsądniejsze. Daję ci słowo, nie miałem 
żadnych przestępczych zamiarów.
  - I to właśnie jest najbardziej przerażające.
  
  
  3.
  Pan Yossarian
  
  W połowie drugiego tygodnia pobytu w szpitalu Yossarianowi przyśniła się 
matka i ponownie uświadomił sobie, że umrze. Lekarze byli zmartwieni, kiedy 
przekazał im tę wiadomość.
  - Nie możemy niczego znaleźć - powiedzieli mu.
  - Szukajcie dalej - polecił.
  - Cieszy się pan doskonałym zdrowiem. 
  - Tylko poczekajcie - odparł.
  Yossarian był na obserwacji w szpitalu, dokąd udał się ponownie w związku 
z wystąpieniem neurotycznego zespołu mylących somatycznych objawów, które 
spotęgowały się, odkąd po raz drugi w życiu zamieszkał samotnie, i które 
wydawały się ulatniać jak mgła, kiedy je tylko opisał albo został w związku 
z nimi przebadany. Zaledwie przed kilku miesiącami wyleczył się z 
nieuleczalnego przypadku ischiasu, telefonując po prostu do jednego z 
lekarzy, aby poskarżyć się na nieuleczalny przypadek ischiasu. Nie potrafił 
się nauczyć żyć sam. Nie potrafił posłać łóżka. Prędzej umarłby z głodu, 
niż coś ugotował.
  Tym razem wrócił tu, można rzec, piorunem, dręczony niezdrową wizją innej 
niezdrowej wizji, która zaczęła go nękać krótko po usłyszeniu, że 
prezydent, którego nie lubił, ma zamiar odejść, i że na pewno zastąpi go 
wiceprezydent, którego nie lubił jeszcze bardziej; i krótko po otrzymaniu 
informacji, że handlujący do tej pory przeterminowanymi nadwyżkami w 
rodzaju starej czekolady lub całorocznego zbioru egipskiej bawełny Milo 
Minderbinder, z którym związany był nierozerwalnie i nieuchronnie od około 
dwudziestu pięciu lat, rozszerza swoją działalność na sprzęt wojskowy i ma 
zamiar przedstawić rządowi, to znaczy oczywiście każdemu rządowi, który na 
to stać, projekt własnego samolotu bojowego.
  W Europie istniało kilka krajów, które było na to stać, podobnie zresztą 
jak w Azji i na Bliskim Wschodzie. 
  Wizja niezdrowej wizji, jakiej doświadczył, przypominała wylew lub atak i 
sprawiła, że po raz kolejny pomyślał o wiecznie starym Gustawie Aschenbachu 
siedzącym samotnie na mitycznej śródziemnomorskiej plaży, a także o jego 
nieśmiertelnej śmierci w Wenecji, poniesionej w wieku pięćdziesięciu lat w 
mieście dotkniętym zarazą, o której nikt nie chciał mówić na głos. Dawno 
temu w Neapolu, stojąc w kolejce na statek, który miał zabrać go do domu, 
kiedy już wykonał siedemdziesiąt akcji bojowych i uszedł z życiem, spotkał 
starego wojaka o nazwisku Szwejk oraz faceta, który urodził się jako 
Krautheimer i zmienił nazwisko na Joseph Kaye, aby dopasować się lepiej do 
amerykańskiej kultury. Ale wtedy jego nazwisko, podobnie zresztą jak 
Szwejka, niewiele Yossarianowi mówiło.
  Mając możliwość wyboru, nadal wolał żyć. Nie jadł jajek i chociaż nie 
bolała go głowa, co drugi dzień łykał małą aspirynę.
  Nie miał wątpliwości, że ma się czym martwić. Jego rodzice nie żyli już, 
podobnie jak wszyscy wujowie i ciotki. 
  Kutas w Białym Domu? I to nie po raz pierwszy. Rozbił się kolejny 
tankowiec. Dawało o sobie znać promieniowanie. Były śmieci, pestycydy, 
zanieczyszczenia toksyczne i wolna inicjatywa. Przeciwnicy aborcji chcieli 
wprowadzić karę śmierci dla wszystkich, którzy występowali przeciwko życiu. 
W rządzie pełno było miernot, nie mówiąc o prywacie. Doszło do problemów w 
Izraelu. Nie było już więcej złudzeń. On sam ich sobie nie robił. Wkrótce 
można będzie klonować ludzkie embriony dla rozrywki i jako części zamienne. 
Ludzie zarabiali miliony, nie wytwarzając niczego konkretnego z wyjątkiem 
zmiany tytułu własności. Skończyła się zimna wojna, ale na ziemi nadal nie 
zapanował pokój. Wszystko pozbawione było sensu i czegokolwiek innego. 
Ludzie robili różne rzeczy nie wiedząc, po co je robią, i dopiero potem 
starali się tego dowiedzieć.
  Nudząc się w szpitalu, Yossarian zabawiał się tego rodzaju wzniosłymi 
refleksjami, w podobny sposób, jak skłonny do marzeń na jawie młodzieniec 
zabawia się genitaliami.
  Przynajmniej raz dziennie w każdy roboczy ranek wpadał doń jego doktor, 
Leon Shumacher, wraz ze swą poważną świtą młodych dziarskich obiecujących 
lekarzy i żywą, atrakcyjną siostrą z ładną twarzą i wspaniałym tyłkiem, 
która nie zważając na podeszły wiek Yossariana, otwarcie się w nim durzyła 
i którą on, nie zważając na jej młodość, chytrze zachęcał do nawiązania 
niezobowiązującego romansu. Była wysoką, obdarzoną imponującymi biodrami 
kobietą, przypominającą Pearl Bailey, ale nie Pearl Harbor, co oznaczało, 
że może mieć od trzydziestu pięciu do sześćdziesięciu lat. Był to zdaniem 
Yossariana najlepszy wiek dla kobiety, pod warunkiem oczywiście, że wciąż 
cieszy się dobrym zdrowiem. Yossarian miał bardzo mgliste pojęcie, jaka 
jest naprawdę; ale bez żadnych skrupułów wykorzystał każdą szansę, żeby 
spędzić z nią przyjemnie tych kilka spokojnych tygodni, które postanowił 
pozostać w szpitalu, aby odpocząć i wyrobić sobie pogląd na rzeczywistość, 
podczas gdy wielkie narody ustabilizują się i po raz kolejny utworzą nowy 
światowy ład, który zapanuje raz na zawsze.
  Zabrał ze sobą radio i prawie zawsze mógł złapać na tej czy innej stacji 
jakiś utwór Bacha albo bardzo dobrą muzykę kameralną, chóralną bądź na 
fortepian. Zbyt często jednak przerywano ją, żeby poświęcić nieco uwagi 
operze, zwłaszcza Wagnerowi. Tym razem, co Yossarian miał okazję z 
przyjemnością stwierdzić, leżał na całkiem dobrej sali, mając za sąsiadów 
niekłopotliwych, nie chorujących w przykry sposób pacjentów, no i była 
jeszcze ta atrakcyjna pielęgniarka, która w odpowiedzi na jego umizgi 
śmiała się skromnie, czerwieniła, obruszała i zadzierała nosa, dając 
chełpliwie do zrozumienia, że doskonale wie, iż ma naprawdę bajeczny tyłek.
  Yossarian nie widział powodu, żeby temu zaprzeczać. 
  W połowie pierwszego tygodnia flirtował już z nią na całego. Doktor Leon 
Shumacher nie zawsze spoglądał przychylnym wzrokiem na te frywolne 
igraszki.
  - Popełniłem wystarczający błąd, w ogóle cię przyjmując. Powinniśmy chyba 
obaj się wstydzić tego, że leżysz na tej sali, wcale nie chory...
  - Kto powiedział, że nie jestem chory?
  - ...podczas gdy tylu ludzi dogorywa na ulicach.
  - Czy przyjmiesz jednego z nich, jeśli zgodzę się odejść?
  - Zapłacisz za niego rachunek?
  Yossarian wolał nie płacić.
  Wielki człowiek od angiografii stwierdził rzeczowo, że nie musi jej 
przeprowadzać, a neurolog poinformował Yossariana z równie ponurą miną, że 
z jego mózgiem jest wszystko w porządku. Leon Shumacher ponownie 
przedstawił go z dumą swoim uczniom jako rzadki okaz, na jaki nieczęsto 
będą mieli okazję trafić w swojej praktyce: liczący sześćdziesiąt osiem lat 
mężczyzna nie zdradzający symptomów żadnej choroby, nawet hipochondrii.
  Późnym popołudniem, a czasami nawet wczesnym wieczorem Leon wpadał, żeby 
w nietaktownie egocentryczny sposób uciąć sobie pogawędkę z facetem, o 
którym obaj wiedzieli, że niedługo umrze, i skarżył się śpiewnym głosem na 
długie godziny pracy i upiorne warunki oraz niesprawiedliwie niskie 
zarobki.
  Nie był zbyt delikatny.
  Pielęgniarka nazywała się Melissa MacIntosh; podobnie jak wszystkie 
piękne kobiety w oczach wyrafinowanego mężczyzny z predylekcją do 
romantyzowania, wydawała się Yossarianowi zbyt piękna, żeby była prawdziwa.
  Z początkiem drugiego tygodnia zaczęła zostawać na dłużej i stojąc albo 
siedząc obok jego łóżka, pozwalała mu już pieścić opuszkami palców obszyty 
koronką skraj majtek, rozmawiając i kokietując go zgodą na dalsze awanse. 
Różowa ze wstydu i podniecona psotą nigdy wyraźnie nie pozwalała ani nie 
protestowała, kiedy bawił się rąbkiem jej przezroczystej bielizny, ale 
najwyraźniej nie była na luzie. Bała się, że ktoś zaskoczy ich w momencie 
tej niedozwolonej intymności. On zaś ukrywał przed siostrą MacIntosh 
wszelkie subtelne oznaki erekcji. Nie chciał, żeby pomyślała, iż ma poważne 
intencje. Zgodziła się z nim, że miała szczęście, dostając go pod opiekę. 
Sprawiał mniej kłopotów od innych pacjentów w prywatnych i półprywatnych 
salach na tym samym piętrze. I bardziej ją intrygował - czuł to - był 
bardziej atrakcyjny od wszystkich tych niezbyt licznych mężczyzn, z którymi 
widywała się poza szpitalem, a nawet od tego jednego albo dwóch, z którymi 
widywała się na prawach wyłączności lub prawie zupełnej wyłączności przez 
ileś tam lat. Nigdy nie wyszła za mąż, nawet raz albo dwa. Yossarian 
sprawiał tak mało kłopotów, że właściwie nie sprawiał ich wcale; Melissa 
oraz inne siostry z oddziału musiały tylko zajrzeć na jego salę na początku 
zmiany, aby sprawdzić, czy jeszcze nie umarł i czy nie potrzebuje czegoś, 
żeby utrzymać się przy życiu.
  - Wszystko w porządku? - pytała go każda.
  - Wszystko z wyjątkiem mojego zdrowia - wzdychał w odpowiedzi.
  - Cieszy się pan doskonałym zdrowiem.
  Zadawał sobie kłopot, żeby odpowiedzieć, że na tym właśnie polega kłopot. 
To oznaczało, że musi mu się pogorszyć. 
  - To wcale nie są żarty - żartował, kiedy się śmiały. Udając estetę 
błagał Melissę, żeby zmieniła bieliznę, włożyła więc któregoś dnia czarne 
majtki. Pragnąc, żeby do niego przyszła, często odczuwał straszną potrzebę 
jakiejś potrzeby. Czasami, kiedy naciskał dzwonek, odpowiadała inna 
pielęgniarka.
  - Przyślijcie moją Melissę - rozkazywał.
  Inne chętnie współpracowały. Nie skarżył się na brak opieki. Był dobrego 
zdrowia, powtarzali codziennie lekarze, i tym razem - stwierdzał z posępnym 
rozczarowaniem, nie mogąc się oprzeć przekonaniu, że go oszukują - chyba 
mieli rację.
  Miał dobry apetyt i trawienie. Jego aparat słuchowy i rdzeniowy 
sprawdzono za pomocą tomografu komputerowego. Miał wolne zatoki i żadnego 
śladu zapalenia stawów, zapalenia torebki maziowej, anginy czy zapalenia 
nerwu. Nie kapało mu nawet z nosa. Jego ciśnienie krwi było przedmiotem 
zazdrości każdego lekarza, który go widział. Oddawał mocz, a oni go 
zabierali. Miał niski poziom cholesterolu, wysoki hemoglobiny, jego opad 
stanowił cud piękności, a poziom azotu we krwi był wprost idealny. Uznali 
go za wzór doskonałości. Bał się, że jego pierwsza żona, a także druga, z 
którą od roku pozostawał w separacji, mogą zmienić zdanie.
  Odwiedził go czołowy kardiolog, który nie znalazł żadnej wady w jego 
sercu, patolog, który zbadał jego patos i również nie zgłosił żadnych 
zastrzeżeń, przedsiębiorczy gastroenterolog, który przybiegł z powrotem na 
salę, żeby zasięgnąć opinii Yossariana w sprawie pewnej obiecującej 
inwestycji, jaka kroiła się w nieruchomościach w Arizonie, a także 
psycholog, który zbadał jego psyche i któremu z braku kogoś lepszego 
Yossarian musiał się zwierzyć.
  - A co pan powie na te okresowe okresy anomii, zmęczenia, braku 
zainteresowania i depresji? - osaczał go wirującym szeptem. - Obojętnie 
słucham rzeczy, które innym ludziom wydają się ważne. Męczą mnie 
informacje, których nie mogę wykorzystać. Wolałbym, żeby gazety codzienne 
były mniejsze i wychodziły raz w tygodniu. Nie interesuje mnie już nic, co 
dzieje się na świecie. Komicy nie rozśmieszają mnie, a długie opowieści 
doprowadzają do wściekłości. Czy to ja, czy mój podeszły wiek? A może ta 
planeta naprawdę staje się mało ważna? Wiadomości telewizyjne się 
zdegenerowały. Wszyscy wszędzie są tacy obleśni. Wyczerpał się mój 
entuzjazm. Czy naprawdę czuję się taki zdrowy, czy tylko mi się wydaje? Mam 
nawet pełno włosów na głowie. Muszę znać prawdę, doktorze. Czy moja 
depresja ma charakter duchowy?
  - To nie jest depresja i nie jest pan wyczerpany. 
  Psycholog zasięgnął rady ordynatora oddziału psychiatrii, który 
skonsultował się z wszystkimi pozostałymi medykami i wszyscy jak jeden mąż 
stwierdzili, że doskonałe zdrowie, jakim się cieszy Yossarian, nie ma 
podłoża psychosomatycznego i że włosy na jego głowie są prawdziwe.
  - Jednakże - dodał chrząkając ordynator psychiatrii mam zaszczyt 
poinformować, że jest pan znakomitym kandydatem na depresję późnego wieku.
  - Depresja późnego wieku? - Yossarian smakował przez chwilę te słowa. - 
Kiedy się zacznie?
  - Już się zaczęła. Czy są jakieś rzeczy, których robienie sprawia panu 
prawdziwą przyjemność?
  - Obawiam się, że nie ma ich zbyt wiele. Uganiam się za kobietami, ale 
niezbyt intensywnie. Zarabiam więcej forsy, niż potrzebuję.
  - Sprawia to panu przyjemność?
  - Nie. Nie mam żadnych ambicji i nie zostało dużo spraw, na których by mi 
naprawdę zależało.
  - A golf, brydż czy tenis? Kolekcjonowanie dzieł sztuki albo antyków?
  - Nic z tych rzeczy.
  - W takim razie prognoza nie jest dobra.
   - Zawsze o tym wiedziałem.
  - Tak, jak to teraz widzimy, panie Yossarian - oświadczył, mówiąc w 
imieniu całej instytucji, dyrektor szpitala, zza którego ramienia wystawała 
w trzech czwartych łysa głowa Leona Shumachera - może pan żyć wiecznie.
  Wyglądało na to, że nie ma się czym martwić, z wyjątkiem inflacji i 
deflacji, wyższych odsetek i niższych odsetek, deficytu budżetowego, groźby 
wojny i niebezpieczeństw pokoju, niekorzystnego bilansu handlowego i 
korzystnego bilansu handlowego, nowego prezydenta i starego kapelana, 
mocniejszego dolara i słabszego dolara, a także konfliktów, entropii, 
promieniowania i grawitacji.
  Martwił się jednak również o swoją nową przyjaciółkę, siostrę Melissę 
MacIntosh, nie miała bowiem żadnych oszczędności. Jej rodzice nie mieli ich 
również i wiedział, że jeśli pożyje jeszcze dość długo, będzie musiała żyć 
z ubezpieczenia społecznego i groszowej szpitalnej emerytury, pod warunkiem 
oczywiście, że będzie pracowała przez następne dwadzieścia lub trzysta lat, 
co wydawało się raczej wykluczone - chyba że do tego czasu spotka i poślubi 
jakiegoś miłego, zamożnego dżentelmena, który będzie ją tak samo pociągał, 
jak dzisiaj pociągał ją Yossarian, co również wydawało się całkowicie 
wykluczone. Niewielu mężczyzn potrafiło w tak uroczy sposób opowiadać jej 
świństwa. Wiele razy przyglądał jej się z bólem serca; była zbyt niewinna, 
by zostawić ją bez żadnego finansowego zabezpieczenia, zbyt słodka, zbyt 
ufna i zbyt bezinteresowna.
  - Musisz bezwzględnie - oznajmił któregoś dnia, kiedy prosiła, żeby 
doradził jej, czy ona i jej współlokatorka powinny otworzyć indywidualne 
konta emerytalne (odparł, że nie widzi żadnego praktycznego sensu w 
prowadzeniu na dłuższą metę indywidualnego konta emerytalnego, z wyjątkiem 
nabijania kabzy bankom) - poślubić teraz kogoś takiego jak ja: mężczyznę, 
który zaoszczędził trochę forsy, zna się na polityce ubezpieczeniowej i 
spadkach i był przedtem tylko raz żonaty.
  - Czy ty jesteś dla mnie zbyt stary? - zapytała przestraszona.
  - To ty jesteś dla mnie zbyt młoda. Zrób to szybko, zrób to dzisiaj. Może 
być nawet jakiś doktor. Zanim się obejrzysz, będziesz tak samo stara jak ja 
i bez grosza przy duszy.
  Martwiła go także własna lekkomyślna czułostkowość, z jaką troszczył się 
o osobę, która potrzebowała troski. 
  To nie było w amerykańskim stylu.
  Ostatnią rzeczą, której potrzebował, było wzięcie sobie kolejnej gęby na 
utrzymanie. Albo dwóch, ponieważ Melissa często mówiła z dumą o 
mieszkającej wraz z nią w zatłoczonym mieszkaniu, wpadającej w oko, 
zabawowej koleżance, niejakiej Angeli Moore, naturalnej australijskiej 
blondynce. Angela była wyższa i swobodniejsza od niej, miała jaśniejsze 
włosy i większy biust, chodziła w wysokich szpilkach, malowała usta i oczy 
na biało i pracowała jako akwizytorka u producenta nowinek. Jej sprośne 
pomysły dotyczące nowych produktów zamykały usta i wywoływały rumieniec na 
twarzach dwóch starszych żydowskich ojców rodzin, którzy byli wspólnikami 
firmy. Angela lubiła wywierać wrażenie - i wiedziała, że je wywiera - w 
drogich śródmiejskich barach, dokąd chodziła często po pracy, żeby spotykać 
się z jowialnymi dyrektorami, z którymi wybierała się po kolacji na tańce i 
porzucała bez litości pod drzwiami swego domu, kiedy wieczór dobiegał 
końca. Rzadko kiedy spotykała mężczyzn, których polubiłaby do tego stopnia, 
żeby chcieć z nimi zostać dłużej, rzadko kiedy piła bowiem tyle, żeby się 
upić. Prywatny numer telefonu, który im podawała, należał do miejskiej 
kostnicy. Melissa opowiadała o tym z tak radosną pochwałą odważnego i 
pozbawionego zahamowań stylu bycia Angeli, że Yossarian nabrał przekonania, 
iż zakochałby się w niej od pierwszego wejrzenia pod warunkiem, że nigdy by 
na nią nie spojrzał i pozostałby w niej głęboko zakochany aż do chwili, gdy 
ujrzałby ją po raz drugi. Ale ta wysoka blondynka koło czterdziestki z 
białym makijażem i czarnymi pończochami w serpentynowe biegnące w górę 
wzory również nie miała bogatych rodziców i większych oszczędności i 
Yossarian pytał sam siebie: co się dzieje z tą parszywą planetą?
  Wydawało mu się rozsądne, że każda osoba, w stosunku do której nie żywił 
urazy, powinna mieć dosyć pieniędzy, aby bez lęku spoglądać w przyszłość, i 
pełen szlachetnego współczucia pochylał w zadumie głowę, pragnąc wziąć tę 
atrakcyjną, piersiastą i zbłąkaną sublokatorkę w ramiona, osuszyć jej łzy, 
ukoić wszelkie niepokoje, rozpiąć sukienkę i pogładzić po pupie.
  To było naprawdę coś, o czym mogliby napisać swoim mocodawcom depczący mu 
po piętach tajniacy. Pierwszy prywatny detektyw - Yossarian nie miał 
żadnych wątpliwości, że jest prywatny - wyśledził go w szpitalu podczas 
godzin odwiedzin i natychmiast zaniemógł w wyniku ciężkiego zakażenia 
gronkowcem, które z objawami zatrucia krwi przykuło go do łóżka w innym 
skrzydle szpitala razem z trzema facetami, którzy odwiedzając innych 
pacjentów także złapali gronkowca i zdaniem Yossariana również mogli być 
prywatnymi detektywami. Yossarian mógł uprzedzić wszystkich czterech, że 
szpital jest niebezpiecznym miejscem. Ludzie oddawali tutaj ducha. Pewnego 
dnia przyjęty został pewien facet z Belgii i poderżnięto mu gardło. 
Następny prywatny detektyw, którego wysłano, żeby zastąpił pierwszego, 
rozchorował się w ciągu jednego dnia po zjedzeniu w szpitalnej kafeterii 
zatrutej salmonellą kanapki z jajkiem i teraz również leżał złożony 
niemocą, dochodząc powoli do zdrowia. Yossarian zastanawiał się, czy nie 
wysłać mu kwiatów. Zamiast tego wysłał im obu kartki z życzeniami powrotu 
do zdrowia, które podpisał nazwiskiem Albert T. Tappman. Albert T. Tappman 
był kapelanem w jego starej eskadrze bombowców i jego profesję również 
umieścił na kartkach, zastanawiając się, co pomyślą sobie ich odbiorcy, 
kiedy je dostaną, a także dokąd zabrano kapelana i czy przypadkiem nie 
został upokorzony, znieważony, zagłodzony lub poddany torturom. Dzień 
później wysłał obu detektywom kolejne kartki, które podpisał jako 
Washington Irving, nazajutrz zaś dwie następne, podpisane Irving 
Washington.
  Drugi tajniak zastąpiony został dwoma kolejnymi, którzy nie znali się 
wzajemnie i z których jeden okazał się, nie wiadomo dlaczego, 
zainteresowany w równym stopniu inwigilacją Yossariana, jak i swoich 
poprzedników.
  Yossarian zastanawiał się, co takiego chcą się o nim dowiedzieć, czego 
nie może im wyznać wprost. Jeśli interesowało ich cudzołóstwo, zdecydowany 
był zaoferować im cudzołóstwo. Dobre serce i niepewna materialna przyszłość 
Melissy MacIntosh do tego stopnia spędzały mu sen z powiek, że zaczął się 
martwić również o własną przyszłość i postanowił ponownie wezwać onkologa, 
aby uzyskać od niego niezłomną gwarancję w kwestii choroby, która 
pochłonęła ostatnio największe żniwo ofiar, i usłyszeć być może dalszy ciąg 
rozważań o supremacji biologii w działalności człowieka oraz tyranii genów 
w regulowaniu problemów historycznych i społecznych.
  - Jesteś szalony - stwierdził Leon.
  - W takim razie załatw mi również psychiatrę.
  - Nie masz raka. Dlaczego chcesz się zobaczyć z onkologiem?
  - Żeby spełnić dobry uczynek, baranie. Nie wierzysz w dobre uczynki? 
Biedny mały kutas jest najbardziej ponurym sukinsynem, jakiego kiedykolwiek 
widziałem na oczy. Ilu pacjentom tygodniowo może twoim zdaniem przekazać 
dobrą wiadomość? Niepowodzenia tego faceta należą do nielicznych, którym 
jestem być może w stanie zapobiec.
  - To nie są moje niepowodzenia - oświadczył smutny onkolog, na którego 
drobnej twarzy złe przeczucia wydawały się pojawiać w równie naturalny 
sposób, jak zmrok i szarówka na zimowym niebie. - Zdziwi się pan jednak, 
ilu ludzi uważa, że to ja jestem winien. Nie lubią mnie nawet moi koledzy. 
Niewielu ludzi chce ze mną rozmawiać. Może dlatego jestem taki cichy. Nie 
mam wystarczającej praktyki.
  - Podoba mi się pański zapał - powiedział Yossarian, który widział, że 
onkolog nie ma go zbyt wiele. - Czy nie pociesza pana świadomość, że 
wcześniej czy później odegra pan prawdopodobnie ważną rolę w moim życiu?
  - Tylko trochę. - Onkolog nazywał się Dennis Teemer. - Od czego mam 
zacząć?
  - Od czego pan sobie życzy, pod warunkiem jednak, że nie będzie bolało i 
nie będzie niewygodne - odparł pogodnie Yossarian.
  - Nie ma pan żadnych symptomów, które wskazywałyby na konieczność 
dokładniejszego badania.
  - Po co czekać na symptomy? - zdziwił się Yossarian, przerywając bez 
żenady swemu lekarzowi specjaliście. Czy nie wydaje się panu możliwe, że od 
czasu, kiedy zakończyliśmy nasze poprzednie badania, mogło powstać nowe 
ognisko, które rozszerza się niepokojąco dokładnie w tej samej chwili, 
kiedy tutaj siedzimy, odkładając w spokoju ducha sprawę na później?
  Dennis Teemer wyraźnie się ożywił.
  - Wydaje się pan zabawniejszy od większości moich pacjentów.
  - To samo powiedziałem Leonowi.
  - Ale to dlatego, że tak naprawdę nie jest pan wcale moim pacjentem - 
stwierdził doktor Teemer. - To, o czym pan mówi, jest oczywiście możliwe. 
Prawdopodobieństwo zachorowania jest takie samo jak w przypadku kogokolwiek 
innego.
  - A jaka to dla mnie różnica? - zaprotestował Yossarian. - To niewielka 
pociecha wiedzieć, że wszyscy jesteśmy podatni. Leon uważa, że poczuję się 
lepiej wiedząc, że nie jestem w gorszym stanie od niego. Zaczynajmy.
  - Może na początek prześwietlimy klatkę piersiową? 
  - O Boże, nie! - krzyknął z udawanym przerażeniem Yossarian. - To mogłoby 
go właśnie wywołać! Wie pan, jaki jest mój stosunek do rentgena i azbestu.
  - Oraz do tytoniu. Mam tu pewne dane statystyczne, które powinny się panu 
spodobać. Czy pan wie, że każdego roku więcej Amerykanów umiera na choroby 
związane z paleniem papierosów, niż poległo w ciągu całej drugiej wojny 
światowej?
  - Wiem.
  - W takim razie sądzę, że możemy kontynuować. Czy mam postukać pana w 
kolana, żeby zbadać odruchy?
  - Po co?
  - Nie po co, ale za co. Za darmo.
  - Czy nie moglibyśmy przynajmniej zrobić biopsji?
  - Czego?
  - Czegokolwiek, co jest łatwo dostępne i proste. 
  - Jeśli poprawi to pańskie samopoczucie...
  - Będę miał lepszy sen.
  - Moglibyśmy zdrapać kolejne znamię albo kolejną plamę wątrobową. Czy też 
może powinienem zbadać ponownie prostatę? Prostata jest dość powszechna.
  - Moja jest unikalna - nie zgodził się Yossarian. To jedyna prostata, 
która należy do mnie. Zajmijmy się znamieniem. Shumacher ma prostatę w tym 
samym wieku co ja. Niech pan da mi znać, jeśli będzie z nią coś nie tak.
  - Mogę uprzedzić pana już teraz - oświadczył ulubiony onkolog Yossariana 
- że przekazanie informacji o tym, iż wyniki okazały się negatywne, sprawi 
mi ogromną przyjemność.
  - Mogę uprzedzić pana już teraz - odparł Yossarian - że z radością tego 
wysłucham.
  Miał wielką ochotę wdać się z tym przygnębionym facetem w głębszą 
dyskusję na temat przygnębiającego charakteru przypadków, z którymi stykał 
się w swojej przygnębiającej pracy, a także przygnębiającego świata, w 
którym każdemu z nich udało się jak na razie przetrwać i który z dnia na 
dzień stawał się coraz mniej stabilny - pojawiły się dziury w warstwie 
ozonowej, brakowało miejsca na składowanie śmieci, w związku z czym palono 
je i zatruwano powietrze, którego też zaczynało brakować - ale bał się, że 
Teemer uzna całą tę rozmowę za zbyt przygnębiającą.
  Wszystko to naturalnie kosztowało pieniądze. 
  - Naturalnie - powiedział Yossarian.
  - Skąd je bierzesz? - zastanawiał się głośno Leon Shumacher z widocznym 
grymasem zazdrości.
  - Jestem już wystarczająco stary na Medicare (1).
  - Medicare nie pokryłaby nawet małej części kosztów. - Reszta pochodzi ze 
wspaniałego programu opieki zdrowotnej, którym jestem objęty.
  - Ja też chciałbym nim być objęty - nachmurzył się Leon.
  Yossarian wyjaśnił, że opiekę zdrowotną zapewnia mu firma, w której wciąż 
pracuje na pół etatu w charakterze półemerytowanego półkonsultanta i w 
której może pozostać do końca życia pod warunkiem, że nie będzie się 
wychylał.
  - Ja też chciałbym mieć taką pracę. Co to, u licha, znaczy? - zdziwił 
się, robiąc urągliwą minę, Leon. - John Yossarian. Zawód: półemerytowany 
półkonsultant. Co, do diabła, mają z tego zrozumieć nasi epidemiolodzy?
  - To jeden z moich zawodów. Pracuję w niepełnym wymiarze godzin, 
pobierając pełne wynagrodzenie, i nikt nie słucha nawet połowy tego, co 
mówię, więc chyba można nazwać mnie półemerytowanym półkonsultantem? Firma 
płaci za wszystko. Mamy takie same obroty jak Harold Strangelove (2) i 
Partnerzy i cieszymy się prawie taką samą sympatią. Nazywamy się Spółka 
Akcyjna M i M i Partnerzy. Ja jestem jednym z partnerów. Oni spółkują, ja 
partneruję.
  - Czym naprawdę się zajmują?
  - Sądzę, że wszystkim, co przynosi pieniądze i nie jest w nieuczciwy 
sposób niezgodne z prawem.
  - Czy choć jedno słowo z tego jest prawdą?
  - Tego nie mogę wiedzieć. Mogą mnie okłamywać równie dobrze jak 
kogokolwiek innego. Nie zwierzamy się sobie ze swych sekretów. Wcale tego 
nie zmyślam, możesz sprawdzić. Podłącz mnie do tego elektrokardiografu i 
zobacz, . czy wykres skoczy, jeśli skłamię.
  - A powinien skoczyć? - zapytał ze zdumieniem Leon.
  - Nie widzę powodu, dlaczego miałby nie skoczyć.
  - Co w takim razie robisz w tej swojej firmie?
  - Nie zgadzam się.
  - Nie bądź taki przewrażliwiony.
  - Odpowiadam na twoje pytanie - poinformował go z przyjemnością 
Yossarian. - nie zgadzam się z rzeczami, na które nie pozwalają mi moje 
normy etyczne. Czasami daję z siebie wszystko, wyrażając sprzeciw. Potem 
oni albo biorą to pod uwagę, albo nie. Stanowię sumienie firmy, jej moralny 
wyrzut, i to właśnie jest jedną z rzeczy, które robię, odkąd wylądowałem 
tam przed ponad dwudziestu laty za nielegalne wyreklamowanie swoich dzieci 
od wojny wietnamskiej. Jak udało ci się wyreklamować swoje?
  - Akademia medyczna. Oczywiście kiedy tylko minęło zagrożenie, oboje 
przenieśli się na zarządzanie. Swoją drogą, mój kapuś doniósł mi, że wciąż 
spędzasz przyjemnie czas z jedną z naszych najbardziej ulubionych 
pielęgniarek.
  - Przyjemniej niż z tobą i twoimi kumplami.
  - To bardzo miła dziewczyna i bardzo dobra siostra. 
  - Chyba to zauważyłem.
  - I bardzo atrakcyjna.
  - To również zauważyłem.
  - Mamy tutaj kilku bardzo dobrych specjalistów, którzy wyznali mi 
szczerze, że chętnie wskoczyliby jej do łóżka.
  - To, co powiedziałeś, Leon, jest wulgarne, naprawdę wulgarne i 
powinieneś się wstydzić - upomniał go z niesmakiem Yossarian. - To 
najbardziej nieprzyzwoity sposób powiedzenia, że wszyscy macie ochotę ją 
zerżnąć.
  Leon zaczerwienił się i Yossarian wykorzystał jego chwilową utratę 
pewności siebie, prosząc o założenie na klamkę zabraniającego składania 
dalszych wizyt napisu. Mimo to niebawem przyszedł mu zawracać głowę 
następny gość.
  Pukanie było bardzo nieśmiałe i Yossarian miał przez chwilę nadzieję, że 
to kapelan, który wrócił jako wolny człowiek z miejsca, gdzie był zgodnie z 
prawem nielegalnie przetrzymywany. Yossarian nie miał pojęcia, jak mu 
pomóc, i był prawie tak samo jak on bezradny.
  Ale to był tylko Michael, jego najmłodszy syn, jedyny nieudacznik spośród 
czworga dzieci. Poza nim była jeszcze Gillian, sędzina w sądzie bardzo 
niskiej instancji, najstarszy syn i kolejny człowiek sukcesu, Julian, oraz 
Adrian, przeciętny i zadowolony z siebie, lekceważony przez pozostałych 
właśnie dlatego, że był przeciętny. Michael, nieżonaty, nieustabilizowany, 
bezrobotny i pozbawiony wad, wpadł, żeby zobaczyć, jak się ojcu wiedzie w 
szpitalu, oraz uprzedzić, że nosi się z zamiarem rzucenia wydziału prawa, 
prowadzone tam bowiem zajęcia nie wydają mu się w większym stopniu 
stymulujące niż te w akademii medycznej, szkole biznesu, akademii sztuk 
pięknych, na architekturze i kilku innych uczelniach różnego rodzaju, które 
porzucał po krótkich okresach próbnych, odkąd, jak się zdawało, ktokolwiek 
sięgał pamięcią.
  - Cholera - zasmucił się Yossarian. - Wciąż pociągam za sznurki, żeby cię 
gdzieś wkręcić, a ty masz to w nosie.
  - Nie mogę na to nic poradzić - odparł ze zniechęceniem Michael. - Im 
więcej dowiaduję się o praktyce prawnej, tym bardziej dziwi mnie, że nie 
została prawnie zakazana.
  - To jedna z przyczyn, dla których ja też z niej zrezygnowałem. Ile masz 
teraz lat?
  - Zbliżam się do czterdziestki.
  - Wciąż jeszcze masz czas.
  - Nie wiem, czy żartujesz, czy mówisz serio.
  - Ja też tego nie wiem - odparł Yossarian. - Ale jeśli uda ci się opóźnić 
decyzję, co zrobić ze swoim życiem, aż do chwili, kiedy staniesz się dość 
stary, żeby pójść na emeryturę, wtedy nigdy nie będziesz musiał jej 
podejmować.
  - Nadal nie wiem, czy nie stroisz sobie żartów.
  - Ja też nadal tego nie wiem - powiedział Yossarian. Czasami mówię serio 
i jednocześnie nie mówię serio. Powiedz mi, źrenico mego oka, czy sądzisz, 
że w moim pogmatwanym życiu kiedykolwiek naprawdę chciałem robić :to, co 
faktycznie robiłem?
  - Nie chciałeś nawet pisać scenariuszy?
  - Tylko przez krótki czas. Udawałem przed sobą samym, że mnie to bawi, 
ale niezbyt podobał mi się produkt finalny. Uważasz, że miałem ochotę 
przejść do reklamy, pracować na Wall Street albo kiedykolwiek zaangażować 
się w rozwój terenów miejskich względnie w ustalanie praw poboru i 
pierwokupu? Kto marzy w młodości o karierze rzecznika?
  - Naprawdę pracowałeś kiedyś dla Noodlesa Cooka? 
  - Noodles Cook pracował dla mnie. Zaraz po studiach. Myślisz, że naprawdę 
chcieliśmy pisać przemówienia dla polityków, Noodles Cook i ja? Chcieliśmy 
pisać sztuki i publikować je w "New Yorkerze". Kto z nas ma jakiś wybór? 
Bierzemy to, co możemy dostać, a nie to, o czym marzymy. Nie ucieknie przed 
tym nawet książę Walii.
  - To cholerny sposób na życie, nie sądzisz, tato? 
  - Ale jedyny.
  Michael przez chwilę milczał.
  - Przestraszyłem się, widząc na twoich drzwiach napis zakazujący 
odwiedzin - przyznał lekko urażonym tonem. Kto go tam, do diabła, zawiesił? 
Zacząłem myśleć, że możesz być naprawdę chory.
  - To moja idea żartu - wymamrotał Yossarian, który domalował flamastrem 
na tekturce, że wszyscy naruszający zakaz zostaną rozstrzelani. - Pomaga 
trzymać ludzi z daleka. Zaglądają tu przez cały dzień, nie zapowiadając 
nawet telefonicznie swojej wizyty. Chyba nie zdają sobie sprawy, że leżenie 
dzień i noc w szpitalu może wymagać wiele trudu.
  - I tak nie odpowiadasz na żaden telefon. Założę się, że jesteś tutaj 
jedynym pacjentem z automatyczną sekretarką. Jak długo jeszcze zamierzasz 
tu zostać?
  - Czy burmistrz jest wciąż burmistrzem? Czy kardynał nadal kardynałem? 
Czy ten kutas dalej sprawuje swój urząd?
  - Jaki kutas?
  - Jakikolwiek kutas, który sprawuje w tej chwili urząd. Chcę, żeby 
pozbyto się wszystkich kutasów.
  - Nie możesz zostać tutaj aż tak długo! - zawołał Michael. - I w ogóle co 
ty tutaj robisz? Zaledwie przed kilku miesiącami zrobiłeś sobie kompletne 
badania. Wszyscy uważają, że jesteś szalony.
  - Protestuję. Kto tak uważa? 
  - Ja.
  - Jesteś szalony.
  - Wszyscy tak uważamy.
  - Protestuję ponownie. Wszyscy jesteście szaleni.
  - Julian mówi, że już dawno temu mógłbyś przejąć całą firmę, gdybyś tylko 
miał ambicję i głowę na karku.
  - On też jest szalony. Tym razem naprawdę się bałem, Michael. Miałem 
wizję.
  - Jaką?
  - Nie była to w każdym razie wizja, że przejmuję M i M. Miałem złe 
przeczucie albo tak mi się tylko wydawało. Bałem się, że mam wylew albo 
guza i nie byłem pewien, czy to sobie wyobrażam, czy nie. Kiedy się nudzę, 
zaczynam się niepokoić. Zaczynam chorować na zapalenie spojówek albo 
grzybicę stóp. Mam kłopoty ze snem. Nie uwierzysz mi, Michael, ale kiedy 
nie jestem zakochany, nudzę się, a tak się składa, że nie jestem zakochany.
  - Widzę - stwierdził Michael. - Nie jesteś na diecie. 
  - Po tym to poznajesz?
  - Między innymi.
  - Myślałem o epilepsji i chwilowym niedokrwieniu mózgu, o którym pewnie 
jeszcze nic nie słyszałeś. Potem przestraszyłem się wylewu. Wszyscy zawsze 
powinni bać się wylewu. Czy nie mówię zbyt dużo? Odnoszę wrażenie, że widzę 
wszystko dwa razy.
  - Masz na myśli, że widzisz podwójnie?
  - Nie, jeszcze nie. Nie mogę się oprzeć wrażeniu, że wszystko to już mi 
się kiedyś wydarzyło. W dzisiejszych wiadomościach nie znalazłem prawie nic 
nowego. Każdego dnia ma się zacząć jakaś kolejna kampania polityczna, 
kolejne wybory, a jeśli ich nie ma, kolejny turniej tenisowy albo znowu te 
pieprzone Igrzyska Olimpijskie. Pomyślałem, że nie będzie złym pomysłem 
przyjść tutaj i wszystko sprawdzić. Ale mój mózg okazał się zdrowy, a umysł 
czysty. Podobnie jak sumienie.
  - To znakomicie.
  - Nie bądź taki pewny siebie. Wielkie zbrodnie popełniane są przez ludzi, 
których sumienie jest czyste. I nie zapominaj, że mój ojciec zmarł na 
wylew.
  - W wieku dziewięćdziesięciu dwóch lat.
  - Myślisz, że skakał z tego powodu z radości? Co ty ze sobą poczniesz, 
Michael? Nie daje mi spokoju fakt, że nie wiem, jak, do diabła, zamierzasz 
się dopasować.
  - Teraz rzeczywiście mówisz za dużo.
  - Jesteś jedynym członkiem rodziny, z którym naprawdę mogę pogadać, ale 
nie chcesz mnie słuchać. Cała reszta dobrze o tym wie, nawet twoja matka, 
która zawsze upomina się o wyższe alimenty. Pieniądze są ważne, ważniejsze 
niż cokolwiek innego. Podsunąć ci dobry pomysł? Zatrudnij się zaraz w 
firmie, która ma dobry program emerytalny i dobry program opieki medycznej, 
w jakiejkolwiek firmie i na jakimkolwiek etacie, niezależnie od tego, jak 
bardzo ci się tam nie podoba, i pozostań tam, aż będziesz zbyt stary, żeby 
ciągnąć to dalej. To jedyny sposób na życie: przygotować się do umierania.
  - Rany, tato, ty naprawdę w to wierzysz?
  - Nie, nie wierzę, chociaż to chyba prawda. Ale ludzie nie są w stanie 
przeżyć na zasiłku, a ty nie masz nawet tego. Nawet biedna Melissa jest w 
lepszej sytuacji.
  - Jaka biedna Melissa?
  - To ta słodka pielęgniarka z mojego oddziału, ta, która jest atrakcyjna 
i jakby młoda.
  - Nie jest wcale taka atrakcyjna i ma więcej lat ode mnie. 
  - Naprawdę?
  - Nie widzisz tego?
  Pod koniec drugiego tygodnia pobytu Yossariana w szpitalu uknuto spisek, 
żeby go stamtąd wykurzyć. 
  Wykurzyli go przy pomocy faceta z Belgii, którego umieszczono w 
sąsiedniej sali. Facet z Belgii był finansowym mądralą ze Wspólnoty 
Europejskiej. Był bardzo chorym mądralą z Belgii i mówił słabo po 
angielsku, co i tak nie miało większego znaczenia, ponieważ usunięto mu 
fragment gardła, wskutek czego nie mógł w ogóle mówić, i mało rozumiał, co 
miało wielkie znaczenie dla pielęgniarek i kilku lekarzy, którzy nie mogli 
się z nim w odpowiedni sposób porozumieć. Przez cały dzień i prawie całą 
noc przy łóżku Belga siedziała, paląc bez przerwy papierosy, jego ubrana w 
nie wyprasowane modne ciuchy, drobna belgijska żona, która również nie 
rozumiała ani w ząb angielskiego i jazgotała bez przerwy histerycznie, 
wpadając w panikę i krzycząc wniebogłosy za każdym razem, kiedy Belg 
zajęczał, zakrztusił się, zasnął albo obudził. Przybył do tego kraju, żeby 
  się wyleczyć, i doktorzy usunęli mu krtań, ponieważ z pewnością by umarł, 
gdyby ją zostawili. Teraz nie było wcale takie pewne, czy przeżyje. Chryste 
Panie, myślał Yossarian, jak on to wszystko znosi?
  Chryste, myślał, jak ja to mogę znieść?
  Facet nie miał żadnego sposobu, żeby wyrazić targające nim uczucia, z 
wyjątkiem kiwania lub kręcenia głową w odpowiedzi na uporczywe pytania, 
zadawane mu przez żonę, która nie miała żadnego praktycznego sposobu, aby 
przekazać dalej to, co jej komunikował. Groziło mu więcej niebezpieczeństw 
i cierpiał więcej niewygód, niż Yossarian mógł zliczyć na palcach obu rąk. 
Zabrakło mu palców za pierwszym razem, kiedy je liczył, i nie próbował 
robić tego ponownie. Nie wyrosły mu żadne nowe. W jego sąsiedztwie trwało 
na ogół takie zgiełkliwe zamieszanie, że nie miał prawie czasu, żeby 
pomyśleć o sobie. Zamartwiał się Belgiem bardziej, niż tego chciał. Wpadał 
w stres i wiedział, że stres nie jest zdrowy. Ludzie w stresie dostawali 
raka. Martwiąc się swoim stresem wpadał w jeszcze większy stres i zaczynało 
mu się również robić żal samego siebie.
  Facet cierpiał ból zupełnie niewyobrażalny dla Yossariana, który nie 
otrzymywał żadnych środków uśmierzających i czuł, że nie zdoła wytrzymać go 
dłużej i wyjść z tego obronną ręką. Belg był odurzany narkotykami. Był 
odsysany. Był szpikowany medykamentami i sterylizowany. Dawał wszystkim w 
kość tak bardzo, że siostra MacIntosh rzadko znajdowała czas, żeby pozwolić 
Yossarianowi bawić się koronkowym skrajem swoich majtek. Praca pielęgniarki 
to nie są żarty, a z chorym facetem z Belgii nie było żartów. Melissa była 
zagoniona, roztargniona i zadyszana. Nie miał odwagi odwracać jej uwagi, 
kiedy za sąsiednimi drzwiami działy się tak ważne rzeczy, ale raz 
rozbudzony, czuł się bez niej o wiele uboższy. Nikt inny go nie zadowalał.
  Nie mogący się praktycznie poruszać facet z Belgii utrzymywał ich 
wszystkich w ciągłym ruchu. Odżywiano go za pomocą wetkniętej w szyję 
rurki, która nie pozwalała mu umrzeć z głodu. Dostarczano biedakowi wodę 
kroplówką, żeby się nie odwodnił, i wysysano płyny z jego płuc, żeby się 
nie utopił.
  Facet z Belgii dostarczał wszystkim roboty przez cały dzień. Miał rurkę w 
płucach i rurkę w brzuchu i wymagał tak bezustannej opieki, że Yossarian 
miał mało czasu, żeby rozmyślać o kapelanie Tappmanie, o swoich problemach 
z Milem i Wintergreenem i o ich eskadrach niewidzialnych bombowców, a także 
o wysokiej, umalowanej na biało, piersiastej australijskiej współlokatorce 
na wysokich obcasach, i w ogóle o kimkolwiek innym. Kilka razy dziennie 
ośmielał się wyjść na korytarz i zajrzeć do drugiej sali, po prostu po to, 
żeby zobaczyć, co się dzieje, i za każdym razem, kiedy to zrobił, uciekał 
chwiejnym krokiem i zasłaniając dłonią oczy padał półprzytomny na własne 
łóżko.
  Kiedy przejaśniało mu się przed oczyma i podnosił wzrok, widział 
wpatrującego się weń bardziej tajemniczego z dwóch detektywów, wytwornego 
mężczyznę ubierającego się w elegancko skrojone garnitury i stonowane 
krawaty w kolorowe skomplikowane wzory, z cudzoziemską cerą i ciemnymi 
oczyma osadzonymi w wyrazistej twarzy, która wydawała się nieco orientalna 
i przypominała skorupę migdału.
  Czego tutaj, kurwa, szukasz? - miał nieraz ochotę zawołać Yossarian.
  - Czego pan sobie życzy? - zapytał go raz uprzejmie, uśmiechając się z 
przymusem.
  - Mówi pan do mnie? - zabrzmiała wielkopańska replika, wypowiedziana 
cichym głosem z nienaganną dykcją. 
  - Czy mogę panu w czymś pomóc?
  - Bynajmniej. Zastanawiałem się tylko, gdzie się podział ten tęgi, 
łysiejący dżentelmen z żółtymi włosami, który kręcił się bez przerwy po 
korytarzu kilka dni temu.
  - Drugi prywatny detektyw?
  - Nie mam najmniejszego pojęcia, o czym pan mówi - odparł tamten i 
wycofał się.
  - Czego tutaj, kurwa, szukasz? - wrzasnął za nim Yossarian i w tej samej 
chwili na korytarzu rozległ się znajomy krzyk, po którym zaskrzypiały 
gumowe podeszwy.
  - Kto mówi po francusku? Kto mówi po francusku? - rozbrzmiewał 
kilkanaście razy dziennie zraniony krzyk siostry MacIntosh, siostry Cramer 
bądź też innej pielęgniarki albo kogokolwiek z plejady lekarzy, laborantów, 
salowych oraz afroamerykańskich, latynoskich, azjatyckich i pochodzących z 
innych rejonów świata uchodźców ekonomicznych, którzy opiekowali się za 
opłatą Belgiem w tej przedziwnej, nienaturalnej cywilizacji szpitalnej, 
która była całkowicie naturalna. Teraz, kiedy obok automatów z cukierkami i 
napojami ustawiono na każdym piętrze bankomat, pacjent z porządną kartą 
kredytową i porządnym medycznym ubezpieczeniem mógł w ogóle nie wystawiać 
nosa ze szpitala.
  Tajny agent z nienaganną dykcją i w nieskazitelnie skrojonym garniturze 
ani razu nie przyznał się, że mówi po francusku, chociaż Yossarian mógł się 
założyć, że zna ten język i potrafi również łamać szyfry.
  Yossarian mówił bardzo słabo po francusku, ale postanowił pilnować 
własnego nosa. Niepokoiła go możliwość popełnienia błędu. Kto to mógł 
wiedzieć? Niewykluczone, że w następstwie błędu w tłumaczeniu oskarżą go o 
prowadzenie niedozwolonej praktyki medycznej. Wiedział, że gdyby 
kiedykolwiek przyszło mu w jego wieku przechodzić przez to samo co Belg 
wyłącznie po to, żeby trochę jeszcze pożyć, nie mając pewności, czy będzie 
mógł jeszcze kiedyś skorzystać z własnych strun głosowych, wolałby chyba 
dać sobie siana. Rzecz sprowadzała się do spraw elementarnych. Nie mógł 
wytrzymać bólu Belga. Wiedział, że będzie musiał opuścić swoją 
pielęgniarkę.
  Był podatny na symptomy i wiedział o tym. Po pierwszym dniu dostał 
chrypki.
  - Co się z tobą dzieje? - warknęła nazajutrz rano z troską siostra 
MacIntosh, kiedy po przyjściu na oddział umalowała się, wyprostowała szwy 
swoich pozbawionych szwów pończoch i stwierdziwszy, że wygląda jak bóstwo, 
zajrzała sprawdzić, czy nic mu nie jest.
  - Mam chrypę. Nie wiem, skąd się wzięła.
  Nie ma gorączki ani żadnych dolegliwości, a w jego uszach, nosie oraz 
gardle nie ma nigdzie oznak stanu zapalnego, oświadczył wezwany do niego 
specjalista od uszu, nosa oraz gardła.
  Nazajutrz rozbolało go gardło. Czuł tam wyraźną grudę; miał trudności z 
przełykaniem jedzenia i chociaż nadal nie było śladu infekcji ani 
obstrukcji, wiedział z absolutną pewnością, że jeśli posiedzi w szpitalu 
choćby chwilę dłużej i nie umknie szybko, gdzie pieprz rośnie, jego krtań 
padnie ofiarą złośliwego nowotworu.
  Siostra Melissa MacIntosh sprawiała wrażenie załamanej. Zapewnił ją, że 
jego decyzja nie ma charakteru osobistego, i obiecał z galanterią zabrać ją 
wkrótce na obiad do dobrej restauracji, a być może także do Paryża, 
Florencji i Monachium, oraz na wspólne oglądanie wystaw z bielizną, jeśli 
tylko stwierdzą, że przypadli sobie do gustu, a jej nie będą przeszkadzać 
włóczący się za nim wszędzie prywatni detektywi. Wzmiankę o prywatnych 
detektywach uznała za żart i oznajmiła, że będzie jej go brakować. 
Odpowiedział dwornie, że nie da jej ku temu okazji, choć już w tej samej 
chwili - spoglądając szczerze w jej żarliwe błękitne oczy i ściskając 
serdecznie dłoń na pożegnanie - zastanawiał się, czy będzie w ogóle 
pamiętał, że chciał się z nią jeszcze kiedykolwiek zobaczyć.
  
  1. Medicare - federalny system ubezpieczeń medycznych dla osób powyżej 65 
roku życia (przyp. wyd.).
  2. Dr Harold Strangelove - szalony naukowiec, konstruktor bomby atomowej, 
bohater głośnego filmu Stanleya Kubricka (przyp. wyd.).
  
  
  KSIĘGA II
  
  4.
  Lew
  
  Urodziłem się silny i bez lęku. Nie wydaje mi się, żebym do dziś 
wiedział, co to znaczy bać się drugiego człowieka. Mam silne mięśnie, grube 
kości i potężną klatkę piersiową wcale nie dlatego, że jako mały chłopak 
pakowałem w bele stare gazety i dźwigałem ciężary w składzie mojego ojca. 
Gdybym był cherlakiem, stary nie kazałby mi po prostu tego robić. 
Prowadziłbym rachunki albo załatwiał zlecenia; tak jak moje siostry i 
starszy brat Ira. Rodzice mieli czterech synów i dwie córki; ja byłem 
przedostatni z chłopców. Matka opowiadała ludziom, że byłem najsilniejszym 
niemowlakiem, jakiego widziała na oczy, a w dodatku najbardziej głodnym. 
Potrzebowała obu rąk, żeby odciągnąć mnie od piersi.
  - Jak Herkules w kołysce - oznajmił kiedyś Sammy Singer.
  - Kto?
  - Herkules. Mały Herkules. 
  - Co to za historia?
  - Kiedy się urodził, włożono mu do kołyski kilka wielkich węży, żeby go 
zabiły. Zadusił je gołymi rękami.
  - Wcale tak nie było, mądralo.
  Mały Sammy Singer wiedział takie rzeczy, nawet kiedy jeszcze chodziliśmy 
do trzeciej albo czwartej klasy podstawówki. A może było to w szóstej albo 
siódmej. Kiedy cała reszta pisała wypracowania o Tomku Sawyerze albo 
Robinsonie Crusoe, on pisał o Iliadzie. Sammy był bystry, ja sprytny. On 
przyglądał się rzeczom, ja je sobie wyobrażałem. On był dobry w szachach, 
ja w bezika. Kiedy przestałem grać w szachy, on wciąż tracił pieniądze w 
bezika. I kto tu był sprytny? Kiedy poszliśmy na wojnę, Sammy chciał być 
pilotem myśliwca i wybrał lotnictwo. Ja wybrałem siły lądowe, bo chciałem 
walczyć z Niemcami. Miałem nadzieję, że będę siedzieć w czołgu i rozjeżdżać 
ich całymi setkami. On został tylnym strzelcem pokładowym, ja wylądowałem w 
piechocie. Jego zestrzelili raz nad morzem i wrócił do domu z medalem. Ja 
dostałem się do niewoli i siedziałem tam aż do samego końca. Może 
rzeczywiście on był sprytniejszy. Po wojnie poszedł za państwowe pieniądze 
na studia, a ja kupiłem sobie za miastem skład materiałów budowlanych. 
Potem kupiłem plac, wszedłem w spółkę z kilkoma klientami, którzy znali się 
lepiej ode mnie na budownictwie, i zbudowałem dom. Ja znałem się lepiej na 
interesach. Z zysku, który osiągnąłem ze sprzedaży pierwszego domu, 
zbudowałem już na własną rękę następny. Odkryłem, czym jest kredyt. Na 
Coney Island nie mieliśmy pojęcia, że banki chcą pożyczać pieniądze. Kiedy 
Sammy chodził do opery, ja polowałem na kaczki i kanadyjskie gęsi razem z 
miejscowymi hydraulikami i jankeskimi bankierami. W niewoli w Niemczech za 
każdym razem, kiedy jedni strażnicy przekazywali nas innym, martwiłem się, 
'co się stanie, kiedy któryś z nich spojrzy na moją blaszkę identyfikacyjną 
i odkryje, że jestem Żydem. Martwiłem się, ale nie pamiętam, żebym choć raz 
się bał. W każdym nowym miejscu, w miarę jak posuwaliśmy się coraz dalej w 
głąb Niemiec, w kierunku Drezna, starałem się znaleźć jakiś sposób, żeby 
powiedzieć im o tym, zanim sami się dowiedzą. Nie chciałem, żeby odnieśli 
wrażenie, że mają w niewoli faceta, który coś ukrywa. Aż do chwili, kiedy 
Sammy poinformował mnie, że mogli mi wtedy napluć w twarz, trzasnąć kolbą w 
łeb albo po prostu odprowadzić w zarośla i zastrzelić lub zakłuć bagnetem, 
w ogóle o czymś takim nie pomyślałem. Byliśmy w większości bardzo młodzi i 
wyobrażałem sobie, że co najwyżej wyśmieją mnie i szturchną raz czy drugi, 
i że być może będę musiał strzelić kilku w pysk, żeby nauczyć ich moresu. 
Nigdy nie ulegało dla mnie kwestii, że mógłbym to zrobić. Byłem L.R., 
Lewisem Rabinowitzem z Neptune Avenue na Coney Island, z Brooklynu w Nowym 
Jorku, i nie miałem wtedy najmniejszych wątpliwości, że nie dam się pokonać 
w niczym i osiągnę wszystko, co chcę.
  To samo czułem już jako dziecko. Od samego początku byłem duży, barczysty 
i miałem silny głos, a wydawało mi się, że jestem jeszcze większy i 
bardziej barczysty, niż byłem. W podstawówce widziałem starszych chłopców, 
większych i pewnie silniejszych ode mnie, ale jakoś nigdy tego nie czułem. 
I nigdy nie bałem się chłopaków z tych kilku mieszkających w sąsiedztwie 
włoskich rodzin, wszystkich tych Bartolinich i Palumbo, o których inni bali 
się mówić na głos, dopóki nie znaleźli się w domu. Nosili podobno noże, ci 
chojracy, powtarzano sobie szeptem. Ale ja nigdy u żadnego z nich noża nie 
widziałem. Zostawiałem ich w spokoju i oni też mnie nie zaczepiali. Mnie i 
żadnego z moich kumpli. Z wyjątkiem jednego razu, kiedy jeden z nich, chudy 
starszy chłopak z ósmej klasy, przeszedł niedbale obok mnie i umyślnie 
nadepnął mi na stopę, gdy siedziałem na chodniku przy skraju boiska, 
czekając, aż skończy się przerwa na lunch i wpuszczą nas z powrotem do 
szkoły. Miał na nogach tenisówki. W szkole nie wolno nam było nosić 
tenisówek poza salą gimnastyczną, ale ci Bartolini i Palumbo nosili je, 
kiedy tylko chcieli. Heeej, powiedziałem sobie, kiedy zorientowałem się, co 
jest grane. Widziałem, jak się zbliża. Widziałem, jak skręca w moim 
kierunku z niewinną podłą miną. Nie widziałem tylko mojej ręki, która 
złapała go za kostkę i zacisnęła się na niej z wystarczającą siłą, żeby 
zatrzymać go w miejscu, kiedy próbował wyrwać się i pójść dalej, nie 
odwracając nawet oczu, tak jakby miał do tego prawo, tak jakby mnie tam w 
ogóle nie było. Naprawdę się zdziwił, kiedy zobaczył, że go nie puszczam. 
Próbował strugać chojraka. Nie mieliśmy nawet trzynastu lat.
  - Co robisz? - zapytał z groźną miną.
  Moje spojrzenie było twardsze.
  - Coś upuściłeś - powiedziałem z lodowatym uśmiechem.
  - Tak? Co takiego? 
  - Swoją stopę.
  - Bardzo śmieszne. Puszczaj mnie.
  - Upuściłeś ją na mnie - powiedziałem, klepiąc drugą ręką miejsce, na 
które nadepnął.
  - Tak? 
  - Tak.
  Szarpnął mocniej. Ja mocniej ścisnąłem.
  - Jeśli to prawda, nie zrobiłem tego naumyślnie.
  - Mam wrażenie, że to było naumyślnie - powiedziałem mu. - Ale jeśli 
przysięgniesz na Boga i powtórzysz jeszcze raz, że nie zrobiłeś tego 
naumyślnie, może ci uwierzę.
  - Wydaje ci się, że taki z ciebie chojrak? 
  - Aha.
  Inne dzieciaki obserwowały nas, wśród nich także dziewczęta. Czułem się 
wspaniale.
  - Dobra, nie zrobiłem tego naumyślnie - powiedział i przestał się 
szarpać.
  - W takim razie chyba ci wierzę. 
  Potem przez jakiś czas byliśmy przyjaciółmi.
  Sammy postanowił któregoś dnia, że nauczy mnie boksować i pokaże 
jednocześnie, o ile jest ode mnie lepszy. 
  - Mięśnie to nie wszystko, Lew - powiedział.
  Miał podręcznik, który wcześniej przeczytał, i pożyczone rękawice. Nie 
mogłem powstrzymać uśmiechu, kiedy je sobie wzajemnie zawiązywaliśmy. 
Pokazał mi, jak się ustawić i jak zadać pierwsze uderzenie, nauczył 
prostego, sierpowego i haka.
  - W porządku, tygrysie, wiem już, o co chodzi. Co teraz? - zapytałem.
  - Będziemy walczyć przez jakieś trzy minuty. Potem odpoczniemy przez 
minutę, pokażę ci, co zrobiłeś źle, i zaczniemy nową rundę. Pamiętaj, ani 
na chwilę nie przerywaj pracy nóg. Żadnych uderzeń podczas klinczu i żadnej 
przepychanki. To niedozwolone. Podnieś lewą rękę do góry, wyżej, trzymaj ją 
tak i trochę bardziej wysuń. Inaczej od razu cię trafię. Tak dobrze. 
Zaczynamy.
  Przybrał pozycję i zaczął przebierać nogami, doskakując do mnie i 
odskakując. Ruszyłem prosto na niego, odsunąłem z łatwością lewą ręką obie 
jego dłonie, a prawą złapałem go otwartą rękawicą za głowę i przekręciłem 
żartobliwie w obie strony.
  - To jest klincz! - wrzasnął. 
  - Nie wolno ci przytrzymywać głowy. Musisz boksować albo nic nie robić. 
Teraz rozejdziemy się i zaczniemy na nowo. Pamiętaj, musisz starać się mnie 
uderzyć.
  Tym razem tańczył wokół mnie szybciej. Uderzył mnie jednym ze swoich 
prostych w bok głowy i od razu odskoczył. Ponownie ruszyłem na niego, 
odsunąłem z łatwością w dół jego obie ręce i zacząłem go klepać lekko po 
twarzy drugą rękawicą. Nie mogłem powstrzymać śmiechu, kiedy na niego 
spojrzałem. Ja szczerzyłem zęby, on ciężko dyszał.
  - Spróbujmy czegoś innego - powiedział żałośnie. To po prostu nie zdaje 
egzaminu.
  Martwiłem się czasami o małego Sammy'ego, bo nie potrafił sam dużo 
zdziałać i lubił irytować ludzi. Ale był sprytny i okazało się, że działa 
na nerwy tylko tym, o których wie, że się na niego nie wściekną. Takim jak 
ja.
  - Hej, Lew, jak się miewa ta twoja panienka z wielkimi cyckami? - pytał 
mnie podczas wojny, kiedy zacząłem umawiać się z Claire i przyprowadzałem 
ją czasami ze sobą.
  - Sprytny z ciebie gość - mówiłem mu, zgrzytając zębami i uśmiechając się 
z przymusem. Kiedy zaczynało się we mnie gotować, czułem, jak pika mi 
mięsień biegnący wzdłuż szczęki i z boku szyi. Czułem go także podczas gry 
w bezika, kiedy za wysoko zalicytowałem i musiałem próbować każdej 
sztuczki, żeby się ratować.
  - Hej, Lew, przekaż moje pozdrowienia tej swojej żonie z wielkimi cyckami 
- powtarzał, kiedy wziąłem ślub z Claire. Mój kumpel Winkler zaczął się 
drażnić ze mną w podobny sposób i nie mogłem przywalić mu, jeśli nie 
przywaliłem Sammy'emu, a Sammy'emu przecież przywalić nie mogłem. Chciałem, 
żeby został moim pierwszym drużbą, ale starzy uparli się, żeby zostali nimi 
moi bracia, a w naszej rodzinie wszyscy zawsze robili to, czego chcieli 
inni.
  Dali mi na imię Lewis i mówili na mnie Louie, jakbym nazywał się Louis, i 
nigdy nie widziałem żadnej różnicy, dopóki nie zwrócił mi na nią uwagi 
Sammy. Ale nawet potem nadal nie widziałem żadnej różnicy.
  Sammy czytał gazety. Lubił kolorowych i twierdził, że powinni mieć prawo 
głosu na Południu i w ogóle móc mieszkać, gdzie im się żywnie podoba. Nie 
obchodziło mnie, gdzie mieszkają, dopóki nie mieszkali obok mnie. Nigdy nie 
lubiłem naprawdę nikogo, kogo nie znałem osobiście. Lubiliśmy przez jakiś 
czas Roosevelta, kiedy został prezydentem, ale głównie dlatego, że nie był 
Herbertem Hooverem, ojcem Couglanem z Detroit, żadnym innym republikaninem, 
względnie którymś z tych zapyziałych antysemitów z Południa albo Środkowego 
Zachodu. Nie ufaliśmy mu jednak i nie wierzyliśmy w to, co mówił. Nie 
ufaliśmy bankom, nie wierzyliśmy w bankowe wyciągi i kiedy tylko się dało, 
załatwialiśmy nasze interesy gotówką. Nie lubiliśmy Niemców jeszcze przed 
nastaniem Adolfa Hitlera. A spośród Niemców najmniej szans w naszym domu 
mieli niemieccy Żydzi. I to nawet po objęciu władzy przez Hitlera. 
Dorastając, bez przerwy o nich słyszałem.
  - Nigdy nie życzyłam nikomu nic złego - powtarzała moja matka. Słyszałem 
to bez przerwy, ale nie miało to nic wspólnego z prawdą. Jej soczyste 
przekleństwa spadały na głowy wszystkich, nawet członków rodziny. - Ale 
jeśli jakiś naród kiedykolwiek zasłużył na karę, to właśnie oni. Kiedy 
szliśmy z Polski do Hamburga, nie chcieli nawet na nas spojrzeć. Byliśmy im 
zadrą w oku. Wstyd im było za nasze walizy, nasze stroje i za to, że nie 
mówiliśmy po niemiecku. Wstydzili się nas i dawali nam to odczuć. 
Niektórzy, jeśli tylko się dało, kradli nam pieniądze. Kiedy było jakieś 
wolne miejsce w pociągu albo na ławce na ulicy, kładli na nie kapelusz, 
udając, że je dla kogoś zajmują, żebyśmy nie mogli koło nich usiąść. Kazali 
nam stać całymi godzinami, nawet z małymi dziećmi. Wszystko to robili 
ludzie z forsą. I udawali nawet, że nie znają jidysz.
  Kiedy Sammy złożył jej nie tak dawno razem ze mną wizytę, napomknął, że 
jego zdaniem niemieccy Żydzi nie znają chyba jidysz. Moja matka, nawet 
jeśli to usłyszała, udała, że ma słaby słuch.
  Gdy w Europie wybuchła wojna, byliśmy wszyscy o kilka lat za młodzi, żeby 
powołano nas do wojska. W liceum zmieniłem język obcy z hiszpańskiego na 
niemiecki - zacząłem się przygotowywać - i doprowadzałem do szaleństwa 
ludzi takich jak Sammy moimi Achtung, wie, geht, kallo, nein i jawohl. 
Kiedy wrzeszczeli, żebym się przymknął, rzucałem im raz albo dwa danke 
schón. Uczyłem się niemieckiego nawet po wstąpieniu do wojska. Kiedy się 
zaciągnąłem, znałem go już w dostatecznym stopniu, żeby znęcać się nad 
jeńcami wojennymi, których napotkałem w Fort Dix, Fort Sill, Fort Riley i 
Fort Benning. Jako jeniec wojenny w obozie niedaleko Drezna mogłem 
rozmawiać trochę ze strażnikami i czasami tłumaczyć dla innych 
amerykańskich więźniów. Ponieważ mówiłem po niemiecku, wysłali mnie do 
Drezna, żebym dozorował produkcję, mimo że byłem sierżantem i nie musiałem 
wcale jechać.
  Interes ze śmieciami zaczął się rozkręcać, zanim jeszcze poszedłem do 
wojska. Matka Sammy'ego odkładała stare gazety i oddawała aluminiowe garnki 
i patelnie, a mój ojciec sprzedawał je. Przekonał się, że na surowcach 
wtórnych można nieźle zarobić; kilku pośredników w handlu złomem zbiło na 
tym całkiem pokaźne fortuny. Walczyliśmy też o domy przeznaczone do 
rozbiórki. Jeździliśmy za wozami straży pożarnej. Wielkie pożary na Coney 
Island były zawsze kopalnią złota, a dla nas były kopalnią miedzi i 
kopalnią ołowiu, z powodu rur kanalizacyjnych, które wyciągaliśmy z 
pogorzeliska. Kiedy wkrótce po wojnie spłonął Luna Park, była to dla nas 
prawdziwa bonanza. Płacili nam za usuwanie złomu i płacili ponownie, kiedy 
go sprzedawaliśmy. Wszystkie gorące rzeczy zapakowane były w azbest, który 
braliśmy potem i zwijaliśmy w bele. Nieźle się na tym obłowiliśmy, a 
staruszek zarobił dziesięć tysięcy, które pożyczył mi później na kupno 
składu materiałów budowlanych, oczywiście na wysoki procent, ponieważ 
zawsze taki był i ponieważ nie podobał mu się mój pomysł z tym składem, Nie 
chciał, żebym porzucał śmieciarski interes i nie chciał, żebyśmy się 
przeprowadzali o prawie trzy godziny drogi od Coney Island.
  Najlepsze były stare szkoły i szpitale. Kupiliśmy drugą ciężarówkę i 
zatrudniliśmy miejscowych siłaczy, którzy mogli dużo dźwigać i odstraszyć 
innych śmieciarzy. Wynajęliśmy nawet jednego wielkiego szwarca, silnego 
spokojnego Murzyna o imieniu Sonny, który przyszedł któregoś dnia i 
poprosił o pracę.  Rozrywaliśmy metalowymi szczypcami i młotami gipsowe 
ściany i azbestową izolację, a potem wyciągaliśmy łomami, hakami do 
wiązania drutów i piłami do cięcia metalu miedziane i ołowiane rury. Mój 
tato wywalił wtedy Smokeya Rubina.
  Przekazałem mu tę wiadomość. Niedługo potem nadeszła odpowiedź, że Smokey 
szuka mnie i że lepiej będzie, jeśli mnie nie znajdzie. Następnego dnia 
wieczorem poszedłem do baru Happy's Luncheonette przy Mermaid Avenue i 
usiadłem, żeby na niego poczekać. Kiedy Sammy i Winkler weszli tam i mnie 
ujrzeli, zrzedły im miny. Myślałem, że za chwilę zemdleją.
  - Co ty tu robisz? - zapytał Winkler. - Zmykaj stąd, ale już.
  - Nie wiesz, że Smokey poluje na ciebie? - poinformował mnie Sammy. - 
Jest z nim kilku jego kumpli.
  - Ułatwiam mu sprawę, żeby nie musiał mnie długo szukać. Jeśli chcecie ze 
mną poczekać, mogę wam kupić oranżadę i sandwicze. Jeśli nie, siądźcie; 
gdzie wam się podoba.
  - Jeśli chcesz zachowywać się jak wariat, sprowadź chociaż swoich braci - 
powiedział Sammy. - Może pobiegnę po nich do twojego domu?
  - Napij się lepiej mleka słodowego.
  Nie czekaliśmy długo. Smokey zobaczył mnie, kiedy tylko wszedł - 
siedziałem naprzeciwko drzwi - i podszedł prosto do nas, ubezpieczany z 
tyłu przez faceta, którego nazywano Czerwony Benny, i szurniętego typka 
znanego jako Winie Dżip.
  - Szukałem cię. Mam ci parę rzeczy do powiedzenia. 
  - Proszę bardzo. - Nie odrywaliśmy od siebie wzroku. - Przyszedłem, żeby 
ich wysłuchać.
  - Więc wyjdźmy na zewnątrz. Chcę pogadać z tobą sam na sam.
  Przez chwilę się nad tym zastanawiałem. Mieli więcej niż po trzydzieści 
lat, my po siedemnaście i pół. Smokey grypsował. Siedział kiedyś w pierdlu 
i odniósł przynajmniej jedną paskudną ranę w walce na noże.
  - W porządku, Smokey, jeśli tego chcesz - odparłem. - Ale każ swoim 
chłopcom usiąść tutaj na chwilę, jeśli rzeczywiście masz ochotę pogadać ze 
mną sam na sam.
  - Opowiadałeś o mnie złe rzeczy, zgadza się? Twój ojciec też.
  - Jakie złe rzeczy?
  - Że wywaliliście mnie i że kradłem. Twój ojciec nie wywalił mnie. 
Wyjaśnijmy tę sprawę raz na zawsze. Odszedłem sam. Nie mam zamiaru u was 
dłużej harować.
  - Smokey... - zacząłem czując, jak zaczyna mi znowu skakać ten nerw z 
boku policzka i szyi. - Stary prosił, żebym na pewno nie zapomniał ci 
powiedzieć, że jeśli kiedykolwiek postawisz nogę w jego składzie, połamie 
ci gnaty.
  To go na chwilę zatkało. Znał mojego starego. Jeśli stary coś powiedział, 
Smokey wiedział, że to nie żarty. Mój ojciec był niskim mężczyzną z 
największymi i najszerszymi ramionami, jakie kiedykolwiek widziałem, i 
małymi błękitnymi oczkami, osadzonymi w twarzy, która przypominała torpedę 
albo pocisk artyleryjski. Ze swoimi piegami, plamami wątrobowymi i 
wyrazistymi rysami wyglądał niczym odlana z żelaza sztaba, wysokie na pięć 
i pół stopy kowadło. Zresztą był kiedyś kowalem. Wszyscy mieliśmy wielkie 
głowy i duże kwadratowe szczęki. Wyglądaliśmy jak Polacy i wiedzieliśmy, że 
jesteśmy Żydami. W Polsce ojciec jednym uderzeniem pięści w czoło zabił 
Kozaka, który podniósł głos na moją matkę, a w Hamburgu o mało nie 
potraktował tak samo jakiegoś urzędnika imigracyjnego, który popełnił 
podobny błąd, niegrzecznie się wobec niej zachowując, ale w porę się 
wycofał. W mojej rodzinie nikomu nie wolno było bezkarnie nas obrażać, może 
z wyjątkiem Sammy'ego Singera, który wciąż ględził o cyckach Claire.
  - Jak się miewa twój tato, Marvin? - zapytał nagle Czerwony Benny, 
zwracając się do Winklera, podczas gdy wszyscy w Happy's Luncheonette 
wlepiali w nas oczy. Po tym pytaniu Smokey miał kolejny powód, żeby wziąć 
na wstrzymanie.
  Winkler zabębnił palcami jednej ręki po blacie stołu i nic nie 
odpowiedział.
  Jego ojciec był bukmacherem i zarabiał wtedy więcej niż ktokolwiek w 
sąsiedztwie. Przez jakiś czas mieli nawet w domu fortepian. Czerwony Benny 
był posłańcem, poborcą, lichwiarzem, dłużnikiem i włamywaczem. Któregoś 
lata obrobił razem z jakąś bandą cały letni pensjonat z wyjątkiem pokoju, 
który wynajmowali starzy Winklera, i różni ważniacy na górze zaczęli się 
zastanawiać, czym takim zajmuje się tata Winkler, że został oszczędzony.
  Smokey spuścił trochę z tonu.
  - Ty i twój ojciec opowiadacie ludziom, że podebrałem wam jakiś dom, tak? 
Nie podebrałem tego domu. Znalazłem dozorcę i sam dobiłem z nim targu.
  - Znalazłeś go, kiedy dla nas pracowałeś - powiedziałem. - Możesz albo 
pracować dla nas, albo załatwiać interesy na własną rękę. Nie możesz robić 
obu rzeczy równocześnie.
  - Teraz handlarze nie chcą ode mnie nic kupować. Zabronił im tego twój 
ojciec.
  - Mogą robić, co chcą. Ale jeśli kupią od ciebie, on nic im nie sprzeda. 
Tyle tylko im powiedział.
  - Nie podoba mi się to. Chcę z nim pogadać. Chcę z nim zaraz pogadać. 
Chcę wyprostować tę sprawę także z nim.
  - Smokey... - powiedziałem, powoli cedząc słowa i czując się nagle 
bardzo, bardzo pewny siebie. - Jeśli kiedykolwiek podniesiesz głos na 
mojego starego, dopilnuję, żebyś zginął. A on zrobi to samo, jeśli 
podniesiesz na mnie choć mały palec.
  Wywarło to chyba na nim pewne wrażenie.
  - W porządku - poddał się, robiąc zbolałą minę. Wrócę do niego do pracy. 
Ale powiedz, że chcę sześćdziesiąt doków tygodniowo.
  - Nic nie rozumiesz. On może cię nie przyjąć z powrotem nawet za 
pięćdziesiąt. Będę musiał się za tobą wstawić.
  - Może mieć ten dom, który znalazłem, jeśli da mi pięć setek.
  - Może ci dać normalne dwieście. 
  - Kiedy mogę zacząć?
  - Daj mi jeden dzień, żebym spróbował go przekonać. 
  Naprawdę musiałem nieźle nawijać, żeby przypomnieć staremu, że Smokey 
ciężko pracował i że razem z tym czarnym facetem całkiem skutecznie 
odstraszali innych śmieciarzy.
  - Pożycz mi teraz pięćdziesiąt, Louie, dobrze? - poprosił grzecznie 
Smokey. - Znalazłem trochę gratów z pogorzeliska w Harlemie i chcę w nie 
zainwestować.
  - Mogę ci pożyczyć najwyżej dwadzieścia. - Mogłem mu dać więcej. - To 
śmieszne - powiedziałem, rozprostowując palce, kiedy wszyscy trzej zniknęli 
za drzwiami. Coś mi się stało w rękę. Kiedy dawałem mu tę dwudziestkę, nie 
mogłem zacisnąć na niej palców.
  - Przez cały czas trzymałeś tę cukiernicę - odparł dzwoniąc zębami 
Winkler.
  - Jaką cukiernicę?
  - Nic nie wiedziałeś? - warknął na mnie prawie ze złością Sammy. - 
Zaciskałeś ją w ręku tak, jakbyś chciał go nią zatłuc. Myślałem, że 
zgnieciesz ją na kawałki.
  Odchyliłem się ze śmiechem do tyłu i zamówiłem dla nas pierożki i lody. 
Nie, wcale nie wiedziałem, że rozmawiając ze Smokeyem, zaciskałem w dłoni 
tę cukiernicę. Mój umysł był chłodny i skoncentrowany, patrzyłem mu prosto 
w oczy, ale moja ręka była gotowa do akcji nawet bez mojej wiedzy. Sammy 
wypuścił z płuc powietrze; blady jak ściana podniósł dłoń z kolan i położył 
z powrotem na stoliku trzymany w niej kuchenny nóż.
  - Po co go wziąłeś, tygrysie? - zapytałem wciąż się śmiejąc. - Myślisz, 
że dużo byś mi pomógł?
  - Nie chciałem, żeby widzieli, jak bardzo trzęsą mi się ręce - szepnął 
Sammy.
  - Potrafisz się nim posługiwać? Sammy potrząsnął głową.
  - Nie, i nie chcę się nigdy nauczyć. Ale muszę ci coś powiedzieć, Lew. 
Jeśli kiedykolwiek będziemy razem i poczujesz, że masz ochotę się z kimś 
trzaskać, chcę, żebyś wiedział, że nie możesz na mnie liczyć.
  - Na mnie też - dodał Winkler. - Czerwony Benny nie zrobiłby mi nic 
złego, ale nie byłem taki pewien dwóch pozostałych.
  - Kochani - powiedziałem - tym razem też wcale na was nie liczyłem.
  - Naprawdę miałeś zamiar zdzielić go tą cukiernicą?
  - Gdybym musiał, Sammy, zdzieliłbym go w łeb całą tą budą. Zdzieliłbym go 
tobą.
  
  
  Miałem już sześćdziesiąt pięć lat - sześćdziesiąt pięć lat bez dwóch dni 
- kiedy złapałem tego złodzieja torebek, wysokiego, szybkiego drania koło 
dwudziestki. Łatwo było mi to zapamiętać z powodu urodzin. W ramach 
prezentu musiałem zabrać Claire do miasta na jeden z tych spektakli z 
piosenkami, który ona chciała obejrzeć, a ja nie. Przyjechaliśmy trochę 
wcześniej i staliśmy razem z innymi ludźmi pod markizą teatru, niedaleko 
dworca autobusowego Zarządu Portu. Wciąż chce mi się śmiać, kiedy sobie 
przypomnę, jak Sammy dał się tam oskubać doliniarzowi i o mało nie 
wylądował w areszcie za to, że darł się na policjantów, żeby natychmiast 
coś zrobili w tej sprawie. Do tego czasu pogodziłem się już z Niemcami i 
jeździłem mercedesem. Claire też miała eleganckiego merca z odsuwanym 
dachem. Ni z tego, ni z owego jakaś kobieta narobiła krzyku. Zobaczyłem za 
sobą kilku uciekających facetów. Niewiele myśląc złapałem jednego z nich. 
Obróciłem go dookoła, podniosłem w górę i rzuciłem piersią na maskę 
samochodu. Dopiero wtedy zauważyłem, że jest młody, wysoki i silny. Miał 
brązową skórę.
  - Jeśli poruszysz choćby jednym mięśniem, złamię ci kark - szepnąłem mu 
do ucha. Nie poruszył ani jednym mięśniem.
  Kiedy patrzyłem, jak dokładnie przeszukują go gliniarze, trzęsła mi się 
głowa ze zdziwienia, które właściwie powinno być strachem. Przeczesali mu 
włosy palcami, szukając żyletki albo jakiegoś innego szpikulca. Obmacali 
jego kołnierz, kieszenie i wszystkie szwy, sprawdzając, czy nie ma 
pistoletu, noża albo innego małego ostrego przedmiotu. Uświadomiłem sobie, 
że mogłem zginąć. Wyluzowali się dopiero wtedy, gdy zajrzeli do jego 
tenisówek.
  - Miał pan wiele szczęścia, proszę pana - powiedział dowodzący patrolem 
młody gliniarz, który był spośród nich najstarszy.
  Ludzie uśmiechali się do mnie, a ja odpowiadałem im uśmiechem. Czułem się 
jak bohater.
  - W porządku, Lew, twój show dobiegł końca - powiedziała oschle Claire. 
Mogłem się założyć, że usłyszę od niej właśnie coś takiego. - Wejdźmy teraz 
do środka, żeby zobaczyć prawdziwy spektakl.
  - Jeszcze chwilę, Claire - odparłem głośno, robiąc buńczuczną minę. - Mam 
wrażenie, że ta przystojna blondynka chce mnie bliżej poznać.
  - Na litość boską, Lew, idziesz natychmiast czy mam wejść bez ciebie? - 
zapytała.
  Weszliśmy śmiejąc się do teatru. Dwa tygodnie później pojawiły się 
ponownie moje symptomy i wróciłem do szpitala na chemioterapię.
  
  
  5.
  John
  
  Za ścianami szpitala życie toczyło się dalej.
  Ludzie wpadali w szał i dostawali medale. Dekoratorzy wnętrz byli idolami 
kultury, a dyktatorzy mody stali towarzysko wyżej od swojej klienteli.
  - A dlaczegóż by miało być inaczej? - rzuciła w odpowiedzi na tę uwagę 
Yossariana Frances Beach, kobieta o dykcji do tego stopnia zbliżonej do 
doskonałości, że jej słuchaczy dziwiło często, jak ktokolwiek może 
wysławiać się po angielsku tak nieskazitelnie i nie mówić zarazem, jakby 
miał powiększone migdałki. - Zapomniałeś już, jak wyglądamy na golasa?
  - Gdyby powiedział to mężczyzna - stwierdził jej mąż, Patrick Beach - 
obdarto by go żywcem ze skóry.
  - Mężczyźni mówią to, kochanie - odparła Frances Beach - na swoich 
wiosennych i jesiennych pokazach mody i zarabiają miliardy, ubierając 
kobiety.
  Na świecie wciąż było mnóstwo biedaków.
  Yossarian spojrzał kątem oka na wylegującą się na chodniku bandę, 
zmierzając szybkim krokiem do stojącej przy krawężniku długiej limuzyny z 
czarnymi oknami, która czekała, by odwieźć go do stojącego po drugiej 
stronie miasta luksusowego wysokościowca, który był teraz jego domem. 
Zarezerwował wdana, przysłali jednak ponownie limuzynę, bez dodatkowych 
opłat. Wysokościowiec, w którym mieszkał, określano mianem luksusowego, 
ponieważ koszty utrzymania w nim były bardzo wysokie. Ale pokoje były tam 
małe, sufit niski, w dwóch łazienkach nie było okien, a w kąciku kuchennym 
brakowało miejsca na stół albo krzesło.
  Mniej niż dziesięć przecznic od jego domu znajdował się dworzec 
autobusowy nowojorskiego Zarządu Portu, olbrzymi budynek z mieszczącymi się 
na wszystkich siedmiu kondygnacjach. stanowiskami przyjazdów i odjazdów. Na 
parterze był posterunek policji z trzema zbiorowymi celami, które kilka 
razy na dzień wypełniały się aresztantami i do których rok wcześniej 
zawleczony został Michael Yossarian, kiedy po wyjściu z metra próbował 
wejść do niego z powrotem widząc, że wysiadł za wcześnie w drodze do firmy 
architektonicznej, dla której robił rysunki.
  - To był dzień - wspominał nadal. - Uratowałeś mi wtedy życie i złamałeś 
charakter.
  - Chciałeś, żeby zamknęli cię razem z całą resztą?
  - Gdyby do tego doszło, chybabym umarł. Ale niełatwo było patrzeć, jak 
mieszasz z błotem i okręcasz sobie wokół palca wszystkich tych gliniarzy, i 
uchodzi ci to na sucho. Mnie nigdy w życiu nie udałoby się coś podobnego.
  - Wpadamy w gniew w sposób, który wydaje się nam konieczny, Michael. Nie 
wydaje mi się, żebym miał wielki wybór.
  - Wpadłem w depresję.
  - Miałeś starszego brata, który się nad tobą pastwił. Może dlatego jesteś 
inny.
  - Dlaczego go nie powstrzymaliście?
  - Nie wiedzieliśmy jak. Nie chcieliśmy się nad nim pastwić.
  Michael odpowiedział znaczącym parsknięciem.
  - Naprawdę warto było ci się wtedy przyjrzeć - stwierdził z zazdrością. - 
Miałeś nawet małą publiczność. Ludzie bili ci brawo.
  Obaj byli potem osowiali.
  Na dworcu autobusowym żyli teraz ludzie, stała populacja, składająca się 
z mężczyzn i kobiet, a także sprawiających kłopoty wychowawcze chłopców i 
dziewczynek, którzy spali w nocy w ciemnych zakamarkach i pojawiali się 
wraz z pasażerami z nastaniem dnia, żeby prowadzić różnego rodzaju interesy 
na wyższych, otwartych dla publiczności kondygnacjach.
  W łazienkach na różnych poziomach można było skorzystać z ciepłej i 
zimnej bieżącej wody, z usług mogących zaspokoić każdy gust kurew i 
homoseksualistów, a także z położonych obok licznych sklepów, oferujących 
tak niezbędne artykuły codziennego użytku jak guma do żucia, papierosy, 
gazety i pączki z marmoladą. Papier toaletowy był za darmo. Uciekające z 
wyidealizowanych przedmieść płodne matki przybywały tu regularnie z małymi 
dziećmi i zajmowały kwatery. Dworzec był bazą ulicznych prostytutek, 
żebraków i młodych uciekinierów. Tysiące normalnych pasażerów i setki gości 
próbowały nie zwracać na nich większej uwagi, udając się każdego ranka do 
pracy i wracając przy końcu dnia roboczego do domów. Żaden z nich nie był 
bogaty, ponieważ nikt bogaty nie jeździ do pracy autobusem.
  Z wysokiego panoramicznego okna w swoim wysokościowcu Yossarian miał 
niczym nie zasłonięty widok na inny luksusowy blok mieszkalny, jeszcze 
bardziej wysokościowy od jego. Pomiędzy tymi dwoma budynkami biegła szeroka 
arteria, pod którą kłębiły się coraz bardziej hałaśliwe klany agresywnych, 
odrażających żebraków, prostytutek, ćpunów, handlarzy, alfonsów, 
włamywaczy, pornografów, zboczeńców i zdezorientowanych psychopatów, 
uprawiających swe kryminalne specjalności pod gołym niebem, pośród 
zdegradowanych i obdartych ludzi, którzy rzeczywiście musieli żyć pod gołym 
niebem. Wśród bezdomnych byli teraz również biali i oni także sikali pod 
ścianami i defekowali w alejkach, które inni z ich kręgu uznawali potem za 
odpowiednie miejsca do ułożenia się do snu.
  Yossarian wiedział, że nawet w lepszej okolicy, na Park Avenue, widuje 
się kobiety oddające w kucki mocz na mieszczące się na wysepkach pośrodku 
ulicy wypielęgnowane rabatki z kwiatami.
  Trudno było nie nienawidzić ich wszystkich.
  A był to przecież Nowy Jork, Wielkie Jabłko, Empire City w Empire State, 
finansowe serce, mózg i machina napędowa całego kraju, metropolia, która 
pod względem dorobku kulturalnego nie ustępowała żadnemu miastu na świecie, 
może z wyjątkiem Londynu.
  Yossarian nigdy w całym życiu - nawet w wojennym Rzymie, na Pianosie, w 
zbombardowanym Neapolu i na Sycylii - nie oglądał wokół siebie tyle 
odrażającego plugastwa, ile pleniło się go teraz tutaj, tworząc jedną 
wielką, rozszerzającą się sferę rozkładu. Nie widział go tyle - zwierzał 
się cynicznie swojej przyjaciółce z dawnych czasów, Frances Beach - nawet 
podczas aseksualnych, charytatywnych lunchów i eleganckich kolacji, na 
które chadzał częściej, niż miał ochotę, jako jedyny mogący się pokazać 
ludziom na oczy przedstawiciel Spółki Akcyjnej M i M i Partnerzy, mężczyzna 
do wzięcia oraz facet, który potrafi gawędzić ze swadą o czymś innym poza 
biznesem z dobrze poinformowanymi bywalcami, wyobrażającymi sobie 
egotystycznie, że wpływają na światowe wydarzenia przez sam fakt, że o nich 
rozmawiają.
  Nie była to oczywiście niczyja wina.
  - Mój Boże, a to co takiego? - zawołała Frances Beach, kiedy wracali we 
dwoje prowadzoną przez jej wynajętego szofera wynajętą limuzyną po wypiciu 
lampki wina i letniej herbaty na kolejnym przyjęciu, urządzonym dla tych 
spośród członków rady nadzorczej Nowojorskiej Biblioteki Publicznej i ich 
przyjaciół, którzy mieszkali wciąż w mieście i po długich deliberacjach 
doszli do wniosku, że mają na nie ochotę przyjść.
  - Dworzec autobusowy - odparł Yossarian.
  - Jest okropny, nie sądzisz? Do czego on, do diabła, służy?
  - Do tego, żeby miały się gdzie zatrzymywać autobusy. A do czego twoim 
zdaniem miałby, do diabła, służyć? Wiesz co, Frances - zakpił uprzejmie 
Yossarian - uważam, że mogłabyś urządzić tutaj następny pokaz mody albo 
jeden ze swoich błyskotliwych balów dobroczynnych. Znam McBride'a.
  - O czym ty mówisz? Kto to jest McBride?
  - Były gliniarz, który tu teraz pracuje. A może nawet pomyślisz o weselu 
- podjął - o naprawdę dużym weselu? To na pewno przyciągnęłoby prasę. 
Wyprawiałaś już wesela...
  - Nie były moje...
  - ...w muzeum i w gmachu opery. Dworzec jest bardziej malowniczy.
  - Wesele dla wyższych sfer na tym dworcu? - odparła z afektowanym 
uśmiechem. - Chyba oszalałeś. Wiem, że żartujesz, ale daj mi chwilę 
pomyśleć. Wkrótce mogą rozglądać się za czymś takim Olivia i Christopher 
Maxonowie. Spójrz na tych ludzi! - zawołała, prostując się nagle. Czy to są 
mężczyźni, czy kobiety? A ci inni... dlaczego muszą robić te rzeczy na 
ulicy? Nie mogą poczekać, aż wrócą do domu?
  - Wielu nie ma domów, moja droga Frances - powiedział Yossarian, 
uśmiechając się do niej łagodnie. - A kolejki do dworcowych toalet są 
bardzo długie. W godzinach szczytu trzeba mieć rezerwację. Nikt nie może 
zająć bez niej miejsca w kabinie. Ubikacje w restauracjach i hotelach 
przeznaczone są, jak mówią tabliczki, wyłącznie dla gości. Zauważyłaś może, 
Frances, że ludzie, którzy oddają mocz na ulicy, robią to na ogół bardzo, 
bardzo długo?
  Nie, nie zauważyła tego, poinformowała go lodowato. 
  - Zrobiłeś się ostatnio taki zgorzkniały. Kiedyś byłeś zabawniejszy.
  Przed wielu laty, zanim oboje zawarli oddzielne związki małżeńskie, 
łączyło ich przez jakiś czas coś, co dziś określono by jako romans, chociaż 
wtedy żadne z nich nie wpadłoby na pomysł, żeby nazwać w tak elegancki 
sposób rzeczy, które robili ze sobą tak namiętnie i bezustannie, bez 
żadnych zobowiązań i poważnej troski o wspólną przyszłość. Wkrótce potem on 
zrezygnował z obiecującej posady początkującego specjalisty w dziedzinie 
arbitrażu i inwestycji bankowych i wylądował na jakiś czas w oświacie, 
następnie zaś pracował kolejno w agencji reklamowej, w public relations, 
jako dziennikarz bez stałej posady oraz w każdym innym zawodzie z wyjątkiem 
tych związanych z wytwarzaniem produktów, które można zobaczyć, dotknąć, 
wykorzystać bądź skonsumować, produktów, które zajmują jakieś miejsce w 
przestrzeni i które są komuś potrzebne. Tymczasem ona, ze swoją 
ciekawością, energią i wrodzonym talentem, zaczęła wzbudzać zainteresowanie 
producentów teatralnych i innych dżentelmenów, którzy jej zdaniem mogli 
stać się użyteczni w jej karierze scenicznej, filmowej i telewizyjnej.
  - A ty - przypomniał teraz Yossarian - byłaś kiedyś o wiele bardziej 
sympatyczna. Zapomniałaś o swojej przeszłości.
  - Ty też.
  - I o radykalizmie.
  - Podobnie jak i ty. Jesteś teraz taki negatywny - zauważyła bez 
większego uczucia. - I zawsze sarkastyczny, czyż nie mam racji? Nic 
dziwnego, że ludzie nie zawsze czują się dobrze w twoim towarzystwie. 
Traktujesz wszystko tak lekko, że nie mają pewności, czy naprawdę się z 
nimi zgadzasz. No i bez przerwy flirtujesz.
  - Nieprawda!
  - Tak, flirtujesz - dodała z naciskiem Frances Beach, nie odwracając 
nawet głowy, aby postarać się być bardziej przekonująca. - Praktycznie ze 
wszystkimi oprócz mnie. Wiesz, kto flirtuje, a kto tego nie robi. Patrick i 
Christopher nie robią tego. Ty flirtujesz. Zawsze flirtowałeś.
  - Tylko dla żartu.
  - Niektóre kobiety uważają, że masz jakąś panią.
  - Panią? - Yossarian zamienił to słowo w rubaszne parsknięcie. - Nawet 
jedna pani byłaby o jedną panią za dużo.
  Frances Beach roześmiała się także i z jej twarzy ustąpiło napięcie. 
Oboje przekroczyli już sześćdziesiąt pięć lat. On znał ją jeszcze, kiedy 
jej imię brzmiało Franny. Ona pamiętała, że nazywali go kiedyś Yo-Yo. Od 
tamtej pory nie zabawiali się ze sobą, nawet pomiędzy kolejnymi 
małżeństwami - żadne z nich nie odczuwało potrzeby, aby sprawdzić ustępstwa 
poczynione przez drugą stronę.
  - Wygląda na to, że coraz więcej jest ludzi - mruknęła Frances z łagodną 
desperacją, nad którą, jak dawała do zrozumienia, może w     każdej chwili 
z łatwością zapanować - robiących publicznie wszystko, co da się wyobrazić. 
Patricka napadnięto tuż przed naszym domem, a na rogu naszej ulicy sterczą 
przez cały dzień i noc kurwy, okropnie szpetne i nieatrakcyjnie ubrane, 
takie same jak te, które stoją przy tym domu.
  - Możesz mnie tu wysadzić - powiedział Yossarian. - Właśnie tu mieszkam.
  - Tutaj? Przeprowadź się - dodała, kiedy kiwnął głową.
  - Właśnie się przeprowadziłem. O co ci chodzi? Na szczycie mojej 
czarodziejskiej góry mam kilka klubów rekreacyjnych, z których jeden jest 
świątynią miłości. Na dole jest dziewięć kin, w tym dwa pornograficzne i 
jedno dla gejów, mamy poza tym firmę brokerską i kancelarię adwokacką, a 
między nie wcisnęła się agencja reklamowa. Mamy tu wszelkiego rodzaju 
specjalistów medycznych, bank z bankomatem i wielki supermarket. 
Zasugerowałem, że przydałaby się klinika dla osób w podeszłym wieku. Kiedy 
ją założą, będę mógł tu siedzieć do końca życia, nie wystawiając nosa na 
zewnątrz.
  - Na litość boską, John, przestań bez przerwy żartować. Przeprowadź się 
do dobrej dzielnicy.
  - Gdzie taką znajdę? W Montanie? - Yossarian roześmiał się ponownie. - To 
jest dobra dzielnica, Frances. Myślisz, że postawiłbym stopę w złej?
  Frances oklapła nagle i popadła w przygnębienie.
  - Ty zawsze wszystko wiedziałeś, John - stwierdziła porzucając afektowaną 
wymowę wyższych sfer. - Powiedz, co można zrobić?
  - Nic - poinformował ją łaskawie.
  Ponieważ, przypomniał jej, sprawy miały się dobrze: według oficjalnych 
standardów rzadko kiedy miały się lepiej. Tym razem tylko biedni byli 
bardzo biedni, a potrzeba wybudowania nowych cel była bardziej pilna od 
potrzeb bezdomnych. Problemy były beznadziejne: istniało zbyt wielu ludzi, 
którzy potrzebowali jedzenia, i zbyt wiele jedzenia, żeby móc nakarmić ich 
z zyskiem. Potrzebujemy więcej niedoborów, stwierdził z lekkim uśmiechem. 
Nie dodał, że wraz z upływem czasu stał się kolejnym przedstawicielem 
solidnej klasy średniej, który nie marzy bynajmniej o tym, żeby podniesiono 
mu podatki i przeznaczono je na poprawienie ciężkiej doli tych, którzy nie 
płacą ich w ogóle. Wolał więcej więzień.
    Yossarian miał sześćdziesiąt osiem lat i z niejaką dumą stwierdzał, że 
wygląda młodziej od wielu mężczyzn, którzy skończyli sześćdziesiąt siedem i 
lepiej od wszystkich kobiet w jego wieku. Jego druga żona wciąż się z nim 
rozwodziła. Nie sądził, by los chował dla niego w zanadrzu trzecią.
  Wszystkie jego dzieci pochodziły z pierwszego małżeństwa.
  Córka Gillian, sędzina, rozwodziła się z mężem, który mimo o wiele 
większych od niej dochodów nie osiągnął dość, aby można było mieć nadzieję, 
że stanie się kiedyś kimś więcej aniżeli solidnym mężem, ojcem, a także 
żywicielem i głową rodziny.
  Syn Julian, najstarszy ze wszystkich dzieci Yossariana, był bufonem i 
kolejnym człowiekiem sukcesu, pomniejszą grubą rybą z Wall Street, z wciąż 
zbyt niskimi zarobkami, aby przenieść się po królewsku na Manhattan. On i 
jego żona zajmowali teraz oddzielne części swej podupadającej podmiejskiej 
rezydencji, podczas gdy ich adwokaci przygotowywali kolejne pozwy i 
kontrpozwy rozwodowe i próbowali bezskutecznie dokonać takiego podziału 
majątku i dzieci, który zadowoliłby w pełni obie strony. Żona, przystojna i 
przykra w obejściu kobieta, hołdująca modnym gustom i pochodząca z 
szastającej pieniędzmi rodziny, była równie hałaśliwa jak Julian i podobnie 
jak on despotyczna w przekonaniach. Ich syn i córka byli tak samo jak oni 
nieznośni i ohydnie nietowarzyscy.
  Yossarian czuł, że coś niedobrego kroi się też w małżeństwie jego 
drugiego syna, Adriana, chemika bez dyplomu, który pracował w fabryce 
kosmetyków w New Jersey i poświęcił większą część swego dorosłego życia na 
poszukiwanie formuły, dzięki której można by ufarbować włosy na siwo; jego 
żona uczęszczała na kursy edukacyjne dla dorosłych.
  Najbardziej jednak niepokoił się o Michaela, który najwyraźniej nie 
potrafił zdecydować się na nic konkretnego i nie dostrzegał 
niebezpieczeństw wynikających z takiego braku celu. Michael zażartował 
kiedyś w rozmowie, że zamierza odłożyć pieniądze na rozwód, zanim zacznie 
oszczędzać na ślub, i Yossarian miał ochotę zaripostować, że ten żart wcale 
nie jest taki śmieszny. Michael wcale nie żałował, że nigdy nie próbował 
osiągnąć sukcesu jako artysta. Ta rola również mu nie imponowała.
  Kobiety, zwłaszcza te, które były już raz zamężne, lubiły Michaela i 
mieszkały z nim, ponieważ był spokojny, wyrozumiały i nie stawiał zbyt 
dużych wymagań, a potem szybko miały go dosyć, ponieważ był spokojny, 
wyrozumiały i nie stawiał zbyt dużych wymagań. Z uporem odmawiał udziału w 
kłótniach i popadał w smutek i milczenie w okresach konfliktów. Yossarian 
miał uzasadnione podejrzenia, że w sprawach kobiet Michael wiedział na swój 
milczący sposób, co robi. Ale nie w sprawach finansowych.
  Żeby mieć z czego żyć, brał co jakiś czas zlecenia od różnych agencji, 
czasopism i pracowni artystycznych, bądź też przyjmował tyle, ile 
potrzebował, od Yossariana, nie wierząc, że zaświta kiedyś taki dzień, gdy 
nie będzie miał na podorędziu prac zleconych, i że ojciec nie zawsze będzie 
mógł go chronić przed czekającą go finansową katastrofą.
  Yossarian doszedł do wniosku, że była to typowa, nowoczesna, słabo 
przystosowana rodzina New Age, w której nikt oprócz matki nie lubił tak 
naprawdę całej reszty i w której każdy tak samo jak on był co jakiś czas 
smutny i rozgoryczony.
  Jego życie rodzinne było tak doskonałe, że chciało mu się płakać. 
Podobnie jak Gustaw Aschenbach Tomasza Manna, nie miał żadnego.
  Wciąż był obserwowany. Nie potrafił powiedzieć, przez ilu agentów. Pod 
koniec tygodnia pojawił się nawet ortodoksyjny Żyd, spacerujący tam i z 
powrotem po chodniku naprzeciwko jego wysokościowca, a na automatycznej 
sekretarce nagrała się siostra Melissa MacIntosh, o której kompletnie 
zapomniał, z informacją, że na jakiś czas przeniesiono ją na nocną zmianę - 
na wypadek, gdyby miał zamiar zabrać ją na obiad, do Paryża i Florencji 
oraz do sklepów z bielizną, co przypomniała mu ze zgryźliwym parsknięciem - 
a także z niewiarygodną wiadomością, że belgijski pacjent wciąż żyje, choć 
bardzo go boli, i że jego temperatura spadła prawie do normalnej.
  Yossarian dałby głowę, że Belg dawno wykorkował.
  Ze wszystkich, którzy deptali mu po piętach, potrafił rozpoznać tylko 
kilku tych, których wynajął adwokat jego pozostającej w separacji żony oraz 
pozostający w separacji impulsywny mąż kobiety, matki dorosłych dzieci, z 
którą przespał się nie tak dawno temu, będąc w stanie półupojenia 
alkoholowego, i z którą mógłby przespać się ponownie raz i drugi, gdyby 
kiedykolwiek poczuł, że ma ochotę na jakąkolwiek kobietę. Impulsywny mąż 
kazał w swoim szaleństwie śledzić detektywom wszystkich mężczyzn, których 
znała żona, aby uzyskać dowody zdrady, które zrównoważyłyby dowody zdrady 
zgromadzone wcześniej przez nią.
  Myśl o innych agentach nie dawała Yossarianowi spokoju. Po kilku 
kolejnych przypływach rosnącego rozgoryczenia postanowił wziąć byka za rogi 
i zatelefonował do biura.
  - Coś nowego? - zapytał syna Mila Minderbindera. 
  - Z tego, co wiem, nie. 
  - Mówisz prawdę?
  - Na tyle, na ile mogę.
  - Niczego przede mną nie ukrywasz? 
  - O ile się orientuję, nie.
  - Powiedziałbyś, gdybyś coś ukrywał? 
  - Powiedziałbym, gdybym mógł.
  - Gdyby przypadkiem dzwonił twój ojciec, M2 - oznajmił Yossarian, 
zwracając się w ten sposób do Mila Minderbindera Drugiego - powiedz mu, że 
potrzebuję dobrego prywatnego detektywa. To sprawa osobista.
  - Ojciec już dzwonił - poinformował go Milo junior. - Poleca faceta o 
nazwisku Jerry Gaffney z Agencji Gaffneya. Ale pod żadnym pozorem nie 
wspominaj Gaffneyowi, że ojciec go zarekomendował.
  - Już ci to powiedział? - Yossarian był zachwycony. Skąd wiedział, że o 
to zapytam?
  - Nie potrafię tego powiedzieć. 
  - Jak się czujesz, M2?
  - Trudno stwierdzić coś pewnego.
  - Mam na myśli ogólne samopoczucie. Byłeś jeszcze raz na dworcu 
autobusowym, żeby spojrzeć na te monitory? 
  - Muszę je jeszcze sprawdzić. Chciałbym się tam znowu wybrać.
  - Mogę to załatwić.
  - Czy pójdzie ze mną Michael?
  - Jeśli zapłacisz mu dniówkę. Poza tym wszystko w porządku?
  - Czy nie chciałbym poinformować cię, gdyby było inaczej?
  - Ale czy poinformowałbyś? 
  - To by zależało.
  - Od czego?
  - Od tego, czy mógłbym powiedzieć ci prawdę. 
  - A powiesz mi prawdę?
  - Czy ja wiem, co to jest prawda? 
  - Czy mógłbyś mnie okłamać?
  - Tylko gdybym znał prawdę.
  - Widzę, że jesteś ze mną szczery.
  - Wymaga tego mójojciec.
  
  - Pan Minderbinder wspominał, że pan zadzwoni odezwał się cichy, 
sangwiniczny głos należący do faceta o nazwisku Jerry Gaffney, kiedy 
Yossarian wykręcił jego numer.
  - To śmieszne - powiedział Yossarian. - Który z nich?
  - Pan Minderbinder senior.
  - W takim razie to bardzo śmieszne - odparł ostrzejszym tonem Yossarian - 
ponieważ pan Minderbinder senior nalegał, żebym telefonując do pana w ogóle 
się na niego nie powoływał.
  - To był test, żeby zobaczyć, czy potrafi pan dochować sekretu.
  - Nie dał mi pan szansy go przejść.
  - Ufam moim klientom i chcę, żeby wszyscy wiedzieli, że mogą zawsze ufać 
Jerry'emu Gaffneyowi. Cóż nam zostanie, jeśli nie będziemy mieli do siebie 
zaufania? Wykładam zawsze kawę na ławę. Dam panu teraz tego dowód. Powinien 
pan wiedzieć, że ten telefon jest na podsłuchu.
  Yossarian wstrzymał oddech.
  - Jak pan to do diabła odkrył?
  - To jest mój telefon i chcę, żeby był na podsłuchu wyjaśnił roztropnie 
pan Gaffney. - Widzi pan? Może pan polegać na Jerrym Gaffneyu. Tylko ja 
nagrywam rozmowy.
  - Czy mój telefon jest również na podsłuchu? - zapytał Yossarian. - 
Prowadzę dużo rozmów z moim pracodawcą. 
  - Pozwoli pan, że sprawdzę. Tak, pański pracodawca nagrywa te rozmowy. 
Również w pańskim mieszkaniu może być założony podsłuch.
  - Skąd pan o tym wszystkim wie, panie Gaffney? 
  - Proszę mi mówić Jerry, panie Yossarian.
  - Skąd pan o tym wszystkim wie, panie Gaffney?
  - Ponieważ to ja jestem tym, który nagrywa rozmowy, i ja jestem jedną z 
osób, które mogły założyć podsłuch, panie Yossarian. Pozwoli pan, że dam mu 
dobrą radę. Wszystkie ściany mogą mieć uszy. Jeśli chce pan zachować 
dyskrecję, niech pan odzywa się tylko po odkręceniu kranu z wodą. Jeśli 
chce pan uprawiać seks, niech pan to robi wyłącznie w łazience, w kuchni 
lub przy klimatyzatorze z włączonym wentylatorem... o właśnie! - ucieszył 
się, kiedy Yossarian przeszedł ze swoim przenośnym telefonem do kuchni i 
odkręcił do końca oba krany, żeby móc dyskretnie porozmawiać. - Niczego nie 
odbieramy. Ledwo pana słyszę.
  - W ogóle się nie odzywam.
  - Niech pan nauczy się czytać z warg. 
  - Panie Gaffney...
  - Mów mi Jerry.
  - Panie Gaffney, czy to pan założył podsłuch na mojej linii i w moim 
mieszkaniu?
  - Mogłem go założyć. Każę to sprawdzić jednemu z moich detektywów. 
Niczego przed panem nie ukrywam, panie Yossarian. Ma pan domofon, łączący 
pana z hallem wejściowym. Czy jest pan pewien, że nie jest w tej chwili 
włączony? Czy nie jest pan obserwowany przez żadne kamery wideo? 
  - Kto mógłby mnie obserwować?
  - Na przykład ja, gdyby mi zapłacono. Teraz, kiedy przekonał się pan, że 
mówię prawdę, możemy zostać przyjaciółmi. To jedyny skuteczny sposób. 
Sądziłem, że pan
  wie, że pańskie rozmowy są nagrywane, że w pańskim mieszkaniu może być 
założony podsłuch, a pańska poczta, podróże, karty kredytowe i rachunki 
bankowe mogą być kontrolowane.
  - Rany boskie, sam już nie wiem, co wiem - jęknął Yossarian, przyswajając 
sobie te nieprzyjemne wiadomości. 
  - Niech pan spojrzy na to od jaśniejszej strony, panie Yossarian. Niech 
pan zawsze to robi. Wkrótce stanie się pan stroną w kolejnym procesie 
rozwodowym. Może pan być tego absolutnie pewien, jeśli tylko nasi klienci 
będą mieli środki, żeby nam zapłacić.
  - Tym również się pan zajmuje?
  - Zajmuję się tym bardzo często. Ale to w końcu tylko firma. Dlaczego 
miałby się pan troszczyć, co usłyszy Spółka Akcyjna M i M i P, jeśli nigdy 
nie mówi pan niczego, czego pana zdaniem nie powinni usłyszeć? Chyba się 
pan ze mną zgodzi?
  - Nie.
  - Nie? Proszę nie zapominać, panie Yossarian, że nagrywam całą tę 
rozmowę, chociaż będę szczęśliwy, mogąc ją skasować. Dlaczego ma pan 
zastrzeżenia do firmy, skoro ciągnie pan zyski z jej rozwoju? Czyż wszyscy 
nie są udziałowcami?
  - Nigdy nie twierdziłem tego oficjalnie, panie Gaffney, i nie zrobię tego 
teraz. Kiedy możemy się spotkać, żeby zacząć?
  - Ja już zacząłem, panie Yossarian. Se??n???or Gaffney nie zasypia 
gruszek w popiele. Powołując się na ustawę o wolności informacji, 
poprosiłem o informacje, jakie mają na pański temat instytucje rządowe, 
zamówiłem także dane o panu w jednej z najlepszych agencji zajmujących się 
oceną zdolności kredytowych klientów. Mam już numer pańskiego ubezpieczenia 
społecznego. I co pan na to?
  - Nie wynajmuję pana, żeby zbierał pan o mnie informacje!
  - Chcę się zorientować, co o panu wiedzą, zanim dowiem się, kim są. Ilu 
ich jest?
  - Naliczyłem co najmniej sześć osób, ale dwie albo cztery mogą pracować 
parami. Zauważyłem, że jeżdżą tanimi samochodami.
  - Ekonomicznymi samochodami - poprawił go skrupulatnie pan Gaffney. - 
Żeby nie rzucać się w oczy. Dlatego pewnie zwrócił pan na nich uwagę. - 
Sprawiał na Yossarianie wrażenie skrajnie dokładnego. - Sześć, powiada pan? 
Sześć to dobra liczba.
  - Do czego?
  - Do prowadzenia sprawy, oczywiście. Liczby dają bezpieczeństwo, panie 
Yossarian. Na przykład jeśli jeden albo dwóch postanowi pana zabić, 
będziemy mieli od razu świadków. Tak, szóstka to bardzo dobra liczba - 
kontynuował radośnie pan Gaffney. - Choć przyjemniej byłoby mieć ich ośmiu 
albo dziesięciu. O spotkaniu ze mną niech pan na razie zapomni. Nie chcę, 
aby któryś z nich zorientował się, że pracuję dla pana, na wypadek gdyby 
okazało się, że pracują również dla mnie. Lubię mieć rozwiązanie, zanim 
natrafię na jakiś problem. Proszę zakręcić wodę, jeśli nie uprawia pan 
teraz seksu. Dostaję chrypy od tego krzyku i ledwo pana słyszę. Naprawdę 
nie musi pan tego robić, kiedy rozmawia pan ze mną. Przyjaciele nazywają 
pana Yo-Yo? A inni John?
  - Tylko ci najbliżsi, panie Gaffney.
  - Moi mówią mi Jerry.
  - Muszę przyznać, panie Gaffney, że rozmowa z panem wprawia mnie w 
rozdrażnienie.
  - Mam nadzieję, że to się zmieni. Wybaczy pan, że o tym wspominam, ale 
bardzo miło było usłyszeć tę wiadomość, którą przekazała pańska 
pielęgniarka.
  - Jaka pielęgniarka? - warknął Yossarian. - Nie mam żadnej pielęgniarki.
  - Mówię o pannie Melissie MacIntosh, proszę pana powiedział Gaffney z 
pełnym wyrzutu kaszlnięciem.
  - Podsłuchuje pan również moją automatyczną sekretarkę?
  - Podsłuchuje ją pańska firma. Ja jestem tylko wykonawcą. Nie zrobiłbym 
tego, gdyby mi nie zapłacono. Belgijski pacjent przeżył. Nie ma śladu 
infekcji.
  - Myślę, że to fenomenalne.
  - Cieszymy się, że jest pan zadowolony.
  
  Kapelan nadal nie pokazywał się na oczy, zatrzymany w jakimś miejscu, 
gdzie go przesłuchiwano i badano, wkrótce po tym, jak korzystając z ustawy 
o wolności informacji wytropił Yossariana w szpitalu i pojawił się z 
powrotem w jego życiu z problemem, z którym nie potrafił się sam uporać.
  Kiedy kapelanowi udało się go odnaleźć, Yossarian leżał na plecach w 
szpitalnym łóżku, wlepiając wściekły wzrok w drzwi, które uchyliły się na 
kilka cali, gdy nie odpowiedział na nieśmiałe, usłyszane chwilę przedtem 
pukanie, i w których ujrzał zaglądającą do środka poczciwą końską twarz z 
guzowatym czołem i przerzedzającymi się kosmykami włosów koloru przetykanej 
matowym srebrem słomy. Otoczone czerwonymi obwódkami oczy rozjaśniły się, 
kiedy tylko spoczęły na Yossarianie.
  - Wiedziałem! - zakrzyknął radośnie właściciel poczciwej końskiej twarzy. 
- Chciałem się z tobą zobaczyć tak czy owak. Wiedziałem, że cię znajdę! 
Wiedziałem, że wciąż zdołam cię rozpoznać. Jak dobrze wyglądasz! Jaki 
jestem szczęśliwy, widząc, że obaj wciąż żyjemy! Chce mi się krzyczeć z 
radości!
  - Kim jesteś, do diabła? - zapytał srogim tonem Yossarian.
  - Kapelan, Tappman, kapelan Tappman, Albert Tappman, kapelan - padła 
natychmiastowa odpowiedź. - Pianosa. Siły powietrzne. Druga wojna światowa 
- trajkotał radośnie kapelan Albert Tappman.
  Yossarian w końcu go sobie przypomniał.
  - Niech mnie diabli! - odezwał się ciepło, uświadamiając sobie, że po 
przeszło czterdziestu pięciu latach znowu ma przed sobą wojskowego 
kapelana, Alberta T. Tappmana. - Wejdź. Ty też świetnie wyglądasz - 
poinformował wielkodusznie wymizerowanego, udręczonego i najwyraźniej 
niedożywionego starca. - Siadaj, na miłość boską.
  Kapelan posłusznie usiadł.
  - Przykro mi, że odnajduję cię w szpitalu, Yossarianie. Czy jesteś 
obłożnie chory?
  Wcale nie jestem chory. 
  - To dobrze, prawda?
  - Tak, to dobrze. A jak ty się miewasz?
  Twarz kapelana natychmiast przybrała zbolały wyraz.
  Myślę, że niedobrze. Tak... chyba niezbyt dobrze. 
  - To źle - stwierdził Yossarian, zadowolony, że tak szybko doszli do 
sedna sprawy. - No cóż, w takim razie powiedz, co cię tu sprowadza. Jeśli 
to ma być kolejne kombatanckie spotkanie, trafiłeś pod niewłaściwy adres.
  - Nie chodzi o żadne kombatanckie spotkanie. - Kapelan wyglądał bardzo 
żałośnie.
  - W takim razie o co?
  Mam kłopoty - odparł po prostu tamten. - Obawiam się, że to coś 
poważnego. Nie rozumiem tego.
  Odwiedził już oczywiście psychiatrę, który poinformował go, że jest 
znakomitym kandydatem na depresję późnego wieku i zbyt się zestarzał, aby 
oczekiwać czegoś lepszego.
  - Ja też na to cierpię - pocieszył go Yossarian. 
  Kapelanowi zasugerowano, że wszystko to sobie wyobraził. Ale on nie 
wyobrażał sobie, żeby mógł sobie cokolwiek wyobrazić.
  Na tym jednak kończyła się jego pewność.
  Kiedy żaden z napływających bezustannym strumieniem i wprawiających go w 
zakłopotanie przybyszów, którzy pojawiali się w oficjalnych misjach w 
Kenoshy, aby zapytać go, na czym polega jego problem, nie wydawał się 
skłonny mu pomóc ani nawet zrozumieć, na czym polega ów problem, kapelan 
przypomniał sobie Yossariana i ustawę o wolności informacji.
  Ustawa o wolności informacji, wyjaśnił kapelan, jest federalnym aktem 
prawnym, zobowiązującym agencje rządowe do przekazania każdej osobie, która 
złożyła stosowne podanie, wszelkich posiadanych na jej temat informacji, z 
wyjątkiem tych, których dana agencja nie chciała ujawnić.
  Z powodu tego jednego kruczka w ustawie o wolności informacji agencje 
rządowe nie musiały, technicznie rzecz biorąc, niczego ujawniać. Aplikanci 
otrzymywali co tydzień setki tysięcy kartek, w których zaczerniano wszystko 
z wyjątkiem znaków przestankowych, przyimków i spójników. Był to dobry 
kruczek, ocenił ze znawstwem Yossarian, ponieważ rząd nie musiał udzielać 
żadnych informacji na temat informacji, których nie chciał udzielić, i nie 
sposób było stwierdzić, czy w ogóle przestrzega liberalnych przepisów, 
zawartych w ustawie o wolności informacji.
  W dzień albo dwa po powrocie kapelana do Wisconsin w jego domu zjawił się 
bez uprzedzenia oddział barczystych agentów, żeby go uprowadzić. Oznajmili 
mu, że są tu w sprawie do tego stopnia delikatnej i ważnej dla 
bezpieczeństwa państwa, że nie mogą nawet powiedzieć, kogo reprezentują, 
nie wystawiając na szwank tajnego charakteru agencji, która ich 
zatrudniała. Nie mieli nakazu aresztowania. Zgodnie z prawem wcale go nie 
potrzebowali. Zgodnie z jakim prawem? Tym samym prawem, które mówiło, że 
nigdy nie muszą się na nie powoływać.
  - To dziwne, nieprawdaż? - zadumał się Yossarian. 
  - Czyżby? - zdumiała się żona kapelana, kiedy rozmawiali przez telefon. - 
Dlaczego?
  - Proszę, niech pani mówi dalej.
  Przeczytali kapelanowi jego prawa i stwierdzili, że wcale mu nie 
przysługują. Czy chce sprawiać jakieś kłopoty? Nie, nie chce sprawiać 
żadnych kłopotów. W takim razie ma stulić pysk i pójść razem z nimi. Nie 
mieli nakazu rewizji, ale i tak przeszukali cały dom. Ci sami i podobni 
agenci wracali od tego czasu kilkakrotnie, z licznikami Geigera i ekipami 
odzianych w laboratoryjne fartuchy, rękawice i chirurgiczne maski 
techników, którzy pobierali próbki ziemi, farby, drzew, wody i czego tylko 
się jeszcze dało, umieszczając je w zlewkach, probówkach i innych 
specjalnych pojemnikach. Skopali cały teren. Sąsiedzi byli zdumieni.
  Problemem kapelana była ciężka woda. Sikał nią.
  - Obawiam się, że to prawda - zwierzył się Yossarianowi Leon Shumacher po 
otrzymaniu kompleksowego wyniku badań moczu. - Skąd wziąłeś tę próbkę?
  - Od kumpla, który siedział tu w zeszłym tygodniu, kiedy do mnie wpadłeś. 
To mój stary kapelan z wojska.
  - Skąd on to wytrzasnął?
  - Przypuszczam, że ze swego pęcherza. Dlaczego pytasz?
  - Jesteś tego pewien?
  - Jak mogę być pewien? - zapytał Yossarian. - Nie podglądałem go. Skąd 
indziej mógłby to, do diabła, wziąć?
  - Z Grenoble we Francji. Z Georgii, Tennessee albo Karoliny Południowej. 
Tam produkuje się większość. 
  - Większość czego?
  - Ciężkiej wody.
  - Co to wszystko, do diabła, znaczy? - chciał wiedzieć Yossarian. - Czy 
są tego absolutnie pewni? Nie może być mowy o żadnym błędzie?
  - Z tego, co tu czytam, nie. Zorientowali się, że jest ciężka, prawie 
natychmiast. Trzeba było aż dwóch ludzi, żeby unieść zakraplacz. 
Oczywiście, że są pewni. W każdym atomie wodoru, który składa się na 
cząsteczkę wody, znajduje się dodatkowy neutron. Wiesz, ile takich 
cząsteczek jest choćby w kilku uncjach? Ten twój przyjaciel musi ważyć 
przynajmniej pięćdziesiąt funtów więcej, niż na to wygląda.
  - Posłuchaj, Leon - powiedział Yossarian, ściszając ostrożnie głos. - 
Zachowajcie to w tajemnicy, dobrze?
  - Naturalnie. To jest szpital. Nie powiemy nikomu oprócz władz.
  - Oprócz władz? Ależ to one właśnie nie dają mu spokoju. To ich obawia 
się najbardziej.
  - Musimy to zrobić, John - stwierdził Leon Shumacher apodyktycznym tonem 
stojącego przy łóżku lekarza. Z laboratorium wysłali próbkę na radiologię, 
żeby upewnić się, czy jest bezpieczna, a radiologia musiała zawiadomić 
Komisję Nadzoru Nuklearnego i Departament Energii. Nie ma na świecie 
takiego kraju, John, który pozwoliłby wytwarzać ciężką wodę bez koncesji, a 
ten facet produkuje ją w ilości kwarty dziennie. Ten tlenek deuteru to 
prawdziwy dynamit, John.
  - Czy jest niebezpieczny?
  - Z medycznego punktu widzenia? Kto wie? Przyznam, że nigdy jeszcze o 
czymś takim nie słyszałem. Ale facet powinien być zbadany. Może zmienić się 
w elektrownię jądrową albo bombę atomową. Powinieneś natychmiast go o tym 
zawiadomić.
  Ale kiedy Yossarian zadzwonił do emerytowanego oficera USAF, (1) Alberta 
T. Tappmana, w domu była tylko pani Karen Tappman, pogrążona w histerii i 
łzach. Kapelana zniknięto zaledwie przed paru godzinami. Od tego czasu nie 
miała od niego wiadomości, chociaż regularnie co tydzień odwiedzano ją, 
zapewniano, że mąż ma się dobrze, i zasilano gotówką, przekraczającą nieco 
sumę, którą kapelan przynosiłby do domu, gdyby wciąż znajdował się na 
wolności. Nie posiadali się ze szczęścia, kiedy skarżyła się we łzach, że 
nie ma od niego wiadomości. To stanowiło dla nich dowód, że kapelan nie 
zdołał się skontaktować z nikim z zewnątrz.
  - Będę dalej próbował go dla pani zlokalizować, pani Tappman - dawał jej 
słowo Yossarian za każdym razem, kiedy rozmawiali. - Chociaż naprawdę nie 
wiem, do kogo się jeszcze zwrócić.
  Prawnicy, u których zasięgnęła porady, nie wierzyli jej. Sceptyczna była 
również policja w Kenoshy. Dzieci pani Tappman także miały wiele 
wątpliwości, chociaż nie potrafiły poprzeć żadnym konkretem policyjnej 
teorii, że ich ojciec, jak wielu zaginionych mężczyzn, ulotnił się z inną 
kobietą.
  Yossarian zdołał się tymczasem dowiedzieć, że znaczenie, jakie kapelan 
przedstawiał dla swych oficjalnych porywaczy, mogło mieć charakter 
wyłącznie monetarny, wojskowy, naukowy, przemysłowy, dyplomatyczny bądź 
międzynarodowy.
  Dowiedział się tego od Mila.
  Najpierw udał się do swoich wpływowych przyjaciół w Waszyngtonie - 
prawnika, partyjnego skarbnika, felietonisty gazetowego i speca od image'u. 
Wszyscy stwierdzili, że nie chcą mieć z tym nic wspólnego, a potem nie 
odpowiadali na żaden z jego telefonów i nie chcieli się z nim dalej 
przyjaźnić. Lobbysta i doradca w dziedzinie public relations zażądali 
dużych honorariów, gwarantując
  jednocześnie, iż nie mogą zagwarantować, że zrobią cokolwiek, żeby na nie 
zapracować. Jego senator był bezużyteczny, gubernator bezradny. Sprawą 
Zaginionego Kapelana nie chciał się również zająć Amerykański Związek 
Obrony Praw Obywatelskich: jego działacze zgodzili się z policją w Kenoshy, 
że najprawdopodobniej uciekł z jakąś kobietą. Sfrustrowany Yossarian udał 
się w końcu do Mila Minderbindera, który ssał przez chwilę górną, a potem 
dolną wargę i zapytał:
  - Ciężka woda? Za ile można ją sprzedać?
  - Cena waha się, Milo. Bardzo. Sprawdziłem to. Jest taki gaz, który 
wytwarza się z ciężkiej wody, i on kosztuje jeszcze więcej. W tej chwili 
zdaje się trzydzieści tysięcy dolarów za gram. Ale nie o to chodzi.
  - Ile to jest gram?
  - Mniej więcej jedna trzydziesta uncji. Ale nie o to chodzi.
  - Trzydzieści tysięcy dolarów za jedną trzydziestą uncji? To brzmi prawie 
tak samo zachęcająco jak narkotyki - stwierdził Milo, utkwiwszy w 
przestrzeni swoje rozbiegane oczy. Każda jego piwna źrenica kierowała się w 
inną stronę, tak jakby chciały wspólnie objąć aż po sam horyzont wszystko, 
co może zobaczyć rodzaj ludzki. Połówki jego wąsów drżały w różnych 
kadencjach, a pojedyncze rdzawoszare
  włoski kiwały się figlarnie niczym odbierające elektroniczne sygnały 
czujniki. - Jak duże jest zapotrzebowanie na ciężką wodę? - zapytał.
  - Chciałoby ją mieć każde państwo. Ale nie o to chodzi.
  - Do czego służy?
  - Głównie do produkcji energii nuklearnej. I do głowic atomowych.
  - To brzmi lepiej od narkotyków - kontynuował zafascynowany Milo. - Czy 
zgodzisz się z opinią, że jako przemysł z przyszłością ciężka woda jest 
równie obiecująca jak nielegalne narkotyki?
  - Nie nazwałbym ciężkiej wody przemysłem z przyszłością - odparł oschle 
Yossarian. - Ale nie o tym chciałem mówić. Chcę odkryć, gdzie on jest, 
Milo.
  - Gdzie jest kto?
  - Tappman. Facet, o którym ci opowiadam. Był u nas w wojsku kapelanem.
  - Służyłem w wojsku z mnóstwem ludzi.
  - Wystawił ci pozytywną opinię, kiedy o mało nie wpadłeś w opały za 
zbombardowanie naszej własnej bazy.
  - Wystawiono mi w życiu mnóstwo opinii. Ciężka woda, powiadasz? Tak to 
się nazywa? Co to jest ciężka woda? 
  - Ciężka woda to ciężka woda.
  - Rozumiem. A jak nazywa się ten gaz? 
  - Tryt. Ale nie o to chodzi.
  - Kto produkuje ciężką wodę?
  - Między innymi kapelan Tappman. Chcę go odnaleźć i odesłać do domu, 
zanim przydarzy mu się coś złego, Milo. 
  - A ja chcę ci pomóc - powiedział Milo - zanim zrobi to Harold 
Strangelove, General Electric albo któryś z moich innych konkurentów. Nie 
potrafię wyrazić, jak bardzo jestem wdzięczny, że się z tym do mnie 
zwróciłeś, Yossarian. Jesteś wart tyle złota, ile ważysz. Powiedz mi, co 
jest więcej warte, złoto czy tryt?
  - Tryt.
  - W takim razie jesteś wart tyle trytu, ile ważysz. Jestem dziś zajęty, 
ale muszę odnaleźć tego kapelana i umieścić swojego człowieka w ekipie 
przesłuchujących go naukowców, żeby uzyskać prawo własności.
  - Jak ci się to uda?
  - Powiem po prostu, że leży to w narodowym interesie. 
  - Jak to udowodnisz?
  - Powtarzając to samo dwa razy - odparł Milo, po czym odleciał do 
Waszyngtonu na drugą prezentację wymyślonego przez siebie nowego tajnego 
bombowca, którego nie sposób było usłyszeć ani zobaczyć.
  
  1. USAF - Siły Powietrzne Stanów Zjednoczonych.
  
  
  6.
  Milo
  
  - Naszego samolotu nie można usłyszeć i nie można zobaczyć. Porusza się z 
szybkością niższą i wyższą od dźwięku.
  - Czy właśnie dlatego twierdzi pan, że jest pod-naddźwiękowy?
  - Zgadza się, majorze Bowes.
  - Kiedy będzie pan chciał, żeby poruszał się wolniej od dźwięku?
  - Przy lądowaniu i być może przy starcie. 
  - Bezwzględnie, panie Wintergreen?
  - Absolutnie, kapitanie Hook.
  - Dziękuję, panie Minderbinder.
  Znajdowali się na pierwszej podziemnej kondygnacji nowego biurowca 
Agencji do spraw Specjalnych Tajnych Projektów Wojskowych, w skrócie ASTPW, 
w okrągłej sali o wyłożonych lucytem ścianach, których oceaniczny błękit 
urozmaicały biegnące przez wykrzywione kontynenty rozświetlone linie 
długości geograficznej oraz ekspresyjne i luźne w formie rzeźby, 
przedstawiające drapieżne ryby w walce z pikującymi z przestworzy 
drapieżnymi ptakami. Na ścianie, tuż za wianuszkiem krótko ostrzyżonych 
głów członków komisji, rozpościerał skrzydła i rozcapierzał złote szpony 
olbrzymi kondor. Na sali znajdowali się wyłącznie mężczyźni. Nie wolno było 
robić notatek. Wszyscy byli ludźmi o wybitnym intelekcie i wystarczającą 
rekomendację stanowiła ich zbiorowa pamięć. Dwóch członków tłumiło już 
ziewnięcia. Wszyscy pogodzili się z myślą, że na sali i tak założony jest 
podsłuch. Podobne spotkania były zbyt tajne, aby mogły pozostać poufne.
  - Czy będzie się poruszać szybciej od światła? - zapytał pułkownik, 
siedzący w półkolu ekspertów, otaczających z obu stron przewodniczącego, 
który zasiadał w samym środku, w fotelu wyższym od pozostałych.
  - Prawie tak samo szybko.
  - Możemy go rozpędzić, żeby poruszał się nawet szybciej.
  - Należy się jednak wtedy liczyć ze zwiększonym zużyciem paliwa.
  - Chwileczkę, będzie pan łaskaw chwileczkę zaczekać, panie Minderbinder, 
chciałbym pana o coś zapytać - wtrącił, cedząc powoli słowa, zaintrygowany 
cywil o profesorskich manierach. - Dlaczego pański bombowiec ma być 
bezgłośny? Mamy już teraz naddźwiękowe samoloty, które z całą pewnością 
hałasują przy przekraczaniu bariery dźwięku, nieprawdaż?
  - Nasze będą bezszmerowe dla załogi.
  - Dlaczego to ma być takie ważne dla przeciwnika? 
  - To może być ważne dla załogi - podkreślił Milo - a nikt bardziej od nas 
nie dba o tych chłopców. Niektórzy mogą przebywać w powietrzu całymi 
miesiącami.
  - A może nawet latami, jeśli będą tankować paliwo z zalecanych przez nas 
specjalnych samolotów-cystern dodał Wintergreen.
  - Czy one także będą niewidzialne?
  - Naturalnie, jeśli tego sobie zażyczycie. 
  - I nie będą hałasować?
  - Załoga ich nie usłyszy.
  - Chyba że zwolnią i pozwolą, żeby dogonił ich hałas. 
  - Rozumiem, panie Wintergreen. Wszystko to jest bardzo sprytne.
  - Dziękuję, pułkowniku Pickering.
  - Ile osób będzie liczyła pańska załoga?
  - Tylko dwie. Dwie taniej jest wyszkolić niż cztery.
  - Bezwzględnie, panie Minderbinder? 
  - Absolutnie, pułkowniku North.
  Zasiadający w środku generał odchrząknął, dając do zrozumienia, że chce 
się odezwać. W pokoju zapadła cisza. Generał uwielbiał budować napięcie.
  - Czy światło się porusza? - zapytał wreszcie.
  Zapadło ciężkie milczenie. 
  - Porusza się, generale Bingam - wyrwał się w końcu Milo Minderbinder, 
uradowany, że może udzielić odpowiedzi.
  - Szybciej niż cokolwiek innego - dodał skwapliwie były starszy szeregowy 
Wintergreen. - Światło jest po prostu najszybszą rzeczą, jaka istnieje.
  - A także jedną z najjaśniejszych.
  Bingam odwrócił się z powątpiewaniem do ekspertów po lewej stronie. Kilku 
z nich pokiwało głowami. Generał zmarszczył brwi.
  - Jesteście tego pewni? - zapytał, zwracając surowe oblicze ku 
specjalistom z prawej.
  Kilku z nich również pokiwało ze strachem głowami. Inni uciekli 
spojrzeniem w bok.
  - To zabawne - wycedził Bingam. - Widzę to światło stojące na stoliku w 
rogu i   wydaje mi się całkiem nieruchome. 
  - To dlatego - powiedział Milo - że porusza się tak szybko.
  - Porusza się szybciej od światła - dodał Wintergreen. 
  - Czy światło porusza się szybciej od światła?
  - Z całą pewnością.
  - Nie można zobaczyć światła, kiedy się porusza, panie generale.
  - Bezwzględnie, pułkowniku Pickering? 
  - Absolutnie, generale Bingam.
  - Można zobaczyć światło tylko wtedy, kiedy go nie ma - dodał Milo.
  - Pozwólcie panowie, że wam to zademonstruję - powiedział Wintergreen, 
zrywając się na nogi i gasząc lampę. - Widzicie? - Zapalił lampę z 
powrotem. - Zauważyliście panowie różnicę?
  - Rozumiem, co masz na myśli, Gene - powiedział Bingam. - No tak, 
zaczynam widzieć światło - dodał uśmiechając się i opierając łokieć o 
poręcz fotela. - Teraz, Milo, powiedz nam z grubsza, jak wygląda ten twój 
samolot.
  - Na radarze? Nie będzie go widać. Nawet kiedy uzbroimy go w pociski 
nuklearne.
  - Nie na radarze. Na fotografiach i rysunkach.
  - Dopóki nie uzyskamy od pana jakichś funduszy, generale, to tajemnica.
  - Jest niewidzialny - powiedział puszczając oko Wintergreen.
  - Rozumiem, Gene. Niewidzialny? To zaczyna mi trochę przypominać starego 
stealtha.
  - No cóż, on rzeczywiście przypomina trochę starego stealtha.
  - Naszego B-2 Stealtha? - zapytał wstrząśnięty Bingam.
  - Tylko troszeczkę!
  - Ale jest o wiele lepszy od stealtha - wtrącił pospiesznie Milo.
  - I o wiele ładniejszy.
  - Nie, właściwie wcale nie przypomina starego stealtha.
  - W najmniejszym stopniu nie przypomina starego stealtha.
  - Bardzo mnie to cieszy. - Bingam znowu oparł się o poręcz fotela. - Mogę 
ci z całym przekonaniem oświadczyć, Milo, że to, co od ciebie dzisiaj 
usłyszeliśmy, wszystkim nam się spodobało. Jak nazwałeś swój wspaniały nowy 
samolot? Musimy wiedzieć choć tyle.
  - Nazwaliśmy nasz wspaniały nowy samolot Pod-Naddźwiękowym Niewidzialnym 
i Bezgłośnym Defensywno-Ofensywnym Bombowcem Szturmowym Drugiego Uderzenia 
M i M i P.
  - To całkiem przyzwoita nazwa jak na defensywno-ofensywny bombowiec 
szturmowy drugiego uderzenia. 
  - W pewnym sensie sama się narzucała, panie generale. 
  - Chwileczkę, panie Minderbinder - wtrącił się chudy cywil z Narodowej 
Rady Bezpieczeństwa. - Mówi pan o przeciwniku, jakbyśmy jeszcze jakiegoś 
mieli. Nie mamy już przeciwników.
  - Zawsze mamy jakichś przeciwników - zaprotestował swarliwy geopolityk, 
który również nosił okulary bez oprawek i uważał się za takiego samego 
spryciarza. - Musimy mieć przeciwników. Jeśli nie mamy przeciwników, musimy 
ich wymyślić.
  - Ale tym razem nie stawiamy czoła żadnemu supermocarstwu - kłócił się 
dalej gruby facet z Departamentu Stanu. - Rosja załamała się.
  - W takim razie ponownie przyszła pora na Niemcy stwierdził Wintergreen.
  - Tak, zawsze są jeszcze Niemcy. Czy mamy jakieś pieniądze?
  - Pożyczcie od kogoś - zasugerował Milo.
  - Pożyczą nam Niemcy - powiedział Wintergreen. - I Japonia. A kiedy 
będziemy mieli ich pieniądze - dodał z triumfem w głosie - szybko 
przekonają się, że wygramy z nimi każdą wojnę. To kolejna tajna defensywna 
cecha naszego wspaniałego ofensywno-defensywnego bombowca szturmowego.
  - Cieszę się, że zwróciłeś na to uwagę, Gene - stwierdził generał Bingam. 
- Zamierzam zdobyć fundusze i udzielić mojej rekomendacji, Milo.
  - Małemu kutasowi? - wykrzyknął z nadzieją Milo. 
  - Och, nie - odparł Bingam z jowialną wesołością. - Na małego kutasa jest 
jeszcze za wcześnie. Przedtem będziemy musieli odbyć przynajmniej jedno 
spotkanie ze strategami z innych służb. No i są jeszcze ci cholerni 
otaczający prezydenta cywile w rodzaju Noodlesa Cooka. Potrzebne nam są 
przecieki do gazet. Chcę zacząć budować poparcie. Zdajecie sobie chyba 
sprawę, że nie wy jedni wystąpiliście z czymś takim.
  - Kto jeszcze wystąpił?
  - Na przykład Strangelove.
  - Strangelove? - zdziwił się Milo. - On nie jest dobry.
  - Pierdoli głupoty - ruszył do ataku Wintergreen.
  - To on lansował stealtha.
  - Co takiego teraz wymyślił?
  - Ma tę maszynę, która nazywa się Uniwersalny Zrób-To-Sam 
Defensywno-Ofensywny Niezniszczalny Fantastyczny Najnowocześniejszy Bombowy 
Bombowiec Szturmowy Strangelove'a Pierwszego, Drugiego lub Trzeciego 
Uderzenia.
  - Ta maszyna nie będzie latać - stwierdził Wintergreen. - Nasza jest 
lepsza.
  - Ale jego nazwa jest lepsza. 
  - Wciąż pracujemy nad naszą.
  - Jego Uniwersalny Zrób-To-Sam Defensywno-Ofensywny Niezniszczalny 
Fantastyczny Najnowocześniejszy Bombowy Bombowiec Szturmowy Strangelove'a 
Pierwszego, Drugiego lub Trzeciego Uderzenia nie umywa się nawet do naszego 
M i M i P Pod-Naddźwiękowego Niewidzialnego i Bezgłośnego 
Defensywno-Ofensywnego Bombowca Szturmowego Drugiego Uderzenia - stwierdził 
zwięźle Milo.
  - Nic, co zrobił, nigdy nie działało.
  - Z radością to słyszę - przyznał generał Bingam. - Ponieważ to wy 
właśnie jesteście kumplami, których popieramy. Oto nowa służbowa wizytówka 
Strangelove'a. Jeden z naszych agentów bezpieczeństwa skradł ją jednemu z 
agentów innej jednostki, z którą znajdujemy się w przededniu otwartej 
wojny. Wasz bombowiec okaże się tu bardzo pomocny.
  Na wręczonej Milowi służbowej wizytówce widniał dwugłowy orzeł 
Austro-Węgier i wytłoczony ciemnozłotymi literami napis:
  
  Harold Strangelove i Partnerzy
  Dyskretne Kontakty i Doradztwo
  Sprzedaż i kupno wpływów z drugiej ręki
  Bombastyczność na żądanie
  Uwaga: Informacje na tej wizytówce są ściśle zastrzeżone
  
  Milo był załamany. Jego wizytówka była gorsza.
  - Wszyscy uczestniczymy w wyścigu stulecia, Milo, starając się wynaleźć 
broń, która doprowadzi do końca świata i przyniesie wieczną sławę temu, kto 
użyje jej pierwszy. Ten, kto sfinansuje tę zabawkę, może zostać wybrany do 
Połączonego Kolegium Szefów Sztabów, i to ja właśnie zamierzam być tym 
człowiekiem - powiedział generał Bingam.
  - Słuchajcie, słuchajcie! - wznieśli chóralny okrzyk oficerowie po obu 
stronach generała Bingama, który promieniał nieśmiałym zdumieniem, podczas 
gdy gruby i chudy cywil milczeli niezadowoleni.
  - W takim razie niech się pan lepiej pospieszy, generale - zagroził 
grubiańsko Wintergreen. - Nie będziemy siedzieć na dupie, mając w ręku taki 
gorący towar. Jeśli wy, chłopaki, go nie chcecie...
  - Oczywiście, Eugene, oczywiście. Daj mi po prostu jakiś porządny 
prospekt reklamowy, żebyśmy wiedzieli, o czym mówimy, kiedy będziemy mówili 
z ludźmi o tym, o czym tu z nami dzisiaj mówiliście. Niewiele detali, 
żebyśmy się nie zakałapućkali. Po prostu parę mocnych akapitów ostrej 
promocji i być może kilka kolorowych rysunków, żeby dać nam jakieś pojęcie, 
jak to będzie wyglądać. Nie muszą być dokładne, wystarczy, żeby robiły 
wrażenie. I wszyscy zabieramy się do dzieła tak szybko, jak możemy. Z 
prędkością światła, nie? Jest jednak pewne kłopotliwe pytanie, Milo, które 
muszę ci zadać.
  - Ja także - oświadczył grubas.
  - Ja też mam jedno pytanie - dołączył się chudzielec. 
  - Jest drażliwe, więc z góry przepraszam - powiedział generał Bingam. - 
Czy twoje samoloty będą latać? Czy wykonają zadanie, które obiecałeś, że 
wykonają? Może od tego zależeć przyszłość świata.
  - Czy mógłbym cię okłamać? - zapytał Milo Minderbinder.
  - Zwłaszcza kiedy zależy od tego przyszłość świata? - dodał były starszy 
szeregowy Wintergreen. - Prędzej okłamałbym swoją byłą żonę.
  - W porządku. Udzieliliście mi zapewnień, jakich potrzebowałem.
  - Generale Bingam - oświadczył Wintergreen ze zbolałą powagą człowieka, 
który został dotkliwie urażony w swej godności. - Wiem, co to jest wojna. 
Podczas drugiej wojny światowej kopałem rowy w Kolorado. Służyłem w Europie 
jako starszy szeregowy. Kiedy nasi chłopcy lądowali w Normandii, sortowałem 
pocztę na froncie śródziemnomorskim. Byłem tam podczas D-Day, to znaczy 
byłem na swojej poczcie, która nie była wiele większa od sali, w której 
dzisiaj siedzimy. Nadstawiałem karku, sprzedając naszym walczącym we 
Włoszech żołnierzom kradzione zapalniczki Zippo.
  - Ja robiłem to samo z jajkami - dodał Milo.
  - Nie trzeba nam przypominać, jaka jest stawka tej gry. Nikt na tej sali 
nie ma pełniejszej świadomości, jakie spoczywają na nas obowiązki, i nikt 
bardziej od nas nie pragnie ich z pełnym oddaniem wypełnić.
  - Przepraszam - bąknął zawstydzony generał Bingam.
  - Z wyjątkiem pana, generale, i obecnego tutaj pana Minderbindera. Oraz 
pańskich kolegów, którzy siedzą przy tym stole - dodał Wintergreen. - 
Wiedziałem, że te pieprzone skurwysyny będą się czepiać - poskarżył się po 
wyjściu z sali konferencyjnej, kiedy ruszyli razem krętymi korytarzami 
podziemnego kompleksu, który roił się od umundurowanych i ubranych po 
cywilnemu mężczyzn i kobiet, z zaaferowanym wyrazem twarzy spieszących 
raźnie w oficjalnych sprawach. Cała ta pieprzona banda, zauważył półgłosem 
Wintergreen, wydawała się zamożna, czysta, aseptyczna i kurewsko pewna 
siebie. Wszystkie umundurowane kobiety sprawiały wrażenie drobnych z 
wyjątkiem tych, które nosiły stopnie oficerskie - te wydawały się większe, 
niż były w rzeczywistości. I każda, mruczał ze spuszczonymi z poczuciem 
winy oczyma Wintergreen, wyglądała podejrzanie, bardzo podejrzanie.
  Podążając dalej w stronę wind, minęli znak wskazujący drogę do 
Departamentu Sprawiedliwości. W następnym korytarzu trafili na kolejną 
strzałkę, tym razem czarną, pokazującą skrót do nowego Narodowego Cmentarza 
Wojskowego. Otwarty dla publiczności fragment nowego budynku ASTPW, ze 
swoim położonym w atrium roziskrzonym centrum handlowym, stał się już drugą 
pod względem popularności atrakcją turystyczną stolicy. Pierwszą stanowił 
pomnik upamiętniający najnowszą wojnę. Każdy, kto chciał dostać się wyżej 
albo niżej, poza zatłoczone promenady i krużganki z ich utrzymanymi w stylu 
nouveau art deco stojakami z prasą, kioskami z jedzeniem, sklepami 
pamiątkarskimi, a także celebrowanymi pokazami, dioramami i strzelnicami 
"wirtualnej rzeczywistości", które zdobywały już pierwsze miejsca na 
międzynarodowych konkursach architektonicznych, musiał legitymować się 
specjalnymi, ściśle tajnymi przepustkami, wydanymi przez ASTPW.
  W piwnicy umieszczona po prawej stronie fluoryzująca, przypominająca 
płonącą rakietę czerwona strzałka przyciągnęła ich wzrok do napisu, który 
głosił:
  
  POZIOMY A-Z
  
  Strzałka skręcała nagle w dół, w kierunku zamkniętych metalowych drzwi 
oznaczonych tabliczką:
  
  WEJŚCIE EWAKUACYJNE
  WSTĘP WZBRONIONY 
  NARUSZAJĄCY ZAKAZ ZOSTANĄ ROZSTRZELANI 
  
  Wejścia awaryjnego pilnowało dwóch umundurowanych strażników, 
postawionych tam, jak się zdaje, żeby bronić ludziom wstępu. Umieszczona na 
lśniącym czarnym tle wielka litera S przypominała krzepiąco, że dla wygody 
i bezpieczeństwa gości i pracowników w budynku zainstalowano nowy 
staroświecki schron przeciwatomowy.
  Przy windach stali kolejni strażnicy, którzy nie rozmawiali nawet ze sobą 
nawzajem. W windzie był telewizyjny monitor. Milo i Wintergreen nie 
poruszyli się ani nie odezwali, nawet kiedy znaleźli się z powrotem na 
górze, w realnym świecie, w którym przewodnicy wycieczek wyprowadzali grupy 
wycieczkowe z wycieczkowych autobusów, zaparkowanych za obrotowymi drzwiami 
na specjalnych miejscach parkingowych przy głównym wejściu. Nie rozmawiali 
ze sobą, nawet kiedy wyszli na zewnątrz i idąc w lekkim wiosennym deszczu 
zaczęli oddalać się od majestatycznego gmachu Specjalnych Tajnych Projektów 
Wojskowych, w którym przed chwilą miało miejsce spotkanie.
  - Wintergreen... - szepnął w końcu Milo. - Czy te nasze samoloty 
rzeczywiście będą latać?
  - Skąd ja mam, kurwa, wiedzieć? 
  - Jak będą wyglądać?
  - Przypuszczam, że to również musimy ustalić.
  - Jeśli od tego ma zależeć przyszłość świata - zastanawiał się na głos 
Milo - uważam, że powinniśmy zawrzeć tę umowę, kiedy świat jeszcze 
istnieje. W przeciwnym razie mogą nam nigdy nie zapłacić.
  - Będziemy potrzebowali kilku rysunków. Wszystko przez tego pierdolonego 
Strangelove'a.
  - I tekstu do ulotki reklamowej. U kogo możemy go zamówić?
  - U Yossariana?
  - Może protestować.
  - Więc pieprzmy go - rzucił Wintergreen. - Niech sobie protestuje. Możemy 
go znowu olać! Co tam, do kurwy nędzy! Jakie to ma pieprzone znaczenie, czy 
ten skurwiel będzie protestować, czy nie? Możemy zignorować pieprzonego 
skurwiela ponownie, tak czy nie? Kurwa.
  - Wolałbym - powiedział Milo - żebyś nie przeklinał tyle w stolicy kraju.
  - Nikt oprócz ciebie mnie nie słyszy.
  Milo najwyraźniej się wahał. Łagodna rozświetlona słońcem mgiełka 
otaczała niczym wieniec jego czoło.
  - Yossarian znowu za dużo ostatnio protestuje. Mógłbym zabić mojego syna 
za to, że powiedział mu o tym bombowcu.
  - Nie zabijaj swojego syna.
  - Chciałbym zatrudnić jakiegoś drugorzędnego kapusia, który zajmowałby 
wysokie stanowisko w rządzie i nie miał zbyt wielu skrupułów, gdy w grę 
wchodzą pieniądze.
  - Noodlesa Cooka?
  - Właśnie jego miałem na myśli.
  - Noodles Cook jest teraz o wiele za duży na tę sprawę. I będziemy 
potrzebowali Yossariana, żeby się z nim skontaktować.
  - Martwię się o Yossariana - zasępił się Milo. - Nie jestem pewien, czy 
mu ufam. Obawiam się, że nadal jeszcze jest uczciwy.
  
  
  KSIĘGA III
  
  
  7.
  Komitet Doradczy
  
  Yossarian pojechał taksówką do Metropolitan Museum of Art na comiesięczne 
zebranie KDPDKMMA. Kiedy wszedł na salę, odczytywano akurat anonimową 
propozycję utworzenia funduszu rozbiórkowego, dzięki któremu udałoby się 
ograniczyć groteskowe rozmiary, do jakich zupełnie niedorzecznie rozrosło 
się dziś muzeum. Słysząc, że wniosek został oddalony, spojrzał na Olivię 
Maxon, która odwróciła się i zatopiła w nim surowo swe płomienne czarne 
oczy, podczas gdy on zerkał już, powstrzymując uśmiech, w stronę Frances 
Beach, która przyglądała się z uniesionymi w zdumionym zachwycie brwiami 
Patrickowi Beachowi, wpatrzonemu w swoje paznokcie i nie zwracającemu 
najmniejszej uwagi na Christophera Maxona, który przy akompaniamencie 
śmichów i chichów zwijał między palcami wyimaginowane cygaro, zwilżał jego 
wyimaginowany czubek, wdychał z rozkoszą wyimaginowany aromat, po czym 
wsadzał wyimaginowane cygaro do ust, które były prawdziwe, i zaciągał się 
głęboko w usypiającym delirium.
  KDPDKMMA, czyli pochodzący z wyboru Komitet Doradczy na rzecz Promocji 
Działalności Kulturalnej przy Metropolitan Museum of Art, stanowił 
ekskluzywne ciało, liczące siedemdziesięciu albo osiemdziesięciu członków, 
z których tylko trzydziestu albo czterdziestu przybyło tego dnia, aby 
zmierzyć się z tym samym co zawsze ciernistym pytaniem: czy mianowicie 
zwiększać dalej dochody pochodzące z organizowania w pomieszczeniach muzeum 
takich towarzyskich imprez jak wesela, bankiety ku czci, przyjęcia 
urodzinowe, turnieje brydża i pokazy mody, czy też zaprzestać dalszego 
urządzania tych bezsensownych spędów jako nie licujących z powagą miejsca.
  Jak zwykle pilnie potrzebne były pieniądze.
  Wśród tematów, które zgłoszono i które miały zostać wyczerpująco omówione 
podczas przyszłych spotkań, znajdowała się między innymi sztuka zbierania 
funduszy, sztuka negocjowania umów, sztuka skutecznego organizowania 
publicity, sztuka społecznego awansu, sztuka projektowania mody, sztuka 
ubierania się, sztuka organizowania przyjęć oraz sztuka bezkonfliktowego 
prowadzenia i kończenia w przewidzianym czasie trwającego dwie godziny 
zebrania, które było miłe, bezbarwne, nieciekawe i niepotrzebne.
  Świetnie radzono sobie z każdym dysonansem.
  Końcowa anonimowa propozycja, aby oddalać bez dyskusji wszelkie dalsze 
anonimowe propozycje, przekazana została do rozpatrzenia egzekutywie.
  W barze pobliskiego hotelu, do którego Yossarian umknął zaraz potem wraz 
z Frances i Patrickiem Beachami, Frances zaczęła sączyć dżin z tonikiem. 
Patrick sprawiał wrażenie znudzonego.
  - Oczywiście, że jestem znudzony - poinformował swoją żonę z poirytowaną 
dumą. - Nienawidzę dzisiaj obrazów tak samo, jak nienawidzę gadania o nich. 
Och, Frances... - jego westchnienie było kapryśnym błaganiem męczennika - 
dlaczego musisz nas stale umieszczać w takich dekoracjach?
  - Czy mamy coś lepszego do roboty? - zapytała słodko Frances Beach swego 
męża. - Dzięki temu zapraszają nas na tyle innych imprez, które są jeszcze 
gorsze, nieprawdaż? A gazety wciąż publikują nasze nazwiska, żeby ludzie 
wiedzieli, kim jesteśmy.
  - Chyba raczej po to, byśmy sami wiedzieli, kim jesteśmy.
  - Myślę, że to jest boskie.
  - Przyrzekłem, że ją zabiję, jeśli jeszcze raz użyje tego słowa.
  - Przystąpmy do rzeczy - powiedziała poważnie Frances.
  - On nie mógł tego mówić serio.
  - Owszem, mógł. Czy mówiłeś serio, John, wspominając o tym weselu na 
dworcu autobusowym?
  - Oczywiście - skłamał Yossarian.
  - I myślisz, że to się da zrobić? Duże wesele?
  - Nie mam co do tego żadnych wątpliwości - skłamał ponownie Yossarian.
  - Olivia Maxon urządza wesele dla swojej przyrodniej siostrzenicy czy 
kogoś takiego i szuka świeżych pomysłów na oryginalny punkt zborny. - 
Frances skrzywiła się. - To jej określenie. Muzeum nie odpowiada jej od 
czasu, kiedy ci dwaj Żydzi urządzili tutaj bankiet, a dwaj inni Żydzi 
weszli do rady nadzorczej. To również są jej słowa. Rozmawiając ze mną 
biedna Olivia nie jest w stanie sobie uprzytomnić, że ja również mogę być 
Żydówką.
  - Dlaczego sama jej tego nie uprzytomnisz? - zapytał Yossarian.
  - Nie chcę, żeby wiedziała. 
  Wszyscy troje zachichotali.
  - Z całą pewnością zależało ci, żebym ja o tym wiedział - zbeształ ją z 
sympatią Patrick. - I wszyscy w mojej rodzinie.
  - Klepałam wtedy biedę - odparła Frances. - I jako gniewna aktorka 
spragniona byłam dramatycznych konfliktów. Teraz, kiedy wyszłam za mąż za 
człowieka zamożnego, jestem lojalna wobec jego klasy.
  - I masz talent do koturnowych odzywek - powiedział Patrick. - Ja i 
Frances jesteśmy razem najszczęśliwsi, kiedy wypływam sam na żagle.
  - To, co wzbudzało zawsze moją nieufność w komedii z wyższych sfer - 
zadumał się Yossarian - to fakt, że ludzie opowiadają dowcipy, a inni się 
nie śmieją. Nie wiedzą nawet, że grają w komedii.
  - Tak jak my - stwierdził Patrick.
  - Wróćmy do tematu - zarządziła Frances. - Chciałabym obejrzeć to wesele 
tylko ze względu na Olivię. Jeśli o mnie chodzi, może to być klęska 
stulecia.
  - Mogę pomóc w przygotowaniu punktu zbornego - powiedział Yossarian. - 
Nie gwarantuję klęski.
  - Olivia pójdzie na to. Jest pewna, że uda jej się ściągnąć naszego 
najnowszego prezydenta. Christopher daje z siebie wszystko, odkąd dostał 
wyrok z zawieszeniem i nie musi pracować na rzecz miejscowej społeczności.
  - To dobry początek. 
  - Przyjdzie burmistrz.
  - To również powinno nam pomóc.
  - Będzie również chciał przyjść kardynał.
  - Trzymamy zatem w ręku wszystkie karty - stwierdził Yossarian. - Jeśli 
naprawdę chcecie, mogę zaraz zabrać się do dzieła.
  - Kogo tam znasz? - chciała wiedzieć Frances.
  - McMahona i McBride'a, gliniarza i dyrektora. McBride jest szefem 
tamtejszego posterunku policji...
  - Mają tam posterunek? - zakrzyknął Patrick.
  - To coś nowego - zauważyła Frances. - Będziemy mieli pod ręką ochronę.
  - I jaka to wygoda - dodał Yossarian. - Kiedy się tam wszyscy zjawimy, 
mogą zdjąć odciski palców gościom. McBride powinien wiedzieć, czy to da się 
zrobić. Bardzo się zaprzyjaźniliśmy od czasu, kiedy aresztowano tam mojego 
syna, Michaela.
  - Za co? - zainteresował się Patrick.
  - Za to, że wyszedł z metra i wlazł z powrotem, kiedy zdał sobie sprawę, 
że pomylił stacje. Przykuli go do ściany. 
  - Dobry Boże - zareagował z oburzoną miną Patrick. - To musiało być 
przerażające.
  - O mało szlag nas obu nie trafił - odparł Yossarian z nerwowym smutnym 
śmiechem. - Przejdź się tam ze mną, Patrick. Zorientujesz się, na czym 
polega prawdziwe współczesne życie. Nie wszędzie jest jak w muzeum.
  - Wolę wybrać się na żagle.
  Patrick Beach, starszy od Frances i Yossariana o cztery lata, urodził się 
bogaty i inteligentny i dość wcześnie został leniem, uświadomiwszy sobie 
swą faktyczną bezużyteczność. W Wielkiej Brytanii, we Włoszech, względnie w 
jednym z kilku pozostałych republikańskich społeczeństw z prawdziwie 
arystokratyczną tradycją mógłby, jak zwierzył się kiedyś Yossarianowi, 
szukać sławy na niwie akademickiej jako specjalista w tej czy innej 
dziedzinie. Ale tutaj, gdzie intelektualne wysiłki uważane były raczej za 
coś służebnego, skazany był od urodzenia na to, by stać się dyletantem albo 
zawodowym dyplomatą, co w gruncie rzeczy uważał prawie za to samo. Po 
trzech szybkich, powierzchownych małżeństwach z trzema powierzchownymi 
kobietami związał się ostatecznie na stałe z Frances Rosenbaum, której 
sceniczne nazwisko brzmiało Frances Rolphe i która dobrze rozumiała jego 
upodobanie do studiów i samotności.
  - Dostałem swoje pieniądze w spadku - lubił powtarzać z przesadną 
uprzejmością nowym znajomym, których czuł się zobligowany grzecznie 
traktować. - Nie musiałem ciężko pracować, żeby tu być dzisiaj z wami.
  To, że wielu ludzi nie darzyło go sympatią, wcale mu nie przeszkadzało. 
Jego patrycjuszowskie oblicze potrafiło jednak zastygnąć w bezruchu, a 
delikatne wargi zadrżeć w bezsilnej frustracji na widok ludzi, którzy byli 
zbyt tępi, by spostrzec, że znieważa ich swym protekcjonalnym tonem, albo 
zbyt brutalni, żeby ich to obchodziło.
  - Olivia Maxon - podsumowała Frances - zgodzi się na wszystko, co zechcę, 
pod warunkiem, że pozwolę jej myśleć, że to do niej należała inicjatywa.
  - A Christopher Maxon zaakceptuje wszystko - zagwarantował Patrick - 
jeśli tylko zaproponuje mu się coś, co mógłby zaakceptować. Chodzę z nim 
często na lunch, kiedy mam ochotę zjeść coś w samotności.
  Kiedy miał ochotę zjeść w towarzystwie, na myśl przychodził mu często 
Yossarian, który lubił ironizować na temat prawie wszystkich spraw 
bieżących i wspominać ich doświadczenia z czasów drugiej wojny światowej: 
swoje jako odznaczonego medalem bombardiera na wyspie niedaleko Włoch, a 
Patricka w Biurze Informacji Wojskowej w Waszyngtonie. Patrick odczuwał 
nadal szacunek i zachwyt, rozmawiając z człowiekiem, którego lubił, który 
potrafił czytać gazetę z podobnym jak on sceptycyzmem, który został kiedyś 
ranny w boju i dźgnięty nożem w bok przez miejscową prostytutkę i który 
przeciwstawił się swoim bezpośrednim zwierzchnikom, zmuszając ich w końcu, 
żeby wysłali go do domu.
  - Olivia będzie zachwycona wiedząc, że w tym pomagasz - ciągnęła nie 
tracąc animuszu Frances. - Interesuje się tobą, John - rzuciła figlarnie. - 
Jesteś już w separacji przez cały rok i nadal nie związałeś się z inną 
kobietą. Ja też się nad tym zastanawiam. Twierdzisz przecież, że boisz się 
sam mieszkać.
  - Jeszcze bardziej boję się mieszkać z kimś. Wiem po prostu, że następna 
też będzie lubić filmy i telewizyjne wiadomości! I nie jestem pewien, czy w 
moim wieku potrafię się już kiedykolwiek zakochać - zauważył Yossarian 
wzdychając.
  - A jak twoim zdaniem ma się czuć kobieta w tym samym wieku?
  - A co byś powiedziała, gdybym oznajmił, że zakochałem się w pielęgniarce 
o nazwisku Melissa MacIntosh? przekomarzał się Yossarian.
  Frances przyjęła warunki gry.
  - Przypomniałabym ci, że w twoim wieku miłość rzadko kiedy może przetrwać 
drugi weekend.
  - I że mam również słabość do zgrabnej australijskiej blondynki, która 
dzieli z nią mieszkanie, dziewczyny o nazwisku Angela Moorecock? (1)
  - W tej drugiej sam mógłbym się zakochać - zauważył Patrick. - Tak się 
naprawdę nazywa? Moorecock?
  - Moore.
  - Wydawało mi się, że powiedziałeś Moorecock. 
  - Powiedziałem Moore, Patrick.
  - Powiedział Moorecock - stwierdziła z przyganą Frances. - Oskarżyłabym 
cię również, że zaspokajasz swoje zdegenerowane żądze, bezwzględnie 
wykorzystując niewinne, młode pracujące dziewczęta.
  - Ona wcale nie jest niewinna i nie jest już taka młoda.
  - W takim razie równie dobrze możesz poderwać którąś z naszych wdów albo 
rozwódek. Można nimi manipulować, ale nigdy nie dadzą się wykorzystać. Ich 
adwokaci i doradcy finansowi nigdy nie pozwolą, by wykorzystał je ktoś 
oprócz nich samych.
  Patrick zrobił znużoną minę.
  - Jak ona mówiła, John, zanim zaczęła występować na scenie?
  - Tak, jak ja teraz. Niektórzy ludzie powinni cię uznać za szczęściarza, 
Patrick. Ożeniłeś się z kobietą, która zawsze mówi epigramatami.
  - I zmusza nas, żebyśmy mówili tak samo.
  - To jest wprost boskie.
  - O kurwa, kochanie.
  - W obecności nas obojga, mój słodki, John nigdy nie użyłby takich 
brzydkich słów.
  - Przy mnie często ich używa.
  - Przy mnie też. Ale nigdy przy nas obojgu.
  Patrick posłał zdumione spojrzenie Yossarianowi. 
  - To prawda?
  - Pocałuj mnie w dupę - roześmiał się Yossarian.
  - Dowiesz się, co można zrobić? W sprawie tego wesela na dworcu 
autobusowym?
  - Właśnie się tam wybieram.
  Koło hotelu nie było ani jednej taksówki. Trochę dalej mieścił się Dom 
Pogrzebowy Franka Campbella, ponury zakład obsługujący wielu zmarłych 
miejskich notabli. Stojący przed nim dwaj mężczyźni, jeden odziany w 
poważny strój pracownika, drugi przypominający plebejusza, z plecakiem i 
kijem piechura w ręku, charkotali jeden na drugiego w niemej kłótni, ale 
żaden z nich nie spojrzał na Yossariana, który podniósł rękę i zatrzymał 
przejeżdżającą ulicą taksówkę.
  
  1. Moorecock (ang.) - gra słów; more - więcej, cock - kutas.
  
  
  8.
  Time
  
  Budynek, w którym mieściły się biura M i M i gdzie później tego samego 
dnia miał zawitać Yossarian, stanowił drugorzędną część składową 
japońskiego kompleksu nieruchomości, znanego obecnie pod nazwą Rockefeller 
Center. Należący poprzednio do koncernu Time-Life gmach był niegdyś 
siedzibą wydawnictwa Time Incorporated i tam właśnie, w dziale reklamy i 
promocji, podjął dawno temu pracę Sammy Singer, który wolał raczej rzucić 
posadę nauczyciela akademickiego w Pensylwanii, aniżeli podpisywać 
deklarację lojalności, by zachować robotę, która przynosiła mu marne trzy 
tysiące dwieście dolarów rocznie. Tam też spotkał kobietę, która pięć lat 
później została jego żoną. Glenda była o rok starsza od Sammy'ego; gdyby 
żyła jeszcze jego matka, na pewno zdyskwalifikowałoby ją to w jej oczach. 
Poza tym nie była Żydówką, co mogłoby narazić matkę na jeszcze większy 
wstrząs.
  I była rozwiedziona. Miała trójkę małych dzieci, z których jedno 
ewoluowało w stronę granicznego przypadku schizofrenii z upodobaniem do 
narkotyków i manią samobójczą, a dwoje innych przetrwało z cechami, które, 
jak okazało się później, lokowały ich w strefie wysokiego zagrożenia 
chorobami nowotworowymi. Jedyną rzeczą, którą Sammy źle wspominał ze swego 
długiego małżeństwa, był jego tragiczny i niespodziewany koniec. Sammy nie 
miał zdecydowanej opinii na temat deklaracji lojalności, ale nie znosił z 
całego serca ludzi, którzy ją lansowali. Taki sam był mniej więcej jego 
stosunek do wojny koreańskiej i wietnamskiej: nie solidaryzował się z 
nikim, ale traktował z wrogim obrzydzeniem demagogów z obu stron 
politycznej barykady, domagających się groźnie, aby wierzył w to, co 
głoszą. Przestał lubić Harry'ego Trumana po upojeniu, w jakim przeżył jego 
zwycięską kampanię w roku 1948, a potem olewał równo Eisenhowera i Nixona. 
Kennedym nie interesował się bardziej niż Eisenhowerem i wkrótce przestał 
brać udział w wyborach prezydenckich. Potem przestał głosować w ogóle i w 
dni wyborów był bardzo zadowolony z siebie. Glenda przestała głosować 
jeszcze zanim ją spotkał i uważała wszystkich ubiegających się o publiczny 
urząd kandydatów za wulgarnych, nudnych i obmierzłych.
  W magazynie "Time" dostał na początek cztery tygodnie urlopu i dziewięć 
tysięcy rocznie, mniej więcej trzy razy tyle, ile zarabiał jako asystent na 
uczelni. Pod koniec trzeciego przepracowanego tam roku odkrył z błogim 
zachwytem, że przysługują mu niezbywalne prawa do pokaźnej emerytury i 
udziału w zyskach firmy. Z uniwersyteckim wykształceniem, opłaconym przez 
rząd federalny na mocy ustawy o byłych poborowych, a także z posadą w 
znanej w całym kraju firmie i z dwudziestoma pięcioma tysiącami rocznie 
stał się dla swoich kolegów z dzieciństwa z Coney Island symbolem człowieka 
sukcesu. Przeprowadziwszy się na Manhattan do własnego małego mieszkanka, 
wszedł w charyzmatyczny empirejski krąg elity i nawet Lew Rabinowitz 
spoglądał na niego teraz z błyskiem zazdrości w oku. Sammy'emu podobało się 
jego otoczenie i podobało się życie, jakie prowadził. Po ślubie kochał 
swoją żonę, kochał pasierbów i chociaż Lew nie chciał w to wierzyć, będąc z 
Glendą ani razu nie przespał się z inną kobietą.
  Pracując w mieście po raz pierwszy w życiu znalazł się wśród 
republikanów. Ani jego przeszłość, ani studia w najmniejszym stopniu nie 
przygotowały go do odkrycia, że ktoś, kto nie jest bandytą, socjopatą i 
ignorantem, może w ogóle chcieć zostać republikaninem. Ale zaliczający się 
do nich jego współpracownicy nie byli ignorantami, bandytami ani 
socjopatami. W trakcie długich lunchów popijał mamini z kolegami i 
koleżankami z firmy, przez kilka lat palił często w nocy trawkę ze starymi 
i nowymi przyjaciółmi i współczuł znajomym z Brooklynu, którzy uzależnili 
się od heroiny. Gojom, z którymi popijał whisky i palił maryśkę, wydawało 
się niewiarygodne, żeby młodzi nowojorscy Żydzi z Brooklynu mogli uzależnić 
się od narkotyków. Przywoził do Brooklynu znajomych z Manhattanu, żeby ich 
poznali, by spróbowali owoców morza przy Sheepshead Bay i hot dogów na 
Coney Island, a potem przejechali się diabelskim młynem i popatrzyli, jak 
inni nie boją się jeździć niesamowitą diabelską kolejką. Zabierał ich do 
Steeplechase Park George'a C. Tilyou. Noce, a nawet dnie spędzał kochając 
się z młodymi kobietami, które używały diafragmy i pianki antykoncepcyjnej, 
i wciąż nie potrafił się ustatkować. W przeciwieństwie do przyjaciół, z 
którymi dorastał, nie ożenił się natychmiast po powrocie z wojny, ale 
dopiero gdy zbliżał się do trzydziestki. W swoim kawalerskim życiu często 
był samotny, jednak rzadko kiedy nieszczęśliwy.
  Jego szef był wyszczekanym facetem o eleganckich manierach, który 
pogardzał redaktorami, głównie dlatego, że nie był jednym z nich i ponieważ 
uważał się za bardziej od nich oczytanego. Podczas kolegiów dowodził ze 
swadą, że pracownicy jego działu reklamy i promocji mają lepsze pióra od 
tych, którzy pracują w redakcji, i o wiele więcej od nich wiedzą. W owym 
czasie każdy pracownik działu, łącznie z Sammym, albo pisał coś na boku, 
albo dyskutował o pisaniu - o książkach, artykułach, opowiadaniach i 
scenariuszach. Koledzy i koleżanki z działu graficznego malowali i rzeźbili 
podczas weekendów i marzyli o własnych wystawach. Utyskujący szef, z 
którego wszyscy byli dumni, przeniesiony został w końcu na emeryturę i 
niedługo potem zmarł na raka. Zaraz po jego odejściu z pisma Sammy, Żyd z 
Coney Island, pracujący w protestanckiej firmie zdominowanej przez 
mieszkańców najbardziej ekskluzywnych przedmieść, został kierownikiem 
jednego z mniejszych działów i ojczymem trojga dzieci zrównoważonej 
emocjonalnie protestantki ze Środkowego Zachodu, która poszła któregoś 
ranka podwiązać sobie jajowody, aby nie rodzić więcej potomstwa w nieudanym 
związku z romansującym na boku mężem, związku, który musiał się wkrótce 
rozpaść. Mogła przyzwyczaić się do jego romansów, oznajmiła Sammy'emu, 
który wcale w to nie uwierzył, ale nie tolerowała braku taktu. Wkrótce po 
rozwodzie u męża stwierdzono czerniaka, ale wciąż żył, kiedy Sammy 
wprowadził się do Glendy, i potem, kiedy się pobrali.
  Sammy pracował dalej z satysfakcją w "Timie", pisząc teksty promujące 
rozwój działu reklamy czasopisma, które cenił wyłącznie jako wysokiej 
jakości produkt konsumpcyjny i przywiązywał niewielkie znaczenie do całej 
reszty. Lubił tę pracę, lubił ludzi, z którymi pracował, cieszył się z 
kolejnych podwyżek pensji i dodawała mu otuchy świadomość, że jest 
ekonomicznie zabezpieczony. Dzięki współpracy z międzynarodowymi wydaniami 
magazynów "Time" i "Life" mógł podróżować i nawiązywać trwałe znajomości z 
ludźmi w innych krajach. Podobnie jak wielu przedstawicieli jego pokolenia, 
wychowano go w praktycznym przeświadczeniu, że najlepszą robotą, jaką można 
wykonywać, jest ta, którą można znaleźć.
  Pozostał tam do czasu, kiedy w wieku sześćdziesięciu trzech lat on także 
przeniesiony został na wcześniejszą emeryturę przez prosperującą świetnie 
firmę, która doszła do wniosku, że będzie prosperować jeszcze lepiej, 
redukując personel i pozbywając się takich jak on wapniaków. Odszedł ze 
śpiewem na ustach, mając zapewnione do końca życia godziwe dochody z hojnej 
emerytury, a także z planu podziału zysków i trzech tysięcy akcji firmy, 
wartych ponad sto dolarów każda, oraz korzystając z ubezpieczeń medycznych 
i szpitalnych, które pokryły wszystkie wydatki związane z ostatnią chorobą 
Glendy i które miały przysługiwać mu aż do śmierci; a dwojgu pozostałym 
przy życiu pasierbom aż do dziewiętnastego roku życia albo do ukończenia 
studiów.
  
  
  9.
  Dworzec autobusowy
  
  Czyhający przy krawężniku bagażowi omietli Yossariana nie widzącym 
lodowatym spojrzeniem, kiedy wysiadł z taksówki z pustymi rękoma. Na dworcu 
wszystko toczyło się normalnym trybem. Podróżni podążali ku swoim celom - 
odjeżdżający schodzili na dół, do autobusów, które wywoziły ich wszędzie, 
gdzie chcieli, względnie wchodzili na górę, na drugą, trzecią i czwartą 
kondygnację, do autobusów, które wywoziły ich wszędzie indziej.
  - Obciągnę panu za miedziaka - zaproponował wstydliwie chudy, mniej 
więcej czternastoletni chłopak. 
  Miedziak oznaczał pięć dolarów i Yossarian nie miał serca powiedzieć 
małemu, że jego zdaniem nie jest tyle wart. 
  - Obciągnę panu za miedziaka - rzuciła stojąca trochę dalej dziewczyna z 
płaskimi piersiami, kilka lat starsza, ale pozbawiona jeszcze krągłych 
kształtów rodzącej się kobiecej dojrzałości. Z przodu obserwowała ich, 
śmiejąc się sama do siebie, tęga kobieta z umalowanymi powiekami, 
uróżowanymi policzkami i tłustymi fałdami otaczającymi wystające spod 
obcisłej spódniczki pulchne kolana.
  - Wyliżę ci jaja - zaproponowała, przewracając kokieteryjnie oczyma, 
kiedy Yossarian przechodził obok niej. - Możemy to zrobić na ewakuacyjnej 
klatce schodowej.
  Yossarian gotował się z gniewu. Mam sześćdziesiąt osiem lat, mówił sobie. 
Co jest we mnie takiego, że ci ludzie uważają, że przyszedłem na dworzec, 
aby mi obciągnięto albo wylizano jaja? Gdzie, kurwa, podziewa się McMahon?
  Kapitan Thomas McMahon z policji Zarządu Portu był na posterunku razem z 
cywilnym zastępcą dyrektora, Lawrence'em McBride'em. Obaj obserwowali 
rysującego ołówkiem na odwrocie szerokiego arkusza papieru Michaela 
Yossariana, gapiąc się na rysunek z ową szczególną czcią, jaką niektórzy 
mało otrzaskani ludzie odczuwają wobec prostych artystycznych talentów, 
których sami zostali pozbawieni. Yossarian mógł im zdradzić, że Michael 
prawdopodobnie przerwie pracę nad szkicem i zostawi go w nie ukończonym 
stanie. Michael miał skłonność do   niekończenia wielu rzeczy i w związku z 
tym, całkiem rozsądnie, w ogóle ich nie zaczynał.
  Kreślił właśnie przerażający portret samego siebie, w przymocowanych do 
ściany kajdanach, do których był przykuty, kiedy Yossarian wpadł na 
posterunek. Skośnymi pociągnięciami ołówka zmienił prostokątne kształty 
więziennej celi w błotnisty dół z pionowymi ścianami, do którego ktoś 
zaglądał z góry i w którym naszkicowana przed chwilą, wyobrażająca jego 
samego sztywna ludzka sylwetka wydawała się skazana na niepamięć i 
zatracenie.
  - Zostawcie go tam, gdzie jest! - ryczał przez telefon Yossarian do 
funkcjonariusza, który zadzwonił do niego pół godziny wcześniej, by ustalić 
tożsamość zatrzymanego, ponieważ recepcjonistka firmy architektonicznej, 
dla której Michael projektował elewacje, nie wiedziała, że wykonuje dla 
nich w ogóle jakieś zlecenia. - Nie ważcie się umieszczać go w celi!
  - Chwileczkę, proszę pana, jedną chwileczkę! - przerwał urażony gliniarz 
piskliwym wrzaskiem oburzenia. - Dzwonię, żeby ustalić tożsamość. Mamy 
swoje przepisy.
  - Wsadź pan sobie w dupę swoje przepisy! - pienił się Yossarian. - 
Rozumie mnie pan? - Był w wystarczającym stopniu wściekły, przestraszony i 
bezradny, żeby zabić. - Zrobi pan, co mówię, albo załatwię pana na cacy! - 
ryknął ostro, święcie wierząc, że to zrobi.
  - Hej, hej, chwileczkę, koleś, jedną chwileczkę, koleś! - krzyczał prawie 
w histerycznej gorączce młody gliniarz. - Za kogo ty się, kurwa, uważasz?
  - Jestem major John Yossarian ze specjalnego projektu M i M Pentagonu - 
odparł stentorowym głosem Yossarian. - Ty bezczelny skurwysynu! Gdzie twój 
szef?
  - Kapitan McMahon przy telefonie - odezwał się z pozbawionym emocji 
zdziwieniem głos starszego mężczyzny. - Na czym polega pański problem?
  - Mówi major John Yossarian ze specjalnego projektu M i M Pentagonu, 
kapitanie. Macie tam mojego syna. Nie chcę, żeby go ktoś dotykał, nie chcę, 
żeby go gdzieś
  przewożono, nie chcę, żeby umieszczano go w pobliżu kogokolwiek, kto 
mógłby zrobić mu krzywdę. To ostatnie dotyczy również pańskich ludzi. 
Rozumiemy się?
  - Ja pana rozumiem - odparł chłodno McMahon. - Ale nie wydaje mi się, 
żeby pan rozumiał mnie. Mógłby pan powtórzyć swoje nazwisko?
  - John Yossarian, major John Yossarian. I jeśli będzie mnie pan dłużej 
przetrzymywał, poleci również i pańska głowa. Będę tam za sześć minut.
  Taksówkarzowi dał studolarowy banknot.
  - Proszę - rzekł z pełnym szacunkiem, słysząc jak wali mu serce - żeby 
pan mijał wszystkie czerwone światła, które może pan bezpiecznie minąć. 
Jeśli zatrzyma pana gliniarz, dam panu następną setkę i pójdę dalej na 
piechotę. Moje dziecko wpadło w tarapaty.
  To, że dziecko skończyło trzydzieści siedem lat, nie miało żadnego 
znaczenia. Znaczenie miał fakt, że było bezbronne.
  Ale Michael był wciąż bezpieczny - blady jak upiór, przykuty do ściany i 
wyglądający, jakby tylko łańcuch ratował go przed natychmiastowym 
osunięciem się na podłogę.
  Na posterunku panował nieopisany zgiełk. Wszędzie kłębili się i krzyczeli 
ludzie. W celach i na korytarzu roiło się od rąk, spoconych twarzy i 
błyszczących oczu i ust, w powietrzu unosił się smród wszystkiego, zaś 
spoceni i również kłębiący się wszędzie funkcjonariusze i więzienni 
strażnicy urabiali sobie ręce po łokcie, chwytając, ciągnąc, popychając i 
podnosząc aresztantów, których kierowano na zewnątrz do furgonetek i 
wywożono do miasta, by przekazać w inne ręce. Z wszystkich obecnych tylko 
Michael i Yossarian uważali najwyraźniej, że dzieje się coś niezwykłego. 
Nawet więźniowie wydawali się idealnie przystosowani do burzliwego 
środowiska i energicznych procedur. Wielu było znudzonych, inni rozbawieni 
i pogardliwi, niektórzy trajkotali jak obłąkani. Kilka młodych kobiet 
zanosiło się śmiechem i wykrzykiwało bezwstydnie w urągliwym wyuzdaniu 
sprośne wyrazy, kusząc i drażniąc sfrustrowanych strażników, którzy musieli 
to znosić, powstrzymując się od wszelkich kroków odwetowych.
  McMahon i dyżurny sierżant czekali na niego z kamiennymi twarzami.
  - Kapitanie... pan jego... - zaczął Yossarian, wbijając bezwzględny wzrok 
w stalowe jasnoniebieskie oczy McMahona. - Niech pan o tym nawet nie myśli! 
Nie wsadzi go pan do żadnej z tych cel! I nie chcę, żeby jechał w 
furgonetce wraz z innymi. Może być wóz patrolowy, ale chcę jechać razem z 
nim. Jeśli sobie życzycie, wynajmę prywatny samochód i możecie wysłać z 
nami kilku policjantów.
  McMahon przysłuchiwał się temu ze skrzyżowanymi na piersi rękoma.
  - Czy pan się przypadkiem nie pomylił? - zapytał cicho. Szczupły i 
wyprostowany, miał ponad sześć stóp wzrostu, kościstą twarz z drobnymi 
rysami i wystające kości policzkowe, upstrzone różowymi plamami, które 
pojawiły się w przewidywaniu nadciągającego konfliktu. - Proszę powtórzyć. 
Jak brzmi pańskie nazwisko?
  - Major John Yossarian. Pracuję na rzecz specjalnego projektu M i M 
Pentagonu.
  - I uważa pan, że to czyni z pańskiego syna wyjątek?
  - On jest wyjątkowy.
  - Naprawdę?
  - Czy pan jest ślepy? - wybuchnął Yossarian. - Niech pan mu się dobrze 
przyjrzy, na litość boską. Jest tutaj jedynym facetem z suchym kroczem i 
suchym nosem. Jest jedynym białym.
  - Bynajmniej, kapitanie - sprostował łagodnie sierżant. - Na zapleczu 
trzymamy dwóch mężczyzn rasy białej, którzy pobili przez pomyłkę gliniarza. 
Szukali pieniędzy.
  Wszyscy naokoło przyglądali się Yossarianowi, jakby coś było z nim nie w 
porządku. Kiedy w końcu zorientował się, o co chodzi - że stoi przed nimi z 
uniesionymi idiotycznie rękoma w pozycji bokserskiego czempiona, 
przymierzającego się do zadania ciosu - chciało mu się skowyczeć z 
ironicznej rozpaczy. Zapomniał, ile ma lat. Michael również wlepiał w niego 
zdumiony wzrok.
  Dokładnie w tej samej chwili, gdy dokonał tego deprymującego odkrycia, na 
posterunek wtoczył się McBride. 
  - Co się tutaj dzieje, chłopcy? - zapytał grzecznie, tonem, który był 
zarazem stanowczy i pojednawczy. Yossarian ujrzał przed sobą tęgiego faceta 
średniego wzrostu, ubranego w poliestrowy garnitur w jasnoszarym mdłym 
kolorze, z zaczerwienioną twarzą i szeroką piersią, która wystawała do 
przodu i zwisała jednocześnie w dół, tak że od szyi do pasa wyglądał jak 
falochron.
  - Kim pan jest, do diabła? - zapytał zdesperowany.
  - Dzień dobry - odpowiedział cicho McBride z nieustraszoną pewnością 
siebie człowieka, który potrafi poradzić sobie z ulicznymi zamieszkami. - 
Nazywam się Lawrence McBride i jestem zastępcą dyrektora dworca 
autobusowego. Dzień dobry, Tommy. Macie jakieś kłopoty?
  - Ten facet uważa się za wielkiego chojraka - powiedział McMahon. - 
Twierdzi, że jest majorem. I wydaje mu się, że może nam mówić, co mamy 
robić.
  - Major Yossarian - przedstawił się Yossarian. - On trzyma tutaj mojego 
syna, panie McBride. Przykutego do ściany.
  - Pański syn został aresztowany - stwierdził pogodnie McBride. - Co 
chciałby pan, żeby z nim zrobili?
  - Chcę, żeby zostawili go tam, gdzie się znajduje, do chwili, kiedy 
zdecydujemy, co z nim zrobić. To wszystko. Nigdy nie był karany. Rozkujcie 
go. Proszę to zrobić natychmiast! - warknął Yossarian, zwracając się do 
strażnika, który stał najbliżej Michaela.
  McMahon chwilę się zastanawiał, a potem skinął głową.
  - Proszę powiedzieć, gdzie pan go chce mieć - podjął przyjaźnie 
Yossarian. - Nigdzie nie uciekniemy. Nie chcę żadnych problemów. Czy 
powinienem wynająć ten samochód? Czy nie za dużo mówię?
  Michael był wyraźnie rozżalony.
  - Nie przeczytali mi nawet, że mam prawo zachować milczenie.
  - Najprawdopodobniej nie zdążyli pana jeszcze o nic zapytać - wyjaśnił 
McBride.
  - A kajdanki bolały jak wszyscy diabli. Nie te. Prawdziwe kajdanki, niech 
to szlag. To jest brutalne traktowanie.
  - O co jest oskarżony, Tommy? - zapytał McBride. McMahon zwiesił głowę.
  - O jazdę na gapę.
  - O rany, Tommy - rzucił błagalnym tonem McBride.
  - Gdzie jest Gonzales? - zapytał McMahon sierżanta. 
  - To właśnie on mnie złapał - wtrącił Michael.
  Sierżant zaczerwienił się.
  - Z powrotem przy wyjściu z metra, kapitanie. Wykonuje normę.
  - Myślałem, że wykonaliście już swoją pieprzoną normę! - krzyknął 
Michael.
  - Majorze, czy zechciałby pan uciszyć syna, kiedy będziemy zajmować się 
tą sprawą? - powiedział McMahon, jakby prosił Yossariana o wyświadczenie 
drobnej przysługi.
  - Czy nie moglibyśmy udzielić mu po prostu nagany, Tommy - zasugerował 
McBride - i zwolnić do domu? Wiemy, że się zgłosi.
  - A co twoim zdaniem mieliśmy zamiar zrobić, Larry? - odparł McMahon. - 
Słyszy pan, majorze? - zwrócił się do Yossariana, jakby byli sojusznikami. 
- Ja jestem kapitanem, on byłym sierżantem, a teraz facet mówi mi, jak mam 
prowadzić swój interes. Naprawdę jest pan majorem?
  - Emerytowanym - przyznał Yossarian, odnajdując właściwą służbową 
wizytówkę spośród kilku, które przy sobie nosił. - Oto moja wizytówka, 
kapitanie. I jedna dla pana, panie McBride... nazywa się pan McBride, 
tak?... na wypadek, gdybym mógł się kiedyś zrewanżować. Spadł mi pan z 
nieba.
  - A oto moja - odparł McBride. - I jedna dla pana - dodał, wręczając 
drugą wizytówkę Michaelowi. - Na wypadek, gdyby znowu wpadł pan kiedyś w 
tarapaty.
  
  Kiedy wyszli razem z McBride'em na zewnątrz, Michael pogrążony był w 
smutku.
  - Jak to dobrze, że wciąż mam ciebie i możesz się o mnie troszczyć, 
prawda? - powiedział oskarżycielskim tonem. Yossarian wzruszył ramionami. - 
Czuję się teraz jak ostatnia oferma - dodał Michael.
  McBride zachichotał, a potem roześmiał się głośniej.
  - Jak mogłeś nas przekonać, że połamiesz nam wszystkie gnaty, skoro 
trzymaliśmy cię w kajdankach? - zapytał Michaela.
  - A ja takie właśnie sprawiałem wrażenie? - przestraszył się Yossarian.
  McBride znowu się roześmiał.
  - Gdzie się podziała pańska wiarygodność? Zgadza się, majorze Yossarian.
  - Mów mi Yo-Yo, na litość boską - poprosił Yossarian. - Musiałem 
zapomnieć o swoim wieku.
  - Pewnie, że zapomniałeś - zarzucił mu Michael. - Naprawdę się bałem, do 
diabła. A wy robicie sobie podśmiechujki. Byłeś prawdziwym mistrzem, tato - 
kontynuował zgryźliwie. - Ja nie potrafię nawet podnieść głosu. Ostatnim 
razem, kiedy zatrzymała mnie policja, tak bardzo trzęsły mi się ręce, że 
gliniarz posądził mnie o atak serca i puścił wolno.
  - Tacy właśnie jesteśmy, Michael, kiedy się wściekamy albo czegoś boimy. 
Ja dostaję szału i za dużo mówię.
  - Nie umiałem im nawet podać prawdziwego nazwiska tak, by uwierzyli, że 
jest prawdziwe. I kiedy ty, do diabła, byłeś w życiu majorem?
  - Chcesz moją wizytówkę? - parsknął Yossarian. - Byłem nim przez mniej 
więcej cztery i pół minuty - wyjaśnił, zwracając się do McBride'a. - Dali 
mi tymczasowy awans tuż przed samym końcem, bo nie bardzo wiedzieli, co ze 
mną zrobić. A potem wysłali do domu, przywrócili stary stopień i zwolnili z 
honorami z wojska. Mam medale, mam punkty, mam nawet Purpurowe Serce. (1)
  - Był pan ranny? - zapytał McBride.
  - Tak, i w dodatku obłąkany - wtrącił z dumą Michael. - Przez jakiś czas 
chodził po jednostce na golasa. 
  - Chodził pan po jednostce na golasa? - zawołał McBride.
  - I dali mu medal - przechwalał się teraz już zupełnie rozluźniony 
Michael. - Medal za odwagę.
  - Dostał pan medal za odwagę? - zawołał McBride.
  - I nie mógł go nigdzie przypiąć.
  - Bo był nagi?
  - Wciąż nagi.
  - Nie wstydził się pan? Nic panu nie zrobili? 
  - Był obłąkany.
  - Za co pan dostał ten medal, majorze? Za co pan dostał Purpurowe Serce? 
Dlaczego chodził pan po jednostce na golasa?
  - Niech pan przestanie tytułować mnie majorem, McBride - powiedział 
Yossarian, który nie chciał teraz opowiadać o radiostrzelcu z Południa, 
zabitym nad Awinionem, i o małym tylnym strzelcu z Coney Island, Singerze, 
który mdlał za każdym razem, kiedy odzyskiwał przytomność i widział 
umierającego radiostrzelca oraz Yossariana, który porzygał się, bandażując 
i starając się bezskutecznie ratować umierającego. Później cała ta historia 
wydawała się Yossarianowi w pewnych swoich makabrycznych aspektach nawet 
zabawna. Rannego radiostrzelca bolało i było mu zimno, a on nie potrafił 
nic zrobić, żeby go ogrzać. Za każdym razem, kiedy Singer odzyskiwał 
przytomność, jego wzrok padał na Yossariana, wykonującego jakąś inną 
czynność - rzyganie, owijanie martwej tkanki, cięcie nożyczkami - i 
ponownie mdlał. Umierający radiostrzelec zamarzał na śmierć na podłodze w 
promieniach śródziemnomorskiego słońca, Singer mdlał raz za razem, a 
Yossarian zdarł z siebie całe ubranie, ponieważ widok wymiotów i krwi na 
lotniczym mundurze sprawiał, że zbierało mu się na wymioty i czuł z mdlącą 
pewnością, że nigdy już nie będzie chciał nosić żadnego munduru, nigdy w 
życiu. Kiedy wylądowali, sanitariusze nie byli pewni, którego z całej 
trójki załadować najpierw do ambulansu. - Porozmawiajmy lepiej o panu - 
zaproponował.
  Po chwili wiedział już, że żona McBride'a opuściła go zmieniona prawie z 
dnia na dzień w uosobienie czystej furii przez trawiący ją od środka gniew, 
którego istnienia mąż nigdy nie podejrzewał - i że mieszkał samotnie, odkąd 
jego córka wyjechała ze swoim chłopakiem do Kalifornii, żeby pracować jako 
fizykoterapeutka. Dla McBride'a nieoczekiwany rozpad małżeństwa był 
kolejnym rozdzierającym serce niezrozumiałym okrucieństwem, w pełnym tylu 
innych okrucieństw barbarzyńskim świecie. Były detektyw sierżant Larry 
McBride z oddziału policji Zarządu Portu miał pięćdziesiąt lat i chłopięcą 
pulchną twarz zapatrzonego we własne wnętrze, żyjącego w ciężkich czasach 
cherubina. Jako gliniarz nigdy nie był w stanie opanować współczucia dla 
wszelkiego rodzaju ofiar, które spotykał - nawet teraz dręczyła go myśl o 
mieszkającej na dworcu jednonogiej kobiecie - i zawsze po zakończeniu 
sprawy zaczynał, ze szkodą dla swojej równowagi emocjonalnej, współczuć 
również przestępcom, bez względu na to, jak bezwzględna, bestialska albo 
bezmyślna była ich zbrodnia. Żałował ich wszystkich, jakby byli małymi 
dziećmi. Kiedy nadarzyła się okazja, żeby z zachowaniem praw do pełnej 
emerytury przejść na dobrze płatne kierownicze stanowisko w zarządzie 
dworca - gdzie w charakterze takiego bądź innego stróża pracował przecież 
całe życie - objął je z radością.
  Koniec małżeństwa, uchodzącego w jego oczach za udane, był ciosem, po 
którym nie sądził początkowo, że się pozbiera.
  Yossarian zastanawiał się, co nowego chce mu pokazać McBride.
  - Zgadnij - powiedział tajemniczo Larry. 
  Poprzednim razem ujawnił Yossarianowi swój plan utworzenia specjalnej 
izby macierzyństwa poprzez przerobienie jednej z dwóch rzadko 
wykorzystywanych więziennych cel na zapleczu na pomieszczenie dla matek nie 
chcianych dzieci, które zostawiały najczęściej swoje noworodki w alejkach i 
korytarzach, względnie wyrzucały je do koszy, pojemników i kubłów na 
śmieci. Zdążył nawet sprowadzić na własny koszt ze swego mieszkania trochę 
niepotrzebnych mebli. Yossarian słuchał go, kiwając głową i wsysając lekko 
policzki, a potem jeszcze trochę pokiwał głową. Nikt nie chciał tych 
dzieci, mógł mu powiedzieć, i nikt nie troszczył się o te matki, które 
wyrzucając niemowlaki wyświadczały po prostu przysługę społeczeństwu.
  Drugą celę McBride miał zamiar przeznaczyć na coś w rodzaju 
pediatrycznego centrum opieki dziennej dla mieszkających na dworcu małych 
dzieci - ich matki miałyby czyste, bezpieczne miejsce, dokąd mogłyby 
podrzucić swoje pociechy, kiedy wychodziły na miasto, aby żebrać i kraść 
forsę na narkotyki, wódę i żarcie - a także dla małoletnich uciekinierów, 
którzy pojawiali się tu, by nawiązać kontakty z którymś z alfonsów lub 
handlarzy narkotyków.
  - McBride...? - przerwał mu z żalem Yossarian.
  - Myślisz, że mam nie po kolei w głowie? - zapytał, broniąc się, McBride. 
- Wiem, że Tommy uważa mnie za wariata. Ale dla tych mniejszych moglibyśmy 
kupić mechaniczne zabawki, przytulanki i książki do kolorowania. A dla 
starszych telewizory, gry wideo, być może komputery, a nawet edytory 
tekstu. Nie mogłyby się tego nauczyć?
  - McBride...? - powtórzył Yossarian.
  - Yossarian? - odparł McBride, który przyswoił sobie podświadomie sposób 
mówienia Yossariana.
  - Mechaniczne zabawki i edytory tekstu dla dzieciaków, które pragną 
narkotyków i seksu?
  - Tylko na czas, kiedy kręcą się tutaj, szukając kontaktów. Będą tu 
bardziej bezpieczne niż gdziekolwiek indziej, czyż nie? Co w tym złego? Co 
w tym złego, Yossarian?
  Yossarian westchnął, czując, jak ogarnia go znużenie i smutek.
  - Mówisz o stworzeniu na posterunku dworcowym odpowiednich warunków dla 
uczących się zawodu dziecięcych prostytutek? Larry, opinia publiczna cię 
ukamienuje. Podobnie jak i ja.
  - Masz jakiś lepszy pomysł? Przecież i tak tutaj przychodzą.
  Ponieważ McBride nie wspominał później o swych humanitarnych planach, 
Yossarian doszedł do wniosku, że zostały one zastopowane.
  A teraz Larry miał dla niego w zanadrzu jakąś nową niespodziankę. 
Yossarian wszedł razem z nim w przestronne czeluście dworca, gdzie trwała 
wszelkiego rodzaju ożywiona działalność. Ludzie poruszali się jakby 
szybciej i było ich zdecydowanie więcej. Podróżowali automatycznie niczym 
duchy, które chętnie udałyby się w innym kierunku niż ten, w którym 
podążają, gdyby tylko wiedziały, że mają wolność wyboru. Wielu jadło w 
marszu, upuszczając na posadzkę opakowania i okruchy batonów, jabłek, hot 
dogów, pizzy, sandwiczy i ziemniaczanych chipsów. Wszędzie roiło się od 
pracujących w obranych przez siebie specjalnościach naciągaczy. Najlepsi 
toczyli wokoło bystrym wzrokiem, wypatrując nadarzających się okazji, inni 
łazili sennie w poszukiwaniu czegokolwiek, jeszcze inni, mężczyźni i 
kobiety, biali i czarni, snuli się w pustookim żałosnym stuporze, 
przypominając bardziej kalekie ofiary niż drapieżców.
  - Kieszonkowcy - McBride wskazał podbródkiem grupę trzech mężczyzn i 
dwóch dziewcząt, wszystkich porządnie ubranych, o latynoskich rysach 
twarzy. - Są lepiej wyszkoleni niż my. Znają się nawet lepiej na kodeksie 
karnym. A spójrz tam.
  Ruchomymi schodami piętro wyżej jechała wesoła grupa transwestytów, z 
policzkami błyszczącymi od kosmetyków, o próżnych i androginicznych rysach 
twarzy i podobnym ubiorze. Cała paczka była rozbrykana i rozflirtowana 
niczym dojrzewające harcerki na hormonalnym haju.
  Prowadzony przez McBride'a Yossarian minął pustą przestrzeń pod wspartą 
na kolumnach przeszkloną galerią obserwacyjną z kilkoma pracownikami, 
którzy zażywając narkotyki wpatrywali się w sześćdziesiąt ekranów centrum 
łączności dworca. Setki błękitnookich niemych kamer wciskało swe płaskie 
ryje w każdy zakątek każdej kondygnacji zajmującej całe dwie przecznice 
siedmiopiętrowej budowli, zaglądając bez rumieńca wstydu nawet do męskich 
toalet i na otoczone złą sławą ewakuacyjne klatki schodowe, dokąd większość 
mieszkających na dworcu wpełzała wieczorem, aby przespać się i oddawać 
apetycznej rozpuście. Milo i Wintergreen zastanawiali się już, czy nie 
zrobić z centrum łączności lukratywnego interesu poprzez zwiększenie liczby 
ekranów i sprzedaż określonych jednostek czasu chętnym widzom i graczom, 
którzy zastąpiliby pracowników Zarządu Portu z ich pensjami, kosztownymi 
ubezpieczeniami medycznymi, płatnymi urlopami i funduszami emerytalnymi. 
Ludzie waliliby drzwiami i oknami, żeby sobie popatrzeć i zabawiać się w 
gliniarzy i podglądaczy. Można by nazwać to "Czystym Autentykiem", a gdyby 
przestępczość spadła, pokazywać zainscenizowane scenki, gwarantując w ten 
sposób wystarczającą dawkę przemocy i seksu, aby zadowolić nawet 
najbardziej spragnioną krwi publiczność z wypchanymi portfelami.
  Mogli zorganizować pokazy dla japońskich wycieczek i wcześniej czy 
później opchnąć cały interes japońskiej wytwórni filmowej.
  McBride minął prowadzony przez Hindusów kiosk z gazetami i kolorowymi 
czasopismami w rodzaju "Time the Weekly Newsmagazine", który informował 
wielkimi literami o załamaniu się rosyjskiego socjalizmu, chwale 
amerykańskiego kapitalizmu oraz o najnowszych bankructwach, rosnącym 
bezrobociu i sprzedaży cudzoziemcom kolejnego narodowego pomnika 
merkantylizmu. Po chwili znaleźli się przy wejściu na jedną z ewakuacyjnych 
klatek schodowych. Yossarian nie chciał ponownie ruszać tą drogą.
  - Tylko jedno piętro - obiecał McBride.
  - To będzie coś strasznego?
  - Nie ośmieliłbym się.
  Z góry niosły się miodopłynnym echem leniwe głosy. Klatka była 
praktycznie pusta, stopnie prawie czyste. Ale odory cywilizacji nie dawały 
się tak łatwo usunąć; powietrze cuchnęło dymem, nie mytymi ciałami i 
odchodami, zgnilizną i degradacją, których smród był nieznośnie obrzydliwy 
i nikczemnie wstrętny dla wszystkich oprócz wytwarzającej go codziennie 
ludzkiej masy. Do północy prawie żadne wyuzdane ciało nie posiadało tu dość 
przestrzeni życiowej, żeby móc użyczyć jej pakującemu się na nie innemu, 
jeszcze bardziej wyuzdanemu i cuchnącemu. Ludzie kłócili się ze sobą. Na 
porządku dziennym były krzyki, awantury, walki na noże, oparzenia, seks, 
ćpanie, pijaństwo i tłuczenie szkła;
  rano odnajdywano poszkodowanych i sterty wszelkiego rodzaju śmieci z 
wyjątkiem odpadów przemysłowych. Brakowało bieżącej wody i klozetów. Śmieci 
uprzątano dopiero rano, kiedy tubylcy wstawali i podążali do zlewów i 
toalet, aby dokonać ablucji przed czekającym ich dniem i nie zważając na 
wywieszone zakazy kąpać się i robić pranie w umywalkach.
  Do tej pory zdążyły już tędy przejść ekipy porządkowe ze szlauchami i 
maskami na twarzach, sprzątając stosy pozostawionych poprzedniej nocy 
ekskrementów i odpadków: wypalonych zapałek, pustych strzykawek po 
narkotykach, puszek po napojach, butelek po winie, używanych kondomów i 
starych plastrów. Dławiący zapach żrących środków dezynfekcyjnych wisiał w 
powietrzu niczym nie dający się za żadne skarby zlikwidować karbolowy 
zwiastun nieubłaganego rozkładu.
  McBride ruszył na dół, mijając dwóch palących marihuanę i pijących wino 
łobuzów o aroganckim i znudzonym wyglądzie, którzy zmierzyli go wzrokiem i 
umilkli na znak cichej aprobaty, rozpoznawszy ze swego rodzaju obiektywną 
akceptacją emanującą z niego aurę odwagi i ukrytej władzy. Prawie na samym 
dole schodów spał, opierając plecy o balustradę, samotny mężczyzna.
  Nie budząc go przeszli po betonowym podeście i stąpając na palcach 
ominęli ostrożnie jednonogą kobietę, gwałconą przez mężczyznę o chudych, 
kościstych pośladkach i sinej mosznie. Kilka jardów dalej siedziała wielka 
brązowoskóra baba, która zdjęła spódnicę i pantalony i szorowała się po 
tyłku i pod pachami mokrymi ręcznikami. Obok niej leżały na gazetach dwie 
brązowe torby z zakupami i kilka suchych ręczników. Pod podpuchniętymi 
oczyma miała gęste piegi, a na szyi i plecach zabliźnione smoliste myszki, 
których widok od razu nasunął Yossarianowi myśl o czerniaku. Przyjrzała się 
kolejno obu mężczyznom, kiwając każdemu z nich głową na znak rzeczowej 
aprobaty. Pod różową bluzką bez rękawów kołysały się wielkie piersi; pachy 
miała ciemne i owłosione. Yossarian nie miał odwagi spojrzeć na jej 
obnażoną pochwę. Nie wiedział, kim jest ta kobieta, ale był pewien, że nie 
istnieje ani jedna sprawa, o której chciałby z nią porozmawiać.
  Na najniższej kondygnacji siedziała ubrana w obszarpany czerwony sweter 
chuda blondynka z podbitym okiem, zszywając sennie rozdartą brudną białą 
bluzkę. Na dole, tam gdzie schody kończyły się i wychodziły na ulicę, ktoś 
zdążył już nasrać w kącie. Odwrócili oczy i przeszli ze spuszczonym 
wzrokiem dalej, jakby ogarnięci straszliwym lękiem, że wdepną w coś 
grzesznego. Zamiast jednak wyjść na zewnątrz, McBride zakręcił pod schodami 
i stąpając w ciemnościach dotarł prawie do końca najniższego podestu, do 
bezbarwnych drzwi, które można było uznać za niewidzialne.
  Zapalił słabe, żółte światło. W małym pomieszczeniu, do którego weszli, 
stał tylko jeden mebel: zniszczona metalowa szafka z osadzonymi na 
wyłamanych zawiasach zardzewiałymi drzwiami. McBride otworzył je i wszedł 
do środka. Szafka nie miała tylnej ścianki. McBride wymacał zasuwkę i 
otworzył wbudowane w ścianę drzwi.
  - Odkrył to pewien ćpun - mruknął. - Pozwoliłem mu uwierzyć, że to tylko 
twór jego wyobraźni. Wchodzimy. 
  Yossarian otworzył usta ze zdumienia, znalazłszy się w ciasnym 
przedsionku, zaledwie jard albo dwa od szerokich przeciwpożarowych drzwi. 
Ich gładka powierzchnia miała odcień wojskowej zieleni, a na poziomie oczu 
znajdowało się wymalowane grubymi literami ostrzeżenie, które musiał 
zauważyć każdy, kto potrafi czytać:
  
  WEJŚCIE EWAKUACYJNE
  WSTĘP WZBRONIONY
  NARUSZAJĄCY ZAKAZ ZOSTANĄ ROZSTRZELANI
  
  Masywne drzwi wydawały się nowe, a litery niedawno wymalowane.
  - Wchodź. To właśnie chciałem ci pokazać.
  - Nie mam upoważnienia.
  - Podobnie jak ja.
  - Gdzie jest klucz?
  - A gdzie zamek? - uśmiechnął się zwycięsko McBride, zadzierając do góry 
głowę. - Wchodzimy.
  Klamka ustąpiła i potężne drzwi otworzyły się lekko, jakby równoważył je 
układ dźwigni i obracały się na bezszelestnych łożyskach.
  - Ułatwiają ludziom wejście, prawda? - zauważył cicho Yossarian.
  McBride odsunął się, puszczając go przodem. Yossarian dał krok i zaraz 
się cofnął, uświadamiając sobie, że stoi na niewielkim podeście z kutego 
żelaza, pod samym sklepieniem tunelu, który wydał mu się o wiele wyższy, 
niż był w rzeczywistości z powodu zawrotnej stromizny schodów. 
Instynktownie złapał się poręczy. Biegnące w dół schody zmieniały nagle 
kierunek przy niewielkiej eliptycznej, ażurowej platformie i znikały z pola 
widzenia, opadając pod tym samym stromym kątem. Yossarian nie widział, 
gdzie się kończą w tych otchłannych podziemiach, których ciemne dno 
wyłożone było chyba jakimś impregnowanym tworzywem. Spoglądając w dół 
wzdłuż wykutego w żelazie wzoru krętej winorośli, która wydawała się kpić z 
własnej ciężkiej kompozycji, przypomniał sobie jedną z tych pionowych 
zjeżdżalni, które ustawiano w staroświeckich wesołych miasteczkach i w 
których człowiek kładł się ze skrzyżowanymi ramionami na wznak i zataczając 
spiralne kręgi sunął z coraz większym pędem w dół, aby wypaść w końcu na 
jeden z wirujących w przeciwnych kierunkach dysków, który niósł go ku 
uciesze rozleniwionych widzów w tę lub inną stronę, i stawał w końcu przy 
nieruchomej bandzie, okalającej teren tej atrakcji. Najlepiej zapamiętał 
zjeżdżalnię o nazwie Ludzki Bilard, ustawioną w Steeplechase Park George'a 
C. Tilyou na Coney Island. Żelazna poręcz, za którą stali widzowie, 
podłączona była do prądu i raziła nieszkodliwymi elektrycznymi wstrząsami 
nieświadomych niczego ludzi za każdym razem, kiedy któryś z pracowników w 
czerwonych uniformach i zielonych dżokejskich czapeczkach uznał, że 
nadszedł odpowiedni moment. Nagły strumień drobnych kłujących igiełek, 
przeszywających ręce i ramiona, był nie do wytrzymania i na długo zapadał w 
pamięć. Wszyscy, którzy zauważyli u innych ten trwający pół sekundy moment 
strachu, paniki i zakłopotania, wybuchali śmiechem, a w chwilę później 
śmiały się wraz z nimi ofiary. Donośny śmiech dobiegał również z głośników. 
Parę przecznic dalej pokazywano ludzi z małymi głowami.
  Yossarian stał teraz blisko szczytu czegoś, co miało prawie dwa piętra 
wysokości, dziwnej podziemnej arterii o imponującej szerokości, niejasnym 
przeznaczeniu i sklepionym suficie, który obramowany był wąskimi zielonymi 
paskami i wyłożony porysowanymi i zdekompletowanymi płytkami akustycznymi w 
kolorze brzoskwini. Wysokie kamienne ściany o odcieniu ciemnej czerwieni 
pokryte były na samym dole białymi kaflami, zupełnie jak na stacjach metra. 
Dziwny tunel, szeroki jak miejska aleja, pozbawiony jednak krawężników i 
chodników, mógł również służyć jako stacja kolejowa, ale Yossarian nie 
widział nigdzie szyn ani peronów. Po drugiej stronie prawie na samym dole 
dostrzegł długą lśniącą czerwoną strzałkę, która w pierwszej chwili 
skojarzyła mu się z ognistym penisem, a w drugiej z buchającą płomieniami 
rakietą. Strzałka wskazywała uporczywie w lewo, a potem kierowała się 
pionowo w dół w stronę czarnego napisu, który głosił:
  
  POZIOMY A-Z
  
  Jakieś trzydzieści stóp dalej w prawo, tam gdzie kończyły się białe 
kafle, rozpoznał dużą, odbitą szablonem literę S, wymalowaną bursztynową 
fluoryzującą farbą na czarnym błyszczącym kwadracie. To chyba stary schron, 
pomyślał, ale potem zobaczył tuż przy ziemi metalowe drzwi tego samego 
oliwkowoszarego koloru jak te za nim, z białym napisem, w który nie 
potrafił uwierzyć, nawet kiedy założył, żeby lepiej widzieć, swoje 
trójogniskowe okulary.
  
  NIEBEZPIECZEŃSTWO 
  ŻADNYCH ŚRODKÓW WYBUCHOWYCH
  
  - To może oznaczać przynajmniej dwie różne rzeczy, prawda? - zapytał.
  McBride pokiwał ponuro głową.
  - Mnie też to przyszło do głowy. - Niespodziewanie parsknął śmiechem, 
jakby był z siebie bardzo dumny. - Spójrz na tę tabliczkę.
  - Jaką tabliczkę? 
  - Tę z ciemnymi literami, zawieszoną blisko drzwi. Napisano na niej, że 
był tutaj facet o nazwisku Kilroy.
  Yossarian zmierzył McBride'a badawczym spojrzeniem.
  - Kilroy? Tak napisano? Był tutaj Kilroy?
  - Znasz Kilroya?
  - Byłem z nim w wojsku - odparł Yossarian. 
  - Może to nie ten sam Kilroy.
  - Ten sam. 
  - W Europie?
  - Wszędzie. Cholera, powinienem go już dobrze znać. Był wszędzie tam, 
gdzie stacjonowałem. Zawsze widziało się ten napis na ścianie. Kiedy 
zostałem aresztowany i wsadzony na tydzień do paki, on siedział tam 
również. Na uczelni po wojnie, kiedy poszedłem do biblioteki, on już tam 
był.
  - Mógłbyś go dla mnie znaleźć?
  - Nigdy go nie spotkałem. I nigdy nie spotkałem nikogo, kto by go 
widział.
  - Ja mógłbym go znaleźć - stwierdził McBride. - Poprzez ustawę o wolności 
informacji. Jeśli uda mi się zdobyć numer jego ubezpieczenia społecznego, 
już mi nie umknie. Poszedłbyś ze mną, żeby z nim pogadać?
  - Myślisz, że wciąż żyje?
  - Dlaczego miałby nie żyć? - zapytał McBride, który miał dopiero 
pięćdziesiąt lat. - Chcę dowiedzieć się czegoś więcej, chcę wiedzieć, co tu 
robił. Chcę wiedzieć, co to jest, do diabła.
  - Jak daleko to się ciągnie?
  -Nie wiem. Nie ma tego na żadnych planach.
  - Dlaczego to cię tak ciekawi?
  - Chyba nadal mam w sobie żyłkę detektywa. Zejdź kilka schodków w dół - 
polecił McBride.
  Yossarian zastygł w bezruchu, słysząc nagły hałas. To było jakieś 
zwierzę, gniewny głos czegoś, co żyło, złowrogi pomruk niebezpiecznej 
rozdrażnionej bestii, pomruk, który tlił się i wzbierał, przechodząc w 
przeciągłe burczenie. Następnie rozległ się warkot, gardłowy i morderczy, 
niecierpliwe drżenie przebudzonej siły i chaotyczne szybkie stąpania, tam 
na dole, gdzie nie sięgał jego wzrok. Potem do pierwszego przyłączyło się 
drugie, a może nawet trzecie zwierzę.
  - Zejdź jeszcze dalej - szepnął McBride. - Jeszcze jeden stopień.
  Yossarian potrząsnął głową. McBride trącił go łokciem i Yossarian 
postawił nieśmiało stopę na kolejnym schodku. Usłyszał dziwny hałas, 
przypominający drapanie kamieniem o metal i dzwonienie metalem o metal, 
hałas, który rósł szybko, zmierzając ku jakiejś demonicznej, zgubnej 
kulminacji. A potem nagle, jakby bez ostrzeżenia, chociaż ostrzeżenia 
kumulowały się przecież i bynajmniej nie słabły, nastąpił wybuch, 
eksplozja, krwiożerczy i paraliżujący zgiełk, na który składało się 
przeszywające szczekanie, ogłuszające ryki i groźny tętent potężnych nóg, 
prących do przodu ze spuszczoną z uwięzi nieujarzmioną dzikością. Chwilę 
później zgiełk przeszedł w wibrujący brzęk łańcuchów, który przetoczył się 
echem po podziemnym tunelu. Yossarian podskoczył ze strachu. Wrzawa na dole 
stała się jeszcze bardziej zajadła, kipiąca wściekłą furią bestii, 
szarpiących się na łańcuchach i starających się je z całej swej 
nadprzyrodzonej siły zerwać i przegryźć. Warczały i ryczały, szczekały i 
ujadały. A Yossarian nie przestawał nadstawiać uszu w gorączkowym 
irracjonalnym pragnieniu, żeby usłyszeć więcej. Wiedział, że nigdy już nie 
zdoła się poruszyć. Kiedy zdołał się w końcu poruszyć, zaczął się cofać, 
zupełnie bezszelestnie i prawie nie oddychając, aż znalazł się na podeście 
tuż obok McBride'a i złapał go za ramię. Czuł lodowaty chłód i wiedział, że 
się spocił. Ogarnął go straszliwy lęk, że jego serce skurczy się i stanie w 
miejscu albo że pęknie mu w głowie tętnica. Wiedział, że jest w stanie 
wymyślić osiem innych rodzajów natychmiastowej śmierci, jeśli tylko nie 
umrze, nim zdąży je wyliczyć. Dobiegająca z dołu wściekła wrzawa wydawała 
się stopniowo cichnąć. Dzikie monstra zrozumiały, że nie udało im się go 
dopaść. Yossarian słuchał z ulgą odgłosów oddalającego się 
niebezpieczeństwa. Wlokąc za sobą łańcuchy, drapieżne istoty wycofywały się 
do ciemnych legowisk, z których poprzednio wypadły. W końcu zapadła cisza, 
przerywana jedynie kilkoma ostatnimi brzdąknięciami, delikatnymi jak 
dzwoneczki, które roztopiły się w słabnącym rezonansie, przypominającym 
niesamowitą karnawałową muzykę odległej samotnej karuzeli. A potem ucichły 
i one.
  Yossarian wiedział teraz, jak czuje się człowiek rozszarpany na strzępy. 
Nie mógł powstrzymać drżenia.
  - Co o tym myślisz? - zapytał półgłosem McBride. Miał zupełnie białe 
wargi. - Są tutaj zawsze. To zdarza się za każdym razem, kiedy ktoś staje 
na tym stopniu.
  - To nagranie - stwierdził Yossarian. 
  McBride na chwilę zaniemówił.
  - Jesteś pewien?
  - Nie - odparł Yossarian, zaskoczony swoim spontanicznym olśnieniem. - 
Ale to jest po prostu zbyt doskonałe. Nie sądzisz?
  - Co masz na myśli?
  Yossarian nie chciał teraz dyskutować o Dantem, Cerberze, Wergiliuszu i 
Charonie ani o rzekach Acheronie i Styksie.
  - Mogli to zainstalować, żeby nas wystraszyć - wyjaśnił.
  - Na pewno wystraszyło to jak wszyscy diabli tego ćpuna, możesz mi 
wierzyć - stwierdził McBride. - Był pewien, że to halucynacje. Pozwoliłem 
wszystkim oprócz Tommy'ego uwierzyć, że tak rzeczywiście było.
  Nagle usłyszeli nowy hałas.
  - Słyszysz? - zapytał McBride.
  Yossarian usłyszał obracające się koła i spojrzał na przeciwległą ścianę 
tunelu. Gdzieś za nią słychać było stłumiony przez odległość i mury turkot 
toczących się po szynach kół. 
  - Metro?
  McBride potrząsnął głową.
  - Za daleko. A co byś powiedział - zasugerował - na diabelską kolejkę?
  - Oszalałeś?
  - To też może być nagranie - upierał się McBride. - Co w tym takiego 
szalonego?
  - Bo to nie jest diabelska kolejka.
  - Skąd wiesz?
  - Bobym ją poznał. Przestań wreszcie bawić się w detektywa.
  - Kiedy nią ostatnio jechałeś?
  - Milion lat temu. Ale ten odgłos jest zbyt jednostajny. Nie ma 
przyspieszenia. Powiedzmy, że to pociąg - kontynuował Yossarian, kiedy 
wehikuł minął ich i potoczył się dalej w lewo. Mógł to być Metroliner w 
drodze z Bostonu do Waszyngtonu, ale McBride chyba by o tym wiedział. Kiedy 
Yossarian pomyślał o diabelskiej kolejce, zaczął się śmiać, uświadomił 
sobie bowiem, że żyje o wiele dłużej, niż się spodziewał.
  Przestał się śmiać, widząc pomost i poręcz, biegnące wzdłuż ściany na 
wysokości mniej więcej trzech stóp i znikające w zasnutym białą mgiełką 
złotawym mroku po obu stronach tunelu.
  - Czy ten pomost był tu przez cały czas? - zapytał zdumiony. - 
Pomyślałem, że mam halucynacje, kiedy zobaczyłem go dopiero teraz.
  - Był - potwierdził McBride.
  - W takim razie musiałem mieć halucynacje, kiedy wydawało mi się, że go 
nie ma. Wynośmy się stąd do diabła. 
  - Chcę zejść na dół - powiedział McBride.
  - Ja z tobą nie pójdę - poinformował go Yossarian. Nigdy nie lubił 
niespodzianek.
  - Nie jesteś ciekaw?
  - Boję się psów.
  - Powiedziałeś, że to tylko nagranie - zauważył McBride.
  - Nagranie mogłoby przerazić mnie jeszcze bardziej. Idź razem z Tomem. To 
jego sprawa.
  - To nie jest rejon Tommy'ego. A ja w ogóle nie powinienem tu schodzić - 
stwierdził McBride. - Moim obowiązkiem jest pilnowanie, żeby ludzie 
przestrzegali zakazów, a nie ich naruszanie. Zauważyłeś coś teraz? - 
zapytał, kiedy zawrócili.
  Po wewnętrznej stronie drzwi Yossarian dostrzegł dwa solidne zamki, jeden 
zatrzaskowy, drugi na zasuwę. Nad nimi, na obramowanej cienkim srebrnym 
paskiem prostokątnej lakierowanej tabliczce wypisany był białymi 
drukowanymi literami na szkarłatnym tle napis, który brzmiał:
  
  WYJŚCIE EWAKUACYJNE 
  WSTĘP WZBRONIONY
  PODCZAS UŻYTKOWANIA DRZWI MUSZĄ BYĆ
  ZAMKNIĘTE I ZARYGLOWANE
  
  Yossarian podrapał się po głowie.
  - Z tej strony wygląda to tak, jakby nie chcieli wypuszczać ludzi na 
zewnątrz, prawda?
  - Albo wpuszczać.
  Kiedy wychodzili na zewnątrz, Yossarian zaczął skłaniać się do 
przekonania, że to po prostu jeden ze starych schronów przeciwatomowych, 
którego nie ma na żadnych planach. Nie potrafi tylko wyjaśnić znaczenia 
tych napisów, przyznał, kiedy McBride zamknął cicho przeciwpożarowe drzwi i 
skrupulatnie zgasił światło, żeby zostawić wszystko w takim samym porządku, 
w jakim było, kiedy tu przyszli. I po co były te psy, ujadanie obronnych 
psów?
  - Chyba po to, żeby przepłoszyć kogoś takiego jak ten narkoman, a także 
jak ty i ja. Dlaczego chciałeś, żebym to zobaczył? 
  - Żebyś wiedział. Wydajesz się wiedzieć wszystko. 
  - O tym nie wiedziałem. 
  - Poza tym jesteś kimś, komu ufam.
  Z dobiegających z góry głosów wnosili, że klatka schodowa jest już w 
znacznym stopniu zapełniona. Słyszeli wyraźnie sprośny śmiech i ciepłe 
słowa pozdrowień, powitań i przekleństw, czuli w nozdrzach fetor palonych 
gazet, zapałek i narkotyków, słyszeli brzęk tłuczonego szkła i pryskanie 
moczu oddawanego piętro wyżej przez kobietę albo mężczyznę, moczu, który 
mogli również poznać po zapachu. Na półpiętrze zobaczyli jednonogą kobietę, 
która była biała, popijającą     wino z mężczyzną i dwiema kobietami, 
którzy byli czarni. Miała puste oczy i mówiła coś w pijanym widzie, gniotąc 
różową bieliznę dłonią, która spoczywała na jej podołku. Na schodach leżały 
poszczerbione, poodłupywane i poplamione stare drewniane kule.
  - Dostaje wózek - wyjaśnił mu kiedyś McBride - i ktoś go kradnie. Potem 
jej przyjaciele kradną wózek komuś innemu. A potem ktoś kradnie jej ten 
drugi wózek.        
  Tym razem skierował się ku drzwiom prowadzącym na zewnątrz i Yossarian 
znalazł się nagle na chodniku między autobusami, na podziemnej rampie 
wyjazdowej, gdzie unosił się smród spalin i gorącej gumy. Hałas rur 
wydechowych i dieslowskich silników był tu jeszcze większy niż na górze. 
Minęli stanowiska dalekobieżnych autobusów do El Paso i St Paul, z 
połączeniami daleko na północ, aż do Kanady, i na południe, przez Meksyk aż 
do Ameryki Środkowej. McBride puszył się niczym impresario operacyjną 
sprawnością dworca; z jego ust spływały gładko liczby pięciuset stanowisk, 
sześciu tysięcy ośmiuset autobusów oraz dwustu tysięcy pasażerów, 
przyjeżdżających i odjeżdżających stąd każdego normalnego roboczego dnia. 
Praca wre, zapewniał skwapliwie, dworzec funkcjonuje, i o to przecież chyba 
właśnie chodzi, nieprawdaż?
  Yossarian wcale nie był tego taki pewien.
  Wrócili ruchomymi schodami na główną halę i minęli centrum łączności, 
spoglądając z zażenowaniem na stada męskich i żeńskich dziwek, gromadzących 
się już w głównych rejonach prostytucji. Ciągnęły do nich chytrymi i 
żałosnymi legionami kolejne kurwy, przypominające obleczone w ludzką formę 
cząsteczki materii, przyciągane nieświadomie do jądra, od którego 
oddziaływania nie chcą i nie potrafią się wyzwolić. Przeszli obok 
skurczonej czarnej kobiety, która stała w nie zasznurowanych tenisówkach 
między koncesjonowanymi przez państwo kioskami Lottery i Lotto, trzymając w 
wyciągniętej dłoni tekturowy kubeczek i nucąc bezgłośnie:
  - Piętnaście centów? Dajcie piętnaście centów. Coś do jedzenia? Używane 
jedzenie?
  Nieco dalej stała ubrana w zieloną czapeczkę z pomponem, zielony sweter i 
spódnicę, siwowłosa spasiona baba z wrzodami na pokrytych wysypką nogach, 
śpiewając załamującym się, fałszującym głosem irlandzką piosenkę. Obok niej 
spał na podłodze brudny małolat, a trochę dalej mówił ze swadą o 
chrześcijańskim zbawieniu nieskazitelnie czysty szczupły, wysoki mężczyzna 
o skórze koloru czekolady, dzikich oczach i karaibskim akcencie, mając za 
słuchaczy tęgą Murzynkę, która kiwała głową, i białego chudego południowca, 
który przerywał mu ciągle wzruszonymi okrzykami afirmacji. Kiedy znaleźli 
się bliżej posterunku, Yossarian przypomniał sobie ze złośliwym uśmiechem, 
że chciał się czegoś dowiedzieć od swojego cicerone.
  - McBride?
  - Yossarian?
  - Rozmawiałem z przyjaciółmi. Chcą urządzić na dworcu wesele.
  McBride rozpromienił się.
  - Jasne, dlaczego nie, to świetny pomysł. Tak, Yo-Yo. Mógłbym się włączyć 
i pomóc. Moglibyśmy im wyprawić fajne wesele, naprawdę. Wciąż mam tę pustą 
celę dla dzieciaków. Moglibyśmy przerobić ją na kaplicę. I oczywiście tuż 
obok mam idealne łóżko na noc poślubną. W jednym z barów można byłoby 
zorganizować duże weselne śniadanie, a także kupić na szczęście trochę 
losów na loterię. Co w tym takiego śmiesznego? Dlaczego nie mieliby 
skorzystać?
  Yossarian przestał się zanosić śmiechem dopiero po minucie.
  - Nie, Larry, nie - wyjaśnił. - Mówię o wielkim weselu, weselu 
gigantycznym, o ludziach z wyższych sfer, setkach gości, limuzynach na 
rampach dla autobusów, o prasie i telewizji, o sali balowej i dużej 
orkiestrze, a być może o dwóch salach balowych i dwóch orkiestrach.
  - Zwariowałeś, Yo-Yo? - Teraz z kolei McBride nie mógł powstrzymać się od 
śmiechu. - Władze nigdy na to nie pozwolą!
  - Ci ludzie znają władze. Władze zostaną zaproszone. Przyjdzie burmistrz 
i kardynał, a może nawet nowy prezydent. Będą tajniacy i setki policjantów.
  - Jeśli uda ci się sprowadzić prezydenta, pozwolą nam zejść na dół. 
Zażąda tego Secret Service.
  - Jasne. To będzie wesele roku. Twój dworzec stanie się sławny.
  - Będziemy musieli usunąć stąd ludzi! Zatrzymać wszystkie autobusy!
  - Nie - zaprzeczył Yossarian, kręcąc głową. - Autobusy i tłumy mogą 
stanowić część atrakcji. Napiszą o tym gazety. Jeśli uda mi się was 
odpowiednio upozować,  zamieszczą może nawet gdzieś w środku zdjęcie 
McMahona i twoje. 
  - Setki gości? - powtórzył McBride. - Orkiestra i parkiet do tańca? I 
limuzyny?
  - Może nawet półtora tysiąca limuzyn! Skorzystają z twoich ramp i będą 
parkować na górze w twoich garażach. A także dostawcy, kwiaciarze, kelnerzy 
i barmani. Mogą jeździć ruchomymi schodami w rytmie muzyki. Porozmawiam w 
tej sprawie z orkiestrami.
  - Tego się nie da zrobić - stwierdził markotnie McBride. - Wszystko 
pójdzie źle. To będzie katastrofa. 
  - Znakomicie - powiedział Yossarian. - W takim razie chcę to urządzić. 
Załatw to dla mnie, dobrze? Zejdź mi z drogi!
  To ostatnie rzucił do tłustego Latynosa, który z obraźliwą i przymilną 
poufałością wymachiwał mu kusząco przed nosem kradzioną kartą American 
Express, zawodząc przy tym wesoło:
  - Dopiero co skradziona, dopiero co skradziona. Nie wychodź bez niej z 
domu. Możesz ją sprawdzić, możesz ją sprawdzić.
  Na posterunek nie dotarły żadne nowe doniesienia o martwych noworodkach, 
poinformował McBride'a z żartobliwą bezczelnością oficer dyżurny.
  - A także o żywych.
  - Nienawidzę tego faceta - mruknął McBride, mimo woli się czerwieniąc. - 
On też uważa mnie za stukniętego. McMahon, jak się okazało, został wezwany 
w pilnej sprawie.
  - Gdzie byliście? - zapytał mimochodem Michael, który skończył tymczasem 
swój nie ukończony wcześniej szkic. 
  - Na Coney Island - rzucił beztrosko Yossarian. - I zgadnij, co 
widziałem. Był tam Kilroy. 
  - Kilroy?
  - Prawda, Larry?
  - Kto to jest Kilroy? - zapytał Michael. 
  - McBride?
  - Yossarian?
  - Kiedyś w Waszyngtonie poszedłem znaleźć pewne nazwisko na murze, na 
którym wyryte są nazwiska wszystkich zabitych w Wietnamie. Kilroy też tam 
był, jeden Kilroy.
  - Ten sam?
  - Skąd do diabła mam to wiedzieć?
  - Sprawdzę go - obiecał McBride. - I porozmawiamy jeszcze o tym weselu. 
Może jednak uda mi się coś załatwić. Wierzę, że się uda.
  - Co to za wesele? - zapytał wojowniczo Michael, kiedy opuścili 
posterunek i szli razem przez dworzec.
  - Na pewno nie moje - roześmiał się Yossarian. - Jestem za stary, żeby 
się znowu żenić.
  - Jesteś za stary, żeby jakakolwiek kobieta wyszła za ciebie za mąż.
  - To właśnie powiedziałem. A czy ty nadal jesteś zbyt młody? Małżeństwo 
nie jest może takie dobre, ale nie zawsze jest całkiem złe.
  - Teraz rzeczywiście za dużo mówisz.
  Przechodząc przez tłum żebraków Yossarian miał zwyczaj rozdawać 
jednodolarowe banknoty tym, którzy wydawali się nieśmiali, i tym, którzy 
wydawali się groźni. Wyjmował je z przygotowanego pliku z kieszeni spodni. 
Duży mężczyzna z zaczerwienionymi oczyma i kawałkiem szmatki w ręce 
zaoferował, że wyczyści mu okulary za dolara, względnie potłucze je, jeśli 
spotka się z odmową. Yossarian dał mu dwa dolary i schował okulary do 
kieszeni. Żadna niespodzianka nie wydawała mu się już niezwykła w tej 
rozregulowanej epoce wolnej przedsiębiorczości. Wiedział, że wisi nad nim 
wyrok śmierci, ale starał się przekazać tę wiadomość Michaelowi w jak 
najbardziej oględny sposób.
  - Chcę, żebyś studiował dalej prawo, Michael - powiedział poważnie.
  - Do diabła, tato. Nie chcę tego robić. Poza tym te studia są drogie - 
odparł Michael. - Któregoś dnia - podjął skwaszony po krótkiej przerwie - 
chciałbym robić coś naprawdę wartościowego.
  - Zapłacę za te studia.
  - Nie będziesz pewnie wiedział, co mam na myśli, ale źle się czuję w roli 
pasożyta.
  - Wyobraź sobie, że wiem. Dlatego właśnie porzuciłem giełdę towarową i 
walutową, akcje, arbitraż i banki inwestycyjne. Daję ci jeszcze siedem lat 
dobrego zdrowia, Michael. To wszystko, co mogę ci obiecać.
  - A co się stanie potem?
  - Zapytaj Arlene.
  - Kto to jest Arlene?
  - Kobieta, z którą mieszkasz. Czy nie tak brzmi jej imię? Ta z 
kryształową kulą i talią tarota.
  - To Marlene. Wyprowadziła się. Co stanie się ze mną za siedem lat?
  - Co się stanie ze mną, ty głupku. Będę miał siedemdziesiąt pięć lat. Już 
teraz mam sześćdziesiąt osiem, Michael. Gwarantuję ci siedem kolejnych lat, 
podczas których będę się cieszył dobrym zdrowiem, żebyś nauczył się żyć 
beze mnie. Jeśli tego nie zrobisz, pójdziesz na dno. Potem nie mogę ci nic 
obiecać. Nie można żyć bez pieniędzy. Kiedy zacznie się ich używać, 
człowiek wpada w nałóg. Ludzie kradną, by je zdobyć. Po opodatkowaniu 
zostanie ci po mnie najwyżej pół miliona.
  - Dolarów? - rozpromienił się Michael. - To brzmi jak fortuna!
  - Umieszczając je na osiem procent - oznajmił rzeczowo Yossarian - 
będziesz miał czterdzieści tysięcy rocznie. Ale przynajmniej jedna trzecia 
pójdzie na podatki, co oznacza, że zostanie ci dwadzieścia siedem.
  - To tyle co nic! Nie utrzymam się z tego!
  - Wiem. Dlatego właśnie za dużo do ciebie mówię. Co będzie z twoją 
przyszłością? Masz jakieś plany? Ustąp miejsca.
  Zeszli z drogi młodemu mężczyźnie w tenisówkach, uciekającemu co sił w 
nogach przed półtuzinem policjantów, którzy osaczali go z kilku stron, 
ponieważ dopiero co zadźgał kogoś nożem w innej części dworca. Wśród 
policjantów sadził w swoich ciężkich buciorach Tom McMahon, sprawiający 
wrażenie chorego z wysiłku. Zwinny młodzieniec, któremu odcięto drogę 
ucieczki, zrobił ich wszystkich w konia, skręcając ostro w bok i dając nura 
na klatkę schodową, tę samą, którą niedawno schodził Yossarian z 
McBride'em. Teraz pewnie zniknie bez śladu, dumał Yossarian, albo, co nawet 
bardziej prawdopodobne, udając niewiniątko, pojawi się za plecami pogoni. 
Minęli śpiącego mężczyznę, który siedział w zrobionej przez siebie kałuży, 
a potem jeszcze jednego sztywnego małolata. Na koniec zablokowała im drogę 
chuda kobieta koło czterdziestki z pozlepianymi jasnymi włosami i trupim 
bąblem na ustach.
  - Obciągnę panu za miedziaka - zaproponowała. 
  - Proszę... - jęknął Yossarian, dając krok w bok.
  - Obciągnę wam obydwu, każdemu za miedziaka. Obciągnę wam obu 
jednocześnie, każdemu za miedziaka. Obciągnę wam obu za jednego miedziaka, 
tatuśku.
  Michael ominął ją z krzywym uśmieszkiem. Kobieta chwyciła Yossariana za 
rękaw i przytrzymała.
  - Wyliżę ci jaja.
  Yossarian wyrwał się upokorzony. Płonęły mu policzki. A Michael osłupiał 
widząc, jak bardzo wstrząśnięty jest jego ojciec.
  
  1. Purple Heart - odznaczenie nadawane za rany odniesione na polu bitwy. 
  
  
  10.
  George C. Tilyou
  
  Wiele poziomów niżej przy biurku z zasuwanym blatem pan George C. Tilyou, 
zmarły przed osiemdziesięciu laty przedsiębiorca z Coney Island, policzył 
swoje pieniądze i poczuł, że siedzi na czubku świata. Jego kapitał nigdy 
się nie zmniejszał. Przed oczyma miał peron diabelskiej kolejki, którą 
sprowadził na dół ze Steeplechase Park. Wznoszące się w górę ku punktowi, z 
którego następował największy spadek, i znikające z pola widzenia w 
czeluściach tunelu tory nigdy nie wyglądały na nowsze. Pan Tilyou pęczniał 
z dumy spoglądając na swą imponującą karuzelę, swoje Eldorado, 
skonstruowaną pierwotnie w Lipsku dla cesarza Niemiec, Wilhelma II. Była 
prawdopodobnie nadal najwspanialszym tego rodzaju urządzeniem na świecie. 
Trzy platformy z końmi, gondolami oraz rzeźbionymi kaczkami i świniami 
obracały się każda z inną szybkością. Często puszczał to swoje Eldorado w 
ruch bez żadnych pasażerów, żeby przyglądać się odbiciom rzucanym przez 
zamontowane w środku srebrne zwierciadła i rozkoszować głośnymi dźwiękami 
katarynki, które, jak zwykł żartować, stanowiły najwspanialszą muzykę dla 
jego uszu.
  Zmienił nazwę diabelskiej kolejki na Smoczą Gardziel. W innym miejscu 
ustawił Jaskinię Wiatrów, a przy wejściu wirującą Beczkę Śmiechu, w której 
nowicjusze już na samym dole padali na kolana i obijając się o siebie 
dopełzali w bezwładnej masie do drugiego końca, tam dopiero podnosząc się 
na nogi lub korzystając z pomocy personelu albo co bardziej doświadczonych 
klientów. Można było oczywiście pokonać całą odległość posuwając się lekkim 
skosem odwrotnie do kierunku rotacji, ale to wcale nie było zabawne. Albo 
wspinać się pod górę po opadającej podłodze, nie docierając nigdzie i 
pozostając przez cały czas w tym samym miejscu, ale to tym bardziej nie 
było zabawne. W czasach, kiedy noszenie spodni przez kobiety nie stało się 
jeszcze powszechne, gapie obojga płci czerpali szczególną przyjemność, 
obserwując zakłopotane damy, które tracąc równowagę kurczowo obciągały w 
dół spódnice.
  "Jeśli Paryż to Francja - przypomniał sobie słowa, które wygłosił jako 
główny rzecznik i impresario Steeplechase Park - to między czerwcem i 
wrześniem Coney Island jest całym światem".
  Pieniądze, które liczył każdego dnia, nie powinny się nigdy zdewaluować 
ani zestarzeć. Jego gotówka była niezniszczalna; miała nieprzemijającą 
wartość. Za plecami George'a Tilyou stał wyższy od niego sejf z kutego 
żelaza. Miał odzianych w czerwone kurtki i zielone dżokejskie czapki 
strażników z dawnych czasów. Wielu z nich znało go od samego początku i 
towarzyszyło mu od niepamiętnych czasów.
  Z zagadkowym i upartym geniuszem przeciwstawił się ekspertom, adwokatom i 
bankierom i w odpowiednim momencie zdołał zabrać wszystko ze sobą, 
zatrzymać to, co szczególnie cenił i co miał zamiar zachować. W testamencie 
zabezpieczył potrzeby żony i dzieci. Dokumenty własności, gotówka i duże 
ilości walut zostały, zgodnie z jego poleceniem, zapieczętowane w odpornych 
na działanie wilgoci i rozkładu pudłach i złożone w jego grobie na 
brooklyńskim cmentarzu Greenwood. Na nagrobku wyryto napis:
  
  LEŻY TU WIELE POGRZEBANYCH NADZIEI
  
  Podczas gdy spadkobiercy i egzekutorzy zawzięcie spierali się między 
sobą, a także z urzędnikami urzędu skarbowego, Steeplechase nieubłaganie 
znikał fragment po fragmencie z powierzchni ziemi i w końcu na całym 
terenie pozostał tylko falliczny stalowy szkielet skoczni spadochronowej, 
którą postawiono długo po zgonie pana Tilyou i która na pewno by mu się nie 
spodobała. Banalna i prosta, nie przerażała ani nie bawiła klientów i 
widzów. Pan Tilyou cenił rzeczy, które zaskakiwały, wprawiały ludzi w 
konfuzję i pozbawiały godności, urządzenia, które rzucały sobie w objęcia 
chłopców i dziewczęta i przy odrobinie szczęścia
  pozwalały czasem ujrzeć kawałek łydki, halki, a nawet damskich pantalonów 
- ku radości zachwyconej publiki, która zrywając boki ze śmiechu 
obserwowała komedię ich niedorzecznej bezradności.
  Kiedy pan Tilyou przypominał sobie inskrypcję na swoim nagrobku, na jego 
ustach zawsze pojawiał się uśmiech. 
  Nie potrafił sobie wyobrazić rzeczy, której by mu brakowało. Miał drugą 
diabelską kolejkę, której nadał teraz nazwę Tornado. Nad głową słyszał bez 
przerwy przyjeżdżające i odjeżdżające pociągi metra, które przywoziły na 
plażę
  w letnie niedziele stutysięczne tłumy, a także grzechot tłumików 
podróżujących w tę i z powrotem automobili. Słysząc szmer i plusk płynącej 
kanałem piętro wyżej wody, sprowadził na dół płaskodenne łodzie i odtworzył 
Tunel Miłości. Miał Bicz i Wir Wodny, którymi mógł smagać i przewracać 
klientów, oraz Ludzki Bilard z jego pionową zamkniętą zjeżdżalnią i 
obracającymi się dyskami, porywającymi w tę albo inną stronę amatorów 
mocnych wrażeń, którzy leżąc na wznak i piszcząc z żałosnej uciechy nie 
przestawali się modlić, żeby to się zaraz skończyło. Miał podłączone do 
prądu poręcze, które kopały tych, którzy się niczego nie spodziewali, i 
lustra zmieniające w wesołe i śmieszne monstra tych, którzy byli normalni. 
I miał swój uśmiechnięty od ucha do ucha znak firmowy, tę demonicznie 
płaską twarz z różowymi policzkami, włosami uczesanymi w przedziałek, 
rozdziawioną gębą i podobnymi do białych kafli zębami, na której pierwszy 
widok ludzie kulili się nieufnie, a potem przyjmowali ją jako coś 
naturalnego. Z jakiegoś nieznanego niższego poziomu dobiegał co jakiś czas 
dniem i nocą odgłos sunących gładko po szynach wagonów, ale pana Tilyou 
wcale to nie ciekawiło. Interesowało go tylko to, co był w stanie posiadać, 
a posiadać chciał tylko to, co był w stanie zobaczyć, obserwować i 
kontrolować za pomocą prostego przesunięcia przełącznika albo dźwigni. 
Uwielbiał zapach elektryczności i ostry trzask sypiących się iskier.
  Miał więcej pieniędzy, niż kiedykolwiek potrafił wydać. Nigdy nie wierzył 
radom powierniczym i nie widział mocnych fundamentów w żadnej fundacji. 
Odwiedzał go teraz regularnie John D. Rockefeller, błagając o miedziaki i 
darmowe jazdy, a J. P. Morgan, który oddał duszę Bogu nie mając 
wątpliwości, że Stwórca weźmie ją w ramiona, prosił go często o drobne 
przysługi. Mając mało na życie, nie mieli właściwie po co żyć. Dzieci nic 
im nie podsyłały. Pan Tilyou mógł im niejedno powiedzieć, mówił im często. 
Bez pieniędzy życie może stać się piekłem. Pan Tilyou miał przeczucie, że 
interes będzie się nadal kręcił, i mógł im to powiedzieć.
  Był schludny, elegancki, czujny i porządnicki. Jego melonik, 
nieskazitelny filcowy melonik, z którego był tak dumny, wisiał zawsze na 
wieszaku. Wkładał teraz codziennie białą koszulę z wysokim sztywnym 
kołnierzykiem i ciemny fularowy krawat, idealnie zawiązany i wsunięty pod 
kamizelkę garnituru. Czubki cienkich brązowych wąsów miał zawsze 
nawoskowane.
  Jego pierwszym wielkim sukcesem był diabelski młyn, o połowę mniejszy od 
innego, ujrzanego przezeń wcześniej w Chicago, który jeszcze przed 
zakończeniem budowy bezczelnie reklamował jako największy na świecie. 
Wyposażył go w setki oślepiających nowych żarówek pana Edisona i oczarowani 
goście byli jednocześnie rozbawieni i przejęci grozą.
  - Nigdy w życiu nikogo nie oszukałem - miał zwyczaj powtarzać - i nigdy 
nie dałem żadnemu sukinsynowi równej szansy.
  Lubił kolejki, które jeździły w kółko i przywoziły uczestników z powrotem 
w miejsce, z którego wyruszyli. Prawie wszystko w przyrodzie, od rzeczy 
najmniejszych do największych, obiegało jego zdaniem krąg i powracało do 
punktu, z którego wyszło, aby być może wystartować ponownie. Ludzie 
wydawali mu się śmieszniejsi od beczki małp i lubił manipulować nimi pod 
pozorem nieszkodliwych, wprawiających w zakłopotanie sztuczek, które 
dostarczały wszystkim przyjemności i za które wszyscy płacili. Lubił, kiedy 
nagły podmuch wiatru zrywał komuś raptownie kapelusz albo podwiewał aż do 
ramion spódnicę, kiedy podłoga pod stopami poruszała się i zapadały schody, 
a wypływające nagle z mrocznych czeluści Tunelu Miłości pary miały usta 
umazane szminkami i nie wiedziały, dlaczego widzowie skręcają się na ich 
widok ze śmiechu, dopóki nie poinformował ich o tym głośnym krzykiem któryś 
ze sprośnych żartownisiów.
  I wciąż miał swój dom przy Surf Avenue, naprzeciwko Steeplechase Park. 
Był to dość duży drewniany budynek z wąską werandą i płaskimi ceglanymi 
schodami, i wszystko to zaczęło jakby zapadać się w ziemię krótko po jego 
pogrzebie. Już przedtem zapłacił kamieniarzowi, żeby wyrył rodowe nazwisko 
TILYOU na pionowej ściance najniższego stopnia, tego, który przylegał do 
chodnika. Mijający dom w drodze na stację metra albo do kina stali 
mieszkańcy pierwsi zauważyli, przyglądając się literom, że schodek osiada w 
ziemi. A kiedy zniknął cały dom, nikt nie poświęcił zbyt wiele uwagi 
kolejnemu pustemu placowi w tej zaniedbanej okolicy, która czasy świetności 
miała już dawno za sobą.
  Po północnej stronie wąskiego pasa ziemi tworzącego Coney Island, która 
nie jest wcale prawdziwą wyspą, ale wystającym cyplem, mniej więcej pięć 
mil długim i pół mili szerokim, znajduje się akwen wodny zwany zatoką 
Gravesend. Mieszcząca się tam wytwórnia lakieru zużywała dużo siarki. 
Dorastający chłopcy często przytykali palące się zapałki do leżących na 
ziemi obok budynku żółtych brył i zadowoleni stwierdzali, że łatwo można je 
zapalić i że płoną błękitnawym ogniem, wydzielając przy tym odór siarki. W 
pobliżu znajdowała się inna fabryka, produkująca lód, która stała się 
kiedyś sceną spektakularnego zbrojnego napadu. Sprawcy uciekli potem 
motorówką, która wypłynęła na wody zatoki Gravesend. W ten sposób ogień i 
lód zaistniały, zanim jeszcze do użytku weszły domowe lodówki.
  Ogień stanowił stale aktualne zagrożenie; co jakiś czas wybuchały na 
Coney Island wielkie pożary. Pan Tilyou kilka godzin po strawieniu przez 
ogień jego pierwszego wesołego miasteczka wywiesił afisze reklamujące 
najnowszą atrakcję, pożar na Coney Island, i postawił bileterów, którzy 
pobierali dziesięć centów opłaty od wszystkich, którzy chcieli wejść na 
zniszczony teren i rzucić okiem na dymiące zgliszcza. Dlaczego mnie nie 
przyszło coś takiego do głowy, zamartwiał się Diabeł. Nawet Szatan zwracał 
się do właściciela Steeplechase "panie Tilyou".
  
  
  KSIĘGA IV
  
  11.
  Lew
  
  Sammy i ja zaciągnęliśmy się tego samego dnia. Poszliśmy w czwórkę. 
Wszyscy czterej walczyliśmy w Europie i wszyscy czterej wróciliśmy, chociaż 
ja dostałem się do niewoli, Sammy'ego zaś zestrzelono nad morzem, a innym 
razem lądował awaryjnie z zapominalskim pilotem o przezwisku Joe Głodomór, 
który zapomniał pociągnąć otwierającą podwozie wajchę. Nikomu, jak twierdzi 
Sammy, nic się wtedy nie stało, a ten pilot, Joe Głodomór, dostał medal. 
Takie przezwisko zapada w pamięć. Milo Minderbinder był oficerem 
żywnościowym Sammy'ego i wcale nie takim wielkim chojrakiem, za jakiego 
próbuje teraz uchodzić. Sammy miał dowódcę eskadry, który nazywał się Major 
Major i którego nigdy nie było, kiedy ktoś chciał się z nim zobaczyć, a 
także bombardiera o nazwisku Yossarian, którego jego zdaniem powinienem 
polubić i który ściągnął z siebie mundur, kiedy facet w ich samolocie 
wykrwawił się na śmierć, a potem poszedł nawet nago na jego pogrzeb i 
siedział, jak twierdzi Sammy, na drzewie.
  Pojechaliśmy metrem, żeby zgłosić się na ochotnika do komisji poborowej 
na dworcu Grand Central na Manhattanie. Mało kto z nas odwiedzał wcześniej 
tę dzielnicę. Poddano nas badaniom, o których słyszeliśmy od starszych 
kumpli. Kręciliśmy głowami, kaszleliśmy, odlewaliśmy się do słoików, a 
potem pochylaliśmy się i rozchylaliśmy pośladki, przez cały czas 
zastanawiając się, czego tam szukają. Słyszeliśmy od wujów i ciotek o 
hemoroidach, ale tak naprawdę nie wiedzieliśmy, co to za choroba. 
Wypytujący mnie na osobności psychiatra zapytał, czy podobają mi się 
dziewczęta. Podobają mi się tak bardzo, że je ciupciam, odpowiedziałem.
  Sprawiał wrażenie zazdrosnego.
  Sammy'emu też się podobały, ale nie wiedział, jak się do nich zabrać.
  Mieliśmy już po osiemnaście lat i gdybyśmy poczekali jeszcze rok, wzięto 
by nas z poboru, oznajmił Franklin Delano Roosevelt - i taki właśnie powód 
podaliśmy naszym rodzicom, którzy wcale nie byli zachwyceni naszą decyzją. 
Czytaliśmy o wojnie w gazetach, słyszeliśmy o niej w radiu, oglądaliśmy, 
jak wspaniale się toczy na hollywoodzkich filmach, i wydawała nam się czymś 
lepszym niż dalsze siedzenie w domu, w moim przypadku na złomowisku ojca, w 
przypadku Sammy'ego w zastawionej aktami klatce w towarzystwie 
ubezpieczeniowym, w którym podjął pracę, a w przypadku Winklera w sklepie z 
cygarami, który był przykrywką dla prowadzonych przez jego ojca 
bukmacherskich interesów. I na dłuższą metę rzeczywiście okazała się czymś 
lepszym, dla mnie i dla większości z nas.
  Po powrocie na Coney Island zjedliśmy, żeby to uczcić, parę hot dogów, 
jakiś czas jeździliśmy diabelskimi kolejkami, Tornadem, Cyklonem i 
Piorunem, a potem, zajadając karmelkowy popcorn, wybraliśmy się na wielki 
diabelski młyn i patrzyliśmy z jednej strony na ocean, a z drugiej na 
zatokę Gravesend. Zatapialiśmy łodzie podwodne i strącaliśmy samoloty w 
grach zręcznościowych w podcieniach, a potem skoczyliśmy na chwilę do 
Steeplechase Park, żeby pokręcić się trochę w Beczce Śmiechu, w Wodnym 
Wirze, na Ludzkim Bilardzie i wielkiej karuzeli, największej karuzeli na 
całej wyspie. Później pływaliśmy płaskodennymi łodziami w Tunelu Miłości, 
wydając nieprzyzwoite odgłosy, żeby rozśmieszyć innych.
  Wiedzieliśmy, że w Niemczech panuje antysemityzm, ale nie wiedzieliśmy, 
co to takiego. Wiedzieliśmy, że robią różne rzeczy innym ludziom, ale nie 
wiedzieliśmy jakie.
  Nie znaliśmy wtedy zbyt dobrze Manhattanu. Wybierając się z rzadka do 
śródmieścia, chodziliśmy głównie do kinoteatrów Paramount i Roxy, żeby 
posłuchać big-bandów albo obejrzeć nowe głośne filmy pół roku wcześniej, 
nim wejdą na ekrany w naszej dzielnicy, w Loew's Coney Island albo RKO 
Tilyou. Wielkie kina na Coney Island były wtedy bezpieczne, dochodowe i 
wygodne. Dzisiaj są zrujnowane i nieczynne. Niektórzy ze starszych kolegów 
zabierali nas czasem w sobotnią noc swoimi samochodami na Manhattan, do 
klubów jazzowych przy Pięćdziesiątej Drugiej Ulicy albo do Harlemu, do 
tamtejszych kolorowych sal dansingowych i kin, żeby kupić marihuanę, zjeść 
tanie pieczone żeberka i jeśli ktoś chciał, pochędożyć albo dać sobie 
obciągnąć za dolca, ale mnie to zbytnio nie interesowało, nawet muzyka. 
Kiedy zaczęła się wojna, mnóstwo ludzi zaczęło zbijać szmal i my również 
nie zostawaliśmy w tyle. Wkrótce po wojnie można było mieć tę samą miłość 
francuską i inne rzeczy tuż obok, na Coney Island, w wykonaniu białych 
żydowskich dziewczyn, ćpających heroinę i zamężnych z innymi miejscowymi 
ćpunami, którzy też nie mieli pieniędzy, ale cena wynosiła teraz dwa dolce 
i najwięcej zarabiały na malarzach pokojowych, tynkarzach i innych 
robotnikach spoza naszej dzielnicy, którzy nie chodzili z nimi do szkoły i 
niczym się nie przejmowali. Niektórzy z mojej własnej paczki, jak Sammy i 
Cudowny Marvin Winkler, synalek bukmachera, zaczęli palić maryśkę jeszcze 
przed wojną, i kiedy człowiek nauczył się rozpoznawać to świństwo, czuł 
wyraźnie wiejski zapach trawki w przeznaczonych dla palaczy sektorach kin 
na Coney Island. To też mnie nie rajcowało i faceci, którzy byli moimi 
kumplami, nigdy nie palili w mojej obecności skrętów, choć zawsze mówiłem 
im, że mogą to robić, jeśli tylko mają ochotę.
  - Po co to mówisz? - jęczał wtedy Winkler, przymykając zaczerwienione 
oczy. - Psujesz cały nastrój.
  Facet o nazwisku Tilyou, który chyba już wtedy nie żył, stał się dla mnie 
kimś w rodzaju wzoru. Kiedy wszyscy naokoło ledwo wiązali koniec z końcem, 
ten gość miał własne kino, wielkie wesołe miasteczko Steeplechase i własny 
dom po drugiej stronie ulicy, a ja nigdy nie kojarzyłem tych trzech rzeczy 
z jednym nazwiskiem, dopóki nie zwrócił mi na to nie tak dawno uwagi Sammy, 
kiedy wszystko to już dawno odeszło w przeszłość, razem z George'em C. 
Tilyou. Sammy zaczął nas często odwiedzać, gdy jego żona zmarła na raka 
jajnika i nie bardzo wiedział, co ze sobą zrobić podczas weekendów, a potem 
jeszcze częściej, kiedy ponownie wyszedłem ze szpitala i też nie 
wiedziałem, co ze sobą zrobić, włócząc się po okolicy i próbując odzyskać 
siły po kolejnym seansie naświetlania i chemioterapii. Pomiędzy pobytami w 
szpitalu czułem się zdrów jak ryba i silny jak byk. Gdy sprawy przybrały 
zły obrót, zacząłem kurować się w szpitalu na Manhattanie u onkologa o 
nazwisku Dennis Teemer. Kiedy byłem zdrowy, czułem się doskonale.
  Obecnie szydło wyszło już dawno z worka i wszyscy wiedzą, że na coś 
choruję, co czasem odsuwa ode mnie ludzi. Nigdy nie wymieniamy nazwy tej 
choroby ani nie mówimy o niej jako o czymś na tyle ważnym, żeby miało jakąś 
nazwę. Nawet w rozmowie z lekarzami Claire i ja nigdy jej nie wymieniamy. 
Nie chcę wypytywać Sammy'ego, ale nie wiem, czy udało nam się choćby przez 
chwilę go oszukać w ciągu tych wszystkich lat, jak to robiłem... kiedy to 
robiłem, jak zaraz
  poprawia mnie, kiedy mu na to pozwolę. Czasami pamiętam o tym, ale i tak 
mówię do niego, jak chcę, po prostu żeby się podrażnić.
  - Wiem o tym, tygrysie - powtarzam ze śmiechem. - Wciąż uważasz mnie za 
żółtodzioba? Robię cię w konia, jak chcę, i mam nadzieję, że kiedyś w końcu 
załapiesz.
  Sammy jest bystry i dostrzega drobne rzeczy, takie jak nazwisko Tilyou. 
Zobaczył także bliznę na mojej wardze, zanim zdążyłem zapuścić gęste, 
krzaczaste wąsy, żeby ją ukryć i zasłonić tym to, co zostało z moich włosów 
oraz nacięcia na karku i sine znaki na węzłach chłonnych. Możliwe, że wiele 
w życiu straciłem nie idąc na studia, ale nigdy nie chciałem tam iść i nie 
wydaje mi się, żebym stracił coś, co byłoby dla mnie naprawdę ważne. Z 
wyjątkiem być może studentek. Ale ja i tak nigdy nie narzekałem na brak 
dziewczyn. Nigdy się ich nie bałem; wiedziałem, jak je zdobyć, jak z nimi 
rozmawiać i zadowolić, nawet te starsze. Zawsze miałeś tendencję do 
priapizmu, powiedział mi Sammy.
  - Trafiłeś, tygrysie - odpowiedziałem. - A teraz powiedz, co to znaczy.
  - Byłeś jednym wielkim kutasem - odparł, jakby obrażanie mnie sprawiało 
mu przyjemność. - I nigdy nie miałeś żadnych konfliktów.
  - Konfliktów?
  - Nigdy nie miałeś problemów. 
  - Nigdy nie miałem problemów.
  Nigdy nie miałem też wątpliwości. Moja pierwsza była ode mnie starsza, 
mieszkała na sąsiedniej ulicy i nazywaliśmy ją Francuzka. Moja druga też 
była starsza i miała ksywę Wyżymaczka. Jeszcze inną poderwałem w firmie 
ubezpieczeniowej, kiedy pracował tam Sammy - też była starsza i wiedziała, 
że jestem młodszy, ale chciała się ze mną spotykać dalej i kupiła mi nawet 
dwie koszule na Gwiazdkę. Robiłem to chyba wtedy z każdą dziewczyną, z 
którą naprawdę chciałem. Z dziewczynami, jak ze wszystkim innym, nawet w 
wojsku, jest tak, że kiedy dasz ludziom do zrozumienia, czego chcesz, i 
naprawdę się przy tym upierasz, prawdopodobnie ci na to pozwolą. W Europie, 
kiedy byłem jeszcze kapralem, mój sierżant pozwalał mi wkrótce decydować za 
nas obu. Ale nigdy nie miałem dziewcząt z college'u, takich, jakie można 
zobaczyć na filmach. Przed wojną żaden z naszych znajomych nie chodził do 
college'u i nie nosił się z takim zamiarem. Po wojnie wszyscy zaczęli 
studiować. Dziewczęta z magazynu "Time", które poznawałem za pośrednictwem 
Sammy'ego, zanim się jeszcze ożenił i potem też, nie zawsze uważały mnie za 
tak atrakcyjnego chłopaka, jakim moim zdaniem byłem, więc wziąłem trochę na 
wstrzymanie, żeby nie robić mu obciachu. Nawet jego żona Glenda i z 
początku Claire nie były mną tak olśnione jak ludzie, których znałem w 
Brooklynie i Orange Valley. Claire uważała, że Glenda zadziera nosa, 
ponieważ nie jest Żydówką i nie pochodzi z Brooklynu, ale okazało się to 
nieprawdą. Kiedy zaczęliśmy chorować, najpierw ja, potem ona, a właściwie 
nawet wcześniej, gdy zabił się ten ich chłopak, Michael, wszyscy się do 
siebie zbliżyliśmy. Byliśmy parą, do której mogli się ze wszystkim zwrócić, 
a Claire przyjaciółką, której Glenda mogła się zawsze zwierzyć.
  Na Coney Island, Brighton Beach i wszędzie indziej miałem dziewczyny tak 
często, jak chciałem, i mogłem je nawet poderwać dla innych, również dla 
Sammy'ego. Najlepiej szło mi w wojsku, w Georgii, Kansas i Oklahomie, gdzie 
obsługiwałem również mężatki, których mężowie byli daleko. Po czymś takim 
zawsze miałem lekkiego moralnego kaca, ale nigdy nie powstrzymywało mnie to 
przed dobrą zabawą, kiedy tylko nadarzyła się okazja.
  - Nie wkładaj go do środka - kazały mi czasem obiecywać, dopóki nie 
uszczęśliwiłem nas obojga, wkładając go do środka. W Anglii w czasie wojny 
pociupciać mógł sobie każdy Amerykanin, nawet Eisenhower, i czasami mogłem 
to robić również we Francji, w wiosce albo na farmie, kiedy posuwaliśmy się 
do przodu, aż do chwili, gdy musieliśmy się cofnąć i wzięto mnie do niewoli 
razem z wieloma innymi w operacji, której, jak się później dowiedziałem, 
nadano nazwę kontrofensywy w Ardenach. W Niemczech było zupełnie inaczej, 
ale nawet tam, w Dreźnie, prawie mi się udało, kiedy jako jeniec wojenny 
pracowałem w fabryce witamin w płynie, produkującej syropy dla ciężarnych 
niemieckich kobiet, które potrzebowały składników odżywczych i nie miały co 
jeść. To było pod koniec wojny i nienawidziłem wtedy Niemców bardziej niż 
kiedykolwiek przedtem, ale nie mogłem tego po sobie pokazać. Nawet tam 
droczyłem się z wartownikami, a także Polkami i innymi kobietami na 
robotach przymusowych, i być może naprawdę udałoby mi się namówić moich 
znajomych strażników - wszyscy oni byli albo bardzo starzy, albo odnieśli 
ciężkie rany na froncie wschodnim - żeby odwrócili wzrok, kiedy wślizgnę 
się z jedną z nich na parę chwil do jakiejś pakamery. Kobiety nie były zbyt 
chętne, ale nie miały nic przeciwko - aż do tego wielkiego nocnego nalotu, 
kiedy wszystko wokół nas zniknęło z dnia na dzień - razem z tymi kobietami. 
Inni faceci uważali, że jestem stuknięty, wygłupiając się w ten sposób, ale 
dzięki temu mieliśmy przynajmniej jakieś zajęcie, zanim skończyła się wojna 
i mogliśmy wrócić do domu. Anglicy w obozie jenieckim nie mogli mnie 
rozgryźć. Strażnicy wkrótce mieli mnie powyżej dziurek w nosie i zaczęli 
się ode mnie opędzać. Wiedzieli, że jestem Żydem. Nie robiłem z tego nigdy 
tajemnicy.
  - Herr Reichsmarshal - zwracałem się żartem do niemieckich szeregowców, 
kiedy tylko musiałem coś przetłumaczyć albo o coś poprosić. "Pierdolony 
frycu", mówiłem do nich w myślach, już bez żartów. Albo "Ty nazistowski 
szkopski skurwysynu".
  - Herr Rabinowitz - odpowiadali z udawanym szacunkiem.
  - Mein Name ist Lew - informowałem ich zawsze serdecznie. - Możecie mi 
mówić po imieniu.
  - Rabinowitz, jesteś szalony - stwierdził mój pomocnik Vonnegut z 
Indiany. - W końcu cię za to zabiją.
  - Nie chcecie się trochę zabawić? - starałem się poprawić wszystkim 
humor. - Jak możecie znieść tę całą nudę? Założę się, że uda mi się 
zorganizować potańcówkę, jeśli tylko namówię ich, żeby załatwili jakąś 
muzykę.
  - Beze mnie - oznajmił stary facet o nazwisku Szwejk. - Jestem dobrym 
wojakiem.
  Obaj ci faceci znali niemiecki lepiej ode mnie, ale Vonnegut był skromny 
i nieśmiały, a Szwejk, który bez przerwy skarżył się na hemoroidy i ból w 
stopach, nie chciał się nigdy do niczego mieszać.
  A potem któregoś dnia zobaczyliśmy, że do miasta przyjeżdża cyrk. 
Widzieliśmy plakaty, maszerując do fabryki z naszych kwater w betonowych 
piwnicach, które przedtem, kiedy wciąż mieli do zarzynania jakieś 
zwierzęta, służyły jako podziemny magazyn rzeźni. W tym czasie strażnicy 
bali się już bardziej od nas. W nocy słyszeliśmy nad głowami samoloty z 
Anglii, lecące nad wojskowe cele w tym rejonie. Potem dochodził nas czasami 
huk eksplodujących gdzieś niedaleko setek bomb. Wiedzieliśmy, że od wschodu 
nacierają Rosjanie.
  Te karnawałowe plakaty podsunęły mi wspaniały pomysł. 
  - Pogadajmy z komendantem. Może pozwoli nam pójść. Kobietom też. 
Potrzebujemy jakiegoś urozmaicenia. Ja będę gadał. - Szansa zabawy 
podnieciła mnie. - Chodźmy spróbować.
  - Beze mnie - oświadczył dobry wojak Szwejk. - Potrafię wpakować się w 
wystarczające kłopoty, robiąc wyłącznie to, co mi każą.
  Pracujące z nami kobiety były wymizerowane, obdarte i tak samo brudne jak 
my i nie sądzę, żeby ktokolwiek z nas czuł wolę bożą. Ja sam byłem chudy 
jak szczapa i prawie przez cały czas miałem biegunkę, ale to była kolejna 
szpilka, którą mogłem wsadzać później Claire i kolejny przyczynek do sławy. 
Mógłbym oczywiście zmyślać, lecz nie lubię tego robić.
  Pobraliśmy się, zanim jeszcze poszedłem do cywila, zaraz po mojej 
podwójnej operacji przepukliny w Fort Dix, kiedy wróciłem z niewoli w 
Niemczech i o mało nie dostałem szału tutaj, w New Jersey, chcąc rozerwać 
na strzępy dwóch
  niemieckich jeńców wojennych, którzy widząc czekającą na mnie Claire - 
byliśmy wtedy dopiero zaręczeni - zaczęli rechotać i szwargotać coś między 
sobą.
  Zobaczyłem ich po raz pierwszy w Oklahomie, tych niemieckich jeńców, i 
nie mogłem po prostu uwierzyć własnym oczom. Stali na świeżym powietrzu z 
łopatami i w tej wielkiej wojskowej bazie wydawali się zdrowsi od nas, a 
także bardziej zadowoleni. I to miała być wojna? Nie według mojego 
regulaminu. Uważałem, że jeńcy wojenni powinni siedzieć w pierdlu, a nie 
zabawiać się na świeżym powietrzu i stroić z nas żarty. Krew zalewała mnie 
na sam ich widok. Pilnowało ich paru rozlazłych żołnierzyków, którzy 
wydawali się znudzeni i leniwi i trzymali karabiny, jakby były dla nich za 
ciężkie. Niemcy mieli coś robić, ale w ogóle się nie przykładali. W bazie 
przebywało sporo Amerykanów, których złapano na samowolnym oddaleniu się z 
jednostki i kazano za karę kopać doły w ziemi, a potem zasypywać je, i ci 
zawsze pracowali ciężej niż którykolwiek ze szkopów. Obserwując ich, coraz 
bardziej się wściekałem i wreszcie któregoś dnia, nie zdając sobie sam 
sprawy z tego, co robię, postanowiłem poćwiczyć z nimi mój niemiecki i 
podszedłem bliżej.
  - Hej, nie wolno ci tego robić, żołnierzu - zawołał strażnik stojący 
najbliżej tych dwóch, do których się zbliżyłem, i potruchtał nerwowo w moją 
stronę. Miał jeden z tych obcych południowych akcentów, do których powoli 
się przyzwyczajałem. Zaczął nawet opuszczać w dół karabin.
  - Mam rodzinę w Europie, przyjacielu - powiedziałem mu - i wszystko jest 
w porządku. Posłuchaj, to sam zobaczysz. - I zanim zdążył coś odpowiedzieć, 
zacząłem nawijać po niemiecku. Kaleczyłem język, ale on o tym nie wiedział. 
- Bitte. Wie ist Ihr Name? Danke sch??o???n. Wie alt sind Sie? Danke 
vielmals. Wo du kommst hier? Danke.
  Tymczasem zbliżyło się do nas kilku innych jeńców, a potem podeszło 
nawet, żeby posłuchać, paru strażników, którzy szczerzyli zęby, jakby 
czekało ich kolejne organizowane przez wojsko przedstawienie. To też mi się 
nie spodobało. Co jest, do diabła, pomyślałem, mamy w końcu wojnę czy 
pokój? Nie przestawałem nawijać. Kiedy nie mogli mnie zrozumieć, zmieniałem 
wymowę tak długo, aż skapowali, i wtedy wszyscy kiwali głowami i śmieli 
się, a ja udawałem, że szczerzę zęby z radości widząc, jak stawiają mi 
dobre stopnie. "Bitte sch??o???n, bitte sch??o???n", odpowiadali, kiedy 
mówiłem "Danke, danke", dziękując im wylewnie, że uważają, iż jestem "Gut, 
gut." Zanim skończyła się ta cała szopka, postarałem się dać im wyraźnie do 
zrozumienia, że jest tutaj jedna osoba, która nie bawi się tak dobrze, i że 
tą osobą jestem ja sam.
  - So, wie geht jetzt? - zapytałem, zataczając ręką krąg wokół bazy. - Du, 
gef??a???llt es hier? Sch??o???n? - Kiedy przekonani, że nadal ćwiczymy po 
prostu niemiecki, odparli, że podoba im się tutaj, zadałem kolejne pytanie: 
- Gefallen hier besser wie zuhause mit Krieg? Ja? - Założyłbym się, że 
podobało im się tu bardziej, o wiele bardziej niż w ogarniętych wojną 
Niemczech. - Jasne - odezwałem się do nich po angielsku i wtedy przestali 
się uśmiechać i zrzedły im miny. Spojrzałem ostrzej w twarz temu, którego 
zagadnąłem najpierw. - Sprechen du! - poleciłem, świdrując go oczyma, aż 
zaczął kiwać słabo głową. Widząc jak się kurczy, chciałem wybuchnąć głośnym 
śmiechem, choć wcale mnie to nie śmieszyło. - Dein Name ist Fritz? Dein 
Name ist Hans? Du bist Heinrich? - A potem sam się przedstawiłem: - Und 
mein Name ist Rabinowitz. Rabinowitz - powtórzyłem tak, jak mogliby wymówić 
to nazwisko Niemcy. - Ich bin Lew Rabinowitz, L.R., von Coney Island in 
Brooklyn, New York. Du kennst? - Po czym przerzuciłem się na jidysz: - Und 
ich bin a Jid. Fasztejst? - I na angielski: - Jestem Żydem. Rozumiecie? - I 
z powrotem na mój kulawy niemiecki: - Ich bin Jude. Verstehst? - Teraz nie 
wiedzieli już, gdzie podziać oczy, ale z całą pewnością nie chcieli patrzeć 
na mnie. Mam niebieskie oczy, które, jak powtarza mi wciąż Claire, potrafią 
zamieniać się w sople lodu, i bladą europejską gębę, która błyskawicznie 
się czerwieni, kiedy śmieję się na całe gardło albo dostaję szału, i nie 
byłem pewien, czy mi wierzą. Rozpiąłem więc kurtkę polowego munduru i 
wyciągnąłem blaszkę identyfikacyjną, żeby pokazać im literę J, odbitą na 
samym dole razem z moją grupą krwi. - Siehst du? Ich bin Rabinowitz, Lew 
Rabinowitz, und ich bin Jude. Rozumiecie? Dobrze. Danke - powiedziałem 
zgryźliwie, mierząc ich wszystkich chłodnym spojrzeniem tak długo, aż 
zobaczyłem, że spuszczają oczy. - Danke sch??o???n, danke vielmals, fur 
alles, bitte, i jeszcze raz bitte sch??o???n. Przysięgam wam na zdrowie 
mojej matki, że się wam wszystkim odpłacę. Dziękuję, stary - powiedziałem 
kapralowi, odwracając się, żeby odejść. - Cieszę się, że ty też się dobrze 
bawiłeś.
  - O czym to wszystko było?
  - Po prostu ćwiczyłem niemiecki.
  W Fort Dix nie ćwiczyłem niemieckiego. Krew zalała mnie w ciągu sekundy, 
kiedy zobaczyłem, jak Niemcy parskają śmiechem i szwargoczą coś na temat 
Claire. Ruszyłem w ich stronę, zdecydowany załatwić to od ręki i bardziej 
wściekły, niż byłem kiedykolwiek na froncie. Mój głos był niski i bardzo 
spokojny, ale żyłka na szyi i szczęce tykała już niczym zegarowa bomba, 
która nie może się doczekać, żeby wybuchnąć.
  - Achtung - powiedziałem powoli, cedząc to jedno słowo tak długo, jak 
tylko mogłem, aż zatrzymałem się tam, gdzie stali ze swoimi szpadlami, na 
trawie obok robionej przez nich alejki.
  Popatrzyli po sobie z ledwo skrywanym uśmiechem, który ich zdaniem nie 
powinien mi przeszkadzać.
  - Achtung - powtórzyłem z trochę większym naciskiem na drugą sylabę, 
jakbym prowadził grzeczną konwersację z nieco przygłuchą osobą w salonie 
matki Claire w jej domu na północy stanu New York. Przysunąłem twarz tuż do 
ich twarzy. Miałem rozsunięte wargi, jakbym chciał się roześmiać, ale nawet 
się nie uśmiechałem. Niemcy chyba jeszcze nie pojmowali, w czym rzecz. - 
Achtung aufpassen - powiedziałem cicho, żeby wywrzeć na nich większe 
wrażenie.
  Miny im zrzedły. Zrozumieli, że nie żartuję. Przestali się niedbale 
garbić i sprawiali wrażenie lekko zagubionych, jakby nie potrafili mnie 
rozgryźć. Nie wiedziałem wówczas, że zaciskam pięści, nie wiedziałem, 
dopóki nie zobaczyłem krwi na swoich dłoniach, tam gdzie wbijałem 
paznokcie.
  Teraz nie byli już tacy pewni siebie, a ja byłem. Wojna w Europie 
skończyła się, ale oni byli w niewoli i znajdowali się tutaj, a nie tam. 
Mieliśmy lato i byli zdrowi, obnażeni do pasa i brązowi od słońca, tak jak 
ja na plaży na Coney Island jeszcze przed wojną. Wydawali się silni, 
muskularni i zupełnie nie przypominali tych setek i tysięcy Niemców, 
których widziałem w niewoli w Europie. Przybyli tu już dawno i nabrali siły 
i zdrowia na amerykańskim wikcie, podczas gdy mnie marzły nogi w mokrych 
skarpetkach i butach i łaziły po mnie insekty, których nigdy przedtem nie 
widziałem: wszy. To byli wcześni jeńcy, szturmowcy z doborowych oddziałów z 
samego początku wojny, z rocznika, który do tego czasu cały wyrżnięto, 
poraniono i wzięto do niewoli. Wyglądali zdecydowanie zbyt dobrze jak na 
mój gust, istniały jednak przepisy Konwencji Genewskiej dla jeńców 
wojennych i właśnie dzięki nim się tu znaleźli. Ci dwaj byli starsi i 
więksi ode mnie, ale nie miałem wątpliwości, że kiedy przyjdzie co do 
czego, rozerwę ich na strzępy, chociaż byłem osłabiony przez operacje i 
wychudzony przez wojnę. Może się myliłem. Nie żywiono mnie w niewoli tak 
dobrze jak ich.
  - Wie geht's? - zapytałem zdawkowo, przyglądając się im po kolei w 
sposób, który nie pozostawiał wątpliwości co do tego, że nie jestem tak 
przyjaźnie nastawiony, jak mogłoby się wydawać. Mój niemiecki był już wtedy 
całkiem dobry. - Was ist dein Name?
  Jeden nazywał się Gustav, drugi Otto. Mam dobrą pamięć do imion.
  - Wo du kommst kier?
  Jeden pochodził z Monachium. O miejscowości, którą wymienił ten drugi, 
nigdy nie słyszałem. Przemawiałem autorytatywnym tonem i widziałem, że są 
zaniepokojeni. Nie przewyższali mnie stopniem. Żaden z nich nie mógł być 
oficerem, a nawet podoficerem, skoro skierowano ich do kopania alejki, 
chyba że ukryli swoją rangę, tak jak zrobiłem to ja, żeby wyrwać się z 
obozu jenieckiego i pójść do jakiejś pracy.
  - Warum du lachen wenn du siehst Lady hier? Ty też - dodałem, wskazując 
palcem drugiego. - Dlaczego śmiałeś się przed chwilą, spoglądając na tę 
panią, i co takiego powiedziałeś temu drugiemu, że roześmiał się jeszcze 
głośniej?
  Zapomniałem powiedzieć to po niemiecku i przerzuciłem się na angielski, 
ale oni i tak wiedzieli dokładnie, o co mi chodzi, choć nie rozumieli 
dobrze słów. Nie przejmowałem się tym. Niełatwo było wyrazić całą tę 
kwestię w obcym języku, ale wiedziałem, że zrozumieją, jeśli się tylko 
przyłożę.
  - Warum kast du gelacht wenn du siehst mein Lady hier? 
  Teraz wiedzieliśmy, że zrozumieli, ponieważ nie chcieli odpowiedzieć. 
Strażnik z pistoletem niczego nie pojmował i nie wiedział, co robić. Bał 
się mnie chyba bardziej od nich. Zdawałem sobie sprawę z tego, że nie wolno 
mi z nimi rozmawiać. Claire chciała, żebym dał spokój. Ale ja nie miałem 
zamiaru. Nic nie mogło mnie teraz powstrzymać. Zbliżył się do nas młody 
oficer z frontowymi baretkami, kiedy jednak zobaczył moją twarz, szybko się 
odsunął.
  - Niech pan się lepiej cofnie - usłyszałem głos Claire.
  Ja również miałem frontowe baretki, w tym także Brązową Gwiazdę, którą 
dostałem we Francji za rozwalenie tygrysa razem z facetem o nazwisku David 
Craig. Oficer czytał chyba w moich myślach i był dość sprytny, żeby nie 
wchodzić mi w drogę. Robiłem oficjalne wrażenie i mówiłem ostro jak wszyscy 
diabli. Mój niemiecki trzymał ich wszystkich na dystans i pamiętałem, żeby 
ani na chwilę nie ściszać głosu.
  - Antworten! - krzyknąłem. - Du verstehst was ich sage?
  - Ich verstehe nicht.
  - Wir haben nicht gelacht. 
  - Keiner hat gelacht.
  - Jesteś kłamcą, Otto - odparłem po niemiecku. - Rozumiesz i śmiałeś się. 
Gustav, sag mir, Gustav. Was du sagen zu - wskazałem na Claire - ??u???ber 
mein Frau hier. Beide lachen, was so komisch? - Nie byliśmy jeszcze 
małżeństwem, ale nic mi nie szkodziło powiedzieć, że jest moją żoną, po 
prostu żeby przykręcić śrubę. - To jest moja żona - powiedziałem po 
angielsku, żeby usłyszał mnie oficer. - Jakie świństwa o niej 
opowiadaliście?
  - Ich habe nichts gesagt. Keiner hat gelacht. 
  - Sage mir! - rozkazałem.
  - Ich habe es vergessen. Ich weiss nicht.
  - Gustav, du bist auch ein L??u???gner, und du wirst gehen zu H??o???lle 
f??u???r dein L??u???ge. Pójdziecie obaj do piekła za wasze kłamstwa i za 
sprośne słowa na temat tej młodej damy, nawet jeśli będę musiał was tam 
osobiście zagonić. A teraz Schaufeln hinlagen!
  Pokazałem szpadle. Położyli je bojaźliwie na ziemi i czekali. Ja również 
czekałem.
  - Schaufeln aufhaben! - powiedziałem bez uśmiechu.
  Rozejrzeli się żałośnie dookoła, a potem podnieśli szpadle i stali nie 
wiedząc, co z nimi zrobić. 
  - Dein Name ist Gustav? - zapytałem po kolejnej półminucie. - Dein Name 
ist Otto? Jawohl? Du sein von M??u???nchen? Und du sein von... Ach wo! - 
Tak naprawdę nie obchodziło mnie, skąd pochodzi. - Mein Name ist 
Rabinowitz. Lewis Rabinowitz. Ich bin Lewis Rabinowitz, z Coney Island, z 
Zachodniej Dwudziestej Piątej, pomiędzy Railroad i Mermaid Avenue, bei 
Karussell przy promenadzie. - Czułem, jak wali mi puls w kciukach, kiedy 
wyjąłem swoją blaszkę identyfikacyjną, żeby mogli się przyjrzeć tej literce 
J i żeby dodatkowo się upewnić, że wiedzą, o czym mówię, kiedy przerzuciłem 
się na jidysz. - Und ich bin a Jid. - A potem na niemiecki: - Ich bin ein 
Jude, Judish. Verstehst du jetzt?
  Nie byli już tacy brązowi i nie wydawali się tacy duzi. Czułem się bardzo 
spokojny i jak nigdy jeszcze pewny siebie. Ja, L.R., Louie Rabinowitz z 
Coney Island. Nie było potrzeby dalej ich besztać.
  - Jetzt... noch einmal - powiedziałem z nienawistnym uśmiechem, który 
według Claire jest gorszy od grymasu trupiej czaszki. Odłożyli szpadle, 
kiedy im kazałem, a potem podnieśli je, jakbym ich w tym wyćwiczył.
  - Sagen hast du schlecht gesagt, wie er hat gesagt, wie du gesehen Dame 
hier?
  - Nein, mein Herr.
  - Hast du mit gelacht wenn als er hat gesagt schlechte? 
  - Nein, mein Herr.
  - Znowu kłamiecie obydwaj, i całe szczęście, bo połamałbym wam obu gnaty, 
gdybyście przyznali, że śmieliście się z niej albo powiedzieliście jakieś 
świństwo. Geh zur Arbeit - poleciłem, odwracając się od nich z niesmakiem. 
- Są znowu pańscy, kapralu. Dziękuję, że dał mi pan szansę.
  - To nie było zbyt miłe, Lew - odezwała się Claire.
  - Nie wolno panu robić takich rzeczy, sierżancie - stwierdził oficer. - 
Nie wolno panu mówić do nich w ten sposób.
  Zasalutowałem z szacunkiem.
  - Znam zasady Konwencji Genewskiej, panie kapitanie. Byłem u nich w 
niewoli.
  - O co tu w ogóle chodziło?
  - Popatrzyli na moją narzeczoną, panie kapitanie, i powiedzieli jakieś 
świństwo. Dopiero wróciłem do domu. Z moją głową nie wszystko jest jeszcze 
w porządku.
  - Rzeczywiście masz nie po kolei w głowie, Lew powiedziała Claire, kiedy 
tylko zostaliśmy sami. - A gdyby nie zrobili tego, co im kazałeś?
  - Uspokój się, mała. Zrobili to, co kazałem. Musieli.
  - Dlaczego? A gdyby wtrącił się ten strażnik? Albo oficer?
  - Nie mogli się wtrącić. 
  - Skąd wiesz?
  - Po prostu wiem.
  - Dlaczego nie mogli?
  - Mówię ci, że nie mogli, i musisz mi po prostu uwierzyć. Pewne rzeczy 
dzieją się dokładnie tak, jak chcę. Nie pytaj mnie, dlaczego. Obrazili cię 
i robiąc to, obrazili również mnie. Musiałem wbić im do łbów, że nie wolno 
im tego robić. - Byliśmy już wtedy zaręczeni. - Jesteś moją narzeczoną,  
Moją Fra??u???lein. Wściekłbym się na każdego, kto spojrzałby na ciebie i 
powiedział jakieś świństwo, i to samo zrobiliby mój ojciec i moi bracia, 
gdyby zobaczyli kiedyś jakiegoś faceta, który naśmiewa się z ciebie albo 
którejkolwiek z moich sióstr. Dosyć o tym, moja droga. Wracajmy do 
szpitala. Musimy się pożegnać z Hermannem Germanem.
  - Już dosyć zabawiałeś się z Hermannem, Lew. Jeśli masz ochotę robić z 
nim to, co przedtem, poczekam na dole i napiję się coli. Nie uważam, żeby 
to było zabawne.
  - Pewnie w to nie uwierzysz, dziecko, ale ja też nie uważam tego za 
zabawne. Nie dlatego to z nim robię.
  Problem z Claire polegał wówczas na tym - co widzieli i dawali mi do 
zrozumienia Sammy i Winkler - że miała naprawdę duże cycki. A kłopot ze 
mną, że szybko robiłem się zazdrosny i gotów byłem zatłuc każdego faceta, 
który je zauważył, łącznie z Sammym i Winklerem.
  Tak więc wszyscy czterej pojechaliśmy jednego dnia się zaciągnąć i 
wszyscy czterej wróciliśmy do domu. Ale Irving Kaiser z sąsiedniej 
kamienicy zginął podczas ostrzału artyleryjskiego we Włoszech i nigdy już 
go nie zobaczyłem.
  Sonny Ball poległ w identyczny sposób, Freddy Rosenbaum stracił nogę, a 
Manny Schwartz wciąż chodzi z hakiem zamocowanym w sztucznej ręce i od 
dawna nie jest
  mu z tego powodu do śmiechu. Solly Moss został postrzelony w głowę i od 
tej pory nie słyszy zbyt dobrze. Jak na takie małe osiedle w tak małej 
dzielnicy ponieśliśmy dość duże straty i wygląda na to, że gdzie indziej 
też została ranna i zginęła masa ludzi, powiedział mi kiedyś Sammy. 
Zgodziłem się z nim. Ale tamtego dnia, kiedy szliśmy się zaciągnąć, nie 
sądziliśmy, że naprawdę grozi nam jakieś niebezpieczeństwo.
  Szliśmy na wojnę, nie mając pojęcia, czym jest.
  Większość z nas ożeniła się młodo i żaden nie wiedział nic o rozwodach. 
Rozwody były dla gojów, dla bogaczy, o których czytaliśmy w gazetach i 
którzy jeździli do Reno w Nevadzie, bo tam można to było łatwiej załatwić. 
Dla kogoś takiego jak Glenda Sammy'ego i jej pierwszy mąż, który lubił 
sobie podupczyć na boku i gówno go obchodziło, czy ktoś o tym wie. Dzisiaj 
nawet jedna z moich córek wzięła rozwód. Kiedy usłyszałem, że jej 
małżeństwo się rozpada, chciałem natychmiast wybrać się do mojego 
eks-zięcia i gołymi rękoma ustalić podział majątku. Claire kazała mi się 
przymknąć i zabrała mnie na Karaiby, żebym ochłonął. Sammy Singer był 
jedynym z moich znajomych, który czekał dłużej z ożenkiem, a potem ożenił 
się z tą swoją siksą z trójką dzieci i jasnobrązowymi, przechodzącymi 
prawie w blond włosami. Ale Sammy Singer był zawsze trochę inny, niski, 
cichy i myślący. Był odmieńcem i poszedł na studia. Ja też byłem dość 
sprytny i jako były żołnierz mogłem dostać rządowe stypendium, ale zdążyłem 
się już ożenić i miałem do roboty lepsze rzeczy niż ponowne chodzenie do 
szkoły, a poza tym bardziej mi się spieszyło, żeby czegoś dokonać. To był 
kolejny powód, dla którego nigdy nie lubiłem Johna Kennedy'ego i nikogo z 
jego otoczenia, kiedy już znalazł się w świetle reflektorów i zaczął się 
zachowywać jak zbyt pewny siebie aktor. Potrafię rozpoznać faceta, któremu 
się spieszy. Gdy go zastrzelili, uroniłem łezkę, powiedziałem "źle się 
stało" i jeszcze tego samego dnia wróciłem do roboty, żeby powoli nabierać 
teraz antypatii do Lyndona Johnsona. Nie lubię picerów i ludzi, którzy za 
dużo mówią, a to właśnie robią prezydenci. Ostatnio rzadko kiedy czytam 
gazety. Nawet wtedy nie bardzo rozumiałem, dlaczego facet z głową na karku, 
taki jak Sammy Singer, idzie na studia, żeby studiować literaturę 
angielską, którą może przecież czytać w wolnym czasie.
  Kiedy skończyłem trzynaście lat i byłem w odpowiednim wieku, żeby pójść 
do szkoły średniej, dostałem się do technikum w Brooklynie, co nie było 
wówczas takie łatwe. Byłem dobry w takich rzeczach jak matematyka, rysunek 
techniczny i kilka innych przedmiotów, z którymi, co wiedziałem już 
wcześniej, nie powinienem mieć żadnych kłopotów. A potem, po skończeniu 
szkoły, zapomniałem prawie wszystko oprócz arytmetyki i poszedłem pracować 
na złomowisku u mojego ojca razem z bratem i jednym ze szwagrów, który 
mieszkał z moją najstarszą siostrą w suterenie, w należącej już wtedy do 
naszej rodziny dużej, mieszczącej cztery mieszkania kamienicy z werandą. 
Arytmetyka przydała mi się chyba głównie w beziku, podczas licytacji i 
rozgrywki. W jednej i w drugiej radziłem sobie dość dobrze, grając na 
deptaku i plaży z Żydami ze Starego Świata, z Rosji, Węgier, Polski i 
Rumunii. Usta nie zamykały się im nawet podczas gry. Gadali o kartach, o 
żydowskich gazetach i o Hitlerze, którego zacząłem nienawidzić bardzo 
wcześnie, tak samo wcześnie jak i oni, a także o Trockim, Mussolinim i 
Franklinie Delano Roosevelcie, którego lubili, w związku z czym polubiłem 
go i ja. Mógłbym się założyć, że na Coney Island nigdy nie było ani jednego 
Żyda głosującego na republikanów, z wyjątkiem być może mojego szwagra 
Phila, który zawsze był i wciąż jest przeciwko wszystkiemu, za czym jest 
cała reszta.
  Mój ojciec nie miał zbyt wysokiego zdania o moim talencie do kart, ale 
gdy zapytałem go, co innego mogę robić w czasie wolnym od pracy, nie 
wiedział. Kiedy czegoś nie wiedział, nie chciał o tym mówić. W wojsku nie 
było prawdziwego bezika, zarabiałem więc pieniądze, grając w blackjacka, 
pokera i kości. Prawie zawsze wygrywałem, bo zawsze wiedziałem, że wygram. 
Jeśli czułem, że mogę nie wygrać, nie brałem kart do ręki. Nawet kiedy 
przegrywałem, nie były to duże sumy. Potrafiłem odgadnąć po minucie, czy 
gracze są tak samo dobrzy jak ja, czy idzie im karta, i wiedziałem, kiedy 
zaczekać. Teraz arytmetyka przydaje mi się do obliczania rabatów, kosztów i 
ulg podatkowych. Potrafię rachować, nie zdając sobie nawet sprawy, że to 
robię, mniej więcej tak samo szybko jak mój pracujący przy komputerze 
główny księgowy i dziewczyny w jego dziale. Nie zawsze mam rację, ale 
prawie nigdy się nie mylę. Kiedy wpadłem na pomysł dostarczania rurami 
oleju opałowego do ogrzewania mieszkań, wcale nie byłem pewien, że to 
wypali, nawet gdy znalazłem odpowiedni licznik. Z olejem dostarczanym 
rurami nie trzeba było umieszczać w każdym domu osobnego zbiornika, a firma 
będąca właścicielem instalacji mogła sprzedawać ludziom paliwo. Ale ja od 
początku bałem się, że faceci z dużych firm naftowych mogą nie potraktować 
mnie poważnie, kiedy się do nich zwrócę. Zwróciłem się do nich i nie 
potraktowali mnie poważnie. Gdy się spotkaliśmy, nie byłem sobą. Miałem na 
sobie trzyczęściowy garnitur i zupełnie inną osobowość, czułem bowiem, że 
moja własna może nie przypaść im do gustu. Nie przypadła im do gustu i ta 
druga. Znalazłem się poza swoją sferą i uświadomiłem to sobie natychmiast, 
próbując dostać się do tej, do której należeli oni. Istniały pewne granice, 
a ja domyślałem się od samego początku, że moich nie wyznacza niebo.
  Wojna, ze swoim boomem budowlanym i brakami materiałów, okazała się 
bardzo korzystna nawet dla mnie. Zarobiliśmy masę forsy na rozbiórkach i na 
pierwszym pożarze Luna Parku, zaraz po wojnie, kiedy zoperowano mi 
przepuklinę i zjawiłem się ponownie, silny jak byk, na złomowisku. 
Odkryłem, że wciąż lubię ciężko harować razem z moimi braćmi, szwagrem i 
staruszkiem. Smoky Rubin i ten czarny facet odeszli, ale mieliśmy innych, 
kiedy ich potrzebowaliśmy, a także dwie ciężarówki i jeszcze jedną, którą 
wynajmowaliśmy na tydzień. Ale ja nienawidziłem brudu, nienawidziłem 
smarów, zanieczyszczeń i zgniłego odoru oceanu, którym przesiąknięte były 
gazety z plażowych koszy na śmieci, przywożone nam przez szmaciarzy 
ciągnących albo popychających przed sobą swoje wózki. Bałem się brudu i 
powietrza, którym oddychaliśmy. Bałem się robactwa. Stare gazety 
przychodziły czasem razem z martwymi krabami, pokrytymi piaskiem małżami, 
wodorostami, skórkami pomarańczy i innego rodzaju brudami, a my wrzucaliśmy 
to wszystko do środka wielkich bel z makulaturą, które wciąż wiązaliśmy 
ręcznie drutem i obcęgami. Istnieją już specjalne maszyny do wiązania bel, 
powiadomił nas mentorskim tonem Winkler któregoś razu, kiedy nie mając nic 
lepszego do roboty przylazł, żeby popatrzeć, jak harujemy jak woły, i 
zaczekać, aż skończymy. Potrafił znaleźć maszyny do wszystkiego, również z 
drugiej ręki. Prawdziwy szczyt techniki, mówił o nich. Nie bardzo 
wiedziałem, co to miało oznaczać.
  Wyszukał gdzieś swoje stanowiące szczyt techniki maszyny do cięcia 
wojskowych filmów lotniczych na kawałki pasujące do normalnych aparatów i 
zamierzał zarobić na tym pierwszych parę milionów, zanim Eastman Kodak 
zmądrzy się, zainstaluje odpowiednie urządzenia i przejmie z powrotem cały 
rynek. Ludzie żenili się, rodzili dzieci i chcieli mieć zdjęcia swoich 
pociech.
  - Nie zawracaj mi głowy maszynami, nie chcę twoich maszyn - burczał mój 
stary na Winklera, zgrzytając sztucznymi szczękami i mówiąc z tym swoim 
niewyraźnym polsko-żydowskim akcentem, którego Claire nie słyszała chyba 
ani razu, dopóki nie zaczęła ze mną chodzić i sypiać w pokoju razem z moimi 
siostrami. Była Żydówką z północy stanu, gdzie sprawy wyglądały inaczej niż 
na Coney Island, a jej rodzice urodzili się oboje w tym kraju, co też ich 
od nas różniło. Spotkaliśmy się, kiedy wynajęli domek na lato w Sea Gate, 
żeby opalać się na plaży i kąpać w oceanie mieliśmy jedną z najlepszych 
plaż, kiedy woda nie była zanieczyszczona kondomami i innymi świństwami ze 
ścieków i toalet wielkich transatlantyków, które przepływały obok prawie 
każdego dnia w drodze do portu. Nazywaliśmy kondomy "białymi rybkami z 
Coney Island", a śmieci i inne unoszące się na wodzie plugastwa 
"watch-out". Na kondomy mieliśmy również inną nazwę. Nazywaliśmy je mętami. 
Teraz określamy w ten sposób tych kutasów w Waszyngtonie. Takich jak 
Noodles Cook i być może nowy lokator Białego Domu.
  - Mam swoje własne maszyny, te dwie tutaj - mówił z uśmiechem stary, 
prężąc muskuły. Miał na myśli ręce i ramiona. - I jeszcze trzy kolejne, tam 
za mną. - Miał na myśli mnie, mojego brata i szwagra. - Moje maszyny są 
żywe i nie kosztują zbyt wiele. Ciągnijcie, ciągnijcie! wołał. - Nie 
stójcie w miejscu, nie słuchajcie go. Mamy rury do pocięcia, a potem musimy 
się jeszcze zająć tymi bojlerami.
  I jego trzy żywe maszyny wracały do pracy, manipulując obcęgami, długimi 
szczypcami i stalowymi drutami, które zaciągaliśmy w węzły, starając się 
osłaniać oczy i jaja na wypadek, gdyby któryś z nich strzelił. Pakowaliśmy 
jedną belę na drugą i wtedy obie trzęsły się i kołysały w sposób, który 
Claire uważała za erotyczny, zupełnie jakby taki wielki facet jak ja 
kołysał się na dziewczynie takiej jak ona.
  Stary przekonał się do Claire od samego początku, gdy zaczęła się 
pojawiać na złomowisku, przyglądając się nam i starając się pomóc, żebym 
mógł skończyć wcześniej, kiedy byliśmy umówieni na randkę. Polubił ją także 
dlatego, że spędzała dużo czasu na rozmowach z moją matką, z którą od 
pewnego czasu niełatwo było się porozumieć. Drobne podarki, które 
przynosiła na urodziny i święta, zawsze opakowane były w specjalny papier 
do prezentów. Papier do prezentów? Claire była pierwszą znaną nam osobą, 
która zawijała podarki w świąteczny papier. Zanim się pojawiła, kto w całej 
rodzinie, w całym naszym świecie Coney Island słyszał kiedyś o papierze do 
prezentów? Albo o kieliszkach do wina? Nikt w całej rodzinie nie był 
pewien, jak wyglądają, ale ja wiedziałem, że chcę je mieć, gdy tylko mi o 
nich powiedziała, i odbyłem na ich temat rozmowę z pewnym Włochem, niejakim 
Rockym, od którego kupowałem różne rzeczy. Rocky lubił mnie i lubił 
bezpośredni styl bycia Claire. Kiedy wyprowadziliśmy się od starych i 
zająłem się podobnie jak Rocky kupnem placów i budową domów, 
wyświadczaliśmy sobie czasami wzajemnie drobne przysługi. Rocky lubił 
panienki, blondynki i rude, porządnie wymalowane, na wysokich obcasach i z 
dużym biustem, ale z wielkim szacunkiem odnosił się do żon, do mojej i do 
swojej własnej.
  Ojciec Claire nie żył, a mój ojciec już na samym początku zabronił mi 
spać z nią w jej mieszkaniu, nawet gdyby w domu była jej matka.
  - Posłuchaj, Louie - powiedział - posłuchaj mnie dobrze. Ta dziewczyna 
jest sierotą. Nie ma ojca. Ożeń się z nią albo zostaw ją w spokoju. Wcale 
nie żartuję.
  Postanowiłem się z nią ożenić i myśląc o tym odkryłem, że pragnę, aby 
moja żona była dziewicą. Zdziwiło mnie to, ale takim właśnie okazałem się 
facetem. Musiałem przyznać, że za każdym razem, kiedy namówiłem dziewczynę 
do grzechu, potem nie myślałem o niej zbyt wiele, mimo że na ogół chciałem 
przespać się z nią jeszcze raz. I nawet sześć lat później, kiedy Sammy 
ożenił się z Glendą z jej trójką dzieci, nadal nie mogłem zrozumieć, jak 
mężczyzna taki jak on czy ja może ożenić się z dziewczyną, która pieprzyła 
się z kimś innym, zwłaszcza kimś, kto jeszcze żyje, i robiła to wiele razy, 
z więcej niż jednym facetem. Wiem, że to śmieszne, ale taki właśnie się 
stałem.
  I wciąż taki jestem. W życiu naszych dwóch córek dzieją się rzeczy, na 
temat których Claire i ja nie usiłujemy się już nawet dłużej kłócić. Nie 
uwierzyłyby mi, gdybym powiedział, że ich matka aż do naszego ślubu była 
dziewicą. A Claire kazała mi przysiąc, że nigdy o tym nikomu nie powiem.
  Kiedy Claire złości się na mnie, zazwyczaj ustępuję, ale nigdy nie robię 
tego ze strachu. Nie bałem się w wojsku i w obozach jenieckich, nawet w 
ogniu i pod ostrym artyleryjskim ostrzałem, kiedy nacieraliśmy przez 
Francję i Luksemburg w kierunku granicy niemieckiej, nawet kiedy podnosząc 
wzrok znad śniegu po tej wielkiej grudniowej niespodziance zobaczyłem 
niemieckich żołnierzy z naoliwioną bronią i w eleganckich nowych białych 
mundurach i cała nasza grupa została wzięta do niewoli.
  Ale bałem się szczurów na naszym złomowisku. I nienawidziłem brudu, 
zwłaszcza kiedy wróciłem z wojny. Nawet jedna mysz obok podłogowej listwy 
wystarczała, żeby zrobiło mi się niedobrze i żebym trząsł się przez całą 
minutę, tak jak trzęsę się teraz, gdy poczuję smak zielonych jabłek mojej 
matki albo tylko go sobie przypomnę. A kiedy w końcu założyłem własny 
interes w miasteczku odległym o dwie i pół godziny drogi od naszego domu w 
Brooklynie, najlepszym miejscem, jakie mogłem znaleźć, był budynek 
zbankrutowanej fabryki pułapek na myszy, przy kolejowej bocznicy obok 
dworca, budynek, w którym, gdy go obejmowałem, grasowały tabuny tych 
gryzoni.
  Każdego dnia obrzydzeniem napełniał mnie brud za paznokciami i zawsze się 
go wstydziłem. Wstydziliśmy się wszyscy. Po skończonej robocie szorowaliśmy 
się do czysta zimną wodą ze szlaucha, która była wszystkim, co mieliśmy. 
Zajmowało to może z godzinę. Nawet w zimie polewaliśmy się i myliśmy 
twardymi ryżowymi szczotkami i ługiem. Nie chcieliśmy iść do domu, mając na 
sobie cały ten gnój.
  Nienawidziłem żałoby za paznokciami. W Atlancie, w wojsku, odkryłem 
manikiur - razem z sałatką z krewetek i befsztykiem filet mignon - potem w 
Anglii odkryłem go ponownie, a we Francji podczas ofensywy, robiłem sobie 
manikiur, kiedy tylko mogłem. Gdy wróciłem na Coney Island, zawsze chciałem 
mieć zadbane paznokcie. Nawet w szpitalu, w chwilach, kiedy czuję się 
najbardziej podle, wciąż dbam o czystość, a manikiur jest jedną z rzeczy, o 
których nigdy nie zapominam. Claire już przed ślubem znała się na 
manikiurze. Po ślubie należało to do naszej gry miłosnej. Lubiła również 
pedikiur, a także drapanie po plecach i masaż stóp. Ja lubiłem trzymać jej 
palce u nóg.
  Zacząłem jeździć dobrym samochodem, kiedy tylko zarobiłem dość pieniędzy, 
a drugi, tak samo dobry, kupiłem Claire, gdy zarobiłem kolejne pieniądze, i 
nie musieliśmy więcej jeździć na randki firmową półciężarówką. Odkąd 
odkryłem szyte na miarę garnitury, nigdy nie chciałem chodzić w czymś 
innym. Kiedy Kennedy został prezydentem, okazało się, że obaj zamawiamy 
garnitury u tego samego krawca w Nowym Jorku, ale musiałem przyznać, że ja 
w moim nigdy nie wyglądałem tak dobrze, jak on w swoim. Sammy zawsze 
powtarzał, że nie umiem się ubierać; Claire twierdziła to samo i być może 
mieli rację, ponieważ nigdy nie zwracałem zbyt wielkiej uwagi na takie 
rzeczy jak kolory i styl, pozwalając krawcom decydować za siebie. Ale 
wiedziałem dosyć, żeby czuć się jak pan, paradując w szytym na miarę 
garniturze, który kosztował ponad trzysta doków z podatkiem obrotowym i 
mógł kosztować nawet pięćset. Teraz można je kupić za półtora tysiąca, a 
nawet za dwa, ale ja nadal nie dbam o cenę i mam ich więcej niż czasu, żeby 
je nosić, ponieważ moja waga zmienia się znacznie pomiędzy remisjami, a 
wkładając garnitur chcę zawsze wyglądać jak najbardziej elegancko i robię 
manikiur za każdym razem, kiedy się ubieram i gdzieś wychodzę.
  Noszę bawełniane koszule, wyłącznie bawełniane. Żadnego nylonu, żadnego 
poliestru, żadnych nie gniotących się "upierz i noś". I żadnej egipskiej 
bawełny, ani razu, odkąd powstał Izrael i doszło do wojny w 1948 roku. 
Kiedy Milo Minderbinder i jego spółka M i M zaangażowała się na dużą skalę 
w egipską bawełnę, przestałem montować ich sedesy i umywalki, a także 
sprowadzać ich materiały budowlane do mojego składu. Winkler wie, że wcale 
mi się to nie podoba, ale wciąż kupuje ziarno kakaowe Minderbindera do 
produkcji swoich wielkanocnych króliczków, które zawsze wyrzucamy, ilekroć 
przysyła nam je w prezencie.
  Ser odkryłem jednocześnie z Karaibami. Francuski ser. Pokochałem 
francuskie sery w dniu, kiedy ich po raz pierwszy spróbowałem. A Martynika, 
Gwadelupa i później St. Bart stały się naszym ulubionym miejscem zimowych 
wakacji na Karaibach właśnie z powodu serów. Europa nie wywarła na mnie 
większego wrażenia. Pojechałem raz do Francji i raz do Hiszpanii i Włoch, 
ale nigdy nie zależało mi, żeby wracać do jednego z tych miejsc, gdzie nie 
mówią w moim języku i nie potrafią się zorientować, za jakiego rodzaju 
osobę się uważam. A potem któregoś dnia, kiedy bawiliśmy się świetnie z 
Claire zaraz po zakupie dwóch parceli w St. Maarten za cenę, o której 
wiedziałem, że wkrótce okaże się bardzo dobra, zjadłem kawałek sera, który 
zawsze lubiłem, na kromce chleba, który lubiłem również - to był chyba ser 
St. Andre, tak mi się przynajmniej zdaje - i trochę później poczułem, jak 
wraca ten smak zielonych jabłek, którego nigdy nie potrafiłem zapomnieć, 
palący kwaśny smak, który pamiętałem z czasów, kiedy byłem chory jako 
dziecko. Przestraszyłem się, że coś złego dzieje się w moim wnętrzu. Szyja 
zrobiła mi się sztywna i miałem wrażenie, że puchnie wszerz. Sammy 
powiedziałby, że musiała puchnąć wszerz, bo nie mogła puchnąć wzdłuż. Teraz 
mogę się z tego śmiać. To było coś więcej niż niestrawność. Aż do tamtej 
chwili nigdy nie było mi niedobrze, bez względu na to, ile jadłem i piłem, 
i nie wydaje mi się, żebym kiedykolwiek czuł się chory w dorosłym wieku. W 
wojsku byłem często zziębnięty i brudny i potrzebowałem więcej snu i 
lepszego żarcia, ale nie sądzę, żebym kiedykolwiek obawiał się, że grozi mi 
jakaś choroba albo że przydarzy mi się coś złego i niezwykłego. Nawet kiedy 
ten snajper trafił w głowę kaprala o nazwisku Hammer, gdy staliśmy obaj 
obok dżipa i rozmawialiśmy, oddaleni od siebie nie więcej niż kilkanaście 
cali. Kapral meldował, że miasteczko jest puste i możemy je zająć. Fakt, że 
kula trafiła jego, a nie mnie, w ogóle mnie nie zdziwił. Wcale nie 
sądziłem, że miałem szczęście. Byłem przekonany, że tak musiało się po 
prostu stać.
  - Wracajmy jutro do domu, kochanie - powiedziałem Claire, czując z 
powrotem ten stary, mdlący zapach zielonych jabłek, a potem, kiedy 
poszliśmy do naszego pokoju i trochę się zabawiliśmy, posłużyłem się 
wymówką: - Sądzę, że powinienem załatwić coś w Newburgh, coś, co może się 
okazać korzystne dla nas obojga.
  Pokochaliśmy się i poczułem się lepiej, a potem czułem się dobrze nawet 
po powrocie do domu. Ale żeby się upewnić, poszedłem do doktora. Emil 
zbadał mnie i nic nie znalazł. Nadal nie wiem, czy nie powinien zbadać mnie 
wtedy dokładniej i czy to w ogóle miało jakieś znaczenie. Emil mógł łatwo 
uwierzyć, że to, co dolegało mi na wyspie, nie było tym, co dolega mi 
obecnie.
  Nie boję się ludzi, ale coraz bardziej boję się zielonych jabłek. 
Pierwszy raz w moim życiu, kiedy pamiętam, że źle się poczułem, moja matka 
powiedziała, że zachorowałem, bo zjadłem zielone jabłka, które trzymała w 
paterze, żeby je upiec albo użyć do czegoś innego. Nie wiem, czy je 
naprawdę zjadłem. Ale zawsze potem, kiedy czułem się źle, robiło mi się 
niedobrze i wymiotowałem, podczas świnki, wietrznej ospy i raz podczas 
infekcji gardła, matka składała winę na te same zielone jabłka i po jakimś 
czasie, mimo że nie jadłem w ogóle zielonych jabłek, zacząłem jej wierzyć, 
ponieważ smak wymiotów był zawsze taki sam. I wciąż wierzę, ponieważ za 
każdym razem, kiedy robi mi się niedobrze, przed naświetlaniem i przed 
chemioterapią, podczas naświetlania i podczas chemioterapii, a także po 
naświetlaniu i po chemioterapii, czuję smak zielonych jabłek. Czułem moje 
zielone jabłka także po operacji przepukliny. A kiedy po raz pierwszy 
naprawdę się źle poczułem, wracając do domu z weekendu, który spędziliśmy w 
domu Sammy'ego razem z jego kilkoma wesołymi kumplami z "Time'a", i miałem 
wrażenie, że puchnie mi szyja, tak że nie mogłem obrócić głową i dalej 
prowadzić, a potem zasłabłem przy kierownicy, zwymiotowałem przez odsuniętą 
szybę i zacząłem coś półprzytomnie bełkotać, bełkotałem, jak powiedziała mi 
później Claire, właśnie o zielonych jabłkach. Dzieciaki, które siedziały z 
tyłu naszego kombi i których mieliśmy już wtedy trójkę, mówiły to samo. 
Ludziom, którzy dziwili się, dlaczego tak późno wracamy do domu, 
powiedzieliśmy, że to zatrucie pokarmowe, bo sami tak z początku 
myśleliśmy. Potem mówiliśmy, że to angina. Potem, że mononukleoza. Potem, 
że gruźlica węzłów chłonnych. Kiedy siedem lat później wylądowałem po 
pierwszym poważnym ataku w szpitalu w mieście i Claire powiedziała 
Glendzie, co to naprawdę jest, okazało się, że oboje z Sammym od dawna 
wiedzieli albo się domyślali. Glenda znała się na rzeczy, bo jej były mąż 
chorował na inny rodzaj raka, a Sammy, jak wiadomo, był sprytny, bo co 
tydzień czytał od deski do deski swojego "Time'a".
  Claire nigdy przedtem nie spotkała takiej rodziny jak nasza, z matką i 
ojcem mówiącymi brooklyńsko-żydowskim akcentem, ani nie chodziła z takim 
facetem jak ja, który odbił ją komuś innemu na podwójnej randce w ciemno, 
który mógł robić wszystko, co chciał, i którego przyszłość leżała podobno w 
złomie. Ten ostatni pomysł niezbyt mi się podobał, ale nie dawałem tego po 
sobie poznać, dopóki
  nie zostaliśmy małżeństwem.
  - W złomie nie ma przyszłości, bo jest go zbyt wiele - mądrzył się 
Winkler, zanim po raz pierwszy poszedł z torbami. - Nadwyżki są zawsze złe, 
Louie. Gospodarka potrzebuje niedoborów. To właśnie jest dobre w 
monopolach: utrzymują na niskim poziomie podaż tego, za czym chodzą ludzie. 
Kupiłem praktycznie za bezcen pochodzący z wojskowych nadwyżek lotniczy 
film Eastmana Kodaka, którego nikt nie chce, ponieważ jest go za dużo, i 
zmieniłem go w normalny kolorowy film do aparatów, które wszyscy mają. 
Wszyscy się żenią i mają dzieci, nawet ja, wszyscy chcą mieć kolorowe 
zdjęcia i nie starcza im filmów. Eastman Kodak jest bezradny. To ich film, 
więc nie mogą mi zarzucić złej jakości. Używam ich nazwy, a oni nie są w 
stanie sprzedawać za tak niską cenę. Pierwsze zamówienie, które  dostałem 
po rozesłaniu ofert, było od Eastmana Kodaka, na cztery rolki. Chcieli się 
zorientować, co ja takiego kombinuję.
  Eastman Kodak wraz z Winklerem szybko odkryli, że lotniczy film, który 
był dobry na wysokości dziesięciu tysięcy stóp, zostawia grube ziarno na 
twarzach dzieci i młodych panien i Winkler znowu wylądował za kierownicą 
naszej ciężarówki, którą prowadził w dni, kiedy go potrzebowaliśmy, dopóki 
nie zaczął piec oblanych miodowym lukrem i czekoladą pączków w pierwszej 
cukierni, z którą się związał, i dopóki nie wyprowadził się do Kalifornii i 
nie kupił swojej pierwszej fabryki czekoladowych cukierków, na której też 
nie zbił majątku. Przez dwadzieścia lat podsyłałem mu co jakiś czas szmal, 
nic nie mówiąc o tym Claire, która przez dwadzieścia lat, również nic mi o 
tym nie mówiąc, wysyłała mu pieniądze, kiedy tylko był w potrzebie.
  Zanim wyszedłem do cywila, Claire, jeszcze dziecko wtedy, namawiała mnie 
całkiem serio, żebym zaciągnął się na stałe. Nęciła ją perspektywa ciągłych 
podróży.
  - Chyba żartujesz - powiedziałem jej w szpitalu, świeżo po powrocie z 
Drezna, leżąc na plecach po przebytych operacjach. - Nazywam się Louie, nie 
zupak. Jakich podróży? Do Georgii? Do Kansas? Do Fortu Sill w Oklahomie? 
Nie ma mowy.
  Claire pomagała nam na złomowisku, odbierając telefony i prowadząc 
księgi, kiedy moja starsza siostra Ida musiała siedzieć w domu z matką. I 
zajmowała się matką, kiedy Ida była w warsztacie. Potrafiła częściej od nas 
sprawić, że na twarzy staruszki pojawiał się uśmiech. Matka coraz bardziej 
dziwaczała, cierpiąc na schorzenie, które lekarz określił jako stwardnienie 
naczyń krwionośnych mózgu, jak powiedział, całkiem naturalne w jej wieku, i 
które było prawdopodobnie chorobą Alzheimera, czymś, co dzisiaj być może 
także powinniśmy traktować jako coś naturalnego, podobnie jak Dennis Teemer 
traktuje raka.
  Claire wciąż nie jest dobra w rachunkach i trochę mnie to teraz martwi. 
Potrafi dość dobrze dodawać i odejmować, zwłaszcza jeśli dać jej ręczny 
kalkulator, a nawet dzielić i mnożyć, ale zupełnie gubi się w ułamkach i 
procentach i nie rozumie arytmetyki podwyżek, obniżek i odsetek. Wówczas 
jednak radziła sobie dość dobrze z prowadzeniem ksiąg i to było wszystko, 
czego wymagał od niej stary od czasu, kiedy chcąc pomóc nam wcześniej 
skończyć, zaczęła wrzucać kawałki miedzi i mosiądzu do ostatniej tego dnia 
beli makulatury. Ojciec nie mógł w to uwierzyć; jego jęk wstrząsnął 
ścianami warsztatu i wypłoszył wszystkie nasze szczury, myszy i karaluchy, 
które wybiegły w popłochu na McDonald Avenue.
  - Próbuję wam tylko pomóc - wyjaśniła. - Myślałam, że chcecie, żeby bele 
były cięższe.
  Roześmiałem się głośno.
  - Ale nie obciążamy ich mosiądzem - wyjaśniłem.
  - Ani miedzią - dodał mój brat i również się roześmiał. 
  - Gdzieś ty chodziła do szkoły, cackele? - zapytał ją stary, poruszając 
swymi sztucznymi szczękami z trochę innym zgrzytem, który wydawał, kiedy 
był naprawdę w dobrym humorze. - Miedź i mosiądz sprzedajemy po czternaście 
centów za funt. Makulaturę sprzedajemy za grosze, w przeliczeniu na funty 
dosłownie za nic. Co jest warte więcej? Nie trzeba kończyć Harvardu, żeby 
to wiedzieć. Siadaj tutaj, cackele, przepisz te cyfry i powiedz, kto musi  
nam zapłacić pieniądze i komu my musimy płacić. Nie przejmuj się, zaraz 
pójdziesz na tańce. Chodź tutaj, Louie.
  Gdzieś ty znalazł taką kruszynę? - zapytał, łapiąc moją rękę w żelazny 
uścisk i ciągnąc mnie do kąta, żeby porozmawiać w cztery oczy. - Posłuchaj 
mnie, Louie. Gdybyś nie był moim własnym synem i gdyby ona była moją córką, 
nigdy nie pozwoliłbym, żeby z nią chodził taki tumeler jak ty. Nie wolno ci 
jej skrzywdzić, nawet odrobinę.
  Nie było jej tak łatwo zawrócić w głowie, jak mu się wydawało, chociaż ja 
prawdopodobnie mógłbym z nią zrobić wszystko, co chciałem. Słyszała od 
mieszkającej w pobliżu kuzynki o chłopcach z Coney Island, o ich klubach i 
o tym, że podczas tańca zaciągają dziewczyny do pokoiku z kozetką i szybko 
ściągają z nich parę sztuk garderoby, żeby wstydziły się uciec z powrotem 
na salę i dały im uszczknąć przynajmniej trochę z tego, na co mieli ochotę. 
Kiedy oznajmiła za pierwszym razem, że wcale tam ze mną nie pójdzie, 
podniosłem ją podczas tańca i tańcząc dalej zaprowadziłem do naszego 
pokoiku na zapleczu, po prostu żeby pokazać, że to nie zawsze prawda, 
przynajmniej nie ze mną i nie w tym momencie. Nie powiedziałem jej tylko, 
że nie dalej jak godzinę wcześniej byłem tam z inną dziewczyną.
  Była słaba w rachunkach, to jasne, ale szybko przekonałem się, że wolę 
pozostawić interes w jej rękach, niż kazać go pilnować któremukolwiek z 
braci lub wspólników, chociaż zawsze ufałem moim braciom i wspólnikom. Z 
tego co wiem, żaden z nich nigdy mnie nie oszukał i nie sądzę, żeby któryś 
miał ochotę to zrobić, ponieważ zawsze wybierałem ludzi, którzy byli 
wielkoduszni i podobnie jak ja lubili pośmiać się i popić.
  Claire miała i nadal ma dobre nogi i piękny biust. Zauważyła jeszcze 
przede mną, że prawie wszyscy włoscy przedsiębiorcy budowlani, z którymi 
robiliśmy interesy, przychodzą na place budowy z olśniewającymi rudymi i 
blond przyjaciółkami, i postarała się do tego dostosować, przefarbowując 
czarne włosy na jaśniejszy kolor. Kiedy zabierałem ją na spotkania, które 
mogły być ważniejsze od innych, obwieszała się biżuterią i potrafiła 
rozmawiać z nimi wszystkimi, mężczyznami i dziewczynami, w ich własnym 
języku.
  - Zawsze to noszę, kiedy z nim jestem - mówiła z lekko znużonym uśmiechem 
o ślubnej obrączce, którą miała na palcu, albo o kostiumie czy sukience z 
dużym dekoltem, którą włożyła na to spotkanie, i wszyscy wybuchaliśmy wtedy 
śmiechem.   - Nie mam przy sobie świadectwa ślubu, żeby to udowodnić - 
odpowiadała, kiedy któryś z nich pytał, czy naprawdę jesteśmy małżeństwem. 
Pozwalałem jej z nimi dowcipkować, z przyjemnością tego słuchałem i 
czasami, kiedy kontrakt był udany, a lunch trochę się przedłużył, 
wynajmowaliśmy na resztę popołudnia pokój w miejscowym motelu i zawsze 
wymeldowywaliśmy się jeszcze przed zapadnięciem zmroku.
  - On musi już wracać do domu - mówiła, ujmując to właśnie w ten sposób. - 
Nie może siedzieć tu przez całą noc.
  W restauracjach, nocnych klubach i podczas wakacji potrafiła zawsze 
wszcząć rozmowę w damskich toaletach i wynaleźć panienki dla tych z nas, 
którzy ich nie mieli albo chcieli jakąś poderwać. I zauważyła jeszcze 
przede mną, co mi chodzi po głowie, kiedy przyglądałem się towarzyszącej 
jednemu z Włochów bombowej australijskiej blondynce, wesołej eleganckiej 
dziewczynie w butach na wysokim obcasie, z jasnym makijażem i z prawie 
takimi samymi wspaniałymi cyckami jak Claire. Chociaż nie grała muzyka, 
Australijka nie mogła usiedzieć w miejscu, tak bardzo chciało jej się 
tańczyć, i bez przerwy świntuszyła, opowiadając o sprośnych zabawkach, 
jakich produkcję zamierzała zaproponować właścicielom fabryki, w której 
pracowała.
  - Ma współlokatorkę - powiedział Włoch, prawie nie poruszając ustami. - 
Pielęgniarka, ma wszystko, co trzeba. Obie są wolne. Moglibyśmy się razem 
wypuścić.
  - Tę ślicznotkę rezerwuję dla siebie - powiedziałem tak, żeby usłyszała.
  - Proszę bardzo. Ja spróbuję szans z pielęgniarką odparł Włoch i od razu 
wiedziałem, że nie będę chciał się z nim nigdzie wypuszczać. Nie potrafił 
zrozumieć, że cała przyjemność polegała dla mnie na czarowaniu kobiety, a 
nie otrzymaniu jej w prezencie.
  Claire wszystkiego się domyśliła.
  - Nie, Lew, tylko nie to - powiedziała, kiedy znaleźliśmy się w 
samochodzie. - Nigdy więcej, nie. Nie na moich oczach.
  Przyjąłem to do wiadomości i z tego co wiem, nigdy więcej nie działo się 
to na jej oczach.
  W tamtym szpitalu w Fort Dix postawiła się w sprawie Hermanna Germana i 
kiedy ochłonąłem i przestałem się boczyć, uświadomiłem sobie, że miała 
rację.
  - Kto się tutaj tobą opiekuje? - zapytała podczas jednej z wizyt, które 
składała mi, przyjeżdżając podczas weekendów z Nowego Jorku. - Co robisz, 
kiedy czegoś potrzebujesz? Kto do ciebie przychodzi?
  Powiedziałem, że zaraz jej to zademonstruję.
  - Hermann! - ryknąłem i nim zdążyłem ryknąć po raz drugi, rozległy się 
przestraszone kroki salowego. Przed nami pojawił się mój Hermann German, 
nieduży, nieśmiały, zdyszany i podenerwowany pięćdziesięciolatek, żaden 
aryjski supermen, żaden Ubermensch, nie, w żadnym wypadku.
  - Mein Herr Rabinowitz? - zameldował się natychmiast, tak jak go 
nauczyłem. - Wie kann ich Ihnen dienen?
  - Achtung, Hermann - poleciłem niedbale. A kiedy strzelił obcasami i 
wyprężył się na baczność, wydałem rozkaz, który już rozumiał: - Anfangen. - 
Hermann zaczął o sobie opowiadać, a ja odwróciłem się do Claire. - Jak 
minęła ci podróż, kochanie? Gdzie się zatrzymałaś? W tym samym hotelu?
  Zamrugała oczyma, kiedy facet recytował swoją lekcję. Nawet gdy 
zrozumiała, wciąż nie mogła uwierzyć własnym oczom. I wcale nie wyglądała 
na uszczęśliwioną. O mało się nie roześmiałem, patrząc na jej komiczną 
minę. Hermann podał swoje nazwisko, stopień, numer służbowy, a następnie 
datę i miejsce urodzenia, wykształcenie, zawód, pochodzenie, stan cywilny i 
wszystko, co chciałem, aby mówił za każdym razem, kiedy kazałem mu stawać 
na baczność i opowiadać o sobie. A ja nadal gawędziłem z Claire, jakbym go 
wcale nie widział i miał głęboko gdzieś.
  - Powiem ci, co zamierzam zrobić. Nie chcę wstępować z powrotem do 
wojska, więc możesz o tym zapomnieć. Być może przez jakiś czas będzie mnie 
potrzebował w swoim warsztacie mój stary.
  Claire nie potrafiła się zdecydować, na którego z nas zwracać uwagę. 
Zachowywałem kamienną twarz. W pokoju zapadła cisza. Hermann skończył i 
stał w miejscu mrugając oczyma i obficie się pocąc.
  - Ach, tak - powiedziałem, jakbym właśnie sobie o nim przypomniał. - Noch 
einmal.
  Zaczął jeszcze raz:
  - Mein Name ist Hermann Vogeler. Ich bin ein Soldat der deutschen Armee. 
Ich bin ein B??a???cker. Ich wurde am elften September, 1892 geboren und 
ich bin dreiundf??u???nfzig Jahre alt.
  - Przestań, Lew! Dosyć tego! - odezwała się w końcu Claire. Była naprawdę 
wściekła. - Przestań! Przerwij to!
  Nie lubiłem, kiedy tak do mnie mówiła, sam na sam ze mną i przy 
kimkolwiek innym. Znowu zaczęła tykać ta żyłka na mojej szyi i szczęce.
  - Więc myślę, że na początek popracuję trochę u starego - podjąłem, nie 
zwracając na nią uwagi. - Po prostu żeby mieć jakieś dochody, zanim 
zdecyduję, co chcemy ze sobą zrobić.
  - Lew, każ mu odejść! - rozkazała. - Mówię serio! 
  - Mój ojciec hodował krowy i sprzedawał mleko - recytował po niemiecku 
Hermann. - Poszedłem do szkoły. Po jej ukończeniu złożyłem podanie na 
uniwersytet, ale nie zostałem przyjęty. Nie byłem dość zdolny.
  - To nic złego - rzuciłem niewinnym tonem, podczas gdy Hermann nawijał 
tak samo posłusznie jak za pierwszym razem. - To właśnie nauczono go robić. 
Oni nauczyli go piec chleb. Ja nauczyłem go tego. Kiedy skończy, każę mu to 
powtórzyć jeszcze kilka razy, tak żeby żaden z nas nigdy tego nie 
zapomniał. Możemy przez jakiś czas mieszkać razem z moimi rodzicami, w 
mieszkaniu na poddaszu. Jesteśmy najmłodsi, więc nam właśnie każą włazić po 
schodach. Nie sądzę, żebym chciał tracić czas na studia, jeśli się 
pobierzemy. Chcesz się pobrać?
  - Chcę, żebyś kazał mu odejść, Lew! Tego właśnie chcę! Ostrzegam cię.
  - Zmuś mnie.
  - Zrobię to. Nie prowokuj mnie. 
  - Jak?
  - Zdejmę ubranie - powiedziała i zorientowałem się, że mówi serio. - Tu, 
w tym pokoju. Rozbiorę się. Dosyć tego! Jeśli nie każesz mu przestać, zaraz 
zdejmę z siebie wszystko, wejdę do łóżka i usiądę ci na brzuchu. Usiądę, 
nawet jeśli otworzą ci się wszystkie szwy. Pokażę mu wszystko, co sam 
widziałeś, pokażę mu, przysięgam, że to zrobię. Każ mu odejść.
  Wiedziała, jak mnie podejść, spryciara. Kiedy w modę weszły kostiumy 
bikini, nie musiałem jej mówić, żeby ich nie nosiła. Z moimi córkami dałem 
w końcu za wygraną i nie chodziłem po prostu na plażę, kiedy się opalały.
  Zaczęła rozpinać guziki. Najpierw dwa albo trzy, a potem jeszcze kilka. I 
kiedy zobaczyłem obszytą białą koronką wydekoltowaną halkę i uwypuklające 
się poniżej te naprawdę wielkie piersi, na które nie miał prawa gapić się 
żaden mężczyzna na świecie, musiałem ustąpić. Wyobrażałem już sobie, jak 
rozpina zamek błyskawiczny i zdejmuje w obecności Hermanna sukienkę, a 
potem podnosi halkę. Bałem się tego, nie mogłem po prostu znieść tej myśli. 
Musiałem powstrzymać Niemca i zrobiłem to tak, jakbym był zły nie na nią, 
ale na niego, jakby to wszystko była jego wina, a nie jej lub moja.
  - Dobrze, dosyć, możesz się zapiąć. - Na nią też byłem wściekły. - W 
porządku, Hermann. Genug. Fertig. Danke sch??o???n. Teraz wyjdź! Schnell! 
Macht schnell! Wynoś się, do diabła!
  - Danke sch??o???n, Herr Rabinowitz. Danke vielmals. - Hermann wycofał 
się za drzwi, kłaniając się i drżąc, co wprawiło mnie w zakłopotanie.
  - To nie było wcale zabawne, Lew. Nie dla mnie - poinformowała mnie 
Claire, zapinając guziki.
  - Nie robiłem tego, żeby było zabawne. Ja też czułem się paskudnie.
  - Więc po co?
  Nie wiedziałem, po co.
  Zanim Hermann wyjechał, poczułem do niego prawie sympatię i kiedy 
odsyłali go do domu w ramach tak zwanej repatriacji, poszedłem się z nim 
specjalnie pożegnać i życzyć mu powodzenia.
  Naprawdę go wtedy żałowałem. Był słaby. Nawet inni Niemcy uważali go za 
słabego i w wieku pięćdziesięciu kilku lat nie miał już szansy, żeby stać 
się kiedykolwiek silny. Pod pewnymi względami przypominał mi ojca 
Sammy'ego, miłego cichego faceta ze srebrzystą czupryną, który przez całe 
lato chodził po pracy na plażę i nurkował długo w oceanie. Jego żona 
wysyłała Sammy'ego albo jego brata lub siostrę, żeby mieli go na oku i 
przypomnieli, że ma wrócić do domu na kolację. Sammy i ja mieliśmy 
szczęście. Obaj mieliśmy starsze siostry, które mogły zaopiekować się na 
starość rodzicami. Ojciec Sammy'ego czytał wszystkie żydowskie gazety, a w 
jego domu wszyscy lubili słuchać przez radio muzyki poważnej. W bibliotece 
na Coney Island Sammy rezerwował dla niego książki, które przetłumaczono na 
jidysz, przeważnie rosyjskie powieści. Jego ojciec był przyjaźnie 
nastawiony do ludzi. Mój stary nie. Moi rodzice rzadko coś czytali. Ja 
również nie mogłem znaleźć na to nigdy czasu. Kiedy Sammy zaczął pisać 
opowiadania i dowcipne artykuły do czasopism, z początku wypróbowywał je na 
mnie. Nigdy nie wiedziałem, co mu powiedzieć, i ucieszyłem się, kiedy się 
ode mnie odczepił.
  Sammy miał starą fotografię swego ojca w mundurze z pierwszej wojny 
światowej. Jacob Singer wyglądał na niej młodo i trochę śmiesznie, jak 
wszyscy ówcześni żołnierze, z maską przeciwgazową i manierką przy pasie, w 
hełmie, który wydawał się trochę za duży na jego małą głowę. Przybył do 
tego kraju, żeby uciec przed armiami starego świata, i oto znowu znalazł 
się w jednej z nich. Miał miłe uśmiechnięte oczy, patrzące prosto w twarz. 
Sammy nie zawsze patrzył drugiej osobie prosto w twarz. Kiedy byliśmy 
młodsi i zaczynaliśmy się całować, musieliśmy mówić mu, żeby patrzył na 
dziewczynę, którą trzyma w ramionach,
  i nie uciekał wzrokiem w bok. Sammy skończył sześćdziesiąt osiem lat i 
już teraz jest starszy od swego ojca w chwili jego śmierci. A ja wiem, że 
nie dożyję takiego wieku jak mój stary.
  Sammy i ja mieszkaliśmy przy różnych ulicach i nasi rodzice nigdy się nie 
spotkali. Z wyjątkiem krewnych, którzy mieszkali gdzie indziej i 
przyjeżdżali w letnie weekendy, żeby posiedzieć na plaży, żaden z nas nigdy 
nie zaprosił innej rodziny na obiad czy lunch.
  Mój stary nie był przyjaźnie nastawiony do nikogo spoza rodziny i moi 
kumple, tacy jak Sammy i Winkler, nie czuli się zbyt swobodnie składając mi 
wizyty, kiedy on był w domu. Byłem jego faworytem: to ja miałem poprowadzić 
cały
  interes, kiedy on się zestarzeje i zabezpieczy byt sobie i wszystkim moim 
braciom i siostrom, na wypadek gdyby nie potrafili znaleźć nic innego. 
Rodzina Rabinowitzów trzymała się razem. A ja zawsze pełniłem w niej rolę 
łącznika
  ze światem, tego, który trzymał mowę, szmajchlera i komiwojażera, 
szmuzera i brata-łaty, który łaził od jednej starej rudery do drugiej i 
brał pod włos biednego stróża, wrzucającego akurat węgiel do paleniska w 
piwnicy albo toczącego pojemniki na śmiecie, pytając go grzecznie, czy jest 
"zarządcą" albo "gospodarzem domu". Chciałem mówić z "panem", który tu 
zarządza, po czym informowałem go, jak moglibyśmy sobie wzajemnie i 
korzystnie pomóc. Zostawiałem służbową wizytówkę, którą Winkler załatwił mi 
tanio u znajomego drukarza, i próbowałem nawiązać stały kontakt, który 
pozwoliłby nam zabierać z tego domu stare rury, armaturę i takie rzeczy jak 
sedesy, umywalki i wanny oraz zepsute kotły centralnego ogrzewania i na 
ciepłą wodę, czasami zanim jeszcze się zepsuły. Znaliśmy ludzi, którzy 
potrafili naprawić dosłownie wszystko. A jeśli coś nie dało się naprawić, 
mogliśmy to sprzedać na złom. Zawsze będzie jakiś złom, przyrzekał nam 
optymistycznie mój ojciec, i zawsze ktoś będzie płacił, żeby go zabrać i 
sprzedać. Chciał, żebyśmy wysłuchali go oboje, kiedy po moim powrocie 
zaczął mówić o pieniądzach. Teraz, kiedy nie jestem już dzieckiem, 
podniesie mi tygodniową pensję do sześćdziesięciu dolarów, prawie dwa razy. 
I do sześćdziesięciu pięciu, kiedy się pobierzemy. No i oczywiście możemy 
wprowadzić się do tego mieszkania na poddaszu, dopóki nie będzie nas stać 
na coś własnego.
  - Posłuchaj mnie, Morris, posłuchaj mnie dobrze - powiedziałem, kiedy 
skończył. Miałem w banku prawie cztery tysiące, uzbierane z żołdu i gry w 
karty. - Mam dla ciebie lepszą propozycję. I któregoś dnia ty też będziesz 
miał lepszą propozycję dla mnie. Będę robił przez cały rok za darmo. Ale po 
tym roku ja zdecyduję, jakie będzie moje wynagrodzenie. I ja będę mówił, 
gdzie, kiedy i jak chcę pracować.
  - Za darmo?
  To mu odpowiadało. Stąd wzięła się trochę później nasza przeprowadzka do 
starej fabryki pułapek na myszy w Orange Valley, w stanie New York, oraz 
pomysł sprzedaży używanych materiałów budowlanych, armatury, bojlerów i 
kotłów na ciepłą wodę w miejscu, gdzie nie było ich zbyt wiele i gdzie 
istniał na nie duży popyt.
  Claire prowadziła samochód lepiej od nas wszystkich pochodziła z Północy 
i zrobiła prawo jazdy w wieku szesnastu lat - i kiedy byłem zajęty, 
jeździła ciężarówką do Brooklynu i z powrotem. Była twarda, sprytna i 
wygadana i wiedziała, jak wykorzystać swoje wdzięki w rozmowie z 
gliniarzami i mechanikami na stacji, żeby pomogli jej, kiedy coś nawaliło, 
nigdy niczego nie obiecując i nie wpadając w kłopoty.
  Pamiętam pierwsze ogłoszenie w lokalnej gazecie, które pisaliśmy razem z 
Sammym i z którego wciąż zrywamy boki. TNIEMY RURĘ POD SZNUREK.
  Co to znaczy? - zapytał.
  - To, co jest napisane - odpowiedziałem.
  To zdanie przyniosło nam więcej zamówień, niż spodziewał się ktokolwiek 
oprócz mnie.
  Stąd wziął się skład materiałów budowlanych, a potem firma hydrauliczna z 
kapitałem dziesięciu tysięcy dolarów, które pożyczyłem na wysoki procent od 
ojca. Musi troszczyć się o swoją starość, oznajmił. Głowa trzęsła mu się po 
niewielkim wylewie, o którym nie wspominał nigdy nikt oprócz niego.
  - Powiedz mi, Louie, powiedz prawdę - mówił. - Czy nie trzęsie mi się 
trochę głowa? I ręka?
  - Nie, tato, nie bardziej niż moja.
  Pamiętam, że kiedy moja matka była już prawie zupełnie nieobecna duchem, 
wciąż chciała, żeby ją czesać, farbować jej włosy na biało i wyrywać 
szczypczykami włoski z twarzy. Znam teraz to uczucie, kiedy człowiek chce 
wyglądać jak najlepiej. I prawie od trzydziestu lat próbuję zejść ludziom z 
widoku, dopóki nie jestem z powrotem przystojny i zdrowy.
  - Jesteś dobrym chłopcem, Louie - odpowiadał z udawanym niesmakiem 
ojciec. - Jesteś kłamcą, jak zawsze, ale i tak cię lubię.
  Wynajęliśmy w naszej nowej miejscowości dom i spłodziliśmy dwójkę dzieci, 
potem kupiliśmy dom i spłodziliśmy trzecie dziecko, a potem wybudowałem 
dom, żeby go sprzedać i zbudować kolejne, kilka pierwszych razem ze 
wspólnikami, którzy sprzedali je z zyskiem. Naszym motywem był zawsze zysk. 
Nagle zacząłem umawiać się na lunch i popijać drinki z ludźmi, którzy 
chodzili na polowania, głosowali przeważnie na republikanów, a w narodowe 
święta wywieszali przed domem flagę, czując, że w ten sposób oddają 
przysługę swojemu krajowi. Zakładali żółte wstążki za każdym razem, kiedy 
Biały Dom przystępował do wojny, i zachowywali się jak walczący w niej 
bohaterowie. Dlaczego żółte, naśmiewałem się z nich, w narodowym kolorze 
tchórzostwa? Ale mieli tam ochotniczą straż pożarną, która zawsze była na 
miejscu, i pogotowie ratunkowe, z którego musiałem skorzystać za drugim 
razem, kiedy nagle zrobiło mi się niedobrze i straciłem wszystkie siły, a 
Claire wpadła w panikę i uparła się, żebym pojechał do szpitala. Tym razem 
zawieźli mnie do kliniki na Manhattanie, do Dennisa Teemera, który 
podleczył mnie i wypisał do domu, kiedy wróciłem do normy. Zaraz po 
przeprowadzce wstąpiłem do Legionu Amerykańskiego, żeby zaprzyjaźnić się z 
ludźmi i mieć jakieś miejsce, do którego można pójść. Nauczyli mnie polować 
i lubiłem to robić, lubiłem ludzi, z którymi na te polowania chodziłem, i 
czułem się wspaniale, kiedy trafiłem. Nagradzali mnie oklaskami za każdym 
razem, kiedy trafiłem gęś i raz, kiedy położyłem jelenia. Ale musieli go za 
mnie oprawić. Nie mogłem na to nawet patrzeć.
  - To robota dla gojów - powiedziałem i wszyscy zwijali się ze śmiechu. 
Kiedy zabrałem na polowanie swojego najstarszego syna, zawsze chodziliśmy z 
innymi, żeby ktoś mógł to za nas zrobić. Polowanie nie przypadło mu do 
gustu i ja też wkrótce przestałem się w to bawić.
  Potem zapisaliśmy się do klubu golfowego w pobliskim miasteczku. 
Zaprzyjaźniłem się z nowymi ludźmi, głównie z tymi, którzy wyprowadzili się 
na to dalekie przedmieście z Nowego Jorku, i mieliśmy teraz dokąd pójść, 
żeby coś zjeść i wypić razem z innymi małżeństwami.
  Dowiedziałem się także czegoś więcej o bankach i bankierach. Z początku 
dawali nam często do zrozumienia nawet kobiety, które były kasjerkami - że 
nie są zachwyceni, obsługując klientów o nazwiskach takich jak Rabinowitz. 
To się zmieniło, przyznaję. Ale ja nie zmieniłem się wcale. Przyzwyczaili 
się do mnie i do wielu innych w miarę, jak rozwijało się nasze miasteczko. 
Szanowali mnie bardziej, kiedy pożyczałem, niż kiedy wpłacałem pieniądze. 
Wpłacając pieniądze, byłem po prostu jednym z wielu ciężko pracujących 
facetów, borykających się ze swoją małą firmą. Kiedy zrobiłem się dość 
ważny, żeby pożyczać, stałem się dla kierowników, pana Clintona i pana 
Hardy'ego, panem Rabinowitzem, a potem Lewisem - posiadającym środki i 
określoną wartość netto klientem przez duże K - i mogłem, kiedy tylko tam 
się zapisałem, zaprosić ich do swojego klubu golfowego i przedstawić jako 
Eda Clintona i Barry'ego Hardy'ego, moich bankierów, co połechtało ich tak 
mile, że aż pokraśnieli. Dowiedziałem się także o bankructwach. Kiedy po 
raz pierwszy usiłowano zrobić mnie w konia za pomocą regulujących je 
przepisów, nie mogłem po prostu w to uwierzyć.
  Dowiedziałem się o istnieniu rozdziału jedenastego od przedsiębiorcy 
budowlanego, niejakiego Hansona, i jego adwokata. Oni za to dowiedzieli się 
o mnie. Kiedy wyszli wczesnym rankiem z jego domu, wysiadłem z samochodu, 
zanim zdążyli zejść z ganku.
  - Lew? - Hanson był tak zaskoczony, że uśmiechnął się do mnie i nie 
przestawał się uśmiechać, póki nie zobaczył, że mnie wcale nie jest do 
śmiechu. Był wysokim mężczyzną z włosami przyciętymi wysoko nad uszami, w 
sposób, w jaki musieliśmy się strzyc w wojsku, co nie podobało mi się nawet 
wtedy. Nie znałem jego towarzysza. - Jak się masz? - zapytał.
  - Jesteś mi winien cztery tysiące dwieście dolarów, Hanson - palnąłem 
prosto z mostu. - Za deski, gonty, armaturę w kuchni i łazience i za rury. 
Wysłałem ci rachunki i rozmawiałem z tobą przez telefon, a teraz mówię ci 
prosto w twarz, że chcę mieć pieniądze dziś rano. Teraz. Przyjechałem, żeby 
je odebrać.
  - To jest mój nowy adwokat, Lew. A to Rabinowitz. 
  - Ach, tak - odparł jego nowy adwokat z uśmiechem hipokryty, który zawsze 
widuje się na twarzach adwokatów i który sprawia, że człowiek chciałby ich 
na miejscu zadusić. - Mojego klienta obejmuje rozdział jedenasty, panie 
Rabinowitz. Chyba pan o tym wie.
  - Niech pan powie swojemu klientowi, panie... jak brzmi pana nazwisko? 
Nie wydaje mi się, żeby pan się przedstawił.
  - Brewster. Leonard Brewster.
  - Niech pan poinformuje swojego klienta, Brewster, że rozdział jedenasty 
jest dla niego, jego adwokatów, sądu i być może dla innych ludzi, którym 
jest coś winien. Ale nie dla mnie. Nie dla Rabinowitza. Ty i ja zawarliśmy 
umowę, Hanson. Wziąłeś mój materiał, wykorzystałeś, nie skarżyłeś się na 
opóźnienia w dostawie ani na złą jakość. Teraz musisz za niego zapłacić. 
Tak to wygląda. Posłuchaj mnie dobrze. Chcę dostać swoje pieniądze.
  - Nie może pan ich odebrać, panie Rabinowitz - stwierdził Brewster. - 
Pozostaje panu wyłącznie droga sądowa. Pozwoli pan, że wyjaśnię...
  - Owszem, mogę je odebrać. 
  - Lew... - zaczął Hanson.
  - Wyjaśnij swojemu adwokatowi, że mogę je odebrać. Nie mam czasu na 
chodzenie po sądach. Jeśli będę musiał, mogę je wycisnąć przez pory twojej 
skóry, kropla po kropli. Nadal masz dom? Nie z moimi czterema tysiącami 
dwieście. Rozbiorę go cegła po cegle. Dociera?
  - Porozmawiajmy w środku, Lenny - zwrócił się Hanson do Brewstera.
  Kiedy wyszli z powrotem, Brewster nie patrzył na mnie. 
  - Będzie pan musiał wziąć gotówkę - powiedział półgłosem. - Nie możemy 
zostawić żadnego śladu.
  - Chyba mi to odpowiada.
  Ufałem teraz bankom trochę bardziej, ale nie aż tak bardzo. Umieściłem 
pieniądze w skrytce depozytowej, nigdy bowiem nie chciałem musieć ufać 
swoim księgowym. Kiedy powiedziałem Claire, gdzie byłem, zrobiła niepewną 
minę.
  - Skąd wiedziałeś, że ci zapłacą?
  - Gdybym nie wiedział, w ogóle bym tam nie jechał. Nie tracę na próżno 
czasu. Nie pytaj mnie, skąd wiedziałem. Ludzie robią to, co chcę, żeby 
robili. Nie zauważyłaś tego? A teraz... co z tym ganefem Mehlmanem? Dzisiaj 
upływa termin zapłaty.
  - Ta sama historia.
  - Zadzwoń do niego. Chcę z nim porozmawiać. 
  - Ile mam od niego zażądać?
  - Ile jest sześć razy siedem?
  - Nie mieszaj mi w głowie. Czy wciąż przysługuje mu rabat?
  - A wiedziałabyś, jak go obliczyć?
  - Płaci odsetki czy nie? Tylko tyle chcę od ciebie wiedzieć! Nie sadzaj 
mnie z powrotem w szkolnej ławce.
  Claire nie lubiła naciągaczy i zalegających ze spłatami bez względu na 
to, jaką wyznawali religię, podobnie zresztą jak ja w czasach, gdy 
pracowaliśmy bardzo ciężko, a ona pomagała odbierać telefony. Robiła to, 
kiedy skład był jeszcze mały i nie musiała odwozić dzieci do szkoły, a 
potem spieszyć się, żeby być w domu, kiedy wrócą. Później, gdy miała więcej 
czasu, a my oboje więcej pieniędzy, dostała tę galerię sztuki, która nie 
miała wcale przynosić zysków i wcale nie przynosiła, a potem nawet połowę 
udziałów szkoły plastycznej w Lucce, we Włoszech, które kupiłem jej, żeby 
mogła myśleć o czymś innym, kiedy tu na miejscu brakowało czasem 
przyjemnych tematów do rozmyślań. Gdy Mehlman oddzwonił, odebrałem jej 
słuchawkę. Była zbyt grzeczna - jakbyśmy to my byli tymi, którzy mają się 
usprawiedliwiać.
  - Jesteś kłamcą, Mehlman - oświadczyłem od razu, nie wiedząc nawet, co 
jej powiedział. - Posłuchaj mnie dobrze. Jeśli zmusisz mnie, żebym to 
udowodnił, powiesisz się, bo nie będziesz miał dokąd pójść i komu opowiadać 
swoich kłamstw, a ja okryję cię hańbą. Wiem, że jesteś bardzo religijnym 
człowiekiem, więc wyłożę ci to, używając terminów religijnych. Jeśli nie 
dostanę pieniędzy do ręki do czwartku w południe, w szabas będziesz czołgał 
się na kolanach do synagogi i wszyscy w świątyni będą wiedzieli, że 
Rabinowitz połamał ci nogi, bo uważa cię za kłamcę i szalbierza.
  Nie wiedziałem, czy Mehlman kłamał, czy nie. Ale pieniądze należały do 
mnie i dostałem je.
  Oczywiście później, kiedy sam zbankrutowałem, mój stosunek do rozdziału 
jedenastego stał się bardziej tolerancyjny, ale wśród moich dłużników nie 
było ludzi z krwi i kości, wyłącznie korporacje. Ludzie byli ze mnie dumni 
i klepali mnie po plecach.
  Byłem wtedy starszy i trochę dała mi w kość choroba. Miałem mniej ikry i 
niewiele powodów, żeby dotrzymywać kroku przybyszom, którzy byli młodsi i 
głodniejsi i chcieli pracować tak samo ciężko, jak pracowaliśmy kiedyś my. 
Myślałem, że zatrzymam skład materiałów budowlanych, a firmę instalacyjną 
przekażę dzieciom, gdyby chciały ją dalej prowadzić, względnie sprzedam, 
gdyby nie chciały. Oboje z Claire czuliśmy, że koszty są zbyt wysokie i nie 
warto ryzykować.
  W tym czasie wyszło już szydło z worka. Moja choroba stała się w rodzinie 
tajemnicą poliszynela. Dzieci wiedziały, ale nie bardzo się orientowały, co 
o tym sądzić. Cała trójka nie była już taka mała. Przez jakiś czas musieli 
chyba myśleć, że nie wiem. Minęło parę dni, zanim Claire zdołała spojrzeć 
mi w twarz i powiedzieć to, co już wiedziałem i o czym nie chciałem, żeby 
się dowiedziała: że cierpię na coś, co nazywa się chorobą Hodgkina, i że to 
coś poważnego. Nie wiedziałem, jak to zniesie. Nie wiedziałem, jak ja 
zniosę świadomość, że będzie mnie oglądała słabego i schorowanego.
  Żyję dłużej, niż ktokolwiek spodziewał się, że pożyję. Liczę. Podzieliłem 
swoje życie na siedmioletnie odcinki. 
  - Posłuchaj mnie - powiedziałem jej, kiedy mijał pierwszy tydzień pobytu 
w szpitalu. - Nie chcę, żeby ktokolwiek wiedział.
  - Myślisz, że ja tego chcę? 
  - Coś wymyślimy.
  Kiedy po pozbyciu się firmy zostawiliśmy sobie tylko ziemię i dom, szydło 
wyszło z worka na dobre i mogliśmy w końcu przestać wmawiać ludziom, że mam 
anginę pectoris, która często przykuwa mnie do łóżka i powoduje wymioty, 
względnie mononukleozę, której objawy są podobne, albo niezbyt groźne, ale 
uciążliwe stany zapalne, które postanowiłem nazwać gruźlicą węzłów 
chłonnych i których leczenie pozostawiało te małe blizny i niebieskie ślady 
po oparzeniach na szyi, wargach i klatce piersiowej. Moje mięśnie wracały 
szybko do normy, podobnie jak apetyt. Między nawrotami choroby utrzymywałem 
na wszelki wypadek nadwagę i wciąż był ze mnie kawał chłopa.
  - W porządku, Emil, koniec z żartami - oznajmiłem swojemu lekarzowi po 
badaniach, kiedy wyczułem w jego śmiechu fałszywą nutę. Bez przerwy 
przełykał ślinę i chrząkał. - Posłuchaj mnie dobrze. To nie były zielone 
jabłka, tak jak ci mówiłem, bo nie jadam w ogóle zielonych jabłek i od 
dawna nie wiem nawet, jak smakują. Mam spuchniętą i obolałą szyję. Jeśli to 
nie jest alergia i nie zatrucie pokarmowe, w takim razie to musi być coś 
innego, prawda?
  - Choroba Hodgkina - powiedział Emil i był to pierwszy i ostatni raz, 
kiedy ktoś wymienił tę nazwę w mojej obecności. - Tak się właśnie nazywa.
  - Nowotwór? - Mnie również ciężko było wymówić to słowo. Tego się właśnie 
wszyscy obawialiśmy.
  - To jedna z jego postaci. 
  - Bałem się, że to białaczka. 
  - Nie, to nie jest białaczka.
  - Nie znam symptomów, ale bałem się, że to właśnie to. Nie chcę tego 
słuchać, Emil, ale domyślam się, że chyba muszę. Ile zostało mi czasu? 
Żadnych kłamstw, Emil, jeszcze nie teraz.
  Emil wydawał się bardziej zrelaksowany. 
  - Być może całkiem sporo. Ale nie chcę bawić się w zgadywanki. Dużo 
zależy od indywidualnej biologii.
  - Nie wiem, co to znaczy - odparłem.
  - To są twoje komórki, Lew. Nie zawsze potrafimy powiedzieć, jak się 
zachowają. Dużo zależy od ciebie. Od tego, ile możesz znieść i jak mocny 
jest twój system obronny.
  Nie zdając sobie nawet z tego sprawy, złapałem go za przedramię i 
ścisnąłem, aż trochę pobladł. Zwalniając uścisk, cicho się zaśmiałem. Wciąż 
byłem bardzo silny.
  - Najmocniejszy, z jakim miałeś do czynienia, Emil. 
  - W takim razie możesz żyć jeszcze bardzo, bardzo długo. I na ogół czuć 
się dobrze.
  - Wydaje mi się, że tak właśnie zrobię - poinformowałem go, tak jakbym 
podjął właśnie jakąś decyzję dotyczącą interesów. - Nie mów nic Claire. Nie 
chcę, żeby wiedziała, co to jest.
  - Ona wie, Lew. Jesteście oboje dorośli. Nie chciała, żebyś ty się 
dowiedział.
  - W takim razie nie mów jej, że mi powiedziałeś. Chcę patrzeć, jak mnie 
okłamuje.
  - Kiedy ty dorośniesz, Lew? To nie są żarty. 
  - Myślisz, że o tym nie wiem? 
  Emil zdjął okulary.
  - Jest pewien człowiek w Nowym Jorku... Chciałbym, żebyś się z nim 
zobaczył. Nazywa się Teemer, Dennis Teemer. Wie na ten temat więcej niż 
którykolwiek z tutejszych lekarzy.
  - Nie chcę jechać karetką.
  Pojechaliśmy limuzyną, długą perłowoszarą limuzyną z czarnymi oknami, 
przez które widać było wszystko, co dzieje się na zewnątrz, ale które nie 
pozwalały nikomu zajrzeć do środka. Ja tkwiłem z tyłu, gdzie zmieściłaby 
się jedna, a może nawet dwie trumny.
  - Czasami używamy jej jako karawanu - przyznał kierowca, który 
powiedział, że pochodzi z Wenecji i że jego brat jest tam gondolierem. - 
Składamy wtedy siedzenia i otwieramy tył.
  Claire zostawiła mu bardzo duży napiwek. Zawsze dajemy duże napiwki, ale 
ten był na szczęście.
  Teemer miał gabinet przy Piątej Alei, naprzeciwko Metropolitan Museum, z 
poczekalnią pełną cichych pacjentów. Po drodze do jego szpitala znajdował 
się Dom Pogrzebowy Franka Campbella - nazywali to domem - i robiłem sobie w 
duchu żarty na temat odpowiedniej lokalizacji. Teraz, kiedy słyszę o tych 
wielkich bankietach dla ludzi z towarzystwa, które urządzają w muzeach i 
podobnych miejscach, mam wrażenie, jakbym stał na głowie w świecie 
obróconym do góry nogami. W mieście wyrosły nowe wieżowce, których w ogóle 
nie rozpoznaję. W miejsce Rockefellera i J. P. Morgana pojawili się nowi 
multimilionerzy, a ja nie wiem, skąd się wzięli i co takiego robią.
  Po pierwszej wizycie w gabinecie doktora Teemera nigdy nie pozwoliłem 
Claire wchodzić ze mną do środka. Idzie do muzeum, a ja spotykam się z nią 
tam, kiedy skończę, i jeśli wciąż ma ochotę, oglądamy dalej obrazy, a potem 
idziemy na lunch i wracamy do domu. W tej poczekalni nikt nigdy się nie 
śmieje i ja też nigdy nie jestem w nastroju, żeby widzieć w tym, co się tam 
dzieje, coś wesołego. Sam Teemer jest chudym facetem o ponurym sposobie 
bycia i nawet kiedy stara się dodać mi otuchy, robi to w sposób, który 
zawsze doprowadza mnie do obłędu. 
  
  - Być może zainteresuje pana, panie Rabinowitz - zaczął, kiedy się po raz 
pierwszy spotkaliśmy - że nie uważamy już tej choroby za nieuleczalną.
  Od razu poczułem się o wiele lepiej.
  - Zaduszę Emila. Nic mi o tym nie powiedział.
  - Nie musi o wszystkim wiedzieć.
  - A więc jest jakieś lekarstwo? Tak?
  Teemer potrząsnął głową, a mnie zaparło dech.
  - Nie ująłbym tego w ten sposób. Nie myślimy o tym jako o lekarstwie.
  Poczułem, że za chwilę mu przyłożę.
  - Słucham pana uważnie, doktorze Teemer. Choroba jest uleczalna, ale nie 
ma pan na nią lekarstwa.
  - To kwestia słownika - podjął. - Mamy metody leczenia. - Starał się z 
całego serca, może aż za bardzo, być miły. - Te metody dają na ogół efekty. 
Dadzą efekt
  i w pańskim przypadku, nie wiemy tylko, na jak długo. Tej choroby nie 
możemy naprawdę wyleczyć. Możemy ją powstrzymać. To nie to samo co 
lekarstwo. Nigdy nie mamy pewności, że pozbyliśmy się jej na dobre, 
ponieważ geneza choroby, jej źródło tkwi w panu.
  - Na jak długo możecie ją powstrzymać?
  - Na bardzo długo, jeśli kuracja okaże się skuteczna. Wynikną pewne 
problemy, ale potrafimy sobie z nimi poradzić. W okresach remisji będzie 
się pan czuł absolutnie normalnie. Kiedy symptomy powrócą, przeprowadzimy 
kolejną kurację.
  - Jest pan pewien, że powrócą?
  - W większości przypadków wracają.
  Choroby nie wywołał azbest, przy którym pracowałem. Teemer był tego 
pewien, jeśli ktokolwiek może być w ogóle czegokolwiek pewien, kiedy chodzi 
o czyjeś geny, które są zawsze samolubne, powiedział, i niepomne na nic.
  - Nie robią tego, co chcę? - O mało nie roześmiałem się nerwowo. - Są 
moje, ale w ogóle o mnie nie dbają?
  - Nic o panu nie wiedzą, panie Rabinowitz - odparł Teemer, uśmiechając 
się lekko. - Chorobę może uaktywnić dużo rzeczy. Tytoń. Promieniowanie.
  - Jakie promieniowanie?
  - Radu, elektryczności, uranu, może nawet trytu. 
  - Co to jest tryt?
  - To radioaktywny gaz, który powstaje z ciężkiej wody. Może pan nawet 
mieć go trochę w zegarku na ręku albo w zegarze w sypialni.
  - Promieniowanie wywołuje tę chorobę i promieniowanie ją leczy... 
przepraszam, powstrzymuje? - zapytałem żartobliwie.
  - Lub chemikalia - dodał. - Albo... wolałbym tego nie mówić, bo niektórzy 
ludzie nie lubią tego słuchać... może to być po prostu pańskie naturalne 
biologiczne przeznaczenie. Nic bardziej groźnego.
  - Naturalne? Nazywa pan to czymś naturalnym?
  - W świecie natury, panie Rabinowitz, wszystkie choroby są naturalne. - 
Wydawało się to wtedy sensowne, nie chciałem jednak tego słuchać. - Ale 
dosyć już pana przygnębiłem. Teraz proszę pozwolić mi sobie pomóc. Pojedzie 
pan do szpitala. Ma pan jakiś środek transportu? Czy pańska żona ma się 
gdzie zatrzymać?
  Za pierwszym razem zatrzymała się w hotelu, a potem, siedem lat później, 
kiedy oboje myśleliśmy, że mnie straci, u Sammy'ego i Glendy, bo 
potrzebowała kogoś, z kim mogłaby pogadać. Ostatnim razem nie było już 
Glendy, zatrzymała się więc ponownie w hotelu z moją starszą córką, ale 
żywiła się u Sammy'ego, który codziennie mnie odwiedzał. Teemer był także 
lekarzem Glendy.
  Polepszyło mi się po trzech dniach, a po pięciu wróciłem do domu. Ale 
tego samego dnia, kiedy uświadomiłem sobie, że przeżyję, poczułem się 
jednocześnie bardzo źle, zrozumiałem bowiem, że umrę.
  Zawsze wiedziałem, że umrę. Teraz jednak to zrozumiałem. Tej nocy, kiedy 
to do mnie dotarło, obudziłem się wczesnym rankiem z mokrymi oczyma. Jedna 
z nocnych pielęgniarek zauważyła to, ale nic nie powiedziała, a ja nigdy 
nie mówiłem o tym nikomu oprócz Claire. wracaliśmy do domu po śniadaniu.
  - Tej nocy uroniłem łezkę - przyznałem. 
  - Myślisz, że ja nie?
  To było ponad dwadzieścia osiem lat temu i przez pierwszych siedem czułem 
się na ogół tak dobrze jak nigdy przedtem. Nie mogłem uwierzyć, że czuję 
się tak wspaniale, i doszedłem w końcu do wniosku, że wyzdrowiałem na 
dobre. Kiedy czułem się gorzej, jeździłem raz w tygodniu na pół dnia do 
Teemera. Kiedy czułem się dobrze, grałem może raz w tygodniu w karty albo w 
golfa z Emilem, utrzymując z nim w ten sposób kontakt. Kiedy ześlizgnęła 
się diafragma i Claire znowu zaszła w ciążę, zdecydowaliśmy bez słowa, że 
nie pójdzie na zabieg, i urodził się Michael. Czułem się tak wspaniale. 
Podejmując tę decyzję, daliśmy dowód pewności siebie. Dostał imię po moim 
ojcu. Mikey, mówiliśmy na niego i wciąż mówimy, kiedy jesteśmy w dobrym 
humorze. Czułem się taki jurny, że mógłbym mieć jeszcze setkę dzieci. 
Żydowskie imię mojego najmłodszego syna brzmi Mojsze, bo takie było 
żydowskie imię mojego ojca. W tym czasie starego nie było już wśród nas i 
mogliśmy użyć jego imienia bez obawy, że ktoś pomyśli, iż chcemy rzucić na 
niego zły urok, kiedy jeszcze żyje. My, Żydzi ze Wschodu, nie nazywamy 
dzieci po dziadkach, którzy jeszcze żyją. Ale teraz martwię się o Michaela, 
małego Mikeya, ponieważ nie wiem, co jeszcze poza pieniędzmi zostawiam mu, 
jeśli chodzi o geny i jego "naturalne biologiczne przeznaczenie". Innym 
dzieciom zresztą także, a może nawet wnukom. Te pierdolone geny. Są moje i 
nie chcą mnie słuchać? Nie mogę w to uwierzyć.
  Tak naprawdę nie polubiłem nigdy Teemera, ale nie boję się już ani jego, 
ani jego chorób i kiedy Sammy potrzebował specjalisty dla Glendy, poleciłem 
go jako lepszego od tego, którego mieli przedtem, i z nim właśnie związali 
się przez ten krótki okres, jaki to trwało. Bardziej boję się teraz 
zielonych jabłek, boję się ich bez przerwy, tych zielonych jabłek ze 
zwariowanej teorii mojej matki, która twierdziła, że to właśnie zielone 
jabłka powodują, iż ludziom zbiera się na wymioty. Ponieważ bardziej od 
czegokolwiek boję się teraz mgłości. Rzygać mi się chce od tych mgłości.
  - To ci się udało - pochwalił mnie Sammy, kiedy był tutaj ostatnim razem.
  Dopiero wtedy zrozumiałem, że udał mi się dowcip. Sammy czesze się do 
tyłu, z przedziałkiem z boku. Włosy przerzedzają mu się i siwieją dokładnie 
tak jak u jego ojca. Odkąd umarła mu żona, a później przenieśli go w 
"Timie" na emeryturę, nie ma zbyt wiele do roboty i często tutaj wpada. Nie 
chcę, żeby odwiedzał mnie w szpitalu, ale on i tak przychodzi czasami z 
Claire i gadamy o głupstwach aż do chwili, kiedy widzi, że mam dosyć. 
Gadamy o dawnych dobrych czasach na Coney Island, które teraz wydają nam 
się dobre, o Luna Parku, Steeplechase i wielkim starym kinie RKO Tilyou, o 
tym, jak wszystko to odeszło w przeszłość i zniknęło, zapadło się, jak 
mówili moi rodzice, pod ziemię. Sammy przyjeżdża autobusem i kiedy nie 
zostaje na noc, wraca wieczorem na dworzec autobusowy, do tego nierealnego 
miasta, jak je nazywa, a potem do swego apartamentu w nowoczesnym 
wysokościowcu, gdzie ma do dyspozycji wszystko, łącznie z bombowymi 
modelkami i dziewczynami na telefon, kiedy czuje się samotny. Nadal nie 
wie, co ze sobą zrobić, a my nie wiemy, jak mu pomóc. Nie wydaje się na 
razie zainteresowany związaniem z kimś innym, chociaż wciąż powtarza, że ma 
na to ochotę. Moja najstarsza córka przedstawiła go kilku swoim niezamężnym 
przyjaciółkom i to samo zrobiła najstarsza córka Glendy, ale nic z tego nie 
wyszło. Zawsze uznawali się wzajemnie za "miłych" i na tym koniec. Nie 
związane z nikim przyjaciółki Claire są zbyt stare - doszliśmy do tego 
wniosku nawet na ten temat nie mówiąc. Sammy wciąż lubi sobie co jakiś czas 
pochędożyć i próbuje dać mi to do zrozumienia, kiedy się z niego nabijam. 
Potrafimy się śmiać do łez, kiedy opowiada o czasach, gdy chodził w 
krótkich majteczkach (w których ja nie chodziłem nigdy), o tych pierwszych 
kilku razach, kiedy odważył się w końcu poprosić panienkę, żeby mu 
obciągnęła - dziewczyny leciały na niego, ale on nie wiedział, co z nimi 
robić - i o tej nocy, kiedy okradziono go na dworcu autobusowym i został 
bez forsy, portfela i nawet paru dolców na taksówkę do domu, a potem 
aresztowano go i zamknięto na tamtejszym posterunku. Zatelefonował wtedy do 
mnie. Kiedy już za niego poręczyłem, kazałem się zamknąć gliniarzowi i 
zażądałem sierżanta.  Następnie kazałem się zamknąć sierżantowi i zawołać 
jego szefa, a potem kazałem się zamknąć kapitanowi McMahonowi i oznajmiłem, 
że jeśli nie okaże trochę rozsądku i nie da Sammy'emu forsy na taksówkę, 
będzie miał zaraz na karku Legion Amerykański, Gwardię Narodową, Pentagon i 
mnie we własnej osobie, byłego sierżanta Lewisa Rabinowitza ze słynnej 
Pierwszej Dywizji. Sammy wciąż nie potrafi zrozumieć, jak dobry potrafię 
być w takich sprawach.
  - Leżał na pryczy, ten kapitan McMahon - przysięgał potem Sammy - w celi 
na zapleczu posterunku, umeblowanej jak sypialnia, i wyglądał, jakby był 
chory. A w sąsiedniej celi pełno było małych ławek i zabawek, niczym w 
przedszkolu, ale zamiast przedszkolaków siedzieli tam gliniarze, kopcili 
jak lokomotywy i rżnęli w karty. Wisiały nad nimi ruchome zabawki, jedna z 
nich przedstawiała skaczącą przez księżyc czarno-białą krowę, i wszystkie 
lekko się świeciły, jakby odbijały światło i mogły fluoryzować w ciemności 
- wyjaśniał Sammy - zupełnie jak te stare zegarki z radem, które nosiliśmy, 
dopóki nie okazało się, że są niebezpieczne. Był tam też inny facet o 
nazwisku McBride, który odkurzał i przestawiał rzeczy, i to on właśnie 
pożyczył mi pieniądze na powrót do domu. Gdy wysłałem mu przekaz, dostałem 
od niego nawet kartkę z podziękowaniem. Jak ci się to podoba?
  Kiedy ten ich dzieciak, Michael, wkopał się w narkotyki i zniknął gdzieś 
na rok przedtem, zanim się powiesił, udało mi się załatwić podobną rzecz 
przez telefon. Gdybym musiał, pojechałbym do samego Albany, ale nie 
musiałem. Zadzwoniłem do biura gubernatora, do szefa Gwardii Narodowej i na 
komendę policji stanowej. Była to sprawa prywatna, ale mówił sierżant 
Rabinowitz, żołnierz okrytej w Europie sławą Pierwszej Dywizji, Wielkiej 
Czerwonej Jedynki, i była to sprawa życia i śmierci. Odnaleźli Michaela w 
szpitalu w Binghampton i przewieźli rządowym samochodem na koszt państwa do 
szpitala w Nowym Jorku. Sammy nigdy nie zrozumiał, jak dobry potrafię być 
również w takich sprawach.
  - Wymyślałem już śmieszniejsze rzeczy - powiedziałem, kiedy pochwalił 
mnie za żart o tym, jak chce mi się rzygać od tych mgłości. - Nie chciałem 
wcale być zabawny.
  - Mówi się mdłości - poinstruował mnie Sammy.
  - Co takiego? - Nie miałem pojęcia, o co mu chodzi.
  - Mówi się mdłości, nie mgłości - wyjaśnił. - Ludzie nie dostają mgłości. 
Dostają mdłości.
  Wolałem mówić po swojemu.
  - Nie bądź dupkiem, Sammy. Ty możesz mieć sobie mdłości. Ja, jeśli chcę, 
dostanę mgłości. Pomyśl tylko. Nie tak dawno temu przyskrzyniłem na mieście 
tego chłopaka ze skradzioną torebką. Złapałem go, obróciłem w powietrzu 
trzymając w rękach, i rzuciłem prosto na maskę samochodu wystarczająco 
mocno, żeby wiedział, że ma do czynienia z Lewisem Rabinowitzem. Rusz się 
tylko, a połamię ci kości, ostrzegłem go i trzymałem aż do nadejścia 
gliniarzy. Kto by w to uwierzył, patrząc na mnie teraz? Dzisiaj czuję się 
tak, jakbym nie był w stanie podnieść kostki masła.
  Nie odzyskuję dość szybko wagi i Teemer razem z Emilem zastanawiają się, 
czy nie spróbować czegoś nowego. Nie wraca mi również dawny apetyt. 
Najczęściej w ogóle nie chce mi się jeść i zaczynam się zastanawiać, czy 
tym razem nie wdało się coś nowego, coś, o czym jeszcze nie wiem. Być może 
Sammy wie więcej od nas wszystkich, bo wygląda, jakby się o mnie martwił, 
ale nie zdradza się ani słowem.
  - Jeśli jesteś taki słaby, Lew, może spróbuję położyć cię teraz na rękę - 
mówi co najwyżej z tym swoim uśmieszkiem.
  - Nadal nie dasz mi rady - odpalam. Jego pomysł sprawia, że chce mi się 
śmiać. - Pokonam cię również w boksie, gdybyś kiedykolwiek chciał się ze 
mną znowu spróbować.
  Sammy śmieje się także i obaj kończymy kanapki z tuńczykiem. Ale wiem, że 
jestem chudy. Apetyt nie wrócił mi tak błyskawicznie jak poprzednio i 
zaczynam sobie chyba zdawać sprawę - nie zdarzało mi się to nigdy wcześniej 
- tym razem zaczynam sobie chyba zdawać sprawę, że będę być może musiał 
szykować się na śmierć.
  Nie mówię nic Claire.
  Nie mówię nic Sammy'emu.
  Mam już ponad sześćdziesiąt lat, weszliśmy w lata dziewięćdziesiąte i tym 
razem zaczynam czuć, podobnie jak czuł mój ojciec i jego brat, kiedy się 
zestarzeli, że sprawy zaczynają zbliżać się do końca.
  
  
  12.
  Noodles Cook
  
  Wstąpienie na tron w Białym Domu osobnika o kryptonimie Mały Kutas nie 
obyło się bez pewnych uchybień w ceremoniale i kilku dokuczliwych 
śmiesznostek, co mógłby szczegółowo udokumentować G. Noodles Cook, gdyby 
nie jego przejawiana przez całe życie predylekcja do pilnowania własnego 
nosa, chłodnej kalkulacji, fałszu i chciwości - predylekcja rekomendująca 
go jako jedynego pod słońcem kandydata na wysokie stanowisko dziesiątego z 
dziewięciu starszych guwernerów człowieka, który został ostatecznie 
najnowszym prezydentem tego kraju. Yossarian poinformował FBI, że jego 
stary przyjaciel i kolega po fachu, G. Noodles Cook, jest śliski i chytry 
jak wąż i że administracja nie znajdzie lepszej osoby na żadne przewidywane 
dla niego stanowisko. Noodles Cook był facetem, któremu zawsze można było 
zaufać, że skłamie.
  Dostał tę posadę.
  Już podczas seminarium na studiach, gdzie się spotkali, Noodles dał się 
poznać jako osobnik ujawniający swe talenty wyłącznie w obecności 
wyznaczonego asystenta, mogącego spostrzec, że wszelkie inspirujące myśli 
zainspirowane zostały w pierwszym rzędzie właśnie przez niego. Gdy 
Yossarian poszedł na wojnę, radził sobie dobrze w mało eleganckiej szkole 
przygotowawczej, zrobił z wielkim trudem doktorat i zorientował się 
wkrótce, że nie ma zbyt wielu propozycji oprócz pracy w oświacie.
  W tym czasie Yossarian, który opuścił mury uczelni zadowalając się 
tytułem magistra, zajmował już wystarczająco wysokie stanowisko, aby 
zatrudnić Noodlesa w agencji public relations, gdzie pracował, kiedy tamten 
postanowił roztropnie spróbować swoich sił w tej branży. Noodles miał 
koneksje rodzinne i agencja public relations wydawała mu się odpowiednią 
odskocznią do czegoś większego i lepszego. 
  Współpracownicy rychło wyczuli, że nigdy nie występuje z żadnym pomysłem, 
jeśli w pobliżu nie ma Yossariana, a jeszcze częściej odkłada zasugerowanie 
czegokolwiek nawet Yossarianowi do chwili, kiedy sprawa zostanie 
przedstawiona klientowi lub wyższemu urzędnikowi firmy. Nader często, kiedy 
pracowali wspólnie nad scenariuszem filmowym lub telewizyjnym, Noodles 
podsuwał brakującą linijkę w sposób budzący podejrzenie, że już dzień 
wcześniej miał w ręku klucz do rozwiązania problemu. Mówienie mu, żeby się 
zmienił, mógł powiedzieć sobie Yossarian, przypominałoby mówienie 
garbusowi, żeby się wyprostował. Kmiotek pozostaje kmiotkiem (1). Noodles 
był na swój sposób lojalny wobec Yossariana, który nie lubił go, ale 
tolerował jego istnienie. Obaj pozostawali przyjaciółmi.
  Yossarian, odkrywszy po ukończeniu studiów, że nie ma ochoty podwyższać 
dalej swego wyższego wykształcenia, uczył przez jakiś czas w college'u, po 
czym przeszedł do reklamy. Radził tam sobie dobrze, dostawał co rok 
podwyżki i drobne awanse, lubił swoich kolegów bardziej niż tych na 
uniwersytecie i po otrzymaniu kolejnej małej podwyżki pod koniec trzeciego 
roku postanowił wyruszyć na poszukiwanie lepiej płatnej posady, w której 
wykonywałby coś innego. Wkrótce znalazł etat w innej agencji, obsługującej 
z grubsza tych samych klientów co ta, z którą się właśnie rozstał. Pozostał 
tam aż do otrzymania corocznej podwyżki, po czym odszedł, szukając kolejnej 
nowej pracy i kolejnej okazji szybszego zwiększenia poborów.
  Przenosząc się z miejsca na miejsce, za każdym razem uświadamiał sobie ze 
zniechęceniem, że nie ma ochoty trwonić dalej życia, angażując swoją 
inteligencję, pomysłowość i dobrą prezencję w promowanie produktów, których 
sam nie używał, oraz publikacji, których nie czytał. Z drugiej strony nie 
przychodził mu na myśl żaden produkt ani sprawa, w którą chciałby się 
zaangażować i która przyniosłaby mu wystarczające dochody, aby mógł kupować 
rzeczy, które przywykł sprawiać sobie, swojej żonie i dzieciom. Dylemat nie 
był zbyt skomplikowany. Nie wymagał racjonalizacji.
  Yossarian pracował, bo musiał.
  Nęciła go oczywiście egzotyczna Wall Street z jej niewyobrażalnymi masami 
pewnego wydestylowanego produktu, który pozbawiony był wszelkich 
skomplikowanych atrybutów. Produkt ten nazywał się pieniądze i całe jego 
góry można było produkować dosłownie z niczego - prawie w tak samo cudowny 
i tak samo naturalny sposób, w jaki zwykłe drzewo wytwarza tony drewna, 
mając do dyspozycji wyłącznie powietrze, światło słońca i deszczową wodę. 
Pieniądze może i są gównem, jak potrafi dowodzić perwersyjnie na prywatkach 
i rodzinnych spędach każdy znający jako tako Freuda student, ale za to 
gówno można kupić wiele rzeczy: wysoko ustawionych i dobrze sytuowanych 
przyjaciół, cotte d'armes u jubilerów, kuśnierzy i światowych dyktatorów 
mody, książęce posiadłości w Connecticut, Wirginii, Meksyku, East Hampton i 
Kolorado oraz honorowe tytuły, które pozwalają na okrojenie pierwszego 
imienia do samego inicjału i wdzięczne przeniesienie akcentu na imię 
środkowe, jak to się stało w przypadku G. Noodlesa Cooka i C. Portera 
Lovejoya, najbardziej szarych spośród szarzejących eminencji w 
waszyngtońskiej cosa loro.
  Noodles Cook okazywał iście anielską cierpliwość, powtarzając, że jego 
matka jest córką Goodmana Noodlesa ze słynnych Goodmanów Noodlesów, ojciec 
bocznym potomkiem brytyjskich Cooków z biura podróży Cooka, a on sam czymś 
w rodzaju kwintesencji Noodlesów i Cooków, z zasobami i posiadłościami, 
które przypadły mu w udziale w wyniku normalnego procesu dziedziczenia. Był 
Goodym w college'u, Goodmanem w biznesie i Noodlesem w gazetach piszących o 
zdarzeniach, o których regularnie piszą gazety. Dzisiaj był G. Noodlesem 
Cookiem w Who's Who i na oficjalnych nagłówkach Białego Domu.
  Rozpoczynając rządową karierę jako dziesiąty z dziewięciu starszych 
guwernerów świeżo upieczonego wiceprezydenta, zawsze znajdował dla 
Yossariana chwilę, kiedy ten musiał do niego z rzadka zadzwonić. Yossarian 
odkrył, że może się z nim skontaktować nawet obecnie, po objęciu przez 
niego stanowiska jednego z najbardziej zaufanych zauszników faceta, którego 
zainstalowano ostatnio w Białym Domu.
  - Jak twoja sprawa rozwodowa? - pytał jeden drugiego podczas każdej 
rozmowy.
  - Doskonale. A twoja?
  - Nie najgorzej. Moja żona kazała mnie śledzić. 
  - Moja tak samo.
  - A jak ci się układają stosunki z facetem, dla którego pracujesz? - nie 
omieszkał nigdy zapytać Yossarian.
  - Coraz lepiej... Wiem, że cię to dziwi.
  - Nie, wcale mnie nie dziwi.
  - Nie wiem, co o tym myśleć. Powinieneś się do nas przyłączyć, tu w 
Waszyngtonie, kiedy tylko znajdę sposób, żeby cię jakoś wkręcić. Tutaj mam 
wreszcie prawdziwą szansę zrobienia czegoś dobrego.
  - Dla kogo?
  Odpowiedzią był zawsze dyskretny śmiech. Pomiędzy tymi dwoma panowało 
pełne zrozumienie; nie musieli nic więcej wyjaśniać.
  Żaden, kiedy pracowali jeszcze w agencji public relations, nie odczuwał 
wyrzutów sumienia z powodu zleceń wykonywanych dla korporacji, które nigdy 
nie miały dobra publicznego na względzie, dla politycznych kandydatów, na 
których nigdy nie oddaliby głosu, i dla wielkiej firmy tytoniowej, 
opanowanej głównie przez nowojorczyków, którzy nigdy nie musieli uprawiać 
tytoniu i grzebać się w ziemi, żeby zarobić parę groszy. Robili pieniądze, 
spotykali zamożnych ludzi i w zasadzie cieszyli się z sukcesu. Pisanie 
przemówień, które wygłaszali inni, nawet ludzie, którymi pogardzali, 
wydawało im się po prostu pewną formą twórczego pisarstwa.
  Ale w miarę upływu czasu praca w agencji - jak każda praca dla człowieka 
o otwartym intelekcie - stawała się coraz bardziej nużąca. Kiedy nie było 
już wątpliwości, że tytoń wywołuje raka, własne dzieci zaczęły rzucać im 
mordercze spojrzenia i odgrywana przez nich rola stała się lekko 
niesmaczna. Każdy z osobna zaczął myśleć o jakimś innym zajęciu. Żaden nie 
starał się nigdy udawać, że to, co robią w public relations, reklamie i 
polityce, nie jest trywialne, niekonsekwentne i obłudne. Noodles pierwszy 
odsłonił karty.
  - Jeśli mam być trywialny, niekonsekwentny i obłudny - oznajmił - równie 
dobrze mogę pracować w rządzie. I pojechał do Waszyngtonu,  z listami 
polecającymi, wśród których jeden był od Yossariana, aby wykorzystać swe 
rodzinne koneksje w ambitnej próbie wślizgnięcia się do tamtejszej cosa 
loro.
  Yossarian spróbował wtedy po raz drugi szczęścia w świecie wielkich 
finansów i łatwych pieniędzy, zasięgając rady eksperta z Wall Street, 
sprzedającego pewne papiery w czasach, kiedy były jeszcze pewne papiery. 
Nadal pisał opowiadania i odznaczające się ciętym satyrycznym stylem 
krótkie artykuły, w sam raz do prestiżowego magazynu "New Yorker"; jego 
szacunek dla tego czasopisma rósł za każdym razem, kiedy odwalano jego 
teksty, i za każdym razem, kiedy odrzucano jego podanie o przyjęcie do 
zespołu redakcyjnego. Odniósł pełen sukces z dwoma scenariuszami i 
połowiczny z trzecim, sporządził konspekt cierpkiej sztuki, której nigdy 
nie udało mu się skończyć, i miał pomysł na skomplikowaną żartobliwą 
powieść, której nigdy nie udało mu się zacząć.
  Zarabiał również pieniądze udzielając z wolnej ręki zyskownych 
konsultacji w kwestii opłat, procentów i honorariów, a także biorąc na 
skromną skalę udział w kilku korzystnych spekulacjach nieruchomościami, 
których nigdy nie zrozumiał do końca. Kiedy sprawy kraju przybrały znowu 
niebezpieczny obrót, udał się jako zaniepokojony i przerażony ojciec do 
starego kumpla z lat wojny, Mila Minderbindera. Milo ucieszył się na jego 
widok.
  - Nigdy nie byłem zupełnie pewien, czy mnie lubiłeś wyznał prawie z 
wdzięcznością.
  - Zawsze byliśmy przyjaciółmi - odparł wymijająco Yossarian. - A od czego 
w końcu są przyjaciele?
  Milo natychmiast odzyskał czujność, z wrodzonym geniuszem, który nie 
zawiódł go nigdy w życiu.
  - Jeśli przyszedłeś, żebym pomógł wyreklamować twoich synów z wojny w 
Wietnamie...
  - To jedyny powód, dla którego przyszedłem.
  - Nie mogę nic zrobić. - Yossarian domyślił się, że Milo wyczerpał już po 
prostu swój limit zgodnych z prawem nielegalnych zwolnień. - Wszyscy musimy 
wnieść nasz wkład w wysiłek wojenny. Ja zrozumiałem, na czym polegają moje 
obowiązki, i wypełniłem je.
  - Wszyscy musimy robić to, co do nas należy - dodał Wintergreen. - Trzeba 
zdać się na los szczęścia.
  Yossarian pamiętał, że obowiązki Wintergreena podczas ostatniej wielkiej 
wojny polegały głównie na kopaniu dołów i zasypywaniu ich z powrotem. 
Kazano mu to robić za bezustanne samowolne oddalanie się z jednostki, co 
robił, aby opóźnić swój wyjazd na front, gdzie mogłoby mu grozić 
niebezpieczeństwo. Potem zaś, kiedy już się tam znalazł, sprzedawał 
kradzione zapalniczki Zippo, kierował wojskową pocztą i kasował nie 
spełniające jego wysokich wymagań rozkazy z wysokiego szczebla, wyrzucając 
je po prostu do kosza.
  - Mówię przecież tylko o jednym synu, do diabła błagał Yossarian. - Nie 
chcę, żeby go wzięli.
  - Wiem, jak cierpisz - odparł Milo. - Sam mam syna, o którego muszę się 
troszczyć. Ale wykorzystaliśmy już nasze kontakty.
  Yossarian zorientował się smętnie, że niczego tu nie załatwi i że jeśli 
Michael wyciągnie zły los, będzie musiał prawdopodobnie uciekać z nim razem 
do Szwecji.
  - Rozumiem, że nie możesz nic zrobić, żeby mi pomóc. Absolutnie nic...? - 
westchnął.
  - Owszem, jest coś, co możesz zrobić, żeby mi pomóc - odparł Milo i 
Yossarian obawiał się przez chwilę, że został źle zrozumiany. - Znasz 
ludzi, których my nie znamy. Chcielibyśmy - kontynuował Milo i w tym 
miejscu jego głos przycichł i stał się niemal nabożny - wynająć bardzo 
dobrą firmę prawniczą w Waszyngtonie.
  - Nie macie tam żadnej dobrej firmy?
  - Chcemy wynająć wszystkie dobre firmy, aby żadna z nich nie mogła nigdy 
prowadzić sprawy przeciwko nam. 
  - Potrzebne nam są wpływy - dodał Wintergreen - a nie pierdolone usługi 
prawnicze. Jeśli będziemy mieli pierdolone wpływy, nigdy nie będziemy 
potrzebować pierdolonych usług prawniczych ani pierdolonych adwokatów. Od 
kogo powinniśmy zacząć, Yossarian, gdybyśmy chcieli załatwić sobie 
najlepsze koneksje prawnicze w Waszyngtonie?
  - Myśleliście o Porterze Lovejoyu?
  - O C. Porterze Lovejoyu? - Nawet Wintergreen nie mógł przez chwilę wyjść 
z podziwu.
  - Masz dojście do C. Portera Lovejoya?
  - Mam dojście do Lovejoya - odparł niedbale Yossarian, który nigdy nie 
spotkał się osobiście z Lovejoyem, ale zatelefonował kiedyś do jego 
kancelarii jako przedstawiciel zasobnej w gotówkę korporacji, szukającej za 
odpowiednim wynagrodzeniem usług kogoś doświadczonego w Waszyngtonie.
  Milo przyznał, że Yossarian jest czarodziejem. Wintergreen oznajmił, że 
jest kurewskim farciarzem.
  - Eugene i ja doszliśmy do wniosku - dodał Milo - że ciebie również 
chcielibyśmy zatrudnić jako naszego konsultanta i przedstawiciela, 
oczywiście w niepełnym wymiarze godzin. Wyłącznie wtedy, kiedy będziemy cię 
potrzebować. 
  - Na specjalne okazje.
  - Damy ci biuro. I wizytówkę.
  - Dacie mi coś więcej - oświadczył słodkim głosem Yossarian. - Jesteście 
pewni, że was na mnie stać? Będę was dużo kosztował.
  - Mamy dużo. A z takim jak ty starym kumplem nie będziemy się przecież 
targować. Ile byś chciał, gdybyśmy podpisali kontrakt na rok?
  Yossarian udał, że się zastanawia. Suma, którą powinien zaproponować, 
przyszła mu do głowy prawie natychmiast.
  - Piętnaście tysięcy miesięcznie - oznajmił w końcu bardzo wyraźnie.
  - Piętnaście dolarów miesięcznie? - powtórzył jeszcze wyraźniej Milo, 
jakby chciał się upewnić.
  - Piętnaście tysięcy miesięcznie.
  - Wydawało mi się, że powiedziałeś piętnaście setek. 
  - Powiedz mu, Eugene.
  - Powiedział piętnaście tysięcy, Milo - przyznał ze smutkiem Wintergreen.
  - Mam kłopoty ze słuchem. - Milo pociągnął się gniewnie za ucho, jakby 
karcił niegrzeczne dziecko. - Też miałem wrażenie, że piętnaście dolców to 
mało.
  - Piętnaście tysięcy, Milo. I chcę je dostawać przez dwanaście miesięcy, 
mimo że będę do dyspozycji tylko przez dziesięć. Biorę dwa miesiące 
wakacji.
  Ten ostatni pomysł sprawił Yossarianowi największą radość. Przyjemnie 
będzie mieć wolne wakacje, pomyślał, i powrócić być może do dwóch starych 
literackich projektów, do sztuki i żartobliwej powieści.
  Nawiązująca do "Opowieści wigilijnej" sztuka miała sportretować Karola 
Dickensa i jego licznych domowników przy wigilijnej wieczerzy, w okresie 
gdy jego rodzina znajdowała się w stanie największego kryzysu, krótko po 
tym, jak ów wiecznie zgorzkniały literacki propagator sentymentalnej 
czułostkowości wzniósł we wnętrzu domu ceglaną ścianę, aby oddzielić swoje 
pokoje od pokojów żony. Przedmiotem żartobliwej powieści nawiązującej do 
"Doktora Faustusa" Tomasza Manna był spór o prawa autorskie do fikcyjnego i 
przerażającego oratorium Adriana Leverk??u???hna, nazywanego "Apokalipsą", 
które, jak stwierdza Mann, wykonano tylko raz, w Niemczech w 1926 roku, 
jeszcze przed Hitlerem, i które najprawdopodobniej nigdy nie zostanie 
zaprezentowane ponownie. Spór wiedli spadkobiercy muzycznego geniusza 
Leverk??u???hna, twórcy tej kolosalnej kompozycji, ze spadkobiercami praw 
majątkowych Tomasza Manna, który wymyślił Leverk??u???hna, a także opisał i 
zorkiestrował to profetyczne, rzucające na kolana, niezapomniane i unikalne 
dzieło postępu i zniszczenia. W obu pomysłach najbardziej pociągała 
Yossariana ich zniewalająca niestosowność.
  - Piętnaście miesięcznie... - liczył na głos Milo - przez dwanaście 
miesięcy w roku, to da...
  - Sto osiemdziesiąt - podpowiedział mu zwięźle Wintergreen.
  Milo pokiwał głową z miną, po której nie można było nic poznać.
  - W takim razie zgoda. Będziesz dla nas pracował przez rok za sto 
osiemdziesiąt dolarów.
  - Tysięcy, Milo. Sto osiemdziesiąt tysięcy dolarów rocznie plus koszty. 
Powtórz mu to jeszcze raz, Eugene. I wypisz czek za trzy miesiące z góry. W 
ten właśnie sposób pobieram swoje honorarium: raz na kwartał. Lovejoya 
macie już załatwionego.
  Bolesne spojrzenie Mila należało już do zwyczaju. Ale od tej pory 
Yossarianowi, choć nie chciał tego przyznać, nigdy nie brakowało już 
gotówki - z wyjątkiem tych nietypowych okresów, kiedy brał rozwód i kiedy 
zakwestionowano jeden po drugim, w dwanaście lat po ich zastosowaniu przez 
niezawodnych specjalistów, wszystkie kruczki, dzięki którym płacił niższe 
podatki.
  - Co się tyczy twojego syna - stwierdził na koniec Wintergreen, biorąc go 
na bok - załatw mu legalne zameldowanie w czarnej dzielnicy, gdzie komisje 
poborowe nie mają problemów z wypełnieniem normy. Potem powinny wystarczyć 
bóle w krzyżu i zaświadczenie od lekarza. Też mam jednego syna, który 
praktycznie rzecz biorąc mieszka teraz w Harlemie, i kilku siostrzeńców 
oficjalnie zameldowanych w Newark.
  Yossarian nie mógł się oprzeć przekonaniu, że on i Michael prędzej 
przeniosą się do Szwecji.
  
  Od dnia, kiedy Yossarian poznał ich ze sobą, C. Porter Lovejoy i G. 
Noodles Cook przypadli sobie prawie symbiotycznie do serca, traktując się z 
sympatią, której Yossarian w czasie tych nielicznych chwil, kiedy się z 
nimi spotykał, nigdy nie żywił ani do jednego, ani do drugiego.
  - Jestem ci winien przysługę - stwierdził potem Noodles.
  - Więcej niż jedną - przypomniał mu przezornie Yossarian.
  C. Porter Lovejoy, srebrnowłosy i - jak uporczywie twierdziła 
zaprzyjaźniona prasa - pozbawiony przesądów stronnik obu partii, wciąż 
jeszcze bardzo kochał życie. Znawca waszyngtońskich problemów i prawie od 
półwiecza samozwańczy członek tamtejszej cosa loro, zasłużył sobie przez 
wszystkie te lata, jak lubił zwierzać się słuchaczom, aby zacząć teraz 
trochę zwalniać.
  Publicznie bywał często członkiem rządowych komisji, które oczyszczały z 
zarzutów, i współautorem raportów, które broniły dobrego imienia.
  Prywatnie zajmował stanowisko głównego partnera i konsultanta związanej z 
waszyngtońską cosa loro kancelarii prawniczej Atwatera, Fitzwatera, 
Dishwatera, Browna, Jordana, Quacka i Capone'a i ciesząc się 
arystokratycznym poważaniem i nienaganną reputacją mógł reprezentować w tym 
charakterze jakich sobie tylko życzył klientów, również tych, których 
interesy kłóciły się ze sobą. Będąc mieszkańcem pogranicza, utrzymywał 
prawowite więzy pokrewieństwa we wszystkich kierunkach. Rozmawiając z 
mieszkańcami Północy potrafił mówić z miękkim akcentem dobrze wychowanego 
dżentelmena z Południa, a spotykając się z południowcami posługiwać się 
fonetyką kulturalnego członka Bluszczowej Ligi. Jego wspólnik, Capone, 
ciemnowłosy, lekko łysawy facet, sprawiał wrażenie praktycznego i raczej 
twardego.
  - Jeśli przychodzi pan do mnie, żeby zdobyć wpływy podkreślał Porter 
Lovejoy w rozmowie z każdym pełnym nadziei przyszłym klientem - trafił pan 
pod niewłaściwy adres. Jeśli jednak chce pan skorzystać z usług 
doświadczonych ludzi, potrafiących poruszać się z zawiązanymi oczyma po 
tutejszych korytarzach władzy, znających blisko osoby, z którymi chce się 
pan zobaczyć, mogących powiedzieć panu, kim one są, a także załatwić z nimi 
spotkanie, towarzyszyć panu podczas jego trwania i wziąć na siebie główny 
ciężar rozmowy, będących również w stanie dowiedzieć się, jak stoją pańskie 
sprawy na spotkaniach, w których pan nie uczestniczy, i udać się 
bezpośrednio do zwierzchników, jeśli nie zadowalają pana podjęte decyzje, w 
takim razie mogę okazać się pomocny.
  To właśnie C. Porter Lovejoy najbardziej przyczynił się do pobudzenia 
ambicji G. Noodlesa Cooka i do poszerzenia ich zasięgu. Wyskalowawszy 
umiejętnie parametry inicjatywy młodszego kolegi, wykonał z wielkoduszną 
skwapliwością kilka ruchów, aby umieścić go wraz z innymi sławami w 
rodzinie cosa loro, gdzie można było najlepiej wykorzystać jego wiedzę na 
temat mechaniki public relations i tworzenia politycznego image'u, a także 
umiejętności w zakresie wymyślania pobudzających wyobraźnię tłumu haseł, 
podłych insynuacji, podstępnych kłamstw, gładkich i wyrafinowanych obelg 
oraz karkołomnych sztuczek z logiką, za którymi nie nadążało oko i które 
były w związku z tym zupełnie niezauważalne.      Wykorzystując daną mu 
szansę, Noodles nigdy nie rozczarował nikogo, kto podobnie jak C. Porter 
Lovejoy oczekiwał po nim zawsze najgorszego.
  Pomiędzy Yossarianem i żołnierzem cosa loro Noodlesem Cookiem zaistniało 
coś w rodzaju łagodnego niesmaku, którego żaden z nich nie uznał za 
konieczne przezwyciężyć. Mimo to Yossarian nie wahał się ani chwili, 
proponując mu żartem przez telefon, by nakłonił nowego prezydenta do 
potraktowania serio zaproszenia Maxonów na wesele ich przyrodniej 
siostrzenicy czy kogoś w tym rodzaju na Dworcu Autobusowym Zarządu Portu.
  - On łoży miliony na twoją partię, Noodles.
  - Czemu nie? - odparł wesoło Noodles. - To może być niezły numer. Powiedz 
mu, że prezydent poważnie zastanawia się nad tym, czy nie przyjść.
  - Nie musisz go pytać?
  - Nie. - Noodles wydawał się zdziwiony. - Nie powstał jeszcze dość wielki 
mózg, John, żeby uporać się ze wszystkim, co udaje, że rozumie każdy 
prezydent. Wciąż
  mam u niego dobre notowania, odkąd okazałem się pomocny przy inauguracji.
  Występując w roli dziesiątego i ostatniego z dziewięciu starszych 
guwernerów z jedenastoma doktoratami, stanowiących otaczający nowego 
prezydenta trust mózgów, G. Noodles Cook nie skalał się jeszcze tym 
szczególnym rodzajem pogardy, który, jak mówią, rodzi często poufałość.
  To właśnie C. Porter Lovejoy, obserwując gasnący blask dziewięciu 
pierwszych guwernerów, zaproponował, chcąc przywrócić iluzję świetności 
najwyższego urzędu, nominację G. Noodlesa Cooka jako dziesiątego, wybór, 
który, jak utrzymywał z bezinteresowną stanowczością, musi okazać się 
korzystny dla nowego prezydenta, administracji, kraju, dla samego Noodlesa 
Cooka oraz, co rozumie się samo przez się, dla C. Portera Lovejoya i jego 
interesów w należącej do waszyngtońskiej cosa loro lobbystyczno-adwokackiej 
firmie Atwatera, Fitzwatera, Dishwatera, Browna, Jordana, Quacka i 
Capone'a. Capone, będący podobnie jak Lovejoy założycielem firmy, grał w 
golfa w dobrych klubach z rekinami biznesu i wysokimi urzędnikami 
państwowymi i rzadko pozwalano mu przegrać.
  Problemy w trakcie formalnej inauguracji wynikły ze zrozumiałego 
pragnienia wiceprezydenta, by przy obejmowaniu wyższego urzędu zaprzysiągł 
go przewodniczący Sądu Najwyższego. Czcigodny dżentelmen piastujący to 
stanowisko, okularnik o stalowym charakterze, dominującej osobowości i 
sklepionym wysoko czole, wolał raczej złożyć nagłą rezygnację, aniżeli 
uczestniczyć w akcie, który jego zdaniem kłócił się, jeśli nawet nie z 
literą, to z duchem prawa.
  To niespodziewane posunięcie nie pozostawiło nowemu szefowi państwa 
wielkiego wyboru: musiał zwrócić się do innych, związanych z tą samą partią 
co on sądowych znakomitości.
  Należąca do grona sędziów kobieta podała się dobrowolnie do dymisji 
czternaście minut po otrzymaniu wstępnej propozycji. Swój krok 
usprawiedliwiała przemożnym pragnieniem powrotu do dziedziny, którą 
ukochała najbardziej: pracy w domu. Przez całe życie, wyznała, pragnęła 
zostać wyłącznie kurą domową.
  Inna gwiazda pierwszej wielkości w tej otoczonej czcią konstelacji 
dostojnych sędziów, na których jeszcze niedawno ludzie bali się w ogóle 
spojrzeć, czcigodny dżentelmen, chwalony często przez zaprzyjaźnionych 
dziennikarzy za to, co określali jako spryt i aktorską skłonność do 
tendencyjnego i zabawnego w jego własnym mniemaniu dzielenia włosa na 
czworo, wyjechał na ryby.
  Afro-Amerykanin nie wchodził oczywiście w rachubę. Biała Ameryka nigdy 
nie zaakceptowałaby prezydenta, którego zatwierdził na stanowisku człowiek 
o czarnym kolorze skóry, zwłaszcza człowiek taki jak ten, który nie był ani 
dobrym adwokatem, ani sędzią i który podczas przesłuchań poprzedzających 
objęcie urzędu wydawał się składać wyłącznie z równych porcji żółci i 
gówna.
  Inni zasiadający w sądzie ortodoksyjni członkowie partii zostali 
skreśleni, jako nie dość barwni i za mało znani. Ich odrzucenie stało się 
jeszcze bardziej kategoryczne, kiedy za pośrednictwem anonimowych źródeł i 
nie zidentyfikowanych urzędników niższego szczebla ujawniono powstałe w 
łonie tego ciała konstytucyjne wątpliwości w kwestii, czy jakikolwiek 
czcigodny sędzia w całym kraju ma naprawdę prawo zaprzysiąc kogoś takiego 
na najwyższe rządowe stanowisko. Podejmując, co zdarzało się nader rzadko, 
jednomyślną uchwałę, pochwalili przewodniczącego za to, że zrezygnował, 
kobietę za to, że zajęła się domem, i spryciarza za to, że pojechał na 
ryby.
  W ten sposób na placu boju pozostał wyłącznie mianowany dawno temu przez 
domniemanego liberała Johna Kennedy'ego demokrata, który od tamtego czasu 
stał się konserwatystą.
  Czy prezydent może objąć urząd bez złożenia przysięgi? Za mało było 
członków sądu, żeby o tym zdecydować. Wtedy właśnie Noodles Cook, on jeden 
spośród wszystkich starszych guwernerów, wysunął śmiałą propozycję, która 
przyszła mu do głowy już na samym początku, ale którą trzymał w zanadrzu aż 
do tego kulminacyjnego momentu i która przyniosła w końcu zadowalające 
rozwiązanie kłopotliwego impasu.
  - Nadal nic z tego nie rozumiem - powtórzył po raz kolejny wiceprezydent, 
kiedy zostali ponownie sami. W tym momencie dziewięciu pozostałych 
starszych guwernerów na zawsze straciło przed nim twarz. - Proszę, wyjaśnij 
mi to raz jeszcze.
  - Nie sądzę, bym potrafił - stwierdził ponuro Noodles Cook. Lubił swoje 
stanowisko, ale coraz bardziej obawiał się, że straci je razem z 
pracodawcą.
  - Spróbuj. Kto mianuje nowego przewodniczącego Sądu Najwyższego?
  - Pan - odparł posępnie Noodles.
  - Zgadza się - odparł wiceprezydent, który z chwilą rezygnacji swego 
poprzednika był już praktycznie rzecz biorąc prezydentem. - Ale ja nie mogę 
go mianować, dopóki nie jestem zaprzysiężony?
  - To też się zgadza - stwierdził ze smutkiem Noodles Cook.
  - Kto może mnie zaprzysiąc? 
  - Każdy, kogo pan zechce.
  - Chcę, żeby to był przewodniczący Sądu Najwyższego. 
  - Nie mamy przewodniczącego Sądu Najwyższego powiedział z żalem Noodles.
  - I nie będziemy go mieli, dopóki go nie mianuję. A ja nie mogę go 
mianować, dopóki...
  - Chyba już pan zrozumiał.
  W ciszy, która zapadła, Noodles po raz kolejny gorzko żałował, że on i 
jego trzecia żona Carmen, z którą wszedł w szranki bolesnego rozwodu, już 
ze sobą nie rozmawiają. Brakowało mu kogoś godnego zaufania, kogoś, przed 
kim mógłby bezpiecznie sparodiować taką rozmowę. Pomyślał o Yossarianie, 
który, jak się obawiał, od dawna uważa go prawdopodobnie za gnojka. Noodles 
był wystarczająco inteligentny, aby zrozumieć, że on sam, gdyby był kim 
innym, również nie miałby o sobie najlepszego zdania. Był wystarczająco 
uczciwy, żeby wiedzieć, że jest nieuczciwy, i zostało mu przynajmniej tyle 
przyzwoitości, żeby wiedzieć, że jest jej pozbawiony.
  - Tak, teraz chyba załapałem - stwierdził wiceprezydent z błyskiem 
nadziei w oku. - Zaczynam chyba znowu zasuwać na wszystkich cylindrach.
  - To by mnie wcale nie zdziwiło. - Zabrzmiało to mniej czołobitnie, niż 
Noodles miał zamiar.
  - A dlaczego nie mielibyśmy załatwić tego jednocześnie? Czy nie mógłbym 
zaprzysiąc go na przewodniczącego Sądu Najwyższego w tym samym momencie, 
kiedy on odbierze ode mnie przysięgę na prezydenta?
  - Nie - odparł Noodles. 
  - Dlaczego nie?
  - Bo będzie go musiał zatwierdzić senat. Musiałby pan mianować go 
wcześniej.
  - Czy w takim razie - zapytał wiceprezydent, siedząc sztywny jak struna z 
tym szerokim triumfalnym uśmiechem, który pojawiał się na ogół na jego 
twarzy, kiedy pochylał się nad klawiaturą gier wideo - senat nie mógłby go 
zatwierdzić w tej samej chwili, kiedy ja będę go mianował, a on odbierał 
ode mnie przysięgę?
  - Nie - poinformował go stanowczym tonem Noodles. - I proszę mnie nie 
pytać, dlaczego. To jest po prostu niemożliwe. Musi mi pan uwierzyć na 
słowo.
  - Cóż, w takim razie naprawdę uważam, że to woła o pomstę do nieba! 
Wydaje mi się, że prezydent powinien mieć prawo, aby zaprzysiągł go na jego 
urząd przewodniczący Sądu Najwyższego.
  - Nikt, kogo znam, temu nie zaprzeczy.
  - Ale ja nie mogę, prawda? Nie mogę! Bo nie mamy przewodniczącego! Jak 
coś takiego mogło się w ogóle zdarzyć?
  - Nie wiem, panie prezydencie. - Noodles zwrócił sobie w duchu uwagę, że 
musi powściągnąć swój sarkazm. Może to kolejne przeoczenie naszych Ojców 
Założycieli.
  - O czym ty do diabła gadasz? - zawołał wiceprezydent, zrywając się na 
równe nogi, jakby usłyszał jakieś niesłychane bluźnierstwo. - Nie ma mowy o 
żadnych przeoczeniach. Nasza konstytucja była zawsze doskonała. Może nie?
  - Mamy dwadzieścia dwie poprawki, panie prezydencie.
  - Dwadzieścia dwie? Nic o tym nie wiedziałem.
  - To żadna tajemnica.
  - Skąd miałem wiedzieć? Czym jest poprawka? Zmianą? 
  - Tak.
  - Skąd miałem o tym wiedzieć? - Wiceprezydent znowu popadł w skrajną 
desperację. - Więc tutaj właśnie leży pies pogrzebany, prawda? Nie mogę go 
mianować...
  - Tak. - Noodles uznał, że lepiej będzie mu przerwać, niż raz jeszcze 
odmawiać wspólnie tę litanię.
  - To tak, jak z paragrafem dwadzieścia dwa - rzucił niespodziewanie 
wiceprezydent i rozchmurzył się, dumny z przypływu natchnienia. - Nie mogę 
mianować przewodniczącego sądu, póki nie jestem prezydentem, a on nie może 
mnie zaprzysiąc, póki go nie mianuję. Czy to nie jest paragraf dwadzieścia 
dwa?
  Noodles Cook wbił wzrok w ścianę, dochodząc do wniosku, że woli zrzec się 
swego prestiżowego stanowiska w obejmującej rządy nowej ekipie, aniżeli 
zadawać się dłużej z kimś, komu chodzą po głowie podobne skojarzenia.
  Zorientował się, że patrzy na wielką uproszczoną mapę, zawieszoną tutaj w 
charakterze dzieła sztuki i przedstawiającą rozmieszczenie sił podczas 
bitwy o Gettysburg. Noodles zadumał się nad historyczną przeszłością. Być 
może pomiędzy suwerenem a jego doradcą zawsze było tak, pomyślał, że 
podwładny musiał dominować pod każdym względem prócz rangi. I wtedy 
właśnie, wyczerpany i zdesperowany, wyrzucił z siebie rozkazującym tonem 
rozwiązanie, które uratowało sytuację:
  - Niech pan użyje demokraty!
  - Co?
  - Tak, niech pan użyje pierdolonego demokraty - stwierdził Noodles, po 
czym rozprawił się z wszelkimi możliwymi obiekcjami, wypowiadając je na 
głos: - Był demokratą za Kennedy'ego, ale jakie to ma znaczenie? Facet jest 
tak samo zły jak my wszyscy. Prasa pochwali pana za to, że nie zamyka się 
pan w ramach jednej partii. A kiedy straci pan popularność, winę za to, że 
pana zaprzysiągł, może pan zrzucić na niego.
  Po raz kolejny sprawdziła się wizja Portera Lovejoya. Rozmawiając 
wcześniej z Noodlesem podkreślił korzyści, jakie może mieć z niego 
wiceprezydent. Potrzeba była pilna, możliwości nieograniczone. Czekała go 
rozmowa wstępna.
  - Ile mam o sobie powiedzieć? - chciał wiedzieć Noodles.
  Porter Lovejoy zrobił mądrą minę.
  - Tyle, ile ci pozwoli. Właściwie to ty będziesz wypytywał jego, żeby 
zobaczyć, czy masz ochotę na to stanowisko. Choć on nie musi o tym wcale 
wiedzieć.
  Rozbawiony Noodles zastanawiał się, czy mu się to uda. Porter Lovejoy 
znowu tylko się mądrze uśmiechnął. A kryptonim?
  - Nie podnoś teraz tej sprawy - ostrzegł Noodlesa. - Sam go sobie wybrał. 
Nie będziesz miał żadnych kłopotów.
  - Wchodź pan, wchodź do środka - zawołał jowialnie wiceprezydent po 
wesołym powitaniu w przedpokoju, które wydało się Noodlesowi niepokojąco 
nieformalne.
  Zdziwiło go, że młodszy od niego utytułowany dostojnik wybiegł z 
gabinetu, żeby go serdecznie pozdrowić. Nie miał prawie czasu, żeby 
przyjrzeć się wiszącym na ścianach sali recepcyjnej chorągiewkom szkół 
średnich i wyższych. Nie udało mu się zliczyć wszystkich telewizorów, z 
których każdy nastawiony był na inny kanał.
  - Czekamy na stare przeboje i wywiady z gwiazdami wyjaśniły chichocząc 
siedzące tam dziewczęta i Noodles nie potrafił zgadnąć, czy żartują, czy 
mówią serio.
  - Nie mogłem się już pana doczekać - oświadczył ciepło wiceprezydent. - 
Wrum, wrum, wrum - zawarczał poufnie, kiedy zamknęły się za nimi drzwi. - 
To z gry wideo, w której jestem niepokonany. Nazywa się Tor w Indianapolis. 
Nie zna jej pan? To pan pozna. Jest pan dobry w grach wideo? Założę się, że 
pana pokonam. Teraz proszę, niech pan mi opowie o sobie wszystko. Umieram z 
ciekawości.
  Noodlesowi przypominało to dziecinne igraszki.
  - Czego chciałby się pan o mnie dowiedzieć, panie wiceprezydencie? Od 
czego powinienem zacząć?
  - Ze mną sprawa jest prosta - odparł wiceprezydent. - Skoro postanawiam, 
że coś zrobię, zawsze mi się to udaje. Nie płaczę nad rozlanym mlekiem. Co 
się stało, już się nie odstanie. Jeśli stawiam przed sobą jakiś cel, 
zmierzam do niego z całą determinacją.
  - Rozumiem - odparł zaskoczony Noodles, kiedy po krótkiej chwili 
zorientował się, że powinien teraz coś powiedzieć. - Twierdzi pan zatem, że 
pańskim celem było objęcie stanowiska wiceprezydenta?
  - O tak, zdecydowanie, zdecydowanie. I zmierzałem do tego z całą 
determinacją.
  - Co pan robił?
  - Powiedziałem "tak", kiedy poprosili, żebym się zgodził. Widzi pan, 
panie Cook... mogę ci mówić Noodles? Dziękuję. Dla mnie słowem, które 
najlepiej oddaje istotę urzędu wiceprezydenta, jest "być przygotowanym". 
Czy też może są to dwa słowa?
  - Moim zdaniem dwa.
  - Dziękuję. Nie sądzę, by udało mi się uzyskać tak zdecydowaną odpowiedź 
od któregokolwiek z moich pozostałych guwernerów. I ku temu właśnie chcę 
nadal zmierzać z całą determinacją. Aby być przygotowanym. Oczywiście im 
dłużej ktoś pełni urząd wiceprezydenta, tym lepiej przygotowany jest do 
tego, aby zostać prezydentem. Chyba się ze mną zgodzisz?
  Noodles zręcznie wymigał się od odpowiedzi.
  - Zatem to jest celem, do którego zmierza pan z całą determinacją w 
następnej kolejności?
  - To chyba główne zadanie wiceprezydenta, nieprawdaż? Zgadzają się z tym 
moi inni guwernerzy.
  - Czy wie o tym prezydent?
  - Nie zmierzałbym ku temu z całą determinacją, nie ciesząc się jego 
pełnym poparciem. Czy chciałbyś dowiedzieć się o mnie czegoś jeszcze, aby 
pomóc mi zdecydować, czy nadajesz się na to stanowisko? Porter Lovejoy 
uważa, że się nadajesz.
  - Czy boryka się pan być może ostatnio z jakimś problemem, panie 
wiceprezydencie - podjął ostrożnie Noodles Cook - do którego rozwiązania 
nie jest pan, we własnym przekonaniu, idealnie przygotowany?
  - Nie. Nie potrafię sobie wyobrazić nic takiego.
  - W takim razie dlaczego sądzi pan, że potrzebny jest mu kolejny 
guwerner?
  - Żeby pomógł mi stawiać podobne pytania. Widzisz, popełniłem błąd na 
studiach, nie przykładając się zbytnio do nauki, i teraz tego żałuję.
  - Ale otrzymywał pan przecież zaliczenia?
  - Oczywiście. Tak samo jak wtedy, kiedy starałem się o przyjęcie. 
Studiował pan w college'u, panie Cook? Jest pan wykształconym człowiekiem?
  - Tak jest, panie wiceprezydencie. Mam dyplom ukończenia wyższych 
studiów.
  - To dobrze. Ja też chodziłem do college'u. Wiele nas łączy i powinniśmy 
przypaść sobie do gustu. Lepiej, mam nadzieję - w tym miejscu w głosie 
wiceprezydenta zabrzmiał zgryźliwy ton - niż przypadli mi do gustu ci inni.  
Odnoszę wrażenie, że stroją sobie ze mnie żarty za moimi plecami. Patrząc 
wstecz widzę, że będąc w college'u powinienem przykładać się bardziej do 
filozofii, historii, ekonomii i podobnych rzeczy. Staram się to teraz 
nadrobić.
  - Jak... - zaczął Noodles, ale po chwili zmienił zdanie. - Moje 
doświadczenia, panie wiceprezydencie, wskazują... 
  - Nie zamierzam płakać nad rozlanym mlekiem. Co się stało, już się nie 
odstanie.
  - Doświadczenia, które zebrałem jako student, a potem przez pewien czas 
jako nauczyciel akademicki - brnął dalej, płaszcząc się jak tylko mógł, 
Noodles - wskazują, że ludzie robią na ogół to, co lubią. Osoba, która 
interesuje się sportem, golfem i przyjęciami, będzie spędzała czas na 
zawodach sportowych, grze w golfa i przyjęciach. Bardzo trudno jest 
zainteresować się w późniejszym wieku przedmiotami takimi jak filozofia, 
historia i ekonomia, jeśli kogoś nie pociągały one wcześniej.
  - Tak. I nigdy nie jest na nic za późno - stwierdził wiceprezydent i 
Noodles nie zdołał się zorientować, czy panuje między nimi w tej sprawie 
zgodność. - Ostatnio studiowałem wojnę napoleońską, żeby w pewnym sensie 
poszerzyć swoją edukację.
  Przez sekundę albo dwie Noodles siedział zupełnie bez ruchu.
  - Którą wojnę? - zdołał jedynie wykrztusić. 
  - Sądzisz, że było ich więcej?
  - Nie studiowałem tej dziedziny - odparł wymijająco Noodles Cook. 
Zaczynał powoli tracić nadzieję.
  - Rozgrywam także bitwę pod Antietam - kontynuował człowiek, stojący jako 
następny w kolejce do prezydentury. - A potem chcę spróbować swoich sił w 
bitwie pod Bull Run. To była naprawdę wspaniała wojna, ta secesyjna. Od 
tamtego czasu nie mieliśmy niczego w tym rodzaju, prawda? Może cię to 
zdziwi, ale od Bull Run dzieli nas zaledwie krótka przejażdżka samochodem z 
policyjną eskortą.
  - Czy przygotowuje się pan do wojny?
  - Poszerzam swoje horyzonty. I wierzę, że trzeba być przygotowanym. 
Wszystkie pozostałe obowiązki prezydenta są, jak mi się wydaje, dość trudne 
i jakby nudne. Kazałem sobie nagrać wszystkie te bitwy na kasety wideo i 
przerobić na gry, w których może zwyciężyć każda ze stron. Wrum, wrum, 
wrum! Gettysburg też. Lubisz gry wideo? Jaka jest twoja ulubiona?
  - Nie mam żadnej - mruknął strapiony Noodles. 
  - Wkrótce będziesz miał. Spójrz na to.
  Na sekretarzyku pod ekranem wideo, do którego podprowadził go 
wiceprezydent - ekrany wideo z konsolami do gry umieszczone były w wielu 
zakamarkach gabinetu - znajdowała się gra o nazwie Tor w Indianapolis. 
Noodles zobaczył również inne: Bombardowanie i Umknąć przed poborem.
  I jeszcze jedną pod tytułem Umrzeć ze śmiechu.
  Jego gospodarz zachichotał.
  - Mam sztab składający się z dziewięciu akademików z jedenastoma tytułami 
doktorskimi i żaden z nich nie zdołał mnie ani razu pokonać w żadnej z tych 
gier. Czy nie mówi ci to wiele o dzisiejszym poziomie wyższych uczelni w 
tym kraju?
  - Mówi - odparł Noodles. 
  - Co ci mówi?
  - Wiele.
  - Ja też tak uważam. Jest również nowa gra, którą wymyślili specjalnie 
dla mnie. Nazywa się Triage. Znasz ją?
  - Nie.
  - "Triage" to słowo pochodzenia francuskiego. Oznacza, że kiedy wybuchnie 
wielka wojna, będziemy musieli wybrać tych nielicznych, którzy przeżyją w 
naszych podziemnych schronach.
  - Wiem, co oznacza to słowo, panie wiceprezydencie! - przerwał mu Noodles 
oschlej, niż miał to zamiar zrobić. - Nie znam tylko zasad gry - wyjaśnił, 
uśmiechając się z przymusem.
  - Wkrótce ją poznasz. Ciebie dopuszczę pierwszego. Jest wesoła i bardzo 
absorbująca. Ty będziesz miał swoich wybrańców, ja swoich, ale tylko jeden 
z nas będzie mógł wygrać i zdecydować, kto ma żyć, a kto umrzeć. Spodoba ci 
się. Będę chyba chciał, żebyś wyspecjalizował się w Triage, bo nigdy nie 
wiadomo, kiedy będziemy musieli zagrać w nią naprawdę, a nie sądzę, żeby 
pozostali nadawali się do tego. Dobrze?
  - Tak jest, panie wiceprezydencie.
  - I nie bądź taki oficjalny, Noodles. Mów mi "Kutasie". 
  Noodles był wstrząśnięty.
  - Nigdy nie przeszłoby mi to przez gardło! - oświadczył stanowczo w 
przypływie spontanicznego protestu.
  - Spróbuj.
  - Nie, nie zrobię tego.
  - Nawet jeśli będzie cię to kosztować utratę pracy?
  - Nawet wtedy, panie Kutasie... chciałem powiedzieć, panie 
wiceprezydencie.
  - Widzisz? Niedługo będzie ci to przychodziło z łatwością. Podobnie jak 
wszystkim. Zajmiesz się też tymi innymi sprawami, z którymi według Portera 
Lovejoya potrafisz sobie radzić. Co wiesz o ciężkiej wodzie?
  - Prawie zupełnie nic - odparł Noodles, czując, że stąpa teraz po 
pewniejszym gruncie. - To ma chyba coś wspólnego z reakcjami nuklearnymi, 
prawda?
  - Mnie o to nie pytaj. Piszą tutaj coś w tym rodzaju. Ja też wcześniej 
nigdy o niej nie słyszałem, więc możemy dyskutować bez uprzedzeń.
  - Na czym polega problem?
  - Na tym, że zatrzymano pewnego faceta, który produkuje ją bez koncesji. 
Emerytowanego kapelana ze starych sił powietrznych z czasów, jak tu piszą, 
drugiej wojny światowej.
  - Dlaczego nie każą mu przestać?
  - On nie może przestać. Produkuje ją jakby, jeśli rozumiesz, co mam na 
myśli, biologicznie.
  - Nie. Nie rozumiem, co masz na myśli.
  - No więc powiem ci, co piszą o nim w tym konspekcie streszczenia 
poufnych akt o kryptonimie "Kranówa". Facet je i pije to samo co normalni 
ludzie, ale wydala z siebie tę  ciężką wodę. Został zbadany i opracowany 
przez prywatną firmę, M i M i P, która ma na niego teraz opcję i zgłoszony 
patent.
  - Gdzie go przetrzymują?
  - Gdzieś pod ziemią, na wypadek gdyby zdecydował się promieniować. Tuż 
przed zatrzymaniem kapelan kontaktował się z jakimś wspólnikiem. Jego żona 
i ten wspólnik prowadzą teraz regularnie szyfrowane rozmowy przez telefon, 
udając, że nie mają o niczym pojęcia. Nie doszło między nimi na razie do 
żadnych bezeceństw. Facet rozmawia również przez telefon z pewną 
pielęgniarką i między tym dwojgiem może dojść do dużych bezeceństw. 
Zachowują się, jakby nigdy nie słyszeli o AIDS. W sprawę wplątany jest 
również pewien belgijski łącznik, który szpieguje na rzecz Wspólnoty 
Europejskiej. "Belg znowu łyka" - doniosła mu pielęgniarka, kiedy ostatnim 
razem rozmawiali.
  - Co chcesz z nim zrobić?
  - Jeśli przyjdzie co do czego, możemy go z łatwością kazać zabić jednej z 
naszych grup antyterrorystycznych. Ale niewykluczone, że będziemy go 
potrzebować, ponieważ mamy również pewne problemy z brakiem trytu. Co wiesz 
na temat trytu, Noodles?
  - Trytu? Nigdy o nim nie słyszałem.
  - To dobrze. Możesz być obiektywny. Wydaje mi się, że to coś w rodzaju 
radioaktywnego gazu, którego potrzebujemy do naszych bomb wodorowych albo 
innych rzeczy. Uzyskuje się go z ciężkiej wody i ten kapelan może się 
okazać bardzo użyteczny, jeśli nauczy sikać ciężką wodą innych. Prezydent 
nie ma do tego wszystkiego cierpliwości i chce, żebym ja się tym zajął. Ale 
ja też nie mam do tego cierpliwości i przekazuję to tobie.
  - Mnie? - zakrzyknął ze zdumieniem Noodles. - To znaczy, że jestem 
przyjęty?
  - Chyba ze sobą rozmawiamy, nie? Daj mi znać, co twoim zdaniem powinienem 
zarekomendować - powiedział wiceprezydent, wręczając Noodlesowi czerwoną, 
dość opasłą teczkę z dołączoną na samej górze kartką, na której znajdowało 
się jednozdaniowe streszczenie rekapitulacji zarysu resume skomprymowanego 
poufnego raportu na temat emerytowanego, liczącego siedemdziesiąt dwa lata 
kapelana, wytwarzającego bez koncesji ciężką wodę, a obecnie potajemnie 
przetrzymywanego po to, aby można go było zbadać i przesłuchać.
  Noodles wiedział bardzo mało o ciężkiej wodzie i praktycznie nic o 
trycie, wiedział jednak dosyć, żeby nie zdradzić się nawet jednym 
mrugnięciem, widząc na kartce nazwiska Yossariana i Mila Minderbindera, 
choć jednocześnie zadumał się posępnie, czytając o pielęgniarce Melissie 
MacIntosh, o której nigdy nie słyszał, o jej sublokatorce, Angeli Moore, 
względnie Angeli Moorecock, i o tajemniczym belgijskim agencie w Nowym 
Jorku, na temat którego pielęgniarka regularnie przekazywała przez telefon 
kodowane wiadomości, a także o łagodnym eleganckim mężczyźnie, który 
najwyraźniej wszystkich nadzorował jako kapuś albo ochroniarz. Będąc 
koneserem zwięzłej ekspozycji, Noodles podziwiał geniusz autora, któremu 
udało się zawrzeć tak wiele w pojedynczym zdaniu.
  - Chcesz, żebym to ja zdecydował? - wymamrotał w końcu zbity z tropu.
  - Czemu nie? Poza tym jest jeszcze ta historia z facetem, który ma na 
zbyciu idealny samolot bojowy i chce, żebyśmy go kupili, a także z innymi 
facetami, którzy mają jeszcze bardziej idealny samolot i też chcą, żebyśmy 
go kupili.  Możemy kupić tylko jeden.
  - Co mówi Porter Lovejoy?
  - Przygotowuje się do swego procesu. Chcę, żebyś to ty podjął decyzję.
  - Nie wierzę, żebym się nadawał.
  - A ja wierzę w potop - odparł wiceprezydent. 
  - Nie sądzę, żebym coś o tym słyszał.
  - Wierzę w potop.
  - Jaki potop? - Noodles ponownie się pogubił.
  - Potop Noego, oczywiście. Ten z Biblii. Moja żona też wierzy. Nic o nim 
nie słyszałeś?
  Noodles badał zmrużonymi oczyma szczere oblicze swego rozmówcy, szukając 
na nim jakiegoś śladu kpiny.
  - Nie jestem pewien, czy rozumiem, co masz na myśli. Wierzysz, że padało?
  - Wierzę, że to prawda. Od początku do końca.
  - Wierzysz, że wziął do arki samca i samicę każdego gatunku?
  - Tak stoi napisane.
  - Panie wiceprezydencie - powiedział uprzejmie Noodles - mamy dzisiaj 
skatalogowanych więcej gatunków zwierząt i owadów, niż komukolwiek udałoby 
się zebrać w ciągu całego swego życia i umieścić na statku tej wielkości. 
Skąd by je Noe wziął i gdzie załadował, nie mówiąc już o miejscu dla samego 
siebie i rodzin swoich dzieci i o problemach z magazynowaniem żywności oraz 
usuwaniem odpadków w ciągu tych wszystkich czterdziestu dni i nocy, kiedy 
padał deszcz? 
  - A więc jednak o tym słyszałeś!
  - Słyszałem. I w ciągu następnych stu pięćdziesięciu dni i nocy, kiedy 
opadały wody.
  - O tym także słyszałeś! - Wiceprezydent przyjrzał mu się z aprobatą. - W 
takim razie wiesz chyba również, że ewolucja to jedna wielka bzdura. 
Nienawidzę ewolucji.
  - Skąd by się wzięło całe życie zwierzęce, o którym dzisiaj wiemy? 
Istnieje prawie trzysta albo czterysta tysięcy gatunków samych pszczół.
  - Och, pewnie po prostu ewoluowały.
  - W ciągu zaledwie siedmiu tysięcy lat? Tyle mniej więcej to wszystko 
trwa, jeśli przyjmiemy biblijną rachubę czasu.
  - Możesz to sprawdzić, Noodles. Wszystko, co powinniśmy wiedzieć o 
stworzeniu świata, znajduje się w Biblii, wyłożone prostą angielszczyzną. - 
Wiceprezydent zmierzył go łagodnym spojrzeniem. - Wiem, że nie brakuje 
sceptyków, ale wszyscy są czerwoni i żaden z nich nie ma racji.
  - Pisał już o tym Mark Twain - kłócił się dalej Noodles.
  - O tak, znam to nazwisko - zawołał z wielką dumą i radością 
wiceprezydent. - To chyba Mark Twain jest tym wielkim amerykańskim 
humorystą, pochodzącym z graniczącego z moim stanu Missouri?
  - Missouri nie graniczy z Indianą, panie wiceprezydencie. A pański wielki 
amerykański humorysta, Mark Twain, kpił z Biblii, miał w głębokiej 
pogardzie chrześcijaństwo, nienawidził naszej imperialistycznej polityki 
zagranicznej i robił sobie żarty ze wszystkich, którzy płynęli razem z Noem 
jego arką, zwłaszcza z muchy domowej.
  - Najwyraźniej - odparł zupełnie nie zrażony wiceprezydent - mówimy o dwu 
różnych Markach Twainach.
  Noodles gotował się ze złości.
  - Był tylko jeden, panie wiceprezydencie - powiedział cicho i uśmiechnął 
się. - Jeśli pan sobie życzy, przygotuję streszczenie jego wystąpień i 
zostawię je u jednej z pańskich sekretarek.
  - Nie, nienawidzę pisaniny. Umieść to na wideo, może zdołamy przerobić to 
na grę. Naprawdę nie rozumiem, dlaczego ludzie, którzy potrafią czytać, 
mają tyle trudności ze zrozumieniem prostych prawd, wyłożonych tak wyraźnym 
językiem. I nie mów do mnie, proszę, "panie wiceprezydencie". Jesteś o 
wiele starszy ode mnie. Nie będziesz mi mówił "Kutasie"?
  - Nie, panie wiceprezydencie, nie będę mówił do pana "Kutasie" - 
potwierdził Noodles, po czym wstał, rozglądając się gorączkowo za tablicą, 
kredą i jakąś wskazówką. - Zrozum, Kutasie... powierzchnia wody znajduje 
się zawsze na tym samym poziomie.
  - O tym wiem także.
  - Mount Everest ma prawie pięć mil wysokości. Żeby pokryć całą ziemię 
wodą, jej poziom musiałby się na całym globie podnieść o prawie pięć mil.
  Jego przyszły pracodawca pokiwał głową, zadowolony, że Noodles wydaje się 
nareszcie gadać do rzeczy.
  - Więc o tyle się podniósł.
  - A potem wody opadły. Dokąd mogły opaść?
  - Do oceanów, oczywiście.
  - Gdzie były oceany, jeśli cały świat był pod wodą? 
  - Pod potopem, oczywiście - padła zdecydowana odpowiedź, po udzieleniu 
której genialny człowiek wstał z krzesła. - Jeśli spojrzysz na mapę, 
Noodles, zobaczysz, gdzie są oceany. Zobaczysz również, że Missouri 
graniczy ze stanem Indiana.
  
  - On wierzy w potop! - doniósł natychmiast Noodles Cook Porterowi 
Lovejoyowi, kipiąc ze złości i prawie krzycząc. Po raz pierwszy, odkąd 
spotkał się ze swym sponsorem, z jego twarzy znikło dobrze zakamuflowane 
zadowolenie z życia.
  Porter Lovejoy był nieporuszony. 
  - Jego żona wierzy także.
  - Chcę dostać wyższą pensję.
  - Na tym stanowisku nie przewiduje się większych poborów.
  - Więc zmień stanowisko!
  - Porozmawiam z Capone'em.
  Noodles cieszył się dobrym zdrowiem, nie był objęty opieką społeczną i 
dla wszystkich zainteresowanych nie ulegało kwestii, że jako sekretarz 
zdrowia, opieki społecznej i edukacji całą swą energię będzie mógł skupić 
na edukacji prezydenta.
  
  1. Gra słów. Noodle (ang.) - tu: kmiotek. 
  
  
  KSIĘGA V
  
  
  13.
  Tryt
  
  Ciężka woda skoczyła o kolejne dwa punkty, donosił faks w biurze M i M, w 
nowojorskim Rockefeller Center, na tym samym piętrze i w tym samym miejscu, 
gdzie Sammy Singer przepracował dla "Time Magazine" prawie całe swoje 
dorosłe życie; w biurze, z którego okien, jak to ponownie zauważył Michael 
Yossarian, widać było położoną o wiele niżej słynną ślizgawkę - lodowe 
cacko lśniące pośród imponującego japońskiego kompleksu gmachów, 
zakupionych od upadającej finansowej dynastii Rockefellerów - tę samą 
ślizgawkę, na którą przed wielu laty Sammy poszedł z Glendą ślizgać się po 
raz pierwszy w życiu i nie wywrócił się, a potem chodził z nią jeszcze 
kilka razy w trakcie ponadgodzinnych przerw na lunch, kiedy zaczęli się 
regularnie spotykać, a ona nalegała, żeby wprowadził się do jej 
apartamentu, gdzie mieszkała z trójką dzieci i pochodzącą z pogranicznego 
Wisconsin nadzwyczajną matką, która od razu zaaprobowała Sammy'ego i kiedy 
się wprowadził, wyjechała zadowolona, żeby zamieszkać ponownie z siostrą na 
małej rodzinnej farmie - żadni ze znanych Singerowi nowojorskich rodziców, 
nawet jego właśni, nie byli zdolni do takich poświęceń - a tryt, gaz 
otrzymywany z ciężkiej wody, skoczył o dodatkowe dwieście szesnaście 
punktów na międzynarodowych giełdach materiałów radioaktywnych w Genewie, 
Tokio, Bonn, Iraku, Iranie, Nigerii, Chinach, Pakistanie, Londynie i Nowym 
Jorku. Optymistyczny wzrost ceny trytu spowodowała naturalna właściwość 
tego izotopu wodoru, polegająca na jego stopniowym rozkładzie w głowicach 
atomowych, z czego wynikała konieczność okresowego uzupełniania, oraz inna 
urocza skłonność tego gazu, polegająca na zmniejszaniu się jego ilości w 
okresie między zapieczętowaniem przez spedytora a odbiorem przez nabywcę, 
którym w większości przypadków był wytwórca różnych nowinek lub pokrytych 
warstwą luminescencyjną znaków, względnie producent i dostawca głowic 
nuklearnych.
  Klienci meldowali często odbiór czterdziestu procent mniej trytu w 
stosunku do ilości, za którą zapłacili, i czterdziestu procent mniej, niż 
zostało zapakowane i wysłane bez żadnych śladów kradzieży, sabotażu czy 
wycieku.
  Trytu w dostawie po prostu nie było.
  Przeprowadzona trochę wcześniej w celu wyświetlenia przyczyn strat próba 
przesłania trytu z jednego budynku do drugiego zakończyła się zniknięciem 
trzech czwartych testowanej porcji i nie dostarczyła żadnej odpowiedzi. 
Stwierdzenie, że tryt rozpłynął się w rozrzedzonym powietrzu, byłoby 
nieścisłe, oznajmił zakłopotany rzecznik. Powietrze było kontrolowane. Nie 
było rozrzedzone i nie stwierdzono w nim trytu.
  Chociaż tryt był promieniotwórczy i stwarzał zagrożenie rakiem, nadal 
używano go do produkcji podświetlanych znaków informacyjnych, tarcz 
przyrządów, celowników broni do nocnego strzelania, ozdób takich jak 
swastyki, krzyże, gwiazdy Dawida i aureole, a także do niesamowitego 
zwiększania pola rażenia broni jądrowych.
  
  Angela Moore, czarująca sublokatorka Melissy MacIntosh, której Yossarian 
w myślach nie potrafił już nazywać inaczej niż Angela Moorecock, zdołała do 
tej pory podsunąć swoim podstarzałym, dystyngowanym pracodawcom myśl o 
fluoryzujących figurkach z lubieżnie wystającymi organami płciowymi, i 
przetestowała na odwiedzających targi zabawkarskie mężczyznach i kobietach 
pomysł zaopatrzonego w świecącą tarczę z trytu sypialnianego zegara, 
którego wskazówki, godzinowa i minutowa, byłyby atrapami obrzezanych 
męskich członków, a godziny oznaczone nie cyframi, lecz nagimi postaciami 
kobiet, odsłaniających się zmysłowo wraz z upływem godzin w kolejnych 
scenach erotycznego transu, aż do osiągnięcia orgazmu o godzinie dwunastej. 
Yossarian podniecił się, słuchając w barze koktajlowym jej wywodów na ten 
temat - dzień lub dwa wcześniej, nim obciągnęła mu po raz pierwszy i 
odesłała go do domu, bo był starszy od mężczyzn, do których się 
przyzwyczaiła, i nie wiedziała, czy chciałaby go poznać bardziej intymnie, 
a później, ze względu na coraz większe uczucie, jakie żywiła do niego 
Melissa, oraz ogólny wzrost obaw przed AIDS, odmówiła obciągnięcia mu po 
raz wtóry i w ogóle zaspokojenia go w jakikolwiek podobny sposób - siedząc 
zatem za pierwszym razem obok niej na czerwonej aksamitnej kanapce, w 
obitym pluszem barze koktajlowym, słuchając jej entuzjastycznych wywodów i 
czując, że mu stwardniał, wziął ją za rękę i potarł nią rozporek swoich 
spodni, żeby sama to poczuła.
  Osiągnięty dzięki zastosowaniu trytu ogromny wzrost energii wybuchu 
głowic nuklearnych umożliwił zredukowanie wymiarów i wagi bomb i pocisków 
oraz przewóz większej ich liczby mniejszymi środkami transportu - takimi 
między innymi jak projektowany przez Mila bombowiec, a także bombowiec 
Strangelove'a - bez większego uszczerbku dla rozmiarów pola rażenia.
  Kapelan rósł w cenie i był całkowicie bezpieczny.
  
  
  14.
  Michael Yossarian
  
  - Kiedy mogę go odwiedzić? - usłyszał Michael Yossarian stanowcze pytanie 
swego ojca. Włosy ojca były gęstsze niż jego własne, falujące i białe; brat 
Michaela, Adrian, szukał wytrwale formuły chemicznej, aby zmienić tę biel w 
naturalną młodzieńczą siwiznę, która nie wyglądałaby młodzieńczo ani 
naturalnie u żadnego mężczyzny w wieku Yossariana.
  - Kiedy tylko będzie bezpieczny - odpowiedział M2, ubrany w czystą białą 
koszulę, która nie była jeszcze zmiętoszona, mokra ani nie wymagała 
żelazka.
  - Michael, czy on nie powiedział przed chwilą, że kapelan jest 
bezpieczny?
  - Takie odniosłem wrażenie.
  Michael uśmiechnął się sam do siebie i oparł czoło o szklaną szybę. 
Spoglądając w dół, na ślizgawkę i kolorowy kalejdoskop krążących po niej 
wolno łyżwiarzy, zastanawiał się, przytłoczony świadomością, ile ominęło go 
już w życiu radości, czy może być coś wartościowego w rozrywkach, które 
mógłby uznać za zabawne, gdyby tylko zadał sobie trud ich poszukania. 
Lśniący owal lodu otoczony był w tych dniach dryfującymi zastępami 
włóczęgów i żebraków, a także ludźmi pracy udającymi się na lunch lub kawę 
i policjantami dosiadającymi wystraszonych koni. Michael Yossarian nie 
umiał tańczyć - nie potrafił złapać rytmu. Nie grał w golfa ani w tenisa, 
nie jeździł na nartach, i wiedział, że nigdy już nie będzie jeździł na 
łyżwach.
  - Miałem na myśli, że jest dla nas zabezpieczony - bronił się płaczliwie 
M2 i Michael obrócił się, żeby mu się przyjrzeć. M2 okazał się triumfalnie 
przygotowany na zadane pytanie. - Jest zabezpieczony dla firmy M i M i nie 
może być przejęty nawet przez Mercedesa-Benza ani przez Filię N i N firmy 
Nippon i Nippon. Odsunęliśmy nawet Strangelove'a. Zgłosimy patent na 
kapelana, kiedy tylko dowiemy się, jak działa, ale już teraz szukamy znaku 
firmowego. Myślimy o aureoli. Ponieważ jest kapelanem, o aureoli z 
barwnikiem Day-Glo. Może o takiej, która świeci w ciemności, przez całą 
noc.
  - Dlaczego nie z trytu?
  - Tryt jest drogi i radioaktywny. Czy umiałbyś narysować aureolę, 
Michael?
  - To nie powinno być trudne.
  - Chcielibyśmy coś pogodnego, a zarazem poważnego.
  - Spróbuję potraktować ją poważnie - powiedział Michael, ponownie się 
uśmiechając. - A trudno narysować taką, która nie byłaby pogodna.
  - Gdzie oni go trzymają? - zainteresował się Yossarian.
  - Chyba w tym samym miejscu. Naprawdę nie wiem. 
  - Czy twój ojciec wie?
  - Czy ja wiem, czy on wie?
  - Powiedziałbyś mi, gdybyś wiedział? 
  - Gdyby mi pozwolił? 
  - Gdyby ci zakazał.
  - Powiedziałbym, że nie wiem.
  - Tak jak to robisz teraz. Przynajmniej jesteś szczery. 
  - Staram się.
  - Nawet kiedy kłamiesz. W tym tkwi paradoks. Rozmawiamy ogródkami.
  - Chodziłem do seminarium.
  - A co mam powiedzieć żonie kapelana? - zapytał Yossarian. - Wkrótce się 
do niej wybieram. Jeżeli jest ktoś, komu mogłaby się jeszcze poskarżyć, z 
pewnością jej to doradzę.
  - Do kogo mogłaby się zwrócić? Policja jest bezradna.
  - Może do Strangelove'a?
  - Och, nie - powiedział M2, blednąc bardziej niż zwykle. - Będę się 
musiał dowiedzieć. A na razie możesz powiedzieć Karen Tappman...
  - Karen?
  - Tak mam zapisane w komputerze. Na razie możesz, nie mijając się z 
prawdą, powiedzieć Karen Tappman...
  - Nie sądzę, bym mógł ją okłamać.
  - Nigdy nie pragnęliśmy mówić niczego oprócz Prawdy. W naszym regulaminie 
jest tuż pod Kłamstwami. Musisz powiedzieć Karen Tappman - recytował dalej 
M2, jakby wyuczył się lekcji - że kapelan ma się dobrze i tęskni do niej. 
Połączy się z nią, kiedy tylko przestanie być niebezpieczny dla siebie i 
dla otoczenia, a jego obecność w rodzinno-małżeńskim łożu nie będzie 
zagrażać jej zdrowiu. 
  - To jakaś nowa pieprzona sztuczka, prawda?
  - Proszę cię - skrzywił się M2. - To jedno akurat jest prawdą. 
  - Twierdziłbyś, że to prawda, nawet gdyby nią nie było.
  - To prawda - przyznał M2. - Ale jeśli z tej ciężkiej wody zacznie w nim 
powstawać tryt, kapelan może stać się radioaktywny, więc i tak wszyscy 
będziemy musieli trzymać się od niego z daleka.
  - Mam zamiar w niedługim czasie zażądać rozmowy z kapelanem, M2 - 
oznajmił ostrym tonem Yossarian. - Czy twój ojciec go widział? Wiem, co 
powiesz. Że musisz się dowiedzieć.
  - Najpierw muszę się dowiedzieć, czy mogę się dowiedzieć.
  - Dowiedz się, czy możesz się dowiedzieć, czy on może to załatwić. 
Strangelove mógłby. 
  M2 znowu zbladł.
  - Poszedłbyś do Strangelove'a?
  - Strangelove sam do mnie przyjdzie. A kapelan nie będzie dalej 
produkował, jeśli mu powiem, żeby tego nie robił. 
  - Muszę to przekazać ojcu.
  - Już mu to powiedziałem, ale on nie zawsze słucha, co się do niego mówi.
  M2 był wstrząśnięty.
  - Przyszło mi na myśl coś innego. Czy powinniśmy rozmawiać o tym 
wszystkim przy Michaelu? Kapelan jest teraz objęty tajemnicą i nie wiem, 
czy jestem upoważniony do przekazywania o nim jakichkolwiek informacji.
  - O kim? - zapytał złośliwie Michael. 
  - O kapelanie - odpowiedział M2. 
  - O jakim kapelanie?
  - Kapelanie Albercie T. Tappmanie - odparł M2. - Tym przyjacielu twojego 
ojca z wojska, który bez koncesji produkuje wewnątrz siebie ciężką wodę i 
siedzi teraz potajemnie w areszcie, gdzie poddają go badaniom i 
przesłuchaniom, podczas gdy my staramy się go opatentować i zarejestrować 
znak firmowy. Znasz go?
  Michael uśmiechnął się od ucha do ucha.
  - Masz na myśli tego przyjaciela mojego ojca z wojska, który zaczął 
nielegalnie produkować w sobie ciężką wodę i jest teraz...
  - Właśnie tego! - wykrzyknął M2, rozdziawiając usta, jakby zobaczył 
upiora. - Jak do tego doszedłeś?
  - Przed chwilą mi o tym powiedziałeś - roześmiał się Michael.
  - Znowu to zrobiłem - wybełkotał M2 w paroksyzmie żałosnej skruchy, 
opadając z głuchym łoskotem na krzesło przy biurku. Jego błyszcząca, biała 
syntetyczna koszula była teraz zmiętoszona, mokra i wymagała żelazka, a 
ślady wilgotnego nerwowego niepokoju przyciemniały pod pachami tkaninę 
białego podkoszulka, którego nigdy nie zapominał włożyć. - Ja po prostu nie 
potrafię dochować tajemnicy. Ojciec wciąż jest na mnie zły za to, że 
powiedziałem ci o tym bombowcu. Mówi, że ma ochotę mnie zabić. Taka sama 
jest moja matka i moje siostry. Ale to także twoja wina - powiedział 
zwracając się do Yossariana. - Twoim obowiązkiem jest powstrzymywanie mnie 
przed zdradzaniem takich tajemnic.
  - Jakich tajemnic? - zapytał Michael.  
  - Jak ta o bombowcu.
  - O jakim bombowcu?
  - O naszym M i M i P Pod-Naddźwiękowym, Niewidzialnym i Bezgłośnym 
Defensywno-Ofensywnym Bombowcu Szturmowym Drugiego Uderzenia. Mam nadzieję, 
że nic o nim nie wiesz.
  - Teraz już wiem.
  - Jak do tego doszedłeś?
  - Mam swoje sposoby - powiedział Michael, patrząc spode łba na ojca. - A 
więc zajmujemy się teraz również zbrojeniami?
  - Powiedzieli mi, że czy nam się to podoba, czy nie, ktoś musi zajmować 
się zbrojeniami - odparł rozdrażniony Yossarian - więc równie dobrze mogą 
to być oni. I że ktoś musi z nimi przy tym współpracować, niezależnie od 
tego, czy się zgodzę, czy nie, więc równie dobrze możemy to być my dwaj. 
Taka jest prawda.
  - Nawet jeśli to kłamstwo?
  - Powiedzieli mi, że to ma być statek wycieczkowy.
  - Można nim się wybrać na wycieczkę - wyjaśnił Michaelowi M2.
  - Z dwoma ludźmi? - zaprotestował Yossarian. - Powiem ci coś jeszcze, 
żeby uspokoić twoje sumienie - dodał, zwracając się do Michaela. - On nie 
będzie latał. Prawda, M2?
  - Dajemy na to gwarancję.
  - Poza tym - ciągnął poirytowany Yossarian - prosimy cię wyłącznie o to, 
żebyś go narysował, a nie żebyś latał tym pierdolonym pudłem albo kogoś 
zbombardował. To jest samolot dwudziestego pierwszego wieku. Takie 
przedsięwzięcia trwają całą wieczność i nawet jeśli uda się im podpisać 
kontrakt, my dwaj możemy już dawno nie żyć, zanim zdołają wysłać go w 
powietrze. W tej chwili nie interesuje ich, czy będzie latał. Zależy im 
tylko na forsie. Prawda, M2?
  - Otrzymasz oczywiście honorarium - zapewnił M2, po czym wstał z krzesła 
i zaczął chodzić nerwowo po pokoju. Chudy i wysoki, miał bezkształtne 
ramiona i wystające obojczyki.
  - Ile mi zapłacicie? - zapytał z zażenowaniem Michael. 
  - Ile tylko zechcesz - odpowiedział M2.
  - On nie żartuje - potwierdził Yossarian, kiedy Michael posłał mu z 
błazeńską miną pytające spojrzenie. 
  Michael zachichotał.
  - Co powiesz - zaryzykował ekstrawagancko, obserwując reakcję ojca - na 
sumę, która starczyłaby mi na jeszcze jeden rok na wydziale prawa?
  - Jeśli tego właśnie chcesz - zgodził się natychmiast M2.
  - Łącznie z utrzymaniem? 
  - Naturalnie.
  - On nadal mówi serio - potwierdził Yossarian, starając się rozproszyć 
wątpliwości syna. - Nie uwierzysz, Michael... ja też w to nie bardzo 
wierzę, ale czasami na świecie jest więcej pieniędzy, niż zdaniem 
kogokolwiek mogłoby się pomieścić na tej planecie, nie pociągając jej na 
dno.
  - Skąd one się biorą?
  - Nikt tego nie wie - odparł Yossarian. 
  - Gdzie się rozchodzą, kiedy ich nie ma?
  - To jeszcze jedna naukowa zagadka. Po prostu znikają. Jak cząsteczki 
trytu. W tej chwili jest ich pod dostatkiem. 
  - Próbujesz mnie przekupić?
  - Próbuję cię chyba uratować.
  - Zgoda, wierzę ci. Co chcecie, żebym zrobił?
  - Kilka luźnych szkiców - powiedział M2. - Znasz się na światłokopiach?
  - Zobaczymy.
  Pięć światłokopii, potrzebnych do sporządzenia artystycznej impresji 
zewnętrznego wyglądu samolotu, wybrano już i rozłożono na konferencyjnym 
stole w sąsiedniej zewnętrzno-wewnętrznej sali konferencyjnej, tuż obok 
fałszywej tylnej fasady drugiego ognioodpornego sejfu z betonu i stali, z 
przyciskami alarmowymi i radioaktywnymi tarczami z trytu.
  Michaelowi zajęło całą minutę odnalezienie sensu w sporządzonych białą 
kreską na błękitnym tle technicznych rysunkach, które na pierwszy rzut oka 
przypominały plątaninę okultystycznych symboli, ozdobionych tajemniczymi 
gryzmołami pochodzącymi z nieznanych alfabetów.
  - Nie wygląda to zbyt ładnie - stwierdził. Czuł się podniecony, mogąc 
pracować nad czymś innym niż dotychczas, co nie wykraczało przy tym poza 
jego możliwości.   - Zaczyna przypominać latające skrzydło.
  - Czy są skrzydła, które nie latają? - zakpił Yossarian. 
  - Skrzydełka na kołnierzu pilota - odparł Michael, nie odrywając 
analitycznego spojrzenia od rysunków. - Skrzydła pałacu, skrzydła partii 
politycznej.
  - Dużo czytasz, prawda?
  - Czasami.
  - Jak wygląda latające skrzydło? - zapytał M2. Był cały mokry; na jego 
czole i podbródku perliły się lśniące kropelki potu.
  - Jak samolot bez kadłuba, Milo. Mam wrażenie, jakbym to już kiedyś 
widział.
  - Mam nadzieję, że nie. Nasz samolot jest nowy.
  - A to co takiego? - zapytał Yossarian. Objaśnienia w lewych dolnych 
rogach wszystkich pięciu rysunków zostały przed skopiowaniem zaklejone 
paskami czarnej taśmy, na których wydrukowano białą literę S bez zawijasów. 
- Widziałem już gdzieś taką literę.
  - Podobnie jak wszyscy - odparł niefrasobliwie Michael. - To standardowy 
szablon. Widziałeś tę literę na starych schronach przeciwlotniczych. Ale 
co, do diabła, znaczą tamte?
  - Ja również miałem na myśli tamte.
  Po prawej stronie litery S ciągnął się rząd małych literek, które 
wyglądały jak spłaszczone kłębki. Podczas gdy Yossarian zakładał okulary, 
Michael spojrzał przez szkło powiększające i zobaczył małą literę z, 
wielokrotnie powtórzoną, z wykrzyknikiem na końcu.
  - A więc - zauważył, nie tracąc dobrego humoru tak właśnie macie zamiar 
nazwać wasz samolot? M i M Szzzzz!
  - Wiesz przecież, jak go nazywamy - odparł urażonym tonem M2. - M i M i P 
Pod-Naddźwiękowy, Niewidzialny i Bezgłośny Defensywno-Ofensywny Bombowiec 
Szturmowy Drugiego Uderzenia.
  - Zaoszczędzimy sporo czasu, nazywając go po prostu Szzzzz! Powiedz 
jeszcze raz, o co wam chodzi.
  M2 nie był zbyt przekonujący. Potrzebowali miłych dla oka rysunków 
samolotu w locie - w ujęciach z góry, z dołu i z boku - i przynajmniej 
jednego rysunku samolotu stojącego na ziemi.
  - Nie muszą być dokładne. Ale narysuj je realistycznie, jak samoloty w 
komiksach lub w filmach oświatowych. Pomiń detale. Ojciec nie chce, żeby 
jakieś zobaczyli, dopóki nie podpiszemy kontraktu. Naprawdę nie wierzy już 
naszemu rządowi. Potrzebują również rysunku przedstawiającego, jak naprawdę 
wygląda ten samolot, na wypadek gdyby musieli go kiedykolwiek skonstruować.
  - Czemu nie poprosicie o to waszych inżynierów? - zapytał Michael.
  - Nie mamy do nich zaufania.
  - Kiedy Iwan Groźny skończył budować Kreml - przypomniał Yossarian - 
kazał stracić wszystkich architektów, żeby nie przeżył nikt, kto zdołałby 
zbudować duplikat.
  - Co w nim było takiego groźnego? - zdziwił się M2. - Muszę to powtórzyć 
ojcu.
  - Zostawcie mnie teraz samego - powiedział Michael, pocierając podbródek 
i starając się skoncentrować. Po chwili zdjął sztruksową marynarkę i 
zagwizdał pod nosem Mozarta. - Jeśli chcecie zamknąć drzwi, pamiętajcie, że 
siedzę tu zamknięty w środku i nie zapomnijcie mnie któregoś dnia wypuścić. 
Wygląda to dość ciekawie - mruknął pod nosem.
  Wiedział z cyniczną pewnością, że na przełomie stuleci trwać będą całymi 
miesiącami bezsensowne uroczystości oraz kampanie polityczne i że samolot 
bojowy M i M może stać się wtedy dużą atrakcją. Nie miał także wątpliwości, 
że pierwsze urodzone w nowym stuleciu dziecko urodzi się na wschodzie, tym 
razem jednak dużo dalej na wschód od Edenu.
  Przyjrzał się ponownie planom tej zamykającej stulecie broni i uznał, że 
projekt jest nie dopracowany pod względem estetycznym. Kształt nie był 
taki, jak zakładano, wielu elementów brakowało. Spoglądając na kopie i w 
przyszłość, w której miał latać ten samolot, nie potrafił dostrzec dla 
siebie żadnego miejsca, gdzie mógłby, według wciąż powtarzanych słów ojca, 
działać z odrobinę większym poczuciem bezpieczeństwa i satysfakcji niż 
obecnie. Mógł się jeszcze rozwinąć, ale nie sądził, by miał na to szansę. 
Przypomniał sobie Marlene, jej astrologiczne wykresy i talię tarota, i 
znowu poczuł, że za nią tęskni, choć właściwie nie był pewien, czy zależało 
mu na niej bardziej niż na którejkolwiek partnerce jego monogamicznych 
romansów. Zaczęła go drążyć obawa, że być może nie ma już dla niego żadnej 
przyszłości, że może podobnie jak jego ojciec, w stosunku do którego zawsze 
żywił mieszane uczucia - już się w niej znalazł. Musi zaryzykować i 
zadzwonić do Marlene. 
  Nawet jego brat, Julian, miał ostatnio kłopoty z zarobieniem pieniędzy, 
które z właściwą sobie arogancją planował zarobić. A jego siostra musiała 
na razie poczekać z rozwodem, starając się dyskretnie o posadę w jednej z 
firm  prawniczych, z której partnerami miewała czasem kontakty.
  Ojciec kiedyś umrze. Papa John wielokrotnie powtarzał, że nie spodziewa 
się zahaczyć dłużej o dwudziesty pierwszy wiek. Prawie przez całe życie 
Michael ufnie zakładał, że ojciec będzie żył zawsze. Ciągle jeszcze miał 
takie wrażenie, choć wiedział, że się myli. Realnym istotom ludzkim nigdy 
się to nie zdarzało.
  Któż mu wtedy pozostanie? Nie było nikogo godnego, żadnej osoby, do 
której żywiłby szacunek dłużej niż przez piętnaście minut. Istnieli 
oczywiście ludzie, którzy wyświadczali innym wielkie dobrodziejstwa, tacy 
choćby jak reżyserzy filmowi i prezydent, ale na tym koniec.
  Pół miliona dolarów, które ojciec miał nadzieję zapisać Michaelowi w 
testamencie, nie wydawało się mu już tak wielką fortuną. Nie będzie mógł 
się z niej utrzymać, mimo że dziewięć dziesiątych mieszkańców kraju żyło, 
mając znacznie mniej do dyspozycji. Za jakiś czas nie będzie miał już nic i 
nikogo - nikogo, jak podkreślał ojciec, kto by mu pomógł. Ojciec zawsze 
wydawał mu się trochę dziwaczny, racjonalnie irracjonalny, nielogicznie 
logiczny i nie zawsze mówiący do rzeczy.
  - Łatwo jest wygrać każdy spór będąc nihilistą - powtarzał - ponieważ tak 
wielu ludzi, którzy powinni mieć więcej oleju w głowie, opowiada się 
absurdalnie po którejś ze stron.
  Rozprawiał gładko o takich rzeczach jak guz Ewinga, choroba Hodgkina, 
stwardnienie boczne zanikowe, przejściowe niedokrwienie mózgu oraz mięsaki 
otogeniczne, a o swojej śmierci mówił tak swobodnie i z tak praktycznym 
obiektywizmem, że Michael nie mógł zgadnąć, czy żartuje, czy tylko udaje. 
Michael nie zawsze wiedział, kiedy ojciec mówi serio, a kiedy nie, kiedy ma 
rację, a kiedy się myli, a także kiedy jednocześnie ma rację i jej nie ma. 
Yossarian przyznawał, że sam nie zawsze może się w tym połapać.
  - Moim problemem jest to - mówił ze skruchą, nie pozbawioną jednak 
pewnego rodzaju dumy - że prawie zawsze widzę dwie strony każdego 
zagadnienia.
  I prawie zawsze zbyt chętnie zaprzyjaźniał się z tą czy inną kobietą, 
prawie nigdy nie przestawał marzyć o znalezieniu pracy, którą naprawdę 
chciałby wykonywać, a także o tym, żeby znowu, jak to określał, "w kimś się 
zakochać". Michaelowi nigdy nie udało się znaleźć pracy, którą chciałby 
wykonywać: prawo nie wydawało mu się w zasadzie gorsze od innych rzeczy, a 
sztuka nie lepsza. Pisał scenariusz, ale na razie nie chciał, żeby ojciec 
się o tym dowiedział. W podstawowej sprawie Yossarian wydawał się jednak 
mieć świętą rację.
  - Zanim się zorientujesz, ty cholerny durniu - warknął kiedyś gniewnie w 
czule złym nastroju - będziesz tak samo stary, jak ja teraz, i nie będziesz 
miał kompletnie nic.
  Nawet dzieci, mógł dodać ze smutkiem Michael. Z tego, co widział, nie 
było ich także w kartach: w tarocie Marlene ani w żadnych innych. Rzucił 
ponownie okiem na leżące przed nim kopie, przysunął bliżej blok rysunkowy i 
wziął do ręki ołówek. Nie zazdrości ludziom, którzy chcieli pracować 
znacznie ciężej, żeby zarobić znacznie więcej, ale musiał się na nowo 
zastanowić, dlaczego tak bardzo się od nich różni.
  
  
  15.
  M2
  
  - Lubisz Michaela, prawda?
  - Tak, lubię go - odparł M2.
  - Więc daj mu jakąś pracę, jeśli możesz.
  - Zrobię to. Chcę popracować z nim dłużej przy tych monitorach na dworcu 
autobusowym. Sfinansuję kolejny rok jego studiów na wydziale prawa.
  - Nie jestem pewien, czy mu na tym zależy. Ale spróbuj. 
  Wszyscy znani Yossarianowi rodzice z dorosłymi dziećmi na karku mieli 
przynajmniej jedno, którego niepewna przyszłość budziła ich stałą troskę. 
Wielu martwiło się o dwoje. Milo miał tego tutaj, on miał Michaela.
  Z irytacją i zdumieniem studiował nowe informacje od Jerry'ego Gaffneya z 
Agencji Gaffneya. Pierwszy faks przypominał, że ma zadzwonić do domu, żeby 
odebrać nagraną na automatycznej sekretarce dobrą wiadomość od swojej 
pielęgniarki i przekazaną przez syna złą wiadomość na temat swojej 
pierwszej żony. Pielęgniarka donosiła, że ma dzisiaj wolny wieczór i może 
pójść z nim do kina oraz że Belg w szpitalu wraca do zdrowia po złym ataku 
dyzenterii, wywołanym przez dobre antybiotyki, podane mu w celu zwalczenia 
złego zapalenia płuc, na które zapadł w wyniku zbawiennego usunięcia strun 
głosowych, dzięki któremu udało się jak dotąd ocalić mu życie. Drugi faks 
donosił, że ma teraz prawo otworzyć hipotekę. Yossarian nie miał pojęcia, 
co to może oznaczać.
  - Skąd on w ogóle wiedział, że tu jestem? - pytał na głos sam siebie.
  - Wydaje mi się, że pan Gaffney wie wszystko - stwierdził z przekonaniem 
M2. - Kontroluje również nasze faksy.
  - Płacicie mu za to?
  - Ktoś chyba mu płaci. 
  - Kto?
  - Nie mam pojęcia.
  - Nie przeszkadza ci to? 
  - A powinno?
  - Nie możesz się dowiedzieć?
  - Najpierw muszę się dowiedzieć, czy mogę. 
  - Dziwi mnie, że nie chcesz wiedzieć.
  - A powinienem chcieć?
  - M2, Michael mówi do ciebie Milo. Jak wolisz, żeby cię nazywać?
  Jedyny syn Mila nie wiedział, gdzie podziać oczy.
  - Wolałbym chyba - rzekł głośno wzdychając - żeby mówiono do mnie Milo, 
choć to imię mojego ojca. Ale należy również do mnie. To on mi je nadał.
  - Dlaczego nie powiedziałeś od razu? - zapytał Yossarian, dotknięty do 
żywego tym, że M2 próbuje wzbudzić w nim poczucie winy.
  - Jestem nieśmiały. Matka twierdzi nawet, że płochliwy. To samo mówią 
moje siostry. Bez przerwy proszą, żebym zmienił osobowość i stał się dość 
silny, aby przejąć wszystko, kiedy zajdzie potrzeba.
  - Żebyś był bardziej podobny do ojca?
  - Nie szanują zbytnio ojca.
  - To kogo stawiają ci za wzór? Wintergreena? 
  - Nienawidzą Wintergreena.
  - Może mnie?
  - Ciebie też nie lubią. 
  - Więc kogo?
  - Nie przychodzi im na myśl nikt dostatecznie dobry.
  - Pozwól, że cię o coś zapytam - powiedział Yossarian. - Wciąż jeszcze 
macie tę firmę kateringową?
  - Chyba tak. To również twoja firma, wiesz. Wszyscy są udziałowcami.
  Należąca do spółki M i M Agencja Organizacji Przyjęć była najstarszą 
istniejącą w kraju firmą kateringową; swój początek brała z działalności 
Mila jako oficera żywnościowego eskadry Yossariana podczas drugiej wojny 
światowej, w trakcie której prowadził on owocne i ciemne interesy, kupując 
na Malcie po siedem centów sztuka świeże włoskie jajka z Sycylii i 
sprzedając je własnej stołówce na Pianosie za pięć centów sztuka z całkiem 
przyzwoitym zyskiem, powiększającym zasoby kapitałowe eskadry, w których, 
jak twierdził, każdy miał swój udział, i polepszającym jakość i standard 
życia wszystkich zainteresowanych. Kupował również u producenta na Sycylii 
szkocką whisky i sprzedawał ją bez pośredników na Malcie.
  - M2... - zaczął Yossarian i natychmiast przypomniał sobie, że się 
zapomniał. Wcale nie chciał go urazić. - Jak mam się do ciebie zwracać, 
kiedy będzie tu twój ojciec? Gdy będziecie tu obydwaj, może się okazać, że 
mamy o jednego, a nawet dwóch Milów za dużo.
  - Będę musiał się dowiedzieć. 
  - Nie wiesz nawet tego?
  - Nie potrafię podjąć decyzji. - M2 wił się jak piskorz. Ręce 
poczerwieniały mu od ciągłego zacierania. Poczerwieniały mu również oczy. - 
Nie potrafię nic postanowić. Pamiętasz, co się stało, kiedy ostatnio 
próbowałem.
  Dawno temu, zanim jeszcze Yossarian udał się do Mila błagać go o pomoc w 
wyreklamowaniu Michaela z wojny w Wietnamie, o wiele młodszy M2 starał się 
podjąć samodzielną decyzję w kwestii o transcendentalnej wadze. Uważał, że 
jego pomysł jest całkiem niczego sobie: odpowie na wezwanie, które, jak mu 
powiedziano, wystosowała do niego ojczyzna, i zaciągnie się do wojska, żeby 
zabijać w Azji azjatyckich komunistów.
  - Wybij to sobie z głowy! - powiedziała matka.
  - Oddasz swemu rządowi o wiele większą przysługę - poinformował go 
bardziej pojednawczo ojciec - dowiadując się, kogo nie powołują komisje 
poborowe, i odkrywając w ten sposób, kto jest naprawdę potrzebny. Zajmiemy 
się tym za ciebie.
  Dwa i pół roku, które M2 spędził w seminarium, pozostawiły w nim skazę na 
całe życie i wpoiły traumatyczną awersję do wszystkiego co duchowe oraz lęk 
i nieufność do mężczyzn i kobiet, którzy nie piją ani nie palą, nie 
przeklinają, nie malują się, nie łażą po mieszkaniu w niekompletnym stroju, 
nie żartują na temat seksu, uśmiechają się bez przerwy, nawet kiedy nikt 
nie mówi nic zabawnego, i przejawiają wszyscy co do jednego uświęcającą 
wiarę w wartości higieny oraz poczucie godności własnej, wiarę, którą 
uważają za swój wyłączny wynalazek, a która jemu wydawała się złośliwa i 
odrażająca.
  Nigdy się nie ożenił, a nieśmiałe i bezbarwne kobiety, którym dotrzymywał 
towarzystwa, nie różniły się na ogół od niego wiekiem, ubierały w 
niewyszukany sposób w plisowane spódnice i eleganckie bluzki, używały 
bardzo dyskretnego makijażu i szybko znikały.
  Choć Yossarian bardzo się starał, nie potrafił odsunąć od siebie 
paskudnego podejrzenia, że M2 jest jednym z owych mściwych i samotnych 
mężczyzn, tworzących mniej hałaśliwą z dwu grup klientów, których widywał w 
swoim wysokościowcu, jadących windą na górę, aby poddać się erotycznej 
kuracji w przestronnej świątyni miłości, względnie na dół, w przepastne 
czeluście budynku, do trzech albo czterech cieszących się podrzędną sławą 
salonów masażu, gnieżdżących się w podziemiach pod kilkoma normalnymi 
kinami.
  Rozmawiając kiedyś z Yossarianem, Michael zauważył mimochodem, że M2 
posiada jego zdaniem wszystkie typowe cechy seryjnego mordercy seksualnego: 
jest biały.
  - Kiedy poszliśmy na dworzec - opowiadał - interesowały go tylko kobiety. 
Nie wydaje mi się, żeby potrafił rozpoznać transwestytę. Czy taki sam jest 
jego ojciec?
  - Milo wie, kim są dziwki, i nie podobało mu się, kiedy na nie 
chodziliśmy. Zawsze dobrze się prowadził. Wątpię, żeby wiedział, kim jest 
transwestyta, i żeby odkrywszy to, zauważył jakąś różnicę.
  - Dlaczego pytasz - zapytał teraz M2, zwracając się do Yossariana - czy 
wciąż mamy tę firmę kateringową?
  - Być może będę miał do was pewną sprawę. Chodzi o to wesele...
  - Dobrze, że o tym wspomniałeś. Byłbym zapomniał. Moja matka chce 
porozmawiać z tobą o naszym weselu. 
  - Nie chodzi o wasze wesele - skorygował go Yossarian.
  - Chodzi o wesele mojej siostry. Matka chce, żeby moja siostra wyszła za 
mąż, i chce, żeby to się odbyło w Metropolitan Museum of Art. Uważa, że 
powinieneś to załatwić. Wie, że jesteś członkiem KDPDKMMA. 
  Yossarian był jednocześnie ubawiony i zdumiony. 
  - Łącznie z ceremonią ślubną?
  - Robiono to już przedtem?
  - Czy udzielano tam ślubu? Z tego co wiem, nie. 
  - Znasz członków rady nadzorczej?
  - Należę do KDPDKMMA. Ale to może się okazać niemożliwe.
  - Moja matka nie przyjmuje tego do wiadomości. Twierdzi... przytaczam jej 
słowa z faksu... że jeśli nie uda ci się tego załatwić, nie wie, jaki z 
ciebie jeszcze mógłby być za pożytek.
  Yossarian potrząsnął dobrodusznie głową. Nie czuł się w najmniejszym 
stopniu obrażony.
  - To będzie wymagało pieniędzy i czasu. Na początek musielibyście 
ofiarować muzeum jakieś dziesięć milionów dolarów.
  - Dwa dolary? - zapytał M2, jakby za nim powtarzał. 
  - Dziesięć milionów dolarów.
  - Wydawało mi się, że usłyszałem dwa.
  - Powiedziałem "dziesięć" - odparł Yossarian. - Na budowę kolejnego 
nowego skrzydła.
  - To da się zrobić.
  - Bez stawiania żadnych warunków. 
  - Bez odrzucania naszych warunków?
  - Powiedziałem "bez żadnych warunków", chociaż oczywiście będziecie mogli 
je stawiać. Twój ojciec specjalizuje się w stawianiu warunków. Właściwie 
jesteście spoza miasta, a oni nie biorą tak po prostu dziesięciu milionów 
od pierwszego lepszego faceta z ulicy.
  - Nie mógłbyś ich przekonać, żeby wzięli?
  - Spróbuję. Ale nie mogę dać żadnych gwarancji. 
  - Możesz dać gwarancje?
  - Żadnych gwarancji - poprawił go ponownie Yossarian. - Ty i twój ojciec 
macie zdaje się tę samą selektywną wadę słuchu.
  - Kolektywną wadę słuchu?
  - Tak. Wesele musi być poza tym wystawne. 
  - Ustawne?
  - Zgadza się. Wystawne. Będzie musiało być wystarczająco okazałe i 
prostackie, żeby przyciągnąć uwagę gazet i magazynów mody.
  - Wydaje mi się, że o to właśnie im chodzi.
  - Jest jeszcze jedna sprawa, o której nie wiedzą powiedział Yossarian. - 
Wesele, o którym wspomniałem, odbędzie się na dworcu autobusowym.
  M2 osłupiał, dokładnie tak, jak to przewidział Yossarian. 
  - Co jest takiego ciekawego w dworcu autobusowym? - zdziwił się.
  - Chodzi o urok nowości, Milo - odparł Yossarian. - Dla pewnych ludzi 
muzeum nie jest już dość dobre. Dla Maxonów odpowiednim miejscem jest teraz 
dworzec.  
  - Dla Maxonów?
  - Olivii i Christophera.
  - Tego wielkiego przemysłowca?
  - Który nigdy nie postawił stopy w żadnej fabryce i nigdy nie oglądał 
żadnego produktu wytwarzanego przez własne firmy, z wyjątkiem być może 
hawańskich cygar. Pomagam Maxonom w logistyce - rzucił z nonszalancją 
Yossarian. - Będą o tym naturalnie trąbić wszystkie media. Zgodziłbyś się 
na dworzec autobusowy, gdyby nie udało się załatwić muzeum?
  - Będę musiał zapytać matki. Tak od razu...
  - Jeśli odpowiada nawet Maxonom - kusił Yossarian - a swój udział 
zapowiedział burmistrz, kardynał, może nawet Biały Dom...
  - To zmienia sytuację.
  - Oczywiście nie bylibyście pierwsi.
  - Bylibyśmy pierwsi? 
  - Nie bylibyście pierwsi, chyba żeby twoja siostra wyszła za córkę 
Maxonów albo zgodzilibyście się na podwójne wesele. Jeśli twoja matka chce 
tego, mogę porozmawiać w waszym imieniu z Maxonami.
  - A co zamierzasz zrobić - zapytał M2 ze spojrzeniem, które miało 
sprawiać wrażenie przezornego - z dworcowymi kurwami?
  Białe iskierki, które zapaliły się w jego oczach, gdy wymawiał to słowo, 
nadały natychmiast jego twarzy wygląd trawionego zachłanną żądzą 
rozpustnika.
  Yossarian udzielił mu najbardziej swoim zdaniem stosownej odpowiedzi.
  - Pozbądź się ich albo użyj - odparł nonszalancko. - Ile tylko zechcesz. 
Policja wyświadczy nam tę grzeczność. Możliwości są nieograniczone. Co się 
tyczy muzeum, jestem realistą. Twój ojciec sprzedaje towary, Milo, a to nie 
jest zbyt eleganckie.
  - Matka nienawidzi go za to.
  - I mieszka w Cleveland. Kiedy twoja siostra chce wyjść za mąż?
  - Kiedy tylko będziesz chciał. 
  - To daje nam dużą swobodę. Za kogo wychodzi? -
  - Za kogokolwiek będzie musiała.
  - To może nam otworzyć drzwi.
  - Matka chce, żebyś sporządził listę gości. Nikogo tutaj nie znamy. 
Wszyscy nasi najbliżsi znajomi mieszkają w Cleveland i wielu nie będzie 
mogło przyjechać.
  - Dlaczego nie urządzicie tego w muzeum w Cleveland? Mogliby przyjść wasi 
najbliżsi znajomi.
  - Wolimy raczej twoich nieznajomych. - M2 zasiadł ostrożnie przy 
klawiaturze komputera. - Prześlę faks matce. 
  - Nie możesz do niej zatelefonować?
  - Nie odbiera moich telefonów.
  - Zapytaj - powiedział Yossarian, planując kolejną intrygę - czy 
odpowiadają jej Maxonowie. Może mają jeszcze kogoś na wydaniu.
  - Czy Maxonowie zechcą Minderbindera? 
  - Wżeniłbyś się w Maxonów, gdyby tylko mieli dziewczynę?
  - Myślisz, że by mnie zechcieli? Mam wystające jabłko Adama.
  - Jeśli dacie dziesięć baniek na to kolejne nowe skrzydło, jest duża 
szansa, że zechcą cię nawet z jabłkiem Adama. 
  - Jaką nadadzą mu nazwę?
  - Skrzydło Mila Minderbindera oczywiście. Albo jeśli będziecie woleli, 
Świątynia Milo.
  - Chyba będą woleli to drugie - domyślił się M2. - Nazwa będzie zresztą w 
sam raz. Podczas wojny ojciec został nawet raz kalifem Bagdadu.
  - Wiem - odparł Yossarian. - I imamem Damaszku. Podróżowałem z nim i 
pozdrawiali go wszędzie, gdzie się pojawiliśmy.
  - Co będą wystawiać w tym nowym skrzydle?
  - Cokolwiek im dacie, albo to, co mają akurat w magazynie. Potrzebują 
poza tym miejsca na większą kuchnię. Na pewno postawią tam kilka tych 
wspaniałych posągów twojego ojca na zbroczonych ludzką krwią kamiennych 
ołtarzach. Daj mi szybko znać.
  M2 zaczął stukać na klawiaturze, a Yossarian udał się do swojego 
gabinetu, żeby załatwić przez telefon kilka własnych spraw.
  
  16.
  Gaffney
  
  - Ona chce więcej pieniędzy - oznajmił mu prosto z mostu w swój rzeczowy 
sposób Julian.
  - Nie dostanie ich - odparł równie zwięźle Yossarian.  
  - O ile chcesz się założyć? - prowokował go syn.  
  - Nie chcę się z tobą zakładać, Julianie.
  - Doradziłam jej, żeby zmieniła treść pozwu - oświadczyła córka sędzina.
  - Przegra. Będzie miała dosyć pieniędzy, jeśli zwolni tych prywatnych 
detektywów.
  - Przysięga, że żadnych nie wynajęła - stwierdził jego drugi syn, Adrian, 
pracujący w kosmetykach chemik bez tytułu magistra, którego żona doszła 
niedawno dzięki kursowi asertywności dla dorosłych do wniosku, że wcale nie 
jest taka szczęśliwa, jak jej się wydawało.
  - Ale mógł to zrobić jej adwokat - stwierdził pan Gaffney, kiedy 
Yossarian zadzwonił, żeby zapoznać go z najnowszą sytuacją.
  - Jej adwokat zaprzecza.
  - Adwokaci, panie Yossarian, znani są z tego, że kłamią. Z ośmiu 
śledzących cię osób, Yo-Yo...
  - Nazywam się Yossarian, panie Gaffney. Pan Yossarian.
  - Mam nadzieję, że to się zmieni, proszę pana - stwierdził Gaffney tonem, 
który nie był ani odrobinę mniej przyjazny - kiedy się spotkamy i bliżej 
zaprzyjaźnimy. Tymczasem zaś, panie Yossarian - dodał bez cienia aluzji w 
głosie - mam dla pana dobre wiadomości, bardzo dobre wiadomości z obu 
agencji kontroli kredytów. Płaci pan zawsze w terminie, z wyjątkiem jednej 
opóźnionej wypłaty alimentów dla pierwszej żony oraz kilku opóźnionych 
okolicznościowych czeków dla drugiej żony. Mamy jednak przeterminowany 
rachunek na osiemdziesiąt siedem dolarów i sześćdziesiąt dziewięć centów ze 
zlikwidowanego punktu sprzedaży detalicznej znanego pod nazwą Pani Modna, 
który podpada bądź też podpadał pod rozdział jedenasty.
  - Jestem winien osiemdziesiąt siedem dolarów sklepowi o nazwie Pani 
Modna?
  - I sześćdziesiąt dziewięć centów - dodał jak zwykle skrupulatny pan 
Gaffney. - Całkiem możliwe, że zostanie pan obciążony tą kwotą przez pańską 
żonę Marian, kiedy sprawa zostanie w końcu rozstrzygnięta.
  - Moja żona nie nazywała się Marian - poinformował go, upewniwszy się 
szybko w myśli, Yossarian. - Nie miałem nigdy żony o imieniu Marian. Żadna 
z nich nie nosiła tego imienia.
  - Obawiam się, że jest pan w błędzie, panie Yossarian odparł 
pieszczotliwym tonem pan Gaffney. - W kwestiach matrymonialnych ludziom 
często mylą się szczegóły.
  - Nic mi się nie myli, panie Gaffney - odpowiedział poirytowany 
Yossarian. - Nie miałem ani jednej żony, która nazywałaby się Marian 
Yossarian. Jeśli pan nie wierzy, może pan sprawdzić. Jestem w Who's Who.
  - O wiele bardziej polegam na ustawie o wolności informacji i z całą 
pewnością sprawdzę to, choćby po to, aby oczyścić między nami atmosferę. 
Tymczasem jednak... - w słuchawce zapadła na chwilę cisza. - Czy mogę mówić 
ci John?
  - Nie, panie Gaffney.
  - Wszystkie pozostałe raporty są jak złoto; może pan zaciągnąć dług pod 
hipotekę, kiedy tylko pan sobie życzy. 
  - Jaką hipotekę? Nie chcę pana obrazić, panie Gaffney, ale muszę z całą 
stanowczością stwierdzić, że nie mam pojęcia, o czym pan, kurwa, mówi, 
wspominając o jakiejś hipotece!
  - Żyjemy w trudnych czasach, panie Yossarian. Czasami przydarzają nam się 
nagłe nieszczęścia.
  - Mówi pan jak przedsiębiorca pogrzebowy.
  - Mam oczywiście na myśli kredyt pod zastaw nieruchomości. Na dom na wsi 
albo na wybrzeżu, względnie o wiele lepszy apartament tutaj w mieście.
  - Nie kupuję żadnego domu, panie Gaffney - odparł Yossarian. - I nie 
myślę o zmianie mieszkania.
  - W takim razie powinien pan zacząć o tym myśleć, panie Yossarian. 
Czasami se??n???or Gaffney wie lepiej. Ceny nieruchomości mogą tylko 
wzrastać. Na tej planecie jest tylko tyle ziemi, ile jest, mawiał mój 
ojciec, i na dłuższą metę nie wyszedł na tym źle. Aby złożyć podanie, 
potrzebujemy wyłącznie próbki pańskiego DNA.
  - Mojego DNA? - powtórzył Yossarian, mając w głowie kompletny mętlik. - 
Przyznaję, że jestem skonsternowany.
  - Chodzi o pański kwas dezoksyrybonukleinowy, panie Yossarian. Zawiera 
pański pełny kod genetyczny.
  - Wiem, że chodzi o mój kwas dezoksyrybonukleinowy, do jasnej cholery! I 
wiem, co zawiera.
  - Nikt nie potrafi go podrobić. Dzięki temu wiadomo będzie, że pan to 
pan.
  - A kim innym mógłbym być, do diabła?
  - Udzielające kredytu instytucje są teraz bardzo ostrożne. 
  - Skąd mam wytrzasnąć próbkę mojego DNA, panie Gaffney, aby dołączyć ją 
do podania o pożyczkę na dom, o którym nic mi nie wiadomo i którego nie 
będę chciał nigdy zakupić?
  - Nawet w East Hampton? 
  - Nawet w East Hampton.
  - To znakomita lokata kapitału. Mógłbym zająć się pańskim DNA.
  - Jak je pan zdobędzie?
  - W oparciu o ustawę o wolności informacji. Jest w pańskiej spermie, pod 
numerem ubezpieczenia społecznego. Mogę zdobyć potwierdzoną fotokopię...
  - Mojej spermy?
  - Pańskiego kwasu dezoksyrybonukleinowego. Komórka spermowa stanowi tylko 
środek transportu. Liczą się wyłącznie geny. Zdobędę fotokopię pańskiego 
DNA, kiedy będzie pan gotów z podaniem, i wszystko zawiozę. Mam również 
inne dobre wiadomości. Jeden z dżentelmenów, którego wzięliśmy za 
śledzącego pana agenta, nie jest nim.
  - Powstrzymam się od dowcipnego komentarza. 
  - Nie widzę w tym nic śmiesznego.
  - Ma pan na myśli, że nie jest dżentelmenem, czy że za mną nie łazi?
  - Wciąż nie widzę w tym nic śmiesznego. Nie łazi za panem. Śledzi jednego 
albo kilku innych agentów, którzy pana śledzą.
  - Dlaczego?
  - Będziemy musieli zgadywać. W raporcie, który otrzymałem na mocy ustawy 
o wolności informacji, zaczerniono ten fragment. Może robi to, aby uchronić 
pana przed porwaniem, torturami albo morderstwem, a może wyłącznie po to, 
aby dowiedzieć się o panu tego, czego dowiadują się inni. Są tysiące 
przyczyn. A ten ortodoksyjny Żyd... przepraszam, ale czy nie jest pan 
przypadkiem Żydem, panie Yossarian?
  - Jestem Asyryjczykiem, panie Gaffney.
  - W porządku. Zatem ów ortodoksyjny dżentelmen pochodzenia żydowskiego, 
który paraduje przed pańskim domem, rzeczywiście jest ortodoksyjnym 
dżentelmenem pochodzenia żydowskiego i mieszka w sąsiedztwie. Jest jednak 
również agentem FBI, ostrym jak brzytwa. Więc niech pan będzie dyskretny.
  - Czego ode mnie chce?
  - Jeśli ma pan ochotę, niech pan go zapyta. Może wybrał się po prostu na 
przechadzkę, a może wykonuje jakieś zadanie. Wie pan, jacy są ci ludzie. 
Możliwe, że nie chodzi wcale o pana. Ma pan w swoim budynku rezydenta CIA, 
który podszywa się pod rezydenta CIA, a także biuro ubezpieczeń 
społecznych, nie wspominając już o tych wszystkich salonach seksu, 
prostytutkach i innych placówkach drobnego biznesu. Niech pan się trzyma 
swego numeru ubezpieczenia społecznego. Zawsze opłaca się być dyskretnym. 
Dyskrecja jest dowodem odwagi, powtarza swoim przyjaciołom se??n???or 
Gaffney. Niech pan się nie boi. Będę pana informował. Moją dewizą jest 
służyć klientowi.
  Yossarian poczuł, że musi zająć twarde stanowisko.
  - Kiedy będę mógł pana zobaczyć, panie Gaffney? zapytał. - Obawiam się, 
że muszę nalegać.
  W słuchawce słychać było przez chwilę bulgotliwy śmiech, z którego 
przebijało samozadowolenie.
  - Już mnie pan widział, panie Yossarian, ale w ogóle nie zwrócił pan na 
mnie uwagi.
  - Gdzie?
  - Na dworcu autobusowym, kiedy schodził pan na dół razem z panem 
McBride'em. Spojrzał pan prosto na mnie. Miałem na sobie płową jednorzędową 
wełnianą marynarkę w przetykaną purpurową nitką jodełkę, brązowe spodnie, 
jasnoniebieską szwajcarską koszulę z najdelikatniejszej egipskiej bawełny, 
a do tego rdzawy krawat i utrzymane w tym samym kolorze skarpetki. Mam 
jedwabistą opaloną cerę, łysinę na czubku głowy, gładko zaczesane po bokach 
czarne włosy, bardzo ciemne brwi i oczy, szlachetne skronie i delikatnie 
zarysowane kości policzkowe. Nie rozpoznał mnie pan, prawda?
  - Jakim cudem mogłem pana rozpoznać, panie Gaffney? Nigdy przedtem pana 
nie widziałem.
  W słuchawce ponownie rozległ się cichy śmiech.
  - Owszem, widział pan, panie Yossarian, i to więcej niż raz. Obok 
hotelowej restauracji, do której wstąpił pan z panem i panią Beach po 
zebraniu KDPDKMMA w Metropolitan Museum of Art. Przed wejściem do Domu 
Pogrzebowego Franka Campbella po drugiej stronie ulicy. Pamięta pan rudego 
mężczyznę z laską i zielonym plecakiem na plecach, który stał tam razem z 
umundurowanym strażnikiem?
  - To pan był tym rudzielcem z plecakiem? 
  - Byłem umundurowanym strażnikiem. 
  - Był pan w przebraniu?
  - Teraz jestem w przebraniu.
  - Nie jestem pewien, czy za panem nadążam, panie Gaffney.
  - To miał być żart, panie Yossarian. W mojej profesji powtarza się go 
dość często. Mój następny dowcip będzie być może na wyższym poziomie. I 
naprawdę uważam, że powinien pan zadzwonić do swojej pielęgniarki. Wróciła 
już z dziennej zmiany i może wybrać się na kolację. Może nawet zabrać ze 
sobą tę przyjaciółkę.
  - Swoją współlokatorkę?
  - Nie, nie pannę Moorecock.
  - Jej nazwisko brzmi Moore - skarcił go chłodno Yossarian.
  - Pan nazywa ją Moorecock.
  - A pan będzie nazywał ją panną Moore, jeśli chce pan dla mnie dalej 
pracować.   Niech pan się trzyma z daleka od mojego życia prywatnego, panie 
Gaffney.
  - Z przykrością stwierdzam, że nie ma już czegoś takiego jak życie 
prywatne.
  - Kiedy się spotkamy, panie Gaffney? - powtórzył Yossarian. - Chcę 
spojrzeć panu prosto w oczy i zobaczyć, z kim mam, do diabła, do czynienia. 
Nie jestem z pana zadowolony, panie Gaffney.
  - Wierzę, że to się zmieni.
  - Nie jestem tego wcale taki pewien. Nie wydaje mi się, żebym pana lubił.
  - To również się zmieni, kiedy porozmawiamy w Chicago.
  - W Chicago?
  - Kiedy spotkamy się na lotnisku i przekona się pan, że jestem godny 
zaufania, lojalny, pomocny, grzeczny i miły. Teraz lepiej?
  - Nie. Nie wybieram się do Chicago.
  - Moim zdaniem wybiera się pan, panie Yossarian. Może pan już załatwiać 
rezerwację.
  - Co takiego będę robił w Chicago? 
  - Przesiadał się.
  - W drodze dokąd?
  - W drodze powrotnej, panie Yossarian. Z Kenoshy w stanie Wisconsin po 
złożeniu wizyty pani Tappman. Najprawdopodobniej będzie pan chciał lecieć 
bezpośrednio do Waszyngtonu na spotkanie z panem Minderbinderem i panem 
Wintergreenem, a być może także z panem Noodlesem Cookiem.
  - Już teraz wie pan o mnie to wszystko? - westchnął Yossarian.
  - W moim zawodzie słyszy się to i owo, panie Yossarian.
  - Dla kogo jeszcze pan pracuje, kiedy słyszy pan to i owo na mój temat?
  - Dla każdego, kto mi zapłaci, panie Yossarian. Nikogo nie dyskryminuję.  
Dyskryminacja jest teraz zwalczana z mocy prawa. Nie mam również żadnych 
faworytów. Jestem zawsze obiektywny i nie robię wyjątków. Wyjątki są 
wstrętne. I obmierzłe.
  - Jeszcze panu nie zapłaciłem, panie Gaffney. Nie przysłał mi pan 
rachunku ani nie dyskutował na temat honorarium.
  - Pańskie zdolności kredytowe są dobre, panie Yossarian, jeśli można 
wierzyć agencjom powołanym do ich oceny, może pan także w każdej chwili 
otworzyć hipotekę. W tej chwili są do nabycia wspaniałe, przylegające do 
jeziora nieruchomości w stanach New York, Connecticut i New Jersey, a także 
stanowiące świetną lokatę nadmorskie posiadłości w Santa Barbara, San Diego 
i na Long Island. Jeśli pan chce, mogę pomóc przy wypełnianiu formularzy i 
w kwestii DNA. To jest dobry moment na założenie hipoteki i bardzo dobry 
moment, żeby kupować.
  - Nie chcę otwierać hipoteki i nie chcę niczego kupować. Kim jest ta 
przyjaciółka, o której pan przedtem wspomniał?
  - Przyjaciółka pańskiej pielęgniarki?
  - Nie mam żadnej pielęgniarki, do diabła. Cieszę się doskonałym zdrowiem, 
jeśli wciąż to pana interesuje, i Melissa jest teraz moją przyjaciółką.
  - Siostra MacIntosh - sprostował oficjalnym tonem pan Gaffney. - Zaglądam 
do pańskich akt, panie Yossarian, a akta nigdy nie kłamią. Mogą być błędne 
albo zdezaktualizowane, ale nigdy nie kłamią. Są nieożywione, panie Y.
  - Niech pan się nie waży tak mnie nazywać!
  - Nie potrafią kłamać i są zawsze oficjalne i autorytatywne, nawet jeśli 
zawierają błędy i wzajemnie sobie przeczą. Przyjaciółka, z którą chciałby 
się pan zobaczyć, jest pielęgniarką na bloku pooperacyjnym. Ma na imię 
Wilma, ale ludzie wolą ją nazywać aniołkiem albo cukiereczkiem; w 
szczególności pacjenci, którzy budzą się z narkozy po operacji, i dwóch 
albo trzech lekarzy, którzy od czasu do czasu mają nadzieję wskoczyć, jak 
to ujmują, do jej łóżka. To może być termin medyczny. Powinna do was 
dołączyć panna Moore.
  - Panna Moore? - Yossarianowi kręciło się w głowie i miał coraz większe 
trudności z nadążaniem za swoim rozmówcą. - Kim do diabła jest panna Moore?
  - Nazywa ją pan Moorecock - przypomniał karcącym tonem Gaffney. - Wybaczy 
pan, że pytam, ale nasi słuchacze nie odbierają od pewnego czasu z 
pańskiego mieszkania odgłosów aktywności seksualnej. Czy dobrze się pan 
czuje?
  - Robię to na podłodze, panie Gaffney - odparł Yossarian - pod 
klimatyzatorem, tak jak mi pan poradził, a także w wannie, przy puszczonej 
wodzie.
  - Co za ulga. Martwiłem się o pana. Naprawdę powinien pan teraz zadzwonić 
do panny MacIntosh. Jej telefon nie jest w tej chwili zajęty. Ma 
niepokojące wiadomości na temat analizy krwi Belga, ale chętnie się z panem 
zobaczy. Skłonny jestem sądzić, że mimo dzielącej was różnicy wieku...
  - Panie Gaffney!
  - Proszę mi wybaczyć. A Michael, o czym może pan zapomniał, właśnie 
kończy i będzie szykował się do powrotu. 
  - To też pan widzi?
  - Widzę to i owo, panie Yossarian. To również nieodzowne w mojej pracy. 
Zakłada marynarkę i wkrótce pojawi się z pierwszymi szkicami nowego 
skrzydła Mila Minderbindera. Wybaczy pan se??n???orowi Gaffneyowi ten 
skromny żarcik? Mam nadzieję, że był zabawniejszy od pierwszego.
  - Jestem panu wdzięczny... Jerry - powiedział Yossarian, nie mając cienia 
wątpliwości, że pan Gaffney da mu się jeszcze porządnie we znaki. Starał 
się powściągnąć wrogi sarkazm.
  - Dziękuję... John. Cieszę się, że jesteśmy teraz przyjaciółmi. 
Zadzwonisz do siostry MacIntosh?
  
  - Nie wybieramy się już po wykwintną bieliznę? - droczyła się Melissa, 
kiedy zadzwonił. - Do Paryża albo Florencji?
  - Dziś wieczór włóż własną - odciął się Yossarian. Powinniśmy sprawdzić, 
czy do siebie pasujemy, zanim wybierzemy się w dłuższą podróż. I 
przyprowadź tę swoją współlokatorkę, jeśli ma ochotę.
  - Możesz nazywać ją Angela - oświadczyła zgryźliwie Melissa. - Wiem, co z 
nią robiłeś. Wszystko mi o tobie opowiedziała.
  - To fatalnie - odparł trochę skonsternowany Yossarian. Widział, że z 
tymi dwiema musi mieć się na baczności. - Jeśli o to chodzi - ruszył do 
ataku - Angela opowiedziała mi wszystko o tobie. To musi być prawdziwy 
koszmar. Powinnaś wstąpić do klasztoru. Twoja obsesja czystości jest wprost 
niewiarygodna.
  - Nic mnie to nie obchodzi - odparła z fanatyczną stanowczością Melissa. 
- Pracuję w szpitalu i widzę chorych ludzi. Nie zamierzam narażać się 
więcej na opryszczkę, AIDS, chlamydię, zapalenie pochwy, anginę i inne 
rzeczy, którymi wy, mężczyźni, lubicie zarażać innych. Znam się na 
chorobach.
  - Rób, co chcesz. Ale przyprowadź ze sobą tę drugą przyjaciółkę. Tę, 
która pracuje na bloku pooperacyjnym. Równie dobrze mogę zaprzyjaźnić się i 
z nią.
  - Z Wilmą?
  - Nazywają ją aniołkiem, prawda? I cukiereczkiem. 
  - Tylko kiedy wracają do przytomności. 
  - Więc ja też to zrobię. Muszę patrzeć w przyszłość.
  
  
  KSIĘGA VI
  
  
  17.
  Sammy
  
  Niezależne zawieszenie
  
  Nie wiem, czy znam więcej niż kilkanaście osób, które pamiętają reklamy 
samochodów z niezależnym zawieszeniem każdego koła, i nie sądzę, żeby w 
ogóle pozostało nas dziś więcej. Nikt z nas nie mieszka dziś na Coney 
Island ani nawet w Brooklynie. Wszystko dawno temu zlikwidowano i zamknięto 
z wyjątkiem deptaka, plaży i oceanu. Mieszkamy teraz w wysokościowcach 
takich samych jak ten, w którym mieszkam ja; na przedmieściach, godzinę 
albo dwie drogi od Manhattanu jak Lew i Claire; w osiedlach emerytów w West 
Palm Beach na Florydzie jak mój brat i siostra - lub jeśli ktoś ma więcej 
forsy, w Boca Raton lub Scottsdale w Arizonie. Większości z nas powodzi się 
lepiej, niż się kiedykolwiek spodziewaliśmy i niż marzyli nasi rodzice.
  
  Mydło Lifeboy.
  Drożdże Fleischmana lekarstwem na trądzik.
  Pasta do zębów Ipana to piękny uśmiech.
  Sal Hepatica to zdrowy uśmiech.
  
  Pepsi-cola trafia w smak, 
  Gdy ją piję, prykam w takt,
  Dwa razy tyle za tego samego piątaka. 
  Pepsi-cola to radość nie byle jaka.
  
  Żaden z nas, mądrali z Coney Island, nie wierzył wtedy, że ten nowy 
wynalazek, pepsi-cola, razem ze swoim "Dwanaście uncji - to jest fakt" z 
oryginalnej wersji radiowej reklamówki, ma szansę w konkurencji z bijącą na 
głowę wszystkie inne napoje, uwielbianą przez nas coca-colą sprzedawaną w 
mniejszej, zimnej i zroszonej, czasami zielonkawej szklanej butelce ze 
smukłymi żłobieniami, pasującej jak balsam do każdej dłoni. Dzisiaj coca i 
pepsi mają dla mnie zupełnie identyczny smak, a oba koncerny rozrosły się 
bardziej, niż powinno się kiedykolwiek pozwolić rozrosnąć pojedynczej 
firmie. Nikt nie chce dziś sprzedawać popularnego napoju w sześciouncjowych 
butelkach za pięć centów i chyba nikt oprócz mnie nie chce ich kupować.
  Za każdą małą butelkę brało się wtedy dwa centy zastawu, a pięć za 
większe, które sprzedawali pełne za dziesięć centów, i żaden z mieszkańców 
Trzydziestej Pierwszej Zachodniej nie lekceważył tych paru groszy za puste 
butelki. Za dwa centy można było wtedy kupić wartościowe rzeczy. Kiedy 
byliśmy dziećmi, wypuszczaliśmy się czasem na poszukiwanie skarbów, 
zbierając na plaży butelki w miejscach, w których można je było znaleźć. 
Zamienialiśmy je potem na gotówkę w cukierni Steinberga na rogu naszej 
ulicy i Surf Avenue i kiedy nauczyliśmy się grać w karty, rżnęliśmy na 
pieniądze w pokera albo dwadzieścia jeden, bądź też kupowaliśmy coś do 
jedzenia. Za dwa centy można było dostać całkiem porządną tabliczkę 
czekolady Nestle'a albo Hersheya, kilka precli lub mrożonych rożków, a 
jesienią kawałek chałwy, za którą wszyscy przez jakiś czas przepadaliśmy. 
Za piątaka można było kupić Milky Way, coca-colę, Mel-O-Roll albo Eskimo 
Pie, a także hot doga w delikatesach Rosenberga przy Mermaid Avenue lub u 
Nathana milę dalej w wesołym miasteczku; można też było przejechać się na 
karuzeli. Dwa centy kosztowała gazeta. Kiedy ojciec Robby'ego Kleinline'a 
pracował w Steeplechase Park George'a Tilyou, mogliśmy jeździć na karuzeli 
za darmo, a mając parę centów wygrywaliśmy na ogół orzech kokosowy rzucając 
monety. Nauczyliśmy się, jak to robić. Ceny były wtedy niskie, podobnie jak 
dochody. Dziewczynki skakały przez skakanki i bawiły się w klasy. My 
graliśmy w punchball, stoopball i stickball, a także na harmonijkach i na 
kazoo. Wczesnym wieczorem po obiedzie, który wtedy nazywaliśmy kolacją, 
bawiliśmy się na chodniku w ciuciubabkę, wykorzystując zabawę głównie po 
to, aby złapawszy którąś z dziewcząt, dotknąć przez kilka sekund jej 
cycuszków, udając, że nie potrafimy jej rozpoznać. To było jeszcze zanim 
my, chłopcy, zaczęliśmy się masturbować, a one dostały menstruacji.
  Wczesnym rankiem każdego roboczego dnia wszyscy nasi ojcowie, a także 
bracia i   siostry, którzy pokończyli szkoły, wychodzili cichutko z domów, 
podążając w stronę przystanku trolejbusowego. Norton's Point przy Railroad 
Avenue. Trolejbusy wiozły ich na stację Stillwell Avenue, skąd ruszali 
czterema różnymi kończącymi bieg na Coney Island liniami metra do swych 
różnych miejsc pracy - względnie tak jak to robiłem ja, mając lat 
siedemnaście i pół i maturę w ręku - do coraz to nowych agencji 
zatrudnienia w nieśmiałym poszukiwaniu jakiegoś zajęcia. Niektórzy szli 
pieszo całą milę do stacji, żeby ćwiczyć mięśnie albo zaoszczędzić piątaka. 
Wieczorem wracali w godzinie szczytu do domu. W zimie było już wtedy 
ciemno. I prawie co wieczór, od późnej wiosny aż do wczesnej jesieni, mój 
ojciec chodził samotnie na plażę, ubrany w puszysty płaszcz kąpielowy, z 
przewieszonym przez ramię ręcznikiem i z wiecznie obecnym uśmiechem, żeby 
popływać i ponurkować w oceanie. Zostawał tam czasami do zmierzchu, aż 
wszystkim nam udzielała się obawa matki, że tym razem naprawdę utonie, 
jeśli ktoś go szybko nie sprowadzi.
  - Idź po niego - polecała temu z nas, które stało najbliżej. - Powiedz, 
żeby przyszedł coś zjeść.
  Była to prawdopodobnie jedyna pora dnia, kiedy stary mógł cieszyć się 
samotnością i dumać o rzeczach, które wprowadzały go w pogodny nastrój i 
przywoływały na jego opaloną twarz spokojny uśmiech. Byliśmy wtedy wszyscy 
zdrowi i ten szczęśliwy fakt z pewnością do nich należał. Poza tym miał 
swoją pracę. Miał swoją żydowską gazetę i oboje razem z matką mieli swoją 
muzykę, której uwielbiali słuchać przez radio: zwłaszcza Pucciniego, 
Telefoniczną godzinę Bella, Symfonię w eterze NBC, WQXR, radiostację The 
New York Times i WNYC, rozgłośnię miasta Nowy Jork, gdzie wedle słów 
spikera "siedem milionów ludzi żyło w pokoju i harmonii, korzystając z 
owoców demokracji".
  Jeśli chodzi o muzykę, poszedłem dalej od nich, zaczynając od Counta 
Basiego, Duke'a Ellingtona i Benny'ego Goodmana aż do Beethovena i Bacha, 
muzyki kameralnej i sonat fortepianowych, a obecnie znowu wracając do 
Wagnera i Mahlera.
  A Hitler i jego dzielni legioniści mogli nas wszystkich wymordować.
  Krok ku lepszej jakości życia, jakim był czterdziestogodzinny tydzień 
pracy, stanowił przełom, który ledwie zdążyłem docenić, a który moje dzieci 
i wnuki uważają za coś oczywistego. Nie są moimi biologicznymi dziećmi, 
ponieważ Glenda miała podwiązane jajowody, kiedy ją poznałem. Okazało się 
nagle, że wszyscy pracujemy w miejscach, które w soboty są nieczynne. 
Mogliśmy siedzieć do późna w piątek, a całe rodziny miały wolne weekendy. 
Kolejnymi dobrodziejstwami, które przyniósł nam Franklin Delano Roosevelt i 
jego Nowy Ład, była płaca minimalna i przepisy regulujące pracę dzieci, 
chociaż to ostatnie nie było dla mnie zbyt jasne. Dopiero na studiach 
dowiedziałem się, że na całym uprzemysłowionym świecie dwunastoletnie i 
młodsze dzieci musiały zawsze i wszędzie pracować po dwanaście godzin i 
dłużej w kopalniach węgla i fabrykach i dopiero w wojsku, kiedy zacząłem 
zadawać się z ludźmi spoza Coney Island, odkryłem, że nie mówi się prykać, 
ale pierdzieć.
  Minimalna stawka wynosiła wtedy dwadzieścia pięć centów za godzinę. Kiedy 
Joey Heller z bloku naprzeciwko dostał w wieku szesnastu lat świadectwo 
pracy i zaczął przez cztery godziny dziennie po skończonych lekcjach 
doręczać w śródmieściu telegramy dla Western Union, w każdy piątek 
przynosił do domu pięć dolarów. I zawsze stać go było na kupno z drugiej 
ręki nowej płyty gramofonowej dla naszego klubu przy Surf Avenue, gdzie 
uczyliśmy się tańczyć lindy hop, palić papierosy i dobierać do dziewczyn, 
które udało nam się zaciągnąć podstępem do pokoiku na zapleczu. W tym 
czasie mój przyjaciel Lew Rabinowitz, jego kumpel Leo Weiner i kilku 
bardziej odważnych facetów dmuchało je już na kozetkach i gdzie indziej. 
Ojciec Joeya Hellera nie żył i jego starszy brat i siostra też pracowali, 
kiedy tylko mogli, głównie w niepełnym wymiarze godzin u Woolwortha, a w 
lecie sprzedawali hot dogi i mrożony krem w kioskach na deptaku. Matka 
Joeya, w młodości szwaczka, brała robotę od mojej matki, zwężając i 
poszerzając sukienki, a także obrębiając brzegi i nicując dla lokalnej 
pralni postrzępione kołnierzyki koszul za dwa, trzy, a może nawet pięć 
centów sztuka.
  Jakoś sobie radzili. Joey też chciał zostać pisarzem. To od Joeya 
usłyszałem po raz pierwszy tę odmianę radiowej reklamówki pepsi-coli. 
Pamiętam początek innej wymyślonej przez niego parodii do melodii 
popularnej piosenki z parady hitów Lucky Strike'a, którą nadal można 
czasami usłyszeć w wykonaniu lepszych piosenkarzy, jakich mieliśmy w tamtym 
okresie.
  
  Jeśli widzisz błysk w jej oku,
  Kiedy dotyka cię w kroku,
  Wiesz, że to prawdziwa miłość.
  
  Szkoda, że nie pamiętam reszty. Joey zamierzał pisać wesołe kawałki dla 
radia, filmu i teatru. Chciałem z nim współpracować i napisać któregoś dnia 
opowiadania, które zamieściłby "New Yorker" albo inne pismo. Pisaliśmy 
wspólnie skecze dla naszej drużyny harcerskiej numer 148, a później, kiedy 
byliśmy starsi, do programu wystawianego podczas wieczornych potańcówek, 
które urządzaliśmy w naszym klubie, pobierając dziesięć centów albo ćwierć 
dolara od ludzi z innych klubów z Coney Island i Brighton Beach. Dziewczęta 
wchodziły za darmo. Jeden z naszych najdłuższych harcerskich skeczów, 
"Nieszczęścia i udręki Toby'ego Czułostopego", był, pamiętam, tak komiczny, 
że poproszono nas, żebyśmy wystawili go jeszcze raz podczas jednej z 
akademii, które organizowano co piątek w naszej podstawówce, szkole numer 
188. Joey poszedł również do sił powietrznych, gdzie został oficerem i 
bombardierem, a potem i on pracował jako asystent w college'u w 
Pensylwanii. W tym czasie nie był już Joeyem, a ja nie byłem Sammym. Ludzie 
zwracali się do niego Joe, do mnie Sam. Byliśmy młodsi, niż nam się 
zdawało, ale nie byliśmy już dziećmi. Ale Marvin Winkler wciąż mówi o nim 
Joey, kiedy sięga pamięcią wstecz i myśli o mnie jako o Sammym.
  
  Śmieli się,
  gdy usiadłem przy fortepianie
  
  Ten slogan stał się elementem jednej z najbardziej udanych kampanii 
reklamowych, jakie kiedykolwiek przeprowadzono. Człowiek wypełniał kupon i 
otrzymywał pakiet instrukcji, dzięki którym mógł, jak twierdzono, w ciągu 
mniej więcej dziesięciu łatwych lekcji nauczyć się gry na fortepianie. 
Pomagało oczywiście, jeśli jak Winkler miało się fortepian, chociaż on 
akurat nigdy nie miał ochoty się tego uczyć.
  W przyszłości czekał na nas samochód marki Ford, zapewniał jego 
producent, a na stacjach benzynowych, pod wizerunkiem czerwonego 
fruwającego konia, kupowało się bezstukową etylinę do samochodów z 
niezależnym zawieszeniem na każde koło, samochodów, na które nie było nas 
na razie stać. Firma Lucky Strike była w owych dniach niezależnego 
zawieszenia synonimem doskonałego tytoniu. Ludzie palili chętnie philip 
morrisy i potrafili przejść całą milę, żeby kupić camele albo inne 
papierosy i cygara. Właśnie od papierosów mój ojciec dostał raka płuc, 
który przerzucił się na wątrobę i mózg i bardzo szybko go uśmiercił. 
Umierając miał swoje lata, ale Glenda nie skończyła jeszcze pięćdziesiątki, 
kiedy zachorowała na raka jajnika i zmarła dokładnie trzydzieści dni po 
postawieniu diagnozy. Po samobójstwie naszego syna różne rzeczy zaczęły 
przyprawiać ją o złe samopoczucie i dzisiaj możemy się domyślać, że 
przyczyną choroby był stres. To ona znalazła Michaela. Na podwórku domu, 
który wynajmowaliśmy latem na Fire Island, rosło karłowate drzewo i na nim 
właśnie zdołał się powiesić. Wiedziałem, że nie powinienem tego robić, ale 
odciąłem go, nie chcąc, żeby przez dwie godziny, które mogły upłynąć, zanim 
dotarliby do nas policjanci i lekarz sądowy, dyndał na naszych oczach i 
oczach mieszkających w sąsiednich domach kobiet i dzieci.
  
  Dolara za godzinę... milę na minutę...
  stówę tygodniowo...
  sto mil na godzinę, uau!
  
  Wszystko to było możliwe. Wiedzieliśmy, że są samochody, które jeżdżą tak 
szybko, i wszyscy na Coney Island mieliśmy mieszkających gdzie indziej 
krewnych, którym wiodło się lepiej niż nam i posiadali te wozy, mogące 
wyciągać milę na minutę i więcej. Nasi krewni mieszkali przeważnie w New 
Jersey, Petersen i Newark i przyjeżdżali w letnie niedziele swoimi 
samochodami, żeby przejść się po deptaku do karuzeli albo do Steeplechase, 
poopalać się na plaży lub pobrodzić w oceanie, a potem zostać na obiedzie, 
który lubiła robić z pomocą mojej siostry matka, przyrządzając swoje 
wspaniałe panierowane sznycle cielęce i pieczone ziemniaki, "żeby wrzucili 
coś na ruszta". Przedmiotem zazdrości była wtedy państwowa posada - z racji 
wysokiej pensji, gwarantowanego zatrudnienia, prawa do urlopu i emerytury, 
a także dlatego, że mogli się o nią starać Żydzi. Ci, którzy ją dostali, 
uchodzili w naszych oczach za profesjonalistów. Mój brat przeczytał w 
gazecie pracowników administracji państwowej, że można zatrudnić się jako 
czeladnik w rządowej drukarni i zostać drukarzem z pensją sześćdziesięciu 
dolarów tygodniowo - to był ten wymarzony dolar za godzinę, prawie w 
zasięgu ręki, a potem nawet więcej, kiedy kończyła się praktyka. Ale trzeba 
było mieszkać i pracować w Waszyngtonie, a nikt nie był pewien, czy 
powinienem opuszczać w tym celu dom. Stanowisko pomocnika kowala w stoczni 
marynarki wojennej w Norfolk wydawało się wtedy na krótką metę bardziej 
trafionym pomysłem - wielu znajomych z Coney Island pracowało wówczas w 
stoczni nie wiedząc, czy wojna nie dobiegnie końca, zanim skończymy 
dziewiętnaście lat, i czy nie powołają nas do armii albo marynarki. Pod 
numerem 30 Bank Street w mieście Norfolk, od którego dzieliła nas krótka 
przejażdżka promem z Portsmouth, mieścił się, jak, słyszeliśmy, burdel, ale 
nigdy nie miałem dość odwagi, żeby tam pójść, a poza tym brakowało mi 
czasu. Harowałem prawie przez dwa miesiące, pracując na półtora etatu przez 
pięćdziesiąt sześć dni bez przerwy, w soboty i niedziele, aż w końcu 
kompletnie wyczerpany dałem za wygraną: wróciłem do domu i znalazłem sobie 
za znacznie mniejsze pieniądze robotę w firmie ubezpieczeń komunikacyjnych 
przypadkowo w tym samym budynku na Manhattanie, starym gmachu General 
Motors, pod numerem 1775 na Broadwayu, w którym Joey Heller pracował w 
swoim mundurku jako goniec Western Union, roznosząc i odbierając telegramy.
  
  Gdzie wtedy byliście?
  
  Kiedy usłyszeliście o Pearl Harbor? Kiedy zrzucono bombę atomową? Kiedy 
zabito Kennedy'ego?
  Ja wiem, gdzie byłem, kiedy radiostrzelec Snowden zginął podczas drugiego 
lotu nad Awinion, i to znaczyło dla mnie wówczas więcej niż później śmierć 
Kennedy'ego, i nadal znaczy. Siedziałem w ogonie mojego bombowca B-25 
sztywny jak kłoda, doszedłszy do siebie po uderzeniu w czaszkę, które na 
chwilę mnie ogłuszyło, podczas gdy drugi pilot stracił kompletnie głowę i 
rzucił samolot w pikę, a potem zawodził przez telefon pokładowy, prosząc 
wszystkich w samolocie, żeby pomogli wszystkim innym, którzy nie 
odpowiadali na jego wezwanie. Za każdym razem, kiedy odzyskiwałem 
przytomność, słyszałem jęki Snowdena, widziałem, jak Yossarian podejmuje 
kolejne bezskuteczne próby, żeby go uratować, po czym mdlałem ponownie.
  Przed tą misją lądowałem raz awaryjnie z pilotem, którego nazywaliśmy Joe 
Głodomór i który krzyczał przez sen, kiedy nie wyznaczano go do lotów, 
wodowałem także raz z pilotem o nazwisku Orr, który później, jak mówiono, 
trafił jakimś cudem bezpiecznie do Szwecji; ale ani za pierwszym, ani za 
drugim razem nie zostałem ranny i wciąż nie mogłem uwierzyć, że to się 
dzieje naprawdę, że nie jest czymś w rodzaju filmu. Ale potem zobaczyłem 
Snowdena z wywalonymi na zewnątrz flakami, a później pewnego chudego 
faceta, który podskakiwał na tratwie przy plaży i przecięło go na pół 
śmigło, i dzisiaj jestem przekonany, iż gdybym spodziewał się wcześniej, że 
którakolwiek z tych rzeczy zdarzy się w mojej obecności, być może nie 
poszedłbym z własnej woli do wojska. Oboje moi rodzice wiedzieli, że wojna 
jest o wiele bardziej okropna, niż ktokolwiek z naszych sąsiadów potrafił 
sobie wyobrazić. Kiedy oznajmiłem im, że przyjęto mnie do sił powietrznych 
jako strzelca pokładowego, byli przerażeni. Ani matka, ani ojciec nigdy 
przedtem nie latali samolotem. Ja zresztą też i w ogóle nikt, kogo znałem.
  Oboje odprowadzili mnie na przystanek trolejbusu na Railroad Avenue, obok 
drugiego przy naszej ulicy sklepu ze słodyczami, skąd miałem dojechać na 
Stillwell Avenue, a potem razem z trzema kumplami linią metra Sea Beach na 
Manhattan, żeby zgłosić się w pierwszym dniu służby. Wiele lat później 
dowiedziałem się, że moja matka, która uściskała mnie z miłym uśmiechem i 
spokojnym wyrazem twarzy na pożegnanie, rzuciła się po odjeździe trolejbusu 
na ziemię, wstrząsana nieopanowanym szlochem, i dopiero po półgodzinie 
mojemu ojcu i siostrze udało się zaprowadzić ją z powrotem do domu.
  W dniu, kiedy poszedłem do wojska, mój standard życia dwukrotnie się 
polepszył. W firmie ubezpieczeniowej zarabiałem sześćdziesiąt dolarów 
miesięcznie i musiałem sam płacić za przejazdy, a także kupować sobie albo 
przynosić drugie śniadanie. W wojsku dostałem z mety siedemdziesiąt pięć 
dolarów żołdu i miałem za darmo wyżywienie, mieszkanie i umundurowanie oraz 
opiekę lekarską i stomatologiczną. Zanim zwolniono mnie do cywila, 
zarabiałem jako sierżant z dodatkiem lotniczym, zagranicznym i bojowym 
więcej niż państwowy drukarz i już jako młody człowiek znalazłem się bliżej 
tej wymarzonej setki tygodniowo, niż kiedykolwiek byłem skłonny sądzić.
  Skąd wzięły się te wszystkie pieniądze?
  Jak mogłaby powiedzieć w jidysz moja matka, w poniedziałek jedna trzecia 
narodu źle mieszkała, źle się ubierała i źle jadła. A w czwartek mieliśmy w 
wojsku dziesięć milionów chłopa zarabiających więcej, niż większość z nich 
mogła zarobić przedtem, a poza tym dwa miliony pracowników obsługi cywilnej 
oraz czołgi, samoloty, okręty, lotniskowce i setki tysięcy dżipów, 
ciężarówek i innych pojazdów, wyjeżdżających z fabryk prawie zbyt szybko, 
by można je było zliczyć. Nagle zaczęło starczać na wszystko. Czy całą 
zasługę należało przypisać Hitlerowi? Taki właśnie jest kapitalizm, 
powiedziałby pewnie z uśmiechem rezygnacji mój ojciec, jakby dla tego 
socjalisty z ludzką twarzą całe zło wypływające z nierówności można było 
wyjaśnić tym jednym grzesznym słowem.
  - Na wojnę zawsze starcza wszystkiego, na pokój nigdy. Już od pierwszej 
jazdy pociągiem z Pennsylvania Station na komisję poborową na Long Island 
doznałem w wojsku poczucia roztopienia się w tłumie i braku osobistego 
znaczenia i ku własnemu zdziwieniu powitałem je z zadowoleniem. Stałem się 
częścią kierowanego przez innych stada i z ulgą stwierdziłem, że wszystko 
zostało za mnie postanowione, że mówią mi, co mam robić i robię to samo, co 
cała reszta. Czułem się lekki i bardziej wolny niż w cywilu. A kiedy 
dobiegł końca okres wstępnej adaptacji, miałem więcej wolnego czasu i 
poczucie większej swobody.
  Cała nasza czwórka, która zaciągnęła się razem, wróciła cała i zdrowa, 
chociaż ja przeżyłem chwile grozy podczas dwóch misji nad Awinionem, a Lew 
dostał się do niewoli i siedział pół roku w obozie jenieckim w Niemczech, 
zanim wyzwolili go Rosjanie. Wie, że o włos tylko nie zginął podczas 
bombardowania Drezna. Ale Irvinga Kaisera, który grał Toby'ego Czułostopego 
w skeczu napisanym przeze mnie i Joeya Hellera, nigdy już nie zobaczyłem - 
rozerwał go we Włoszech na strzępy pocisk artyleryjski. Tam również zginął 
Sonny Ball.
  Kiedy zaczął się Wietnam, wiedziałem już coś niecoś o wojnie, wiedziałem, 
jak wredny potrafi być Biały Dom, i przysiągłem Glendzie, że zrobię 
wszystko co w mojej mocy, w ramach i poza granicami prawa, żeby 
wyreklamować Michaela z wojska, jeśli zostanie uznany za zdrowego i 
powołany. Nie bardzo wierzyłem, że to się stanie. Nawet kiedy był zbyt 
młody, żeby zatruwać się narkotykami i prochami, zachowywał się jak ktoś, 
kto bierze. Był dobry w faktach i cyfrach, ale gubił się w takich rzeczach 
jak mapy i plany. Pamięć do statystyki miał wprost fenomenalną, ale nie 
radził sobie zbyt dobrze z algebrą i geometrią, i w ogóle z abstraktami. 
Pozwalałem Glendzie sądzić, że to efekt jej rozwodu. Snułem heroiczne plany 
wyjazdu do Kanady, jeśli go powołają. Pojechałbym z nim nawet do Szwecji, 
gdyby wydawało się to lepszym wyjściem. Dałem jej słowo, ale nie musiałem 
go dotrzymywać.
  Lew chciał koniecznie zostać spadochroniarzem albo członkiem załogi 
czołgu, z działem z przodu, żeby rozjeżdżać Niemców, którzy prześladowali 
Żydów, w końcu jednak wylądował w piechocie po szkoleniu w artylerii 
polowej. Kiedy na froncie zabito jego sierżanta, awansowali go na ten 
stopień, ale już wcześniej w Holandii dowodził praktycznie oddziałem, kiedy 
jego sierżant stracił głowę i pozostawił mu wydawanie rozkazów. Ja chciałem 
być pilotem myśliwca i latać P-38, który wydawał się taki szybki i lśniący. 
Nie miałem jednak odpowiedniej percepcji głębi, w związku z czym zostałem 
strzelcem pokładowym. Zobaczyłem plakat mówiący, jaka to potrzebna funkcja, 
i zgłosiłem się na ochotnika. Miało to być najbardziej niebezpieczne 
stanowisko ze wszystkich, głosiła fama, a poza tym bułka z masłem. I dla 
mnie, jak się okazało, w dużej mierze takie było.
  Byłem dość drobny, żeby zostać strzelcem w wieżyczce Latającej Fortecy w  
Anglii, ale nikt tego na szczęście nie zauważył i znalazłem się zamiast 
tego nad bardziej słonecznym Morzem Śródziemnym jako tylny strzelec w 
łatwiejszym i bezpieczniejszym B-25.
  Podczas szkolenia zawsze lubiłem czuć w ręku karabin maszynowy kaliber 
50. Lubiłem latać i strzelać prawdziwymi żywymi kulami do celów holowanych 
w powietrzu i stacjonarnych celów na ziemi, grzejąc do nich zostawiającymi 
za sobą biały ślad seriami pocisków smugowych. Dowiedziałem się wszystkiego 
o inercji i ruchu względnym, a także o tym, że bomba albo pocisk z samolotu 
lecącego z szybkością trzystu mil na godzinę porusza się początkowo z 
identyczną szybkością i dokładnie w tym samym kierunku co samolot i że już 
od pierwszej chwili zaczyna działać siła ciążenia. Prowadzący zajęcia 
oficer artylerii prosił mnie często do tablicy, żebym pomógł w miejscach, 
które były trudne do zrozumienia.  Dowiedziałem się elektryzujących rzeczy 
o prawach Izaaka Newtona: o tym, że jeśli ty albo cel znajdujecie się w 
ruchu, nigdy nie uda ci się trafić, celując prosto do niego. Pamiętam jedną 
z tych reguł, która zdumiewa mnie do dzisiaj: jeżeli wystrzelimy pocisk z 
ustawionej horyzontalnie broni i upuścimy jednocześnie w dół z tej samej 
wysokości identyczny pocisk, oba uderzą w ziemię w tym samym momencie, 
chociaż pierwszy może wylądować pół mili dalej. Mniej lubiłem symulatory 
walk powietrznych, bo choć były prawie tak samo zabawne jak automaty przy 
deptaku, nie miały prawdziwych karabinów. Siedziało się w zamkniętej 
kabinie, na ekranie ukazywały się na ułamek sekundy nadlatujące z różnych 
wysokości myśliwce różnych typów i nie sposób było odróżnić tak szybko 
przyjaciela od wroga, a potem nastawić celownik i pociągnąć za spust. Nikt 
nie osiągnął tam znaczących wyników, ale nikt też nie oblał. Dwóm moim 
znajomym zmienili przydział, bo za bardzo trzęśli portkami. Symulatory 
nauczyły mnie sceptycyzmu: jeżeli tak właśnie miało to wyglądać, nie 
pozostawało nam nic innego, niż lecąc tak szybko jak to możliwe w pożądanym 
generalnie kierunku, robić maksymalną liczbę zwrotów w ciągu tych kilku 
sekund, które mieliśmy do dyspozycji. I tak właśnie prawie zawsze to 
wyglądało. Strona, która dysponowała w danym miejscu większą siłą ognia, 
była zawsze tą, która zwyciężała.
  Ludzie nie chcą przyjąć do wiadomości, że starożytna bitwa pod 
Termopilami i heroiczna postawa Spartan, którzy walczyli do ostatniego 
żołnierza, nie była wcale greckim triumfem, ale miażdżącą klęską. Cała ich 
odwaga poszła na marne. Lubię przedstawiać tego rodzaju fakty, żeby trochę 
wstrząsnąć ludźmi i zmusić ich do myślenia.
  Wierzyłem w swój karabin maszynowy, ale nigdy jakoś nie przyszło mi do 
głowy, że zawsze będę strzelał do kogoś, kto lecąc w moją stronę będzie 
strzelał do mnie.
  Lubiłem spędzać przyjemnie czas i zaprzyjaźniłem się z większą liczbą 
sympatycznych ludzi, niż kiedykolwiek znałem na Coney Island. W wojsku 
górowałem nad innymi inteligencją. Byłem bardziej oczytany i więcej 
wiedziałem.  Stwierdziłem, że zamiast pozwalać ludziom bawić się w domysły, 
lepiej od razu    poinformować ich, że rzeczywiście jestem Żydem, i 
znalazłem nawet na to odpowiedni sposób, dodając przy okazji, że pochodzę z 
Coney Island w nowojorskim Brooklynie. Zawarłem bliską i nieskomplikowaną 
przyjaźń z ludźmi o nazwiskach takich jak Bruce Suggs z High Point w 
Karolinie Północnej, Hall A. Moody z Missisipi, Art Schroeder i Tom Sloane 
z Filadelfii, a także Jay Matthews i Bruce J. Palmer z różnych miejscowości 
w Georgii, którzy niezupełnie lubili się nawzajem. W koszarach w Lowry 
Fields w Kolorado, dokąd wysłano mnie na szkolenie w strzelaniu z ruchomej 
wieżyczki, zetknąłem się z wrogością i groźbami ze strony niejakiego Boba 
Bowersa, który również pochodził z Brooklynu, dzielnicy zamieszkanej przez 
Norwegów i Irlandczyków, znanej z tego, że było tam wielu antysemitów, a 
także Johna Rupiniego, skądś z północy stanu, i uważaliśmy, żeby nie 
wchodzić sobie wzajemnie w drogę. Wiedziałem, co do mnie czuli, a oni 
wiedzieli, że ja wiem. Odnosili się zresztą tak samo nieżyczliwie do 
wszystkich innych. Przypuszczam, że Lew załatwiłby to z nimi bez dłuższych 
korowodów.    Podczas gry w pokera, drugiego albo trzeciego dnia jazdy 
wojskowym eszelonem, który wiózł mnie z Arizony do Kolorado, zdawało mi 
się, że jeden z graczy mówi coś na temat Żydów, ale nie miałem pewności. A 
potem ten, który siedział naprzeciwko mnie i powiedział już wcześniej, że 
pochodzi z małego miasteczka na Południu, wyszczerzył zęby i stwierdził:
  - U nas też jest paru. Mają sklepik z ciuchami. Powinniście zobaczyć, jak 
wyglądają.
  Teraz miałem już pewność i wiedziałem, że muszę coś powiedzieć.
  - Jedną chwileczkę, jeśli nie masz nic przeciwko odezwałem się szorstko i 
trochę pompatycznie. Wewnątrz cały dygotałem i zmienił mi się głos. - Tak 
się składa, że ja również jestem Żydem i nie podoba mi się to, co mówisz. 
Jeśli chcesz, mogę natychmiast odejść. Ale jeśli mam grać dalej, musisz 
przestać mówić rzeczy, które ranią moje uczucia i sprawiają, że źle się 
czuję. Swoją drogą nie mam pojęcia, dlaczego tak się wobec mnie 
zachowujesz.
  Przestaliśmy grać i przez chwilę kołysaliśmy się miarowo, słuchając 
stukotu kół. Wiedzieli, że gdybym rzucił karty, mój kumpel Lesko zrobiłby 
to samo, wiedzieli także, że stanąłby po mojej stronie, gdyby doszło do 
jakiejś draki. Ale Coopera, tego, do którego przemówiłem, ogarnęło nagle 
poczucie winy.
  - Przepraszam, Singer - wymamrotał - nie wiedziałem, że jesteś.
  Lew złamałby mu pewnie kark i poszedł siedzieć. A ja zawarłem na jakiś 
czas znajomość z facetem, który koniecznie chciał odpokutować swą winę. Ale 
Lew to Lew, a ja to ja.
  Nazywam się Samuel Singer, bez środkowego inicjału - Sammy BŚI Singer. 
Urodziłem się mały i nadal jestem niższy od innych i fizycznie niezbyt 
imponujący. Nie tak jak inny mój dobry znajomy z sąsiedztwa, Ike Solomon, 
który nie jest wcale wyższy, ale ma potężne bicepsy i klatę i potrafi 
podnosić ciężary i podciągać się na drążku. Przez całe życie bałem się 
bójek na pięści i robiłem  co mogłem, żeby ich uniknąć. Umiem być jednak 
dowcipny i sympatyczny i nigdy nie miałem trudności ze znalezieniem 
przyjaciół. Udawało mi się zawsze wzbudzać zainteresowanie podchwytliwymi 
pytaniami i ożywiać rozmowę sprytnymi rewelacjami obrazoburcy.
  - Czy nie sądzisz, że w kraju działoby się lepiej, gdybyśmy przegrali z 
Brytyjczykami Wojnę o Niepodległość? - pytałem dociekliwie, tak jakby 
rzeczywiście mnie to intrygowało, szykując się, gdybym otrzymał odpowiedź, 
do kolejnego krytycznego pytania.
  - Jeśli Lincoln był taki mądry, dlaczego nie pozwolił na secesję 
Południa?  Chyba nie przyniosłoby to tylu szkód co wojna?
  - Czy konstytucja jest zgodna z konstytucją?
  - Czy demokracja może być w ogóle wprowadzona demokratycznie?
  - Czy Najświętsza Panienka nie była Żydówką? 
  Wiedziałem rzeczy, których inni nie wiedzieli. Wiedziałem, że jeśli 
wejdzie się w koszarach do jakiejkolwiek sali, gdzie przebywa więcej niż 
czterdzieści osób, prawie zawsze będzie można znaleźć dwie osoby, które 
urodziły się tego samego dnia, i na pięćdziesiąt procent kolejne dwie, 
które urodziły się tego samego dnia kiedy indziej. Potrafiłem zakładać się 
nawet z ludźmi z Nevady i Kalifornii, że Reno w Nevadzie wysunięte jest na 
zachód dalej niż Los Angeles, a potem powtarzać zakład, kiedy już to 
sprawdzili - tak uparcie trzymali się swego. Przygotowałem nawet specjalne 
pytanie dla kardynała, na wypadek gdybym się kiedyś do niego przysiadł i 
miał ochotę powygłupiać.
  - Czyje geny miał Jezus? - zapytałbym, a potem, cokolwiek odpowiedziałby 
ten biedak, przypomniałbym mu z niewinnym spojrzeniem, że Chrystus urodził 
się jako niemowlę, wyrósł na mężczyznę i został obrzezany ósmego dnia.
  Podczas szkolenia o mało nie podpadłem odznaczonemu medalami chorążemu, 
który prowadząc zajęcia zauważył nieskromnie, że przeciętny czas życia 
strzelca pokładowego nie przekracza podczas walki w powietrzu trzech minut, 
a potem poprosił, żebyśmy zadawali pytania. Facet odbył służbę w Anglii, w 
zdziesiątkowanej Ósmej Dywizji Powietrznej, i wcale się z niego nie 
nabijałem - byłem po prostu ciekaw.
  - Skąd to wiadomo, panie poruczniku? - zapytałem. Od tego czasu nigdy nie 
wierzę w statystykę.
  - Co masz na myśli?
  - Jak to udało się zmierzyć? Pan, panie poruczniku, musiał walczyć w 
powietrzu   przez co najmniej godzinę.
  - O wiele dłużej niż godzinę.
  - W takim razie za każdą godzinę, którą pan przeżył, dziewiętnastu innych 
musiało zginąć już w pierwszych sekundach, żeby dać przeciętną trzech 
minut. I dlaczego strzelcy pokładowi narażeni są na większe 
niebezpieczeństwo niż piloci i bombardierzy? Nieprzyjaciel strzela przecież 
do całego samolotu, nieprawdaż?
  - Uważasz się pewnie za wielkiego mądralę, co? Zostaniesz po zajęciach, 
kiedy wszyscy wyjdą.
  Dał mi do zrozumienia, żebym nigdy już nie dyskutował z nim w klasie, i 
zapoznał z zasadą, którą później, wraz z Yossarianem, nazwałem zasadą 
Korna, od nazwiska pułkownika Korna z Pianosy; głosiła ona, że uprawnieni 
do zadawania pytań są wyłącznie ci, którzy ich nigdy nie zadają. Potem 
jednak zaprzągł mnie do pracy, każąc przerabiać z innymi proste przykłady z 
algebry i geometrii, wyjaśniające, dlaczego trzeba zawsze celować przed 
obiektem, który porusza się względem ciebie - i dlaczego celując przed 
samolotem, trzeba celować za nim z tyłu. Jeśli samolot oddalony jest o tyle 
i tyle jardów, a pocisk porusza się z taką a taką szybkością, ile sekund 
zajmie mu dotarcie do celu? Jeśli samolot porusza się z taką a taką 
szybkością, jaką pokona odległość, zanim trafi go pocisk? Mogli to 
sprawdzić w praktyce podczas strzelania do rzutków i z jadącej ciężarówki. 
Ale choć sam ich tego uczyłem, nawet ja miałem kłopoty z zasadą, według 
której strzelając przed samolotem podchodzącym do ataku celowało się za nim 
zawsze z tyłu, między ogonem swojej maszyny a celem, z powodu prędkości 
postępowej własnych pocisków i zakrzywionego toru, który pokonać musiał 
nieprzyjaciel, żeby celować przed wami.
  Ludzie, z którymi się przyjaźniłem, byli zawsze wielkoduszni. I tak się 
jakoś składało, że kiedy sprawy przybierały zły obrót, zawsze stawał u 
mojego boku jakiś większy, silniejszy facet, jak choćby Lew Rabinowitz lub 
Sonny Bartolini, jeden z zawadiackich Włochów z rodziny mieszkającej na 
Coney Island. Albo Lesko, młody górnik z Pensylwanii, którego poznałem w 
szkole artyleryjskiej. Albo Yossarian podczas szkolenia operacyjnego w 
Karolinie i później na Pianosie podczas akcji bojowych, kiedy cała nasza 
piątka, Yossarian, Appleby, Kraft, Schroeder i ja, polecieliśmy za ocean 
jako jedna załoga.
  Towarzysząca mi przez cały czas obawa przed tym, żeby nie dać się pobić, 
zajmowała w moich medytacjach miejsce większe niż strach przed 
zestrzeleniem. Pewnej nocy w Karolinie Południowej o mało się nie 
sprawdziła. Zdarzyło się to po kolejnym locie treningowym w ciemnościach, w 
trakcie którego Yossarian nie mógł odnaleźć drogi do miejscowości takich 
jak Athens w Georgii i Raleigh w Karolinie Północnej i Appleby ponownie 
musiał poprowadzić nas z powrotem za pomocą radiokompasu. Poszliśmy o 
północy coś zjeść w stołówce dla szeregowców, Schroeder, ja i Yossarian. 
Kantyna oficerska była zamknięta. Yossarian był zawsze głodny. Zdjął swoje 
belki, żeby udawać któregoś z szeregowców, którzy mieli prawo tam 
przebywać. W nocy przed stołówką zawsze kręcili się ludzie. Kiedy ich 
mijałem, nagle wpadł na mnie wielki pijany drab, szeregowiec. Rąbnął mnie 
tak mocno, że nie miałem żadnych wątpliwości, że zrobił to umyślnie.  
Zatoczyłem się zdumiony, a on, zanim w ogóle zdążyłem się odezwać, ruszył 
na mnie, popychając w stronę grupki innych żołnierzy, którzy odwracali się 
już, żeby popatrzeć. Wszystko działo się prawie zbyt szybko, żeby się 
połapać. Wciąż chwiałem się oszołomiony na nogach, kiedy facet podniósł 
obie ręce i cofnął pięść, żeby mnie uderzyć. Był ode mnie wyższy, szerszy i 
cięższy i nie wiedziałem, jak się przed nim obronić. To było zupełnie jak 
wtedy, gdy próbowałem nauczyć boksu Rabinowitza. Nie mogłem nawet uciec. 
Nie wiedziałem, dlaczego się na mnie uwziął, mogłem tylko zgadywać. Nagle, 
zanim zdążył mnie uderzyć, skoczył między nas z rozpostartymi ramionami i 
otwartymi dłońmi Yossarian, próbując go łagodnie uspokoić. Ale nim zdążył 
skończyć zdanie, facet ruszył do przodu i strzelił go pięścią w bok głowy, 
a potem dołożył mocno drugą ręką. Yossarian dał jeden i drugi krok do tyłu, 
bezradny i zamroczony, a tamten szedł za nim, waląc go w głowę obiema 
pięściami. Widząc zataczającego się po każdym uderzeniu Yossariana i nie 
zdając sobie nawet sprawy z tego, co robię, skoczyłem do przodu i uwiesiłem 
się jednego z wielkich ramion napastnika, a kiedy to nic nie dało, objąłem 
go w pasie, wbiłem mocno stopy w ziemię i próbowałem z całej siły pozbawić 
równowagi. Schroeder również doskoczył do niego z drugiej strony i 
słyszałem, jak chrypi mu do ucha:
  - Ty głupi kutasie, to oficer! Ty głupi kutasie! To oficer! 
  A potem Yossarian, który sam też był niezłym osiłkiem, zdołał złapać 
tamtego za obie ręce i popchnąć do tyłu, aż facet stracił równowagę i 
musiał dać za wygraną.
  Widziałem, że kiedy dotarły do niego słowa Schroedera, uszła z niego cała 
para. Kiedy go puściliśmy, wyglądał, jakby miał się zaraz porzygać.
  - Lepiej niech pan założy z powrotem swoje belki, poruczniku - szepnąłem 
zdyszany do Yossariana. - Nie ma krwi - dodałem, widząc jak obmacuje twarz. 
- Niech pan lepiej stąd idzie i założy z powrotem belki, zanim ktoś 
nadejdzie. Możemy sobie darować kolację. 
  Od tego czasu zawsze stawałem po stronie Yossariana w trakcie jego kłótni 
z Applebym, nawet w czasie rebelii, którą obaj zwykliśmy nazywać Wspaniałym 
Buntem Atabrynowym, choć w przeciwieństwie do niego łykałem sumiennie 
antymalaryczne tabletki, kiedy lecąc do Europy znaleźliśmy się w klimacie 
podzwrotnikowym. Atabryna łagodzi objawy malarii, powiedziano nam przed 
pierwszym przystankiem w Puerto Rico, nie zwalcza jednak samej choroby. 
Niezależnie od regulaminu Yossarian nie widział żadnej potrzeby leczenia 
objawów, zanim ich jeszcze nie doświadczył. Nieporozumienia między 
Yossarianem i Applebym przeobraziły się w stałą kontrowersję, podczas 
której każdy starał się zachować twarz. Kraft, drugi pilot, był jak zwykle 
neutralny. Kraft mało mówił, dużo się uśmiechał i sprawiał często wrażenie, 
jakby nie bardzo wiedział, co jest grane. Kiedy niedługo potem zginął 
podczas akcji nad Ferrarą, wciąż myślałem o nim jako o kimś neutralnym.
  - Ja jestem dowódcą tego statku powietrznego - wyrwał się 
niedyplomatycznie Appleby, mówiąc to w obecności całej załogi Yossarianowi 
w Puerto Rico, naszym pierwszym przystanku podczas czternastodniowej 
podróży z Florydy do Europy. - A ty musisz wykonywać moje rozkazy.
  - Takiego wała - odparł Yossarian. - To jest samolot, Appleby, a nie 
statek. - Byli równego wzrostu i szarży, obydwaj w stopniu podporucznika. - 
Poza tym jesteśmy na lądzie, a nie na morzu.
  - Mimo to jestem dowódcą - wycedził powoli Teksańczyk Appleby. - Kiedy 
tylko wystartujemy, mam zamiar kazać ci łyknąć te tabletki.
  - A ja mam zamiar odmówić.
  - W takim razie złożę na ciebie raport - odparł Appleby. - Nie chcę tego 
robić, ale złożę na ciebie raport u dowódcy, kiedy tylko będziemy jakiegoś 
mieli.
  - Proszę bardzo - powiedział Yossarian. - To moje ciało i moje zdrowie i 
mogę z nim robić, co mi się żywnie podoba.
  - Regulamin mówi co innego.
  - Regulamin jest sprzeczny z konstytucją.
  Zapoznano nas z tak zwaną bombą w aerozolu, którą zobaczyłem po raz 
pierwszy w życiu, i poinstruowano, jak ją rozpylić zaraz po wejściu do 
środka samolotu, aby ustrzec się przed moskitami i chorobami, którymi te 
moskity mogły nas zarazić podczas lotu z Karaibów do Ameryki Południowej. 
Przed każdym odcinkiem drogi do Natalu w Brazylii proszono nas, żebyśmy 
mieli oczy szeroko otwarte i wypatrywali szczątków paru samolotów, które 
spadły w morze dżungli mniej więcej dzień wcześniej. To powinno nas 
otrzeźwić, ale jakoś nie otrzeźwiło, podobnie jak ośmiogodzinny lot nad 
morzem z Brazylii na Wyspę Wniebowstąpienia w samolocie, który nie powinien 
przebywać w powietrzu dłużej niż cztery godziny, a stamtąd, dwa dni 
później, do Liberii w Afryce i na północ, do Dakaru w Senegalu. W trakcie 
wszystkich tych nudnych długich lotów nad wodą, kiedy tylko o tym 
pamiętaliśmy, wytężaliśmy wzrok, wypatrując wraków i żółtych tratew.
  Na Florydzie mieliśmy sporo wolnego czasu w ciągu dnia i wolne wieczory, 
a w kawiarniach i knajpach bez przerwy trwały dansingi.
  Chciałem zacząć dmuchać dziewczyny. Starsi kumple z Coney Island, którzy 
poszli do wojska jeszcze przede mną, tacy choćby jak Chicky Ehrenman i Mel 
Mandlebaum, wracali na urlop z tak odległych miejsc jak Kansas i Alabama, 
opowiadając identycznie brzmiące historie o kobietach, które aż paliły się, 
żeby dogodzić naszym dzielnym, odbywającym służbę chłopcom. Teraz, kiedy 
odbywałem służbę, ja też chciałem sobie podupczyć.
  Nadal jednak nie wiedziałem, jak. Byłem nieśmiały. Potrafiłem żartować, 
ale wstydziłem się. Zbyt łatwo urzekała mnie jakaś cecha twarzy albo 
figury, którą uważałem za ładną. Zbyt szybko się podniecałem, a potem bałem 
się, że może to wyjść na jaw. Wiedziałem, że nie jestem jeszcze zbyt 
dojrzały, ale dla większości z nas nie była to ważna przeszkoda. Kiedy 
przytulałem się w tańcu do dziewczyny, praktycznie do każdej dziewczyny, 
prawie zawsze natychmiast mi stawał i zawstydzony szybko się wycofywałem. 
Teraz wiem, że gdybym przycisnął go do nich mocniej, żeby nie pozostawić 
żadnej wątpliwości, że tam jest, a potem zaczął świntuszyć, nie kryjąc, na 
czym mi zależy i co spodziewam się otrzymać, na pewno poszłoby mi lepiej. 
Kiedy obściskiwałem się z dziewczynami w pokoiku na zapleczu klubu albo 
odwiedzałem je w jakimś mieszkaniu, gdzie pilnowały dzieci, dostawałem na 
ogół szybko to, czego chciałem, i czułem się bardzo dumny, dopóki nie 
przypomniałem sobie, że mógłbym dostać o wiele więcej. Byłem niski, i 
zawsze wydawało mi się, że mam małego ptaka w porównaniu z innymi, dopóki 
któregoś letniego dnia stojąc obok Lewisa w szatni basenu Steeplechase nie 
odważyłem się spojrzeć w lustro i nie zobaczyłem, że mój jest tak samo 
dobry jak jego.
  Ale on robił ze swego użytek. A ja zawsze dochodziłem zbyt szybko albo 
nie udawało mi się dojść w ogóle. Za pierwszym razem, kiedy Lew i jego inny 
znajomy Leo Weiner przygruchali mi dziewczynę, która przyjechała do nas w 
lecie, żeby obsługiwać saturator, i dawała chętnie każdemu, kogo jej 
podsunęli - obaj byli bardzo dobrzy w tego rodzaju gadce - spuściłem się w 
kondom, zanim jeszcze wszedłem do środka. Za pierwszym razem, kiedy 
zamknąłem się w pokoiku na tyłach klubu z dziewczyną, która dała mi do 
zrozumienia, że chce pójść na całość, podczas gdy ja wciąż używałem ręki, 
ptaszek sflaczał mi, kiedy tylko się obnażyliśmy, chociaż z całą pewnością 
był dość twardy i gotów do akcji, zanim oboje zdjęliśmy majtki. Glenda 
uwielbiała takie historie.
  Nie jestem pewien, ale nie wydaje mi się, żebym w końcu przeleciał jakąś 
dziewczynę, zanim znaleźliśmy się w Europie. Tam nie wymagało to większego 
wysiłku: byłem jednym z wielu facetów, którzy lubili sobie pohulać i robili 
to wszyscy z młodzieńczą pewnością siebie, oblegani przez paradujące po 
mieście Bastia tabuny prawie wcale nie mówiących w naszym języku dziewcząt, 
a potem w Rzymie, gdzie spotykane przez nas na ulicach kobiety uśmiechały 
się, żeby rozwiać wszelkie wątpliwości, czym się zajmują, i czekały, aż 
puścimy się w zaloty z naszą gotówką, papierosami, tabliczkami czekolady, 
beztroską wesołością i rozpiętymi do połowy rozporkami. Nie potrafiliśmy 
myśleć o nich jak o prostytutkach albo kurwach, ale wyłącznie jak o 
spacerowiczkach. Nie jestem pewien, czy naprawdę nigdy przedtem tego nie 
robiłem, z powodu pewnego incydentu ze słodką dziewczyną z Południa podczas 
dansingu w West Palm Beach na Florydzie, dokąd polecieliśmy, żeby sprawdzić 
odchylenia i wady różnych instrumentów pokładowych i oswoić się z 
samolotem, którym mieliśmy wykonać skok przez Atlantyk.
  Nadal nie wiem, czy to się liczy, czy nie. Dziewczyna, żywa jak iskra, o 
bardzo czarnych włosach, z dołkami w policzkach i prawie lawendowymi 
oczyma, była ode mnie o cal niższa i wprost zafascynowana moją nowojorską 
wersją tańca lindy hop, której nigdy nie widziała i chciała się koniecznie 
nauczyć. Schroeder nie widział jej także, podobnie jak porucznik Kraft, 
który zarekwirował w kolumnie transportowej naszego dżipa. Po jakimś czasie 
wyszliśmy we dwójkę na dwór zaczerpnąć świeżego powietrza. Nadal trzymałem 
rękę na jej biodrze. Nie mówiąc ani słowa skierowaliśmy się ku jednej z 
ciemniejszych części parkingu, mijając po drodze obściskujące się w różnych 
zakątkach pary. Po chwili pomogłem jej usiąść na błotniku niskiego 
sportowego samochodu.
  - O nie, Sammy, kochanie, nie będziemy dzisiaj tego robić, nie tutaj i 
nie teraz - oznajmiła bardzo stanowczo, kładąc mi obie ręce na piersi i 
dając szybkiego przyjacielskiego całusa w nos.
  Stojąc między jej nogami wystarczająco blisko, żeby nie przerywać 
pocałunków, wsadziłem właśnie dłonie pod jej sukienkę i sunąc kciukami po 
wewnętrznej stronie ud dotarłem aż do gumki majtek. Dopóki się nie 
odezwała, to było wszystko, co spodziewałem się uzyskać na tym parkingu.
  - Nie wydaje mi się nawet, żebym wiedział, jak się do tego zabrać - 
wyznałem z uśmiechem, patrząc jej prosto w oczy. - Nigdy jeszcze tego nie 
robiłem. - Wylatywaliśmy nazajutrz do Puerto Rico i mogłem sobie pozwolić 
na szczerość.
  Roześmiała się głośno, jakbym stroił sobie żarty. Nie mogła wprost 
uwierzyć, że taki szybki zawodnik jak ja wciąż jest prawiczkiem.
  - Och, ty biedaku - zagruchała ze współczuciem. Musisz się czuć strasznie 
pokrzywdzony, prawda?
  - Nauczyłem cię tańczyć - przypomniałem.
  - W takim razie ja nauczę cię, jak to się robi - zgodziła się. - Ale nie 
wolno ci go włożyć. Musisz mi to obiecać. Odsuń się na chwilę i pozwól mi 
się trochę przesunąć. Teraz lepiej. Widzisz? Och, masz całkiem ładnego 
ptaszka, nie sądzisz? I od razu gotowego do akcji.
  - Obrzezał mnie prawdziwy rzeźbiarz.
  - Nie tak szybko, Sammy, kochanie. Nie tak prędko. I nie tutaj, dziecko, 
nie tutaj. To prawie mój pępek. Zapamiętaj, że musisz dać mi szansę ustawić 
mój sklepik wyżej, tak żebyś mógł do niego wejść. Dlatego właśnie nazywamy 
to otwieraniem sklepiku, skarbie, widzisz? Ale dziś wieczór wcale nie 
zamierzam go dla ciebie otwierać. Rozumiesz? Przysuń się trochę bliżej. O, 
tak jest o wiele lepiej, widzisz? Ale nie wolno ci go wkładać! Nie wkładaj 
go! Wkładasz go do środka!
  Ten ostatni krzyk mógł obudzić wszystkich w sąsiedztwie. Przez jakieś 
piętnaście sekund podskakiwała pode mną dziko, starając się gorączkowo 
wyswobodzić, podczas gdy ja próbowałem się unieść, żeby jej w tym dopomóc. 
A potem zorientowałem się nagle, że stoję wyprostowany i strzelam strugą 
spermy nad maską samochodu. Przeleciała prawie milę. Strzał jest właściwym 
słowem dla dziewiętnastoletniego czy dwudziestoletniego chłopaka. Kiedy 
mężczyzna skończył sześćdziesiąt osiem lat, dochodzi. Jeśli może. I jeśli 
ma ochotę.
  Nigdy nie sądziłem, że będę taki stary, ze sztywnymi stawami, które nie 
dają mi spać, i że przez większość dni nie będę miał tak naprawdę nic do 
roboty prócz zbierania datków na fundusz walki z rakiem. Czytam do późna w 
nocy, jak mawia poeta, i bardzo często rano. W zimie, żeby być blisko 
oceanu, jeżdżę na południe z przyjaciółką, która ma dom w Naples na 
Florydzie, a czasami do córki, która mieszka w Atlancie, i do Houston w 
Teksasie, do drugiej córki, która mieszka tam ze swym mężem. Gram w brydża 
i dzięki temu spotykam się z ludźmi. Mam mały letni domek w East Hampton, 
blisko oceanu, z jednym pokojem gościnnym i osobną łazienką. Za każdym 
razem, kiedy Lew poddaje się ponownie kuracji, jadę przynajmniej raz w 
tygodniu z dworca autobusowego, żeby go odwiedzić. Zabiera mi to cały 
dzień. Nigdy nie sądziłem, że będę żył dłużej od niego, i być może mi się 
to wcale nie uda, ponieważ podczas długich remisji, które przechodzi od 
przeszło dwudziestu lat, odkąd dowiedziałem się o jego chorobie Hodgkina, 
wydaje się ode mnie twardszy i o wiele więcej pracuje. Tym razem jednak 
dłużej niż zwykle nie może odzyskać wagi, jest osowiały i przygnieciony 
fatalizmem. Claire, która konferuje z Teemerem, bardziej niż choroba martwi 
jego stan psychiczny.
  - Rzygać mi się chce od tych mgłości - powiedział mi ostatnim razem, 
kiedy rozmawialiśmy w cztery oczy, tak jakby szykował się do kapitulacji. 
Nie mogłem zgadnąć, czy to miał być żart, spróbowałem więc własnego:
  - Mówi się mdłości.
  - Co takiego?
  - Mówi się mdłości, Lew. Nie mgłości.
  - Nie bądź dupkiem, Sammy. Nie teraz.
  Zrobiło mi się głupio.
  Najwyraźniej nie jest mi pisane mieszkać na stare lata z dziećmi, 
odkładam więc pieniądze na dom spokojnej starości. Czekam na raka prostaty. 
Być może ożenię się wkrótce ponownie, jeśli moja dobrze sytuowana wdowa 
przezwycięży swoje finansowe obiekcje i stwierdzi, że powinniśmy to zrobić. 
Ale na jak długo? Siedem kolejnych lat? Tęsknię za życiem rodzinnym.
  Zdaniem Glendy epizod na parkingu nie powinien się liczyć.
  - No nie - śmiała się, potrząsając z niedowierzaniem głową za każdym 
razem, kiedy przypominałem tę historię. - Naprawdę nie miałeś wtedy 
pojęcia, jak się to robi?
  - Naprawdę.
  - Przynajmniej teraz nie udawaj przede mną prawiczka. Nie zawsze było to 
udawanie. Niemal wszystkie kobiety, z którymi się spotykałem, wydawały się 
ode mnie bardziej doświadczone. Myślę, że są dwa rodzaje mężczyzn i ja 
należę do tego drugiego.
  Ona zrobiła to po raz pierwszy na studiach, kiedy tylko znalazła się z 
dala od domu, z mężczyzną, którego poślubiła wkrótce po uzyskaniu dyplomu i 
który zachorował na raka jeszcze przed nią, na chłoniaka, ale przed 
śmiercią zdążył się dwa razy ożenić i spłodził nawet kolejne dziecko. Ja 
musiałem odłożyć studia aż do zakończenia wojny. Wtedy przespanie się z 
dziewczyną nie stanowiło wielkiego problemu, nie byłem już bowiem taki 
zielony, a większość dziewcząt nie miała większych zahamowań.
  Appleby zdołał dotrzeć z Natalu w Brazylii na Wyspę Wniebowstąpienia, 
posługując się przez cały czas radiokompasem, z dodatkowym zbiornikiem 
paliwa zainstalowanym ze względu na przedłużony lot w komorze bombowej. Nie 
miał ani krzyny zaufania do wydawanych w oparciu o wskazania kompasu 
instrukcji Yossariana. Yossarian nie wierzył w nie także i był tylko trochę 
dotknięty. Za to Appleby żywił do niego coraz większą urazę. Ponieważ 
korzystaliśmy wyłącznie z radiokompasu, jak poinformował mnie później 
Yossarian, który zdążył się nauczyć choć tyle, dotarliśmy na wyspę dopiero 
po ośmiu godzinach, okrężnym torem, zamiast lecieć prosto i zużyć mniej 
paliwa.
  Ja nauczyłem się czegoś więcej o wojnie, kapitalizmie i zachodnim 
społeczeństwie w Marrakeszu w Maroku, przyglądając się zamożnym Francuzom, 
popijającym razem ze swoimi dziećmi i wystrojonymi żonami aperitify na 
tarasach luksusowych hoteli i czekającym w błogim spokoju, aż inni wejdą do 
Normandii, a później do południowej Francji i odzyskają dla nich ich kraj, 
żeby mogli wrócić i objąć z powrotem swe włości. W olbrzymiej amerykańskiej 
bazie uzupełnieniowej w Konstantynie w Algierii, gdzie czekaliśmy przez dwa 
tygodnie na ostateczny przydział do grupy bombowej, po raz pierwszy 
dowiedziałem się czegoś bardziej konkretnego o Zygmuncie Freudzie. 
Dzieliłem tam namiot ze starszym asystentem medycznym, także czekającym na 
przydział, który podobnie jak ja chciał pisać opowiadania w stylu Williama 
Saroyana i podobnie jak ja był przekonany, że to potrafi. Żaden z nas nie 
rozumiał, że nikt nie potrzebuje jeszcze jednego  Saroyana. Ze słabszego 
zainteresowania, jakim cieszy się dziś ten pisarz, można mniemać, że nie 
był tak bardzo potrzebny nawet jeden. Pożyczaliśmy sobie nawzajem 
przeczytane książki.
  - Nie śniło ci się kiedyś, że wypadają ci zęby? - zapytał mnie któregoś 
dnia podstępnie ni stąd, ni zowąd, kiedy rozmawialiśmy. Czekając na 
przydział nie mieliśmy nic do roboty. Jeśli ktoś miał ochotę, mógł grać w 
softball albo koszykówkę. Ostrzeżono nas, żebyśmy nie włóczyli się po 
Konstantynie w poszukiwaniu whisky i kobiet, przytaczając apokryficzną 
naszym zdaniem opowieść o zamordowanym szeregowcu, którego znaleziono 
wykastrowanego, z moszną przyszytą do ust.
  Jego pytanie trafiło w dziesiątkę. Zareagowałem tak gwałtownie, jakbym 
odkrył w jego osobie magika, który potrafi czytać w myślach.
  - Tak, śniło mi się! - przyznałem naiwnie. - Ostatniej nocy.
  Pokiwał chytrze głową.
  - Waliłeś wczoraj konia - oznajmił bez wahania.
  - Pieprzysz głupoty - odparłem ostro, zastanawiając się jednocześnie z 
poczuciem winy, jak się o tym dowiedział.
  - To żadna zbrodnia - powiedział uspokajającym tonem. - To nawet nie 
grzech. Kobiety też to robią.
  W to ostatnie nie chciało mi się wierzyć. Zapewnił mnie, że jeszcze się 
zdziwię.
  Po wylądowaniu na Pianosie przyglądaliśmy się z zachwytem górom i 
podchodzącym do samego morza lasom, czekając na ciężarówki, które miały 
zawieźć nas i nasze
  torby do kancelarii eskadry, abyśmy mogli zameldować się z naszymi 
rozkazami i odebrać przydział namiotów. Był maj, świeciło słońce i było pod 
każdym względem pięknie. Nie poruszał się nawet jeden listek. 
Stwierdziliśmy z ulgą, że nic nam nie grozi.
  - Dobra robota, Appleby - pochwalił skromnie pierwszego pilota Yossarian, 
mówiąc w imieniu nas wszystkich. - Gdybyś musiał polegać na mnie, nigdy 
byśmy tu nie dolecieli.
  - Nic mnie to nie obchodzi - odparł nieubłaganie ze swoim niezbyt silnym 
teksaskim akcentem Appleby. Złamałeś regulamin, a ja uprzedzałem, że złożę 
na ciebie raport.
  W kancelarii, w której powitał nas uprzejmie starszy sierżant Towser, 
Appleby ledwie panował nad sobą, czekając, aż dobiegną końca formalności. 
Drżąc z urażonej furii poprosił, a właściwie zażądał przez zaciśnięte wargi 
widzenia z dowódcą eskadry w sprawie niesubordynacji członka załogi, który 
odmawiał dzień pod dniu zażycia tabletki atabryny i nie wykonał wydanego mu 
bezpośrednio rozkazu, aby to zrobić. Towser nie dał po sobie poznać 
zdziwienia. 
  - Czy dowódca jest u siebie? - zapytał Appleby.
  - Tak, panie poruczniku. Ale będzie pan musiał trochę poczekać. 
  - Chciałbym porozmawiać z nim, kiedy wszyscy tu jesteśmy, żeby inni mogli 
być świadkami.
  - Tak, rozumiem. Może pan usiąść, jeśli ma pan ochotę. 
  Dowódcą eskadry był major, którego nazwisko, jak się dowiedziałem, 
również brzmiało Major, i bardzo mnie ubawiło to dziwactwo.
  - Tak, chyba usiądę - odparł Appleby. Żaden z pozostałych nie odzywał się 
ani słowem. - Jak długo mniej więcej będę czekał, sierżancie? Muszę jeszcze 
dzisiaj załatwić mnóstwo spraw, abym jutro skoro świt był gotów ruszyć 
rześko i dziarsko do boju, kiedy tylko zajdzie taka potrzeba.
  Odniosłem wrażenie, że sierżant Towser nie wierzy własnym uszom.
  - Słucham, panie poruczniku? 
  - O co chodzi, sierżancie?
  - Jak brzmiało pańskie pytanie? 
  - Jak długo będę musiał czekać, żeby wejść do majora? 
  - Dopóki nie wyjdzie na lunch - odparł sierżant Towser. - Wtedy będzie 
pan mógł od razu wejść. 
  - Ale wtedy go tam nie będzie?
  - Tak jest, panie poruczniku. Major Major będzie u siebie dopiero po 
lunchu.
  - Rozumiem - odparł niepewnie Appleby. - W takim razie chyba lepiej 
będzie, jeśli przyjdę po lunchu. 
  Schroeder i ja staliśmy bez słowa, jak zawsze, kiedy załatwiali między 
sobą sprawy oficerowie. Yossarian przysłuchiwał się wszystkiemu z wyrazem 
zgryźliwego zainteresowania.
  Appleby wyszedł pierwszy z kancelarii. Kiedy ruszyłem za nim, zatrzymał 
się nagle i cofnął, łapiąc z trudem oddech. Podążyłem za nim wzrokiem i 
zobaczyłem wysokiego ciemnowłosego oficera ze złotym liściem majora, który 
wyskoczył przez okno kancelarii i zniknął pędem za rogiem. Appleby zacisnął 
mocno oczy i potrząsnął głową, jakby obawiał się, że zachorował.
  - Czy ty też... - zaczął, ale w tej samej chwili sierżant Towser trącił 
go w ramię i oznajmił, że jeśli nadal chce, może teraz wejść do majora 
Majora, ponieważ major Major właśnie wyszedł. Appleby przybrał z powrotem 
sprężystą wojskową postawę.
  - Dziękuję, sierżancie - odparł bardzo oficjalnie. - Czy prędko wróci?
  - Zaraz po lunchu. Wtedy będzie pan musiał wyjść i zaczekać, dopóki nie 
wyjdzie na kolację. Major Major nigdy nie przyjmuje nikogo, kiedy jest u 
siebie.
  - Co powiedzieliście, sierżancie?
  - Powiedziałem, że major Major nigdy nie przyjmuje nikogo, kiedy jest u 
siebie.
  Appleby przez kilka chwil piorunował Towsera wzrokiem.
  - Sierżancie - odezwał się w końcu surowym tonem oficjalnej reprymendy i 
zrobił pauzę, jakby chciał mieć pewność, że zyskał jego niepodzielną uwagę. 
- Czyżbyście robili ze mnie balona dlatego, że dopiero zjawiłem się w 
eskadrze, a wy jesteście tu od dawna?
  - Skądże znowu, panie poruczniku - odparł Towser. - Takie mam rozkazy. 
Może pan zapytać majora Majora, kiedy go pan zobaczy.
  - To właśnie zamierzam zrobić, sierżancie. Kiedy będę mógł go zobaczyć?
  - Nigdy.
  Appleby mógł, jeśliby się upierał, złożyć swój raport na piśmie, ale po 
dwu lub trzech tygodniach staliśmy się praktycznie weteranami i sprawa 
straciła znaczenie nawet dla niego.
  Został wkrótce prowadzącym pilotem i przydzielono mu bardziej 
doświadczonego bombardiera o nazwisku Havermayer. Yossarian był od samego 
początku dość dobry, żeby zostać prowadzącym bombardierem, i latał z zawsze 
pogodnym pilotem o nazwisku McWatt. Później wolałem latać z Yossarianem 
dlatego, że szybciej uciekał po spuszczeniu bomb.
  Wydawało mi się, że mamy wszystko. Namioty były wygodne i nie widziałem, 
żeby ktoś traktował tutaj kogokolwiek z wrogością. Odnosiliśmy się do 
siebie przyjaźnie, co było nie do pomyślenia gdzie indziej. W piechocie, 
gdzie służył Lew, bez przerwy nękała ich śmierć, terror i poczucie winy. My 
wszyscy lubiliśmy dobrą zabawę i nie martwiliśmy się zbytnio trafiającymi 
się czasem stratami. Aprowizacją obu naszych stołówek zajmował się Milo 
Minderbinder, obecnie wielki przemysłowiec, eksporter i importer, który był 
wprost fantastyczny, najlepszy, co wiedzieli wszyscy w całym rejonie 
śródziemnomorskich działań wojennych. Co rano mieliśmy świeże jajka. Milo 
Minderbinder zwerbował włoskich kucharzy, którzy pracowali pod rozkazami 
kaprala Snarka, znalazł także miejscowe rodziny, które z radością prały za 
grosze nasze rzeczy. Wszystko co musieliśmy robić, to wykonywać rozkazy. W 
sobotę i niedzielę dawano nam napoje gazowane z lodami, a oficerowie 
dostawali je codziennie. Dopiero kiedy razem z Orrem wodowaliśmy niedaleko 
wybrzeży Francji, dowiedzieliśmy się, że bąbelki w dostarczanej nam przez 
Mila wodzie sodowej pochodziły z napełnionych gazem cylindrów, w które 
zaopatrzone były nasze kamizelki ratunkowe i które miały je napompować. 
Kiedy zginął Snowden, odkryliśmy, że Milo zabrał również z naszych apteczek 
ampułki z morfiną.
  Idąc do namiotu tego pierwszego dnia, zatrzymałem się słysząc warkot 
wielu samolotów i spojrzawszy w górę zobaczyłem trzy klucze po sześć maszyn 
każdy, wracające z misji w idealnym szyku na tle czystego bezwietrznego 
nieba. Wyruszyli rano, żeby zbombardować most kolejowy w pobliskich 
Włoszech, niedaleko miasta o nazwie Pietrosanta, i wracali właśnie do domu 
na lunch. Nie było artylerii przeciwlotniczej. Nie było nieprzyjacielskich 
myśliwców. Nieprzyjacielskich samolotów nie było przez cały czas, kiedy tam 
latałem. Ta wojna wydawała mi się odpowiednia, jednocześnie groźna i 
bezpieczna, dokładnie taka, jak się spodziewałem. Miałem zajęcie, które 
sprawiało mi przyjemność i otoczone było w dodatku szacunkiem.
  Dwa dni później poleciałem z pierwszą misją na most w miejscowości, która 
nazywała się Piambino. Żałowałem, że nie ma ostrzału.
  Dopiero kiedy zobaczyłem chłopaka w moim wieku, Snowdena, który 
wykrwawiał się i umierał dosłownie kilka jardów ode mnie, w tyle samolotu, 
zaświtało mi w końcu w głowie, że oni też próbują mnie zabić, naprawdę 
próbują mnie zabić. Ludzie, których nie znałem, walili do mnie z dział 
prawie za każdym razem, kiedy starałem się na nich zrzucić bomby, i nie 
było to już wcale zabawne. Po tej historii chciałem wracać do domu. Były 
również inne rzeczy, które nie pobudzały mnie do śmiechu. Liczba misji, 
które musiałem wykonać, wzrosła najpierw z pięćdziesięciu do pięćdziesięciu 
pięciu, a potem z sześćdziesięciu do sześćdziesięciu pięciu. Mogła wzrosnąć 
jeszcze bardziej, zanim zdążyłbym je wszystkie zaliczyć, i coraz bardziej 
niepokoiła mnie upiorna możliwość, że nie uda mi się tak długo przeżyć. 
Miałem wtedy zaliczone trzydzieści siedem lotów; do wykonania zostało mi 
dwadzieścia trzy, a potem dwadzieścia osiem. Ale misje robiły się coraz 
trudniejsze i po Snowdenie odmawiałem zawsze zaraz po starcie modlitwę, 
sadowiąc się tyłem do kierunku lotu na swoim rowerowym siodełku w ogonie, 
jeszcze zanim załadowałem i sprawdziłem karabin maszynowy, co robiłem, 
kiedy sformowaliśmy szyk i znaleźliśmy się nad wodą. Pamiętam jej słowa: 
"Drogi Boże, proszę pozwól mi wrócić bezpiecznie do domu, a ja przysięgam, 
że nigdy więcej nie wsiądę do samolotu". Złamałem bez wahania tę obietnicę, 
lecąc kiedyś na konferencję handlową, i nigdy nie przyznałem się Glendzie i 
nikomu innemu, że się kiedykolwiek modliłem.
  W drugim tygodniu mojego pobytu na Pianosie pojechałem do Bastii z 
porucznikiem o nazwisku Pinkard, z którym zdążyłem się już zaprzyjaźnić 
podczas misji i który wziął dżipa z kolumny transportowej i zabrał mnie ze 
sobą, żebym zobaczył miasto. Kiedy nie braliśmy udziału w akcjach, mogliśmy 
robić, co nam się żywnie podobało. Niedługo potem Pinkarda zestrzelono nad 
Ferrarą, w samolocie Krafta, i razem z całą resztą został uznany za 
zabitego. Niedaleko plaży, na prostej drodze, która biegła po równym 
terenie na północ, trafiliśmy na dwie uśmiechnięte autostopowiczki i 
Pinkard zatrzymał się z piskiem hamulców, żeby zabrać je na pokład. Kilka 
minut później skręcił z drogi na osłoniętą krzakami polankę i ponownie 
ostro zahamował, po czym zaczął pokazywać palcami na ziemię i mamrotać 
niezrozumiale.
  - Bara-bara? - zapytała domyśliwszy się, o co mu chodzi, starsza z dwóch 
dziewczyn.
  - Bara-bara - odparł Pinkard.
  Dziewczyny popatrzyły na siebie i pokiwały głowami, w związku z czym 
wysiedliśmy z dżipa i ruszyliśmy, każda para w inną stronę. Mnie przypadła 
starsza; objęci ramionami podeszliśmy do nie używanych już, rdzewiejących 
torów kolejowych. Między szynami biegł metalowy rurociąg, który dostarczał 
nam benzynę z portu w Bastii. Moja dziewczyna wiedziała dobrze, co robić. 
Szybko się przygotowała i wpuściła mnie do środka. Nie czułem tak pełnego 
kontaktu, jak się spodziewałem, ale nie miałem wątpliwości, że w końcu to 
robię. Uniosłem się nawet raz i spojrzałem w dół, żeby się upewnić. 
Skończyłem jeszcze przed Pinkardem i wcześniej od niego miałem ochotę na 
drugi raz. Ale wtedy siedzieliśmy już z powrotem w dżipie i nikt poza mną 
nie chciał się znowu zatrzymywać.
  Mniej więcej tydzień później Niemcy wycofali się z Rzymu i weszli do 
niego Amerykanie, przypadkowo tego samego dnia, kiedy zaczęła się inwazja 
na Normandię. W ciągu zaledwie paru godzin oficer wykonawczy naszej eskadry 
- wciąż nie wiem, kim jest oficer wykonawczy, ale nasz był w randze majora 
i nazywał się de Coverley - wynajął dla nas w stolicy Włoch dwa mieszkania. 
To przeznaczone dla oficerów, elegancki apartament z czterema sypialniami 
dla czterech mężczyzn, z marmurami, lustrami, kotarami i błyszczącą 
armaturą w łazience, położone było przy szerokiej alei o nazwie Via 
Nomentana, kawał drogi od śródmieścia. Nasze zajmowało całe dwa najwyższe 
piętra budynku ze skrzypiącą windą, tuż przy Via Veneto w samym środku 
miasta, i z powodu korzystnego położenia bez przerwy zaglądali tam 
przebywający na urlopie oficerowie - aby coś przekąsić i spędzić miło czas 
z dziewczynami, które zawsze były pod ręką. Przyjeżdżaliśmy tam większymi 
grupami razem z zaopatrzeniem i dostawami żywności i dzięki staraniom Mila 
i majora de Coverleya przez cały dzień były tam kobiety, które dla nas 
gotowały. Mieliśmy pokojówki, które spędzały przyjemnie czas, pracując tam 
i będąc z nami, a także ich przyjaciółki, które przychodziły z wizytą i 
zostawały na wieczór, a często i na całą noc, żeby się najeść i zabawić. 
Łatwo było zaspokoić każdą potrzebę. Kiedy któregoś razu wszedłem do pokoju 
Snowdena, trafiłem na Yossariana, leżącego na pokojówce, która wciąż 
dzierżyła w ręku swoją szczotkę. Jej zielone majtki leżały obok nich na 
materacu.
  Nigdy przedtem nie bawiłem się tak dobrze jak w tym apartamencie; i 
wątpię, czy zdarzyło mi się to wiele razy potem.
  Drugiego dnia mojego pierwszego spędzonego tam urlopu, wracając samotnie 
z krótkiego spaceru, trafiłem prosto na pilota o przezwisku Joe Głodomór, 
wysiadającego z dorożki z dwiema dziewczynami, które sprawiały wrażenie 
wesołych i ożywionych. Joe miał przy sobie aparat.
  - Hej, Singer, Singer, chodź no tutaj - zawołał do mnie podnieconym 
piskliwym głosem, którym prawie zawsze się odzywał. - Mówią, że będą 
pozować. Potrzebne są nam dwa pokoje na górze. Ja płacę, ja funduję.
  Na początek dał mi się zabawić z ładniejszą, pulchną, z czarnymi włosami, 
dołeczkami na okrągłej twarzy i niezłego rozmiaru piersiami i było to, jak 
mógłby powiedzieć Hemingway, bardzo dobre: porywające, odprężające i 
zaspokajające. Polubiliśmy się wzajemnie. Kiedy się wymieniliśmy i 
przeleciałem tę chudszą, było to jeszcze lepsze. To prawda, przekonałem się 
wtedy: kobiety również lubią to robić. A potem nigdy już nie miałem z tym 
większych trudności, zwłaszcza kiedy przeniosłem się do Nowego Jorku, do 
własnego małego mieszkanka, i wylądowałem z radością w dziale promocji 
magazynu "Time". Potrafiłem nawijać, potrafiłem flirtować, potrafiłem 
fundować i potrafiłem uwodzić kobiety, żeby one zdecydowały się mnie 
uwieść. Dokładnie w ten sam sposób udało mi się skłonić Glendę, żeby 
namówiła mnie po wielu wspólnie spędzonych weekendach do wprowadzenia się 
do jej mieszkania, a potem do małżeństwa.
  Po powrocie do eskadry czułem się pewnie i śmiało: kobieciarz, niemal 
łowca przygód. Dostałem przyzwoitą rolę w całkiem niezłym filmie. 
Nazywaliśmy to wtedy kinem. Miałem wrażenie, że wszystko idzie znakomicie, 
bez żadnego wysiłku z mojej strony. Wcinaliśmy codziennie rano świeże 
jajka, a za każdym razem, kiedy wsiadaliśmy do samolotu, bomby już były 
załadowane do komór. Wszystkich niezbędnych rzeczy doglądali inni, a mnie 
nic nie obchodziła cała logistyka.  Żyłem wśród gojów i czułem się dobrze.
  Kiedy tam przybyłem, była wśród nas pokaźna liczba strzelców pokładowych 
i oficerów, którzy zakończyli już loty. Wykonali pięćdziesiąt akcji 
bojowych, a wielu namówiono nawet, aby zaliczyli jedną albo dwie więcej, 
kiedy z tej czy innej przyczyny zabrakło personelu latającego, i teraz 
czekali wszyscy na mający nadejść lada chwila rozkaz odesłania ich do 
Stanów. Zanim nasza grupa bombowa przeniosła się z lądu stałego na wyspę, 
latali do takich miejsc jak Monte Cassino i Anzio, w czasie gdy Niemcy 
wciąż posiadali w tym rejonie zdolne do akcji myśliwce, a później do celów 
tak niebezpiecznych jak Perugia i Arezzo. Ferrara, Bolonia i Awinion wciąż 
były jeszcze przed nami.
  Kiedy liczbę akcji bojowych potrzebnych do wykonania normy zwiększono do 
pięćdziesięciu pięciu, ci, których nie wysłano jeszcze do Neapolu, skąd 
mieli wyruszyć w podróż powrotną do Stanów, otrzymali rozkaz powrotu do 
służby i zaliczenia brakujących lotów. Zauważyłem, że wszyscy ci weterani 
walk powietrznych, o większym od mojego doświadczeniu, czynili to bez lęku 
i bez złości, wyłącznie z pewną irytacją i zniecierpliwieniem, jednak bez 
żadnych oznak paniki lub protestu. Uznałem to za krzepiące. Nie spadł im 
włos z głowy i w swoim czasie wrócili do domu. Większość z nich była 
niewiele starsza ode mnie.  Przeszli przez to cali i zdrowi. Czułem, że 
zaczyna się moje dorosłe życie.  Przestałem się masturbować.
  
  
  18.
  Dante
  
  - W jakim języku?
  - Jasne, że w tłumaczeniu. Wiem, że nie czytasz po włosku.
  - Przeczytałem ją trzy albo cztery razy - odparł Yossarian, mówiąc o 
"Boskiej Komedii" i czekając na windę razem z Michaelem, który oddał 
właśnie swe skończone dzieło sztuki. - Raz jako dziecko. Czytałem wtedy 
więcej, niż ty kiedykolwiek miałeś ochotę. Drugi raz podczas kursu 
literatury Renesansu, razem z Noodlesem Cookiem. A potem jeszcze kilka 
razy, ale tylko "Piekło." Nigdy jednak nie sprawiło mi to takiej 
przyjemności, jaką powinno. Ciekawe, dlaczego?
  - Przypomina mi to ten budynek - powiedział Michael, mając na myśli 
Dworzec Autobusowy Zarządu Portu, do którego teraz osobno się wybierali, 
Michael z M2, żeby sprawdzić działanie monitorów, a Yossarian z McBride'em 
i jeśli zajdzie potrzeba, gliniarzami w kamizelkach kuloodpornych, 
uzbrojonymi w pistolety z nabojami usypiającymi przeciw psom na najniższej 
kondygnacji. - Nigdy nie próbowałem nawet zacząć tego czytać - ciągnął 
dalej tonem wojowniczej fanfaronady. - Ale zawsze kiedy pomyślę o tym 
dworcu autobusowym, wyobrażam sobie, że coś takiego może przedstawiać 
"Piekło" Dantego.
  - To całkiem świeży koncept - stwierdził oschle Yossarian. Byli w windzie 
jedynymi pasażerami.
  - Z tą różnicą - poprawił się Michael, kiedy ruszyli na dół - że dworzec 
jest dla wszystkich dostępny. Jakby był czymś zupełnie normalnym.
  - Jest przez to jeszcze gorszy, prawda? - zauważył Yossarian.
  - Od piekła? - Michael potrząsnął głową.
  - Sartre twierdzi, że piekło to inni. Powinieneś go przeczytać.
  - Nie chcę go czytać. Jeśli mówił serio, to plótł głupoty. Brzmi to tak, 
jakby mówił specjalnie dla ludzi takich jak ty, żeby go cytowali.
  - Sprytny jesteś.
  - Do dworca już się przyzwyczailiśmy - stwierdził Michael.
  - Czy nie jest przez to jeszcze gorszy? Nie sądzisz, że ludzie w piekle 
też się do niego przyzwyczaili? - odparował ze śmiechem Yossarian. - U 
Dantego zwalniani są z tortur, żeby udzielać wywiadów i opowiadać o sobie 
długie historie. Nic z tego, co zrobił Bóg, nie wyszło nigdy tak, jak 
trzeba, prawda? Nawet piekło. Nawet ewolucja.
  Michael był wykształconym człowiekiem, który nie znalazł niczego 
czarodziejskiego w Czarodziejskiej Górze. Nie przeczytał Szwejka, ale miał 
na jego temat pozytywną opinię. Kafkę i Józefa K. uważał za zabawnych, ale 
ciężkawych i mało inspirujących, Faulknera za nieaktualnego, a Ulissesa za 
nowość, której czas dawno już przeminął. Ale Yossarian i tak go lubił.
  Startując w roli młodego ojca, z dziećmi, których liczba sięgnęła w 
pewnym momencie czterech, Yossarian nigdy, ale to nigdy nie wyobrażał 
sobie, że w podeszłym wieku wciąż będzie z nimi spokrewniony.
  - Takie samo wrażenie zaczyna na mnie wywierać ten twój biurowiec - 
oświadczył Michael, kiedy wyszli z windy i ruszyli ku wyjściu.
  - Nasz biurowiec - sprostował Yossarian.
  Michael sadził sprężystym krokiem, mając w kieszeni czek M i M i jego 
ożywiony nastrój w uderzający sposób kontrastował z ponurymi obserwacjami.
  - I wszystkie pozostałe budynki w Rockefeller Center. Kiedyś były wyższe, 
przypominały prawdziwe drapacze chmur. Dzisiaj jakby się kurczyły, szły do 
piekła.
  Michael chyba naprawdę może mieć trochę racji, pomyślał Yossarian, kiedy 
wyszli na zalaną słońcem, zakorkowaną samochodami i rojącą się od pieszych 
ulicę. Smukłe gmachy o prostej linii i fasadach z identycznego srebrzystego 
kamienia, w których mieściło się kiedyś oryginalne, prawdziwe Rockefeller 
Center, teraz przyćmione zostały przez śmielej zaprojektowane, odznaczające 
się bardziej ekstrawaganckim stylem wyższe gmachy. Stare budynki utorowały 
drogę nowym. Te pierwsze niewiele już znaczyły. Wydawały się istotnie 
niższe i Yossarian zastanawiał się niepraktycznie, czy cały kompleks 
rzeczywiście nie zapada się gdzieś powoli w jakąś tajemniczą błotnistą 
głębinę nierealnego morza przeszłości.
  Wzdłuż biegnącej w stronę Szóstej Alei ulicy zajęli już miejsca, po 
odbyciu wstępnych rozmów w sprawie objęcia kierowniczych stanowisk, 
elegancko ubrani żebracy w trzyczęściowych dyrektorskich garniturach, 
niektórzy z wyciągniętymi z prośbą o wsparcie papierowymi kubkami od 
McDonalda, inni zbyt odrętwiali, by żebrać, z wytrzeszczonymi oczyma i 
twarzami, które zapadały się w szyje i ciała poniżej. Po drugiej stronie 
ulicy widać było ślizgawkę, odbijającą z cudowną wyrazistością wspaniałe 
otoczenie, w którym ją umieszczono. Otaczające ją strzeliste pudełka 
biurowców wznosiły się w górę niczym jakieś płaskie, wykute przez jednego 
budowniczego matowe monolity. Gdyby ktoś zatrzymał się i nadstawił ucha, z 
łatwością mógł usłyszeć rezonans pędzących pod ziemią pociągów i wyczuć 
wibrację powodowaną przez sunące po szynach koła. Na umieszczonych na 
poziomie oczu okrągłych niebiesko-złotych tarczach herbowych widniały 
wykute w kamieniu lub ułożone w mozaice epigrafy głównych lokatorów danego 
budynku. Wkrótce, kiedy  renegocjonowane będą istniejące umowy najmu, stara 
siedziba Time-Life'u powinna stać się nowym gmachem M i M.
  Na najwyższej budowli w tym kompleksie architektonicznego wyzysku, pod 
numerem 30 Rockefeller Center, nastąpiła już transformacja o nader istotnym 
znaczeniu. Pełna nazwa pierwszego prawnego najemcy, Radio Corporation of 
America, słynnej organizacji będącej pionierem w dziedzinie transmisji 
radiowych i telewizyjnych oraz produkcji popularnej, przyjmowanej z 
wdzięcznością przez międzynarodową publiczność wulgarnej rozrywki, zniknęła 
bez śladu, zastąpiona epigrafem bardziej imponującej korporacji, która ją 
wykupiła: General Electric Company, czołowego producenta sprzętu 
wojskowego, lokomotyw, silników odrzutowych, substancji zanieczyszczających 
rzeki, elektrycznych tosterów, koców oraz używanych w gospodarstwie domowym 
żarówek.
  Syntetyczne złoto, użyte do sporządzenia nowego napisu, błyszczało dłużej 
niż prawdziwe i choć było bardziej tandetne, więcej kosztowało. W tafli 
lodu przeglądał się lekki, pokryty cytrynowożółtą pozłotą metalowy posąg 
mężczyzny, mający wyobrażać mitycznego Prometeusza - niezbyt trafna 
lokalizacja dla tytana, który przyniósł ludziom ogień.
  - Zejdź na bok - polecił roztropnie Yossarian, schodząc z drogi 
młodzieńcom w trampkach i w odlotowych nastrojach, podążającym dzielnie w 
ich stronę przez tłum białych i czarnych, pospiesznie robiących im 
przejście przechodniów.
  Na położonej pod poziomem ulicy owalnej ślizgawce trwała właśnie przerwa 
na czyszczenie lodu, czym zajmowali się uśmiechnięci od ucha do ucha 
Japończycy na łyżwach w zielonych dżokejskich czapkach i czerwonych 
kurtkach, z rzucającymi się w oczy wpiętymi w klapy znaczkami, na których 
widniała namalowana na białym błyszczącym tle uśmiechnięta różowa gęba ze 
zbyt wieloma zębami. Pryskające krople wody osiadały niczym zamarznięte łzy 
na wystających kościach policzkowych odzianych w czerwonozielone mundurki 
Azjatów. Wydawali się ze sobą doskonale zgrani, kiedy tak paradując 
posłusznie z insygniami Tilyou Steeplechase na śnieżnobiałych znaczkach 
popychali swe maszyny po porysowanej łyżwami powierzchni lodu, wylewając 
świeżą warstwę wody dla następnej grupy łyżwiarzy.
  Pierwsi z nich stali już w kolejce; prawie wszyscy, nie mając przed 
otwarciem lodowiska nic lepszego do roboty, czymś się pożywiali: surową 
rybą z ryżem, słonymi obwarzankami albo sandwiczami ze smażoną na grillu 
wieprzowiną.
  Wracając myślą do Dantego, Yossarian zastanawiał się, cóż innego mogło 
leżeć   pod zamarzniętym jeziorem w piekle, jeśli nie królestwo samego 
kudłatego, odrażającego Szatana. Wiedział, co leży pod sztuczną ślizgawką i 
otaczającymi ją budynkami: utrzymująca niską temperaturę lodu instalacja 
chłodnicza, kanalizacja, kable elektryczne i telefoniczne, a także rury 
centralnego ogrzewania, doprowadzające w zimie ciepło do biurowców. Pod 
poziomem ulicy
  znajdowały się poza tym rozchodzące się wachlarzowato przejścia dla 
pieszych, ze sklepami, które dawno temu przestały być modne, oraz 
przynajmniej jedna biegnąca z któregoś z przedmieść linia metra, z której 
można się było przesiąść na inne, prowadzące w innych kierunkach linie. 
Trwało to zapewne całe wieki, ale podróżnik dysponujący odpowiednią ilością 
czasu mógł dotrzeć prawie wszędzie tam, gdzie musiał.
  - Zejdź na bok - powtórzył Yossarian, nie chcąc podchodzić zbyt blisko do 
wywodzących się z klasy średniej żebraków, których otępiałe twarze zawsze 
wytrącały go z równowagi. Nigdy nie sądził, że amerykański wolny rynek 
doprowadzi do ruiny tylu swych wyznawców.
  Wybuch głośnego śmiechu za plecami kazał mu obejrzeć się w stronę jednej 
z nakrapianych plamami wątrobowymi marmurowych donic na poziomie 
obserwacyjnym. Ujrzał rudego mężczyznę z laską piechura i obwisłym zielonym 
plecakiem, robiącego usłużnie zdjęcia wesołej grupie opanowanych 
ciemnowłosych orientalnych turystów. Yossarian miał wrażenie, że już go 
kiedyś widział. Mężczyzna miał wąskie wargi, złotawe rzęsy, prosty ostry 
nos i delikatną, mlecznobiałą cerę, spotykaną często u ludzi o tym właśnie 
kolorze włosów. Oddając aparat odwrócił się w stronę Yossariana z bezczelną 
miną, implikującą, że zna świetnie osobę, której się przygląda. Ich oczy 
zwarły się i Yossarian nie mógł się oprzeć wrażeniu, że spotkał go już 
przedtem na Cmentarzu Północnym w Monachium przy wejściu do kaplicy, na 
samym początku słynnej noweli Manna - tajemniczego rudego mężczyznę, 
którego pojawianie się i szybkie dematerializowanie tak bardzo drażniły 
Gustawa Aschenbacha - jedna chwila, i znikał z pola widzenia, znikał ze 
stron opowiadania. Facet palił ostentacyjnie papierosa, jakby miał w równej 
pogardzie raka i Yossariana. A kiedy Yossarian posłał mu w odpowiedzi 
oburzone i wyzywające spojrzenie, wyszczerzył w uśmiechu zęby. Yossarian 
poczuł, jak ogarnia go wewnętrzne drżenie; w tej samej chwili zatrzymała 
się między nimi, chociaż nie blokował jej drogi żaden inny pojazd, długa 
perłowobiała limuzyna z przydymionymi szybami. Była dłuższa od karawanu i 
szeroka jak dwa samochody; za kierownicą siedział smagły szofer. Kiedy 
ruszyła ponownie, Yossarian zobaczył na ziemi zniekształcone przez bieżnik 
opon szerokie pasma czerwieni, jakby z kół kapała krew. Mężczyzna z rudymi 
włosami i zielonym plecakiem zniknął. Pozostali tylko Azjaci, zadzierający 
głowy w górę, jakby starali się przeczytać na gładkich ścianach i 
zwierciadlanych taflach okien jakiś tajemniczy napis.
  Yossarian wiedział, że idąc na zachód Ósmą Aleją trafią do salonów seksu 
i zatłoczonych teatrów tylko dla dorosłych, położonych przy asfaltowym 
bulwarze, łączącym Dworzec Autobusowy Zarządu Portu z jego luksusowym 
wysokościowcem, który mimo bankructwa właścicieli funkcjonował wcale nie 
gorzej niż przedtem.
  Dni ponownie robiły się coraz krótsze i Yossarian nie chciał, żeby 
Michael dowiedział się, że idzie po raz trzeci na randkę z Melissą 
MacIntosh, by zabrać ją na kolację i do kina, gdzie miał zamiar znowu 
drażnić opuszkami palców jej szyję i ucho - co za pierwszym razem sprawiło, 
że zesztywniała i uśmiechnęła się ponuro sama do siebie, czerwieniąc się po 
same oczy, które były małe i niebieskie - a także gładzić jej kolana, które 
trzymała zaciśnięte przez cały film oraz w taksówce, w drodze do domu, 
dokąd, co dała mu jasno do zrozumienia, nie chciała, aby wchodził tej nocy, 
i dokąd tak naprawdę nie chciał wcale wchodzić i nie poprosił, żeby go 
wpuściła. Lubiła oglądać filmy bardziej od niego. Dwaj śledzący ich 
mężczyźni chyba w ogóle nie lubili oglądać filmów, ale i tak weszli za nimi 
do środka, a agentka w czerwonej toyocie pojechała wściekła szukać miejsca 
do parkowania, gdzie czekała i przybierała na wadze, wyjadając żarłocznie z 
torebek ciastka i cukierki. Podczas drugiej randki Melissa rozluźniła 
kolana, jakby przyzwyczaiła się do jego dotyku albo bez reszty pochłonął ją 
film, ale nadal siedziała sztywno wyprostowana, z dłońmi zaciśniętymi na 
udach i gotowymi do odparcia zaczepki. Cenił sobie jej opór. Usłyszał od 
niej dość, a od Angeli nawet więcej, by wiedzieć, że kiedy była młodsza, 
szczuplejsza, lżejsza, szybsza i zwinniejsza, lubiła uprawiać seks na wiele 
wymyślnych i sprośnych sposobów.
  - Musiałam jej mówić, co i jak - śmiała się Angela. Mężczyźni są w 
większości głupi i nic nie wiedzą. A ty? 
  - Były na mnie skargi - odparł.
  - Chytry z ciebie facet. - Angela zmierzyła go nieufnym spojrzeniem. - 
Może nie? - dodała, uśmiechając się z wyższością.
  Yossarian wzruszył ramionami. Sama Melissa nie chciała wdawać się w 
szczegóły i udawała oziębłą, kiedy robił aluzje do dawnych i czekających 
ich w przyszłości rozpustnych eskapad.
  W oczekiwaniu przyjemnych wrażeń Yossarian musiał z całą powagą rozważyć 
problemy, jakich mogły mu przysporzyć jego własna waga, wiek, stawy i 
potencja. Nie wątpił tylko w jedno: że uda mu się wprowadzić Melissę z 
powrotem w wesoły stan lubieżnego entuzjazmu i gotowości do zabawy, z 
którego tak była niegdyś znana. Od talii w górę nie była zbyt zaokrąglona i 
to pomagało mu trzymać zmysły na wodzy. Kalkulował ryzyko i koszty: być 
może będzie nawet musiał zaprosić ją raz albo dwa na dansing, chodzić na 
koncerty rockowe lub muzyczne komedie, bądź też oglądać z nią wspólnie 
telewizyjne wiadomości. Wiedział, że zdoła przezwyciężyć jej strach przed 
zarazkami za pomocą tuzinów czerwonych róż i obietnicy złożenia wizyty w 
sklepach z bielizną w Paryżu, Florencji i Monachium, i że zdoła zdobyć jej 
serce za pomocą magicznej romantycznej przysięgi zaczerpniętej ze zbioru 
żartobliwych odzywek, które wypowiadał czule dokładnie w odpowiedniej 
chwili: "Gdybyś była moją dziewczyną, Melisso, wiem, że chciałbym się z 
tobą pieprzyć każdego dnia".
  Wiedział także, że byłoby to kłamstwo.
  Ale potrafił wyobrazić sobie kilka rzeczy bardziej przyjemnych od głupiej 
rozkoszy, jaką daje nowy seksualny sukces odniesiony przez partnerów, 
którzy się znają, lubią i śmieją z tych samych dowcipów. I miał 
przynajmniej teraz cel bardziej powabny od innych.
  Popełnił jeszcze jedno kłamstwo, przysięgając, że jego rozwód jest już 
przesądzony.
  Na położonym przed nimi skrzyżowaniu tłum gromadził się wokół policjanta 
na koniu. Yossarian dał dolara czarnemu mężczyźnie z popękaną skórą na 
dłoni i dolara białemu z dłonią jak u kościotrupa. Dziwiło go, że ta dłoń 
należy do żywego człowieka.
  - To chyba najgorsze pieprzone miasto na świecie rozpaczał Michael.
  Yossarian wątpił, czy może się z tym zgodzić.
  - To jedyne miasto, jakie mamy - stwierdził w końcu - i jedno z 
nielicznych prawdziwych miast na świecie. Nie jest gorsze od innych, które 
się do niego nawet nie umywają.
  Michael pobladł nieco, kiedy wraz z innymi przedstawicielami cieszących 
się poważaniem profesji torowali sobie drogę przez kolejną grupę liczących 
na uśmiech szczęścia pijaków, żebraków i prostytutek. Wiele dziewcząt i 
kobiet nie nosiło nic pod czarnymi, różowymi i białymi winylowymi 
płaszczami, a niektóre z ponętnych harpii czekały na chwilę, kiedy spuści 
je z oczu policja, i obnażały się, owłosione i bose, z zaczerwienionymi po 
goleniu zgięciami stawów.
  - Nie mógłbym być biedny - mruknął Michael. - Nie wiedziałbym, jak żyć.
  - I nie bylibyśmy pewnie dość sprytni, żeby się tego nauczyć - dodał 
Yossarian, uświadamiając sobie ze zgryźliwą satysfakcją, że wszystko to już 
niedługo się dla niego skończy. Oto kolejna pociecha, jaką dawał mu 
podeszły wiek.
  - Tędy, cofnij się... ten facet wydaje się dość szalony, żeby dźgnąć cię 
nożem. Niech dźga kogo innego. Co się tam dzieje na rogu? Czy nie 
widzieliśmy już tego wcześniej?
  Widzieli to już wcześniej. Zahartowani gapie obserwowali z uśmiechami na 
twarzach obdartego pająkowatego mężczyznę, który operując ostrzem żyletki 
odcinał tylną kieszeń spodni leżącemu na chodniku pijakowi, aby bez użycia 
przemocy wejść w posiadanie portfela, podczas gdy dwaj elegancko 
umundurowani policjanci czekali cierpliwie, aż skończy, by zabrać go do 
aresztu, kiedy będzie już miał przy sobie nabyte w wyniku przestępstwa 
owoce swojej pracy. Scenę tę kontemplował trzeci policjant, ten na dużym 
kasztanowatym koniu, kontrolujący wszystko niczym jakiś półbóg lub doża. 
Miał przy sobie rewolwer w skórzanej kaburze i z przewieszonym przez ramię 
błyszczącym pasem z nabojami wyglądał, jakby był również uzbrojony w 
strzały. Mężczyzna z żyletką podnosił co kilka sekund wzrok i pokazywał mu 
język. Wszystko było w porządku, nikt nie zakłócał spokoju. Wszyscy grali 
zgodnie swoje role niczym konspiratorzy, biorący udział w jakimś 
symbolicznym, uwiecznionym na gobelinie i wymykającym się wszelkim próbom 
wyjaśnienia spisku. Panował iście niebiański spokój i iście piekielna 
dyscyplina.
  Yossarian i Michael skręcili na północ, obchodząc dookoła starszą panią, 
która oparta o ścianę chrapała głośno na chodniku - głośniej niż Yossarian 
potrafił znieść od chwili rozpadu, a także od początku i podczas trwania 
jego drugiego małżeństwa. Poświstywała z zadowoleniem i nie miała przy 
sobie torebki, co Yossarian zdążył dostrzec, zanim jeszcze dopadł go 
brunatny mężczyzna w brązowym turbanie i szarej, obszytej czarną nitką 
wojskowej kurtce, który bełkocząc niezrozumiale pociągnął ich obu w stronę 
obracających się drzwi prawie pustej hinduskiej restauracji, gdzie 
Yossarian zarezerwował wcześniej stolik na lunch, co okazało się teraz 
niepotrzebne. W przestronnej sali Yossarian poprosił o hinduskie piwo dla 
nich obu, wiedząc, że wypije również to, które zamówił dla Michaela.
  - Jak możesz to wszystko jeść? - zapytał Michael. 
  - Ze smakiem - odparł Yossarian, nakładając sobie na talerz więcej 
ostrych przypraw. Dla Michaela zamówił sałatkę i kurczaka tandoori, a dla 
siebie pikantną zupę i jagnię vindaloo. Michael udawał obrzydzenie.
  - Jeśli to zjem, dostanę mgłości. 
  - Mdłości.
  - Nie bądź takim pedantem.
  - To samo powiedziałem, kiedy mnie po raz pierwszy poprawiono.
  - W szkole?
  - W Columbii w Karolinie Południowej - odparł Yossarian. - Zrobił to ten 
sprytny mały cwaniak, tylny strzelec, o którym ci opowiadałem, Sam Singer z 
Coney Island. Był Żydem.
  Michael uśmiechnął się protekcjonalnie. 
  - Dlaczego to podkreślasz?
  - W tamtym czasie miało to znaczenie. A ja wracam do tamtego czasu. To 
samo dotyczyło zresztą mnie, z tym moim nazwiskiem Yossarian. Czasami 
trudno było wytrzymać z tymi kmiotkami z Południa i bigotami z Chicago, 
którzy nienawidzili Roosevelta, Żydów, czarnych i wszystkich innych poza 
bigotami z Chicago. Mógłbyś pomyśleć, że wraz z końcem wojny wszystko, co 
złe, zmieni się na lepsze. Ale tak się wcale nie stało. W wojsku wszyscy 
pytali mnie wcześniej czy później o nazwisko Yossarian i wszyscy byli 
zadowoleni, kiedy mówiłem im, że jestem Asyryjczykiem. Sam Singer wiedział, 
że należę do wymarłej rasy. Czytał wtedy opowiadanie pisarza o nazwisku 
Saroyan, którego dzisiaj prawdopodobnie nikt nie drukuje. Ono także odeszło 
w przeszłość, podobnie jak Saroyan. I ja.
  - Nie jesteśmy Asyryjczykami - przypomniał mu Michael. - Jesteśmy 
Ormianami. A ja jestem nim w ogóle tylko w połowie.
  - Mówiłem, że jestem Asyryjczykiem, dla żartu, głuptasie. Ale oni brali 
to serio. - Yossarian posłał synowi czułe spojrzenie. - Tylko Sam Singer 
zrozumiał, o co chodzi. "Założę się, że ja też mógłbym być Asyryjczykiem", 
powiedział mi kiedyś i wiedziałem, co ma na myśli. Wydaje mi się, że 
stanowiłem dla niego kogoś w rodzaju wzoru. Kiedy przyszło co do czego, on 
i ja byliśmy jedynymi, którzy po zaliczeniu siedemdziesięciu lotów odmówili 
dalszych misji. Cholera, wojna była praktycznie skończona. Pierdolę moich 
zwierzchników, powiedziałem widząc, że w większości nie są ode mnie wcale 
lepsi. Wiele lat później przeczytałem u Camusa, że jedyną wolnością, jaką 
posiadamy, jest wolność powiedzenia "nie". Czytałeś kiedyś Camusa?
  - Nie chcę czytać Camusa.
  - Nie chcesz niczego czytać?
  - Tylko jeśli jestem naprawdę znudzony. To zabiera czas. Albo kiedy czuję 
się całkiem samotny.
  - To dobra rzecz. W wojsku nigdy nie czułem się całkiem samotny. Z 
Singera był lepszy cwaniak i kiedy tylko zobaczył, że mu pozwalam, zaczął 
się zachowywać, jakby pozjadał wszystkie rozumy. "Czy nie byłoby lepiej dla 
kraju, gdybyśmy przegrali Wojnę o Niepodległość?", zapytał mnie kiedyś. To 
było jeszcze zanim odkryłem, że zamykają ludzi w więzieniu za krytykowanie 
nowej partii politycznej. Co leży bardziej na zachód, Michael, Reno w 
Nevadzie czy Los Angeles?
  - Jasne, że Los Angeles. Dlaczego pytasz?
  - Błąd. To kolejna rzecz, której się od niego nauczyłem. Pewnej nocy w 
Karolinie Południowej przyczepił się do niego nie wiadomo dlaczego jakiś 
pijany zbir. To nie była uczciwa walka. Byłem oficerem, chociaż zdjąłem 
wtedy
  belki, żeby zjeść coś o północy w stołówce dla szeregowców. Czułem, że 
muszę stanąć w jego obronie. Kiedy tylko wszedłem między nich, żeby nie 
dopuścić do bójki - ciągnął Yossarian, wybuchając serdecznym śmiechem - 
facet zaczął okładać mnie pięściami.
  - O Boże - jęknął Michael.
  Widząc jego zmieszanie, Yossarian zaczął się śmiać trochę ciszej.
  - Najzabawniejsze było to... a było to naprawdę zabawne, chciało mi się 
śmiać, kiedy mnie tłukł, taki byłem zdumiony... że nic mnie nie bolało. 
Walił mnie w głowę i twarz, a ja nie czułem bólu. Po krótkiej chwili 
złapałem go za ręce, a potem ludzie odciągnęli nas od siebie. Sam Singer 
skoczył na niego z boku, a ten drugi strzelec, który się z nami wybrał, Art 
Schroeder, skoczył mu na plecy. Kiedy go uspokoili i powiedzieli, że jestem 
oficerem, szybko otrzeźwiał i o mało nie umarł ze strachu. Nazajutrz rano, 
jeszcze przed śniadaniem, zjawił się w moim pokoju w oficerskich kwaterach, 
żeby błagać o przebaczenie, i padł na kolana. Serio. Nigdy nie widziałem, 
żeby ktoś się tak płaszczył. Facet zaczął się po prostu do mnie modlić. 
Nadal mówię serio. Nie chciał przestać, nawet kiedy powiedziałem, żeby 
sobie poszedł i o wszystkim zapomniał. Ja też mogłem mieć kłopoty za to, że 
zdjąłem belki porucznika, żeby zjeść coś w stołówce dla szeregowców, ale on 
o tym nie pomyślał. Nie powiedziałem mu, jak bardzo mierzi mnie, kiedy tak 
bije mi pokłony. Wtedy właśnie poczułem do niego nienawiść, wściekłem się i 
kazałem mu iść precz. Nigdy już nie chciałbym widzieć nikogo tak 
upodlonego.
  Michael przestał jeść po tej opowieści. Yossarian zamienił z nim talerze, 
dokończył jego kurczaka i wymiótł do czysta ryż i pieczywo.
  - Trawienie wciąż mi dopisuje, dzięki Bogu. 
  - A co ci nawala?
  - Pociąg seksualny.
  - Pieprz to. Co jeszcze? 
  - Pamięć do nazwisk i numerów telefonów. Nie potrafię też czasem znaleźć 
słów, o których wiem, że je znam, nie potrafię również zapamiętać tego, co 
miałem zapamiętać. Za dużo mówię i powtarzam rzeczy po dwa razy. Za dużo 
mówię i powtarzam rzeczy po dwa razy. Po za tym nawala mi trochę pęcherz i 
włosy. Są teraz białe i Adrian twierdzi, że nie powinienem być z tego 
zadowolony. Wciąż próbuje znaleźć barwnik, żeby móc przefarbować je na siwy 
kolor. Kiedy go znajdzie, nie użyję go. Mam zamiar powiedzieć mu, żeby 
spróbował z genami.
  - O co ci chodzi z tymi genami? Wciąż o nich rozprawiasz.
  - To chyba z powodu moich genów. Wiń o to Teemera. Mój Boże, ta bójka na 
pięści miała miejsce czterdzieści lat temu, a ja mam wrażenie, jakby to 
było wczoraj. Wszyscy spotykani przeze mnie znajomi z tamtych czasów mają 
problemy z kręgosłupem albo raka prostaty. Zastanawiam się, co się stało z 
Sammym Singerem.
  - Po czterdziestu latach?
  - Prawie pięćdziesięciu.
  - Przed chwilą mówiłeś o czterdziestu.
  - Widzisz, jak szybko mija dekada? Urodziłeś się przed tygodniem... 
pamiętam, jakby to było zaledwie wczoraj... a ja urodziłem się tydzień 
wcześniej. Nie masz pojęcia, nie potrafisz sobie wyobrazić... na razie... 
jakie to śmieszne i dezorientujące wchodzić po coś do pokoju i zapominać, 
po co się tam weszło, patrzeć w głąb lodówki i nie pamiętać, co chciało się 
z niej wyjąć, a także rozmawiać z tyloma ludźmi podobnymi do ciebie, którzy 
nigdy nie słyszeli nawet o Kilroyu.
  - Ja już o nim słyszałem - sprostował Michael. - Ale nadal nic o nim nie 
wiem.
  - Oprócz tego, że był prawdopodobnie również w tej restauracji - 
stwierdził Yossarian. - Kilroy był wszędzie, gdzie człowiek znalazł się 
podczas drugiej wojny światowej: widziało się to wypisane na ścianie. Poza 
tym my też o nim nic nie wiedzieliśmy. To jedyny powód, dla którego wciąż 
go lubię. Im więcej się o kimś dowiadujesz, tym mniej jesteś skłonny go 
szanować. Po tej bójce Sam Singer uważał mnie za najlepszego faceta pod 
słońcem. A ja ani razu nie bałem się wziąć udziału w prawdziwej bójce. 
Dzisiaj bałbym się. 
  - Były jakieś inne?
  - Nie, ale o mało nie doszło do jednej, z pilotem o nazwisku Appleby, 
tym, z którym leciałem na front. Nigdy się nie zaprzyjaźniliśmy. Nie byłem 
zbyt dobry w nawigacji i nie wiem, dlaczego tego po mnie oczekiwali. 
Któregoś razu zgubiłem się podczas misji treningowej i podałem mu kurs, 
który zaprowadziłby nas przez Atlantyk w stronę Afryki. Zginęlibyśmy wtedy 
jak amen w pacierzu, gdyby on nie był lepszy w swoim fachu ode mnie. Co za 
szmuk był ze mnie w roli nawigatora! Nic dziwnego, że Appleby miał do mnie 
pretensję. Czy nie mówię za dużo? Wiem, że dużo teraz mówię.
  - Nie mówisz za dużo.
  - Czasami mówię za dużo, odkrywam bowiem, że jestem znacznie bardziej 
interesujący od ludzi, z którymi rozmawiam. Nawet oni zdają sobie z tego 
sprawę. Ty też możesz mówić. Nie, właściwie nigdy już nie musiałem bić się 
na pięści. Sprawiałem kiedyś wrażenie silnego.
  - Ja bym się nie bił - oświadczył prawie z dumą Michael.
  - Teraz ja też bym się nie bił. Dzisiaj ludzie zabijają się podczas 
bójek. Ale wydaje mi się, że mógłbyś, gdybyś zobaczył jakieś brutalne 
zachowanie i nie miał czasu się nad tym zastanowić. Tak samo właśnie mały 
Sammy Singer wskoczył na tego drągala, kiedy zobaczył, że od niego obrywam. 
Mając chwilę czasu, moglibyśmy zadzwonić ewentualnie pod dziewięćset 
jedenaście albo odwrócić się w drugą stronę. Twój starszy brat Julian 
wyśmiewa się ze mnie, bo nie wdaję się z nikim w kłótnie na temat miejsca 
do parkowania i zawsze ustępuję pierwszeństwa kierowcy, który chce je 
wymusić.
  - Ja też bym ustąpił.
  - Ty nie nauczyłeś się nawet prowadzić. 
  - Bałbym się.
  - Ja bym zaryzykował. Czego jeszcze się boisz?
  - Nie będziesz chciał wiedzieć.
  - Jednej rzeczy potrafię się domyślić - odparł twardo Yossarian. - Boisz 
się o mnie. Boisz się, że umrę. Boisz się, że zachoruję. I cholernie 
dobrze, że się boisz, Michael, ponieważ to wszystko rzeczywiście mnie 
czeka, choćbym nawet udawał, że jest wprost przeciwnie. Przyrzekłem ci 
siedem lat dobrego zdrowia, a teraz zostało ich już bardziej sześć niż 
siedem. Kiedy skończę siedemdziesiąt pięć lat, dzieciaku, będziesz zdany na 
samego siebie. Nie będę żył wiecznie, wiesz przecież, choć mam zamiar 
umrzeć próbując tego dokonać.
  - Naprawdę masz taki zamiar?
  - Dlaczego nie? Nawet kiedy jestem smutny. Co innego  mi zostało?
  - Kiedy jesteś smutny?
  - Kiedy przypominam sobie, że nie będę żył wiecznie - zażartował 
Yossarian. - I rano, kiedy budzę się samotny. To przytrafia się ludziom, 
zwłaszcza takim jak ja, ze skłonnością do depresji późnego wieku.
  - Depresji późnego wieku?
  - Ją także odkryjesz, jeśli będziesz miał szczęście żyć dość długo. 
Odnajdziesz ją w Biblii. Zobaczysz ją u Freuda. Prawie nic mnie już nie 
interesuje.  Chciałbym wiedzieć, na co mam ochotę. Jest co prawda ta 
dziewczyna, na której mi zależy...
  - Nie chcę o tym słyszeć.
  - Ale nie jestem pewien, czy potrafię się jeszcze w ogóle w kimś zakochać 
-  ciągnął dalej Yossarian, wiedząc, że mówi zbyt wiele. - Obawiam się, że 
to też należy już do przeszłości. Mam ostatnio pewien paskudny zwyczaj. 
Trudno, powiem ci tak czy owak. Kiedy rozmyślam o kobietach, które znałem 
kiedyś w przeszłości, próbuję sobie wyobrazić, jak teraz wyglądają. A potem 
zastanawiam się, jak mogłem kiedykolwiek szaleć na ich punkcie. Mam jeszcze 
jeden nawyk, nad którym nie mogę zapanować i który jest jeszcze gorszy. 
Kiedy kobieta odwraca się, muszę zawsze, za każdym razem, spojrzeć na jej 
tyłek, jeśli chcę stwierdzić, czy jest, czy nie jest atrakcyjna. Nigdy tego 
przedtem nie robiłem. Nie wiem, dlaczego muszę to robić teraz. I wszystkie 
wydają mi się tam teraz prawie zawsze za szerokie. Nie chciałbym chyba, 
żeby kiedykolwiek dowiedziała się o tym moja przyjaciółka, Frances Beach. 
Zaczyna zawodzić mnie pożądanie i ta radość, która, jak czytamy w Biblii, 
przychodzi o poranku...
  - Nie lubię Biblii - przerwał mu Michael.
  - Nikt jej nie lubi. Spróbuj zamiast tego "Króla Lira". Ale ty nie lubisz 
czytać niczego.
  - Dlatego właśnie postanowiłem zostać artystą.
  - Nigdy tak naprawdę do niczego się nie przyłożyłeś, prawda?
  - Nigdy tak naprawdę mi nie zależało. Znacznie łatwiej jest nie chcieć 
odnieść sukcesu w niczym, czyż nie?
  - Nieprawda. Dobrze jest czegoś pragnąć. Teraz się o tym przekonuję. 
Kiedyś budziłem się rano każdego dnia z głową pełną pomysłów i nie mogłem 
się doczekać, żeby je zrealizować. Teraz budzę się apatyczny i zastanawiam 
się, w jaki sposób mógłbym się rozerwać. To zdarzyło się z dnia na dzień. 
Któregoś dnia obudziłem się stary, tak po prostu. Skończyła się moja 
młodość, a mam tylko sześćdziesiąt dziewięć lat.
  Michael spojrzał na niego z miłością.
  - Przefarbuj sobie włosy. Przefarbuj je na czarno, jeśli nie możesz 
przefarbować ich na siwo. Nie czekaj na Adriana. 
  - Jak Aschenbach?
  - Aschenbach?
  - Gustaw Aschenbach.
  - Znowu ta "Śmierć w Wenecji"? Nigdy nie podobało mi się zbytnio to 
opowiadanie i nie potrafię zrozumieć, dlaczego tak je lubisz. Założę się, 
że potrafiłbym ci wskazać w nim kilka błędów.
  - Podobnie jak ja. Ale mimo to jest niezapomniane.
  - Dla ciebie.
  - Któregoś dnia może i dla ciebie.
  Aschenbach także stracił już do wszystkiego zainteresowanie, chociaż 
urozmaicał sobie życie swoją śmieszną obsesją i przekonaniem, że wciąż 
jeszcze pozostało mu dużo do zrobienia. Był artystą intelektu, którego 
zmęczyła praca nad projektami, spełzającymi na niczym mimo cierpliwych 
wysiłków podejmowanych w celu ich realizacji, i który wiedział, że udaje 
teraz tylko, że je podejmuje. Nie wiedział jednak, że jego prawdziwe 
twórcze życie dobiegło właśnie końca i że razem ze swoją epoką odchodzi w 
przeszłość, czy mu się to podoba, czy nie. A skończył dopiero pięćdziesiąt 
lat. Yossarian miał tu nad nim przewagę. Nie istniało nigdy zbyt wiele 
rzeczy, z których tamten pozwalał sobie się cieszyć.  Dziwne, że Yossarian 
tak się z nim obecnie utożsamiał: z facetem, który żył  niczym zaciśnięta 
pięść, zaczynał każdy dzień od tego samego zimnego prysznica,
  pracował przez cały ranek i nie pragnął niczego więcej jak móc 
kontynuować pracę wieczorem.
  - Ufarbował sobie włosy na czarno - relacjonował Yossarian, jakby 
prowadził wykład. - Dał się łatwo przekonać fryzjerowi, że powinien to 
zrobić, a także nałożyć makijaż wokół oczu, żeby wydawało się, że lśnią, 
zabarwić policzki odrobiną różu, nastroszyć brwi, usunąć za pomocą kremu do 
twarzy oznaki starości i zaokrąglić podkładem i cieniem usta. A mimo to 
wykorkował, tak jak było mu sądzone. I w zamian za tyle starań nie doznał 
niczego prócz dręczącej ułudy, że kocha się w chłopcu z krzywymi zębami i 
piegowatym nosem. Nasz Aschenbach nie potrafił się nawet zmusić do tego, 
żeby dramatycznie umrzeć, na przykład na zarazę. Pochylił po prostu głowę i 
wyzionął ducha.
  - Sądzę - oświadczył Michael - że mógłbyś postarać się przedstawić to w 
korzystniejszym świetle.
  - Możliwe - zgodził się Yossarian, czując, że istotnie przesadził - ale 
tak właśnie to widzę. I tak właśnie pisał wtedy Mann: nad Europą od 
miesięcy wisiało niebezpieczeństwo.
  - Druga wojna światowa? - domyślił się, chcąc sprawić mu przyjemność, 
Michael.
  - Pierwsza wojna światowa - poprawił go z naciskiem Yossarian. - Tomasz 
Mann już wtedy widział, dokąd zmierza ta nie dająca się opanować machina, 
którą nazywamy naszą cywilizacją. I właśnie w jej tryby los rzucił mnie w 
drugiej połowie życia. Zarabiam pieniądze u Mila, którego olewam i którym 
pogardzam. I użalając się nad sobą, identyfikuję się z fikcyjnym Niemcem, 
pozbawionym poczucia humoru i innych cech, dzięki którym dałoby się go 
lubić. Wkrótce zejdę razem z McBride'em głębiej w podziemia dworca 
autobusowego, żeby zobaczyć, co tam się mieści. Czy to nie stanie się moją 
Wenecją? Spotkałem raz w Paryżu faceta, kulturalnego wydawcę książek, który 
z powodu tego opowiadania nie był w stanie pojechać do Wenecji. Inny facet, 
którego spotkałem, nie był w stanie odpoczywać dłużej niż tydzień w żadnym 
górskim kurorcie z powodu "Czarodziejskiej Góry". Miał zawsze okropny sen, 
że tam umiera i jeśli zostanie choć trochę dłużej, nigdy stamtąd żywy nie 
wyjedzie. Nazajutrz rano uciekał, gdzie pieprz rośnie. 
  - Czy któryś z Minderbinderów chce ożenić się z którymś z Maxonów?
  - Obie rodziny mają panny na wydaniu. Ja sugerowałem M2. 
  - Kiedy zamierzasz tam wrócić z McBride'em?
  - Jak tylko prezydent przyjmie zaproszenie i dostaniemy zgodę, żeby 
sprawdzić dworzec. Kiedy idziesz tam z M2? 
  - Gdy tylko będzie miał znowu ochotę obejrzeć świńskie
  obrazki. Ja również dostaję pensję od spółki M i M.
  - Jeśli wchodzisz między wrony, Michael, musisz krakać jak i one.
  - Co w związku z tym czujesz?
  - Że nigdy nie mieliśmy wielkiego wyboru. Nie czuję się z tego powodu 
dobrze, ale nie czuję się też źle. To nasze naturalne przeznaczenie, jak 
mógłby powiedzieć Teemer. Według niego, biologicznie rzecz biorąc, jesteśmy 
nowym gatunkiem i nie znaleźliśmy jeszcze naszego miejsca w przyrodzie. 
Uważa, że stanowimy komórki rakowe.
  - Komórki rakowe?
  - Ale mimo to nas lubi, choć nie lubi raka.
  - Chyba jest szalony - zaprotestował Michael.
  - On też tak uważa - odparł Yossarian - i dlatego przeniósł się na 
leczenie na oddział psychiatryczny własnego szpitala, pracując w nim dalej 
jako onkolog. Nie wydaje ci się to szalone?
  - Nie wydaje mi się zdrowe.
  - Nie znaczy to wcale, że się myli. Widać w tym społeczną patologię. Co 
jeszcze cię niepokoi. Michael?
  - Jestem dość samotny, mówiłem ci już. I zaczynam się bać. Również o 
pieniądze. Udało ci się sprawić, że wziąłem to sobie do serca.
  - Dobrze, że mogłem się do czegoś przydać.
  - Nie wiedziałbym, skąd je wziąć, gdybym ich w ogóle nie miał. Nie 
potrafiłbym nawet nikogo napaść. Nie wiedziałbym jak.
  - I zostałbyś prawdopodobnie napadnięty, próbując się nauczyć.
  - Nie potrafię się nawet nauczyć prowadzić samochodu. 
  - Zrobiłbyś to samo, co zrobiłbym ja, gdybym nie miał pieniędzy.
  - To znaczy co, tato?
  - Popełniłbyś samobójstwo, synu.
  - Jesteś bardzo zabawny, tato.
  - To właśnie bym zrobił. Samobójstwo nie jest gorsze od umierania. Nie 
potrafiłbym też nauczyć się być biednym. Wolałbym dać za wygraną.
  - Co stanie się z tymi rysunkami, które zrobiłem?
  - Zostaną wydrukowane w prospekcie i zawiezione do Waszyngtonu na 
następne spotkanie w sprawie samolotu. Być może ja też będę tam musiał 
pojechać. Zarobiłeś niezły szmal na tym latającym skrzydle.
  - Doprowadzając do sfinalizowania czegoś, czemu od początku byłem 
przeciwny.
  - Jeśli wchodzisz między wrony... są rzeczy, Michael, których ty i ja 
nigdy nie zrobilibyśmy za pieniądze, ale są również inne rzeczy, które 
musimy robić albo nie będziemy mieć ani grosza. Zostało ci jeszcze kilka 
lat, żeby zorientować się, jak możesz o siebie zadbać. Na litość boską, 
naucz się prowadzić samochód!  Nie możesz mieszkać nigdzie indziej, jeśli 
tego nie potrafisz.
  - Do kogo miałbym jeździć?
  - Do kogokolwiek, z kim chciałbyś się zobaczyć. 
  - Nie mam nikogo, z kim chciałbym się zobaczyć.
  - Mógłbyś uciec od kogoś, z kim nie chcesz przebywać. 
  - Mógłbym po prostu kogoś zabić.
  - Zaryzykuj.
  - Już mi to mówiłeś. Czy na tym dworcu naprawdę odbędzie się wesele? 
Chciałbym na nie pójść.
  - Załatwię ci zaproszenie.
  - Powiedzmy dwa, dobrze? - Michael odwrócił wstydliwie wzrok. - Marlene 
wróciła do miasta i potrzebuje na jakiś czas miejsca, gdzie mogłaby 
zamieszkać. Powinno się jej spodobać.
  - MArlene?
  - Marlene, ta, która niedawno odeszła. Może tym razem zostanie na dłużej. 
Twierdzi, że nie będzie jej chyba przeszkadzać, jeśli będę musiał pracować 
jako adwokat. Mój Boże, wesele na tym dworcu... Jakiego rodzaju ludzie 
urządzają wesele w takim miejscu tylko po to, żeby zobaczyć swoje nazwiska 
w gazetach?
  - Ich rodzaju.
  - A jakiego rodzaju dupek wpadł w ogóle na taki pomysł?
  - Mojego rodzaju - odparł ze śmiechem Yossarian. - To był pomysł twojego 
taty.
  
  19.
  ASTPW
  
  - Jak wygląda latające skrzydło?
  - Jak inne latające skrzydła - wtrącił przytomnie Wintergreen. Zaskoczony 
niespodziewanym pytaniem Milo zapomniał języka w gębie.
  - A jak wyglądają inne latające skrzydła?
  - Jak nasze latające skrzydło - odparł Milo, który odzyskał tymczasem 
zimną krew.
  - Czy nie przypomina przypadkiem starego stealtha? - zapytał major.
  - Nie. Tylko z wyglądu.
  - Bezwzględnie, pułkowniku Pickering?
  - Absolutnie, majorze Bowes.
  W czasie, który upłynął od pierwszej sesji na temat 
Defensywno-Ofensywnego Bombowca Szturmowego M i M Drugiego Uderzenia, 
pułkownik Pickering postanowił przejść na wcześniejszą emeryturę w pełnej 
wysokości, aby móc objąć bardziej intratne, choć może nie tak eksponowane 
stanowisko w Dziale Produkcji Lotniczej firmy M i M i P, gdzie jego 
początkowy roczny dochód był dokładnie pięćdziesiąt razy wyższy od tego, 
jaki osiągał w służbie federalnej. Generał Bernard Bingam opóźniał na 
prośbę Mila podobny krok w nadziei na awans i ewentualne wejście do 
Połączonego Kolegium Szefów Sztabów, a później, jeśli trafi się jakaś dobra 
wojna, nawet do samego Białego Domu.
  Pomoc pułkownika Pickeringa okazała się bardzo na czasie, najnowsza 
bowiem sesja na temat bombowca Minderbindera najeżona była większymi niż 
poprzednie trudnościami. Pewne pojęcie o czekających ich kłopotach dawało 
niespodziewane pojawienie się grubasa z Departamentu Stanu i chudzielca z 
Narodowej Rady Bezpieczeństwa. Dla nikogo nie stanowiło obecnie tajemnicy, 
że byli stronnikami konkurencyjnej oferty Strangelove'a i zajęli miejsca po 
przeciwnych stronach zaokrąglonego stołu wyłącznie po to, aby sprawić 
wrażenie, że przemawiają niezależnie od siebie.
  Obaj byli zawodowymi dyplomatami, którzy dorabiali regularnie na boku 
jako Partnerzy Strangelove'a, uzupełniając świeżymi dostawami zasoby 
wpływów z drugiej ręki i dyskretnych kontaktów, stanowiących wraz z 
bombastycznością główny towar oferowany przez jego imperium. Kolejnym 
powodem konsternacji Mila była nieobecność sojusznika, na którego tak 
bardzo liczył, C. Portera Lovejoya, biorącego, jak się obawiał, udział w 
podobnym, wyznaczonym w ASTPW spotkaniu na temat bombowca Strangelove'a - 
niestety jako sojusznik tego ostatniego.
  Generał Bingam nie posiadał się z radości, mogąc popisać się swą wiedzą 
przed przewyższającymi go rangą oficerami z innych rodzajów sił zbrojnych 
oraz ekspertami w sprawach nuklearnych i innych zbliżonych do nich zawiłych 
dziedzinach. Kiedy Bingam miał jakiś powód do sławy, potrafił to okazać. W 
tej enklawie elity znalazły się poza nim trzydzieści dwie osoby i wszystkie 
chciały zabrać głos, mimo że na sali nie było kamer telewizyjnych.
  - Opowiedz im o technologii, Milo - zasugerował generał, chcąc przeważyć 
szalę na jego korzyść.
  - Pozwoli pan, że rozdam najpierw te ilustracje - odparł Milo zgodnie z 
tym, co ustalili wcześniej - żebyśmy mogli zobaczyć, jak wygląda nasz 
samolot.
  - Są urocze - oświadczył mający pewne doświadczenie we wzornictwie 
podpułkownik w okularach. - Kto je rysował?
  - Artysta o nazwisku Yossarian. 
  - Yossarian?
  - Michael Yossarian. Jest specjalistą w dziedzinie sztuki wojskowej i 
pracuje wyłącznie dla nas.
  
  Schodząc zgodnie z instrukcją z podziemnej kondygnacji ASTPW na położony 
jeszcze niżej poziom A, Milo i Wintergreen zatrzymani zostali przy drzwiach 
przez trzech uzbrojonych wartowników ASTPW, ubranych w mundury, których 
jeszcze nie widzieli: czerwone polowe kurtki, zielone spodnie, frontowe 
buty z czarnej skóry i lśniące plakietki z jedwabistej macicy perłowej, z 
wypisanymi wiśniowym kolorem nazwiskami. Po sprawdzeniu, czy znajdują się 
na liście, i podaniu prawidłowego hasła, które brzmiało "Dziecinka 
Bingama", kazano im założyć na szyje zawieszone na krótkim białym sznurku 
okrągłe tekturowe przepustki z numerami w niebieskich ramkach i udać się 
prosto na konferencję w sprawie Dziecinki Bingama, odbywającą się w 
okrągłej sali na poziomie A, gdzie tak korzystne wrażenie zrobiły rysunki 
Michaela.
  Wszystkim obecnym przypomniano, że samolot stanowi broń drugiego 
uderzenia, której zadaniem ma być przedarcie się przez systemy obronne 
przeciwnika i zniszczenie ocalałych po pierwszym uderzeniu instalacji 
wojskowych i punktów dowodzenia.
  - Wszystko, co widzicie, panowie, na tych rysunkach, jest zgodne z 
rzeczywistością - kontynuował Milo - z wyjątkiem tego, co jest z nią 
niezgodne.  Nie chcemy pokazać niczego, co pozwoliłoby innym zneutralizować 
albo skopiować naszą technologię. To chyba rozsądne posunięcie, generale 
Bingam?
  - Absolutnie, Milo.
  - Ale w jaki sposób mamy się dowiedzieć - protestował grubas z 
Departamentu Stanu - jak naprawdę wygląda ten samolot?
  - Dlaczego, kurwa, musi pan to wiedzieć? - odparował Wintergreen.
  - Jest niewidzialny - dodał Milo. - Dlaczego chce go pan koniecznie 
zobaczyć?
  - Domyślam się, że nie musimy tego wcale wiedzieć, prawda? - zgodził się 
generał brygady, spoglądając w stronę admirała.
  - Po co mamy to wiedzieć? - dziwił się ktoś inny.
  - Wcześniej czy później - denerwował się chudy stronnik Strangelove'a - 
będzie chciała wiedzieć o tym prasa.
  - Pierdolę prasę - odparł Wintergreen. - Pokażemy im te obrazki.
  - Czy są prawdziwe?
  - A jakie to ma, kurwa, pierdolone znaczenie, czy są prawdziwe, czy nie?! 
- pieklił się Wintergreen. - Kiedy odkryją, że ich okłamaliśmy, będą mieli 
co najwyżej kolejną pierdoloną sensację.
  - Zaczyna pan nareszcie, kurwa, mówić językiem, który rozumiem - 
oświadczył adiutant komendanta piechoty morskiej.
  - A ja podziwiam pańską pierdoloną uczciwość - przyznał pułkownik. - Co 
pan na to, admirale?
  - Mogę to przeżyć. Gdzie tu jest pierdolony kokpit? 
  - Wewnątrz pierdolonego skrzydła; panie admirale, jak cała reszta.
  - Czy dwuosobowa załoga - zapytał ktoś - będzie tak samo efektywna jak 
czteroosobowa?
  - Jeszcze bardziej - odparł Milo.
  - A jakie to ma, kurwa, pierdolone znaczenie, czy będą bardziej, czy 
mniej efektywni? - zapytał Wintergreen.
  - Rozumiem pański pierdolony punkt widzenia stwierdził major Bowes.
  - A ja nie.
  - Mogę przeżyć ten pierdolony punkt widzenia. 
  - A ja nie jestem pewien, czy go rozumiem.
  - Jaki jest twój pierdolony kąt widzenia, Milo?
  Nie było żadnych pierdolonych kątów. Kształt latającego skrzydła pozwalał 
na wyprodukowanie samolotu bez kantów, z materiału załamującego fale 
radaru. Przedmiotem ich pierdolonej oferty, wyjaśnił Wintergreen, był 
pierdolony samolot dalekiego zasięgu, który miał krążyć nad pierdolonym 
terytorium przeciwnika wyłącznie z dwoma pierdolonymi pilotami na 
pokładzie. Nawet bez tankowania w powietrzu samolot mógł dolecieć z pełnym 
ładunkiem bomb stąd aż d00o San Francisco.
  - Czy to oznacza, że moglibyśmy zbombardować San Francisco i wrócić, nie 
tankując po drodze paliwa?
  - W drodze powrotnej moglibyśmy też zbombardować Nowy Jork.
  - Żarty na bok, panowie - zarządził obecny na sali generał dywizji. - To 
jest  wojna, a nie polityka społeczna. Ile razy będzie trzeba tankować w 
drodze do Chin albo Związku Sowieckiego?
  - Dwa albo trzy razy w tamtą stronę i jeśli nie będziemy zbyt 
sentymentalni, ani razu w drodze powrotnej. Jeden bombowiec M i M może 
przenieść taki sam ładunek bomb jak wszystkich trzynaście bombowców 
szturmowych użytych w nalocie  Ronalda Reagana na Libię w... w... kwietniu 
tysiąc dziewięćset osiemdziesiątego szóstego roku.
  - Mam wrażenie, jakby zdarzyło się to zaledwie wczoraj - rozmarzył się 
podstarzały oficer sił powietrznych. 
  - Możemy wam dać samolot - obiecał Wintergreen - który zrobi to wczoraj.
  - Szzzzz! - syknął Milo.
  - Szzzzz? - zapytał ekspert od wojskowej nomenklatury. - To doskonała 
nazwa dla bezgłośnego bombowca. 
  - W takim razie Szzzzz! będzie stanowić nazwę naszego samolotu. Porusza 
się szybciej od dźwięku. 
  - Porusza się szybciej od światła.
  - Możecie zbombardować kogoś, zanim jeszcze postanowicie to zrobić. 
Postanowicie to dzisiaj, a sprawę załatwi się wczoraj!
  - Naprawdę nie sądzę - odezwał się ktoś - żebyśmy potrzebowali samolotu, 
który jest w stanie zbombardować kogoś wczoraj.
  - Pomyślcie o możliwościach, jakie się otwierają argumentował 
Wintergreen. - Japończycy atakują Pearl Harbor. Wy strącacie ich dzień 
wcześniej.
  - Mogę to przeżyć. Ile jeszcze...
  - Jedną chwileczkę, jedną chwileczkę - błagał któryś z kilku wiercących 
się buntowniczo uczestników panelu. - Jak to możliwe? Czy cokolwiek może 
się poruszać szybciej od światła, Artie?
  - Jasne, Marty. Światło porusza się szybciej od światła. 
  - Poczytaj sobie swojego pierdolonego Einsteina - wrzasnął Wintergreen.
  - Nasz pierwszy zdolny do lotu bombowiec może wejść w skład wyposażenia 
sił powietrznych w roku dwutysięcznym i rozsławić na wieki wasze imię.
  - A co będzie, jeśli zaangażujemy się w wojnę nuklearną przedtem?
  - Wtedy nie dostaniecie naszego produktu. Musicie poczekać.
  - Wasz bombowiec stanowi w takim razie narzędzie pokoju.
  - Zgadza się. Możemy również dorzucić faceta - uchylił rąbka tajemnicy 
Milo - który potrafi wewnętrznie produkować ciężką wodę.
  - Chcę tego faceta! Za każdą cenę!
  - Absolutnie, doktorze Teller?
  - Bezwzględnie, admirale Rickover.
  - Naszego narzędzia pokoju można również użyć do nalotów dywanowych na 
miasta.
  - Nie chcemy bombardować celów cywilnych.
  - Owszem, chcemy. To znacznie obniża koszty. Możemy również uzbroić nasze 
Szzzzz! w bomby konwencjonalne i zaatakować z zaskoczenia. Zaskoczenie 
będzie polegać na tym, że nie dojdzie do eksplozji nuklearnej. Możemy 
zastosować ten wariant wobec zaprzyjaźnionych narodów, nie narażając ich na 
długotrwałe efekty wtórne promieniowania. Czy Strangelove potrafi tego 
dokonać?
  - Co mówi Porter Lovejoy?
  - Że jest niewinny.
  - Co powiedział przed odczytaniem aktu oskarżenia? 
  - Żeby kupić oba samoloty.
  - Czy są pieniądze na oba? 
  - To nie ma znaczenia.
  - Nie chciałbym być tym, który powie to prezydentowi. 
  - Mamy człowieka, który porozmawia z prezydentem - powiedział Milo. - 
Nazywa się Yossarian.
  - Yossarian? Słyszałem już gdzieś to nazwisko. 
  - To bardzo znany artysta, Bernie.
  - Jasne, znam jego prace - stwierdził generał Bingam. 
  - To inny Yossarian.
  - Czy nie pora już na kolejną przerwę?
  - Mogę potrzebować Yossariana - mruknął Milo, zasłaniając dłonią usta - 
żeby porozmawiał z Noodlesem Cookiem. I gdzie, do kurwy nędzy, jest ten 
kapelan?
  - Przenoszą go z miejsca na miejsce, proszę pana - szepnął pułkownik 
Pickering. - Nie wiemy, do kurwy nędzy, gdzie się znajduje.
  W trakcie dziesięciominutowej przerwy, która okazała się przerwą 
pięciominutową, na salę wmaszerowało sześciu strażników ASTPW z tortem 
morwowym dla generała Bingama oraz papierami awansującymi go ze stopnia 
generała
  brygady na generała dywizji. Bingam zdmuchnął świeczki za pierwszym 
razem.
  - Czy mamy coś jeszcze? - zapytał jowialnie.
  - Tak! Zdecydowanie tak! - wrzasnął tęgi facet z Departamentu Stanu.
  - Oczywiście, że tak! - zawołał równie głośno chudzielec z Rady 
Bezpieczeństwa.
  Przekrzykując się wzajemnie Grubas i Chudzielec zwrócili uwagę, że wiele 
rozwiązań zastosowanych w M i M Szzzzz! nie różni się ani trochę od tych, 
jakimi charakteryzował się stary stealth.
  - Pańskie pierdolone fotele katapultowe znajdowały się pierwotnie w 
planach dla pierdolonego starego stealtha. Z naszych raportów wynika, że 
podczas prób rozrywały na kawałki manekiny.
  - Możemy dostarczyć tyle manekinów, ile pan potrzebuje - oświadczył Milo.
  Grubas wywrócił się i rozbił sobie nos.
  - Mojego poprzednika niepokoił, jak sądzę - wtrącił dziekan wydziału nauk 
humanistycznych i społecznych Akademii Wojennej - los ludzi, a nie 
manekinów.
  - Możemy dostarczyć mu tylu ludzi, ilu potrzebuje. Chudzielec zgłupiał, a 
Grubas zapomniał języka w gębie.
  - Interesuje nas ich bezpieczeństwo. Twierdzi pan, że pańskie maszyny 
mogą pozostawać w powietrzu przez długi czas, być może nawet przez całe 
lata. Nasze maszyny z ludźmi na pokładzie muszą być zdolne do powrotu.
  - Po co?
  - Po co?
  - Tak, po co?
  - Po co mają wracać?
  - Co się z wami wszystkimi, kurwa, dzieje, pierdoleni idioci? - zapytał, 
potrząsając z niedowierzaniem głową, Wintergreen. - Nasz samolot jest 
bronią drugiego uderzenia. Pułkowniku Pickering, czy zechce pan wyjaśnić to 
tym pierdolonym gnojkom?
  - Oczywiście, panie Wintergreen. Jakie to ma pierdolone znaczenie, 
panowie, czy te pierdolone samoloty wrócą, czy nie wrócą?
  - Żadne, pułkowniku Pickering.
  - Dziękuję, majorze Bowes, ty kutasie. 
  - Nie ma za co, ty skurwielu.
  - Panowie - odezwał się Chudzielec. - Chciałbym, żeby wpisano do 
protokołu, że odkąd byłem małym chłopcem, nikt w życiu nie nazwał mnie 
nigdy gnojkiem.
  - Nie prowadzimy protokołu. 
  - Ty gnojku.
  - Ty dupku.
  - Dokąd miałyby wracać, ty kutasie? - zapytał Wintergreen. - Tutaj 
również nie zostanie przecież kamień na kamieniu.
  - Pozwoli pan, że zapytam o coś jeszcze - warknął Chudzielec, nie 
pozostawiając wątpliwości, że jest głęboko rozgoryczony. - Twierdzi pan, że 
pańskie pierdolone bombowce przenoszą bomby nuklearne, które zanim 
eksplodują, wbijają się w głąb pierdolonej ziemi?
  - Pańskie pierdolone rakiety tego nie potrafią.
  - Proszę powiedzieć nam, po jaką cholerę chce pan, żeby to robiły?
  - Po jaką cholerę? W swoich pierdolonych raportach bez przerwy piszecie o 
pierdolonych podziemnych bunkrach dla, nieprzyjacielskich przywódców 
politycznych i wojskowych.
  - Naprawdę o tym, kurwa, piszemy?
  - Czy prezydent gra w Triage?
  - Powinniście czytać to, co piszecie.
  - Nie lubimy czytać.
  - Nie znosimy czytać.
  - Nie możemy czytać tego, co piszemy.
  - Mamy bomby, które są w stanie wbić się setki mil w głąb ziemi, zanim 
eksplodują. Planujecie obecnie budowę bunkrów na głębokości czterdziestu 
dwu mil pod powierzchnią. Możemy zaopatrzyć nasze bomby w zapalniki, które 
spowodują wybuch o wiele głębiej, dzięki czemu ani po naszej, ani po ich 
stronie nie zginie ani jeden człowiek i nie ucierpi niczyja własność. 
Możecie prowadzić wojnę nuklearną, która nie spowoduje żadnych strat na 
ziemi. Czy to nie jest humanitarne? Moim zdaniem kurewsko humanitarne.
  - Istotnie kurewsko humanitarne.
  - Pozwólcie, że wyjaśnię do końca jedną sprawę upierał się Grubas. - 
Proszę, Chudy, daj mi wtrącić słówko. Te pierdolone maszyny będą służyć do 
zadania drugiego uderzenia?
  - Mają zniszczyć ocalałe oddziały przeciwnika, które nie zostały użyte w 
pierwszym uderzeniu.
  - Dlaczego nie zostały użyte w pierwszym uderzeniu? 
  - Skąd ja mam, kurwa, wiedzieć?
  - Gwarantuje pan, że pańskie samoloty będą działać? 
  - One już działają, i to od przeszło dwóch lat. Mamy modele, które latają 
na razie tam i z powrotem. Musicie nam dzisiaj powiedzieć, czy mamy 
prowadzić dalsze prace. W przeciwnym razie pójdziemy z naszymi pierdolonymi 
Szzzzz! gdzie indziej.
  - Nie wolno wam tego zrobić - oświadczył Grubas. - Przepraszam, Chudy, 
pozwól, że skończę.
  - Teraz moja kolej, Grubasie. To byłoby niezgodne z prawem.
  Milo roześmiał się łagodnie.
  - Ciekawe, jak się dowiecie, że to zrobiliśmy? Nasze samoloty są 
niewidoczne i bezgłośne.
  - Nie rozumiem, kurwa, tych wszystkich pytań - stwierdził Wintergreen. - 
Jaką to robi pierdoloną różnicę, czy będą działały, czy nie? Ich główna 
wartość polega na odstraszaniu. Kiedy wejdą do akcji, wszystko i tak będzie 
już dawno przesiane. 
  - Mimo to mam kolejne pytanie. Pozwól, że zabiorę teraz głos, Gruby.
  - Teraz moja kolej, chudy kutasie.
  - Nieprawda, gruby skurwielu.
  - Nie słuchajcie tego gnojka - powiedział Grubas. - Jeśli są niewidoczne 
i bezgłośne, co powstrzymuje was przed sprzedaniem ich przeciwnikowi?
  - Nasz patriotyzm.
  Po tym stwierdzeniu Bingam zarządził ostatnią przerwę. 
  - Wintergreen... - szepnął Milo, zanim obrady zostały wznowione. - Czy 
naprawdę mamy tę bombę, która wbija się w ziemię na głębokość stu mil, 
zanim eksploduje?
  - Będziemy musieli sprawdzić. Co z tym starym stealthem? Myślisz, że się 
połapią?
  - Tak naprawdę wcale nie są takie same. Stealth nie został nigdy 
zbudowany. Z czego wynika, że nasz Szzzzz! jest nowszy.
  - Jestem tego samego zdania.
  Wśród uczestników panelu byli tacy, którzy domagali się przedłużenia 
dyskusji, oraz inni, jak Grubas i Chudzielec, którzy chcieli przeprowadzić 
analizę porównawczą Szzzzz! i bombowca Strangelove'a. Nie obejdzie się bez 
Yossariana, mruknął zdeprymowany Milo, widząc konferujących ze sobą szeptem 
trzech wyższych oficerów. Bingam czekał w napięciu, Wintergreen 
ostentacyjnie się wściekał. Milo poradził mu, żeby przestał, ponieważ nikt 
i tak na niego nie patrzy. W końcu kontradmirał podniósł wzrok.
  - Panowie - oznajmił. Miał zwyczaj powoli cedzić słowa. - Szukamy broni 
dla nowego stulecia, broni, w porównaniu z którą całe pozostałe uzbrojenie 
okaże się tylko nie mającym większego znaczenia dodatkiem.
  - Nie musi pan dalej szukać - wtrącił z nadzieją w głosie Milo.
  - Ja osobiście - ciągnął kontradmirał, jakby tego nie słyszał - skłonny 
jestem przyłączyć się do obozu generała Bingama. To kolejny liść do twojego 
wieńca sławy, Bernie. Chcę zarekomendować twojego Szzzzz! Ale zanim 
zapiszemy to w protokole, jest pewne pytanie o podstawowym znaczeniu. - 
Pochylił się ku nim bliżej, trzymając łokcie na stole i opierając podbródek 
na splecionych dłoniach. - Pańskie samoloty, panie Minderbinder. Musi mi 
pan szczerze odpowiedzieć. Czy jeśli rzucimy je do boju w odpowiedniej 
liczbie, zdołają zniszczyć świat
  Milo wymienił gorączkowe spojrzenie z Wintergreenem. Tym razem woleli 
powiedzieć prawdę. Wintergreen spuścił wzrok, Milo nie krył zakłopotania.
  - Obawiam się, że nie, panie admirale - przyznał czerwieniąc się. - 
Możemy sprawić, że nie będzie się nadawał do zamieszkania, ale nie 
potrafimy go zniszczyć.
  - Mogę to przeżyć!
  - Absolutnie, admirale Dewey?
  - Bezwzględnie, generale Grant.
  - Przykro mi, że nazwałem pana chudym kutasem - przeprosił nieśmiało 
dyplomata z Departamentu Stanu.
  - Nic nie szkodzi, ty gruby skurwielu.
  
  
  KSIĘGA VII
  
  
  20.
  Kapelan
  
  Za każdym razem, kiedy kapelan Albert Taylor Tappman przewożony był gdzie 
indziej, nie mógł się oprzeć wrażeniu, że pozostaje wciąż w tym samym 
miejscu. Wyłożoną ołowiem przestrzeń życiową, w której go zamknięto, 
stanowił wagon kolejowy i ani przed, ani po zakończeniu podróży nie wolno 
mu było opuścić go z własnej woli. Jego otoczenie w ogóle się nie 
zmieniało.
  Razem z nim podróżowało kilka laboratoriów, sprzęt techniczny, gabinety 
medyczne, a także doczepione tuż za jego kuchnią wagony, w których mieściły 
się biura i kwatery mieszkalne oficerów, oddelegowanych aktualnie do tego, 
co w oficjalnym żargonie przyjęło się już określać mianem Projektu 
Wisconsin. Drzwi do jego wagonu były zamknięte i strzeżone przez 
umundurowanych osobników uzbrojonych w automatyczną broń z krótkimi lufami 
i dużymi magazynkami. O swoim  pociągu wiedział na pewno jedno: mógł 
poruszać się tylko w jego obrębie.
  Nie wolno mu było wysiąść, z wyjątkiem tych rzadkich chwil, kiedy 
zapraszano go do wzięcia udziału w ograniczonych formach rekreacji, co 
spotykało się z jego niezmienną odmową. W tym akurat przypadku wolno mu 
było powiedzieć nie. Nigdy nie lubił za bardzo ćwiczeń fizycznych i teraz 
również nie miał na nie ochoty. Kiedy siedział w swoim skórzanym fotelu, 
tonus jego mięśni utrzymywany był w coraz wyższej formie w wyniku 
zastosowania bezbolesnego zabiegu elektrostymulacji. Dzięki 
specjalistycznej aparaturze, która podnosiła jego tętno oraz zwiększała 
przepływ krwi i respirację, uzyskiwano bez trudu efekty, jakie daje 
uprawiany intensywnie aerobik. Był teraz w lepszej kondycji fizycznej niż 
przedtem i - co mógł potwierdzić każdego ranka przy goleniu - zdecydowanie 
lepiej wyglądał.
  Zmiana lokalizacji zajmowała nieraz kilka dni i kapelan szybko zdał sobie 
sprawę, że jego pociąg ma bezgłośny silnik i gładko toczące się, ciche, 
usypiające koła, które sunęły po torach i podkładach tak bliskich 
doskonałości, jak tylko może być bliskie doskonałości coś, co wymyślono i 
wyprodukowano na tym świecie. Dysponował wszelkimi wygodami. W swoim 
pulmanowskim wagonie miał przechodnią sypialnię i salon o ścianach obitych 
szarą tkaniną. Miał również pokój do pracy i wypoczynku z podłogą z 
sękatych sosnowych desek, pociągniętą kremowym poliuretanem i wysłaną 
ciemnym meksykańskim dywanem, ozdobionym wzorem w różowe róże i białożółte 
polne kwiaty. W końcu wagonu znajdowała się pulmanowska kuchnia, gdzie 
mieściły się dwa krzesła i stół, przy którym przyjmował wszystkie pokarmy, 
stale obserwowany, gdy żuł i przełykał, przez co najmniej jednego 
markotnego, robiącego notatki laboranta w białym fartuchu. Nie ukrywano 
przed nim niczego, o czym już wiedział. Wszystko, co jadł i pił, było 
uprzednio mierzone, analizowane i badane w celu ustalenia składu 
mineralnego i wykrycia ewentualnego promieniowania. Poinformowano go, że 
gdzieś niedaleko, ze względu na wygodę być może nawet w którymś z 
sąsiednich wagonów, podróżuje co najmniej jedna grupa kontrolna, której 
członkowie spożywają dokładnie to samo, w dokładnie tym samym czasie, w 
tych samych ilościach i kombinacjach co on, wykonując od rana do wieczora 
dokładnie te same czynności. A mimo to żaden nie zdradzał najmniejszych 
oznak podobnej anomalii. We wszystkich używanych przez kapelana 
pomieszczeniach wbudowane były, również dla jego bezpieczeństwa, sprawdzane 
dwa razy dziennie liczniki Geigera. Ci, którzy się z nim stykali - chemicy, 
fizycy, lekarze, technicy i wyżsi oficerowie, a także uzbrojeni w pistolety 
wartownicy, usługujący mu i sprzątający z jego stołu kelnerzy oraz kobiety, 
które robiły porządki i pomagały gotować - nosili karty identyfikacyjne z 
macicy perłowej i czujniki, które natychmiast odnotowywały najmniejszą 
dawkę promieniowania. Wciąż był bezpieczny. Dostawał wszystko, o co prosił, 
oprócz zgody na powrót do domu.
  - Chociaż?
  Chociaż musiał przyznać, że domowe pielesze nie pociągały go już tak 
bardzo jak niegdyś. Razem z żoną mieli powyżej dziurek w nosie 
telewizyjnych spektakli, wiadomości i komediowych seriali i zastanawiali 
się często, jak wnieść w swe długie i pozbawione trosk małżeństwo większą 
dozę spontanicznej aktywności i radosnych niespodzianek. Czarterowe 
wycieczki za granicę straciły już dawno swój czar. Mieli teraz mniej 
przyjaciół niż kiedyś, mniej energii i motywacji; ich emocje i rozrywki 
sprowadzały się prawie wyłącznie do oglądania telewizji i kontaktów z 
dziećmi oraz wnukami, którzy wszyscy - za co codziennie dziękowali Bogu - 
mieszkali nadal w odległości krótkiej przejażdżki samochodem od ich domu w 
Kenoshy.
  Wspomniana przez niego psychiczna ułomność nie była wcale czymś 
niezwykłym wśród należących do jego pokolenia Amerykanów, oświadczył ze 
zrozumieniem umundurowany psychiatra, którego przysyłano co drugi dzień, 
aby zrobił, co może, dla złagodzenia efektów stresu powstałego w wyniku 
internowania, a jednocześnie, czego wcale nie krył, aby posunął do przodu 
wiedzę na temat niezwykłej przypadłości kapelana, wiedzę, której Tappman 
nie chciał jeszcze świadomie ujawnić.
  - Poza tym w wieku siedemdziesięciu dwu lat jest ksiądz z pewnością 
bardzo podatny na to, co określamy jako depresję późnego wieku - twierdził 
wykwalifikowany medyk. - Czy mam księdzu wyjaśnić, co to znaczy?
  - Mówiono mi to już wcześniej - odparł kapelan.
  - Jestem dwa razy młodszy od księdza i tak samo podatny, jeśli stanowi to 
dla księdza jakąś pociechę.
  Kapelan przyznał, że tęskni za żoną i wie, że ona także za nim tęskni. 
Żona ma się dobrze, zapewniano go przynajmniej trzy razy w tygodniu. Nie 
wolno im było komunikować się ze sobą bezpośrednio, nawet listownie. 
Najmłodsze z jego dzieci - kiedy był na froncie, mały berbeć - zbliżało się 
teraz do pięćdziesiątki.  Dzieci czuły się dobrze, wnuki także.
  Mimo to kapelan martwił się nadmiernie ("Patologicznie? - zgadywał 
dyskretnie psychiatra. - Ale to też wydaje się normalne" - dodawał.) 
wszystkim, co mogło się przydarzyć jego rodzinie, i wyobrażał sobie w 
obsesyjnej męce inne, bliżej nie sprecyzowane zagrożenia, które wydawały mu 
się nieuniknione.
  To też było normalne.
  Wbrew temu, co podpowiadał rozsądek, wracał do tych samych uporczywych 
katastroficznych wizji, którymi torturował się w przeszłości, w trakcie 
odbywania służby wojskowej, dręczony samotnością i tęsknotą, towarzyszącymi 
jego pierwszej rozłące z żoną i dziećmi.
  Ponownie lękał się wypadków i chorób w rodzaju mięsaka Ewinga, białaczki, 
choroby Hodgkina i innych nowotworów. Znowu był młody, stacjonował na 
Pianosie i widział swego najmłodszego synka, ponownie małego szkraba, 
umierającego dwa lub trzy razy w tygodniu, ponieważ jego żona nadal nie 
nauczyła się tamować krwotoku tętniczego; znowu oglądał przez łzy w 
paraliżującej ciszy, jak cała rodzina ginie po kolei porażona prądem z 
gniazdka przy podłodze, ponieważ nigdy nie powiedział jej, że ludzkie ciało 
przewodzi elektryczność; cała czwórka znowu ginęła prawie co noc w 
płomieniach, kiedy od wybuchu termy zapalał się ich piętrowy drewniany 
domek; znowu widział w upiornych, straszliwych i odrażających szczegółach 
kruche i urocze młodsze ciało swej biednej żony, rozgniatane na krwawą 
miazgę na ścianie supermarketu przez jakiegoś półprzytomnego pijanego 
kierowcę, i patrzył na swą zapłakaną córkę, która znowu miała pięć, sześć, 
siedem, dziesięć albo jedenaście lat, odprowadzaną z miejsca ponurego 
zdarzenia przez miłego siwowłosego pana w średnim wieku, który zawoził ją 
do opuszczonej piaskarni i po wielekroć gwałcił i mordował, podczas gdy 
dwójka młodszych dzieci konała powoli z głodu po tym, jak pilnująca ich 
teściowa, która w rzeczywistości zgasła spokojnie wiele lat później, 
umierała na atak serca po otrzymaniu przez telefon wiadomości o wypadku 
jego ukochanej żony.
  Wspomnienia tych fantazji były bezlitosne. Upodlony i przygnieciony 
nostalgią kapelan cofał się wielokrotnie z bezradnym i bolesnym 
rozczarowaniem do owych oddalonych prawie o półwiecze chwil wczesnego 
ojcostwa, kiedy żył w wielkiej rozpaczy i nigdy nie opuszczała go nadzieja.
  - To kolejny często spotykany objaw depresji późnego wieku - stwierdził z 
czułym uznaniem psychiatra. - Kiedy ksiądz się zestarzeje, być może będzie 
wracał do czasów, kiedy był jeszcze młodszy. Mnie zdarza się to już teraz.
  Kapelan zastanawiał się, jak daleko sięga jego pamięć. Nie chciał mówić o 
swym niezwykłym, być może cudownym widzeniu nagiego człowieka na drzewie, 
który ukazał mu się tuż za murem wojskowego cmentarza na Pianosie podczas 
smutnego pogrzebu młodego chłopaka o nazwisku Snowden, zabitego w samolocie 
podczas nalotu na mosty w Awinionie w południowej Francji. Stojąc nad 
wykopanym w czerwonej ziemi grobem, z majorem Danbym z lewej i majorem 
Majorem z prawej strony, naprzeciw niskiego szeregowca o nazwisku Samuel 
Singer, który brał udział w nalocie razem ze Snowdenem - przypominał sobie 
to wszystko z zabójczą jasnością - przerwał nagle mowę pogrzebową, kiedy 
jego wzniesiony ku niebu wzrok padł na nagą postać na drzewie - przerwał w 
pół zdania, jakby na chwilę zaniemówił i kompletnie zabrakło mu tchu. 
Możliwości, że na drzewie rzeczywiście siedział nagi człowiek, w dalszym 
ciągu w ogóle nie brał pod uwagę i zachowywał to wspomnienie dla siebie. 
Nie chciał, aby wrażliwy psychiatra, z którym pozostawał w przyjaznych 
stosunkach, doszedł do wniosku, że brakuje mu piątej klepki.
  Od tego czasu nie został mu dany ani jeden podobny znak bożej łaski, mimo 
że teraz wciąż o niego błagał. Zawstydzony zaczął się potajemnie modlić. 
Nie wstydził się tego, że się modli, ale tego, że ktoś może to odkryć i 
wziąć go na spytki. Modlił się także o Yossariana, aby pojawił się nagle 
niczym supermen z innego cudu - nie potrafił wyobrazić sobie w tej roli 
żadnej innej osoby - i wyratował go z tej niezrozumiałej kabały, w którą 
się tak beznadziejnie wkopał.      Wyratował i pomógł wrócić do domu. Przez 
całe życie kapelan pragnął tylko jednego: cieszyć się ciepłem domowego 
ogniska. 
  To nie była jego wina, że sikał ciężką wodą.
  Kiedy akurat nie podróżował, wyprowadzano go w różnych porach dnia na 
zewnątrz i kazano przez dwadzieścia, trzydzieści, a potem czterdzieści 
minut okrążać raźnym krokiem własny wagon. Z pewnej odległości obserwowali 
go uzbrojeni strażnicy i zawsze ktoś mu towarzyszył specjalista medyczny, 
naukowiec, agent wywiadu, oficer albo sam generał. Co jakiś czas zakładano 
mu opaskę na ramię, żeby zmierzyć puls i ciśnienie, oraz maskę na nos i 
usta, ze zbiorniczkiem na wydychane przez niego powietrze. Z tych prób 
wysiłkowych wnosił, że przez większość czasu znajduje się pod ziemią.
  Wewnątrz swojej kwatery mógł, zbliżywszy się do któregokolwiek z okien po 
obu stronach wagonu, zobaczyć, jeśli chciał, Paryż: widok Montmartre'u z 
wysokiego szczytu Łuku Triumfalnego względnie widok z Montmartre'u na Luwr, 
sam Łuk, wieżę Eiffla, wijącą się w dole Sekwanę i paryskie dachy. Jeśli 
wolał, mógł też wyglądając przez okno zobaczyć z wielu różnych perspektyw 
hiszpańskie miasto Toledo, uniwersyteckie miasto Salamankę czy Alhambrę 
albo przenieść się pod Big Ben i Parlament czy pod St. Catherine's College 
w Oksfordzie. Obsługa  znajdującej się przy każdym z okien konsoli nie 
nastręczała większych trudności. Każde stanowiło ekran video oferujący 
praktycznie nieograniczony wybór miejsc.
  Zastępczy widok Nowego Jorku rozciągał się z panoramicznego okna 
umieszczonego na najwyższym piętrze mieszkalnego wieżowca. Kapelan mógł 
poruszać się po mieście z równą łatwością jak po całym świecie. Parę dni po 
internowaniu dałby sobie rękę uciąć, że widzi Yossariana, wysiadającego z 
taksówki po drugiej stronie ulicy prowadzącej do Dworca Autobusowego 
Zarządu Portu, i o mało nie
  wykrzyknął jego nazwiska. W Waszyngtonie mógł wejść do środka budynku 
ASTPW i oglądać w wolnej chwili wystawy sklepowe w głównym hallu i na 
każdym z   wypełnionych bajecznymi witrynami tarasów. Oświetlenie i barwy 
zmieniały się wszędzie z godziny na godzinę, żeby dostosować się do jego 
pory dnia. Po zapadnięciu zmroku najbardziej lubił oglądać kasyna Las Vegas 
i Los Angeles z Sunset Strip. Ze swych okien mógł zobaczyć prawie wszystko, 
co chciał, z wyjątkiem tego, co znajdowało się za nimi naprawdę. W Kenoshy, 
w stanie Wisconsin, oglądał swoje miasto z werandy własnego domu, a także, 
co sprawiało mu nie mniejszą przyjemność, z wychodzącego na ogród tylnego 
patia, gdzie w pogodne księżycowe noce siadywał kiedyś z żoną na huśtawce, 
obserwował wspólnie z nią latające świetliki i przywołując smętne 
wspomnienia zastanawiał się, dokąd odeszły te wszystkie lata i jak szybko 
ginęło stulecie. Nie potrafił już tak jak kiedyś zajmować się ogrodem. 
Wciąż lubił pielić, ale szybko się męczył i często zniechęcały go bóle w 
nogach i krzyżu, które lekarz uznał za lumbago. Wyglądając pewnego razu 
przez okno pociągu ze swego domu, zobaczył po drugiej stronie ulicy 
sąsiada, który, o czym był święcie przekonany, zmarł przed kilku laty, i 
przez chwilę nie wiedział, co o tym myśleć. Nie chciało, mu się wierzyć, że 
pod powierzchnią znajomego miasta, gdzie spędził prawie całe swoje życie, 
biegnie być może podziemna linia kolejowa, którą teraz wbrew swej woli 
podróżował.
  Do tego czasu każda rzecz i choć mało kto o tym wiedział, każda osoba 
zamieszkująca w sporym promieniu wokół domu kapelana w Kenoshy zostały 
zarejestrowane, sprawdzone, zbadane i przeszukane przy użyciu najbardziej 
czułych, niezawodnych i zaawansowanych instrumentów i technik: żywność, 
woda pitna ze studni i z wodociągów, powietrze, którym oddychano, ścieki 
oraz odpadki. Każda porcja spuszczanej w ubikacjach wody była pobierana do 
analizy, podobnie jak wszystko, co wrzucano do domowych młynków na śmieci. 
Nie odkryto jednak na razie żadnych śladów skażenia, które choćby w 
przybliżeniu przypominałoby te zaobserwowane u kapelana. Nigdzie w Kenoshy 
nie znaleziono ani jednej cząsteczki tlenku deuteru, czyli ciężkiej wody.
  - Wszystko zaczęło się od problemów z oddawaniem moczu - powtórzył po raz 
kolejny kapelan Albert Taylor Tappman.
  - Ja też je miałem - przyznał z westchnieniem psychiatra. - Oczywiście 
nie takie jak ksiądz. W przeciwnym razie, jak przypuszczam, przechodziłbym 
tu kwarantannę razem z księdzem. Naprawdę nie wie ksiądz, jak ksiądz to 
robi ani co zrobił, żeby to zapoczątkować?
  Zacinając się, kapelan ponownie oświadczył ze skruchą, że nie wie. 
Siedział z opartymi o uda pięściami i wydawało mu się, że ten doktor chyba 
mu wierzy.  Domowy lekarz od razu zwietrzył coś niezwykłego i pobrał drugą 
próbkę.
  - Nie wiem, Albercie - powiedział. - Wciąż wydaje mi się to jakieś 
dziwne.  Jakby ciężkie.
  - Co to znaczy, Hektorze?
  - Nie jestem pewien, ale nie sądzę, żeby wolno ci było robić to, co 
robisz, bez zezwolenia rządu. Zobaczymy, co powiedzą w laboratorium. 
Niewykluczone, że będą musieli o tym kogoś poinformować.
  Zanim kapelan się obejrzał, do jego domu wprowadzili się i zaczęli się w 
nim panoszyć rządowi agenci; potem pojawili się chemicy i fizycy, 
radiolodzy i urolodzy, endokrynolodzy i gastroenterolodzy. Został 
bezzwłocznie zbadany przez wszystkich możliwych specjalistów i ekologów. 
Wszyscy dokładali wszelkich starań, aby odkryć, skąd wziął się ten 
dodatkowy neutron wodoru, występujący w  każdej wydalanej przez niego 
cząsteczce wody. Nie było go w jego pocie. Pot był  czysty, podobnie jak 
wszystkie inne płyny w jego organizmie.
  Potem zaczęły się przesłuchania, z początku uprzejme, potem obelżywe i 
pełne niezawoalowanych gróźb. Czy pił kiedyś płynny tlen? Z tego, co 
wiedział, nie.   Och, z pewnością by to wiedział. Gdyby to zrobił, już by 
nie żył.
  - Więc dlaczego mnie o to pytacie?
  To było podchwytliwe pytanie, odpowiadali radośnie rechocząc. Wszyscy 
palili papierosy i mieli żółte palce. Płynny tlen? Nie wiedziałby nawet, 
skąd go wziąć.
  Musiałby to wiedzieć, żeby go wypić.
  Nie wiedział nawet, jak wygląda.
  W takim razie skąd wie, że go nie pił?
  To także umieścili w protokole. Było to kolejne podchwytliwe pytanie.
  - A ksiądz dał się podejść. To był dobry strzał, Asie. Zgadza się, 
Twardzielu?
  - Ty to powiedziałeś, Chojraku.
  Było ich trzech i chcieli się koniecznie dowiedzieć, czy nie ma jakichś 
przyjaciół, żon albo dzieci w którymś z krajów byłego bloku wschodniego.
  Ciekawiło ich także, czy ktoś z jego bliskich nie pracuje w CIA.
  - Ja też nie mam nikogo w CIA - stwierdził psychiatra. - Gdybym miał, sam 
nie wiedziałbym, co powiedzieć na swoją obronę.
  Skonfiskowali z miejsca jego paszport i założyli podsłuch na telefon. 
Przejmowano jego pocztę i zamrożono konto w banku. Wyłamano zamek jego 
skrytki. Co najgorsze, zabrano mu numer ubezpieczenia społecznego.
  - Koniec z wypłatami?! - zakrzyknął przerażony psychiatra.
  Pieniądze przychodziły nadal, ale numer ubezpieczenia społecznego został 
skreślony. Bez niego kapelan nie miał żadnej tożsamości.
  Psychiatra zrobił się popielaty i zadrżał.
  - Domyślam się, jak ksiądz się musi czuć - stwierdził ze współczuciem. - 
Ja nie mógłbym żyć bez mojego numeru. I naprawdę nie może im ksiądz 
powiedzieć, jak to robi?
  Chemiofizycy i fizykochemicy wykluczyli ugryzienie owada. Ich opinię 
podtrzymali entomolodzy.
  Na początku wszyscy starali się być w zasadzie mili i opiekuńczy i 
odnosili się do niego z szacunkiem. Lekarze traktowali go z sympatią, jako 
ciekawostkę i okazję do zrobienia doktoratu. Wkrótce jednak wszyscy oprócz 
psychiatry i generała zaczęli zdradzać coraz większe objawy napięcia i 
zniecierpliwienia.  Rosnąca frustracja tłumiła tolerancję. Dawały o sobie 
znać emocje, a konsultacje przesycone były wrogością. Przodowali w tym 
zwłaszcza agenci wywiadu. Nie byli z FBI ani z CIA, ale z jakiejś innej, 
głębiej zakamuflowanej organizacji. Fakt, że nie potrafił ich oświecić, 
obrażał ich. Strofowali go za uporczywą odmowę udzielenia wyjaśnień, 
których udzielić nie potrafił.
  - Złośliwy drań z księdza - stwierdził największy z napastliwych 
śledczych.
  - Mówią o tym zgodnie wszystkie raporty - dodał chudy i śniady, 
sprawiający wrażenie podleca, z ostro zakrzywionym nosem, brązowymi od 
nikotyny drobnymi nieregularnymi zębami, prawie niewidocznymi wargami i 
obłąkanymi oczyma, w których paliły się radosne iskierki.
  - Co się tyczy promieniowania, proszę księdza... - odezwał się pulchny, 
od którego czuć było stale kwaśny odór piwa i który uśmiechał się i 
puszczał do kapelana oko, choć wcale nie sprawiał wrażenia rozbawionego. - 
Czy przyjął ksiądz kiedyś, jeszcze zanim go tu sprowadziliśmy... i chcemy 
znać prawdę, chłopaczku... jeśli masz zamiar łgać, lepiej żebyś się w ogóle 
nie odzywał... czy przyjął ksiądz kiedyś jakąś dawkę nielegalnego 
promieniowania?
  - Skąd miałbym o tym wiedzieć, proszę pana? Co to jest nielegalne 
promieniowanie?
  - Promieniowanie, o którym ksiądz nie wie, a my wiemy.
  - W przeciwieństwie do czego?
  - W przeciwieństwie do promieniowania, o którym ksiądz nie wie, a my 
wiemy.
  - Pogubiłem się. Nie widzę żadnej różnicy.
  - Jest zawarta w odmiennym rozłożeniu akcentów.
  - A ksiądz tego nie zauważył! Dopisz to do naszej listy. 
  - Tym razem naprawdę go zażyłeś. Prosto z mańki. 
  - Dosyć, Asie. Będziemy kontynuować jutro.
  - Jasne, generale.
  Ton, jakim As przemawiał do generała, graniczył z obrazą, i kapelan czuł, 
jak ogarnia go zakłopotanie. Oficerem sprawującym ogólny nadzór nad 
Projektem Winconsin był generał Leslie R. Groves, uczestnik wcześniejszego 
Projektu Manhattan, w ramach którego skonstruowano pierwszą bombę atomową w 
1945 roku. Całe jego zachowanie wskazywało, że jest troskliwy, serdeczny i 
opiekuńczy, i kapelan czuł się w jego obecności zupełnie rozluźniony. 
Dowiedział się od generała o argumentach, które sprawiły, że został w tak 
despotyczny sposób internowany i poddany bezustannej obserwacji, a także o 
tym, czym różni się rozszczepienie od fuzji, i o trzech stanach wodoru, w 
które jak się zdaje wdepnął, względnie one wdepnęły w niego. Po wodorze o 
liczbie atomowej jeden szedł deuter, który miał dodatkowy neutron w każdym 
atomie i łącząc się z tlenem tworzył ciężką wodę, następnie zaś tryt, 
radioaktywny gaz z dwoma dodatkowymi neutronami, którego używano do 
malowania świecących w ciemności tarcz przyrządów pomiarowych i zegarów - w 
tym także oryginalnych pornograficznych zegarów sypialnianych, które z dnia 
na dzień podbiły erotyczną wyobraźnię narodu - oraz do zwiększania siły 
rażenia termonuklearnych urządzeń takich jak bomba wodorowa, zawierająca 
związek deuteru, deuterek litu. Najstarsze z tych bomb, zdetonowane w roku 
1952, miały moc wybuchu tysiąc razy większą - tysiąc razy większą, 
podkreślił generał Groves - od bomb zrzuconych na Japonię. A skąd bierze 
się deuter? Z ciężkiej wody.
  A on jeszcze niedawno lał ją do kibla.
  - Co teraz z nią robicie?
  - Wysyłamy, żeby przerobiono ją na tryt - odparł generał Groves.
  Widzi ksiądz, czym ksiądz sikał? 
  - Wystarczy, Asie.
  Mając u boku generała Grovesa, kapelan wyszedł kiedyś po schodkach ze 
swego pulmanowskiego apartamentu na pokryte płytami białego betonu małe 
boisko, położone na tyłach zwieńczonej krzyżem i pozbawionej okien 
kamiennej budowli, która przypominała stary włoski kościół. Na drewnianym 
słupie, pociągniętym ciemnym lakierem, który wydawał się całkiem świeży, 
zamontowana była tablica i obręcz do koszykówki, a obok namalowano matową 
zieloną farbą pola do gry w krążki. W samym środku, jakby czekając, by ktoś 
ją kopnął, leżała futbolowa piłka, pozszywana z białych i czarnych 
kawałków, które nadawały jej wygląd wielkiego modelu cząsteczki. W rogu 
stał opalony na brąz sprzedawca, pilnując stojaka z pocztówkami, gazetami i 
marynarskimi czapeczkami w kolorze oceanicznego błękitu, z białą lamówką i 
białym napisem "Venezia", i kapelan zastanawiał się na głos, czy nie 
znaleźli się przypadkiem w Wenecji. Generał oznajmił, że nie, ale że miło 
jest dla odmiany tak myśleć. Mimo złudzenia nieba i świeżego powietrza 
wciąż znajdowali się wewnątrz, w podziemiach. Kapelan nie chciał zagrać w 
koszykówkę ani w krążki, nie chciał kopnąć piłki ani dostać pamiątki. 
Chodzili obaj wokół wagonu przez czterdzieści minut w miarę energicznym 
krokiem, który narzucał generał.
  Innym razem, kiedy wysiedli obok niewielkiego wąskiego przejścia, 
biegnącego prostopadle pod ich torami, kapelan usłyszał stłumione wybuchy 
prochu strzelniczego, które przypominały małe fajerwerki i dochodziły z 
jakiejś wydrążonej przestrzeni gdzieś w głębi. Nie miał ochoty spróbować 
szczęścia i wygrać pluszowego misia. Nie chciał rzucać monet w nadziei, że 
wygra orzech kokosowy. Dobiegała go stamtąd również muzyka karuzeli, a 
potem zgrzyt sunących na zmianę w górę i w dół stalowych kół i łoskot 
wagoników diabelskiej kolejki.  Kapelan nie odwiedził nigdy Coney Island, 
nie słyszał o wesołym miasteczku Steeplechase George'a C. Tilyou i nie miał 
ochoty go teraz zwiedzać. Nie pragnął spotkać się osobiście z panem Tilyou 
ani przejechać się na jego olśniewającej karuzeli.
  Generał Groves wzruszył ramionami.
  - Wydaje się ksiądz pogrążony w apatii - stwierdził z pewną dozą 
współczucia. - Nic nie wydaje się księdza interesować: ani telewizyjne 
komedie, ani wiadomości, ani nawet informacje sportowe.
  - Wiem.
  - Mnie też nic nie interesuje - wyznał psychiatra.
  Pierwszą paczkę żywnościową od Mila Minderbindera dostarczono kapelanowi 
podczas trzeciej podróży do Kenoshy. Paczki przychodziły potem raz w 
tygodniu, zawsze tego samego dnia. Napis na dołączonej karteczce nigdy się 
nie zmieniał:
  
  TO, CO JEST DOBRE DLA MILA MINDERBINDERA, 
  JEST DOBRE DLA KRAJU.
  
  Nie zmieniała się również zawartość przesyłki. Elegancko wkładane na 
wiórowej podściółce leżały zawsze: nowa zapalniczka Zippo, paczka 
sterylnych wacików z czystej egipskiej bawełny, ważąca funt bombonierka 
nadziewanych egipską bawełną wyborowych czekoladek M i M, tuzin jaj z Malty 
i butelka szkockiej whisky od gorzelnika na Sycylii, wszystko made in 
Japan, oraz pochodzące również z Dalekiego Wschodu niewielkie ilości 
wieprzowiny z Nowego Jorku, szynki z Syjamu i mandarynek z Nowego Orleanu. 
Kapelan zgodził się z propozycją generała Grovesa, aby przekazywać paczki 
nadal nie mającym gdzie mieszkać ludziom na górze. Po raz pierwszy wyraził 
przy tym zdziwienie.
  - To w Kenoshy są teraz bezdomni?
  - Nie jesteśmy teraz w Kenoshy - odpowiedział generał Groves i podszedł 
do okna, żeby wcisnąć guzik zmieniający lokalizację.
  Znajdowali się ponownie w Nowym Jorku. Na pierwszym planie widać było 
stojących wzdłuż chodnika przed głównym wejściem na Dworzec Autobusowy 
Zarządu Portu ulicznych pucybutów i wózki sprzedawców szybkich dań, z 
paleniskami, w których dymił węgiel drzewny, a dalej za budynkiem dworca 
dwa jałowe architektonicznie wieżowce World Trade Center, prawdopodobnie 
nadal dwa najwyższe biurowce we wszechświecie.
  Innym razem, będąc święcie przekonany, że znajdują się w ASTPW w 
Waszyngtonie, kapelan odkrył przez niedopatrzenie, że stoją gdzieś pod 
dworcem autobusowym, czekając na zmianę lokomotywy i wagonów 
laboratoryjnych. Przez swoje okno był nawet w stanie oglądać centrum 
łącznościowe dworca, a także podłączyć się do
  zamontowanych tam monitorów i obserwować przyjeżdżające i wyjeżdżające 
autobusy, walące tędy w ciągu dnia tłumy, przebranych za handlarzy 
narkotyków policjantów w cywilu i przebranych za policjantów w cywilu 
handlarzy narkotyków oraz prostytutki, narkomanów, młodocianych 
uciekinierów, plugawe i apatyczne akty kopulacji i inne nikczemne przejawy 
życia społecznego, które toczyło się na ewakuacyjnej klatce schodowej. Mógł 
zajrzeć do łazienek i podglądać sikających i robiących pranie ludzi, a 
jeśli miał ochotę, obserwować odbywające się w kabinach wstrzykiwanie 
narkotyków, seks oralny i defekacje. Ale on nie miał na to ochoty. Jego 
telewizory w znakomity sposób odbierały nadawane na trzystu dwudziestu 
dwóch kanałach programy, stwierdził jednak, że kiedy nie ogląda ich razem z 
żoną, nie daje mu to żadnej radości. Telewizja nie bawiła ich zbytnio, już 
kiedy byli razem, ale wtedy mogli przynajmniej utkwić oczy w tym samym 
punkcie, zastanawiając się nad czymś, co dałoby im temat do rozmowy i być 
może wyrwało z letargu. Takie były uroki podeszłego wieku. A przecież 
skończyli zaledwie siedemdziesiąt dwa lata.
  Innym razem w Nowym Jorku, spoglądając przez okno na Metropolitan Museum 
of Art, w chwili gdy kończyło się zebranie KDPDKMMA, kapelan dałby sobie 
ponownie uciąć rękę, że widzi Yossariana wychodzącego z muzeum razem ze 
starszą kobietą w modnej sukni i wyższym od nich dwojga mężczyzną. I znowu 
chciał go zawołać, ujrzał bowiem obserwującego całą trójkę i ruszającego w 
ślad za nią rudego mężczyznę z zielonym plecakiem, a potem śledzących ich 
dwu innych facetów o jaśniejszych pomarańczowych włosach i jeszcze jednego 
typka, który niewątpliwie śledził wszystkich pozostałych. Nie wierzył 
własnym oczom. Miał wrażenie, że już to gdzieś kiedyś widział, jak wtedy, 
gdy ukazał mu się człowiek na drzewie.
  - A co to za inny hałas, który wciąż słyszę? - zapytał w końcu generała 
Grovesa, kiedy pociąg ponownie ruszył w drogę i wyjechał z miasta.
  - Ma ksiądz na myśli wodę? Szum rzeki albo strumienia? 
  - Często go słyszę. Może nawet bez przerwy.
  - Nie mogę powiedzieć. 
  - Nie wie pan?
  - Mam rozkaz mówić księdzu wszystko, co wiem. Ale ta rzecz znajduje się 
poza moją jurysdykcją. Jest bardziej tajna i niżej położona. Na podstawie 
wskazań sonaru wiemy, że jest to dość wąski wolno płynący ciek wodny i że 
poruszają się po nim małe łódki bez silnika, być może wiosłowe, podążając 
zawsze w jednym kierunku. Słychać także muzykę. Jej fragmenty zostały 
zidentyfikowane jako preludium i marsz weselny z trzeciego aktu Lohengrina. 
- Z jakiegoś głębszego miejsca przebijał się przez tę melodię nie związany 
z nią chór pogrążonych w rozpaczy dzieci, którego rządowi muzykolodzy nie 
zdołali jeszcze rozpoznać. Poproszeni o konsultację Niemcy również 
pogrążyli się w rozpaczy, poruszeni faktem istnienia skomplikowanego 
muzycznie oratorium, o którym nie mieli dotychczas pojęcia. - Ciek wodny 
zaznaczony jest w moich papierach jako Rzeka Ren. To wszystko, co wiem - 
dodał generał.
  - Ren? - zdziwił się kapelan.
  - Nie Ren, ale Rzeka Ren. Nie jesteśmy teraz w Niemczech.
  Znajdowali się z powrotem w Waszyngtonie.
  Nie było powodu wątpić w słowa generała Grovesa, który postawił sobie za 
punkt honoru uczestniczenie we wszystkich sesjach z udziałem Asa, 
Twardziela i Chojraka. Kapelan rozumiał, że nawet przyjaźń generała może 
być wyłącznie zagrywką taktyczną w ramach szerszej strategii, ustalonej w 
porozumieniu z trzema agentami, których bał się najbardziej. Wiedział, że 
nie ma sposobu, żeby się czegoś dowiedzieć. Nawet tego, że nie ma sposobu, 
by się czegoś dowiedzieć.
  - Często mam podobne uczucie - przytaknął generał, kiedy kapelan dał 
wyraz nurtującym go smutkom.
  - Ja też - dodał psychiatra.
  Czy pełen współczucia psychiatra także go oszukiwał?
  - Nie macie prawa mi tego robić - zaprotestował znalazłszy się ponownie 
sam na sam z generałem Grovesem. - Sądzę, że wiem przynajmniej tyle.
  - Obawiam się, że ksiądz jest w błędzie - odparł generał. - Przekona się 
ksiądz, że mamy prawo zrobić z nim wszystko, przed czym nie może nas ksiądz 
powstrzymać. W tym przypadku nasze postępowanie jest zgodne zarówno z 
prawem, jak i z powszechnym zwyczajem. Był ksiądz regularnym rezerwistą i 
po prostu powołano księdza z powrotem do służby.
  - Ależ ja zostałem skreślony z listy rezerwistów - odparł z triumfem 
kapelan. - Mam pismo, które to poświadcza.
  - Nie sądzę, żeby je ksiądz jeszcze miał. My w każdym razie nie mamy w 
archiwach jego kopii.
  - Owszem, macie - oświadczył poirytowany kapelan. - Możecie je znaleźć w 
moich aktach, na mocy ustawy o wolności informacji. Widziałem je na własne 
oczy.
  - Jeśli zajrzy tam ksiądz ponownie, zobaczy ksiądz, że ta informacja 
została zaczerniona. Nie jest ksiądz tak zupełnie bez winy.
  - O co się mnie oskarża?
  - O przestępstwa, o których agenci wywiadu nic jeszcze nie wiedzą. 
Dlaczego ksiądz nie chce się do nich przyznać? 
  - Jak mogę się przyznać, skoro oni nie mówią mi, do czego?
  - Jak mogą powiedzieć, skoro sami tego nie wiedzą? Na początek - 
kontynuował generał Groves bardziej pouczającym tonem - mamy tę historię z 
ciężką wodą, którą produkuje ksiądz jakby naturalnie i nie mówi, jak.
  - Bo sam tego nie wiem - zaprotestował kapelan.
  - To nie ja jestem tym, który księdzu nie wierzy. Następnie mamy te 
konszachty z facetem o nazwisku Yossarian, John Yossarian. Wkrótce potem, 
jak się o wszystkim dowiedzieliśmy, złożył mu ksiądz tajemniczą wizytę w 
Nowym Jorku. To jedna z przyczyn, dla których księdza zgarnęli.
  - Nie ma w tym żadnej tajemnicy. Poszedłem do niego, kiedy to się 
zaczęło.  Leżał w szpitalu.
  - Co mu dolegało? 
  - Nic. Nie był chory.
  - A jednak leżał w szpitalu? Spróbuj sobie uświadomić, Albercie, jak 
brzmi większość twoich wyjaśnień. Facet leżał w szpitalu w tym samym 
czasie, kiedy przebywał tam chory na raka gardła belgijski agent. Agent 
jest z Brukseli, Bruksela jest stolicą Wspólnoty Europejskiej. Czy to także 
zbieg okoliczności? Ma raka gardła, ale ani nie wraca do zdrowia, ani nie 
umiera. Jakim cudem? W dodatku są jeszcze szyfrowane komunikaty, 
przekazywane na jego temat twemu przyjacielowi Yossarianowi. Przesyła je 
cztery albo pięć razy dziennie kobieta, która udaje, że lubi po prostu 
rozmawiać z nim przez telefon. Nigdy jeszcze nie spotkałem podobnej 
kobiety, a ty? Teraz znowu nawalają mu nerki, stwierdziła wczoraj. Dlaczego 
to jemu nawalają nerki, a nie tobie? Przecież to ty produkujesz ciężką 
wodę. Nie mam pojęcia. Nie znam się na tych rzeczach bardziej niż na 
preludium do trzeciego aktu Lohengrina i chórze pogrążonych w rozpaczy 
dzieci. Powtarzam po prostu pytania, które zadają inni. Istnieje nawet 
głębokie podejrzenie, że Belg jest agentem CIA. Niektórzy wierzą, że ty też 
nim jesteś.
  - Nie jestem! Przysięgam, że nigdy nie miałem nic wspólnego z CIA!
  - To nie mnie musisz przekonać. Te wiadomości wydostają się poza obręb 
szpitala za pośrednictwem pielęgniarki Yossariana.
  - Pielęgniarki? - zawołał kapelan. - To znaczy, że Yossarian jest chory?
  - Jest zdrów jak ryba, Albercie. Znajduje się w lepszej formie niż ty lub 
ja.
  - Więc do czego potrzebna mu pielęgniarka?
  - Do uciech cielesnych. Uprawiają obecnie w ten czy inny sposób stosunki 
płciowe cztery do pięciu razy w tygodniu... - generał zerknął skrupulatnie, 
żeby zyskać absolutną pewność, na leżący na jego kolanach diagram - w jego 
biurze oraz w jego i w jej mieszkaniu, często na podłodze w kuchni przy 
puszczonej wodzie albo w jednym z innych pokojów pod klimatyzatorem. Z 
diagramu wynika jednak, że ostatnio częstotliwość kontaktów intymnych ostro 
się obniża. Być może kończy się już miesiąc miodowy. Z tego, co czytam w 
raporcie Gaffneya, Yossarian nie przysyła już jej co chwila czerwonych róż 
z długimi łodygami ani nie opowiada tyle o wykwintnej bieliźnie.
  Kapelan skręcał się pod ciężarem tych osobistych detali. 
  - Proszę...
  - Staram się tylko, żebyś był na bieżąco. - Generał obrócił kolejną 
kartkę. - Poza tym jest jeszcze to tajne porozumienie, które zawarłeś z 
panem Milem Minderbinderem i o którym nie uznałeś za stosowne wspomnieć.
  - Z Milem Minderbinderem? - Kapelan nie wierzył własnym uszom. - Znam go 
oczywiście. Przysyła mi te paczki. Nie wiem dlaczego. Byłem z nim razem w 
wojsku, ale od prawie pięćdziesięciu lat w ogóle się z nim nie widziałem 
ani nie rozmawiałem.
  - Niech ksiądz da spokój. - Teraz generał udał, że przygląda mu się z 
przesadnym rozczarowaniem. - Milo Minderbinder rości sobie do ciebie prawo 
własności, Albercie. Opatentował cię i zarejestrował znak firmowy na twój 
gatunek ciężkiej wody, znak, na którym widnieje aureola. Zaoferował cię 
rządowi razem z kontraktem na wojskowy samolot, o którego zawarcie się 
stara, i otrzymuje co tydzień bardzo, bardzo pokaźną sumkę za każdy litr 
ciężkiej wody, który z ciebie ściągamy. Tak cię to dziwi?
  - Nigdy o tym nie słyszałem!
  - On nie ma prawa robić tego na własną rękę, Albercie. 
  - Teraz jestem pewien, że cię mam, Leslie. - Na ustach kapelana omal nie 
pojawił się uśmiech. - Przed chwilą twierdziłeś, że ludzie mają prawo robić 
wszystko, przed czym nie możemy ich powstrzymać.
  - To prawda, Albercie. Ale praktycznie rzecz biorąc jest to argument, 
którego możemy użyć tylko my, nie ty. Możemy to przeanalizować ponownie na 
cotygodniowej odprawie jutro po południu.
  Na cotygodniowej odprawie, która odbywała się w każdy piątek, generał 
pierwszy zwietrzył, co się święci.
  - Kto pierdnął? - zapytał. 
  - Tak, co to za smród?
  - Znam go - oświadczył chemiofizyk, który pełnił dyżur tego tygodnia. - 
To tryt.
  - Tryt? 
  W pomieszczeniu piszczały liczniki Geigera. Kapelan spuścił oczy. 
Dokonała się właśnie przerażająca transformacja. W jego gazach był tryt.
  - To zmienia warunki gry, proszę księdza - zganił go surowo generał. 
Trzeba będzie powtórzyć wszystkie testy i procedury i przeprowadzić nowe. - 
I natychmiast sprawdźcie wszystkich w grupach kontrolnych.
  W gazach żadnego z członków grup kontrolnych nie było niczego oprócz 
normalnego metanu i siarczku wodoru. 
  - Jest mi naprawdę bardzo przykro, że muszę to powiedzieć - oznajmił 
ponuro generał - ale od tej pory, proszę księdza, nie ma mowy o puszczaniu 
wiatrów cichaczem.
  - Ani o sikaniu pod ścianą...
  - Czy nie wydaje się wam dziwne - zagadnął filozoficznie generał Groves 
tydzień później, podczas zaimprowizowanej burzy mózgów - że to właśnie 
sługa Boży wytwarza we własnym wnętrzu termonuklearną energię, która jest w 
stanie zniszczyć życie na tej planecie?
  - Nie, oczywiście, że nie.
  - Dlaczego miałoby się to wydawać dziwne?
  - Oszalałeś?
  - Co się z tobą dzieje?
  - Któż inny miałby ją w sobie wytwarzać?
  - Ci faceci napastują przecież ministrantów, no nie?
  - Czy siła, która stworzyła świat, nie powinna być tą, która położy mu 
kres?
  - Jeszcze dziwniejsze byłoby - powiedział generał, wziąwszy pod uwagę 
zdanie swoich przedmówców - gdyby sprawił to ktoś inny.
  
  
  21.
  Lew
  
  Najbardziej nie lubię tego uczucia mgłości. Potrafię od razu wyczuć 
różnicę. Jeśli mam wrażenie, że to nic takiego, znika. Jeśli czuję, że to 
jednak coś, remisja kończy się i następuje nawrót choroby. Wiem, że będę 
się wkrótce drapał w różnych miejscach, pocił w nocy i gorączkował. 
Potrafię pierwszy poznać, że tracę na wadze. Czuję, jak robi się luźna moja 
ślubna obrączka. Lubię wypić codziennie przed kolacją parę drinków, starego 
koktajlu dla smarkaczy, z którego tak się obecnie wyśmiewają: whisky 
Carstairs z coca-colą, Jeśli po wypiciu alkoholu boli mnie szyja i ramiona, 
a teraz również brzuch, wiem, że pora zadzwonić do lekarza i modlić się, 
żeby nie trzeba było jechać znowu do miasta, do gabinetu albo do kliniki  
Teemera, na kolejną sesję z jednym z jego strzelców wyborowych z 
radioterapii. Zawsze mówię Claire, kiedy czuję, że coś się szykuje. Staram 
się nie straszyć jej bez powodu. Zgaga to nic strasznego. Dostaję jej, 
kiedy za dużo jem. Mgłości, których mam już dosyć, zaczynają się razem z 
chorobą i trwają podczas kuracji. Nie sposób się pomylić. Kiedy o nich 
pomyślę, przypominam sobie swoją matkę i jej zielone jabłka. W mojej 
pamięci mają ten sam smak, jaki czuję, kiedy jest mi niedobrze. Kiedyś, 
kiedy jeszcze jako dziecko miałem ropień w uchu i przeciął mi go w domu 
specjalista, który przyjechał razem z doktorem Abe'em Levinem, matka 
oświadczyła nam, mnie, lekarzom i wszystkim w pobliżu, że musiałem znowu 
jeść jej zielone jabłka, ponieważ takich rzeczy dostaje się od jedzenia 
zielonych jabłek. Kiedy pomyślę o staruszce, nie potrafię powstrzymać 
uśmiechu. Była słodka, nawet pod sam koniec, kiedy nie zawsze wiedziała, co 
się wokół niej dzieje. Pamiętała moje imię. Z tymi swoimi załzawionymi 
oczyma miała kłopoty z rozpoznaniem innych, nawet ojca, ale nie mnie.
  - Louie - wołała mnie cicho. - Bojczyk. Lou-alla. Cim aher to der momma.
  Teraz niedobrze mi się już robi od tych mgłości.
  Sammy ma nielichą uciechę słysząc, jak to mówię, w związku z czym 
pamiętam, żeby powtórzyć to za każdym razem, kiedy go widzę, po prostu żeby 
się pośmiał, u nas w domu albo poza domem, kiedy przyjeżdżamy do miasta, 
żeby gdzieś wyjść.  Wypuszczamy się co jakiś czas wieczorem do śródmieścia, 
żeby udowodnić, że wciąż nas jeszcze na to stać. Nie znamy tutaj teraz 
nikogo oprócz Sammy'ego i jednej z moich córek. Idę z Claire do teatru i 
staram się z całych sił nie zasnąć, udając, że ciekawi mnie to, co dzieje 
się na scenie. Albo popijam z Sammym, podczas gdy ona zwiedza muzea i 
galerie sztuki, sama lub z moją córką Lindą.  Sammy przyprowadza czasami 
sympatyczną kobietę o miłym charakterze, ale nietrudno spostrzec, że nic 
się między nimi nie kroi. Co kilka tygodni dzwoni z Kalifornii Winkler. 
Pyta, co u nas słychać, mówi, kto z naszych znajomych zmarł u niego 
ostatnio, i zasięga najświeższych informacji o ludziach, z którymi wciąż 
utrzymujemy tutaj kontakty. Handluje teraz podobno butami, prawdziwymi  
skórzanymi butami, sprzedając je należącym do wielkich sieci domom 
towarowym z własnym działem obuwniczym, i dzięki uzyskanej w ten sposób 
gotówce jest w stanie przetrwać jakoś martwy sezon ze swoją wytwórnią 
czekoladowych jaj i   wielkanocnych zajączków. Zajmuje się czymś jeszcze, o 
czym nie chcę wiedzieć, a co ma związek z nadwyżkami mrożonek, przeważnie 
mięsnych. Sammy również traktuje z przymrużeniem oka wszystkie interesy 
Cudownego Marviego. Odkąd mieszka samotnie w tym swoim nowym wysokościowcu, 
nie wydaje się mieć zbyt dużo radości z życia. Nadal nie bardzo ma się czym 
zająć poza zbieraniem pieniędzy na fundusz walki z rakiem. Twierdzi, że 
dostaje porządną emeryturę ze swojego magazynu "Time" i ma odłożone 
pieniądze, więc nie jest to w końcu wielki problem.  Podsuwam mu różne 
pomysły, ale on nie reaguje.
  - Skocz do Las Vegas i zabaw się z dziwkami.
  Claire nawet się to spodobało. Wciąż szaleję na jej punkcie. Jej piersi 
są wciąż duże i od czasu, kiedy kazała je ponownie skorygować, wyglądają 
zupełnie jak nowe.
  Mógłby też skoczyć na Bermudy albo Karaiby, znaleźć tam miłą sekretarkę 
na wakacjach i traktować ją jak księżniczkę. Albo do Boca Raton i poderwać 
tam jakąś szykowną wdówkę w średnim wieku lub rozwódkę po pięćdziesiątce, 
która bardzo chce wyjść znowu za mąż.
  - Naprawdę powinieneś pomyśleć o powtórnym ożenku, Sammy. Nie należysz do 
tych, którzy potrafią samotnie żyć.
  - Przyzwyczaiłem się.
  - Jesteś już za stary - mówi mu Claire. - Nie potrafisz przecież nic 
ugotować, prawda?
  Zapominamy, że zanim przełamane zostaną pierwsze lody, Sammy jest wciąż 
nieśmiały w stosunku do kobiet i nie wie, jak poderwać dziewczynę. Mówię 
mu, że kiedy poczuję się lepiej, wybiorę się z nim razem i pomogę znaleźć 
taką, która przypadłaby nam wszystkim do gustu.
  - Ja też pójdę - mówi Claire, która zawsze gotowa jest się gdzieś 
wypuścić. -  Mogę ją wysondować i zobaczyć, czy ma po kolei w głowie.
  - Sammy - naciskam go - weź dupę w troki i wybierz się w podróż dookoła 
świata.  Nie jesteśmy już dziećmi, ty i ja, i może nam nie starczyć czasu, 
żeby zacząć robić rzeczy, które zawsze chcieliśmy robić. Nie chciałbyś 
pojechać znowu do  Australii i odwiedzić tego twojego znajomego?
  Po przeniesieniu do działu międzynarodowego Time Incorporated Sammy 
podróżował  po całym świecie i wciąż zna wiele osób w różnych krajach.
  Czasami myślę, że ja również, kiedy tylko przybiorę na wadze, chciałbym 
się wybrać w podróż dookoła świata, sprawiłoby to bowiem przyjemność 
Claire.  Ostatnio cieszę się widząc, jak nam wszystkim spełniają się różne 
marzenia.
  Może to kwestia wieku, a także Hodgkina, ale czuję się lepiej wiedząc, że  
odchodząc zostawiam ich dobrze zabezpieczonych. Przynajmniej na początku. 
Teraz, kiedy Michael został głównym księgowym w firmie, która mu odpowiada, 
wszyscy wydają się dobrze ustawieni. Claire wciąż ma ładną buzię i figurę, 
dzięki wycieczkom na farmy zdrowia, a także pociąganym potajemnie drinkom i 
słodyczom, którymi co jakiś czas się krzepi. Nie licząc całej reszty, mam 
również  przepisaną na jej nazwisko działkę budowlaną w St. Maarten, nad 
samym morzem, a także inny kawałek ziemi w Kalifornii, o którym nic jeszcze 
nie wie, mimo że również kupiony jest na nią. Mam kilka skrytek 
depozytowych, a w nich rzeczy, z którymi nie nauczyła się jeszcze 
obchodzić. Żałuję, że nie jest lepsza w rachunkach, ale teraz może jej w 
tym pomóc Michael, a i Andy w Arizonie ma łeb nie od parady. Michael wydaje 
się znać swój fach. Zna się również na rzeczach, których nauczył się ode 
mnie i których - wiem to na pewno - nie uczą na kursach dla księgowych. 
Mojemu adwokatowi i innym pracownikom ufam tak długo, dopóki tu jestem i 
mogę się upewnić, że wiedzą, czego od nich wymagam, i przypilnować, czy 
robią to tak jak trzeba. Później nie dałbym za nich głowy. Robią się 
leniwi. Emil Adler też rozleniwił się na starość i najchętniej posyłałby 
wszystkich do lekarza specjalisty. Dzieci zrezygnowały z niego i wszystkie 
mają teraz innych lekarzy. Powtarzam Claire, żeby traktowała adwokatów 
ostrzej ode mnie, żeby starała się być niezależna.
  - Wprowadź kogo tylko chcesz i kiedy chcesz. Od dzisiaj możesz zarządzać 
firmą w moim imieniu. Ale nie pozwól im choć przez sekundę sobą dyrygować. 
Nie jesteśmy im nic winni. Gdybyśmy byli, na pewno wystawiliby nam 
natychmiast rachunek.
  Nikt z mojej rodziny nie uprawia hazardu, nie gra nawet na giełdzie. I 
tylko Andy ma gust do ekstrawaganckich rzeczy, ale ożenił się dobrze, z 
przystojną dziewczyną o miłym charakterze, i wydaje się nieźle ustawiony, 
jako wspólnik swego teścia w kilku nie najgorzej prosperujących salonach 
samochodowych w Tempe i Scottsdale w Arizonie. W przeciwieństwie do jego 
żony nigdy nie będzie go stać na rozwód, co być może wyjdzie mu na dobre. 
Mam część jego udziału, ale już go na niego przepisałem. Susan ma dzieci 
przy sobie i wyszła za dobrze wychowanego stolarza, któremu pomogłem się 
wkręcić do branży budowlanej. Jak na razie tu także wszystko układa się jak 
najlepiej. Linda ma zapewniony do końca życia etat nauczycielki, z długimi 
wakacjami i przyzwoitą emeryturą. Wie, jak przyciągać uwagę mężczyzn, i 
wkrótce powinna wyjść znowu za mąż. Żałuję czasami, że Michael nie jest 
bardziej podobny do mnie, nie jest śmielszy, nie ma większej siły 
charakteru i nie wygłasza częściej i głośniej swojego zdania, ale to być 
może moja robota. Claire nie ma co do tego wątpliwości.
  - Co jeszcze, Lew? - mówi, kiedy pytam. - Niełatwo cię naśladować.
  - Wcale bym się nie cieszył, gdybym wiedział, że łatwo.
  Claire buntuje się, gdy próbuję porozmawiać o moich planach majątkowych, 
i nigdy nie chce mnie dłużej słuchać.
  - Wcześniej albo później... - mówię jej. 
  - Więc raczej później. Zmień temat.
  - Mnie też nie sprawia to przyjemności. W porządku, zmieniam temat. Jaki 
zysk przyniesie ci rocznie sto tysięcy inwestycji na osiem procent?
  - Nie starczy w każdym razie na nowy dom, który chcę kupić! Lew, na 
miłość boską, czy ty dasz sobie kiedyś z tym spokój? Lepiej się czegoś 
napij. Zrobię ci drinka.
  Wierzy teraz Teemerowi bardziej niż ja i bardziej niż on sam sobie 
wierzy.  Dennis Teemer przeniósł się na oddział dla czubków we własnym 
szpitalu, żeby, jak mi powiedział, poddać się kuracji, ale nadal przyjmuje 
w tych samych godzinach i prowadzi normalną szpitalną praktykę. Wygląda mi 
to na wariactwo. Więc może facet rzeczywiście wie, co robi, stwierdził 
żartem Sammy. Teraz, kiedy Emil nie może mi pomóc w miejscowym szpitalu, co 
najmniej raz w tygodniu jeżdżę do miasta, do Teemera, żeby mnie ponownie 
zaMOPPował (1.) zastrzykami powodującymi mgłości, których tak nienawidzę. 
MOPP jest nazwą mikstury, którą podają mi teraz podczas chemioterapii i 
Teemer pozwala mi sądzić, że ja pierwszy wymyśliłem to powiedzenie i nie 
słyszał go przedtem od nikogo.
  Nienawidzę już do niego wracać. Jestem przerażony i znużony. Muszę jednak 
to robić, powtarza mi Emil, i ja wiem o tym także. Wydaje mi się, że 
zaczynam również nienawidzić Teemera, nie aż tak jednak, żeby złamać mu 
kark. To on stał się chorobą. W jego poczekalni panuje zawsze podły 
nastrój. Kiedy nie przywozi mnie Claire, jeżdżę tam i wracam perłowoszarą 
limuzyną z biura wynajmu, z tym samym szoferem, Frankiem z Wenecji, i jazda 
z nim także staje się udręką. Żeby z miejsca, gdzie mieści się gabinet 
Teemera, dostać się na północ, do jego kliniki, albo z powrotem do domu, 
trzeba minąć dom pogrzebowy na skrzyżowaniu, i to też wcale mnie już nie 
bawi. Prawie zawsze czeka tam na zewnątrz przynajmniej jeden z pracowników, 
zbyt wymuskany, żeby sprawiał wrażenie normalnego, a także facet z 
plecakiem i laską, który musi tam pracować, ale wygląda jak turysta na 
wycieczce. Obaj mierzą wzrokiem pasażerów każdego samochodu, który zwalnia 
przed skrzyżowaniem. Mnie również.
  Boję się powrotów do kliniki Teemera, nigdy jednak tego nie okazuję. 
Teraz, kiedy nie żyje Glenda Sammy'ego, a Winkler ze swoją żoną mieszka w 
Kalifornii, Claire musi zatrzymywać się w hotelu, sama albo z jedną z 
naszych córek, i nie jest to dla niej zbyt zabawne. To właśnie te mgłości w 
końcu mnie wykończą. Pamiętam dokładnie, co wtedy czuję, i od tego też robi 
mi się niedobrze. Jestem cholernie zmęczony, zmęczony, jak się domyślam, 
wiekiem i chorobą, i teraz naprawdę chce mi się na to wszystko rzygać! 
Martwię się, że nadejdzie chwila, kiedy pojadę do szpitala i nie będę mógł 
z niego wyjść o własnych siłach.
  Nikt nie musi mi mówić, że żyłem dłużej, niż ktokolwiek z nas sądził, że 
pożyję. I nikt tego nie mówi. Gdyby spróbował, myślę, że skoczyłbym mu do 
gardła niczym Lew Rabinowitz z dawnej Coney Island, i naprawdę skręcił mu 
kark. Teemer uważa, że chcę pobić jakiś rekord. Odpowiadam, że to on ma 
taki zamiar. Ostatnim razem, kiedy u niego byłem, sprowadził faceta od 
kości, który obejrzał na tomografie moją nogę i stwierdził, że jest w 
porządku. Zaczynają skłaniać się do przekonania, że to wirus. Mnie to 
pasuje. Teemerowi jest wszystko jedno, bo i tak nie zmieni metody leczenia, 
ale mnie pociesza myśl, że nikt nie odziedziczy po mnie tego świństwa. Moje 
dzieci doznają symptomów razem ze mną. Poznaję to po ich twarzach, kiedy ze 
mną rozmawiają. Wyglądają, jakby chciało im się rzygać. I chcą lecieć do 
doktora za każdym razem, kiedy zrobi im się niedobrze albo obudzą się ze 
sztywnym karkiem. Nie jestem najnieszczęśliwszym facetem pod słońcem, ale 
nie sądzę, żeby robiło to teraz większą różnicę.
  Nie jestem już młody. Muszę o tym pamiętać, ale zapominam, ponieważ 
między nawrotami czuję się tak dobrze jak nigdy dotąd i potrafię znaleźć 
więcej rzeczy, które mnie bawią, niż sporo moich znajomych. Ale teraz, 
kiedy Marty Kapp zmarł na polu golfowym w New Jersey, a potem również na 
zawał serca przekręcił się Stanley Levy, kiedy David Goodman o mało nie 
pożegnał się z tym światem w wieku zaledwie trzydziestu ośmiu lat, Betty 
Abrams zmarła na raka w Los Angeles, a Lilla Gross tutaj, kiedy Mario Puzo 
i Casey Lee mają potrójny bypass, a Joey Heller nabawił się paraliżu na tle 
tego pieprzonego zespołu Guillaina-Barre'a, o którym nikt nigdy nie 
słyszał, i zastanawia się, jak bardzo osłabną z wiekiem jego i tak już 
osłabione mięśnie, zaczynam przyzwyczajać się do myśli, że kończy się 
również czas Lewisa Rabinowitza: że znalazłem się w wieku, w którym nawet 
zdrowi ludzie zapadają na różne choroby i wyciągają kopyta, i że ja też nie 
będę żył wiecznie. Podczas naszych karaibskich wakacji na Martynice i 
Gwadelupie polubiłem francuskie wina i sery, i Claire nie zauważyła, że 
zaczynam ostatnio otwierać lepsze butelki. Opróżniam moją piwniczkę. 
Trudniej mi dzisiaj skołować więcej forsy i być może to kolejna oznaka 
tego, że się starzeję. Kiedy gdzieś jedziemy, zabieramy zawsze oboje coraz 
więcej flakoników z różnymi lekarstwami. Łatwo było spostrzec, że moja 
osobista instalacja przestanie po prostu kiedyś działać jak należy i że 
wcześniej czy później przyplączą się różne choróbska. Moje już się 
przyplątało.
  Dawno temu nigdy nie czułem, że zostało mi mało czasu, nawet w wojsku, 
podczas walk w Europie. Wiedziałem, że grozi mi niebezpieczeństwo, 
widziałem to jak na dłoni, ale nigdy nie wierzyłem, że coś może mi się 
przytrafić. Kiedy w ramach uzupełnień przybyłem w sierpniu do francuskiego 
miasta o nazwie Falaise, po wielkiej bitwie, jaka tam się rozegrała, 
zobaczyłem dosyć gnijących w stosach martwych Niemców, żeby starczyło mi na 
całe życie. Ale zanim wróciłem do cywila, zdążyłem zobaczyć dziesiątki 
innych. Widziałem martwych Amerykanów. Widziałem Eisenhowera, który 
dokonywał przeglądu pola zwycięskiej bitwy, i miałem wrażenie, że jemu też 
robi się niedobrze. W miasteczku o nazwie Grosshau przy niemieckiej 
granicy, niedaleko innego miasteczka o nazwie Hurtgen, stałem tuż obok 
Hammera, który twierdził, że Niemcy wycofali się i teren jest czysty, i 
wtedy właśnie snajper trafił go w tył głowy. Informując mnie, że nic nam 
nie grozi, padł w moje ramiona i osunął się na śnieg. Fakt, że przydarzyło 
się to jemu, a nie mnie, wcale mnie nie zdziwił. Uważałem za oczywiste, że 
zawsze będzie dopisywać mi szczęście. Okazało się, że miałem rację. 
Dopisało mi nawet w obozie jenieckim, gdzie również się nie bałem. Kiedy 
dotarliśmy tam w końcu po upiornej podróży pociągiem i stanęliśmy w kolejce 
do rejestracji, zobaczyłem ubranego w czysty mundur chudego oficera o 
lodowatym spojrzeniu. Facet wpatrywał się w innego żydowskiego jeńca o 
nazwisku Siegel w sposób, który wcale mi się nie spodobał, i nawet się nad 
tym nie zastanawiając uznałem, że muszę się odezwać, muszę coś z tym 
zrobić. Byłem brudny jak cała reszta, zawszony, śmiertelnie zmęczony i 
śmierdziałem biegunką, ale podszedłem do oficera, zrobiłem nieśmiałą minę i 
uśmiechając się bardzo uprzejmie zapytałem:
  - Bist du auch Jude?
  Opadła mu szczęka i spojrzał na mnie, jakbym postradał zmysły. Nigdy nie 
widziałem kogoś bardziej zaskoczonego. Chce mi się nadal śmiać, kiedy o tym 
pomyślę. Nie sądzę, żeby pytano go zbyt często w jego niemieckiej armii, 
czy jest także Żydem.
  - Sage das nocheinmal - rozkazał. Nie wierzył własnym uszom.
  Spełniłem jego polecenie i powtórzyłem to jeszcze raz. Potrząsając głową 
zaczął chichotać, a potem rzucił mi suchara z trzymanej przez siebie 
paczki.
  - Obawiam się, że nie - odparł ze śmiechem po angielsku. - Dlaczego 
chcesz wiedzieć, czy nie jestem Żydem? 
  Ponieważ ja jestem, odpowiedziałem po niemiecku, pokazując literę "J" na 
mojej blaszce identyfikacyjnej. Nazywam się Rabinowitz, Lewis Rabinowitz, 
ciągnąłem, a potem dodałem coś, co powinno mu według mnie dać do myślenia:
  - I mówię trochę po niemiecku.
  Zachichotał ponownie, jakby nie mógł uwierzyć, a potem odszedł i zostawił 
nas w spokoju.
  - Oszalałeś, koleś? - zapytał stojący za mną wysoki facet z kręconymi 
rudymi włosami, który nazywał się Vonnegut i pisał potem książki. On też 
nie mógł w to uwierzyć.
  I tak odkryliby to przy rejestracji, pomyślałem sobie.
  W dalszym ciągu nie wiedziałem, co to strach. 
  Zakochałem się w swoim karabinie pierwszego dnia, kiedy go dostałem, i 
nikt nie musiał mi nigdy przypominać, żebym go czyścił. Po całym tym złomie 
w składzie starego czułem się jak w siódmym niebie, mając nowe, znakomicie 
funkcjonujące urządzenie, z którego można było zrobić dobry użytek. Miałem 
zaufanie do wszystkich moich karabinów. Wchodząc w ramach uzupełnień w 
skład drużyny, z radością przyjąłem BAR, karabin maszynowy Browninga, choć 
zauważyłem, że bardziej doświadczeni żołnierze raczej od niego stronią. 
Wkrótce dowiedziałem się, dlaczego. Człowiek dysponujący siłą ognia był 
tym, który ściąga na siebie ostrzał. Jeśli się naprawdę nie musiało, zawsze 
lepiej było w ogóle nie strzelać. Tego też się szybko nauczyłem. Facet, 
który zdradzał naszą pozycję, kiedy celem był tylko pojedynczy niemiecki 
żołnierz, ryzykował, że dostanie od nas wszystkich niezły wycisk. Miałem 
zaufanie do swoich karabinów, ale nie przypominam sobie, żebym musiał z 
nich dużo strzelać. Najpierw jako kapral, a potem dowódca drużyny, 
informowałem przeważnie pozostałych dwunastu, jakie mają zająć pozycje i co 
atakować. Nacieraliśmy przez Francję w kierunku Niemiec i faktem jest, że 
dopóki nie byli już martwi i nie mijaliśmy ich leżących sztywno na ziemi, 
niezbyt często widzieliśmy ludzi, do których strzelaliśmy. Było to trochę 
niesamowite. Widzieliśmy jakieś puste miejsce, lokalizowaliśmy gniazda 
karabinów maszynowych i kierowaliśmy tam nasz ogień, chowaliśmy się przed 
czołgami i pojazdami opancerzonymi i przywieraliśmy do ziemi, kryjąc się 
przed pociskami artyleryjskimi - ale prawie nigdy nie widzieliśmy ludzi, z 
którymi walczyliśmy, i kiedy nas nie atakowali i nie bombardowali, mogło 
się zdawać, że jesteśmy z powrotem na Coney Island, na strzelnicy albo przy 
automatach na deptaku.
  Z tą różnicą, że nie zawsze wydawało się to takie zabawne. Byliśmy 
przemoczeni, brudni, zmarznięci. Moi ludzie mieli tendencję do skupiania 
się razem pod obstrzałem i musiałem stale wrzeszczeć, żeby się rozproszyli 
i oddalili ode mnie i od siebie nawzajem, tak jak to mieli robić. Nie 
chciałem mieć koło siebie nikogo, kto popsułby mój fart...
  Przybyłem w ramach uzupełnień do plutonu, w którym i tak pełno już było 
uzupełnień, i nie musiałem długo główkować, żeby domyślić się, co to 
znaczy. Nikt nie żył tutaj zbyt długo. Jedynym facetem, który przetrwał od 
dnia inwazji, był Buchanam mój sierżant. Kiedy się tam zjawiłem, facet 
zupełnie się rozkleił. Zginął niedługo później, ścięty serią z karabinu 
maszynowego, gdy biegł z ukrycia do jakichś krzaków po drugiej stronie 
ulicy w tym miasteczku Grosshau,  które miało być czyste. Następnym był 
David Craig, który wylądował w Normandii w dziewiątym dniu inwazji, 
załatwił tygrysa i wylądował wkrótce w szpitalu, raniony w nogę przez 
pocisk artyleryjski niedaleko miejscowości o nazwie Luneville.
  Kiedy zdarzyła się ta historia z czołgiem, Buchanan nie wiedział, co 
robić po otrzymaniu rozkazu, i wpatrywał się we mnie. Widziałem, że biedak 
cały się trzęsie. Nie mieliśmy działa, które rozwaliłoby tygrysa. Czołg 
przygwoździł do ziemi cały pluton.
  Zarządziłem zbiórkę.
  - Kto ma granatnik przeciwpancerny? - zapytałem, rozglądając się dookoła. 
- David? Craig? Ty pójdziesz. Przeskoczysz ulicę, miniesz domy i wyjdziesz 
z drugiej strony wioski.
  - O rany, Lew! - On też miał już wtedy serdecznie dosyć.
  O rany, pomyślałem.
  - Pójdę z tobą - powiedziałem na głos. - Ja wezmę pociski. Ty postaraj 
się znaleźć odpowiednie miejsce, żeby trafić. - Pocisk z naszego granatnika 
też nie miał prawa rozbić pancerza tygrysa.
  Instrukcje były dobre. Trafić w podstawę wieżyczki, a potem, jeśli to 
możliwe, w gąsienice, z odległości nie większej niż trzydzieści jardów. 
Niosłem cztery pociski. Wyszedłszy z wioski, posuwaliśmy się przez jakiś 
czas wąwozem, którym płynął wąski zielony strumyk, a potem minęliśmy zakręt 
i trafiliśmy prosto na czołg - stojące w poprzek rowu, nie dalej niż 
dziesięć jardów od nas sześćdziesiąt ton żelastwa, z żołnierzem w otwartej 
wieżyczce, lustrującym teren przez lornetkę i uśmiechającym się w sposób, 
którego nie mogłem znieść i od którego od razu naprężył się i zaczął 
pulsować ten mój mięsień z boku szczęki. Choć poruszaliśmy się 
bezszelestnie, przyłożyłem palec do ust, a potem wsunąłem pocisk do lufy. 
Craig polował kiedyś w Indianie. Trafił prosto w cel. Pocisk eksplodował, 
lornetka wyleciała w powietrze, a Niemiec osunął się bezwładnie w dół. 
Czołg zaczął się cofać. Drugi pocisk trafił w gąsienice i koła przestały 
się obracać. Zostaliśmy tam wystarczająco długo, żeby zobaczyć, jak chłopcy 
z plutonu, którzy ruszyli tymczasem do ataku, wrzucają do środka granaty. 
Wkrótce całe pudło stanęło w płomieniach.
  Craig i ja zostaliśmy za to przedstawieni do Brązowej Gwiazdy. Zanim on 
zdążył odebrać swoją, ranił go w udo niedaleko miejscowości o nazwie 
Luneville kawałek rozłupanego pociskiem drzewa, a zanim ja dostałem swoją, 
byłem już w niewoli.  Tam, gdzie oberwał Craig, w odległości pięciu jardów 
ode mnie zginął chłopak, którego trafił w głowę ten sam pocisk. Mnie nic 
się nie stało. To jedno drzewo załatwiło osiem osób z naszej dwunastki.
  Ten czołgista był jedynym żywym i nie będącym jeńcem niemieckim 
żołnierzem, którego kiedykolwiek widziałem poza tymi oczywiście, którzy 
wzięli mnie do niewoli. Ci wyglądali jak spod igły.
  W lesie Hurtgen padał w grudniu śnieg, a my wiedzieliśmy już, że nie 
wrócimy do domu na Boże Narodzenie. David Craig może wróci, ale nie my.
  W połowie miesiąca wsadzono nas w pośpiechu do wojskowych ciężarówek i 
wysłano na południe, w celu wzmocnienia pułku stacjonującego w innym lesie, 
w górach, które nazywały się Ardeny. Kiedy tam przyjechaliśmy i 
wysiedliśmy, na polance czekał już kapitan, żeby nas powitać.
  - Panowie, jesteśmy okrążeni - oznajmił, kiedy tylko ustawiliśmy się 
wokół niego.
  Był wtedy z nami śmieszny facet o nazwisku Brooks, który zaczął się 
wydzierać:
  - Otoczeni? Jak możemy być otoczeni? Dopiero tu przyjechaliśmy. Jak 
udałoby nam się tu dostać, gdybyśmy byli otoczeni?
  Okazało się to jednak prawdą. Niemcy przebili się przez las i nie było to 
wcale takie zabawne.
  A nazajutrz okazało się, tak przynajmniej nam powiedziano, że właśnie się 
poddaliśmy - wszyscy co do jednego, cały pułk.
  Jak to możliwe? Staliśmy tam uzbrojeni i dobrze wyekwipowani. Ale ktoś na 
tyłach wszystkich nas poddał. Mieliśmy ułożyć całą broń w kozły i czekać, 
aż wezmą nas do niewoli. To nie miało żadnego sensu.
  - Kapitanie, czy nie możemy spróbować przedrzeć się z powrotem? - zawołał 
ktoś nerwowo.
  - Kiedy odwrócę się od was plecami, nie będę już dłużej waszym dowódcą.
  - W którą stronę powinniśmy iść? 
  Nikt nie znał odpowiedzi na to pytanie.
  Wsiedliśmy w dziesięciu do lekkiej ciężarówki, wzięliśmy dwóch kierowców, 
którzy nas tam przywieźli, i odjechaliśmy. Zatankowaliśmy bez przeszkód w 
kolumnie transportowej, taki panował marazm. Zabraliśmy suche skarpety i 
dodatkowe wełniane szale na twarze i szyje. Mieliśmy karabiny i granaty. 
Między koszulę a wojskowy ciepły podkoszulek wsadziłem racje żywnościowe, 
papierosy, paczki Nescafe, cukier, zapałki, moją starą niezawodną 
zapalniczkę Zippo do rozpalania ogniska i kilka świeczek. Nie ujechaliśmy 
daleko.
  Nie wiedzieliśmy nawet, dokąd jedziemy. Posuwaliśmy się drogą, którą 
przyjechaliśmy, a potem skręciliśmy na skrzyżowaniu w szerszą, myśląc, że 
prowadzi na zachód, w stronę naszych linii. Po jakimś czasie droga 
zakręciła i zorientowaliśmy się, że znowu jedziemy na północ. Przed nami 
jechały inne samochody. Zaczął padać coraz gęstszy śnieg. Mijaliśmy tkwiące 
w zaspach porzucone dżipy, pojazdy sztabowe i ciężarówki. Potem trafiliśmy 
na inne, porozbijane i spalone. Niektóre wciąż jeszcze dymiły. Usłyszeliśmy 
pojedyncze strzały z karabinów i moździerzy, grzechot karabinów 
maszynowych, trąbki i dziwne gwizdki. Kiedy nasza własna ciężarówka zsunęła 
się ze skarpy, zostawiliśmy ją i podzieliliśmy się na mniejsze grupki, żeby 
spróbować przedrzeć się dalej na piechotę.
  Zszedłem na pobocze i grzęznąc w śniegu brnąłem tak szybko, jak tylko 
mogłem, pod górę, a potem w dół, szukając osłony po drugiej stronie 
wzniesienia. Razem ze mną szło jeszcze dwóch innych. Wkrótce usłyszeliśmy 
warkot samochodów, szczekanie psów, a potem wydawane po niemiecku rozkazy. 
Rozbiegliśmy się i przywarliśmy do ziemi. Wyłuskali nas bez problemu. 
Wynurzyli się nagle z wirujących płatków śniegu i trzymali nas na muszce, 
zanim ich w ogóle spostrzegliśmy. Ubrani byli w białe mundury, które 
zlewały się z otoczeniem, i wszystko, co mieli, wydawało się fabrycznie 
nowe. A my wyglądaliśmy jak psie gówno, jak powiedział ten facet Vonnegut, 
kiedy spotkałem go na dworcu. Potem umieścił to w napisanej przez siebie 
książce, o czym dowiedziałem się od Claire i dzieciaków.
  Wyłapali nas co do jednego, wszystkich dwunastu, i dołączyli do kilkuset 
innych. Kazali nam wejść do ciężarówek, które przejechały przez rzekę, jak 
się później dowiedziałem, Ren, a potem wysadzili przy dużym dworcu 
kolejowym, gdzie siedzieliśmy pogrążeni w niewesołych rozmyślaniach aż do 
chwili, kiedy na bocznicę zajechał długi towarowy pociąg. Wysiedli z niego 
niemieccy żołnierze i wskoczyli do czekających ciężarówek i pojazdów 
sztabowych. Zobaczyliśmy całe oddziały żandarmerii w amerykańskich 
mundurach z opaskami MP i białymi hełmami i nie mieliśmy pojęcia, co się do 
diabła dzieje. Była to kontrofensywa w Ardenach, w trakcie której dali nam 
nieźle popalić, ale my dowiedzieliśmy się o tym dopiero pół roku później.
  Spędziliśmy trzy noce i trzy całe dni w zamkniętych wagonach tego 
pociągu. Spaliśmy na stojąco, na siedząco, w kucki i leżąc, jeśli ktoś 
znalazł trochę miejsca. Nie mieliśmy papieru toaletowego. Nie obchodziło 
ich, jak to robimy. Używaliśmy hełmów. Wstydu pozbyliśmy się jednocześnie
  z chusteczkami. Tak długo trwało przewiezienie nas przez całe Niemcy do 
tego wielkiego obozu jenieckiego. Mieli tam wydzielony oddział dla 
żołnierzy brytyjskich. Rozpoznaliśmy ich godło na bramie ogrodzenia z drutu 
kolczastego.
  Inny był dla Rosjan, a jeszcze inny dla pozostałych Europejczyków, i tam 
właśnie siedział ten stary facet o nazwisku Szwejk, którego spotkałem 
później. A teraz stworzono kolejny dla Amerykanów. Niektórzy z Anglików, z 
którymi rozmawiałem, siedzieli w niewoli ponad cztery lata. Nie wierzyłem z 
początku, że potrafię to wytrzymać. A potem pomyślałem, że skoro wytrzymali 
oni, wytrzymam i ja.
  Mniej więcej półtora tygodnia po moim przyjeździe wezwał mnie do siebie 
ten oficer, z którym rozmawiałem pierwszego dnia. Zaczął po niemiecku:
  - Mówiłeś, że znasz nasz język. 
  - Jawohl, Herr Kommandant.
  - Posłuchajno więc - podjął po angielsku. - Mów tylko po niemiecku.
  Mówię po niemiecku tylko trochę, powiedziałem mu. Niezbyt dobrze, wiem o 
tym, ale więcej rozumiem. 
  - Gdzie się nauczyłeś?
  - Ich lernte es in der Schule.
  - Dlaczego uczyłeś się niemieckiego?
  - Man musste in der Schule eine andere Sprache lernen. 
  - Wszyscy wybraliście niemiecki?
  - Nein, Herr Kommandant. 
  - A inni?
  - Fast alle studierten Franzosisch oder Spanisch. 
  - Masz straszliwy akcent.
  - Ich weiss. Ich hatte keine Gelegenheit zu ??u???ben.
  - Dlaczego wybrałeś niemiecki?
  Wydawało mi się, że będę miał któregoś dnia okazję mówić w tym języku, 
powiedziałem ryzykując uśmiech. 
  - Miałeś rację - odparł oschle. - Mówię teraz do ciebie po angielsku, bo 
nie chcę tracić czasu. Podoba ci się tu, w obozie?
  - Nein, Herr Kommandant. 
  - Dlaczego nie?
  Nie wiedziałem, jak jest po niemiecku nuda, ale potrafiłem powiedzieć, że 
nie mam tu nic do roboty. 
  - Ich kabe nicht genug zu tun hier. Hier sind zu viele Manner, die nicht 
genug Arbeit haben.
  - Mogę zaproponować ci coś lepszego. Konkretną pracę w Dreźnie, niedaleko 
stąd. Nie sądzisz, że powinno ci się to bardziej spodobać?
  - Myślę...
  - Po niemiecku.
  - Jawohl, Herr Kommandant. Entschuldigen Sie.
  - W Dreźnie będziecie bezpieczni, podobnie jak tutaj. Nie ma tam 
przemysłu zbrojeniowego, nie stacjonują żadne wojska i nie będzie żadnych 
bombardowań.  Dostaniecie trochę lepsze jedzenie i będziecie pracowali, 
żeby się czymś zająć. Wysyłamy około setki. Mamy na to pozwolenie. Co ty na 
to?
  - Ich w??u???rde auch gerne gehen - powiedziałem, kiwając głową.
  - Przydasz się jako tłumacz. Strażnicy nie są tam zbyt wykształceni. Są 
albo starzy, albo bardzo młodzi. Praca również jest w porządku. W 
przetwórstwie żywności, głównie dla ciężarnych kobiet. Wciąż ci to 
odpowiada?
  - Ja, das gefallt mir sehr, Herr Kommandant, wenn es nicht verboten ist.
  - Jest dozwolone. Ale... - przerwał i wzruszył ramionami, żeby dać mi do 
zrozumienia, że jednak jest jakiś haczyk - możemy wysyłać do pracy tylko 
szeregowych. To wszystko, na co pozwalają przepisy Konwencji Genewskiej. 
Nie wolno nam zatrudniać oficerów i podoficerów. Nawet kiedy zgłaszają się 
na ochotnika. A ty jesteś sierżantem.
  - Was kann ich tun? - zapytałem. - Ich glaube Sie wurden nicht mit mir 
reden, wenn Sie wussten dass ich nicht gehen kann.
  Po co mnie w ogóle wzywał, jeśli nie znał sposobu, w jaki można obejść 
ten zakaz?
  - Herr Kommandant - przypomniał mi. 
  - Herr Kommandant.
  Uniósł dłoń, którą przykrywał leżącą na stole żyletkę z pojedynczym 
ostrzem, i przesunął ją w moją stronę.
  - Jeśli odetniesz naszywki sierżanta, możemy potraktować cię jak zwykłego 
żołnierza. Niczego nie stracisz, żadnych przywilejów, ani tutaj, ani w 
domu. Przed wyjściem zostaw tu tę żyletkę. I naszywki sierżanta, jeśli 
zdecydujesz się je zdjąć.
  
  Drezno było chyba najładniejszym miastem, jakie kiedykolwiek widziałem. 
Oczywiście nie oglądałem przedtem zbyt wielu takich, które mógłbym nazwać 
prawdziwymi metropoliami. Tylko Manhattan, a potem kilka fragmentów 
Londynu, głównie bary i sypialnie. Przez śródmieście płynęła rzeka i było 
tam więcej kościołów, niż widziałem w całym swoim życiu, z wieżyczkami, 
kopułami i krzyżami na dachach. Na wielkim placu stał gmach opery, a wokół 
pomnika jeźdźca na koniu z wielkim zadem rozbito rzędy namiotów, żeby 
pomieścić uchodźców, którzy napływali tu, uciekając przed nacierającymi ze 
wschodu Rosjanami. Miasto normalnie funkcjonowało. Jeździły regularnie 
trolejbusy. Dzieci chodziły do szkoły. Ludzie chodzili do pracy, kobiety i 
starsi mężczyźni. Jedyny facet w naszym wieku, którego zauważyliśmy, miał 
kikut zamiast ręki i rękaw przypięty do marynarki. W teatrach wystawiano 
sztuki. Na wielkiej metalowej tablicy widniała reklama papierosów Yenidze. 
A kilka tygodni później na murach rozlepiono plakaty i zobaczyłem, że do 
miasta przyjeżdża cyrk. 
  Zakwaterowano nas w budynku, w którym mieściła się rzeźnia, kiedy wciąż 
jeszcze mieli do zarzynania jakieś bydło. Pod ziemią wykuty był w litej 
skale magazyn na mięso i tam właśnie schodziliśmy, kiedy odzywały się 
syreny i zbliżały samoloty, żeby zbombardować jakieś inne cele. Zawsze 
leciały w stronę obiektów, które miały większe od naszego znaczenie 
wojskowe. W ciągu dnia byli to Amerykanie, w nocy Anglicy. Kiedy 
słyszeliśmy dochodzące z bardzo dużej odległości wybuchy bomb, rosły nam 
serca. Często widzieliśmy sunące bardzo wysoko i w wielkich formacjach 
samoloty.
  Pilnowali nas chłopcy poniżej piętnastu lat i astmatyczni starcy powyżej 
sześćdziesiątki, z wyjątkiem jednego twardziela, o którym mówiono, że jest 
Ukraińcem. Co parę dni zaglądał do fabryki i na nasze kwatery, żeby upewnić 
się, czy wciąż tam jesteśmy, i sprawdzić, czy zachowaliśmy nasze mundury. 
Kiedy tylko któryś z nas ciężko zachorował, zabierali jego mundur. Rosjanie 
byli coraz bliżej i strażnicy, zwłaszcza Ukrainiec, mieli nadzieję, że 
zdołają uciec na Zachód, podając się za Amerykanów. Pracujące w fabryce 
kobiety i dziewczęta były wszystkie na robotach przymusowych. Przeważały 
wśród nich Polki i niektóre ze starszych wiekiem przypominały z wyglądu 
moje ciotki, babkę i nawet matkę, tyle że były chudsze, o wiele chudsze.
  Żeby ożywić atmosferę, ciągle żartowałem i dawałem do zrozumienia, że 
chciałbym je poznać bliżej. Kiedy niektóre z nich odpowiadały żartami albo 
rzucały powłóczyste tęskne spojrzenia, zacząłem myśleć: chłopie, czy to nie 
byłoby coś, o czym mógłbyś opowiadać potem przez całe życie? Przekomarzałem 
się również ze strażnikami, żeby zorganizowali dla mnie i Fra??u???lein 
jakieś miejsce, gdzie moglibyśmy trochę pobaraszkować.
  - Straciłeś rozum, Rabinowitz - powtarzał wielokrotnie Vonnegut. - Kiedy 
zrobisz to z Niemką, postawią cię pod ścianą.
  Cieszyłem się, że mnie ostrzegł. Musiał zauważyć, jak wodziłem wzrokiem 
za dziewczynami, gdy prowadzili nas przez miasto.
  - Urządźmy potańcówkę - zaproponowałem któregoś razu. - Założę się, że 
potrafiłbym zorganizować potańcówkę, jeśli udałoby mi się ich namówić, żeby 
skombinowali jakąś muzykę.
  - Beze mnie - oświadczył ze swoim ciężkim akcentem Szwejk, zapewniając 
mnie ponownie, że chce być wyłącznie dobrym wojakiem.
  Vonnegut także potrząsnął przecząco głową. 
  Postanowiłem, że spróbuję zrobić coś na własną rękę. Samoloty brzęczały 
nam nad głowami prawie co noc i strażnicy z każdym dniem mieli bardziej 
zatroskane miny.
  - Herr Reichsmarschall - zwróciłem się do najstarszego.
  - Mein lieber Herr Rabinowitz - odparł uprzejmie. 
  - Ich mochte ein Fest haben und tanzen. Konnen wir Musik haben, zum 
singen und tanzen? Wir werden mehr arbeiten.
  - Mein lieber Herr Rabinowitz... - Oni także mieli ze mną beczkę śmiechu. 
- Es ist verboten. Das ist nicht erlaubt.
  - Fragen Sie doch, bitte. Wurden Sie das nicht auch gerne haben?
  - Es ist nicht erlaubt.
  Za bardzo się bali, żeby kogokolwiek pytać. A potem na mieście pojawiły 
się cyrkowe plakaty i postanowiłem, że naprawdę spróbuję coś zorganizować 
razem z Vonnegutem i dobrym wojakiem Szwejkiem. Ale oni nie chcieli mieć z 
tym nic wspólnego. Moim zdaniem nie mieliśmy nic do stracenia.
  - Czemu nie? Czy nie tego właśnie, do diabła, wszyscy chcemy? Chodźmy 
zapytać razem. rozrywki. Zdechniemy wszyscy z nudów, jeśli będziemy musieli 
tylko czekać i czekać.
  - Beze mnie - powtórzył swoją powolną angielszczyzną Szwejk. - Pokornie 
proszę o wybaczenie, Rabinowitz, ale potrafię wplątać się w wystarczające 
kłopoty, robiąc po prostu to, co mi każą. Brałem w tym udział wcześniej, 
dłużej niż myślisz, i częściej, niż potrafisz sobie wyobrazić. Pokornie 
proszę o wybaczenie...
  - Okej, okej - przerwałem mu. - Poradzę sobie sam. Tej nocy nadleciały 
bombowce. W dzień sunęły po niebie amerykańskie samoloty, nisko i w luźnym 
szyku, burząc budynki w różnych częściach miasta i wydawało nam się dziwne, 
że bomby padają tak daleko od siebie i niszczą wyłącznie domy. 
Zastanawialiśmy się, dlaczego. Robili przecinki dla mających nadejść 
pożarów, ale my o tym nie wiedzieliśmy. Kiedy wieczorem znowu odezwały się 
syreny, zeszliśmy jak zwykle do naszego mieszczącego się pod rzeźnią 
magazynu na mięso. Tym razem zostaliśmy tam dłużej. Nikt nie odwołał 
alarmu. Przez kamienne ściany i betonowy sufit dobiegały nas dziwne głuche 
odgłosy i stuki, które wcale nie przypominały eksplozji normalnych bomb. To 
były ładunki zapalające. Po krótkiej chwili wiszące pod sufitem żarówki 
zgasły i umilkł pomruk wentylatorów. Wstrzymała pracę elektrownia. Ale 
przez otwory wentylacyjne nadal docierało powietrze i mogliśmy oddychać. 
Usłyszeliśmy niezwykłe huczenie, które zbliżało się, potęgowało i trwało 
całymi godzinami. Przypominało stukot kół śmigającej w dół diabelskiej 
kolejki albo hałas pociągu, który wjeżdża z podmuchem wiatru do tunelu, z 
tą różnicą, że ten pociąg stał w miejscu. Huczenie ani na chwilę nie 
słabło. To było powietrze, szeroki na kilka mil ciąg, który wsysały do 
miasta szalejące na górze płomienie, ciąg o sile cyklonu. Kiedy w końcu 
ucichło przed świtem, dwaj strażnicy wdrapali się ostrożnie po schodach, 
żeby spróbować wyjrzeć na zewnątrz. Wrócili bladzi jak duchy.
  - AllEs brennt. Alles brent. Die ganze Stadt. Alles ist zerstort. 
  - Wszystko się pali - przetłumaczyłem tak samo stłumionym głosem. - Nie 
ma już miasta.
  Nie potrafiliśmy sobie wyobrazić, co to znaczy.
  Rano, kiedy wyprowadzili nas na dwór, na padający deszcz, okazało się, że 
jesteśmy jedynymi, którzy uszli z życiem. Trupy leżały na ulicach, wypalone 
niczym pniaki i przysypane brązowym popiołem, który wciąż opadał z 
unoszących się wszędzie kłębów dymu. Leżały w poczerniałych domach, w 
których spaliło się wszystko co drewniane; leżały w piwnicach. Zniknęły 
kościoły, a gmach opery przechylił się i runął na plac. Trolejbus 
przewrócił się na bok i także spłonął.  Przez dach poczerniałego szkieletu 
dworca waliła kolumna dymu, a brudne od kopcia i popiołu krople deszczu 
przypominały mi wodę ze szlaucha, którą zmywaliśmy nasz skład złomu, kiedy 
kończył się dzień pracy. Po drugiej stronie parku zobaczyliśmy drzewa, 
płonące niczym ustawione obok siebie podczas jakichś miejskich uroczystości 
pochodnie, i patrząc na nie pomyślałem o milionach oślepiających świateł 
naszego Luna Parku i błyskających nad Coney Island fajerwerkach, którym 
odkąd sięgam pamięcią, przyglądałem się w każdą letnią wtorkową noc z mola 
Steeplechase. Z rzeźni, w której mieszkaliśmy, nie został kamień na 
kamieniu, podobnie jak i z wszystkich innych budynków w tej części miasta. 
Staliśmy bez ruchu przez ponad godzinę, aż w końcu ktoś podjechał, żeby 
powiedzieć, co mamy robić. Siedzący w samochodzie ludzie w mundurach byli 
tak samo oszołomieni jak my. Minęła kolejna godzina, zanim wskazali nam 
drogę z miasta i kazali iść w stronę wzgórz i gór. Z tego co widzieliśmy, 
wszyscy
  dokoła byli martwi: mężczyźni, kobiety i dzieci, papugi i koty, psy i 
kanarki. Było mi ich wszystkich żal. Żałowałem polskich robotnic. Żałowałem 
Niemców.
  Żałowałem też sam siebie. Okazało się, że w ogóle się nie liczę. W pewnej 
chwili o mało się nie popłakałem. Czy nie obchodziło ich, że mogliśmy tam 
być? Nie wiem, dlaczego ocaleliśmy.
  Przekonałem się, że moja obecność nie robi żadnej różnicy. Wszystko to 
wydarzyłoby się beze mnie i w identyczny sposób zakończyło. Nie miałem 
znaczenia nigdzie poza moim własnym domem, poza rodziną i być może grupą 
przyjaciół. Po tej historii wiedziałem, że nigdy już nie będę chciał na 
nikogo głosować.  Zrobiłem wyjątek dla Trumana, bo był dobry dla Izraela, 
ale potem nie głosowałem ani razu. Po Franklinie Delano Roosevelcie nie 
było nikogo, kto obchodziłby mnie na tyle, żebym mu się dokładniej 
przyjrzał, i nie zamierzałem dawać satysfakcji żadnemu z tych cholernych 
pyszałków z obu partii, pozwalając mu myśleć, że zależy mi na spełnieniu 
jego parszywych ambicji. 
  - Oni nic o tym nie wiedzą, Lew - poinformował mnie już dawno temu Sammy 
z tym swoim uniwersyteckim uśmiechem wyższości, który często pojawia się na 
jego twarzy. Próbował zainteresować mnie Adlaiem Stevensonem, a potem 
Johnem Kennedym. - Nie wiedzą, że nie dajesz im tej satysfakcji.
  - Ale ja wiem - odpowiedziałem. - I o to właśnie chodzi. My się nie 
liczymy i nasze głosy nie liczą się również. Jak długo twoim zdaniem 
potrwa, zanim będziesz miał powyżej dziurek w nosie Kennedy'ego?
  Trwało to, myślę, krócej niż tydzień, zanim dobiegły połowy bale 
inauguracyjne, i nie sądzę, żeby Sammy głosował na kogokolwiek od czasu 
Lyndona Johnsona.
  Nie spędzam zbyt dużo czasu obserwując, w którą stronę podąża świat, i 
nie sądzę, żebym robiąc to zdołał cokolwiek zmienić. Pilnuję swoich 
własnych spraw.  O ważnych rzeczach i tak się dowiaduję. To, czego się 
nauczyłem, dobrze zapamiętałem, i okazało się to prawdą. Mój pobyt w wojsku 
nie miał żadnego znaczenia, w ogóle się nie liczył. Wszystko wyglądałoby 
tak samo i beze mnie: popioły, dymy, trupy i ostateczny rezultat. Nic mnie 
nie obchodził Hitler i nic  mnie nie obchodziło państwo Izrael. Nie chcę, 
żeby o coś mnie winiono, i nie chcę, żeby przyznawano mi zasługi. Jedynym 
miejscem, w którym coś znaczę, jest mój dom, z Claire i dzieciakami. Dla 
kogoś, kogo będzie jeszcze kiedyś to obchodziło, być może dla moich wnuków, 
odłożyłem gdzieś moją Brązową Gwiazdę, bojową odznakę piechoty, pochwałę z 
jednostki, naszywki sierżanta, które nosiłem wychodząc z wojska, i odznakę 
na ramię z czerwoną cyfrą "1", oznaczającą Pierwszą Dywizję, Wielką 
Czerwoną Jedynkę, która przeszła przez piekło, zanim zostałem do niej 
wcielony, i przeszła przez kolejne kręgi piekła, kiedy już mnie w niej nie 
było. Mamy teraz czworo wnuków. Kocham wszystkich członków mojej rodziny i 
czuję, że mógłbym zniszczyć, a może nawet zabić każdego, kto w jakiś sposób 
spróbowałby jej zagrozić.
  - Przetrąciłbyś mu grzbiet? - zapytał z tym swoim uśmieszkiem Sammy 
podczas swojej ostatniej wizyty.
  - Przetrąciłbym mu grzbiet. - Ja również się uśmiechnąłem. - Nawet teraz.
  Nawet teraz.
  Kiedy zaczyna mnie znowu rwać, strzelcy wyborowi z radioterapii mogą 
wziąć na muszkę i wypalić to, co lubią nazywać kolejną nową tkanką, a co 
jest, o czym wiem, kolejnym guzem. Jeśli rwie mnie znowu w tym, co oni 
nazywają przeponą, a ja brzuchem, mam mgłości przedtem i potem, mgłości, o 
których nie mogę nawet znieść myśli i które pewnego dnia być może 
ostatecznie mnie wykończą, jeśli będę musiał z nimi żyć. Chyba że jestem z 
Sammym i mam "mdłości", ponieważ Sammy uwielbia to, co sam nazywa zabawą w 
pedagoga, a ja - udawaniem mądrali.
  - Powiedz mi, Lew, ile grzbietów przetrąciłeś w całym swoim życiu? - 
zapytał, śmiejąc się cicho.
  - Razem z tym facetem, który ukradł torebkę?
  - Wtedy to nie była bójka, Lew. I nie przetrąciłeś mu grzbietu. Ile?
  Przez chwilę się zastanawiałem.
  - Żadnego. Nigdy nie musiałem. Wystarczyło powiedzieć, że to zrobię.
  - W ilu bójkach brałeś udział?
  - W całym życiu? - Zmarszczyłem brwi. - Tylko w jednej, Sammy - 
przypomniałem sobie w końcu i roześmiałem się. - Z tobą. Pamiętasz ten 
dzień, kiedy próbowałeś nauczyć mnie boksu?
  
  1. Gra słów: to mop somebody (ang.) - wykończyć kogoś.
  
  KSIĘGA VIII
  
  
  22.
  Podróż Renem: Melissa
  
  Niczym Zygfryd w "Die Gotterdammerung", Yossarian również 
rozpoczął to, co zwykł później określać mianem swojej Podróży 
Renem, od uprawianej w jasny dzień miłości: Zygfryd czynił to o 
świcie w swym orlim gnieździe w górach, a on koło południa w swym 
należącym do M i M gabinecie w Rockefeller Center. Swoją podróż 
zakończył jednak w miły sposób cztery tygodnie później w szpitalu, 
z pięciuset tysiącami dolarów, sprzedanym butem i kolejnym 
świadectwem końskiego zdrowia po ustąpieniu halucynacji wywołanych 
atakiem chwilowego niedokrwienia mózgu.
  Zygfryd miał swoją Brunhildę, teraz śmiertelną, oraz skalną 
kryjówkę, w której wspólnie mieszkali.
  Yossarian miał swoją pielęgniarkę, Melissę MacIntosh, również 
jak najbardziej śmiertelną, oraz blat biurka, wyłożoną dywanem 
podłogę, skórzany fotel i szeroki, pamiętający stare czasy parapet 
w gmachu, który niegdyś należał do koncernu Time-Life, a teraz do 
M i M. Z okna gabinetu widać było lodowisko, gdzie Sammy i Glenda 
ślizgali się więcej razy, niż Sammy mógł spamiętać, a potem 
połączyli się węzłem małżeńskim, który śmierć dopiero zdołała 
rozłączyć.
  Kiwając głową i nie przerywając pieszczot, Yossarian 
potwierdził, że drzwi do gabinetu rzeczywiście nie są zamknięte - 
chociaż dobrze wiedział, że są - i że ktoś rzeczywiście może ich 
zaskoczyć w trakcie miłosnych igraszek - chociaż
  dobrze wiedział, że nie może i na pewno tego nie zrobi. Obawy 
Melissy mile go łechtały; jej drżenie, wątpliwości i wahania 
pobudzały wściekle jego żądze i żywione do niej uczucie. Ją zaś 
podniecał typowo kobiecy strach, że ktoś nakryje ich w trakcie 
tych pełnych wigoru seksualnych nieformalności, i czerwieniąc się 
prosiła go, by dla odmiany szybko skończył, a kiedy to zrobił, 
śmiała się. Swój podstęp zdradziła dopiero potem, sprawdzając, czy 
zapakował do torby lekarstwa, i szykując się, żeby odwieźć go na 
lotnisko, skąd lotem do Kenoshy zamierzał rozpocząć swą Podróż. 
Oprócz podstawowych artykułów toaletowych zabierał ze sobą valium 
na bezsenność, tylenol i advil na bóle w krzyżu oraz maalox na 
żołądek. Ku jego zdziwieniu do Kenoshy w stanie Wisconsin latały 
teraz bezpośrednio jumbo-jety.
  Telefon zadzwonił, kiedy zasuwał zamek błyskawiczny podręcznej 
torby.
  - Czego chcesz, Gaffney?
  - Nie masz zamiaru mi pogratulować? - zapytał wesoło Gaffney, 
ignorując zawartą w głosie Yossariana jawną złośliwość.
  - Znowu podsłuchiwałeś? - zapytał Yossarian, spoglądając 
ukradkiem na Melissę.                
  - Co podsłuchiwałem? 
  - Dlaczego dzwonisz?
  - Przyznaj się, że nie chcesz mnie po prostu pochwalić. 
  - Za co? Dostałem od ciebie nareszcie rachunek. Nie jest zbyt 
wygórowany.
  - Niewiele zrobiłem. Poza tym jestem ci wdzięczny za twoją 
muzykę. Nie masz pojęcia, jak wielką przyjemność sprawia mi 
przesłuchiwanie taśm, które nagraliśmy. O tej mrocznej porze roku 
uwielbiam symfonie Brucknera i "Borysa Godunowa."
  - Lubisz "Pierścień"?
  - Głównie "Zygfryda". Nie słyszę go zbyt często.
  - Dam ci znać, kiedy będę miał zamiar puścić tę operę - 
poinformował go zgryźliwie Yossarian.
  - Będę bardzo zobowiązany, Yo-Yo. Ale nie o tym chciałem z tobą 
mówić.
  - Panie Gaffney... - zaczął Yossarian, po czym zawiesił na 
chwilę głos, pragnąc, żeby jego słowa wywarły odpowiednie 
wrażenie. - O czym chciał pan ze mną mówić?
  - Czyżbyśmy wracali znowu do "panie Gaffney", John? 
  - Nigdy nie wyszliśmy poza "John", Jerry. Czego chcesz?
  - Uznania - odparł Gaffney. - Każdy łaknie pochwały, kiedy uda 
mu się odnieść jakiś sukces. Nawet se??n???or Gaffney.
  - Pochwały za co, se??n???or Gaffney?
  Gaffney roześmiał się. Siedząca na poręczy skórzanej sofy 
Melissa piłowała pilniczkiem paznokcie. Yossarian posłał jej 
groźne spojrzenie.
  - Za mój dar jasnowidzenia - oznajmił Gaffney. - 
Przepowiedziałem, że pojedziesz do Wisconsin, żeby zobaczyć się z 
panią Tappman. Czy nie mówiłem, że przesiądziesz się w Chicago w 
drodze do Waszyngtonu, by spotkać się z Milem i Wintergreenem? Nie 
zapytałeś mnie nawet, skąd to wiedziałem.
  - Czyżbym wybierał się do Waszyngtonu? - zapytał ze zdumieniem 
Yossarian.
  - Dostaniesz faks od Mila. M2 zatelefonuje na lotnisko, żeby ci 
o nim przypomnieć. O, właśnie teraz nadchodzi ten faks, prawda? 
Znowu trafiłem w dziesiątkę.
  - Przyznaj się, że podsłuchiwałeś, sukinsynu.
  - Co podsłuchiwałem?
  - I być może także podglądałeś. Po co M2 miałby telefonować, 
skoro jest teraz na dole w hallu?
  - Jest teraz razem z twoim synem Michaelem na Dworcu Autobusowym 
Zarządu Portu.  Próbuje podjąć decyzję, czy chce tam wziąć ślub.
  - Z dziewczyną Maxonów?
  - Będzie musiał się zgodzić. Mam na końcu języka kolejny dowcip, 
który mógłby ci się spodobać, John.
  - Nie zdążę na samolot.
  - Masz mnóstwo czasu. Odlot zostanie opóźniony prawie o godzinę.
  Yossarian wybuchnął śmiechem.
  - Nareszcie jesteś w błędzie, Gaffney! - ryknął. - Kazałem 
sprawdzić mojej sekretarce. Samolot odlatuje zgodnie z rozkładem.
  Gaffney roześmiał się również.
  - Nie masz żadnej sekretarki, Yo-Yo, a linie lotnicze skłamały. 
Odlot zostanie opóźniony o pięćdziesiąt pięć minut. O telefon 
poprosiłeś swoją pielęgniarkę.
  - Nie mam żadnej pielęgniarki.
  - To raduje moje serce. Proszę, przekaż pannie MacIntosh, że 
nerka znowu pracuje. Na pewno się ucieszy.
  - Jaka znowu nerka?
  - Wstydź się, Yossarian. Nie zawsze słuchasz uważnie tego, co 
mówi ci przez telefon. Nerka belgijskiego pacjenta. A skoro lecisz 
do Waszyngtonu, może zaprosisz Mellissę...
  - Melissę, panie Gaffney?
  - Pannę MacIntosh, panie Yossarian. Dlaczego nie zaproponujesz, 
żeby się tam z tobą spotkała? Odpowie ci, mogę się założyć, że z 
przyjemnością pojedzie.  Prawdopodobnie nigdy tam nie była. Kiedy 
ty będziesz konferować z Milem i Noodlesem Cookiem, ona może 
odwiedzić Galerię Narodową i Narodowe Muzeum Lotnictwa i Badań 
Kosmosu Instytutu Smithsoniańskiego.
  Yossarian przykrył dłonią słuchawkę.
  - Melisso, w drodze powrotnej chcę zatrzymać się w Waszyngtonie. 
Może weźmiesz krótki urlop i spotkasz się tam ze mną?
  - Z przyjemnością pojadę - odparła. - Nigdy tam jeszcze nie 
byłam. Kiedy będziesz zajęty, mogę odwiedzić Galerię Narodową i to 
kosmiczne muzeum Instytutu Smithsoniańskiego.
  - Co odpowiedziała? - zapytał Jerry Gaffney.
  - Dobrze wiesz, co odpowiedziała - odparł z respektem Yossarian. 
- Naprawdę tajemniczy z ciebie facet. Jeszcze cię nie rozgryzłem.
  - Odpowiedziałem na wszystkie twoje pytania.
  - Muszę wymyślić nowe. Kiedy możemy się spotkać? 
  - Nie pamiętasz? W Chicago, kiedy opóźni się odlot twojego 
samolotu.
  - Będzie opóźniony?
  - O więcej niż godzinę. W wyniku nieprzewidzianych śnieżyc w 
Iowa i Kansas.
  - Już teraz je przewidujesz?
  - W moim zawodzie dużo słyszę i dużo widzę, John. W ten sposób 
zarabiam na  życie. Czy mogę ci teraz opowiedzieć swój nowy 
dowcip?
  - Założę się, że dużo słyszysz. Przyznaj, że podsłuchiwałeś. A 
może nawet podglądałeś.
  - Co podsłuchiwałem?
  - Uważasz mnie za naiwniaka, Gaffney? Chcesz usłyszeć mój żart? 
Odpierdol się, Jerry.
  - Całkiem niezły, Yo-Yo - stwierdził pojednawczo Gaffney - ale 
już go gdzieś słyszałem.
  Siedząc w perłowoszarej limuzynie i rozmyślając o operze 
"Zygfryd", Yossarian przypomniał sobie, że jej bohater, dotknąwszy 
raz wargami krwi zabitego smoka,  zaczął, jak wiadomo, rozumieć 
język ptaków. Powiedziały mu, żeby zabrał złoto, zabił karła, 
przekroczył ognisty krąg i pospieszył w góry, gdzie czekała nań 
uśpiona w czarodziejski sposób Brunhilda - i cała ta wyśpiewana 
ptasimi trelami wiadomość skierowana była do młodzieńca, który 
nigdy w życiu nie widział jeszcze kobiety i musiał parokrotnie 
przyjrzeć się hożej Brunhildzie, aby dokonać zaskakującego 
odkrycia, że nie ma do czynienia z mężczyzną!
  Zygfryd miał swoje ptaki, a Yossarian swego Gaffneya, 
telefonując do którego z samochodu dowiedział się, że w gazach 
kapelana wykryto tryt.
  Siostra Melissa MacIntosh nigdy przedtem nie słyszała o podobnym 
schorzeniu jelit, ale obiecała zasięgnąć w tej sprawie opinii 
kilku zaprzyjaźnionych gastroenterologów.
  Yossarian nie był pewien, czy mu na tym zależy.
  Nie dawało mu spokoju bolesne pytanie, które wstydził się 
wypowiedzieć na głos: obawiał się mianowicie, czy Melissa nie 
umawia się i nie sypia z tymi lekarzami, nawet jeśli jest ich 
tylko kilku. Ku jego niepojętej radości stanowiło to kolejny 
dowód, że naprawdę uważa się za zakochanego. Podobne męki 
zazdrości zdarzały mu się niezwykle rzadko. Nawet dawno temu, w 
trakcie namiętnego romansu z Frances Beach, który sam traktował 
niemal monogamicznie, zakładał z całkowitym spokojem, że ona, 
mówiąc językiem tamtej epoki, "oddaje się" również innym 
mężczyznom, mogącym pomóc w spełnieniu się jej aktorskich 
aspiracji. Niczym prawdziwy epikurejczyk delektował się teraz 
euforią odmładzających go miłosnych wrażeń. Nie był zakłopotany 
ani niczego się nie bał - oprócz tego, że Michael lub inne dzieci 
mogą dowiedzieć się o wszystkim właśnie teraz, kiedy cały romans 
nie wyszedł jeszcze poza ekstatyczne stadium pierwszych uniesień.
  W samochodzie Melissa trzymała go za rękę, ściskała udo i 
gładziła palcami kręcone włosy z tyłu głowy.
  Zygfryd natomiast od samego początku znalazł się w złych rękach 
obleśnego i żądnego złota karła, zdecydowanego zlikwidować go, gdy 
tylko bohater pokona smoka. 
  Melissa była lepsza.
  Ona i jej współlokatorka, Angela Moore, względnie Moorecock, jak 
nazywał ją teraz Yossarian, potępiały surowo wszystkich mężczyzn, 
którzy spotykali się potajemnie z innymi kobietami - z wyjątkiem 
oczywiście tych, którzy spotykali się potajemnie z nimi - i 
Yossarian cieszył się, że jego najnowszy rozwód jest już 
przesądzony. Uznał, że lepiej będzie nie mówić Melissie, iż nawet 
w przypadku najbardziej uroczych kobiet, kiedy dobiegną końca 
zaloty, kochankom pozostaje tylko uczucie i seks, i że mężczyzn w 
jego wieku silniej od hiszpańskiej muszki pobudzają czasem kaprysy 
i fetyszyzm. Planował, że wróci z nią z Waszyngtonu ostatnim 
wieczornym samolotem, posadzi ją przy oknie i w ciągu mniej więcej 
pięćdziesięciu minut, które będą mieli do dyspozycji, spróbuje w 
półmroku kabiny zdjąć jej majtki. Pod warunkiem oczywiście, że 
Melissa nie założy dżinsów.
  W przeciwieństwie do Angeli nigdy nie twierdziła, że choć 
amatorka, ma za sobą wszechstronne i bogate doświadczenia, które 
jej współlokatorka i najlepsza przyjaciółka sprośnie przypisywała 
im obu. Wyrażała się w sposób skromny, ale nic nie wydawało jej 
się obce i nie potrzebowała żadnych wskazówek ani definicji. Znała 
nawet kilka sztuczek, o których Yossarian nie miał najmniejszego 
pojęcia. Tak uparcie jednak odmawiała rozmowy na temat swych 
seksualnych przygód, że wkrótce porzucił zamiar ich poznania.
  - Kto to jest Borys Godunow? - zapytała w samochodzie.
  - To opera, której słuchałem wieczorem, kiedy wróciłaś z pracy. 
Kazałaś mi ją wyłączyć, bo chciałaś usłyszeć pieprzone wiadomości.
  - Czy kiedy wrócisz, będziemy mogli posłuchać razem 
"Pierścienia"? - zagruchała.
  Tu także oboje mieli znaczną przewagę nad bohaterami Wagnera, 
ponieważ odkąd Zygfryd wyruszył dokonywać swych bohaterskich 
czynów, dobra Brunhilda nie zaznała zbyt wielu przyjemności, a 
potem, gdy wrócił, by ją uwięzić i przekazać innemu mężczyźnie, 
zakosztowała tylko zdrady, rozpaczy i wściekłej zazdrości. 
Spiskując w celu pozbawienia go życia, ani razu nie pomyślała, że 
to być może czarodziejski napój sprawił, iż Zygfryd zapomniał, kim 
była.
  Natomiast Yossarian dawał Melissie szczęście.
  Było to coś, czego od dawna nie udało mu się dać żadnej 
kobiecie. On też słyszał śpiew ptaków.
  Melissa uznała, że jest bardzo mądry i życzliwy, kiedy oznajmił, 
że chcąc mieć więcej czasu i pieniędzy powinna porzucić szpital i 
zatrudnić się w charakterze prywatnej pielęgniarki, oczywiście 
jeżeli - i było to bardzo duże "jeżeli" - nie będzie jej 
przeszkadzać utrata płatnego urlopu i emerytury. Dla swego 
własnego dobra musi jednak poślubić wkrótce jakiegoś mężczyznę, 
przystojnego lub nie, nawet nudziarza lub durnia kompletnie 
pozbawionego uroku osobistego posiadającego jednak uprawnienia 
emerytalne, które przeszłyby na nią po jego śmierci. Melissa 
słuchała Yossariana kompletnie zauroczona, tak jakby ją pieścił i 
prawił komplementy.
  - Ty też masz uprawnienia emerytalne?
  - O mnie możesz zapomnieć. To musi być ktoś inny. 
  Uważała go za prawdziwego mędrca.
  Spełnienie zwykłej obietnicy, którą złożył krótko po 
zaprzyjaźnieniu się z nią w szpitalu, znaczyło więcej, niż mógł 
się spodziewać; kiedy się śmiała, w jej górnej szczęce widać było 
dwie stare srebrne plomby, i obiecał, że każe założyć na ich 
miejsce porcelanowe, jeśli ona będzie pilnowała, żeby nie zrobiono 
mu nic złego, i wyjdzie żywy ze szpitala. Kiedy to zrobił, okazało 
się to dla niej ważniejsze od wszystkich róż z długimi łodygami i 
wykwintnej bielizny od Saksa Fifth i Avenue, Victoria's Secret i 
Fredericks of Hollywood, napełniając ją radosną wdzięcznością, 
jakiej nigdy jeszcze nie doświadczył. Nawet Frances Beach, która 
tyle dobrego doznała od Patricka, nie umiała okazać takiej 
wdzięczności.
  John Yossarian nie mógł zasnąć przez kilka nocy, dręczony 
obawami, że kobieta, z którą tak uroczo się zabawia, jest w nim 
być może naprawdę zakochana. Nie był pewien, czy rzeczywiście chce 
tego, czego pragnie.
  Od czasu szoku pod prysznicem dzieje tej prawdziwej miłości 
układały się tak gładko, jakby ktoś uparcie chciał skłonić 
Yossariana do wniosku, że są wymyślone, fikcyjne i nierealne. 
Pamiętnego wieczoru po jego rozmowie z Michaelem Melissa nie 
okazała zdziwienia, gdy siedząc wraz z nią w mieszczącym się w 
podziemiach jego wysokościowca kinie położył jej rękę na ramieniu, 
by popieścić przez chwilę szyję, a potem dotknął drugą ręką 
wewnętrznej strony jej kolana, by zobaczyć, co dobrego mógłby tam 
dla siebie znaleźć. To on był zdziwiony, napotykając tylko pozorny 
opór. Z nadejściem wiosny Melissa przestała nosić rajstopy. Jej 
żakiet leżał złożony na kolanach, dostarczając dyskretnej osłony. 
Przesunąwszy palce wyżej i dotknąwszy jedwabistego skraju jej 
koronkowych majtek i kręcących się pod spodem włosów, Yossarian 
uznał z zadowoleniem, że jego ambicje zostały zaspokojone i może 
przestać. Ale wtedy ona powiedziała:
  - Nie musimy tego robić tutaj. - Oznajmiła to z powagą 
ogłaszającego nieodwołalny wyrok chirurga. - Możemy pójść na górę 
do twojego mieszkania.
  Yossarian uświadomił sobie nagle, że woli obejrzeć resztę filmu.
  - Tutaj jest dobrze. Możemy po prostu oglądać dalej.
  Spojrzała na innych widzów.
  - Nie czuję się tutaj swobodnie. Lepiej nam będzie na górze.
  Nigdy nie dowiedzieli się, jak skończył się ten film.
  - Nie możesz tego zrobić tak po prostu - powiedziała w jego 
mieszkaniu po spędzeniu tam bardzo krótkiej chwili. - Niczego nie 
zakładasz?
  - Jestem po wasektomii. Nie bierzesz tabletek? 
  - Mam podwiązane jajowody. Ale co z AIDS?
  - Możesz obejrzeć moje badanie krwi. Kazałem je zawiesić w ramce 
na ścianie.
  - Nie chcesz zobaczyć mojego?
  - Zaryzykuję - powiedział i położył jej dłoń na ustach. - Na 
litość boską Melisso, przestań tyle mówić. 
  Podniosła nogi, on wcisnął się między nie, a potem już oboje 
dobrze wiedzieli, co robić.
  Podsumowując wszystko nazajutrz późnym rankiem, gdy musiał 
uznać, że w końcu skończyli, nie mógł się oprzeć przekonaniu, że 
nigdy jeszcze w swoim życiu nie czuł się bardziej jurny i 
namiętny, bardziej pożądliwy, zakochany, czuły i romantyczny.
  To było wspaniałe. Myjąc się po ostatnim stosunku, zagwizdał 
przez zęby, a potem puścił rytmiczną, synkopowaną melodię wstępnej 
gry i orgazmicznej muzyki miłosnej z "Tristana". To było 
cudowniejsze od wszelkich jego dotychczasowych doświadczeń 
erotycznych i wiedział w głębi serca, że nigdy już, ale to 
przenigdy nie będzie chciał przejść przez to wszystko ponownie. 
Melissa powinna zrozumieć, iż teraz czeka ich raczej bolesny 
upadek: Yossarian może faktycznie nie znaleźć już w sobie takiego 
pragnienia, tyle woli i konkretnego pożądania, a także prostej 
fizycznej siły, aby chcieć się z nią jeszcze kiedyś kochać - z nią 
i jakąkolwiek inną kobietą.
  Przypomniał sobie Marka Twaina, który w jednym ze swych lepszych 
esejów użył porównania między świecą i lichtarzem, aby podkreślić, 
jak mało ma szans mężczyzna w seksualnym współzawodnictwie z 
kobietą. Lichtarz jest niezniszczalny.
  A potem usłyszał, jak Melissa rozmawia przez telefon.
  - Pięć razy! - zwierzała się niedyskretnie Angeli z 
zaczerwienioną ze szczęścia twarzą. - Nie - odparła po krótkiej 
przerwie, podczas której słuchała niecierpliwie, co ma do 
powiedzenia jej przyjaciółka. - Ale na pewno bolą mnie kolana.
  On sam skłonny był ustalić subiektywnie wynik na pięć i trzy 
ósme, ale nie martwił się już tak bardzo o najbliższą przyszłość 
wiedząc, że ją także bolą kości.
  - On tyle o wszystkim wie - ciągnęła Melissa. - Zna się na 
odsetkach, na książkach i na operze. Nigdy nie byłam tak 
szczęśliwa, Ange.
  Trochę go to otrzeźwiło, nie był bowiem pewien, czy chce ponosić 
odpowiedzialność za kobietę, która nigdy jeszcze nie była tak 
szczęśliwa. Ale z pewnością połechtało to mile jego próżność.
  A potem czekał go szok pod prysznicem. Kiedy go zakręcił, 
usłyszał głosy spiskujących za zamkniętymi drzwiami łazienki 
mężczyzn, a w chwilę później głos kobiety, która najwyraźniej się 
z nimi zgadzała. To była z pewnością jakaś pułapka. Zawiązał 
ręcznik wokół pasa i ruszył stawić czoło niebezpieczeństwu. To, co 
zobaczył, było gorsze, niż potrafił sobie wyobrazić.
  Melissa włączyła telewizor i oglądała wiadomości!
  Nie było żadnej wojny, żadnych ogólnokrajowych wyborów, 
zamieszek rasowych, żadnego dużego pożaru, sztormu, trzęsienia 
ziemi ani katastrofy samolotu - nie było żadnych wiadomości, a 
mimo to Melissa oglądała je w telewizji.
  Potem jednak, ubierając się, poczuł przyjemny zapach smażonych 
na boczku jajek i przypiekanych w tosterze kromek chleba. Przeżyty 
samotnie rok był najsamotniejszym w jego życiu i wciąż mieszkał 
sam.
  Ale potem zobaczył, że Melissa polewa jego jajka keczupem i 
musiał spojrzeć gdzie indziej. Spojrzał na ekran telewizora.
  - Melisso, kochanie - zaczął przygotowywać ją na najgorsze dwa 
tygodnie później. Ponownie trzymał rękę na jej ramieniu i w 
roztargnieniu gładził palcem po szyi. - Pozwól, że ci powiem, co 
się teraz stanie. To nie będzie miało nic wspólnego z tobą. To są 
zmiany, które, wiem o tym, zachodzą w kimś takim jak ja, nawet 
kiedy ma do czynienia z kobietą, na której bardzo mu zależy: w 
człowieku, który lubi być przez większość czasu samotny, dużo 
rozmyśla i marzy, nie jest aż tak wielkim entuzjastą stosunków, w 
których trzeba wzajemnie coś brać i coś dawać, bardzo często 
popada w milczenie i zadumę, nie obchodzi go nic, o czym mówi 
druga osoba, i nie zwraca uwagi na to, co robi kobieta, dopóki ona 
nie zacznie o tym mówić i go denerwować. To zdarzyło mi się już 
wcześniej. To zdarza mi się zawsze.
  Kiwała z uwagą głową po każdym przecinku, na znak zgody albo 
potwierdzając grzecznie, że go słyszy. 
  - Ja jestem dokładnie taka sama - zaczęła z przekonaniem. Jej 
wargi lśniły, a oczy rzucały iskry. - Nie znoszę ludzi, którzy 
dużo mówią, gadają do mnie, kiedy próbuję coś czytać, nawet 
gazetę, dzwonią do mnie, kiedy nie mają nic do powiedzenia, mówią 
rzeczy, o których już wiem, albo powtarzają się i przerywają.
  - Przepraszam - przerwał jej Yossarian, domyślając się, że chce 
mu powiedzieć coś więcej, po czym wyszedł na chwilę do łazienki. - 
Naprawdę uważam - oświadczył po powrocie - że jestem za stary. A 
ty jesteś naprawdę za młoda.
  - Nie jesteś za stary.
  - Jestem starszy, niż wyglądam.
  - Ja też. Widziałam twój wiek w karcie choroby.
  Cholera, zaklął w myśli.
  - Muszę ci również powiedzieć, że nie będę miał dzieci i nigdy 
nie kupię sobie psa ani letniego domku w East Hampton i 
gdziekolwiek indziej.
  Po prawej i lewej stronie jego przedpokoju znajdowały się dwie 
przestronne sypialnie, każda z własną łazienką i miejscem na 
telewizor, i być może był to nawet niezły pomysł: mogła zamieszkać 
w jednej z nich i spotykać się z nim tylko w trakcie posiłków. Ale 
tu, w salonie, także stał telewizor, ponownie włączony, i gadali w 
nim jacyś ludzie, których ona wcale nie słuchała. Nigdy nie 
wiedziała, czy nagle nie powiedzą czegoś ciekawego. Telewizja była 
co prawda jedyną wadą, której nie mógł znieść u kobiety, ale 
wierzył, że z tą kobietą gra warta jest świeczki.
  - Nie, nie powiem ci, jak ma na imię - odparł na pytanie Frances 
Beach po następnym burzliwym zebraniu KDPDKMMA, na którym Patrick 
Beach dynamicznie poparł zgłoszoną przez Yossariana anonimową 
propozycję, aby rozwiązać finansowe problemy Metropolitan Museum 
of Art, pozbywając się po prostu dzieł sztuki i sprzedając 
położony przy Piątej Alei budynek i plac porządnej firmie 
budowlanej.  - Nie należy do kobiet, które znasz.
  - Czy to nie jest przypadkiem przyjaciółka tej pełnej wigoru 
Australijki, o której bez przerwy opowiadasz, tej Moore? - zapytał 
Patrick.
  - Moorecock.
  - Jak?
  - Nazywa się Moorecock, nie Moore. 
  Patrick spojrzał na niego z ukosa.
  - Przysiągłbym, że już raz poprawiłeś mnie mówiąc, że nazywa się 
Moore.
  - To prawda, Patrick. Nie zwracaj na niego uwagi. Czy to ta 
pielęgniarka, o której wspominałeś? Martwiłabym się, gdybyś upadł 
tak nisko, żeby poślubić którąś z moich przyjaciółek.
  - Kto tu mówi o małżeństwie? - zaprotestował Yossarian.
  - Ty - roześmiała się Frances. - Jesteś jak ten słoń, który 
stale o czymś zapomina.
  Czy naprawdę musiał się znowu żenić?
  Pogrążonemu w rozterce Yossarianowi nie trzeba było przypominać 
dobrodziejstw samotnego życia. Nie musiał słuchać cudzych rozmów 
przez telefon. Mógł umieścić 
  w swoim nowym kompakcie z automatycznym podajnikiem całego 
"Lohengrina", "Borysa Godunowa", "Die Meistersinger" albo 
wszystkie cztery symfonie Brucknera i wkroczyć w elizejskie 
królestwo muzyki, nie bojąc się, że usłyszy kobiecy głos, który 
wtrąca się pytając: "Co to za nagranie? Naprawdę ci się to podoba? 
Czy to trochę nie za ciężkie z samego rana?" Albo: "Czy mógłbyś 
trochę przyciszyć? Chciałabym obejrzeć wiadomości w telewizji", 
względnie: "Rozmawiam z moją siostrą przez telefon". Mógł czytać 
gazetę, nie bojąc się, że ktoś zabierze mu część, którą chciał za 
chwilę przejrzeć.
  Mógł, jak sądził, znieść kolejne małżeństwo, ale nie miał już 
czasu na kolejny rozwód.
  
  
  23
  Kenosha
  
  Takie oto złowieszcze wątpliwości opadły Yossariana, gdy 
wyruszał w podróż na zachód, na spotkanie z żoną kapelana, 
spotkanie, którego jedynym celem było okazanie jej współczucia i 
wzajemne przyznanie się do sromotnej klęski.  Odbierając go z 
lotniska, pani Tappman nie potrafiła ukryć malującego się na 
twarzy rozczarowania.
  Oboje mieli nadzieję, że spotkają kogoś młodszego. 
  Bohaterski Zygfryd, przypomniał sobie później Yossarian, ruszył 
do akcji niczym galernik, zamieniając konia Brunhildy w łódź 
wiosłową, i wkrótce potem znalazł się sam na sam z kobietą, do 
której zapałał szybko uczuciem.
  Yossarian miał swój fotel pierwszej klasy w odrzutowcu i żadnych 
tego rodzaju obłędnych rojeń.
  Zygfryd musiał wspiąć się na górę i przejść przez ogień, żeby 
zdobyć swoją Brunhildę.
  Yossarian wysłał Melissę do Waszyngtonu.
  Kiedy już było po wszystkim i szkicował w myśli parodystyczny 
tekst dla "New Yorkera", doszedł spoglądając wstecz do wniosku, że 
w porównaniu z wagnerowskim bohaterem sprawił się całkiem nieźle.
  Był o pół miliona dolarów bogatszy i stał przed trudnym wyborem, 
ale nadal żył i mógł się z nim zmagać.
  Zygfryd ostatecznie ginął; ginęła Brunhilda, ginął nawet koń, 
cała Walhalla waliła się w gruzy, a razem z nią bogowie, a 
kompozytor nie posiadał się z radości, słuchając swej oddalającej 
się triumfalnie niczym delikatny sen lubieżnej muzyki, ponieważ 
taka właśnie jest wyrachowana natura sztuki i artysty.
  Yossarian natomiast liczył, że wkrótce znowu sobie pochędoży. 
Miał na to zgodę lekarza. Przez całe swoje życie kochał kobiety i 
przez większą jego część kochał więcej niż jedną. 
  Mała portowa miejscowość Kenosha, położona nad jeziorem Michigan 
w stanie Wisconsin w odległości zaledwie dwudziestu pięciu mil na 
południe od o wiele większej małej miejscowości Milwaukee, 
posiadała teraz własne lotnisko i stała się terenem gospodarczego 
boomu, którego ojcowie miasta nie byli w stanie wyjaśnić. 
Miejscowi inżynierowie społeczni upatrywali jego przyczynę, być 
może żartobliwie, w łagodnym klimacie. Otwarto kilka niewielkich 
firm o nie określonym do końca technicznym charakterze, a pewna 
agencja federalna umieściła w opuszczonej fabryce, w której od 
dawna nic się nie działo, laboratoria, o których mówiono, że 
należą do CIA.
  W poczekalni w Nowym Jorku Yossarian zwrócił uwagę na innych 
pasażerów pierwszej klasy: wszyscy byli młodsi od niego, wszyscy 
płci męskiej i wszyscy w wybornych nastrojach. W dzisiejszych 
czasach tak zadowoleni z siebie potrafią  być tylko naukowcy. 
Rozmawiając trzymali w gotowości ołówki, a najczęstszym tematem 
ich rozmów, co Yossarian odnotował ze zdumieniem, był tryt i 
deuter, a także deuterek litu, który, o czym poinformowali go 
natychmiast, gdy zapytał, był związkiem litu oraz ciężkiej wody, 
stosowanym w roli materiału wybuchowego w najbardziej 
wyrafinowanych bombach wodorowych.
  - Czy wszyscy o tym wiedzą? - Dziwiło go, że mówią o tym tak bez 
ogródek.
  Okazało się, że mógł to wszystko znaleźć w "Almanachu 
nuklearnym" i "Podręczniku energii atomowej" Hogertona, które 
sprzedawano w kioskach z paperbackami.
  Wchodząc na pokład samolotu rozpoznał w klasie dla biznesmenów 
dwie dziewczyny na telefon i kilka prostytutek, które pracowały w 
mieszczących się w jego wysokościowcu seks-klubach, a także na 
ulicy, w pobliżu mieszczących się obok barów i bankomatów. 
Dziewczyny na telefon były jego sąsiadkami. W klasie ekonomicznej 
spostrzegł małe grupki bezdomnych, którzy zdobyli w jakiś sposób 
pieniądze na bilet i opuszczali nędzne nowojorskie ulice, aby 
zostać bezdomnymi w Wisconsin. Przed pielgrzymką wymyli się do 
czysta, najprawdopodobniej w łazienkach Dworca Autobusowego 
Zarządu Portu, gdzie zaprojektowane niegdyś przez Michaela plakaty 
wciąż surowo zakazywały palenia, włóczęgostwa, kąpieli, golenia, 
prania, pieprzenia się i obciągania, informując jednocześnie, że 
alkohol jest szkodliwy dla zdrowia, a stosunek analny może 
doprowadzić do zarażenia się wirusem HIV i zapalenia wątroby. 
Plakaty Michaela zdobywały nagrody w prestiżowych konkursach. 
Bagaż bezdomnych składał się z wózków na zakupy i papierowych 
toreb. Yossarian był pewien, że widzi siedzącą daleko w tyle dużą 
czarną kobietę z chropowatymi naroślami czerniaka, którą spotkał 
szorującą się do czysta i ubraną wyłącznie w różową koszulkę bez 
rękawów na ewakuacyjnej klatce schodowej, gdy zapuścił się tam 
jedyny raz z McBride'em.  Mimo że rozglądał się na wszystkie 
strony, nie dostrzegł jednak jednonogiej kobiety, którą trzy albo 
cztery razy dziennie regularnie gwałcił ten lub inny wykolejeniec, 
ani zapamiętanej z tej samej klatki schodowej bladej blondynki, 
zszywającej rozdartą białą bluzkę.
  Od lecących samolotem fizyków dowiedział się, nie rozumiejąc z 
tego zresztą ani słowa, że w świecie nauki czas stale biegnie do 
tyłu albo do przodu, a także jednocześnie do przodu i do tyłu, i 
że cząsteczki materii mogą podróżować w czasie do przodu i do 
tyłu, zupełnie się przy tym nie zmieniając. Dlaczego w takim razie 
nie miałby tego robić on sam? Dowiedział się również, że cząstki 
elementarne muszą przebywać jednocześnie we wszystkich miejscach, 
w których mogą przebywać, i opierając się na tym fakcie zaczął się 
zastanawiać, czy w jego nienaukowym świecie ludzi i grup 
społecznych wszystko, co może się zdarzyć, po prostu się zdarza, a 
wszystko, co się nie wydarzyło, po prostu nie mogło się zdarzyć. 
Cokolwiek może się zmienić, zmienia się, a to, co się nie zmienia, 
nie może tego zrobić.
  
  Pani Karen Tappman okazała się drobną, nieśmiałą i zażenowaną 
kobietą, nie mającą sprecyzowanego poglądu na wiele aspektów 
sprawy, która zetknęła ich ze sobą. Jedno nie ulegało niebawem 
żadnej wątpliwości: on żałował, że przyjechał, a ona żałowała, że 
go zaprosiła. Wiedzieli, że wkrótce nie będą sobie mieli nic do 
powiedzenia. Nie przychodził im do głowy żaden nowy pomysł. 
Rozpoznał ją, przyznał szczerze, ze zdjęć, które nosił ze sobą 
kapelan.
  Uśmiechnęła się.
  - Skończyłam wtedy trzydzieści lat. A ja poznałam pana ze 
zdjęcia, które jest w naszym gabinecie.
  Yossarian nie spodziewał się, że kapelan ma jego fotografię.
  - O tak, pokażę panu - powiedziała pani Tappman, prowadząc go w 
głąb ich piętrowego domu. - Powtarzał często ludziom, że prawie 
ocalił mu pan życie na froncie, gdy znalazł się w najgorszych 
opałach.
  - Wydaje mi się, że to on pomógł mi ocalić moje. Poparł moją 
decyzję, kiedy odmówiłem udziału w dalszych lotach. Nie wiem, ile 
pani opowiedział.
  - Sądzę, że zawsze opowiadał mi o wszystkim.
  - I tak bym to zrobił, ale on przekonał mnie, że mam słuszność. 
A to jest powiększenie tego zdjęcia pani i dzieci, które nosił w 
portfelu.
  Jedną ze ścian gabinetu wypełniały fotografie obejmujące okres 
prawie siedemdziesięciu lat. Na kilku z nich widać było kapelana 
jako uśmiechniętego szczerbatego chłopczyka z wędką, na innych 
Karen Tappman jako małą dziewczynkę w wizytowej sukience. 
Fotografia, którą Yossarian zapamiętał, przedstawiała 
trzydziestoletnią Karen Tappman i jej trójkę małych dzieci, 
wpatrujących się dzielnie w obiektyw i sprawiających wrażenie 
żałośnie osamotnionych i zapomnianych, jakby panicznie bały się 
utraty kogoś bliskiego. Na drugiej ścianie wisiały zdjęcia z 
wojny.
  Yossarian przystanął, żeby przyjrzeć się starej i wyblakłej 
brązowej fotografii, przedstawiającej ojca kapelana podczas 
pierwszej wojny światowej: utrwalonej przez obiektyw małej 
postaci, w hełmie zbyt dużym jak na schowaną pod nim twarz, 
ściskającej niezgrabnie karabin z osadzonym na lufie bagnetem, z 
przytroczonymi do pasa i schowanymi w płóciennych pokrowcach 
manierką z jednej i maską przeciwgazową z drugiej strony.
  - Zachowaliśmy tę maskę jako pamiątkę - oznajmiła pani Tappman. 
- Bawiły się nią dzieci. Nie wiem, co się z nią w końcu stało. 
Ojciec zatruł się lekko gazem podczas jednej z potyczek i spędził 
jakiś czas w wojskowym szpitalu, ale potem dbał o siebie i żył 
bardzo długo. Zmarł na raka płuc tutaj, w tym domu. Teraz mówią, 
że za dużo palił. A oto pańskie zdjęcie.
  Yossarian stłumił uśmiech.
  - Nie nazwałbym tego moim zdjęciem.
  - Ale on tak je określał - odparła z naciskiem, okazując 
stanowczość, której się po niej wcale nie spodziewał. - Wszystkim 
je pokazywał. "To mój przyjaciel Yossarian", mówił. "Pomógł mi, 
kiedy byłem w prawdziwych opałach". Wszystkim to opowiadał. 
Obawiam się, że się powtarzał.
  Yossariana wzruszyła jej szczerość. Zdjęcie nie różniło się od 
tych, które wykonywał rutynowo oficer prasowy eskadry, 
fotografując przy samolocie czekających na start członków załogi. 
Widział na nim siebie samego stojącego w tle, między postaciami na 
pierwszym planie i bombowcem B-25. Z przodu, na stosie 
tysiącfuntowych, nie uzbrojonych bomb, siedzieli beztrosko, 
czekając na rozkaz wejścia do samolotu, trzej wyznaczeni na ten 
dzień podoficerowie. A Yossarian, tak samo szczupły i młodzieńczy 
jak reszta, w spadochronowej uprzęży i swojej zawadiackiej czapce 
z daszkiem, obracał się właśnie, żeby spojrzeć w obiektyw. Kapelan 
wypisał nazwiska wszystkich widocznych na zdjęciu mężczyzn. 
Nazwisko Yossariana było wypisane największymi literami. Ponownie 
stali przed nim Samuel Singer, William Knight i Howard Snowden, 
wszyscy w randze sierżanta.
  - Jeden z tych młodych ludzi został później zabity powiedziała 
pani Tappman. - Chyba ten. Samuel Singer. 
  - Nie, pani Tappman. To był Howard Snowden.
  - Jest pan tego pewien?
  - Leciałem z nim, kiedy to się stało.
  - Wszyscy wydajecie się tu tacy młodzi. Czekając na pana na 
lotnisku pomyślałam, że może wciąż wygląda pan tak samo.
  - Byliśmy młodzi, pani Tappman. 
  - Za młodzi, żeby ginąć.
  - Byłem tego samego zdania.
  - Albert przemawiał na jego pogrzebie.  
  - Byłem tam wtedy.
  - To było dla niego bardzo trudne, powiedział. Nie miał pojęcia, 
dlaczego. I prawie zabrakło mu słów. Sądzi pan, że wkrótce go 
uwolnią i pozwolą wrócić do domu? - Karen Tappman popatrzyła na 
Yossariana, który wzruszył ramionami. - Nie zrobił nic złego. Musi 
mu być bardzo ciężko. Mnie też. Sąsiadka po drugiej stronie ulicy 
jest wdową i wieczorami gramy razem w brydża. Przypuszczam, że 
wcześniej czy później potrafiłabym się przyzwyczaić do samotnego 
życia. Ale nie widzę powodu, dlaczego miałabym to robić już teraz.
  - Oni naprawdę niepokoją się o jego zdrowie.
  - Panie Yossarian - oświadczyła z dezaprobatą, nagle 
poirytowana. - Mój mąż skończył już siedemdziesiątkę. Jeśli ma 
zachorować, czy nie może chorować tutaj?
  - Nie mogę się z panią nie zgodzić. 
  - Ale oni chyba wiedzą, co robią.
  - W tym punkcie nigdy się z panią nie zgodzę. Poza tym oni 
obawiają się, że może wybuchnąć.
  Pani Tappman nie zrozumiała, co ma na myśli. 
  - Albert nie jest wybuchowy. Nigdy nie był.
  Żadne z nich nie miało pojęcia, gdzie jeszcze mogliby coś 
wskórać - na policji, gdzie zarejestrowano kapelana jako 
zaginionego; w jednej z agencji rządowych, gdzie twierdzono, że 
nic o nim nie wiedzą, czy w innej agencji, która co piętnaście dni 
przesyłała pieniądze i pozdrowienia, i w jeszcze innej, która 
upierała się, że powołano go z powrotem do wojska.
  - Wszystko to brzmi raczej podejrzanie, prawda? - zauważył 
Yossarian.
  - Dlaczego? - zdziwiła się pani Tappman.
  Gazety, a także dwaj senatorzy, kongresman i Biały Dom olewali 
sprawę. W najnowszej wersji akt kapelana, uzyskanych na podstawie 
ustawy o wolności informacji, Yossarian zauważył istotne zmiany: 
we wszystkich danych na jego temat zaczernione zostały wszystkie 
słowa z wyjątkiem "i", "a" i "ale". Brak było numeru ubezpieczenia 
społecznego, a w aktach pozostała wyłącznie kopia listu od 
jakiegoś żołnierza, z sierpnia 1944, w którym zaczerniono wszystko 
oprócz nagłówka "Kochana Mary" i słów zapisanych na dole ręką 
cenzora, którym był kapelan Tappman: "Tęsknię za tobą tragicznie. 
A. T. Tappman, kapelan Armii Stanów Zjednoczonych". Charakter 
pisma przypominał Yossarianowi jego własny, ale nie pamiętał, żeby 
to kiedykolwiek napisał. Nie powiedział o tym Karen Tappman, nie 
chcąc martwić jej domniemaniem, że w przeszłości kapelana istniała 
jakaś kobieta o imieniu Mary.
  Kapelan pasował do sporządzonego przez FBI psychologicznego 
profilu kaznodziei, który ucieka z inną kobietą; wszystkie 
zgromadzone dowody wskazywały, że kobieta, z którą to zrobił, była 
organistką w jego własnym kościele.
  Pani Tappman nie była o tym przekonana, w okolicy nie było 
bowiem żadnej organistki, a jej mąż od przejścia na emeryturę nie 
miał własnego kościoła ani kongregacji.
  Yossarian czekał prawie aż do końca kolacji, zanim przekazał jej 
najnowsze informacje, które uzyskał od Gaffneya, rozmawiając z nim 
przez telefon nad jeziorem Michigan. Jedli wcześnie na jej prośbę 
i udało im się zaoszczędzić trzy dolary na daniach dla pierwszych 
gości. To była dla niego nowość. Kolejna zniżka przysługiwała im 
jako emerytom i nie musieli wcale okazywać dowodów tożsamości. To 
też było coś nowego. Yossarian zamówił deser tylko dlatego, że ona 
zrobiła to pierwsza.
  - Nie chcę pani niepokoić, pani Tappman - powiedział, kiedy 
kończyli - ale pojawiły się również spekulacje, że to może być... 
- wymówienie tego słowa nie przyszło mu z łatwością - cud.
  - Cud? Dlaczego to miałoby mnie niepokoić? 
  - Pewnych ludzi na pewno zaniepokoi.
  - W takim razie może mnie też powinno. Kto o tym zadecyduje?
  - Nigdy się o tym nie dowiemy. 
  - Ale oni wiedzą chyba, co czynią. 
  - Nie dałbym sobie uciąć za to ręki.
  - Mają chyba prawo go więzić?
  - Nie, nie mają prawa.
  - To dlaczego nie możemy nic zrobić? 
  - Bo nie mamy prawa.
  - Nie rozumiem.
  - Ludzie dysponujący siłą, pani Tappman, mają prawo robić 
wszystko, przed czym nie możemy ich powstrzymać. To jest kruczek, 
który Albert i ja odkryliśmy w wojsku. I właśnie teraz mamy z nim 
do czynienia.
  - W takim razie nie ma wielkich nadziei, prawda?
  - Możemy mieć nadzieję, że zdarzy się cud i oni uznają to za 
cud. Wtedy mogą go wypuścić. Jest również szansa, że określą to 
jako... - Yossarian ponownie się zawahał - naturalną mutację 
ewolucyjną.
  - Która powoduje wytwarzanie ciężkiej wody? U mojego Alberta?
  - Problem z teorią cudów polega na tym, że obowiązuje w niej 
teraz inny profil psychologiczny. Prawie zawsze jest to obecnie 
kobieta mieszkająca w ciepłym klimacie. Kobieta, jeśli mi pani 
wybaczy, z pełnymi piersiami. Pani mąż po prostu nie mieści się w 
normie.
  - Czyżby? - Słówko to było zgłoszonym z chłodną powagą otwartym 
sprzeciwem. - Panie Yossarian... - odezwała się po chwili Karen 
Tappman. Na jej szczupłej twarzy malował się wyraz wojowniczej 
pewności siebie. - Mam zamiar wyznać panu teraz coś, czego nie 
zdradziliśmy nikomu, nawet własnym dzieciom. Mój mąż był już w 
swoim życiu świadkiem jednego cudu. Miał widzenie. Tak. Zesłane mu 
zostało w wojsku, aby umocnić go w wierze w chwili, kiedy miał 
właśnie zamiar wyznać, że ją stracił, że nie potrafi już dłużej 
wierzyć.
  Po krótkiej chwili, podczas której Yossarian bał się, że ją 
rozgniewał, poczuł, że ten pokaz siły ducha wyraźnie dodaje mu 
otuchy.
  - Dlaczego nie chciał o tym nikomu powiedzieć?
  - Wizja dana była tylko jemu. Nie po to, żeby ją rozgłaszał.
  - Czy mogę przekazać dalej tę informację?
  - Zdarzyło się to podczas pogrzebu na Pianosie - opowiadała 
dalej - kiedy chowano tego Samuela Singera, o którym już 
mówiliśmy.
  - To nie był Singer, pani Tappman. To był Snowden. 
  - Jestem pewna, że powiedział Singer.
  - To nie robi żadnej różnicy, ale właśnie ja udzielałem mu 
pierwszej pomocy. Proszę, niech pani mówi dalej.
  - Więc prowadził tę ceremonię pogrzebową Singera i poczuł nagle, 
że brakuje mu słów. Tak to właśnie określił. A potem podniósł 
wzrok ku niebu, aby się wyspowiadać i zrezygnować ze swej funkcji, 
wyrzec się raz na zawsze jakiejkolwiek wiary w Boga, w religię, w 
sprawiedliwość, w moralność i łaskę, i właśnie wtedy, kiedy miał 
to zamiar zrobić, w obecności tych wszystkich wpatrzonych w niego 
oficerów, podoficerów i szeregowców, dany mu został znak. To było 
widzenie, obraz mężczyzny. Siedział na drzewie, tuż za cmentarzem, 
ze zbolałą twarzą, oglądając pogrzeb bardzo smutnymi oczyma i 
utkwił te oczy właśnie w moim mężu.
  - Pani Tappman - rzekł westchnąwszy ciężko Yossarian - to byłem 
ja.
  - Na drzewie? - Podniosła kpiąco brwi. Widział już taki wyraz 
twarzy u prawdziwych wyznawców, prawdziwych wyznawców 
czegokolwiek, nigdy jednak nie oglądał tak silnie zakorzenionej 
pewności siebie. - To niemożliwe -  poinformowała go z prawie 
brutalną stanowczością. - Ta postać, panie Yossarian, nie była 
ubrana.
  - Pani mąż nigdy nie mówił, jak mogło do tego dojść? - zapytał 
delikatnie.
  - Jak inaczej mogło do tego dojść, panie Yossarian? Chyba jasne, 
że to był anioł.
  - Miał skrzydła?
  - Teraz zaczyna pan bluźnić. Nie potrzebował skrzydeł, żeby stał 
się cud.  Dlaczego anioł zawsze musi mieć skrzydła? Panie 
Yossarian, ja chcę odzyskać swego męża. Nie zależy mi na nikim 
innym - stwierdziła i zaczęła płakać.
  - Otworzyła mi pani oczy - powiedział ze współczuciem Yossarian, 
czując, jak wstępują w niego nowe siły. Życie, w którym zawsze 
kierował się sceptycyzmem, nauczyło go, że wiara, nawet naiwna, 
jest w ostatecznym rachunku bardziej pożywna niż jej brak. - 
Zrobię, co w mojej mocy. Mam w Waszyngtonie kogoś, kto może okazać 
się ostatnią deską ratunku. Człowieka w Białym Domu, który ma 
wobec mnie kilka zobowiązań.
  - Proszę, niech pan go zapyta. Chcę wiedzieć, że nie dał pan za 
wygraną.
  - Będę go błagał, będę go zaklinał. Przynajmniej raz dziennie ma 
dostęp do prezydenta.
  - Do małego kutasa?
  
  Było jeszcze wcześnie, kiedy odwiozła go do motelu.
  Wracając z baru po trzech podwójnych szkockich, zobaczył na 
parkingu czerwoną toyotę z Nowego Jorku i siedzącą w środku, 
objadającą się ciastkami agentkę.  Kiedy przystanął, żeby jej się 
przyjrzeć, włączyła światła i odjechała.  Yossarian parsknął na 
pół pijackim śmiechem. Wiedział, że musiał sobie to wyobrazić: i 
ją, i toyotę.
  Leżąc w łóżku, pogryzając kupione w automacie orzeszki i batony 
i popijając coca-colę z puszki, czuł się zbyt ożywiony, by zasnąć, 
i zbyt ospały, by sięgnąć po pełen ukrytych znaczeń utwór, który, 
nie tracąc nadziei, po raz kolejny zabrał ze sobą. Książka, tanie 
wydanie w miękkich okładkach, nosiła tytuł "Śmierć w Wenecji i 
siedem innych opowiadań", jej autorem był Tomasz Mann. W tych 
dniach lżejsza beletrystyka wydawała mu się jeszcze cięższa. Nawet 
tak ceniony przez niego "New Yorker" rzadko kiedy przykuwał jego 
uwagę. Towarzyskie  plotki dotyczyły w znacznej mierze 
nieznajomych, a nagrody Akademii przyznawano filmom, których nie 
znał, i wykonawcom, których nie oglądał i o których nawet nie 
słyszał.
  Tęsknił za Melissą, ale cieszył się, że jest tutaj sam; 
względnie, jak   żartobliwie poprawił się w myśli dzieląc włos na 
czworo, cieszył się, że jest sam, chociaż tęsknił za Melissą. 
Znalazłszy stację nadającą klasyczną muzykę, usłyszał z 
przerażeniem niemiecki chór, który rozpoczynał utworem Bacha 
ścieżkę dźwiękową amerykańskiej komedii muzycznej pod tytułem 
"Karuzela". Zmienił środkowym palcem częstotliwość. Z drugą stacją 
miał więcej szczęścia: trafił na wiązankę, którą otwierał 
dziecięcy chór z "Cyganerii" i dziecięcy chór z "Carmen". A potem, 
przy akompaniamencie coraz głośniejszego szumu powodowanego przez 
odległą burzę, usłyszał brzęczenie kowadeł, w którym rozpoznał 
fragment niemieckiego "Das Rheingold", towarzyszący zejściu bogów 
do wnętrza ziemi.  Bogowie zstępowali do wnętrza ziemi, aby ukraść 
złoto karłom i zapłacić gigantom za wybudowanie im nowej 
wspaniałej siedziby, Walhalli. Giganci zawarli z bogami kontrakt, 
z którego warunków ci ostatni chcieli się teraz wycofać. Bogini 
obiecała gigantom wieczną młodość; teraz musieli się zadowolić 
jedynie pieniędzmi. Kiedy prowadzi się interesy z bogami, 
stwierdził ponownie Yossarian,  czując, jak ciążą mu powieki, 
zawsze sprytniej jest domagać się zapłaty z góry.
  W miarę jak brzęczenie kowadeł rozpływało się w szumie, usłyszał 
zjeżdżające w dół skali notacji pozbawione logiki muzyczne 
pandemonium prymitywnego dzikiego śmiechu, a potem, jak przez 
mgłę, przebijające się przez syk elektrycznej interferencji bardzo 
odmienne, samotne i urocze anielskie zawodzenie dziecięcego chóru 
- wzruszający polifoniczny lament, który z całą pewnością 
rozpoznawał, ale nie potrafił nijak umiejscowić. Przypomniał sobie 
powieść Tomasza Manna, o której miał zamiar kiedyś napisać, i 
zastanawiał się ospale, czy nie zapada w sen i nie śni mu się 
przypadkiem, że słucha "Apokalipsy" Leverkuhna, o której kiedyś 
czytał. Ale po kilku następnych sekundach umilkł również i ten 
zamierający sygnał radiowy i w pierwotnej pustce ludzkiego 
milczenia trwał tylko uporczywy szum kipiącej i niepohamowanej 
elektrycznej interferencji.
  Naprawdę śniło mu się tej nocy, że znalazł się z powrotem w 
swoim mieszkaniu w nowojorskim wysokościowcu, a znajoma czerwona 
toyota z objadającą się ciastkami agentką zajechała na parking 
przy jego motelu w Kenoshy. Skraj parkingu przemierzał w tę i z 
powrotem ze spuszczoną głową poruszający bezustannie ustami krępy, 
brzuchaty, brodaty Żyd w średnim wieku, który był agentem FBI, a w 
rogu sterczał, trzymając wielki plastikowy kubek z napojem 
pomarańczowym i słomką, ubrany w perkalowy garnitur chudy facet o 
pomarańczowych włosach, niewinnym spojrzeniu i rzucających 
migotliwe iskierki oczach. Wszystkich ich obserwował uważnie inny 
facet o ciemniejszej cerze i dziwnie orientalnych rysach twarzy, 
ubrany w wyszukany sposób w niebieską koszulę, rdzawy krawat i 
jednorzędową płową marynarkę w przetykaną purpurową nitką jodełkę, 
a w cieniu krył się chytrze podejrzany osobnik w ciemnym berecie, 
palący papierosa i trzymający obie ręce w kieszeniach pochlapanego 
płaszcza przeciwdeszczowego, który już rozpiął i w każdej chwili 
mógł odsłonić swe owłosione ego, zapraszając lubieżnie wszystkich, 
by zachwycali się obrzydliwym widokiem jego bielizny i krocza. Pod 
koniec snu Yossarian odbył krótki udany stosunek ze swoją drugą 
żoną. A może była to pierwsza? Albo obie naraz? Obudziwszy się, 
miał wyrzuty sumienia wobec Melissy.
  Kiedy wyszedł na śniadanie, na parkingu znowu stała czerwona 
toyota z nowojorską rejestracją, a w środku siedziała przeżuwająca 
coś agentka. Kiedy przystanął, żeby jej się przyjrzeć, odjechała i 
Yossarian doszedł do wniosku, że wszystko to musiał sobie 
wymyślić. Po prostu nie mogło jej być w tym miejscu.
  
  
  24.
  Apokalipsa
  
  - A dlaczego nie? - zapytał Yossariana Jerry Gaffney na lotnisku 
w Chicago. - Wziąwszy pod uwagę bombowiec Mila, ciężką wodę 
kapelana, twoje dwa rozwody, siostrę Melissę MacIntosh, 
belgijskiego pacjenta i fakt, że przeleciałeś wtedy tę mężatkę, 
trudno się dziwić, że interesujesz innych ludzi.
  - Z Nowego Jorku do Kenoshy w jeden dzień? Ona nie potrafi chyba 
tak szybko jeździć.
  - Mamy swoje sposoby, John.
  - Występowała w moim śnie, Jerry. Podobnie zresztą, jak i ty.
  - Nie możesz nas o to winić. Twoje sny wciąż należą do ciebie. 
Jesteś pewien, że go sobie nie wymyśliłeś?
  - Mojego snu?
  - Tak.
  - Dzięki niemu zdołałem cię rozpoznać, Gaffney. Wiedziałem, że 
już cię kiedyś spotkałem.
  - Wciąż ci to powtarzam.
  - Kiedy byłem w zeszłym roku w szpitalu. Byłeś jednym z facetów, 
którzy mieli mnie wtedy na oku, prawda?
  - Nie ciebie, John. Sprawdzałem pracowników, którzy zadzwonili, 
że są chorzy.  Jeden zaraził się gronkowcem, drugi zatruł 
salmonellą...
  - Po zjedzeniu kanapki z jajkiem w szpitalnej kafeterii, prawda?
  Po wylądowaniu na lotnisku pogrążonym w chaosie z powodu 
odwołania lotów w związku z nieprzewidzianymi śnieżycami w Iowa i 
Kansas, Yossarian szybko zauważył schludnego eleganckiego 
mężczyznę o średniej tuszy, ciemnej cerze i lekko orientalnych 
rysach twarzy, wymachującego lotniczym biletem, aby przyciągnąć 
jego uwagę.
  - Pan Gaffney? - zapytał.
  - Z pewnością nie Mesjasz - odparł chichocząc pan Gaffney. - 
Chodźmy gdzieś na kawę. Mamy całą godzinę. Gaffney zarezerwował 
dla Yossariana miejsce na następny lot do Waszyngtonu i wręczył mu 
bilet i kartę pokładową.
  - Ucieszysz się, kiedy ci powiem, że w wyniku całej tej przygody 
znacznie się wzbogacisz - oznajmił z wyraźną przyjemnością. - Jak 
sądzę, mniej więcej o pół miliona dolarów. Za to, co załatwiłeś z 
Noodlesem Cookiem.
  - Nie załatwiałem nic z Noodlesem Cookiem.
  - Milo będzie chciał, żebyś coś załatwił. Zaczynam myśleć o 
twojej wycieczce jako o swego rodzaju Podróży Renem.
  - Ja też.
  - To nie może być zbieg okoliczności. Ale twoja szczęśliwiej się 
zakończy.
  Gaffney był stylowy, wyrafinowany i przystojny - i choć 
pochodził z Bensonhurst w Brooklynie w Nowym Jorku, nie krył wcale 
swego tureckiego pochodzenia. Miał gładką cerę, błyszczącą łysinkę 
na czubku głowy, zaczesane elegancko na boki czarne włosy i czarne 
brwi, a brązowe wąskie oczy i strome pagórki kości policzkowych 
nadawały mu intrygujący wygląd wschodniego kosmopolity. Ubrany był 
nienagannie i nieskazitelnie w jednorzędową płową marynarkę w 
przetykaną purpurową nitką jodełkę, brązowe spodnie, 
jasnoniebieską koszulę i krawat koloru rdzy.
  - W moim śnie - powiedział Yossarian - ubrany byłeś zupełnie tak 
samo. Nie było cię wczoraj w Kenoshy?
  - Ależ skąd, Yo-Yo.
  - To ubranie było w moim śnie.
  - Nie mogło ci się przyśnić coś takiego, Yo-Yo, ponieważ nigdy 
nie ubieram się tak samo dwa dni z rzędu. Wczoraj - kontynuował 
Gaffney, zaglądając do kalendarzyka i oblizując wargi z pełną 
świadomością wywoływanego efektu - miałem na sobie ciemniejszy 
tweed Harrisa z pomarańczową podszewką, czekoladowobrązowe 
spodnie, stonowaną różową koszulę w pionowe paski i wzorzysty 
krawat w kolorach kasztanu, kobaltowego błękitu i bursztynu. Może 
o tym nie wiesz, John, ale wierzę w schludność. Schludność to coś, 
co się liczy. Codziennie ubieram się na jakąś okazję, tak abym był 
odpowiednio ubrany, jeśli się jakaś wyłoni. Z tego co widzę w 
swoim kalendarzyku, jutro będę miał na sobie irlandzką lnianą 
marynarkę w kolorze owsianki i zielone spodnie, jeśli pojadę na 
południe, względnie dwurzędowy błękitny blezer z rogowymi guzikami 
i szare spodnie, jeśli zostanę na północy. Spodnie będą flanelowe. 
Czy uprawiałeś seks w swoim śnie? Tylko ty możesz mi to 
powiedzieć, John. 
  - Nie twój interes, Jerry.
  - Najwyraźniej robisz to wszędzie indziej. 
  - To też nie twój interes.
  - Kiedy samotnie podróżuję, zawsze mam erotyczne sny pierwszej 
nocy. To powód, dla którego chętnie wyjeżdżam z miasta.
  - To bardzo urocze, panie Gaffney, ale nic mnie to nie obchodzi.
  - Kiedy wyjeżdżam z panią Gaffney, nie potrzebuję snów. Tak się 
szczęśliwie składa, że ona również lubi uprawiać seks natychmiast 
po znalezieniu się w nowym otoczeniu.
  - To też bardzo urocze, ale nie chcę o tym słyszeć i nie życzę 
sobie, żebyś ty również wysłuchiwał o mnie podobnych rzeczy.
  - Powinieneś się bardziej pilnować.
  - Dlatego właśnie cię wynająłem, do diabła. Jestem śledzony 
przez ciebie, a także przez innych, o których nie mam 
najmniejszego pojęcia, i chcę, żeby to się skończyło. Chcę 
odzyskać swoją prywatność.
  - Więc oddaj kapelana. 
  - Ja nie mam kapelana.
  - Wiem o tym, Yo-Yo, ale oni nie wiedzą. 
  - Jestem już za stary na Yo-Yo.
  - Twoi przyjaciele nazywają cię Yo-Yo. 
  - Wymień choć jednego, dupku.
  - Sprawdzę to. Ale zwracając się do Gaffa, zwróciłeś się do 
właściwego człowieka. Mogę ci powiedzieć, w jaki sposób roztaczają 
nad tobą inwigilację, mogę cię nauczyć, jak jej unikać, a potem 
zdradzić ci, jakimi posługują się metodami, aby usidlić kogoś 
takiego jak ty, kto nauczył się wystawiać ich do wiatru.
  - Czy nie popadasz przypadkiem w sprzeczność?
  - Owszem. Tymczasem jednak odkryłem czterech sprytnie 
maskujących się, chodzących za tobą osobników. Popatrz, idzie 
właśnie dżentelmen, którego znamy jako naszego żydowskiego agenta. 
Próbuje wykupić bilet do Nowego Jorku. Był wczoraj w Kenoshy.
  - Widziałem go gdzieś, ale nie miałem pewności.
  - Być może widziałeś go w swoim śnie, przemierzającego skraj 
parkingu i odmawiającego wieczorne modlitwy. Ilu rozpoznajesz?
  - Przynajmniej jednego - odparł Yossarian, czując, że zaczyna mu 
się podobać kontrwywiadowcza robota. - Nie muszę nawet patrzeć. 
Wysoki piegowaty facet z pomarańczowymi włosami. Zbliża się zima, 
a on nadal paraduje w perkalowym garniturze. Zgadza się? Założę 
się, że stoi tutaj, oparty o kolumnę albo o ścianę, popijając 
napój z papierowego kubka.
  - To Orange Julius (1.). Facet chce być widziany.
  - Przez kogo?
  - Sprawdzę to.
  - Nie, pozwól, że ja to zrobię - oświadczył Yossarian. - Mam 
zamiar rozmówić się raz na zawsze z tym sukinsynem. Miej mnie na 
oku.
  - Mam broń w kaburze przy kostce. 
  - Ty też?
  - A kto jeszcze?
  - Mój przyjaciel, McBride.
  - Z Dworca Autobusowego Zarządu Portu? 
  - Znasz go?
  - Byłem tam - powiedział Gaffney. - Teraz, kiedy ustalono termin 
wesela, ty też się tam wkrótce znowu wybierzesz.
  - Ustalono termin? - Yossarian nic o tym nie wiedział. 
  Gaffney ponownie nie krył zadowolenia.
  - Nie wie o tym jeszcze nawet Milo, ale ja wiem. Możesz zamówić 
kawior. Proszę, pozwól, że ja mu to powiem. Sprawę musi 
zaaprobować Komisja Papierów Wartościowych. Nie uważasz, że to 
śmieszne?
  - Słyszałem to już wcześniej.
  - Nie opowiadaj za dużo temu agentowi. Może być z CIA.
  Zmierzając w stronę swej ofiary, Yossarian stwierdził z zawodem, 
że nie czuje autentycznej złości.
  - Cześć - rzucił ostrożnie facet. - O co chodzi?
  - Czy nie widziałem pana przypadkiem wczoraj szpiegującego mnie 
w Nowym Jorku? - zapytał srogim tonem Yossarian.
  - Nie.
  - Był pan wczoraj w Nowym Jorku? - pytał dalej Yossarian, choć 
jego głos stracił wiele ze swej stanowczości. 
  - Byłem na Florydzie. - Ogłada faceta wydawała się stanowić jego 
niewzruszoną maskę. - W Nowym Jorku mam brata.
  - Czy jest do pana podobny? 
  - Jesteśmy bliźniakami.
  - Czy jest agentem federalnym?
  - Nie muszę odpowiadać na to pytanie. 
  - A pan?
  - Nie wiem, kim pan jest.
  - Nazywam się Yossarian. John Yossarian. 
  - Proszę mi pokazać referencje.
  - Obaj mnie śledzicie, prawda?
  - Dlaczego mielibyśmy pana śledzić? 
  - To właśnie chcę wiedzieć.
  - Nie muszę panu nic mówić. Nie ma pan referencji. 
  - Nie mam referencji - oświadczył zdruzgotany Yossarian, 
wróciwszy do Gaffneya.
  - Ja mam referencje. Daj mi spróbować.
  Po niespełna minucie Jerry Gaffney i facet w perkalowym 
garniturze gawędzili ze sobą bez cienia urazy niczym starzy 
znajomi. Gaffney pokazał mu otwarty portfel i dał coś, co 
sprawiało wrażenie służbowej wizytówki. Kiedy podeszli do nich 
raźnym krokiem policjant i kilku mężczyzn w cywilu, którzy również 
mogli być policjantami, wręczył podobne wizytówki każdemu z nich, 
a także wszystkim gapiom, którzy przystanęli, żeby zobaczyć, co 
się dzieje, oraz dwóm czarnym kobietom na zapleczu baru, gdzie 
podawano hot dogi, pakowane fabrycznie kanapki, miękkie precle z 
wielkimi ziarnami koszernej soli oraz zimne napoje w rodzaju 
Orange Julius. Po powrocie do stolika Gaffney był bardzo 
zadowolony z siebie.  Mówił ciszej niż normalnie, ale wiedział o 
tym tylko Yossarian, ponieważ sprawiał wrażenie tak samo pogodnego 
jak wcześniej.
  - On wcale cię nie śledzi, John - rzekł i ktoś, kto ich 
obserwował, mógł pomyśleć, że rozmawiają o pogodzie. - On śledzi 
kogoś, kto śledzi ciebie. Chce odkryć, co tamci wiedzą na twój 
temat.
  - Jacy tamci? - zapytał Yossarian. - Kto wie coś na mój temat?
  - Tego jeszcze nie odkrył - odpowiedział Gaffney. To mogę być 
ja. Ktoś inny mógłby to uznać za zabawne, ale widzę, że ty się nie 
śmiejesz. On uważa, że możesz być agentem CIA.
  - To oszczerstwo. Mam nadzieję, że zaprzeczyłeś.
  - Nie wiem jeszcze, czy nim nie jesteś. Ale nie powiem mu 
niczego, dopóki nie zostanie moim klientem. Tylko tyle mu 
powiedziałem. - Gaffney przesunął po stole jedną ze swoich 
wizytówek. - Ty też powinieneś ją mieć.
  Yossarian zmarszczył brwi. Z treści wizytówki wynikało, że ma do 
czynienia z właścicielem Agencji Nieruchomości Gaffneya, z biurami 
na Manhattanie, w nadmorskich miejscowościach stanów New York i 
Connecticut oraz w Santa Monica i San Diego w południowej 
Kalifornii.
  - Nie jestem pewien, czy rozumiem - wyznał.
  - To przykrywka - oznajmił Gaffney. - Wabik.
  - Teraz kapuję - uśmiechnął się Yossarian. - To fasada twojej 
agencji detektywistycznej. Zgadza się?
  - Zrozumiałeś odwrotnie. Biuro detektywistyczne jest fasadą 
mojej agencji nieruchomości. Na nieruchomościach można zarobić 
więcej szmalu.
  - Nie jestem pewien, czy ci wierzę. 
  - Sądzisz, że silę się na dowcipy? 
  - Trudno powiedzieć.
  - Zwabię go do jednego z moich biur - wyjaśnił Jerry Gaffney - a 
on będzie udawać szukającego domu klienta, chcąc się dowiedzieć, 
kim naprawdę jestem.
  - Robisz to, żeby się dowiedzieć, o co mu chodzi?
  - Żeby sprzedać mu dom, John. Z tego czerpię prawdziwe dochody. 
Powinno cię to zainteresować. Mamy wspaniałe domy do wynajęcia w 
East Hampton na przyszłe lato, na cały sezon, na rok i na krótsze 
terminy. A także kilka pierwszorzędnych posiadłości nad samym 
oceanem, jeśli myślisz o kupnie.
  - Panie Gaffney... - zaczął Yossarian. 
  - Znowu do tego wracamy?
  - Wiem o panu teraz mniej, niż wiedziałem przedtem. Powiedział 
pan, że wybiorę się w tę podróż, i oto podróżuję. Przewidział pan 
śnieżyce, i oto mamy śnieżyce. 
  - Meteorologia to pestka.
  - Najwyraźniej wie pan o wszystkim, co dzieje się na powierzchni 
tej planety.  Wie pan dosyć, żeby być Bogiem. 
  - Na nieruchomościach można zarobić więcej szmalu - odparł 
Gaffney. - Dlatego wiem, że nie ma Boga. Gdyby był, też robiłby w 
nieruchomościach. Udał mi się ten dowcip, prawda?
  - Słyszałem gorsze.
  - Mam jeszcze jeden, który może okazać się lepszy. Wiem również, 
co się dzieje  pod ziemią. Byłem pod Dworcem Autobusowym Zarządu 
Portu.
  - Słyszał pan psy?
  - Oczywiście - odparł Gaffney. - I widziałem informację Kilroya. 
Mam również połączenie z ASTPW, elektroniczne połączenie - dodał i 
jego wąskie zmysłowe wargi, których barwa przywodziła na myśl 
plamy wątrobowe, rozchyliły się ponownie w uśmiechu, który był 
jednocześnie tajemniczy i jakby niekompletny. - Spotkałem się 
nawet - kontynuował z pewną dumą - z panem Tilyou.
  - Z panem Tilyou? - powtórzył Yossarian. - Z jakim panem Tilyou?
  - Z panem George'em C. Tilyou - wyjaśnił Gaffney. - Człowiekiem, 
który zbudował stary Steeplechase Park na Coney Island.
  - Myślałem, że on już nie żyje. 
  - Bo to prawda.
  - To ma być ten twój żart? 
  - Nie wybuchasz śmiechem? 
  - Nawet się nie uśmiecham.
  - Nie możesz powiedzieć, że się nie staram - powiedział Gaffney. 
- Chodźmy już. Obejrzyj się, jeśli chcesz. To ich zmobilizuje. Nie 
będą wiedzieć, czy iść za tobą, czy za mną. Będziesz miał miłą 
podróż. Traktuj ten epizod jako antrakt, intermezzo pomiędzy 
Kenoshą a sprawą, jaką masz do załatwienia z Milem i Noodlesem 
Cookiem. Coś w rodzaju muzyki ilustrującej Podróż Renem Zygfryda, 
"Marsza Żałobnego" z "Die Gotterdammerung" albo tego interludium 
brzdąkających kowadeł z "Das Rheingold".
  - To ostatnie słyszałem zeszłej nocy w moim pokoju w Kenoshy.
  - Wiem.
  - I dowiedziałem się czegoś nowego, co mogłoby pomóc kapelanowi. 
Jego żona myśli, że doświadczył już jednego cudu.
  - To nic nowego - zbagatelizował sprawę Gaffney. - Cała Kenosha 
jest na podsłuchu. Ale ja mam chyba coś lepszego. Możesz 
zaproponować Milowi but.
  - Jaki but?
  - But wojskowy. Być może nawet oficjalny but rządowy.
  Milo spóźnił się z papierosami. Ale wojskowi będą zawsze 
potrzebowali butów. Również damskich. I być może nawet 
biustonoszy. Przekaż ode mnie najlepsze życzenia swojej 
narzeczonej.
  - Jakiej narzeczonej? - zapytał Yossarian.
  - Pannie MacIntosh - odparł Gaffney, unosząc brwi, tak że 
wyglądały jak dwa czarne wykrzykniki.
  - Panna MacIntosh nie jest moją narzeczoną - zaprotestował 
Yossarian. - Jest wyłącznie moją pielęgniarką. 
  Gaffney potrząsnął kpiąco głową.
  - Nie masz żadnej pielęgniarki, Yo-Yo - oświadczył z prawie 
figlarnym  naciskiem. - Powtarzałeś mi to kilkanaście razy. Czy 
mam sprawdzić i policzyć?
  - Jedź na północ w swoim irlandzkim lnie albo na południe w 
swoim blezerze i flanelowych spodniach, Gaffney. I zabierz ze sobą 
wszystkich tych cichociemnych.
  - W swoim czasie. Lubisz niemieckich kompozytorów, prawda?
  - Są w ogóle jacyś inni? - odparł Yossarian. - Chyba że bierzesz 
pod uwagę włoską operę.
  - A Chopin?
  - Odnajdziesz go w Schubercie. Obu zaś w Beethovenie.
  - A co powiesz o samych Niemcach? - zapytał Gaffney.
  - Nie lubią się zbytnio nawzajem, prawda? - stwierdził 
Yossarian. - Nie przychodzi mi na myśl żaden inny naród, którego 
przedstawiciele czuliby do siebie wzajemnie tyle druzgocącej 
animozji.
  - Z wyjątkiem twojego własnego - podsunął Gaffney. 
  - Za dużo wiesz, Gaffney.
  - Zawsze interesowało mnie poznawanie różnych rzeczy - przyznał 
z pewną powściągliwością Gaffney. - Okazało się to użyteczne w 
mojej pracy. Powiedz mi, John - podjął, spoglądając znacząco na 
Yossariana - czy słyszałeś kiedyś o niemieckim kompozytorze 
nazwiskiem Adrian Leverk??u???hn?
  Yossarian spojrzał na niego z konsternacją.
  - Słyszałem, Jerry - odparł, szukając w pustej, 
nieprzeniknionej, ciemnej fizjonomii Gaffneya jakiegoś klucza do 
rozwiązania zagadki. - Słyszałem o Adrianie Leverk??u???hnie. 
Napisał oratorium "Apokalipsa".
  - Znam go z kantaty "Lament doktora Fausta".
  - Nie wydaje mi się, żeby ją kiedykolwiek wykonano. 
  - Owszem. Jest tam pewien bardzo wzruszający dziecięcy chór i 
piekielne glissando śmiejących się dziko męskich głosów. Ten 
śmiech i smutny chór przypominają mi zawsze zdjęcia nazistowskich 
żołnierzy, którzy podczas wojny, twojej wojny, prowadzili na 
śmierć dzieci z getta.
  - To "Apokalipsa", Jerry. 
  - Jesteś pewien?
  - Absolutnie.
  - Będę to musiał sprawdzić. I nie zapomnij o swoim bucie.
  - Jakim znowu bucie?
  
  1. Orange Julius - rodzaj napoju pomarańczowego.
  
  
  25.
  Waszyngton
  
  - Pieprzony but? - roześmiał się Wintergreen podczas następnego 
etapu Podróży Renem. - Co jest takiego ciekawego w pieprzonym 
bucie?
  - To tylko pieprzony pomysł - odparł Yossarian, siedząc w jednym 
z hotelowych apartamentów, w których mieściła się waszyngtońska 
filia Spółki Akcyjnej M i M i  Partnerzy. Dla siebie i Melissy 
wynajął pokoje w nowszym hotelu o porównywalnym prestiżu i 
bardziej ożywionej klienteli, szczycącym się - co przypomniał 
sobie z rodzajem błogiej próżności w szpitalu, kiedy jego stan 
wrócił do normy i ustąpiła groźba paraliżu i uszkodzenia mózgu - 
większym wyborem najwyższej jakości pornograficznych filmów we 
wszystkich językach narodów należących do ONZ. - Mówiliście, że 
potrzebny wam jest produkt konsumpcyjny.
  - Ale nie but. Mamy teraz co najmniej pięćdziesiąt pieprzonych 
fabryk produkujących buty dla takich jak my pieprzonych kutasów.
  - Ale żadna nie ma wyłączności na oficjalny but rządowy Stanów 
Zjednoczonych.
  - But męski czy damski? - zastanawiał się Milo.
  - Oba. Dzisiaj kobiety też giną na polu walki. - Yossarian 
żałował, że w ogóle zaczął. - Zapomnijcie o tym. Nie bardzo znam 
się na interesach. Nadal nie bardzo rozumiem, jakim cudem 
kupowaliście jajka po siedem centów sztuka i sprzedawaliście je z 
zyskiem po pięć.
  - Wciąż to robimy - pochwalił się Wintergreen.
  - Jajka psują się - stwierdził ze smutkiem Milo. - I tłuką. 
Wolałbym raczej but. Sprawdź to, Eugene.
  - Ja wolałbym raczej samolot - mruknął Wintergreen.
  - A co potem? Przypuśćmy, że nie będzie już dłużej groźby wojny?
  - Sprawdzę to.
  - Nie jestem zadowolony z tego samolotu - stwierdził Yossarian.
  - Znowu zamierzasz złożyć dymisję? - zadrwił Wintergreen. - Nie 
zgadzasz się z nami od lat.
  Yossariana boleśnie zakłuło to szyderstwo, ale zignorował je.
  - Wasz Szzzzz! jest w stanie zniszczyć świat, prawda? 
  - Podglądałeś - syknął Wintergreen.
  - Prawdę mówiąc, nie jest w stanie - przyznał z bólem serca 
Milo. - Potwierdziliśmy to na zebraniu.
  - Ale może samolot Strangelove'a jest w stanie? - wtrącił 
czujnie Wintergreen.
  - I dlatego właśnie - podjął Milo - chcemy spotkać się z 
Noodlesem Cookiem.
  Yossarian ponownie potrząsnął głową.
  - Nie podoba mi się też bomba atomowa. Jej także już wcale nie 
lubię.
  - Kto w takim razie powinien według ciebie podpisać ten 
kontrakt? - zapytał z zimną krwią Wintergreen. - Pieprzony 
Strangelove?
  - Poza tym my nie mamy bomby - wtrącił pojednawczo Milo. - Mamy 
tylko plany samolotu, który będzie ją transportował.
  - Samolotu, który nie będzie latać.
  - Możemy to zagwarantować, Yossarian. Nawet na piśmie. Nasze 
samoloty nie będą latać, nasze pociski nie zostaną odpalone. 
Jeżeli samoloty wystartują, rozbiją się, jeżeli pociski zostaną 
odpalone, chybią celu. Nigdy nie sprawiamy zawodu.  To dewiza 
naszej firmy.
  - Możesz ją znaleźć w naszym pieprzonym nagłówku - dodał 
Wintergreen. - I pozwól, że o coś cię zapytam, Yo-Yo - ciągnął 
szyderczo. - Czy powinniśmy twoim zdaniem pozwolić, żeby jakiś 
kraj był silniejszy od naszego? Nieźle cię zażyłem, prawda?
  - Rzeczywiście nieźle - musiał przyznać Yossarian. 
  - A jeśli nie sprzedamy naszego pieprzonego sprzętu wojskowego 
każdemu, kto chce go kupić, zrobią to zaprzyjaźnione z nami kraje 
i konkurenci. Nie możesz na to nic poradzić. Skończył się czas 
twoich pieprzonych ideałów. Powiedz mi, jeśli jesteś taki sprytny, 
co ty byś, kurwa, zrobił, gdybyś rządził tym krajem?
  - Też nie wiedziałbym, co zrobić - przyznał Yossarian, zły na 
siebie, że dał się zapędzić w kozi róg. Nigdy mu się to dotąd nie 
zdarzało. - Wiem tylko, że chcę mieć czyste sumienie.
  - Nasze sumienie jest czyste odparli obaj. 
  - Nie chcę ponosić za nic winy.
  - To są pierdoły, Yossarian.
  - Nie chcę być za nic odpowiedzialny.
  - Kolejna brednia - zaprotestował Wintergreen. - Nic na to nie 
możesz poradzić: tak czy owak będziesz odpowiedzialny. Jeśli świat 
i tak wyleci w powietrze, jakie ma znaczenie, kto naciśnie ten 
guzik?
  - Będę miał przynajmniej czyste ręce. 
  Wintergreen roześmiał się chrapliwie.
  - Odstrzelą ci je przy nadgarstkach, te twoje pierdolone czyste 
ręce. Nikt nie domyśli się nawet, że są twoje. Nikt cię nawet nie 
znajdzie.
  - Odpierdol się ode mnie, Wintergreen - odparł podniesionym 
głosem Yossarian i odwrócił się nadąsany. - Idź prosto do piekła z 
tym twoim czystym sumieniem! Chciałbym, żeby cię w końcu trafił 
szlag. To jedyny sposób, żebyś dostarczył mi w życiu jakiejś 
przyjemności.
  - Yossarian, Yossarian - strofował go Milo. - Bądź rozsądny. 
Wiesz o mnie przynajmniej jedno: Milo nigdy nie kłamie.
  - Chyba że musi - uzupełnił Wintergreen.
  - On doskonale o tym wie, Eugene. Jestem tak samo moralny jak 
pierwszy lepszy człowiek z ulicy.
  - Absolutnie, panie Minderbinder.
  - Czy kiedykolwiek w swoim życiu zrobiłeś coś nieuczciwego, 
Milo? - zapytał Yossarian.
  - Nigdy! - odpalił natychmiast Milo. - To byłoby nieuczciwe. I 
nigdy nie było takiej potrzeby.
  - Dlatego właśnie - dodał Wintergreen - chcemy spotkać się w 
tajemnicy z Noodlesem Cookiem i namówić go, żeby porozmawiał w 
tajemnicy z prezydentem.  Chcemy, żeby wszystko odbywało się przy 
otwartych drzwiach.
  - Czy nie jesteś z nami bardziej bezpieczny, Yossarian? - 
zapytał Milo. - Nasze samoloty nie mogą latać. Gwarantuje to nasza 
technologia. Proszę, zadzwoń do Noodlesa Cooka.
  - Ustal termin spotkania i przestań chrzanić. Chcemy być tam 
razem z tobą.
  - Nie ufacie mi?
  - Mówisz, że nie znasz się na pieprzonych interesach.  
  - Mówisz, że nie mieszczą ci się w głowie.
  - Zgadza się. Nie mieści mi się również w głowie - stwierdził 
poddając się Yossarian - jak faceci tacy jak wy mogą się na nich 
znać.
  
  Noodles Cook prędko zrozumiał, czego się od niego wymaga.
  - Wiem, wiem - zaczął, zwracając się do Yossariana, kiedy 
wszyscy zostali sobie przedstawieni. - Uważasz mnie za gnojka, 
prawda?
  - Skądże znowu - odparł nie okazując wcale zdziwienia Yossarian, 
obserwowany bacznie przez pozostałych dwóch. - Kiedy ludzie myślą 
o następcy tronu, nie zawsze przychodzi im do głowy twoja osoba.
  - Touche - roześmiał się Noodles. - Ale mnie się tu podoba. Nie 
pytaj, dlaczego. - Stwierdził, że to, z czym do niego przyszli, 
jest w oczywisty sposób niewłaściwe, niestosowne, nie do obrony i 
prawdopodobnie sprzeczne z prawem. - Normalnie, panowie, poparłbym 
was z całego serca. Ale nasz rząd kieruje się obecnie zasadami 
etycznymi.
  - Kto kieruje naszym Departamentem Etyki?
  - Stanowisko pozostaje nie obsadzone aż do wyjścia Portera 
Lovejoya z więzienia.
  - Mam myśl - odezwał się nagle Yossarian, czując, że tym razem 
wpadł na rzeczywiście przedni pomysł. - Wolno ci wygłaszać 
przemówienia, prawda?
  - Wygłaszam je regularnie.
  - I otrzymywać za nie honoraria?
  - Gdyby mi nie płacono, nie wygłosiłbym ani jednego.
  - Wydaje mi się, że ci panowie pragną, abyś wygłosił mowę, 
Noodles - oświadczył Yossarian. - Do jednoosobowej publiczności. 
Wyłącznie do prezydenta, zalecając mu zakup przez rząd ich 
samolotu. Czy możesz wygłosić tego rodzaju skuteczną mowę?
  - Mogę wygłosić bardzo skuteczną mowę tego rodzaju.
  - Oni wypłacą ci w zamian honorarium.
  - W jakiej wysokości? - zaciekawił się Noodles.
  - Milo? - zapytał Yossarian, ustępując pola Minderbinderowi. 
Nadal nie za bardzo znał się na interesach. 
  - Czterysta milionów dolarów - oświadczył Milo. 
  - To brzmi uczciwie - odparł z równie niewinną miną Noodles, 
jakby on również nie widział w tym nic nadzwyczajnego i wtedy 
właśnie - co Yossarian przypominał sobie później z uciechą, 
wylegując się w szpitalnym łóżku - zaproponował mu, że po wyjściu 
wspólników zajrzą razem do Prezydenckiego Gabinetu Gier. Milo i 
Wintergreen wspomnieli już wcześniej, że spieszą się na pilne 
spotkanie w sprawach finansowych - jak się bowiem okazało, żart 
Gaffneya o konieczności uzyskania zgody Komisji Papierów 
Wartościowych na małżeństwo M2 i Christiny Maxon nie był wcale 
żartem.
  - A tobie, Yossarian... - zaczął Milo, kiedy się żegnali.
  - Za ten wspaniały pomysł, na który wpadłeś - dodał wylewnie 
Wintergreen.
  - Dlatego właśnie go potrzebujemy, Eugene. A tobie Yossarian, 
dajemy w dowód wdzięczności pięćset tysięcy dolarów.
  Yossarian, który szybko się uczył, zareagował z zimną krwią.
  - To brzmi uczciwie - oświadczył z rozczarowaniem, mimo że nie 
spodziewał się ani grosza.
  Milo sprawiał wrażenie zakłopotanego.
  - To trochę więcej niż jeden procent - stwierdził urażony.
  - I trochę mniej niż półtora procent naszego normalnego 
honorarium za pomoc w zawarciu kontraktu, prawda? - powiedział 
Yossarian. - Ale mimo to brzmi uczciwie.
  - Masz już prawie siedemdziesiąt lat i jesteś całkiem zamożny, 
Yossarian - oświadczył przymilnym tonem Wintergreen. - Powiedz z 
ręką na sercu: naprawdę ma dla ciebie takie znaczenie fakt, czy 
zarobisz kolejne sto tysięcy dolarów albo czy po twojej śmierci 
świat wyleci w powietrze w wyniku eksplozji nuklearnej?
  Yossarian zajrzał w głąb własnego serca i udzielił szczerej 
odpowiedzi:
  - Nie. Ale wy dwaj jesteście tak samo starzy. Naprawdę mają dla 
was takie znaczenie te kolejne miliony?
  - Owszem - odparł z przekonaniem Milo. 
  - I tym właśnie się od siebie różnimy.
  
  - No cóż, zostaliśmy sami - stwierdził Noodles. - Uważasz mnie 
pewnie za gnojka, prawda?
  - Nie większego ode mnie - odparł Yossarian.
  - Zwariowałeś? - krzyknął Noodles Cook. - Nie możesz się nawet 
ze mną porównywać! Zobacz, na co się przed chwilą zgodziłem!
  - To była moja propozycja.
  - Ale ja ją przyjąłem! - kłócił się dalej Noodles. - Jest 
jeszcze dziewięciu innych guwernerów, o wiele większych gnojków, 
do których się nawet nie umywasz, a oni nie sięgają mi nawet do 
pięt.
  - Poddaję się - stwierdził Yossarian. - Jesteś większym gnojkiem 
ode mnie, Noodlesie Cook.
  - Cieszę się, że podzielasz mój pogląd. Teraz pokażę ci nasz 
pokój zabaw.  Podciągnąłem się w grach wideo, jestem teraz lepszy 
niż pozostali. Prezydent jest ze mnie bardzo dumny.
  Rozmiary należącego do pierwszej osoby w państwie 
wyremontowanego Gabinetu Owalnego zostały drastycznie zmniejszone, 
aby użyczyć miejsca przestronnemu pokojowi gier, do którego 
Noodles prowadził teraz Yossariana. W zmniejszonej przestrzeni, w 
której mogło się wygodnie zmieścić najwyżej pięć osób, 
prezydenckie odprawy były rzadsze i krótsze, spiski łatwiejsze, a 
konspiracje wprost błyskawiczne. Prezydent miał więcej wolnego 
czasu na swoje gry wideo, które, jak stwierdził raz publicznie, 
uważa za bardziej prawdziwe od samego życia.
  Ciasnotę Gabinetu Owalnego rekompensowało następne, bardziej 
imponujące pomieszczenie, razem z dobudówką dość duże, by 
pomieścić proste krzesła, stoły do gier, liczne ekrany wideo, 
konsole i inne urządzenia, które stały teraz niczym androidy, 
czekając pod ścianami. Przy samym wejściu znajdował się Dział 
Wojenny, a w nim indywidualne gry zatytułowane następująco: WOJNA 
NAPOLEOŃSKA, BITWA POD GETTYSBURGIEM, BITWA POD BULL RUN, BITWA 
POD ANTIETAM, ZWYCIĘSTWO W GRENADZIE, ZWYCIĘSTWO W WIETNAMIE, 
ZWYCIĘSTWO W PANAMA CITY, ZWYCIĘSTWO W PEARL HARBOR i WOJNA W 
ZATOCE RAZ JESZCZE. Na wesołym plakacie, przedstawiającym 
rozpromienionego żołnierza piechoty morskiej z pucołowatymi 
policzkami, widniał napis:
  
  NIE BÓJ SIĘ - SPRÓBUJ. 
  KAŻDEMU WOLNO GRAĆ.
  WYGRAĆ MOŻE KAŻDA STRONA.
  
  Yossarian minął dalsze konsole, zatytułowane: TOR W 
INDIANAPOLIS, BOMBARDOWANIE, UCIEC PRZED POBOREM i UMRZEĆ ZE 
ŚMIECHU. Honorowe miejsce w Prezydenckim Gabinecie Gier zajmował 
większy od innych ekran wideo i umieszczona na czymś w rodzaju 
stołu bilardowego konturowa mapa kraju, pokryta różnymi odcieniami 
zieleni, czerni i błękitu, a także pustynnych różów i brązów.  
Kolorową replikę kontynentu przecinały na różnych poziomach 
labirynty biegnących po powierzchni i pod ziemią linii kolejowych, 
na których stały składy elektrycznych pociągów. Kiedy Noodles 
zapalił z zagadkowym uśmiechem wewnętrzne światła i puścił w ruch 
pociągi, Yossarian zauważył funkcjonujący pod powierzchnią 
kontynentu na różnych płaszczyznach cały nowy miniaturowy świat - 
rozległy, hermetyczny i skomplikowany, ciągnący się od oceanu do 
oceanu, od granicy do granicy i sięgający na północ poprzez Kanadę 
aż do Alaski. Nazwa gry brzmiała:
  
  TRIAGE
  
  Pierwszą rzeczą, którą Yossarian zobaczył na mapie, był 
umieszczony na półwyspie Floryda niewielki symbol w kształcie 
domku, podpisany: Federalne Rezerwy Cytrusów. Wiele podróżujących 
pod ziemią wagonów wiozło rakiety, inne wiozły działa i pojazdy 
opancerzone. Yossarian spostrzegł również kilka oznaczonych 
czerwonym krzyżem pociągów szpitalnych, a potem Federalne Składy 
Sera Wisconsin przy brzegu jeziora Michigan niedaleko Kenoshy, 
kolejne Rezerwy Owoców Cytrusowych w Kalifornii i rozciągającą się 
na cały kraj sieć pizzerii i chłodni mięsnych. Przy brzegu 
Savannah River znajdował się reaktor nuklearny, o którym już 
wiedział. Waszyngton D.C. oznaczony był dużą błękitną gwiazdą 
wpisaną w białe kółko; w jej wnętrzu Yossarian zobaczył symbole 
Białego Domu, klubu golfowego Burning Tree, ASTPW, nowego 
Narodowego Cmentarza Wojskowego, pomnika najnowszej wojny i Walter 
Reed Hospital. Pod każdym z tych obiektów, jeśli dobrze rozumiał 
to, na co patrzył, znajdowała się jego doskonała, ukryta na 
niższym poziomie replika. Ze stolicy rozchodziły się w różnych 
kierunkach oznaczone strzałkami i biegnące pod ziemią tory 
kolejowe, prowadzące do takich miejsc jak klub golfowy Greenbriar 
w Wirginii Zachodniej, Laboratorium Livermore w Kalifornii, 
Centrum Kontroli Zachorowań w Atlancie, Centrum Leczenia Oparzeń w 
New York Hospital i - ku jego niepomiernemu zdziwieniu - do Dworca 
Autobusowego Zarządu Portu, położonego bardzo blisko budynku, w 
którym obecnie mieszkał.
  Z osłupieniem stwierdził, że dworzec autobusowy połączony jest z 
ASTPW i wchodzi w skład lokalnej sieci, sięgającej swymi mackami 
poza biegnący pod Canal Street kanał i odgraniczający Wall Street 
mur. W Brooklynie zobaczył Coney Island, oznaczoną na powierzchni 
rysunkiem zardzewiałej fallicznej konstrukcji, w której rozpoznał 
nieczynną wieżę spadochronową starego Steeplechase Park. A  pod 
ziemią, w miejscu, które wyglądało niczym kopia wesołego 
miasteczka, naszkicowana była uśmiechnięta gęba z włosami na jeża 
i mnóstwem zębów, którą także sobie przypominał.
  - Ale nasze obiekty są czynne - oświadczył z dumą Noodles. - W 
przeciwnym razie nie byłoby ich na mapie. Prezydent kazał 
wybudować cały model, żeby mieć pewność, że jest tak samo 
prawdziwy jak ten z gry wideo. Jeśli istnieje jedno słowo, które 
stanowi jego dewizę, to jest nim "być przygotowanym".
  - To chyba dwa słowa - poprawił go Yossarian.
  - Ja też tak kiedyś myślałem - przyznał Noodles ale teraz 
przychylam się do jego zdania. Jestem także coraz lepszy w golfie.
  - Dlatego właśnie są tam te kluby?
  - Umieścił je w grze wideo, żeby wszystko się zgadzało. Widzisz 
tam na górze, w Vermont? - Yossarian zobaczył Federalne Magazyny 
Lodów Ben & Jerry. - Trafił na nie w grze wideo całkiem niedawno i 
teraz również chce je mieć w rzeczywistości.  Możemy przebywać pod 
ziemią dość długo, jeśli kiedykolwiek trzeba będzie tam zejść, i 
on chce mieć pewność, że nie zabraknie mu lodów ani pól golfowych. 
Ta wiadomość jest ściśle poufna, ale pod Burning Tree mamy już 
ukończone pole z dziewięcioma dziurami, zupełnie takie samo, jak 
to na górze. Ćwiczy tam teraz na dole, żeby mieć przewagę nad 
innymi, kiedy nadejdzie czas.
  - Kim będą ci inni? - zapytał Yossarian.
  - Tymi, którzy zostali wybrani, by przeżyć - odparł Noodles. - I 
kierować spod ziemi krajem, gdy tam na górze nie zostanie kamień 
na kamieniu.
  - Rozumiem. Kiedy to nastąpi?
  - Kiedy on otworzy kasetę i przyciśnie guzik. Widzisz to drugie 
urządzenie nad grą? To Futbol.
  - Jaki futbol?
  - Dziennikarze lubią je nazywać po prostu Futbol. To urządzenie, 
które uruchomi wszystkie nasze samoloty i broń 
defensywno-ofensywną, kiedy tylko dowiemy się, że ktoś nas 
atakuje, albo uznamy, że powinniśmy rozpocząć naszą własną wojnę. 
To musi się zdarzyć wcześniej lub później.
  - Wiem o tym. Co będzie potem?
  - Zejdziemy na dół, mały kutas i ja, i zaczekamy, aż ostygnie 
żar i osłabnie promieniowanie. Razem z resztą wybrańców, którzy 
zostali wytypowani, aby przeżyć.
  - Kto ich wytypował?
  - Narodowy Międzypartyjny Komitet Triage. Jego członkowie 
wybrali oczywiście siebie i swoich najlepszych przyjaciół.
  - Kto do niego należy? 
  - Tego nikt nie wie.
  - A co stanie się ze mną i moimi najlepszymi przyjaciółmi?
  - Jesteście oczywiście spisani na straty.
  - To brzmi uczciwie - stwierdził Yossarian.
  - Szkoda, że nie mamy czasu pograć - powiedział Noodles. - 
Przyjemnie jest popatrzeć, jak gracze walczą ze sobą o czystą 
wodę. Może chciałbyś rozegrać krótką partyjkę?
  - Mam randkę w muzeum aeronautycznym Instytutu 
Smithsoniańskiego.
  - A ja będę musiał mu udzielić lekcji historii, kiedy wróci z 
golfa. Lekcje historii nie należą do łatwych.
  - Dużo się podczas nich uczysz? - zagadnął go kpiącym tonem 
Yossarian.
  - Obaj dużo się uczymy - odparł urażony Noodles. - No cóż, 
Yossarian, niedługo nadejdzie Święto Dziękczynienia i powinniśmy 
szczerze pogadać. Powiedz, ile chcesz?
  - Za co?
  - Za załatwienie tego przemówienia. Ty też naturalnie wchodzisz 
w ten interes. Wymień tylko cenę.
  - Daj spokój, Noodles - oświadczył z naganą w głosie Yossarian. 
- Gdybym od ciebie coś wziął, to byłaby łapówka. Nie chcę ani 
grosza.
  - To brzmi uczciwie - odparł Noodles i uśmiechnął się. - 
Widzisz, o ile większym jestem od ciebie gnojkiem? To kolejna 
przysługa, którą ci jestem winien.
  - Możesz mi ją od razu wyświadczyć - oświadczył z powagą 
Yossarian. - Chcę, żeby uwolniono kapelana. Noodles wyraźnie 
posmutniał.
  - Już próbowałem. Są pewne komplikacje. Nie wiedzą, co z nim 
zrobić, i żałują, że go w ogóle znaleźli. Gdyby udało się go 
bezpiecznie umieścić w magazynie odpadów promieniotwórczych, na 
pewno już by to zrobili.
  Po niespodziance z trytem czekali, co kapelan zacznie wydalać w 
następnej kolejności. Pluton byłby straszny, ale groziło im coś o 
wiele gorszego. Podawany kapelanowi jako niezawodne lekarstwo na 
depresję lit mógł utworzyć w połączeniu z ciężką wodą deuterek 
trytu, będący składnikiem bomby wodorowej, i to byłaby prawdziwa 
katastrofa.
  
  26.
  Yossarian
  
  Noodles Cook musiał przygotować się do lekcji historii, a 
Yossarian miał swoją randkę w muzeum. Yossarian przypomniał sobie 
Noodlesa tydzień później, kiedy zajechał pod dworzec autobusowy i 
usłyszał gwizdanie sprzedających gorące orzeszki straganiarzy. Ono 
z kolei przywiodło mu na myśl melodyjne frazy "Leśnych szmerów" z 
Zygfryda i walkę o magiczny pierścień odlany ze skradzionego 
złota, który dawał władzę nad światem każdemu, kto go posiadał, 
sprowadzając na niego jednocześnie wszelkie możliwe udręki i 
klęski. Popychając drzwi i wchodząc na halę dworca wyobraził sobie 
tego będącego tylko Islandczykiem germańskiego bohatera, 
wkraczającego do jaskini smoka, który nie wtrącał się w cudze 
sprawy.
  - Daj mi spać - brzmiała burkliwa odpowiedź, jakiej udzielił 
smok nieszczęsnemu królowi-bogowi Wotanowi, który zakradł się, aby 
uprzedzić go o zbliżaniu się nieustraszonego bohatera, w płonnej 
nadziei, że dostanie w nagrodę pierścień.
  Młody Zygfryd musiał zmierzyć się ze smokiem, a na Yossariana 
czekały wściekłe psy przy wejściu do tajemniczego podziemnego 
świata, na którego inspekcję McBride otrzymał teraz zgodę.
  Nie mógł jeszcze wtedy wiedzieć, że zacznie widzieć podwójnie i 
wyląduje w szpitalu ze swoim pół milionem dolarów, rządowym butem 
i Melissą, wobec której znalazł się w wielce kłopotliwym 
położeniu.
  Po zjednoczeniu Niemiec i ponownym nasileniu się 
neonazistowskich wybryków obawiał się, że "New Yorker" uzna za 
wewnętrznie sprzeczną jego sarkastyczną parodię Podróży Renem, 
którą podejmuje reprezentujący klasę średnią amerykańsko-asyryjski 
Zygfryd o dwuznacznym semickim pochodzeniu. Ale goście i lekarze 
szybko pozbawili go czasu i tej optymistycznej werwy, bez której 
nie może być mowy o odnowieniu literackich ambicji.
  Yossarian zmuszony był podziwiać kombatancką pozę, z którą 
Melissa, a nawet Angela potrafiły nie zwracać na siebie uwagi, 
zlewać się z tłem lub wymykać bezszelestnie z pokoju w obecności 
jego dzieci albo Frances i Patricka Beachów. A potem zupełnie 
przypadkowo wyskoczył jak diabeł z pudełka stary tylny strzelec 
Sammy Singer, odwiedzający swego chorego na raka grubokościstego 
przyjaciela, a także inny jego przyjaciel o pucołowatej twarzy, 
ciekawski i trochę stuknięty, który szukał Yossariana ze względu 
na jego znajomość z Milem. W kolejnym  mistycznym nawrocie 
kolejnych spaczonych iluzji doszło nawet do fantasmagorycznego 
spotkania ze spowitą w bandaże i gips potworną ofiarą wojny, zwaną 
Żołnierzem w Bieli.
  Zygfryd - kombinował dalej Yossarian, snując swoją analogię - 
ruszył dziarsko na piechotę, by obudzić pocałunkiem Brunhildę, 
zabierając ze sobą pierścień, który zabity smok otrzymał za to, że 
harował jak gigant, budując wieczną Walhallę dla nieśmiertelnych 
bogów, zdających sobie już sprawę, że nadchodzi ich zmierzch.
  Yossarian natomiast pojechał do muzeum taksówką i spotykając 
Melissę, praktycznie samą w półmroku kina, gdzie wyświetlano na 
okrągło film o historii awiacji, miał w głowie coś więcej niż 
pocałunek. Jego uwagę jednak tak szybko przykuły migotliwe stare 
filmy o pierwszych lotnikach, że całkiem zapomniał się nią zająć. 
Pokazywany na ekranie aeroplan Lindbergha był bardziej 
zdumiewający niż jakakolwiek kosmiczna kapsuła. Melissa również 
była pod wrażeniem. Dwudziestoczteroletni Lindbergh leciał 
posługując się peryskopem, widok z przodu zasłaniał mu bowiem 
dodatkowy zbiornik paliwa. 
  W nocy po kolacji Yossarian czuł się zmordowany po podróży i 
zbyt już przyzwyczajony do ich erotycznego repertuaru, żeby mieć 
ochotę na seks. Jeśli Melissa była urażona, nie dała tego po sobie 
poznać. Ku jego łagodnemu niedowierzaniu zasnęła wcześniej od 
niego.
  Medytując samotnie w łóżku, podjął z radością spontaniczną 
decyzję, aby zrobić jej niespodziankę i obdarować jedną piątą 
zdobytego tego dnia półmilionowego złotego skarbu. Uważał, że 
prezent w postaci stu tysięcy dolarów, odłożonych w celu 
zabezpieczenia przyszłości ciężko pracującej kobiety, posiadającej 
netto mniej niż sześć tysięcy, może wywrzeć na niej równie 
korzystne wrażenie jak wymiana dwóch srebrnych plomb, osiem 
tuzinów róż w ciągu dwóch dni i jedwabna marszczona bielizna z 
Saks Fifth Avenue, Victoria's Secret i Fredericks of Hollywood. 
Dla kogoś takiego jak ona sto tysięcy dolarów mogło się wydawać 
dużą sumą.
  W samolocie miała na sobie spódniczkę, ale on nie miał już 
ochoty na miłosne igraszki. Opowiadał dużo o weselu na dworcu 
autobusowym. Chciała tam iść, chociaż jeszcze jej nie zaprosił. 
Jego myśli zajmowało to, co miało zdarzyć się w ciągu kilku 
najbliższych wieczorów.
  Wraz ze zwiększeniem się częstotliwości ich spotkań osłabło 
lubieżne podniecenie, którego doznawał, marząc o zaskakujących 
zmysłowych rozkoszach i dokonywanych wspólnie z Melissą 
odkryciach. Zbyt szybko się do siebie przyzwyczaili - to zdarzało 
się już wcześniej. To zdarzało się za każdym razem - i podjął już 
decyzję, że powinni zacząć się rzadziej widywać. Kiedy nie szli do 
łóżka ani nie planowali, co zjeść, często nie mieli zbyt wiele do 
roboty. To też zdarzało się już wcześniej, to zdarzało się za 
każdym razem. A nie robienie niczego było bardziej krzepiące, 
kiedy nie robiło się nic w samotności. Za nic w świecie nie 
zabrałby jej znowu na tańce i prędzej umarłby, niż poszedł do 
teatru. Po ofiarowaniu jej stu kawałków mądrzej było rozejść się w 
przyjaźni. Na razie nic jej nie mówił o swoim altruistycznym 
porywie. Już wcześniej miewał napady donkiszoterii.
  A potem doznał ataku.
  I znowu tworzyło to zastanawiający kontrast z pierwszą Podróżą 
Renem.
  Zygfryd wybrał się na polowanie i ugodzono go nożem w plecy.
  Yossarian wybrał się na dworzec i uratowano go w szpitalu.
  Doznał poprzedzonego halucynacjami ataku chwilowego 
niedokrwienia mózgu i przez następnych dziesięć dni spędzał 
wspólnie z Melissą, z którą zamierzał się był rzadziej spotykać, 
wszystkie ranki oraz większą część popołudni i wieczorów, aż do 
chwili, gdy wychodziła do domu zażyć snu potrzebnego, by mogła 
zgłosić się nazajutrz rano do pracy i pomagać dalej utrzymywać go 
przy życiu, pilnując, żeby nikt inny z personelu medycznego nie 
zrobił mu nic złego. Dopiero przedostatniego dnia odkryła, że jest 
w ciąży. Nie miała wątpliwości, że to jego dziecko.
  
  KSIĘGA IX
  
  27.
  Dworzec autobusowy
  
  Psy były oczywiście nagrane. McBride zeskoczył najpierw na stopnie, które 
podrywały je do wściekłego ataku, a potem na kolejny, który je z powrotem 
uciszał. Ujadały trzy psy, stwierdzili urzędowi audiolodzy. Albo jeden, 
zakpił Yossarian, za to z trzema głowami.
  - Nie ma Michaela? - zapytał na samym wstępie McBride.
  - Joan nie przyszła? - odpowiedział pytaniem Yossarian.
  Joan, zatrudniona przez Zarząd Portu prawniczka, była nową przyjaciółką 
McBride'a. Zabawne byłoby, dumał Yossarian, gdyby również ich wesele odbyło 
się na dworcu autobusowym. Wyobrażał sobie dźwięki "Marsza weselnego" z 
"Lohengrina" na posterunku policji i ślubny korowód, który mija osadzone w 
ścianach łańcuchy kierując się w stronę tymczasowego ołtarza w przerobionej 
na kaplicę więziennej celi. W izbie porodowej McBride'a odpoczywał teraz 
McMahon. Świetlicę dla dzieci zajęli funkcjonariusze, przesiadujący tu 
podczas przerw i kiedy nie spieszyło im   się do domu. Mieli tu do 
dyspozycji szachownice, układanki, a także pisma z gołymi dziewczynami, 
telewizor i magnetowid, na którym puszczali hard porno skonfiskowane 
producentom pornografii, paląc narkotyki odebrane handlarzom, którymi 
również głęboko pogardzali. McMahon udawał, że tego nie widzi. McBride 
pozbył się kolejnych iluzji.
  - A gdzie twoja przyjaciółka? - spytał nieśmiało McBride.
  - Musi pracować, Larry. Wciąż jest pielęgniarką.
  - Nie jesteś zazdrosny o wszystkich tych pacjentów i lekarzy? - chciał 
wiedzieć McBride.
  - Jestem zazdrosny bez przerwy - przyznał Yossarian, myśląc o podobnych 
do siebie łowcach przygód, a także o swoich palcach na koronkowym brzeżku 
jej majtek. - Co wiesz o tych agentach?
  - Są na dole. Wzięli mnie za faceta z CIA. Nie jestem pewien, czy im 
ufam. Przypuszczam, że te inne odgłosy też są nagrane.
  - Jakie odgłosy? Karuzeli?
  - Jakiej karuzeli? Mam na myśli diabelską kolejkę.
  - Jaką diabelską kolejkę? Ten pociąg, Larry, to nie jest diabelska 
kolejka. Czy czekamy na Tommy'ego?
  - Powiedział, że to nie jego sprawa. Tych podziemi nie ma na jego planie. 
Znowu odpoczywa.
  Yossarian znalazł McMahona tam, gdzie się spodziewał, leżącego na łóżku w 
celi na zapleczu, z włączonym telewizorem. Kapitan Thomas McMahon przeniósł 
się praktycznie z całą robotą i telefonem do celi z łóżkiem i teraz spędzał 
większą część dnia roboczego odpoczywając. Zachodził tutaj także w dni 
wolne. Jego żona zmarła w tym roku na rozedmę płuc i samotne życie nie 
należało do przyjemności, powtarzał, paląc papierosy i strząsając popiół do 
szklanej popielniczki, stojącej na poręczy fotela na biegunach, który 
znalazł w sklepie z niepełnowartościowymi towarami. Osadzone w pociągłej 
twarzy oczy McMahona wydawały się większe, a kości policzkowe bardziej 
wydatne, ponieważ kapitan tracił na wadze. Mniej więcej przed rokiem, 
ścigając młodzieńca, który zamordował kogoś w innej części dworca, stracił 
oddech, i do tej pory nie udało mu się go odzyskać. McMahon nie lubił teraz 
swojego zajęcia, ale nie chciał iść na emeryturę, ponieważ odkąd został 
wdowcem, dalsza praca w zawodzie, którego nie znosił, stanowiła jedyne 
źródło jego radości.
  - Jest ich teraz więcej niż nas - powtarzał ponuro, opowiadając o swoich 
przestępcach. - I to jest coś, o czym wy, wykształceni mądrale, nigdy nie 
pomyśleliście, układając tę waszą konstytucję.
  - Co nowego na zewnątrz? - zapytał znużonym głosem, odkładając na bok 
gazetę. Uwielbiał czytać groteskowe relacje o nowych zbrodniach, nudziło go 
jednak ich ściganie.
  - Pijak na podłodze, trzech ćpunów na ławkach. Dwóch brązowych, jeden 
biały.
  - Chyba będę musiał pójść zobaczyć. - McMahon rozprostował kości i wstał, 
stękając z wysiłku, który mógł wynikać ze znużenia. Robił na Yossarianie 
wrażenie kolejnego kandydata na depresję późnego wieku. - Nie aresztujemy 
każdego rzezimieszka, którego możemy złapać - powtórzył żałośnie. - Nie 
mamy ludzi, żeby się nimi zajęli, nie mamy cel, żeby ich wsadzić, nie mamy 
sądów, żeby ich skazały, nie mamy więzień, żeby ich trzymać. I to jest 
rzecz, której wielu z was, narzekających bez przerwy na gliniarzy i sądy, 
nie chce zrozumieć... nawet ten facet z "Time Magazine", któremu opróżniono 
kieszenie i który podniósł taki wrzask. - McMahon przerwał, żeby 
zachichotać. - Musieliśmy go zamknąć na oczach złodziei, którzy go okradli 
i uśmiechali się patrząc, jak to robimy.
  McMahon uśmiechał się także opowiadając o emerytowanym kierowniku działu 
ogłoszeń "Time Weekly Newsmagazine", który został bez grosza przy duszy, 
ponieważ oddał drobne jakimś żebrakom, a potem skradziono mu portfel. Miał 
swój numer ubezpieczenia społecznego, ale nie potrafił udowodnić, że 
rzeczywiście należy do niego. Stracił nad sobą panowanie, kiedy policjanci 
nie chcieli aresztować żadnego z bandy sprytnych doliniarzy. Portfel 
znajdował się już daleko; nie było żadnego dowodu.
  - Wiąże nam ręce ten wasz system prawny, który powiada, że każdy jest 
niewinny, dopóki nie udowodni mu się jego winy - stwierdził McMahon. - 
Chcielibyśmy wiedzieć, kto to wymyślił! To właśnie doprowadziło tego 
człowieka do szaleństwa. Na miejscu byli złodzieje. Na miejscu byli 
policjanci. Mimo to nie mogliśmy nic zrobić. A on nie miał dowodu 
tożsamości. Nie mógł nawet udowodnić, że on to on. Wtedy właśnie wpadł w 
panikę i narobił takiego wrzasku, że musieliśmy go przykuć do ściany i 
trzymać tam tak długo, aż zmądrzał i się przymknął. Zobaczył, co czeka go w 
celi, gdzie nie miał żadnej szansy przetrwania. Podobnie zresztą jak ty 
albo my. W dodatku nie mógł nam udowodnić, kim jest. To zawsze ich 
przeraża; oglądając takiego gościa można boki zrywać ze śmiechu. Żadnej z 
osób, do których telefonował, nie było w domu. Nie mógł nawet udowodnić, że 
nazywa się tak, jak się nazywa. W końcu - stwierdził chichocząc McMahon - 
musiał nam dać nazwisko swojego przyjaciela, mieszkającego gdzieś w Orange 
Valley na północy stanu. Facet okazał się wielkim bohaterem z drugiej wojny 
światowej, a obecnie grubą rybą w organizacjach rezerwistów. A także, jak 
nam sam oświadczył, wielkim przedsiębiorcą budowlanym i poważnym sponsorem 
Towarzystwa Przyjaciół Policji. Nazywał się Berkowitz albo Rabinowitz i 
wygarnął nam ostro przez telefon, podobnie jak zrobiłeś to ty, kiedy do nas 
po raz pierwszy zadzwoniłeś, z tą różnicą, że w przeciwieństwie do ciebie 
nie wciskał nam ciemnot. Potem okazało się, że ten Singer nie ma forsy na 
powrót do domu i Larry dał mu dwadzieścia dolców na taksówkę, pamiętasz, 
Larry? I zgadnij, co się stało. Facet zwrócił mu dług. Prawda, Larry?
  - Wysłał pieniądze pocztą. Uważam, że powinieneś pójść razem z nami, 
Tommy.
  - Nie chcę już dłużej niczego wiedzieć. I nie podobają mi się ci faceci. 
Moim zdaniem są z CIA.
  - Oni też myślą, że jesteś z CIA.
  - Wracam z powrotem do twojej izby porodowej. - McMahona znowu opuściły 
siły. - Odpocząć trochę, dopóki nie zjawi się tam jedna z tych twoich 
ciężarnych nastolatek i nie urodzi nam jednego z tych twoich dzidziusiów, 
którego chciałaby wyrzucić na śmietnik. Na razie nie mamy ani jednego.
  - Nie pozwoliłbyś mi tego ujawnić. Chodzą słuchy o wielu.
  - Obu nas w końcu zamkną. Zrób coś dla mnie, Larry: wymyśl coś, żeby 
wycofać się z tego zwariowanego wesela które on zaplanował. Za stary jestem 
na takie rzeczy.
  - Znaleźli już coś, czego nie mogą rozgryźć - poinformował McBride 
Yossariana.   - Windę, która stoi na dole i nie chce wjechać na górę. Nie 
wiemy, skąd się wzięła.
  Z głębi posterunku dobiegły ich gwałtowne odgłosy bójki.
  - Cholera jasna - jęknął McMahon. - Jak ja ich wszystkich nienawidzę. 
Nawet moich gliniarzy. I twoich ciężarnych matek.
  Dwóch barczystych, będących kumplami młodzieńców porozbijało sobie 
wzajemnie nosy i wargi, kłócąc się o pieniądze ukradzione ich wspólnej 
przyjaciółce, uzależnionej od narkotyków młodej czarnej prostytutce z białą 
skórą, żółtymi włosami, AIDS, syfilisem, zapaleniem płuc i świeżo złapanym 
tryprem.
  - Jest jeszcze jedna dziwna rzecz, jeśli chodzi o tych facetów z wywiadu 
- przyznał McBride, kiedy obaj wyszli z posterunku. - Nie widzą nic 
śmiesznego w tych napisach. Tak jakby widzieli je już wcześniej.
  Przecięli główną halę pod ośrodkiem łącznościowym i Yossarian uświadomił 
sobie, że na jednym z sześćdziesięciu monitorów z pewnością widać, jak 
towarzyszy McBride'owi w podróży przez zamkniętą halę. Całkiem 
prawdopodobne, że na górze jest ponownie Michael i obserwuje go razem z M2. 
Jeśli podłubie w nosie, na pewno ktoś to zobaczy. Na innym ekranie widać 
było pewnie popijającego Orange  Julius rudzielca w perkalowym garniturze, 
a także niechlujnego faceta w poplamionym deszczowcu i niebieskim berecie, 
obserwowanego na górze w chwili, gdy obserwuje na dole Yossariana.
  - Nic nie wydaje się ich dziwić - mruknął McBride. Pytają tylko, kiedy 
planujemy to wesele, żeby załatwić zaproszenia dla siebie i swoich 
małżonek.
  Klatka schodowa była praktycznie pusta, stopnie prawie czyste. Ale nadal 
silne były unoszące się tu odory: w powietrzu wisiała zjełczała zwierzęca 
woń nie mytych ciał i ich żyznych odchodów.
  McBride ruszył przodem i ominął ostrożnie jednonogą kobietę, gwałconą 
ponownie nie opodal wielkiej brązowoskórej baby z poszerzającymi się, 
przypominającymi czerniaki myszkami, która zdjęła znowu spódnicę i 
pantalony i szorowała się po plecach i pod pachami kilkoma mokrymi 
ręcznikami. Yossarian ponownie uświadomił sobie, że nie istnieje ani jedna 
rzecz, o którą chciałby ją zapytać, z wyjątkiem tego, czy nie leciała razem 
z nim samolotem do Kenoshy, co było wykluczone i całkiem możliwe.
  Na najniższej kondygnacji siedziała ubrana w obszarpany czerwony sweter 
chuda blondynka, wciąż zszywająca sennie rozdartą brudną białą bluzkę. Na 
dole ktoś zdążył już nasrać w kącie. McBride wstrzymał się od komentarza. 
Skręcili pod schody, dotarli do poobijanej metalowej szafki z fałszywą 
tylną ścianką i ukrytymi drzwiami i ponownie weszli gęsiego do ciasnego 
przedsionka, który zamykały pomalowane na wojskową zieleń przeciwpożarowe 
drzwi, opatrzone ostrzegawczym napisem: 
  
  WEJŚCIE EWAKUACYJNE 
  WSTĘP WZBRONIONY
  NARUSZAJĄCY ZAKAZ ZOSTANĄ ROZSTRZELANI
  
  - Nasi agenci nie widzą w tym nic śmiesznego - poskarżył się McBride. 
Yossarian otworzył jednym palcem masywne drzwi i po raz kolejny znalazł się 
na niewielkim podeście tuż pod samym sklepieniem tunelu, na szczycie 
opadających stromo w dół schodów. Podziemna arteria była znowu pusta.
  McBride wykonał krótki taniec po stopniach, które budziły śpiące psy, i 
pozwoliwszy im zaledwie na krótki pisk protestu, odesłał je z powrotem w 
bezgłośną otchłań, w której spędzały nie istniejące godziny. Zadowolony z 
siebie wyszczerzył zęby do Yossariana.
  - Gdzie są głośniki?
  - Nie znaleźliśmy ich. Na razie nie wolno nam zaglądać zbyt daleko. 
Sprawdzamy tylko, czy nic nie grozi prezydentowi.
  - A co to za woda? 
  - Jaka woda?
  - Do diabła, Larry, to nie ja powinienem mieć kłopoty ze słuchem. Słyszę 
wodę, pieprzony strumyk, szemrzący potok.
  McBride wzruszył obojętnie ramionami.
  - Sprawdzę to. Zaglądamy dzisiaj w oba końce. Nie możemy się nawet 
dowiedzieć, czy to nie powinno być utajnione. To też jest utajnione.
  Yossarian dostrzegł zbliżające się na dole do przekrzywionej elipsy 
schodów ramiona, mankiety spodni i dwie pary sfatygowanych butów, jedna w 
kolorze wyblakłej czerni, druga pomarańczowego brązu. Kiedy zszedł na dół, 
nie zdziwił go wcale widok dwóch czekających mężczyzn: sympatycznego 
chudego rudzielca w perkalowym garniturze i nie ogolonego obleśnego 
śniadego typa o krępej budowie ciała, ubranego w brudny deszczowiec i 
niebieski beret. Ten drugi miał posępną minę i wilgotne wargi, między 
którymi tkwił przekrzywiony papieros. Obie ręce trzymał głęboko w 
kieszeniach płaszcza.
  Nazywali się Bob i Raul. Bob różnił się od agenta z Chicago, ale Raul 
podobny był kubek w kubek do faceta, którego Yossarian spotkał przy swoim 
domu i we śnie w Kenoshy. Międlił w ustach wilgotnego papierosa, jakby 
chciał w ten sposób ponuro zaprotestować przeciw jakimś restrykcjom, które 
zabraniały go zapalić.
  - Czy nie był pan w zeszłym tygodniu w Wisconsin? - zagadnął go uprzejmie 
Yossarian, udając niewiniątko. - Przy motelu niedaleko lotniska w 
miejscowości o nazwie Kenosha?
  Facet wzruszył w nieokreślony sposób ramionami, zerkając na McBride'a.
  - W zeszłym tygodniu byliśmy codziennie razem odparł za niego Larry. - 
Sprawdzaliśmy plany budynku tej twojej firmy kateringowej.
  - A ja byłem w Chicago - wtrącił rudzielec o imieniu Bob, po czym wsadził 
do ust batonik gumy do żucia i rzucił na podłogę zmięte zielone opakowanie.
  - Czy przypadkiem tam pana nie spotkałem? - zapytał Yossarian przekonany, 
że widzi go po raz pierwszy w życiu. - Na lotnisku?
  - Nie wiedziałby pan o tym? - odpowiedział pytaniem Bob.
  Yossarian słyszał już kiedyś ten głos. 
  - A pan?
  - Ja bym wiedział - stwierdził facet. - To jakiś żart, prawda? Ale nie za 
bardzo go chwytam.
  - Yo-Yo... ten facet, który organizuje wesele, chce mieć pięć parkietów z 
pięcioma stanowiskami dla orkiestry i jeden awaryjny w razie, gdyby 
zawiodły wszystkie pozostałe, a ja nie wiem, gdzie je pomieścić, i nie wiem 
nawet, co to do diabła znaczy.
  - Ja aussi - oznajmił Raul, jakby guzik go to obchodziło.
  - Porozmawiam z nim - powiedział Yossarian. 
  - I te trzy i pół tysiąca gości! To oznacza trzysta pięćdziesiąt 
okrągłych stołów. I dwie tony kawioru. Cztery tysiące funtów, Yo-Yo! 
  - Moja żona ma ochotę przyjść - oznajmił Bob. - Będę miał pistolet w 
kaburze przy kostce, ale chciałbym udawać gościa.
  - Zajmę się tym - obiecał Yossarian.
  - Moi też - oznajmił Raul, wyrzucając papierosa. 
  - Tym również się zajmę - powiedział Yossarian. - Ale powiedzcie mi, co 
się tutaj dzieje? Co to za miejsce?
  - Przyszliśmy, żeby to stwierdzić - poinformował go Bob. - Porozmawiamy z 
wartownikami.
  - Ty zaczekaj tutaj, Yo-Yo.
  - Yo-Yo... - zachichotał Raul. - Mój Dieu.
  Cała trójka spojrzała w lewo w głąb tunelu. Dopiero teraz Yossarian 
zauważył siedzącego na krześle z giętego drzewa żołnierza w czerwonym 
polowym mundurze, z leżącym na kolanach karabinem. Za jego plecami stał 
przy ścianie drugi strażnik, uzbrojony w jeszcze większy karabin, a po 
drugiej stronie, w bursztynowej mgiełce, zwężającej się teleskopowo w jeden 
znikający punkt światła, dostrzegł dwóch kolejnych, ustawionych w tym samym 
szyku nieruchomych żołnierzy, którzy mogli stanowić odbicie tych 
pierwszych.
  - Co to jest? - zapytał, wskazując na napis POZIOMY A-Z.
  - Jeszcze tego nie ustaliliśmy - odparł McBride. - Możesz się tam 
rozejrzeć, ale nie zapuszczaj się zbyt daleko. 
  - Jest jeszcze jedna zabawna rzecz - oświadczył Raul, nareszcie się 
uśmiechając. Tupnął parę razy nogą o ziemię, a potem zaczął podskakiwać i 
lądować ciężko na obu obcasach. - Zauważyłeś coś, mój ami? Nie ma tu na 
dole żadnego hałasu, nous nie potrafimy narobić hałasu.     
  Wszyscy zaczęli szurać nogami, tupać i podskakiwać w miejscu, żeby to 
sprawdzić, nawet Yossarian. Żaden z nich nie zakłócił ciszy. Bob zastukał 
kłykciami w balustradę schodów i zgodnie z oczekiwaniami usłyszeli pukanie. 
Kiedy zastukał nimi w ziemię, nie rozległ się żaden dźwięk.
  - Cholernie dziwne, nie? - stwierdził z uśmiechem Bob. - Tak jakby nas tu 
w ogóle nie było.
  - Co pan tam trzyma w tych kieszeniach? - zapytał nagle Yossarian, 
zwracając się do Raula. - Nie wyjmuje pan z nich nigdy rąk. W moim śnie i 
kiedy stoi pan naprzeciwko mojego domu.
  - Kutasa i jaja - odparł bez chwili zastanowienia Raul. 
  McBride był najwyraźniej zakłopotany.
  - Ma na myśli pistolet i odznakę - wyjaśnił.
  - To mon kutas i mes jaja - zażartował Raul, ale się nie roześmiał.
  - Mam jeszcze jedno pytanie, jeśli chce pan przyjść na to wesele - 
powiedział Yossarian. - Dlaczego postawiliście tutaj wartowników? Żeby nie 
wypuszczać, czy też nie wpuszczać ludzi?
  - Wszyscy trzej spojrzeli na niego ze zdziwieniem. 
  - To nie są nasi wartownicy - stwierdził Bob. 
  - To właśnie chcemy ustalić - wyjaśnił McBride. 
  - No to allons.
  Ruszyli bezszelestnie naprzód.
  Yossarian nie robił żadnego hałasu, nawet kiedy skręcił w bok. 
  Zauważył następną dziwną rzecz. Nie rzucali cieni. On też go nie rzucał, 
kiedy przeciął sterylną arterię i ruszył niczym zjawa albo stąpający 
bezgłośnie lunatyk w stronę wyłożonego białymi kaflami pomostu. Prowadzące 
w górę stopnie były również białe, a poręcz wykonano ze świetlistej 
mlecznej porcelany, która wydawała się prawie niewidoczna na tle takiej 
samej czystej bieli. Schody i poręcz także nie rzucały cienia. Nie było 
również żadnego brudu, ani jednego zawieszonego w smudze światła pyłku. 
Miał wrażenie, że znalazł się w nie istniejącym miejscu. Przypomniał sobie 
opakowanie po gumie i mokrego papierosa i obejrzał się, żeby sprawdzić, czy 
się nie myli. Nie mylił się.
  Zmięte w kulkę przez Boba zielone opakowanie zniknęło. Nie było również 
widać nie zapalonego papierosa. Ale kiedy badał wzrokiem posadzkę, 
opakowanie przeszło na jego oczach przez tworzywo, którym wyłożona była 
powierzchnia tunelu, i ponownie się zmaterializowało. A potem skurczyło się 
i zniknęło na dobre. Następnie pojawił się papieros ale on również 
rozpłynął się po chwili w powietrzu. Wyłoniły się znikąd, a potem zniknęły 
nie wiadomo gdzie i Yossarian uświadomił sobie z niedowierzaniem, że musi 
tylko skupić myśl na jakimś obiekcie, żeby ten pojawił się przed nim w tej 
nierealnej rzeczywistości - jeśli wyobrazi sobie na przykład półnagą 
Melissę w kremowej bieliźnie, ta będzie tu za chwilę posłusznie leżeć; 
zrobił to i rzeczywiście leżała - a potem musi jedynie skoncentrować uwagę 
na czymś innym, żeby obiekt przestał istnieć. Melissa zniknęła, a on 
usłyszał wyraźnie muzykę towarzyszącą karuzeli. W pobliżu nie było 
McBride'a, który by to potwierdził. Być może zresztą uznałby ją za łoskot 
kół diabelskiej kolejki. Po krótkiej chwili Yossarian stracił pewność, 
katarynka grała bowiem w wesołym rytmie walca wzniosłe i potężne tony 
"Marsza Żałobnego Zygfryda" z "Die Gótterdammerung", fragment poprzedzający 
prawie o godzinę złożenie w ofierze Brunhildy i jej konia, zniszczenie 
Walhalli i upadek wielkich bogów, którzy zawsze byli nieszczęśliwi, zawsze 
pogrążeni w udręce.
  Yossarian wspiął się na pomost i ruszył sklepionym korytarzem, mijając po 
drodze napis upamiętniający pobyt Kilroya. Nie mógł się oprzeć bolesnemu 
przekonaniu, że nieśmiertelny Kilroy także stracił życie, zabity gdzieś w 
Korei albo w Wietnamie.
  - Stój!
  Rozkaz potoczył się głośnym echem po korytarzu. Obok rogatki z obracającą 
się stalową blokadą siedział na kolejnym krześle z giętego drzewa kolejny 
uzbrojony strażnik.
  Ubrany był w szkarłatną polową kurtkę i podobną do dżokejskiej zieloną 
czapkę z daszkiem. Yossarian dał na jego znak krok do przodu. Czuł się 
lekki jak piórko, nierzeczywisty i przypadkowy. Strażnik był młody, miał 
krótko ostrzyżone jasne włosy, przenikliwe oczy i wąskie usta, a kiedy 
Yossarian podszedł dostatecznie blisko, żeby mu się przyjrzeć, zobaczył na 
jego twarzy piegi, dokładnie takie same jak u młodego radiostrzelca Arthura 
Schroedera, z którym niespełna pięćdziesiąt lat temu wykonywał loty bojowe 
w Europie.
  - Kto idzie?
  - Emerytowany major Yossarian. 
  - Czym mogę panu służyć, majorze? 
  - Chcę wejść do środka.
  - Będzie pan musiał zapłacić. 
  - Ile?
  - Pięćdziesiąt centów.
  Yossarian wręczył mu dwie monety dwudziestopięciocentowe i dostał w 
zamian okrągły, zawieszony na białym sznurku niebieski bilet z cienkiej 
tektury, z wypisanymi na brzegu numerkami. Strażnik pokazał na migi, żeby 
zawiesił go sobie na szyi. Nad kieszenią miał pasek z nazwiskiem, które 
brzmiało A. SCHROEDER.
  - Jeśli chce pan zaoszczędzić czasu, majorze, proszę skorzystać z windy.
  - Co jest tam na dole?
  - Powinien pan to wiedzieć. 
  - Nazywasz się Schroeder?
  - Tak jest, panie majorze. Arthur Schroeder.
  - To cholernie zabawne. - Żołnierz nie odezwał się ani słowem, kiedy 
Yossarian mierzył go badawczym wzrokiem. - Służyłeś kiedyś w lotnictwie?
  - Nie, panie majorze.
  - Ile masz lat, Schroeder? 
  - Sto siedem.
  - To dobra liczba. Jak długo tutaj jesteś? 
  - Od roku tysiąc dziewięćsetnego.
  - Hmmm. Miałeś siedemnaście lat, kiedy się zaciągnąłeś?
  - Tak jest, panie majorze. Wstąpiłem do wojska podczas wojny 
hiszpańsko-amerykańskiej.
  - To wszystko są kłamstwa, prawda? 
  - Tak jest, panie majorze. To kłamstwa. 
  - Dziękuję, że powiedziałeś mi prawdę. 
  - Zawsze mówię prawdę, panie majorze. 
  - Czy to kolejne kłamstwo?
  - Tak jest, panie majorze. Ja zawsze kłamię.
  - Więc to nie może być prawda? Pochodzisz z Krety? 
  - Nie, panie majorze. Urodziłem się w Athens w Georgii. Chodziłem do 
szkoły w miejscowości Ithaca w stanie New York. Teraz mieszkam w Carthage w 
Illinois.
  - Naprawdę?
  - Tak jest, panie majorze. Nie potrafię kłamać.
  - Pochodzisz z Krety, prawda? Znasz paradoks o Kreteńczyku,  który 
twierdzi, że wy, Kreteńczycy, zawsze kłamiecie? Nie sposób mu uwierzyć, 
prawda? Chcę wejść do środka.
  - Ma pan bilet. - Strażnik przedziurkował bilet w środku oraz w miejscu, 
gdzie znajdował się numerek oznaczający Ludzki Bilard.
  - Nie mogę zjechać z tej zjeżdżalni?
  - Już pan z niej zjechał, panie majorze - odparł strażnik o nazwisku 
Schroeder.  - Wewnątrz tej arkady umieszczony jest aluminiowany wykrywacz 
metali. Nie może pan wnosić narkotyków ani materiałów wybuchowych. Niech 
pan się przygotuje na hałas i jaskrawe światła.
  Yossarian przeszedł przez rogatkę i stojącą przy wejściu do hallu 
srebrzystą bramkę wykrywacza metalu. W tej samej chwili zgasły lampy, a w 
sekundę później oślepiło go ostre białe światło, i o mało się nie wywrócił. 
Zorientował się, że stoi w jaskrawo oświetlonym gabinecie luster. W uszy 
wdzierał mu się potężny hałas przypominający stukot rezonansu 
magnetycznego. Ustawione wszędzie wokół i nad głową lśniące groteskowo 
lustra deformowały w przeróżny sposób jego odbicia, jakby zmienił się w 
błyszczącą płynną rtęć i w zależności od punktu widzenia przybierał za 
każdym razem wyraźnie inną formę. Intymne części jego ciała powiększyły się 
i wydłużyły, jakby trzeba je było poddać dokładnemu badaniu; jego odbicia 
falowały dziesiątkami wybrzuszeń. W jednym z luster zobaczył swoją głowę i 
szyję, zmienione w jeden smukły blok Yossariana, a niżej krótkie, 
spuchnięte nogi i tors. W następnym ciało było monstrualnie nadmuchane, a 
twarz zredukowana do wielkości winogrona, owłosionej krosty, miniaturowej 
uśmiechniętej twarzyczki ze ściśniętymi rysami. Uświadomił sobie, że za 
chwilę wybuchnie śmiechem, i spowodowane tym zaskoczenie rozśmieszyło go 
jeszcze bardziej. W żadnym z luster deformacje nie były podobne, w żadnym 
anomalie nie były konsekwentne. Jego prawdziwy wygląd, obiektywny kształt 
nie stanowiły już dłużej czegoś stałego. Musiał się zastanawiać, jak 
naprawdę wygląda. Nagle ziemia poruszyła się pod jego nogami.
  Podłoga skoczyła do tyłu, a potem do przodu, ale on dostosował szybko 
krok, przypomniawszy sobie zabawne sztuczki George'a C. Tilyou z jego 
dawnego Steeplechase Park. To była jedna z nich. Ogłuszający hałas ucichł. 
Yossariana paliły teraz gorące błyski. Najgorszy był oślepiający biały 
snop, który przypiekał go nad prawym okiem, i drugi, tak samo gorący, który 
płonął niczym magnezja z lewej strony. Nie mógł ich zlokalizować. Kiedy 
obrócił się, żeby jednak spróbować to zrobić, światła poruszyły się razem z 
nim, a potem poczuł, że grunt znowu usuwa mu się spod nóg. Teraz prawa 
połówka podłogi skakała do przodu lub do tyłu, a lewa robiła to samo w 
odwrotnym kierunku, i obie zmieniały go raptownie w regularnym rytmie 
uderzeń serca. Ale z tym także łatwo sobie poradził. Światła zmieniły się 
na niebieskie, w odcieniu indygo, i Yossarian zrobił się częściowo czarny, 
a potem przeszły w czerwone, i znowu pewne fragmenty sylwetki Yossariana 
zostały wyprane z kolorów. Znalazłszy się z powrotem w normalnym 
oświetleniu, o mało nie zemdlał, widząc wstrętnego, brudnego, 
zdeprawowanego, bezdomnego typa, który był jego własnym odbiciem. W innym 
lustrze doznał obrzydliwej metamorfozy, zmieniając się w spuchniętego 
owada, tkwiącego wewnątrz kruchej brązowej skorupy; potem stał się Raulem i 
Bobem, następnie zaś, z kolejnym dreszczem odrazy i przerażenia, zobaczył w 
lustrze śledzącą go w swojej toyocie niechlujną grubą kobietę w średnim 
wieku, z wystającym podbródkiem i grubo ciosaną twarzą, aż wreszcie zmienił 
się ponownie i wyglądał tak, jak zawsze wydawało mu się, że wygląda. Ruszył 
w pośpiechu dalej i po chwili znalazł się przed ostatnim lustrem, 
blokującym mu drogę niczym potężna bariera ze szkła. Był w nim nadal sobą, 
ale osadzona na jego ramionach głowa należała do uśmiechniętego młodego 
człowieka o pełnej nadziei, niewinnej, naiwnej i przekornej minie. Widział 
samego siebie poniżej trzydziestki, tryskającego optymizmem młodzieńca ze 
wspaniałymi widokami na przyszłość, nie mniej i nie bardziej urodziwego i 
nieśmiertelnego niż najwspanialszy z młodych bogów. Miał krótko obcięte 
falujące czarne włosy i znajdował się w tym okresie swego życia, kiedy 
wciąż jeszcze żywił błogie i zuchwałe przekonanie, że wszystko jest 
możliwe.
  Nie zatrzymując się ani na moment dał olbrzymi krok prosto w lustro i 
rozbił tę iluzję, która przybrała postać zahaczającego dopiero lekko o wiek 
średni krzepkiego Yosariana. Kiedy wyszedł z drugiej strony - białowłosy, 
zbliżający się do siedemdziesiątki dojrzały mężczyzna - rozpościerał się 
przed nim rozległy pejzaż wesołego miasteczka. Usłyszał karuzelę i 
diabelską kolejkę.
  Usłyszał także dobiegające z oddali piskliwe okrzyki radości i udawanego 
przerażenia, wydawane przez pasażerów płaskodennej łodzi, która spadała z 
łoskotem z wysokiej wodnej pochylni i zatrzymywała się po chwili z pluskiem 
w basenie. Tuż przed nim obracało się powoli, zgodnie z ruchem wskazówek 
zegara, idealne koło magicznego walca: oznaczona jedynką na jego 
niebiesko-białym bilecie Beczka Śmiechu. Zewnętrzne ściany kręcącej się 
cylindrycznej komory pomalowano na malinowy kolor landrynek i syropu z 
saturatorów, a błękitną niczym niebo obręcz ozdobiono deszczem żółtych 
komet i białymi gwiazdami, wśród których uśmiechały się pomarańczowe 
księżyce w nowiu. Yossarian przeszedł z łatwością przez beczkę, idąc w 
kierunku przeciwnym do tego, w którym się obracała, i trafił prosto na 
konwersację, jaką nieżyjący już pisarz Truman Capote prowadził z mężczyzną, 
którego nazwisko zmusiło go do zastanowienia.
  - Faust - powtórzył nieznajomy.
  - Doktor Faust? - zapytał skwapliwie Yossarian.
  - Nie, Irving Faust - odparł mężczyzna, który jak się okazało, również 
pisał powieści. - Miałem dobre recenzje, ale nigdy nie udało mi się napisać 
prawdziwego bestsellera. A to jest William Saroyan. Założę się, że nigdy 
pan o nim nie słyszał.
  - Owszem, słyszałem - odparł poirytowany Yossarian. - Oglądałem "Czas 
twojego życia" i czytałem "Chłopca na lotnym trapezie" i "Czterdzieści 
tysięcy Asyryjczyków". Ten ostatni utwór dobrze zapamiętałem.
  - Nie drukują już moich książek - poskarżył się William Saroyan. - Nie 
znajdzie ich pan w bibliotekach.
  - Próbowałem kiedyś pisać tak jak pan - zwierzył się Yossarian. - Ale nie 
zaszedłem zbyt daleko.
  - Brakowało panu mojej wyobraźni.
  - Ludzie próbowali pisać tak jak ja - oświadczył Ernest Hemingway. 
Podobnie jak  Saroyan nosił wąsy. - Ale również nie zaszli zbyt daleko. 
Chcesz się potrzaskać?
  - Nigdy nie mam ochoty się trzaskać.
  - Próbowali się wzorować także na nim - dodał Hemingway, wskazując 
Williama Faulknera, siedzącego w głębokim milczeniu w zatłoczonym rejonie, 
który zajmowali nałogowi pijacy. Towarzyszyli mu Eugene O'Neill, Tennessee 
Williams i James James, ten ostatni w bliskim sąsiedztwie skweru 
zarezerwowanego dla cierpiących na zaburzenia psychiczne późnego wieku, ze 
szczególnym uwzględnieniem depresji i załamań nerwowych, gdzie siedzieli w 
milczeniu Henry James i Joseph Conrad, obserwujący bacznie Karola Dickensa, 
dołączającego właśnie do licznej grupy samobójców, wśród których można było 
dostrzec Arthura Koestlera, Sylvię Plath i gawędzącego z Virginią Woolf 
Jerzego Kosińskiego.
  W stożku padającego na fioletowy piasek brązowego słonecznego światła 
zauważył Gustawa Aschenbacha, siedzącego w plażowym fotelu i trzymającego 
na kolanach książkę, w której rozpoznał swój własny tani egzemplarz 
"Śmierci w Wenecji i siedmiu innych opowiadań". Aschenbach pomachał mu 
ręką.
  Odpierdol się! - odparł w myśli Yossarian, pokazując mu w duchu 
wyciągnięty środkowy palec i wykonując sceniczny włoski gest odmowy. Minął 
szybko Bicz, Precel i Wir Wodny i spostrzegł Kafkę, który zanosząc się 
krwawym kaszlem szpiegował go z niszy pod oknem. Obserwował go bacznie 
przez szybę Marcel Proust. Nad podcieniami zawieszona była tabliczka z 
nazwą, która brzmiała ZAUŁEK ROZPACZY. Yossarian przyspieszył kroku i po 
chwili dotarł do góry, oplecionej biegnącymi na metalowych rusztowaniach 
torami i opatrzonej napisem SMOCZA GARDZIEL.
  - Niech to diabli! - usłyszał radosny głos McBrid'a którego nie było 
nigdzie w pobliżu. - To naprawdę jest diabelska kolejka!
  A potem znalazł się w pobliżu karuzeli, ozdobnej, wymyślnej, kręcącej 
się, migoczącej lustrami karuzeli, której korona ozdobiona była osadzonymi 
w staroświeckich białych kasetonach malunkami i umieszczonymi w owalnych 
ramach zwierciadłami. Skoczny walczyk rzeczywiście pochodził z "Marsza 
Żałobnego Zygfryda", a w jednej z zaprzężonych w łabędzie paradnych gondoli 
siedział dumny starszawy niemiecki urzędnik w kopulastym hełmie, z  
encyklopedycznymi insygniami i godną kajzera majestatyczną miną.
  Yossarian dostrzegł łódkę, zanim jeszcze zobaczył wodę. Drewniana krypa 
ze  sztywno wyprostowanymi pasażerami, siedzącymi w rzędach po dwie, trzy 
albo cztery osoby, pojawiła się płynąc bez wioseł sztucznym kanałem, 
mogącym pomieścić na raz najwyżej jedną łódź. Stał przy wejściu do Tunelu 
Miłości, którego pilnował ubrany w czerwoną kurtkę i zieloną dżokejską 
czapkę kontroler z przenośnym telefonem, ręcznym kasownikiem do biletów, 
pomarańczowymi włosami, mleczną cerą i zielonym plecakiem. Krzykliwe 
tablice i utrzymane w purpuroworudawym odcieniu obrazki zachęcały do 
odwiedzenia mieszczącego się wewnątrz Tunelu Miłości bajecznego gabinetu 
figur woskowych, wśród których można było obejrzeć straconego na krześle 
elektrycznym porywacza małego Lindbergha, Bruno Hauptmana, i leżącą na 
łóżku nagą Marylin Monroe, oboje odtworzonych z dbałością o każdy szczegół, 
zupełnie jak żywych po śmierci. Bajeczny gabinet figur woskowych nosił 
nazwę Wyspy Umarłych. W pierwszym rzędzie płaskodennej łodzi, która 
wynurzyła się z mrocznego wylotu tunelu i sunęła ku atramentowemu wlotowi 
następnego, Yossarian zobaczył Abrahama Lincolna siedzącego nieruchomo w 
sztywnym cylindrze obok pozbawionego twarzy Anioła Śmierci, który trzymał 
go za rękę. Na tej samej ławce zobaczył swego rannego radiostrzelca Howarda 
Snowdena. W następnym rzędzie siedzieli ramię w ramię burmistrz Fiorello H. 
La Guardia i prezydent Franklin Delano Roosevelt. Burmistrz założył 
fantazyjny biały kapelusz z podwiniętym w kowbojskim stylu rondem, a FDR 
miał na głowie homburg i trzymał w ręku cygarniczkę. Obaj uśmiechali się, 
jakby wyjęto ich żywcem z fotografii na pierwszej stronie starej gazety. Za 
plecami La Guardii i Roosevelta Yossarian zobaczył swoją matkę i ojca, 
potem wuja Sama i ciotkę Idę, wuja Maxa i ciotkę Hannah, a za nimi swojego 
brata Lee, i w tym momencie uświadomił sobie, że on także umrze. Uderzyła 
go nagła myśl, że wszyscy, których od dawna znał, stali się z dnia na dzień 
starzy - nie starzejący się, nie w średnim wieku, ale starzy! Słynne w jego 
czasach gwiazdy estrady nie były już gwiazdami, cenieni przez jego 
współczesnych pisarze i poeci nie przemawiali już do nowej generacji. 
Podobnie jak RCA i "Time Magazine", tak: IBM i General Motors straciły swój 
prymat, a Western Union bezpowrotnie odszedł w przeszłość. Bogowie ponownie 
zaczynali się starzeć i nadchodził czas kolejnego zwrotu. Wszyscy muszą 
odejść, stwierdził Teemer ostatnim razem, kiedy rozmawiali, a potem z 
niezwykłym dla niego naciskiem dodał: "Wszyscy!"
  Yossarian minął w pośpiechu Tunel Miłości z jego przypominającymi żywych 
ludzi figurami woskowymi na Wyspie Umarłych i przeszedłszy przez biały 
mostek z rokokowymi balustradami znalazł się z powrotem w Neapolu we 
Włoszech, w roku 1945, stojąc w kolejce za spokojnym jak głaz starym 
wojakiem Szwejkiem i niejakim Krauthf merem, który zmienił nazwisko na 
Joseph Kaye. Czeka na parowiec obok nie istniejącego już L. A. Thompson 
Scenic Railway przy Surf Avenue, za nie istniejącym Steeplechase Park.
  - Wciąż tutaj stoicie? 
  - Co się z tobą działo?
  - Też tu wróciłem. A z tobą co się działo? 
  - Jestem Szwejk.
  - Wiem. Dobry wojak?
  - Nie wiem, czy taki dobry.
  - Myślałem, że ja jestem tutaj najstarszy - powiedział Yossarian.
  - Ja jestem starszy.
  - Wiem. Jestem Yossarian.
  - Wiem. Uciekłeś raz do Szwecji, prawda?
  - Nie dotarłem zbyt daleko. Nie udało mi się nawet dojechać do Rzymu.
  - Nie uciekłeś tam? Na małej żółtej tratwie? 
  - To zdarza się tylko w filmach. Jak się nazywasz?
  - Joseph Kaye. Już ci mówiłem. Dlaczego pytasz?
  - Mam teraz słabą pamięć do nazwisk. Dlaczego pytasz?
  - Bo ktoś naopowiadał o mnie kłamstw.
  - Może dlatego właśnie stoimy wciąż w tej kolejce - zauważył Szwejk.
  - Dlaczego nie wracasz do Czechosłowacji?
  - Po co miałbym tam wracać, skoro mogę jechać do Ameryki? - zdziwił się 
Szwejk.  - Dlaczego ty nie jedziesz do Czechosłowacji?
  - Co będziesz robił w Ameryce?
  - Hodował psy. I robił wszystko, co nie wymaga większego wysiłku. W 
Ameryce ludzie żyją wiecznie, prawda? 
  - Niezupełnie - odparł Yossarian.
  - Myślisz, że mi się tam spodoba?
  - Jeśli zarobisz pieniądze i dojdziesz do wniosku, że jesteś zamożny.
  - Czy ludzie są tam przyjaźnie nastawieni?
  - Jeśli zarobisz pieniądze i dojdą do wniosku, że jesteś zamożny.
  - Gdzie jest ta łódź? - jęknął Kaye. - Nie będziemy tutaj czekać do 
usranej śmierci.
  - Owszem, będziemy - odparł Szwejk. 
  - Nadjeżdża! - krzyknął Kaye.
  Usłyszeli łoskot przedpotopowych kół toczących się po przedpotopowych 
torach i po chwili ich oczom ukazały się pomalowane na czerwony i 
jasnozłoty kolor wagoniki diabelskiej kolejki, zbliżające się do końcowego 
peronu L. A. Thompson Scenic Railway. Zamiast jednak, jak tego oczekiwali, 
zatrzymać się na peronie, kolejka jechała dalej, żeby zacząć całą podróż od 
początku. Kaye potrząsnął sfrustrowany głową, a Yossarian przyjrzał się 
pasażerom. Z przodu ponownie zobaczył Abrahama Lincolna. Dostrzegł La 
Guardię i FDR, swoich rodziców, wujów i ciotki, a także swego brata. I 
widział każdego z nich podwójnie - podwójnego Anioła Śmierci, podwójnego 
strzelca Snowdena - wszystkich widział dwa razy.
  Zatoczył się, obrócił na pięcie i ruszył szybko z powrotem, szukając 
pomocy u wojaka Schroedera, który twierdził, że ma sto siedem lat, ale 
znalazł tylko McBride'a, a właściwie dwu McBride'ów, obok Boba i Raula, 
których było teraz razem czterech. McBride uznał, że Yossarian wygląda 
dziwnie: szedł chwiejnym krokiem, z wyciągniętą ręką, żeby nie stracić 
równowagi.
  - Tak, czuję się dziwnie - przyznał Yossarian. - Podaj mi ramię.
  - Ile widzisz palców? 
  - Dwa.
  - A teraz? 
  - Dziesięć.
  - A teraz?
  - Dwadzieścia.
  - Widzisz wszystko podwójnie.
  - Znowu zaczynam widzieć wszystko dwa razy. 
  - Chcesz, żebym ci pomógł?
  - Tak.
  - Hej, panowie, podejdźcie tutaj. Oni też mają ci pomóc?
  - Jasne.
  
  28.
  Szpital
  
  - Tnij - powiedział neurochirurg w trakcie tego ostatniego etapu Podróży 
Renem.
  - Ty tnij - odparł asystent.
  - Żadnych cięć - powiedział Yossarian.
  - Patrzcie, kto się wtrąca. 
  - Mamy kontynuować?
  - Czemu nie?
  - Nie robiłem tego nigdy wcześniej.
  - Powtarza to bez przerwy moja dziewczyna. Gdzie jest młotek? 
  - Żadnych młotków - ostrzegł Yossarian.
  - Czy on będzie tak gadał przez cały czas, kiedy próbujemy się skupić? 
  -  Daj mi ten młotek.
  - Odłóż ten młotek - polecił Patrick Beach.
  - Ile widzisz palców? - zapytał Leon Shumacher.
  - Jeden. 
  - A teraz? - zapytał Dennis Teemer.
  - Dalej jeden. Ten sam.
  - On się wygłupia, panowie - stwierdziła była aktorka sceniczna Frances 
Rolphe,    która urodziła się jako Frances Rosenbaum, a wychodząc za mąż 
przyjęła nazwisko Frances Beach. Jej twarz ponownie zdradzała, w jakim jest 
wieku. - Nie widzicie tego?
  - Wyleczyliśmy go!
  - Dajcie mi jeść - powiedział Yossarian.
  - Powinniśmy zmniejszyć te dawki do połowy, doktorze - stwierdziła 
Melissa MacIntosh. - Halcion budzi go, xanax sprawia, że staje się 
nadmiernie pobudliwy, a prozac wpędza w depresję.
  - Tak dobrze cię zna? - zachichotał Leon Shumacher kiedy Yossarianowi 
dano znowu coś do jedzenia.
  - Spotykaliśmy się ze sobą.
  - Kim jest ta jej przyjaciółka z dużym biustem i blond włosami?
  - Nazywa się Angela Moorecock.
  - Cha, cha. Tego właśnie się spodziewałem. Kiedy się tutaj zjawi?
  - Po pracy przed kolacją. Być może ponownie przyjdzie z tym swoim 
przedsiębiorcą budowlanym. Mogą też wpaść moje dzieci. Teraz, kiedy nie 
grozi mi niebezpieczeństwo może zechcą się ze mną pożegnać.
  - Ten twój syn... - zaczął Leon Shumacher. 
  - Ten z Wall Street?
  - Interesowało go wyłącznie, czy przeżyjesz. Teraz, kiedy nie grozi ci 
śmierć, nie ma zamiaru inwestować tutaj więcej swego cennego czasu. 
Poinformowałem go, że nie umrzesz.
  - A ja powiedziałem, że oczywiście umrzesz - powiedział Dennis Teemer, w 
piżamie i szlafroku, bardziej ożywiony jako pacjent niż jako doktor. Jego 
zawstydzona żona opowiadała przyjaciołom, że mąż prowadzi ważny 
eksperyment. - "O ile się pan założy?", zapytał mnie w odpowiedzi.
  - Wciąż jesteś zdania, że to naturalne? - zapytał Yossarian.
  - Że umieramy? 
  - Że ja umrę.
  Teemer uciekł spojrzeniem w bok. 
  - Tak, uważam to za naturalne.
  - I że ty też umrzesz?
  - To też uważam za naturalne. Wierzę w życie. 
  - Nie zrozumiałeś mnie.
  - Wszystko, co żyje, żyje kosztem innych żywych stworzeń, Yossarian. Ty i 
ja dużo bierzemy. Musimy to oddać.
  - W samolocie do Kenoshy spotkałem fizyka cząstek elementarnych, który 
twierdził, że wszystko, co żyje, zrobione jest z rzeczy, które nie żyją.
  - To też wiem.
  - I to cię nie śmieszy? Nie doprowadza do płaczu? Nie daje do myślenia?
  - Na początku było słowo - powiedział Teemer. - A tym słowem był gen. 
Teraz tym  słowem jest kwark. Jestem biologiem, nie fizykiem, dlatego nie 
mogę powiedzieć kwark. Kwark należy do niewidzialnego świata martwej 
materii. Więc trzymam się genu.
  - Na czym polega różnica między żywym genem a martwym kwarkiem?
  - Gen nie jest żywy, a kwark nie jest martwy.
  - Ja też nie potrafię powiedzieć kwark, nie wybuchając przy tym śmiechem.
  - Kwark. 
  - Kwark.
  - Kwark, kwark.
  - Wygrałeś - powiedział Yossarian. - Ale czy jest jakaś różnica między 
nami a kwarkiem?
  - Nic, co składa się na żywą komórkę, nie jest żywe. A mimo to serce 
pompuje krew, a język mówi. Obaj o tym wiemy.
  - A mikroby? Albo grzyby?
  - Nie mają duszy? - domyślił się chirurg, który odbywał szkolenie.
  - Nie ma takiej rzeczy jak dusza - oświadczył chirurg, który go szkolił. 
- Wszystko to tylko wytwór ludzkiego umysłu.
  - Ktoś powinien donieść o tym kardynałowi. 
  - Kardynał dobrze o tym wie.
  - Nawet myśl, nawet ta myśl jest po prostu zjawiskiem elektrycznym, 
zachodzącym między cząsteczkami.
  - Ale są przecież złe i dobre myśli - warknął Leon Shumacher - więc 
bierzmy się lepiej do roboty. Czy byłeś kiedyś w marynarce z facetem o 
nazwisku Richard Nixon? Mówi, że cię zna.
  - Nie, nie byłem.
  - Chce tu przyjść i sprawdzić.
  - Nie służyłem w marynarce. Proszę, trzymajcie go ode mnie z daleka.
  - Czy grałeś kiedyś na saksofonie altowym w jazz-bandzie?
  - Nie.
  - Czy byłeś kiedyś w wojsku z Żołnierzem w Bieli? 
  - Dwa razy. Dlaczego pytasz?
  - Leży piętro niżej. Chce, żebyś wpadł go odwiedzić. 
  - Jeśli zdołał ci to powiedzieć, to nie może być ten sam. 
  - Czy byłeś kiedyś w wojsku z facetem o nazwisku Rabinowitz? - zapytał 
Dennis Teemer. - Lewis Rabinowitz?
  Yossarian potrząsnął głową. 
  - Nie przypominam sobie.
  - Chyba coś pokręciłem. Może w takim razie znasz jego przyjaciela, faceta 
o nazwisku Sammy Singer? Mówi, że pochodzi z Coney Island. Twierdzi, że 
mogłeś zapamiętać go z frontu.
  - Sam Singer? - Yossarian usiadł na łóżku. - Jasne, tylny strzelec. 
Niski, chudy, z czarną bujną czupryną. 
  Teemer uśmiechnął się.
  - Ma teraz prawie siedemdziesiąt lat. 
  - Też jest chory?
  - Przyjaźni się z jednym z moich pacjentów. 
  - Powiedz mu, żeby do mnie zajrzał.
  
  - Czołem, kapitanie - zawołał drobny mężczyzna z osadzonymi w 
sympatycznej twarzy lekko wyłupiastymi orzechowymi oczyma, który zanosząc 
się śmiechem ściska wyciągniętą dłoń Yossariana, najwyraźniej uradowany, że 
może go zobaczyć. - Cieszę się, że cię widzę. Martwiłem się o ciebie. 
Lekarz mówi, że nic ci nie jest.
  - Zaokrągliłeś się - stwierdził pogodnie Yossarian. - Złapałeś trochę 
zmarszczek i chyba odrobinę urosłeś. Kiedyś byłeś chudy. Zrobiłeś się siwy 
jak gołąbek i przerzedziły ci się włosy. Podobnie jak mnie. Opowiadaj, Sam, 
co się z tobą działo przez ostatnie pięćdziesiąt lat. Zdarzyło się coś 
nowego? 
  - Mów mi Sammy.
  - Mów mi Yo-Yo.
  - Powodzi mi się całkiem dobrze. Niedawno straciłem żonę. Rak jajnika. 
Trochę się pałętam.
  - Ja wziąłem dwa razy rozwód. Też się pałętam. Przypuszczam, że będę 
musiał się znowu ożenić. To coś, do czego przywykłem. Masz jakieś dzieci?
  - Jedną córkę w Atlancie - odparł Sammy Singer - i drugą w Houston. No i 
wnuki, już na studiach. Nie lubię im się narzucać. Umieszczam ich w 
dodatkowej sypialni, kiedy przyjeżdżają z wizytą. Pracowałem bardzo długo w 
"Time Magazine", ale nie jako reporter - dodał z naciskiem. - Radziłem 
sobie dość dobrze, nieźle zarabiałem, a potem wysłali mnie na emeryturę, 
żeby wprowadzić trochę młodej krwi i ożywić czasopismo.
  - Które jest obecnie praktycznie martwe - stwierdził Yossarian. - A ja 
pracuję teraz w tym starym gmachu Time-Life'u w Rockefeller Center. Mam z 
okna widok na ślizgawkę. Chodziłeś się tam ślizgać?
  - Jasne - potwierdził z łezką w oku Singer. - Pamiętam tę ślizgawkę. Mile 
ją wspominam.
  - Teraz to jest nowy gmach M i M, siedziba Spółki Akcyjnej M i M i Mila 
Minderbindera. Pamiętasz starego Mila?
  - Jasne - odparł ze śmiechem Sammy Singer. - Dobrze nas wtedy żywił.
  - Zgadza się. Miałem w wojsku lepszy standard życia niż wcześniej.
  - Ja też. Potem mówili, że to on zbombardował wtedy naszą eskadrę.
  - Zgadza się. To jedna ze sprzeczności kapitalizmu. To zabawne, Singer. 
Podczas mojego poprzedniego pobytu w szpitalu, prawie dwa lata temu, 
odwiedził mnie zupełnie niespodziewanie kapelan.
  - Jaki kapelan?
  - Nasz kapelan. Tappman.
  - Jasne. Pamiętam go. Był bardzo cichy, prawda? O mało się nie załamał, 
kiedy nad La Spezią zderzyły się te dwa samoloty, jeden z Dobbsem, a drugi 
z Huple'em. Zginął wtedy Nately i cała reszta. Pamiętasz te nazwiska?
  - Pamiętam wszystkich. Pamiętasz Orra? Mieszkał w moim namiocie.
  - Pamiętam. Mówili, że udało mu się dopłynąć na tratwie do Szwecji, po 
tym jak wodował po akcji nad Awinionem niedługo przed naszym powrotem do 
domu.
  - Pojechałem kiedyś do Kentucky i widziałem się z nim - powiedział 
Yossarian. - Pracował jako złota rączka w supermarkecie i nie mieliśmy już 
sobie zbyt dużo do powiedzenia.
  - Leciałem z nim, kiedy wodowaliśmy po pierwszej akcji nad Awinion. Orr 
wszystkim się zajął. Pamiętasz to? Siedziałem w tratwie razem z tym górnym 
strzelcem, sierżantem Knightem.
  - Pamiętam Knighta. O wszystkim mi opowiedział. 
  - To wtedy właśnie żadna z naszych kamizelek ratunkowych nie chciała 
wypełnić się gazem, bo Milo zabrał wszystkie cylindry z dwutlenkiem węgla, 
zużywając je do produkcji napojów gazowanych, które podawał wam razem z 
lodami w stołówce dla oficerów. Zostawił na ich miejsce karteczkę. Niezły 
był z niego numer - zachichotał Singer.
  - Wy, chłopcy, też jedliście chyba lody w każdą niedzielę?
  - Zgadza się. A potem, podczas drugiej misji nad Awinion, zabrał podobno 
morfinę z zestawów pierwszej pomocy. Naprawdę to zrobił?
  - Naprawdę. Tam też zostawił karteczkę. 
  - Handlował wtedy narkotykami?
  - Trudno powiedzieć. Ale z całą pewnością handlował jajkami, świeżymi 
jajkami. Pamiętasz?
  - Pamiętam te jajka. Wciąż nie mogę uwierzyć, że jajka mogą mieć taki 
wspaniały smak. Często je jadam.
  - A ja mam zamiar zacząć - postanowił Yossarian. - Przekonałeś mnie, 
Sammy. Nie ma sensu przejmować się teraz cholesterolem, no nie?
  - A pamiętasz Snowdena, Howarda Snowdena? Podczas tej misji nad Awinion?
  - Czy mógłbym o nim kiedyś zapomnieć, Sam? Kiedy zobaczyłem, jak cierpi, 
chciałem mu dać całą morfinę z apteczki. Ten pieprzony Milo. Jak ja go 
wtedy przeklinałem! A teraz z nim pracuję.
  - Naprawdę tak często traciłem wtedy przytomność? 
  - Tak mi się zdawało.
  - Teraz brzmi to śmiesznie, ale byłeś cały zbroczony krwią. A potem tymi 
innymi rzeczami. A on po prostu nie przestawał jęczeć. Było mu bardzo 
zimno, prawda?
  - Tak, mówił, że mu zimno. I że umiera. Byłem zalany wszystkim, Sammy, a 
potem   jeszcze własnymi wymiotami. 
  - A w końcu zdjąłeś całe ubranie i przez jakiś czas nie chciałeś go 
włożyć.
  - Niedobrze mi się robiło na widok munduru.
  - Widziałem, jak siedziałeś goły na drzewie podczas pogrzebu.
  - Byłem w trampkach.
  - Widziałem, jak wdrapał się za tobą Milo, z tą swoją bawełną w 
czekoladzie.  Byłeś wtedy dla nas wszystkich kimś w rodzaju wzoru, 
Yossarian. Dla mnie wciąż jesteś.
  - Dlaczego, Sam? - zapytał Yossarian. - Nie jestem przecież prawdziwym 
Asyryjczykiem.
  Singer zrozumiał aluzję.
  - Nie, to nie dlatego. To przestało być ważne, odkąd znalazłem się w 
wojsku.  Miałem tam wielu przyjaciół. Na przykład ciebie, kiedy w Karolinie 
Południowej  przyczepił się do mnie ten facet. I odkąd zacząłem pracować w 
"Timie", gdzie dobrze się czułem i zaprzyjaźniłem się z protestantami i 
pierwszymi w moim życiu nałogowymi pijakami.
  - Zasymilowaliśmy się. To kolejna rzecz, która podoba mi się w tym kraju. 
Jeśli zachowujemy się tak jak oni, gotowi są dopuścić nas do swego grona.
  - Znalazłem wśród nich moją żonę. I wiesz co, Yossarian?
  - Mów mi Yo-Yo.
  Sam Singer potrząsnął głową.
  - Po ślubie nigdy jej nie zdradziłem i nigdy nie miałem na to ochoty, 
choć innym ludziom i innym dziewczętom wydawało się to śmieszne. Jej nie. 
Może nawet myśleli, że jestem gejem. Jej pierwszy mąż był zupełnie inny. 
Kobieciarz, dokładnie taki, jakim zawsze wydawało mi się, że chcę zostać. 
Wolała mnie od pierwszej chwili, kiedy się spotkaliśmy.
  - Brakuje ci jej? 
  - Brakuje.
  - Mnie brakuje małżeństwa. Nie jestem przyzwyczajony do samotnego życia.
  - Ja też nie mogę się do niego przyzwyczaić. Nie potrafię dobrze gotować.
  - Ja też nie potrafię.
  Singer przez chwilę się zastanawiał.
  - Sądzę, że stawiałem sobie ciebie za wzór w pierwszym rzędzie dlatego, 
że byłeś oficerem, a ja żywiłem wtedy jeszcze to dziecinne przekonanie, że 
wszyscy  oficerowie są ulepieni z lepszej gliny niż cała reszta. W 
przeciwnym razie nie byliby oficerami. Zawsze wiedziałeś, co robisz, z 
wyjątkiem tego razu, gdy zgubiłeś się i kazałeś nam lecieć nad Atlantykiem. 
Nawet kiedy wyprawiałeś szaleństwa, wydawały się mieć więcej sensu niż 
wiele rzeczy, które robili inni.  Na przykład wtedy, gdy stałeś nagi w 
dwuszeregu, żeby dostać medal za to, że dwa razy nadlatywałeś nad Ferrarę. 
Ten widok wywarł na nas wszystkich duże wrażenie.
  - Wcale się wtedy nie popisywałem, Sammy. Prawie przez cały czas byłem 
ciężko przerażony. Czasami budziłem się i próbowałem zgadnąć, gdzie jestem, 
a potem domyślić się, co ja tu, do diabła, robię. Teraz również zdarza mi 
się to czasem po obudzeniu.
  - Gadanie - powiedział uśmiechając się Singer. - Wyglądałeś na takiego, 
co posuwa dużo dziewczyn, podczas gdy my nie mieliśmy ich zbyt wiele.
  - Nie posuwałem ich tak dużo, jak myślisz - odparł ze śmiechem Yossarian. 
- Więcej było samego gadania.
  - A kiedy powiedziałeś, że nie będziesz już więcej latać, wszyscy 
trzymaliśmy za ciebie kciuki. Zaliczyliśmy po siedemdziesiąt lotów i 
wszyscy jechaliśmy na tym samym wózku.
  - Dlaczego nie przyszliście i nie poparliście mnie?
  - Nie byliśmy tacy odważni. Wysłali nas do domu zaraz po tym, jak cię 
zamknęli, więc i tak wszystko potoczyło się po naszej myśli. Ja też 
powiedziałem nie, ale wtedy już mogłem wybierać. A co się stało z tobą?
  - Mnie też wysłali do domu. Straszyli, że mnie zabiją, że wsadzą do 
więzienia, mówili, że mnie zniszczą. A potem awansowali na majora i wysłali 
do domu. Nie chcieli żadnych afer. 
  - Większość z nas cię podziwiała. Teraz również najwyraźniej wiesz, co 
robisz.  
  - Kto tak mówi? Nie jestem już dłużej niczego pewien. 
  - Daj spokój, Yo-Yo. Na oddziale mówią nawet, że zaprzyjaźniłeś się 
blisko z jedną z sióstr.
  Yossarian o mało nie zarumienił się z dumy. 
  - Tak się to rozniosło?
  - Opowiada o tym nawet lekarz mojego przyjaciela - podjął wesołym tonem 
Singer.   - Pamiętam, że na Pianosie też byłeś w bliskich stosunkach z 
pielęgniarką, prawda?
  - Bardzo krótko. Porzuciła mnie jako zbyt ryzykownego. Problem z 
zawróceniem w głowie dziewczynie, Sammy, polega na tym, że musisz zawracać 
jej w głowie bez przerwy. Miłość to zupełnie coś innego. 
  - To też wiem - powiedział Singer. - Pamiętam, że ty i jeszcze kilku 
innych byliście z nią na plaży w kostiumach kąpielowych tego dnia, kiedy 
samolot zabił  Kida Sampsona. Pamiętasz Kida Sampsona, prawda?
  - Oczywiście, do cholery - odparł Yossarian. - Myślisz, że kiedykolwiek 
zapomniałbym Kida Sampsona? Albo McWatta, pilota samolotu, który rozdarł go 
na strzępy? McWatt był moim ulubionym pilotem.
  - Moim też. To on siedział za sterami podczas misji nad Ferrarę, kiedy 
musieliśmy zawrócić i jeszcze raz zrzucić bomby. Zginął wówczas Kraft i 
bombardier o nazwisku Pinkard. 
  - Wtedy też ze mną byłeś?
  - Jasne, że byłem. Leciałem także z Joe Głodomorem, kiedy zapomniał 
pociągnąć za dźwignię otwierającą podwozie. A oni dali mu medal.
  - Mnie dali medal za tę akcję nad Ferrarę.
  - Trudno uwierzyć, że to się naprawdę zdarzyło. 
  - Znam to uczucie - przyznał Yossarian. - Trudno mi uwierzyć, że dałem 
się w to wszystko wciągnąć.
  - Też znam to uczucie. Dziwna historia z tym Snowdenem - powiedział 
Singer i zawahał się. - Wcale go dobrze nie znałem.
  - Ja nigdy nie zwracałem na niego uwagi.
  - Ale teraz mam wrażenie, jakby był jednym z moich najbliższych 
przyjaciół.
  - Ja też mam takie wrażenie.
  - Czuję również - ciągnął Sammy - że jego śmierć była jedną z najlepszych 
rzeczy, jaka mi się w życiu przytrafiła. Naprawdę niechętnie to mówię. 
Brzmi to nienormalnie. Ale ten epizod stanowi coś dramatycznego, coś, o 
czym mogę opowiadać i dzięki czemu pamiętam, czym była naprawdę ta wojna. 
Ludzie nie bardzo w to wszystko wierzą, a moje dzieci i wnuki nie są 
zainteresowane czymś,
  co wydarzyło się tak dawno.
  - Przyprowadź tu tego swojego kumpla, a ja potwierdzę, że to prawda. Co 
mu dolega?
  - Przechodzi jakieś badania kontrolne.
  - U Teemera? - zapytał z niedowierzaniem Yossarian.
  - To starzy znajomi.
  - Chyba że tak - odparł Yossarian sarkastycznym tonem, który nie 
pozostawiał wątpliwości, że nie dał się nabrać. - Spójrz, Sammy, dokąd w 
końcu zawędrowaliśmy? Nigdy nie był ze mnie dobry nawigator, ale wygląda na 
to, że mam lepszy zmysł orientacji. Znam wiele kobiet Może się ponownie 
ożenię.
  - Ja też znam kilka, ale to w większości stare przyjaciółki.
  - Nie żeń się, dopóki nie poczujesz, że musisz. Jeśli nie ożeniłeś się z 
prawdziwej potrzeby, nie będzie z ciebie nigdy dobry mąż.
  - Może zacznę więcej podróżować - powiedział Singer. - Przyjaciele mówią, 
żebym wybrał się w podróż dookoła świata. Znam wielu ludzi z czasów, kiedy 
pracowałem w "Timie". Mam dobrego znajomego w Australii, który od dawna 
choruje na tak zwany zespół GuillainaBarre'a. On też nie jest już zbyt 
młody i niełatwo mu chodzić o kulach. Chciałbym go znowu zobaczyć. Mam też 
innego znajomego w Anglii, który przeszedł na emeryturę, i jeszcze jednego 
w Hongkongu.
  - Na twoim miejscu chybabym pojechał. To fajna sprawa. A ten facet, który 
tu leży? Pacjent Teemera?
  - Wkrótce wróci pewnie do domu. Był w obozie jenieckim w Dreźnie razem z 
Kurtem Vonnegutem i innym facetem o nazwisku Szwejk. Potrafisz to sobie 
wyobrazić?
  - Stałem raz kiedyś w Neapolu w kolejce razem z żołnierzem, który nazywał 
się Szwejk, i z innym facetem o nazwisku Joseph Kaye. Nigdy nie słyszałem o 
Dreźnie, dopóki nie przeczytałem o nim w powieści Vonneguta. Przyślij tu 
tego swojego kumpla. Chętnie posłucham o Vonnegucie. 
  - On go nie zna.
  - Powiedz, żeby wpadł tak czy owak, jeśli ma ochotę. Zamierzam spędzić 
tutaj cały weekend. No, Sammy, chcesz zaryzykować? Myślisz, że moglibyśmy 
spotkać się znowu gdzieś poza szpitalem?
  Singer nie potrafił ukryć zaskoczenia.
  - To zależy od ciebie, Yossarian. Ja mam mnóstwo czasu.
  - Daj mi, jeśli chcesz, swój numer. Może warto spróbować. Chciałbym 
porozmawiać z tobą znowu o Williamie Saroyanie. Pisałeś kiedyś opowiadania 
w jego stylu.
  - Tak samo jak ty. I co?
  - Po jakimś czasie przestałem.
  - Ja też dałem za wygraną. Próbowałeś kiedyś w "New Yorkerze"?
  - Odrzucali je za każdym razem. 
  - Tak samo jak moje.
  
  - Sammy twierdzi, że uratował mu pan życie - oświadczył ochrypłym, pewnym 
głosem, pełen wigoru, grubokościsty wesoły facet w szlafroku i własnej 
piżamie, przedstawiający się jako Rabinowitz. - Niech pan opowie, jak to 
było.
  - O szczegóły niech pan zapyta jego: Był pan w Dreźni?e
  - O szczegóły niech pan zapyta jego. - Rabinowitz zmierzył wzrokiem 
Angelę. - Przypomina mi pani dziewczynę, którą już kiedyś spotkałem, ale 
nie mogę sobie przypomnieć, gdzie. Też było z niej istne cudo. Na pewno 
wcześniej się nie spotkaliśmy? Wyglądałem kiedyś młodziej.
  - Nie wiem, czy sobie pana przypominam. To mój przyjaciel, Anthony.
  - Cześć, Anthony. Posłuchaj mnie dobrze, Anthony. Wcale nie żartuję. Bądź 
dla niej naprawdę miły dziś wieczorem, bo jeśli nie będziesz miły, dowiem 
się o tym, zacznę posyłać jej kwiaty i wkrótce zostaniesz na lodzie. 
Prawda, kochanie? Dobranoc, moja droga. Będziesz się świetnie bawić. 
Nazywam się Lew, Anthony. Zabierz ją na tańce.
  - Zabiorę ją, Lew.
  - Jestem teraz na emeryturze. Razem z moim zięciem, zajmuję się trochę 
nieruchomościami i budownictwem. A pan?
  - Też jestem na emeryturze - odparł Yossarian. 
  - Pracuje pan u Mila Minderbindera?
  - W niepełnym wymiarze godzin.
  - Mam przyjaciela, który chciałby się z nim spotkać. Przyprowadzę go. 
Jestem tutaj, bo mam problemy z wagą. Muszę dbać o to, żeby była niska z 
powodu drobnego schorzenia serca, ale czasami zrzucam za dużo kilogramów. 
Chcę to wyjaśnić.
  - U Dennisa Teemera?
  - To mój stary znajomy. Ta blondynka wygląda naprawdę uroczo. Wiem, że 
już ją kiedyś widziałem.
  - Wierzę, że pan sobie przypomni. 
  - Dlatego ją zapamiętałem.
  
  - Choroba Hodgkina - uchylił rąbka tajemnicy Dennis Teemer.
  - Cholera - zaklął Yossarian. - Nie chciał, żebym się dowiedział.
  - On nie chce, żeby ktokolwiek się dowiedział. Nawet ja. A znam go od 
prawie trzydziestu lat. Facet jest rekordzistą.
  - Zawsze taki był? Lubi flirtować.
  - Podobnie jak ty. Z każdym. Ty też chcesz, żeby wszyscy szaleli tutaj na 
twoim punkcie. On jest po prostu bardziej otwarty. Ty jesteś chytry jak 
lis.
  - A ty jesteś za sprytny i za dużo wiesz.
  Rabinowitz robił na Yossarianie wrażenie bezpośredniego, silnego 
mężczyzny, który stracił dużo ciała. Prawie łysy na czubku głowy, miał 
złotawe, lekko siwiejące gęste wąsy i podrywał Angelę z niezniszczalną i 
agresywną seksualną pewnością siebie, która przewyższała i tłumiła jej 
własną. Yossarian z uśmiechem obserwował, jak Angela pochyla się do przodu, 
żeby ukryć rozmiary biustu, kładzie ręce na kolanach, żeby obciągnąć 
spódniczkę, i zaciska sztywno nogi. Z Rabinowitza emanowała onieśmielająca 
frywolność, przed którą się broniła, ale której nie mogła się oprzeć.
  - Nie jest nawet Włochem - śmiał się Yossarian.
  - Ty też nie jesteś Włochem i wcale się tobą nie przejmuję. Kłopot polega 
na tym, że skądś go pamiętam.
  - A, witam, panno Moore. Wydaje mi się, że chyba wiem - oświadczył 
Rabinowitz z niewinnym uśmieszkiem, kiedy zajrzał do środka i ponownie ją 
zobaczył. - Przypomina mi pani pełną wigoru panienkę o miłym charakterze, 
którą spotkałem kiedyś z pewnym przedsiębiorcą budowlanym. Robiłem z nim 
interesy w Brooklynie, niedaleko zatoki Sheepshead. Był Włochem i nazywał 
się chyba Salmeri. Tamta panienka lubiła tańczyć.
  - Naprawdę? - odparła Angela, przyglądając mu się spod przymkniętych, 
umalowanych powiek. - Znałam kiedyś przedsiębiorcę budowlanego o nazwisku 
Salmeri, ale nie jestem pewna, czy to ten sam.
  - Miała kiedyś pani współlokatorkę, która była pielęgniarką? 
  - Wciąż razem mieszkamy - odparła już bardziej rozluźniona Angela. - To 
ta, która miała wcześniej dyżur, Moja koleżanka Melissa.
  - Ta przystojna dziewczyna o miłym charakterze?
  - Zajmuje się tu obecnym naszym przyjacielem. Dlatego właśnie się tutaj 
znalazł. Melissa pieprzy się ze starszym panami i doprowadza ich do wylewu.
  - Wolałbym, żebyś nie opowiadała takich rzeczy przy ludziach - skarcił ją 
łagodnie Yossarian po wyjściu Rabinowitza. - Zniszczysz jej przyszłość. 
Zniszczysz również moją. To nie był wcale wylew.
  - A ja wolałabym - odparła Angela - żebyś nie opowiadał ludziom, że 
nazywam się Moorecock.
  Przez chwilę mierzyli się wzrokiem. 
  - Komu to powiedziałem?
  - Michaelowi. Doktorowi Shumacherowi. - Angela Moore przerwała na chwilę, 
budując świadomie efekt. - I Patrickowi.
  - Patrickowi? - Zaskoczony Yossarian wyczuł, jaka będzie odpowiedź, zanim 
jeszcze postawił pytanie. - Jakiemu Patrickowi? Patrickowi Beachowi?
  - Patrickowi Beachowi.
  - Cholera - zaklął złapawszy oddech. - Widujesz się z Patrickiem?
  - Zadzwonił do mnie.
  - Będziesz musiała wybrać się z nim na żagle. Na pewno ci się to nie 
spodoba.
  - Już byłam. Jakoś to zniosłam.
  - Nie ma kłopotów ze swoją prostatą?
  - Nie w tej chwili. Dlatego właśnie już tu nie wpada. Byłeś kiedyś w 
bliskich stosunkach z jego żoną. Myślisz, że ona się dowie?
  - Frances Beach wie wszystko, Angelo. 
  - Nie jestem pierwsza. 
  - To już wie. Reszty potrafi się domyślić.
  
  - Ciebie naprawdę łączy coś z tą pielęgniarką, prawda? - domyśliła się 
Frances Beach. - W tym zatęchłym powietrzu czuję niemal woń coitusu.
  - Czy daję to po sobie poznać?
  - Ty nie, kochanie, ale ona. Opiekuje się tobą bardziej troskliwie, niż 
powinna. I zachowuje się zbyt poprawnie, kiedy są tutaj inni. Poradź jej, 
żeby nie była taka spięta.
  - To sprawi, że będzie jeszcze bardziej spięta.
  - I wciąż masz ten wulgarny nawyk, którego nigdy nie mogłam znieść. 
Wlepiasz gały w tyłek kobiety, kiedy tylko się odwróci, w tyłek każdej 
kobiety, i z wielką dumą w tyłek tej pielęgniarki. To duma, która wynika z 
posiadania. Wpatrujesz się także w mój, prawda?
  - Wiem, że zawsze to robię, i wcale nie jestem z tego powodu dumny. Wciąż 
nieźle wyglądasz.
  - Nie myślałbyś tak, gdyby nie łączyły nas wspólne wspomnienia.
  - Mam inny brzydki nawyk, który uznasz pewnie za jeszcze gorszy.
  - Założę się, że potrafię zgadnąć. Ja robię to samo. 
  - Zgadnij.
  - Ty także doszedłeś już do tego żałosnego etapu, kiedy nie możesz 
przyjrzeć się spokojnie ludzkiej twarzy, nie wyobrażając sobie, jak będzie 
wyglądała w starości?
  - Nie mam pojęcia, skąd to wiesz. 
  - Byliśmy do siebie bardzo podobni.
  - Robię to tylko z twarzami kobiet. Pomaga mi to ostudzić zmysły.
  - Ja robię to z każdą twarzą, na której pojawiają się pierwsze oznaki 
starzenia. To wstrętne i chorobliwe. Ta pielęgniarka będzie się dobrze 
trzymać.
  - Nazywa się Melissa.
  - Powiedz jej, że może mi zaufać. Mimo że jestem bogata, modnie ubrana i 
cieszyłam się niezbyt dobrą sławą jako aktorka. To dobrze, że nie żenisz 
się dla pieniędzy.
  - Kto mówi o małżeństwie?
  - Kiedy wychodziłam za Patricka, chodziło mi o coś więcej niż pieniądze. 
Chyba pochwalam to, co robisz. Chociaż nie podoba mi się jej koleżanka. 
Patrick znowu nabrał ochoty na żagle. Wydaje mi się, że mógłby zacząć 
latać. Co jeszcze masz mi do powiedzenia?
  - Nie mam ci nic do powiedzenia.
  - A ja nie chcę nic wiedzieć, przynajmniej nie teraz. Gdyby Patrick 
pomyślał, że coś podejrzewam, gnębiłyby mnie wyrzuty sumienia. Nie 
chciałabym stawać na drodze czyjegoś szczęścia, zwłaszcza jego. Z wyjątkiem 
może naszej przyjaciółki Olivii. Żałuję, że ja też nie mogę być bardziej 
szczęśliwa, ale wiesz, ile mam lat. Olivia nie składa wizyt za to przysyła 
sterty kwiatów. I podpisuje każdą kartkę "Olivia Maxon", jakby to był jakiś 
brytyjski tytuł i jakbyś znał tysiąc Olivii. Twoja firma kateringowa jest 
boska.
  - Należy do Mila Minderbindera.
  - Dwie tony kawioru... to niesamowite.
  - Mogliśmy zadowolić się jedną, ale bezpieczniej jest mieć trochę więcej. 
To wesele na dworcu będzie chyba największą przyjemnością, jaka czeka mnie 
jeszcze w przyszłości.
  - A dla mnie chyba jedyną. Och, John, Johnny, zrobiłeś mi ostatnio 
straszne świństwo - stwierdziła Frances Beach. - Kiedy dowiedziałam się, że 
zachorowałeś, po raz pierwszy poczułam się w końcu stara. Ty wyzdrowiejesz 
a ja już nigdy nie dojdę do siebie. Tutaj ktoś jest. Proszę niech pani 
wejdzie. Ma pani na imię Melissa?
  - Tak. Ale jest tu jeszcze ktoś, kto chce się z nim zobaczyć.
  - Nazywam się Rabinowitz, proszę pani, Lewis Rabinowitz, ale przyjaciele 
mówią mi Lew. Jest ze mną ktoś jeszcze... pan Marvin Winkler, który przybył 
prosto z Kalifornii, żeby złożyć swoje uszanowanie. Gdzie się podziała 
nasza urocza przyjaciółka Angela? Marvin, to jest pan Yossarian, człowiek, 
który to dla ciebie załatwi. Winkler chce porozmawiać z Milem 
Minderbinderem na temat swojego wspaniałego nowego produktu. Powiedziałem 
mu, że może pan to zaaranżować.
  - Co to za produkt?
  - Lew, daj mi porozmawiać z nim w cztery oczy.
  - No, Winkler?
  - Niech pan spojrzy na moją nogę. - Winkler był mężczyzną średniego 
wzrostu o imponującej tuszy. - Nic pan nie zauważył?
  - Na co mam zwrócić uwagę? 
  - Na mój but.
  - Co w nim jest takiego nadzwyczajnego?
  - Jest najwyższej jakości. 
  Yossarian bacznie mu się przyjrzał. 
  - Nie robi pan sobie żartów? 
  - Nigdy nie żartuję w interesach - odparł Winkler, wypowiadając z trudem 
każde słowo, jakby wydawał z siebie westchnienia żalu. Miał niski, gardłowy 
i prawie niesłyszalny głos. - Za długo w nich siedzę. Po wojnie ciąłem i 
sprzedawałem nadwyżki wojskowego filmu. Pracowałem też w branży 
piekarniczej i dałem się poznać jako producent najwyższej jakości 
lukrowanych pączków w stanach New
  York, Connecticut i New Jersey. Wszystko, co robiłem, było najwyższej 
jakości. Wciąż wytwarzam oblane czekoladą wielkanocne zajączki.
  - Czy trafił pan kiedyś na złotą żyłę? 
  - Miałem kłopoty z wyczuciem odpowiedniego momentu. Pracowałem również 
kiedyś w branży gastronomicznej, oferując ludziom dostawę śniadań do domu, 
żeby mogli dłużej pospać w niedzielne ranki. Moja firma mieściła się na 
Coney Island i nazywała Greenacre Farms. Byłem jej jedynym właścicielem. 
  - A ja jednym z klientów. Nigdy nie dostarczył mi pan ': śniadania.
  - Ponosiłem zbyt duże koszty.
  - Załatwię panu to spotkanie, Winkler. Nie mogę się oprzeć. Ale chcę, 
żeby zdał mi pan z niego dokładną relację. 
  - Nie pominę ani słowa.
  - Szczerze mówiąc, myśleliśmy już o bucie, który można by opchnąć rządowi 
- przyznał Milo.
  - W takim razie z całą pewnością weźmiecie mój. Jest najwyższej jakości - 
stwierdził Winkler.
  - Co to właściwie oznacza?
  - Że nie ma od niego lepszego, panie Minderbinder, i nie ma powodu, dla 
którego rząd miałby wybrać jakiś inny. Niech pan przyjrzy się jeszcze raz 
mojej nodze. Widzi pan tę elastyczność? Na samym początku buty wyglądają 
jak nowe; z biegiem czasu, kiedy dopasują się do stopy, zaczynają sprawiać 
wrażenie używanych. Jeśli tracą połysk, można je wypastować, zostawić w 
takim stanie, w jakim są, albo nosić zdarte, jeśli taką właśnie ma pan 
ochotę. Może pan rozjaśnić lub ściemnić ich kolor albo zmienić go na 
zupełnie inny.
  - Ale do czego służą?
  - Pasują do stopy i sprawiają, że ma pan czyste i suche skarpetki. 
Pomagają chronić skórę podeszwy przed zadrapaniami, skaleczeniami i innymi 
bolesnymi niedogodnościami związanymi z chodzeniem po ziemi. Może pan w 
nich chodzić, biegać, a nawet po prostu siedzieć i gadać, tak jak to robię 
w tej chwili.
  - I zmieniają kolor? Może pan powiedzieć, w jaki sposób? 
  - Wsuwa pan po prostu tę magiczną plastikową wkładkę w otwór w obcasie, 
zanosi buty do szewca i każe mu przefarbować je na dowolny, wybrany przez 
siebie kolor. 
  - Brzmi to jak cud.
  - Bo to jest cud moim zdaniem.
  - Czy może pan produkować je również dla kobiet? 
  - Noga to noga, panie Minderbinder.
  - Nie rozumiem tylko jednej rzeczy, panie Winkler. Czym właściwie różnią 
się te buty od tych, które mam na nogach?
  - Tym, że na moich zarobimy obaj pieniądze, panie Minderbinder. Są 
najwyższej jakości. Niech pan spróbuje dostrzec różnicę.
  - Zaczynam dostrzegać. Czy jest pan bardzo bogaty? 
  - Mam kłopoty z trafieniem w odpowiedni moment. Ale niech pan mi wierzy, 
panie Minderbinder, posiadam bogate doświadczenie. Robi pan interesy z 
człowiekiem, który wynalazł i wciąż wytwarza najwyższej jakości czekoladowe 
wielkanocne zajączki.
  - Czym różnią się od innych?
  - Są zrobione z czekolady. Można je pakować, przewozić, pokazywać na 
wystawach sklepowych, a co najważniejsze jeść tak jak cukierki.
  - Czy mniej więcej tego samego nie można robić z innymi?
  - Ale moje są najwyższej jakości. Drukujemy to na każdym opakowaniu. 
Konsumenci nie chcą podłej jakości wielkanocnych zajączków w czekoladzie, a 
rząd nie chce podłej jakości buta.
  - Rozumiem, rozumiem - oświadczył rozjaśniając się Milo. - Zna się pan na 
czekoladzie?
  - Wiem o niej wszystko, co trzeba wiedzieć.
  - Chcę, żeby coś mi pan powiedział. Proszę, niech pan tego spróbuje.
  - Oczywiście - odparł Winkler, biorąc jedną z czekoladek i ciesząc się na 
myśl, że ją skonsumuje. - Co to jest? 
  - Bawełna w czekoladzie. Co pan o niej myśli?
  Delikatnie, jakby miał do czynienia z czymś rzadkim, kruchym i 
obrzydliwym, Winkler zdjął lepką masę z języka, nie przestając ani na 
chwilę się uśmiechać.
  - Nigdy nie próbowałem lepszej bawełny w czekoladzie. Jest najwyższej 
jakości.
  - Niestety nie mogę jej w żaden sposób upłynnić. 
  - Nie rozumiem, dlaczego. Dużo ma pan tego?
  - Pełne magazyny. Ma pan jakieś pomysły?
  - W tym właśnie jestem najlepszy. Zastanowię się nad tym, kiedy pan 
przedstawi mój but swojemu pośrednikowi w Waszyngtonie.
  - Zrobię to z całą pewnością.
  - W takim razie proszę rozważyć następującą propozycję. Niech pan zdejmie 
czekoladę z bawełny i utka z tej ostatniej materiał na koszule i 
prześcieradła. Nową jakość tworzymy dzisiaj przez dzielenie. Pan łączył. 
Rozwijamy się dzisiaj przez to, że stajemy się mniejsi. Czekoladę może pan 
sprzedać po wspaniałej cenie mojej firmie, za pieniądze, które otrzymam od 
pana za mój but.
  - Ile pan ich teraz ma?
  - W tej chwili tylko tę parę na moich nogach i drugą, którą trzymam w 
szafie. Ale mogę zacząć wytwarzać miliony, kiedy tylko podpiszemy kontrakt 
i otrzymam z góry pieniądze, których będę potrzebować na pokrycie kosztów 
produkcji. Lubię dostawać pieniądze z góry, panie Minderbinder. Tylko w ten 
sposób załatwiam interesy.
  - To brzmi uczciwie - zgodził się Milo Minderbinder. - Ja też pracuję w 
ten sposób. Niestety mamy teraz w Waszyngtonie Departament Etyki, ale jego 
kierownictwo obejmie, kiedy tylko wyjdzie z więzienia, nasz adwokat. Na 
razie mamy naszych prywatnych pośredników. Będzie pan miał swój kontrakt, 
panie Winkler. Umowa to umowa.
  - Dziękuję panu, panie Minderbinder. Czy mogę przysłać panu zajączka na 
Wielkanoc?
  - Tak, bardzo proszę. Niech pan przyśle dwanaście tysięcy.
  - Kogo mam obciążyć?
  - Ktoś na pewno zapłaci. Obaj rozumiemy, że nie ma czegoś takiego jak 
darmowy lunch.
  - W takim razie dziękuję za lunch, panie Minderbinder. Odchodzę z dobrymi 
wieściami.
  - Przychodzę z dobrymi wieściami - zawołała radośnie Angela, wślizgując 
się w ekstazie do izolatki Yossariana. - Ale Melissa boi się, że możesz być 
zły.
  - Znalazła nowego narzeczonego? 
  - Nie, jeszcze nie.
  - Wróciła do starego?
  - Nie ma takiej możliwości. Spóźnia się. 
  - Na co?
  - Z okresem. Uważa, że jest w ciąży.
  Melissa przyznała niechętnie, że chce mieć dziecko, a czas, kiedy mogą je 
sobie sprawić, robi się dla nich obojga coraz krótszy.
  - Ale jak to możliwe? - skarżył się Yossarian, kończąc w ten sposób swoją 
Podróż Renem. - Powiedziałaś, że masz podwiązane jajowody.
  - A ty powiedziałeś, że poddałeś się wasektomii. 
  - Żartowałem.
  - Nie wiedziałam. Ja też żartowałam.
  - Hm, hm, przepraszam - mruknął Winkler, który nie mógł już tego dłużej 
słuchać. - Musimy doprowadzić do końca nasze interesy. Jestem panu 
dozgonnie wdzięczny, Yossarian. Ile mam panu wypłacić?
  - Za co?
  - Za zaaranżowanie tego spotkania. Jestem pańskim dłużnikiem. Niech pan 
tylko wymieni swoją cenę.
  - Niczego od pana nie chcę. 
  - To brzmi bardzo uczciwie.
  
  29.
  Pan Tilyou
  
  Bezpiecznie ukryty w swych własnych zaświatach, nieżyjący już od około 
osiemdziesięciu dwóch lat pan George C. Tilyou znajdował przyjemność w 
kontemplacji swego stanu posiadania i obserwacji upływającego czasu, czas 
bowiem w ogóle tu nie płynął. W kieszonce kamizelki trzymał wyłącznie dla 
ozdoby złoty zegarek na złotym łańcuszku z kanciastym zielonym krwawnikiem, 
nigdy go jednak nie nakręcał.
  Między kolejnymi wydarzeniami następowały naturalnie przerwy, ale nie 
było sensu ich mierzyć. Zależny od siły grawitacji i tarcia czas trwania 
przejażdżki obiema jego diabelskimi kolejkami, Smoczą Gardzielą i Tornado, 
a także Końmi na Maneżu, nigdy się znacząco nie zmieniał, podobnie zresztą 
jak czas podróży łodzią przez Tunel Miłości. Pan Tilyou mógł oczywiście 
zwiększyć lub zmniejszyć liczbę obrotów swojego Eldorado, Bicza, Gąsienicy, 
Wiru Wodnego i Precla. Nie ponosił dodatkowych kosztów. Tu nic się nie 
marnowało. Żelazo nie rdzewiało, farba się nie łuszczyła. Nigdzie nie było 
ani jednego pyłku, ani jednego śmiecia. Koszula pana Tilyou ze sztywnym 
kołnierzykiem była zawsze czysta. Żółty dom wyglądał tak samo świeżo jak 
przed pięćdziesięciu laty, kiedy sprowadził go w końcu na dół. Drewno nie 
paczyło się ani nie gniło, okna nie zacinały, szkło nie tłukło, z kranów 
nie kapała woda. Łodzie nie przeciekały. Nie chodziło o to, że czas stał w 
miejscu. Czasu po prostu nie było. Pan Tilyou delektował się trwaniem, 
wieczną stabilnością. W tym miejscu ludzie nigdy się nie starzeli. Zawsze 
pojawiali się nowi i ich liczba nigdy się nie zmniejszała - niczym we śnie 
koncesjonariusza.
  Kiedy pan Tilyou odzyskał swój dom, nie zostało już na świecie nic, czego 
by pragnął i zarazem nie posiadał. Wiedział, co dzieje się na zewnątrz 
dzięki korzystnej znajomości z generałem Lesliem Grovesem, który zajeżdżał 
regularnie na jego bocznicę swoim prywatnym pociągiem, aby pogawędzić i 
skorzystać z przyjemnością z oferowanych atrakcji. Generał Groves przywoził 
gazety i tygodniki, które rozpływały się po prostu w powietrzu, podobnie 
jak wszystkie inne śmieci, kiedy tylko pan Tilyou zapoznał się z 
nielicznymi doniesieniami, w wystarczającym stopniu osobliwymi, by zasłużyć 
na jego uwagę. Co trzy miesiące, punktualnie co do dnia, wpadał także z 
góry, aby dowiedzieć się wszelkich nowości, niejaki pan Gaffney, miły 
znajomy z innej sfery, pracujący jako prywatny detektyw. Pan Tilyou nie 
mówił mu wszystkiego. Pan Gaffney odznaczał się wyszukanymi manierami i 
strojem i pan Tilyou nie mógł się doczekać, kiedy osiedli się u niego na 
stałe. Generał Groves przybywał czasami z gościem, który jego zdaniem 
powinien poznać pana Tilyou, zanim nadejdzie jego czas. Pan Tilyou miał pod 
dostatkiem mężczyzn i kobiet, nie potrzebował duchownych i nie był w 
najmniejszym stopniu urażony słysząc, że kapelan, o którym opowiadał 
generał Groves, nie życzy sobie, by mu go przedstawiono. W gabinecie, 
mieszczącym się w jednej z dwu należących do generała eleganckich salonek, 
mógł zabawiać się samotnie, obserwując przez szklane szyby widoki z okien. 
Po zaznajomieniu się z przyrządami był w stanie oglądać z nich prawie 
wszystkie miejsca na świecie, na ogół jednak interesował go tylko Nowy 
Jork, przeważnie zaś te części Brooklynu, które traktował jako swoje 
terytorium i gdzie znajdował się jego grób: dzielnica rozrywki na Coney 
Island i cmentarz Greenwood w parku Sunset, gdzie w roku 1914 został 
złożony w miejscu swego, jak mógł teraz błogo zaświadczyć, tymczasowego 
spoczynku.
  Plac, na którym stał kiedyś jego dom, pozostał pusty: parkowali na nim 
przybywający tu w sezonie automobiliści. Tam, gdzie rozciągał się niegdyś 
jego słynny magiczny świat, funkcjonowały teraz obiekty cieszące się 
zdecydowanie gorszą reputacją. Pod słońcem, którego tak mu było brak, nie 
widział nigdzie nic nowego. Jego pozłacany wiek przeminął. Widział upadek i 
zgniliznę, towarzyszące końcowi ery. Jeśli Paryż był Francją, jak zwykł był 
kiedyś powtarzać, Coney Island w lecie z całą pewnością nie była już dłużej 
całym światem i gratulował sam sobie, że udało mu się na czas wycofać.
  Dla zabawy mógł zmieniać kolory przedmiotów, które oglądał z okien wagonu 
generała Grovesa: mógł patrzeć, jak słońce robi się czarne, a księżyc 
ocieka krwią. Nowoczesny pejzaż wielkich metropolii nie przemawiał do jego 
poczucia umiaru i proporcji. Oglądał pnące się w górę budynki i gigantyczne 
przedsięwzięcia, nie należące do nikogo w szczególności, i widok ten budził 
w nim prawdziwe przerażenie. Ludzie kupowali akcje firm, których nie mogli 
nawet obejrzeć, akcje nie mające nic wspólnego z posiadaniem ani z 
możliwością kontroli. On sam, kierując się nakazem moralnej 
odpowiedzialności, angażował siły i środki wyłącznie w te przedsięwzięcia, 
które miały należeć w całości do niego, i posiadał wyłącznie to, co mógł 
widzieć i oglądać i z czego pragnął czynić użytek ku satysfakcji i radości 
innych.
  Był teraz bogatszy od biednego pana Rockefellera i autokratycznego pana 
Morgana, którzy przekazali swoje bogactwo spadkobiercom, pokładając wiarę w 
sprawującej nadzór nad całym cywilizowanym wszechświatem sympatycznej 
Najwyższej Istocie, i teraz gorzko tego żałowali.
  Pan Tilyou mógł im niejedno powiedzieć i stale im to powtarzał.
  Zawsze trzymał pod ręką błyszczącą nową dziesięciocentówkę dla pana 
Rockefellera, który chociaż nie było tu wcale dni, przychodził żebrać o nie 
prawie codziennie, starając się odzyskać wszystkie błyszczące nowe 
dziesięciocentówki, rozdane w nierozważnej intencji kupienia sobie 
publicznej sympatii - sympatii, która, co poniewczasie zrozumiał, nie była 
mu nigdy do niczego potrzebna.
  Wiecznie wściekły i świdrujący wszystkich oczyma pan Morgan był święcie 
przekonany, że popełniono jakiś diaboliczny błąd, którego stał się niewinną 
ofiarą. Jak zegarowy mechanizm, chociaż w pobliżu nie było żadnych 
nakręconych zegarów, uporczywie żądał, aby powiedziano mu, czy nie nadeszły 
już z góry zlecenia zmieniające jego obecną sytuację. Nie był 
przyzwyczajony do takiego traktowania, powtarzał gniewnie z żałosnym 
zdumieniem i bezdenną głupotą, kiedy oznajmiano mu, że żadne zlecenia nie 
nadeszły. Nie miał wątpliwości, że powinien znaleźć się w niebie. Poszedł 
na skargę także do Diabła i Szatana.
  - Czy Bóg może w ogóle popełnić błąd? - zmuszony był w końcu zwrócić mu 
uwagę pan Tilyou.
  Chociaż nie było tu tygodni, minął prawie cały tydzień, zanim pan Morgan 
zdołał wymyślić sensowną odpowiedź:
  - Jeśli Bóg może wszystko, może również popełnić błąd. 
  Kolejnym powodem dąsów pana Morgana, który trzymał w ustach nie zapalone 
cygaro, był wprowadzony przez pana Tilyou zakaz palenia. Pan Morgan miał 
talię kart, których nikomu nie pożyczał, i chociaż nie było tu godzin, 
spędzał ich całe mnóstwo, stawiając samotnie pasjansa w jednej z gondoli 
olśniewającej karuzeli Eldorado, zbudowanej pierwotnie dla cesarza Niemiec, 
Wilhelma II. Jeden z najwspanialszych rydwanów na tym kole fortuny, które 
nigdy nigdzie nie dotarło, wciąż ozdobiony był paradnym cesarskim herbem. 
Kiedy na pokład wchodził cesarz, karuzela, grała Wagnera.
  Pan Tilyou żywił cieplejsze uczucia dla dwóch lotników z drugiej wojny 
światowej, Kida Sampsona i McWatta - na Coney Island zawsze kręciło się 
dużo mile widzianych w Steeplechase Park marynarzy i żołnierzy na 
przepustce. Cieszył go każdy nowy przybysz ze starej Coney Island i z 
zadowoleniem przyjął wielkiego Lewisa Rabinowitza, który zadomowił się tu w 
rekordowym czasie i rozpoznał nawet jego nazwisko.
  Pan Tilyou lubił towarzystwo podobnych do siebie dobrodusznych osobników 
i przyłączał się do nich często, kiedy śmigali w dół Tornadem albo Smoczą 
Gardzielą. Dla relaksu i aby dokonać inspekcji, wracał co jakiś czas do 
swego Tunelu Miłości, wpływając w mrok pod ponurymi malowidłami, 
przedstawiającymi siedzącego na krześle elektrycznym porywacza dziecka 
Lindberghów i leżącą na łóżku martwą Marylin Monroe. Odwiedzał swój gabinet 
figur woskowych na Wyspie Umarłych, aby zanurzywszy się w przeszłości 
poznać swoją przyszłość. Bez żadnych sensacji żołądkowych siadał obok 
Abrahama Lincolna i Anioła Śmierci, mając najczęściej za plecami burmistrza 
Nowego Jorku Fiorella H. La Guardię i wcześniejszego prezydenta Franklina 
Delano Roosevelta, zmarłych w przeszłości, która była jego przyszłością. 
Obaj pojawili się już po jego śmierci, podobnie jak porywacz dziecka 
Lindberghów i Marylin Monroe. Pan Tilyou nie stwierdził jeszcze expressis 
verbis, że lokatorem Białego Domu został kolejny mały kutas, ale jedynym 
powodem, dla którego jeszcze tego nie uczynił, był fakt, że ani on, ani 
Diabeł nie używali brzydkich słów.
  Panu Tilyou nie brakowało miejsca na rozwój. Pod swoim wesołym 
miasteczkiem miał ścięte lodem jezioro, płonącą pustynię, kilka błotnistych 
łąk, rzekę kipiącej krwi i inną rzekę, w której kipiała smoła. Nie opodal 
ciągnęły się ciemne bory, które mógł objąć w posiadanie, gdyby tylko 
wiedział, co z nimi zrobić. Były tam drzewa o czarnych liściach, a także 
kilka leopardów, lew, pies o trzech głowach i wilczyca. Zwierzaków tych nie 
udałoby się jednak nigdy umieścić w klatce, co wykluczało utworzenie zoo. 
Ale wyobraźnia pana Tilyou nie była już tak silna jak dawniej; targały nim 
obawy, że zaczyna się starzeć. Był mistrzem symbolu, przywykł do iluzji. 
Jego Tor Przeszkód nie był naprawdę torem przeszkód, Park nie był parkiem. 
Miał dar tworzenia pozorów. Produktem, który oferował, była przyjemność. 
Jego Tornado nie było tornadem, jego Smocza Gardziel nie była gardzielą. 
Nikt ich za takie nie uważał i pan Tilyou nie potrafił sobie wyobrazić, co 
zrobiłby z prawdziwym tornadem, autentyczną gardzielą i rzeczywistym 
smokiem. Nie był przekonany, czy udałoby mu się rozśmieszyć ludzi, gdyby 
umieścił ich na płonącej pustyni, w strugach ognistego deszczu lub w rzece 
kipiącej krwi.
  Cierpliwy upór, dzięki któremu odzyskał swój dom, wciąż był przedmiotem 
jego szczególnej dumy. Cała operacja zajęła trzydzieści lat, ale tam gdzie 
nie ma czasu, zawsze jest go pod dostatkiem.
  Zbudowany z żółtego drewna budynek miał dwa piętra i strych. Nikt nie 
zwrócił większej uwagi, kiedy krótko po śmierci pana Tilyou zniknął parter 
i dom z dwupiętrowego stał się jednopiętrowy. Przechodzącym tamtędy czasami 
sąsiadom wydawało się, że litery na najwyższym schodku jakby się zapadają, 
i mieli rację. Zanim wybuchła wojna, nazwisko prawie w połowie zniknęło. 
Podczas wojny młodzi ludzie szli do wojska, z Coney Island wyprowadzały się 
całe rodziny i pan Tilyou zwietrzył w tym dla siebie szansę. Po wojnie nikt 
już się nie dziwił, że w miejscu, gdzie kiedyś stał dom, pojawiło się puste 
miejsce, wkrótce wykorzystane na parking. Kiedy krótko potem przestał 
również działać Steeplechase Park, a następnie kino Tilyou, nazwisko 
właściciela na zawsze zniknęło z wyspy i z ludzkiej pamięci.
  Mając teraz do dyspozycji wszystko, co chciał, i mieszkając bezpiecznie 
we własnym domu, pan Tilyou budził nieustanną zazdrość Morganów i 
Rockefellerów. Przyciągające wzrok magiczne lustra nigdy nie zniekształcały 
ani jego, ani żadnego z bileterów.
  Wróciwszy do swojego gabinetu pod koniec dnia pracy, chociaż nie było tu 
dni, a on nie miał żadnej pracy, zastał tam pana Rockefellera. Dał mu 
kolejne dziesięć centów i przepędził. Trudno byłoby zgadnąć, że ta żałosna 
postać ma coś wspólnego z kompleksem Rockefeller Center i ze zdobiącą go 
owalną perłą lodowiska. Z leżącej na biurku z zasuwanym blatem, utrzymanej 
w ostrym tonie notatki dowiedział się, że pan Morgan wróci tu jeszcze, aby 
przedyskutować ponownie wprowadzony przez niego kategoryczny zakaz palenia. 
Nie chcąc się z nim na razie spotykać, pan Tilyou zdjął z wieszaka swój nie 
zakurzony cylinder, otrzepał płatki tkwiącego w butonierce kwiatka, który 
był i zawsze miał pozostać świeży, po czym ruszył energicznym krokiem do 
domu, mrucząc cicho niezapomniany "Marsz Żałobny Zygfryda", którego dźwięki 
dobiegały go od karuzeli.
  Wbiegając po trzech schodkach na ganek, potknął się lekko na najwyższym, 
co nie zdarzyło mu się nigdy wcześniej. W kuchni, na zawieszonej przy oknie 
nad zlewem półce, dostrzegł coś dziwnego. Kryształowy wazon Waterforda z 
białymi liliami wydawał się zupełnie normalny, ale lustro stojącej w nim 
wody było jakby lekko przekrzywione. Po krótkiej chwili znalazł poziomicę, 
przyłożył ją do parapetu i poczuł, jak przeszywa go chłodny dreszcz. Dom 
odchylał się od pionu. Pan Tilyou wybiegł zasępiony na zewnątrz. Nie musiał 
przykładać poziomicy do schodka, na którego pionowej ściance wyryte było 
jego nazwisko, żeby stwierdzić, że wszystkie stopnie, podobnie jak i ganek, 
są przekrzywione. Zapadała się prawa strona. Napis przechylał się w dół, a 
owalne brzuszki ostatnich składających się na nazwisko TILYOU liter 
zniknęły już z pola widzenia. Pan Tilyou zesztywniał z przerażenia. Bez 
jego wiedzy i intencji dom zaczął się ponownie zapadać. Nie miał pojęcia, 
dlaczego.
  
  KSIĘGA X
  
  30.
  Sammy
  
  Z przyczyn, których nie udało jej się dociec, ojciec nie lubił jej w 
dzieciństwie i nie okazywał żadnych cieplejszych uczuć, kiedy dorosła i 
wyszła za mąż. Przyjaźniej, ale tylko trochę, odnosił się do jej siostry i 
brata.
  Była najstarsza z trojga rodzeństwa. Matka traktowała ją lepiej, ale nie 
miała żadnego wpływu na domowe stosunki, którym ton nadawał powściągliwy i 
chłodny ojciec. Byli luteranami i mieszkali w Wisconsin, niedaleko stolicy 
stanu, Madison, gdzie dni są w zimie krótkie, noce długie i ciemne, a 
wiatry przenikliwe i mroźne.
  - Taki po prostu zawsze był - wyjaśniała, próbując go bronić, matka. - 
Znaliśmy się ze szkoły i z kościoła. - Rodzice byli rówieśnikami i nie 
uprawiali przed ślubem seksu. - Skojarzyły nas nasze rodziny. Tak to się 
wtedy odbywało. Nie sądzę, żeby kiedykolwiek był naprawdę szczęśliwy.
  Ojciec prowadził niewielki sklepik ze sprzętem rolniczym, który 
odziedziczył i rozbudował. W stosunkach z pracownikami i dostawcami, którzy 
go lubili, zachowywał się bardziej bezpośrednio niż w domu. Osobiście nic 
do niej nie miał, utrzymywała matka, jako dziecko bowiem Glenda była zawsze 
bardzo grzeczna. Ale kiedy zmarł, również na raka płuc, okazało się, że w 
żaden sposób jej nie zaopatrzył, chociaż trojgu dzieciom Glendy zapisał 
razem mniej więcej tyle samo co jej bratu i siostrze, powierzając jej 
jednocześnie nadzór nad wykonaniem testamentu. 
  Glendy wcale to nie zaskoczyło.
  - Czego innego mogłam się spodziewać? - pytała mówiąc o tym. - Ale nie 
myśl, że przestało mnie to boleć. 
  Luterański ojciec, nie lubiący muzyki, tańców i żadnych innych tego 
rodzaju wesołych głupstw, sprawiających przyjemność matce - która robiła 
maski na Halloween i uwielbiała bale kostiumowe - zdradzał w młodości 
wrodzony talent do rysunku i interesował się konstrukcją budynków i 
bardziej skomplikowaną architekturą. Te ukryte zdolności zostały jednak 
zignorowane w surowej wiejskiej głuszy, w rodzinie, w której prym wiódł 
dziadek Glendy - jeszcze sroższy od jej ojca, wychowany przez jeszcze 
bardziej bezwzględnych rodziców. Nikt nie pomyślał nawet przez chwilę o 
college'u ani o studiach artystycznych i stłumienie tych zdolności miało 
prawdopodobnie kluczowe znaczenie w procesie formowania się osobowości ojca 
Glendy, stając się źródłem nie dającej się wyrazić udręki, która nadawała 
ton jego zachowaniu. Dopiero w późniejszym okresie Glenda potrafiła 
wyjaśniać w ten sposób jego postępowanie i czasami nawet go żałowała. 
Daleki od wszelkich ekstrawagancji sknera dość wcześnie dał do zrozumienia, 
że jego ambicją jest zapewnienie wyższego wykształcenia wszystkim dzieciom 
i będzie zadowolony, jeśli nie zmarnują tej szansy. Jedynie Glenda 
skorzystała z tej szczególnej szczodrości; a on do końca życia nie 
przestawał okazywać, jak bardzo rozczarowali go inni, tak jakby nie robiąc 
kariery umyślnie go odtrącili i upokorzyli. Jej sukcesy w podstawówce 
cieszyły go, ale pochwały były zawsze podszyte krytyką i niechęcią, które 
pozostawiały mało miejsca na radość. Jeśli przynosiła do domu test z 
algebry lub geometrii, za który być może jako jedyna w całej szkole 
otrzymała dziewięćdziesiąt punktów, gratulując jej niechętnie zawsze pytał, 
dlaczego nie zrobiła akurat tego jednego z dziesięciu zadań, którego nie 
udało jej się rozwiązać. Piątka z minusem zawsze prowokowała pytania o 
minus, pełna piątka kazała mu się martwić brakiem plusa. Jego ponuractwo 
nie było wcale podszyte błazeństwem; kiedy Glenda opowiadała o swoich 
przejściach, na jej twarzy widniał żałosny grymas. 
  To prawdziwy cud, że wyrosła w końcu na osobę wesołą i dość pewną siebie, 
kompetentną i zdecydowaną, czyli taką, jakiej potrzebowałem.
  W szkole średniej z pewną pomocą matki i przy dużym wsparciu psychicznym 
ze strony młodszej siostry udało jej się dostać do dziewczęcej drużyny 
dopingującej chłopców podczas zawodów sportowych. Wciąż trochę nieśmiała i 
niezbyt wtedy jeszcze z natury otwarta, nigdy nie brała większego udziału w 
bogatym życiu towarzyskim, jakie prowadziły inne dziewczęta, przyjaźniące 
się ze szkolnymi sportowcami i ich hałaśliwymi akolitami. Nie uczestniczyła 
w zbyt wielu prywatkach i szkolnych imprezach. Niższa o cal od większości 
swych rówieśniczek, z dołeczkami w policzkach, piwnymi oczyma i włosami 
koloru miodu, w młodości była dość szczupła, ale zawsze miała duży biust. 
Na randki z chłopakami umawiała się raczej rzadko, głównie dlatego, że 
czuła się wówczas skrępowana. To również dawało ojcu okazję do wygłaszania 
wewnętrznie sprzecznych komentarzy. Nie krył irytacji, kiedy wychodziła 
sama z domu, jakby już przez to, że się z kimś umawia, popełniała coś 
nieprzyzwoitego; kiedy jednak siedziała w domu wieczorem i podczas 
weekendów, skarżył się i sprawiał wrażenie upokorzonego, jakby to on sam 
stronił od ludzi. Strofując ją, odmalowywał w ponurych barwach straszliwe 
skutki zmarnowania wyłaniających się przed człowiekiem możliwości i 
wczesnego pogodzenia się z rolą "kibica", za którego, jak widać, sam się 
uważał. "Kibic" był słowem, którego często używał. "Osobowość" była 
kolejnym takim słowem; wynikało to chyba z ponurego przeświadczenia, że 
ktoś, kto ją posiada, zawsze zasługuje na coś więcej. Ani ona, ani jej brat 
i siostra nie pamiętali, żeby ich kiedykolwiek przytulił.
  Nie była seksualnie aktywna. Któregoś razu, na przednim siedzeniu 
samochodu starszego od niej futbolisty, zanim zorientowała się, co się 
święci, dała sobie ściągnąć majtki i wpadła w panikę. Nie chciała wziąć do 
ust jego penisa, załatwiła to ręką. Wtedy po raz pierwszy - stwierdziła z 
zakłopotaniem, kiedy zapytałem - zobaczyła spermę, o której dotychczas 
słyszała tylko od swoich koleżanek, chichoczących bądź też rozprawiających 
z głęboką wiedzą na ten temat.  Wszystkie te jej wycieczki w przeszłość 
chciałem traktować ze zblazowanym obiektywizmem, w rzeczywistości jednak 
stanowiły dla mnie w równym stopniu podnietę jak i źródło udręki. Po 
futboliście bardziej uważała podczas randek i unikała sytuacji, w których 
znalazłaby się sam na sam ze starszym, bardziej doświadczonym i pewnym 
siebie chłopcem. Do chwili, kiedy spotkała na studiach Richarda. Uwielbiała 
pieszczoty, które ją podniecały, ale nie znosiła przymusu i brutalnego 
traktowania i z tego, co mogłem stwierdzić, prawie przez cały okres 
dojrzewania nie udało jej się ani razu zaspokoić silnych erotycznych 
pragnień i romantycznych tęsknot, tłumionych dodatkowo przez religijne 
wychowanie.
  Na pierwszym roku studiów uśmiechnęło się do niej szczęście - 
zaprzyjaźniła się z dwiema Żydówkami z Nowego Jorku i studiującą muzykę 
piękną blondynką z Topanga Canyon w Kalifornii. Oczarował ją i zadziwił ich 
styl bycia, wiedza i doświadczenie, śmiałość i pewność siebie, 
nieposkromiony humor i odważne zwierzenia. Z przyjemnością zajęły się jej 
wychowaniem. Nigdy nie potrafiła się przyzwyczaić do ich swobodnego 
słownictwa w kwestiach seksu, słownictwa, które wydawało się wówczas 
uniwersytecką normą. Ale dorównywała im sprytem i inteligencją, a także 
lojalnością i uczciwością, z jaką traktowała tę przyjaźń.  Na drugim roku 
wynajęły wspólnie duży dom, w którym prowadziły dość swobodne życie. 
Przyjaciółki dostawały z domu więcej pieniędzy od niej, ale szczodrze się 
dzieliły. Po studiach pozostawały w kontakcie i wszystkie trzy odwiedziły 
ją w ostatnim miesiącu jej życia.
  Richard był pierwszym mężczyzną, z którym się przespała, i oboje byli 
usatysfakcjonowani, ponieważ wykonał z dumą i fachowością to, co do niego 
należało. Starszy od niej o dwa lata, studiował na ostatnim roku i zdążył 
przedtem przynajmniej raz przespać się z każdą z jej przyjaciółek, ale 
wówczas nikt sobie z tego nic nie robił. Zaczęli się widywać częściej w 
Chicago, gdzie ona pojechała, żeby pracować podczas wakacji, a on miał już 
stałą posadę i mógł ją przedstawić ludziom z różnych przenikających się 
wzajemnie kręgów  towarzyskich. Richard pracował w regionalnym oddziale 
dużej firmy ubezpieczeniowej Hartforda, gdzie radził sobie bardzo dobrze i 
szybko zdobył opinię faceta, dla którego nie ma rzeczy niemożliwych. Oboje 
lubili wypić coś wieczorem po pracy, albo nawet podczas przerwy na lunch, i 
na ogół dobrze się wtedy bawili. Glenda wiedziała, że Richard umawia się z 
innymi dziewczynami, ale w zasadzie jej to nie przeszkadzało. Ona też 
umawiała się z innymi, tak jak robiła to w college'u, i niejednokrotnie 
spotykała się z kolegami z biura, o których wiedziała, że są żonaci.
  Wkrótce po ukończeniu studiów przeprowadziła się do Nowego Jorku, gdzie 
on pracował już w innej firmie, w której dostał dość duży awans. Glenda 
znalazła sobie małe mieszkanko i interesującą pracę archiwistki w "Timie". 
Po niedługim czasie postanowili spróbować i wziąć ślub.
  Ona była gotowa się zmienić; on nie. Nadal w o wiele większym stopniu niż 
to było potrzebne zabiegał o względy jej matki i prowadził wesołe pogawędki 
z ojcem. Łatwość, z jaką brylował w towarzystwie, zaczęła wydawać się 
Glendzie coraz bardziej irytująca i jałowa. Dużo podróżował i nawet gdy 
nigdzie nie wyjeżdżał, wracał późno do domu. Kiedy ich trzecie dziecko, 
Ruth, urodziło się z zapaleniem spojówek, wywołanym infekcją dróg rodnych 
matki, Glenda znała się już w wystarczającym stopniu na medycynie, żeby 
wiedzieć, że to choroba weneryczna, i znała w wystarczającym stopniu 
Richarda, żeby wiedzieć, skąd się wzięła. Nie mówiąc ani słowa poszła 
któregoś dnia do ginekologa, kazała podwiązać sobie jajowody i dopiero 
potem oznajmiła mężowi, że nie chce mieć z nim więcej dzieci.  Głównie z 
powodu małej Ruth dwa lata trwało, zanim się w końcu rozstali. Glenda była 
wtedy zbyt pryncypialna, żeby starać się o alimenty, co okazało się 
fatalnym błędem, Richard bowiem ustawicznie zalegał z wypłatami, dawał 
mniej, niż uzgodnili, a wkrótce, kiedy związał się z nowymi kobietami, 
przestał w ogóle płacić.
  Przy każdej dłuższej rozmowie musieli się pokłócić. Kiedy pojawiłem się 
na scenie, łatwiej było im obojgu porozumiewać się za moim pośrednictwem. 
Jej matka przyjechała na wschód i wprowadziła się do jej przestronnego 
wielopokojowego mieszkania z kontrolowanym czynszem, dzięki czemu Glenda 
mogła wrócić do dobrze płatnej pracy w dziale ogłoszeniowo-handlowym 
"Time'a", gdzie ją spotkałem. Siedziała odwrócona do mnie twarzą za niską 
ścianką działową i często z nią gawędziłem, kiedy żadne z nas nie miało nic 
ważnego do roboty. Była mądrzejsza od swojego szefa, a także bardziej od 
niego odpowiedzialna i dokładna, ale w tamtych czasach nie miało to i tak 
większego znaczenia - żadna kobieta nie mogła wtedy być autorką ani 
redaktorką żadnych publikacji, nie mogła też zostać szefem działu. Beze 
mnie nie byłaby zapewne w stanie pokryć wysokich kosztów utrzymania i 
musiałaby wyjechać z miasta razem z matką i trojgiem dzieci. Naomi i Ruth 
nie miałyby środków, żeby pójść do college'u. Nie starczyłoby pieniędzy na 
prywatne szkoły na Manhattanie, a później, mimo wspaniałego, zapewnionego 
przez Time Incorporated programu opieki medycznej, na kosztowną 
psychoterapię Michaela, która w ostatecznym rachunku nie na wiele się 
przydała.
  Jak zauważył Yossarian podczas naszej rozmowy w szpitalu, bardzo mi jej 
brakuje i wcale nie staram się tego ukryć. Bardzo mi jej brakuje i 
nieliczne kobiety, z którymi się teraz spotykam - moja wdówka z pokaźnym 
kontem w banku i porządnym letniskowym domem na Florydzie oraz dwie inne 
panie, które znam z pracy i które nigdy nie zdołały ułożyć sobie porządnie 
życia - wszystkie podobnie jak ja już nie pierwszej młodości - wiedzą, że 
zawsze będzie mi jej brak i w gruncie rzeczy zabijam tylko z nimi czas. Z 
upodobaniem gram w brydża, chodzę na kursy dla dorosłych i abonamentowe 
koncerty w Lincoln Center i Hebrajskim Stowarzyszeniu Młodzieży Męskiej, 
jeżdżę na krótkie wycieczki, spotykam się ze starymi kumplami, kiedy 
przyjadą do miasta, pracuję jako konsultant i zbieram pieniądze na fundusz 
walki z rakiem. Ale wszystko to tylko sposób na zabicie czasu. W 
przeciwieństwie do Yossariana nie spodziewam się, żeby przytrafiło mi się 
jeszcze w życiu coś dobrego i jest mi o wiele ciężej, odkąd Lew, jak to 
ujęła Claire, "postanowił odejść z własnej woli". Rodzina Rabinowitzów jest 
twarda i oprócz jego starszego brata i siostry nikt nie płakał podczas 
pogrzebu. Ale ja uroniłem kilka łez w domu, po tym jak Claire opowiedziała 
mi o ostatnich dniach Lewisa i powtórzyła jego ostatnie słowa, które 
dotyczyły mojej podróży dookoła świata.
  Nagle uświadomiłem sobie, że nie mogę się już doczekać tej podróży, którą 
zacząłem planować, naturalnie żeby obejrzeć cały świat, ale w pierwszym 
rzędzie spotkać się z przyjaciółmi, których mam w Australii, Singapurze i 
Anglii, a także w Kalifornii, gdzie mieszka Marvin z żoną oraz mój 
siostrzeniec z całą rodziną i wciąż jeszcze żyje kilku starych kumpli z 
Coney Island. Postanowiłem już, że zacznę od krótkich przystanków w 
Atlancie i Houston, gdzie zobaczę się z Naomi i Ruth oraz ich mężami i 
moimi wnukami. Obie dziewczyny od dawna uważają mnie za swego biologicznego 
ojca. Richard nie miał nic przeciwko, żebym je formalnie zaadoptował. Od 
samego początku nie miałem żadnych oporów psychologicznych, żeby traktować 
je jak swoje dzieci, i nie żałowałem, że nie mogę spłodzić własnych. Ale 
nie jesteśmy ze sobą zbyt blisko. Podobnie jak w większości znanych mi 
rodzin, przebywanie ze sobą sprawia nam tylko umiarkowaną przyjemność i 
wkrótce robimy się wszyscy trochę spięci. Richard nigdy nie był zazdrosny o 
to, że tak szybko się zaprzyjaźniliśmy, i kiedy tylko mógł się z twarzą 
wycofać, przestał udawać, że zależy mu na życiu rodzinnym. W ciągu kilku 
następnych lat zdążył się kilkakrotnie na nowo ożenić, a w ostatnim związku 
miał dziecko.
  Chciałbym również dowiedzieć się czegoś więcej o tym groteskowym weselu 
na dworcu autobusowym, Weselu Zamykającym Stulecie, jak nazywa je teraz 
Yossarian i inni, na które, nie zważając na to, że śmieję mu się w twarz, 
chce mnie koniecznie zaprosić.
  - Obrabowano mnie kiedyś na tym dworcu - poinformowałem go.
  - Aresztowano tam mojego syna. 
  - Mnie też.
  - Za to, że cię obrabowali?
  - Za to, że narobiłem wrzasku, histerycznego wrzasku, widząc, że policja 
nie robi nic, żeby złapać rabusiów.
  - Mojego syna przykuto do ściany.
  - Mnie też - powiedziałem. - I nadal nie wydaje mi się, żebym miał tam 
kiedykolwiek ochotę znowu się znaleźć. 
  - Nawet na weselu? Takim jak to? Z dwoma tonami najlepszego czarnego 
kawioru na liście dań?
  Nie mam zamiaru tam iść. Są pewne kompromisy, na które po prostu nie chcę 
się zgodzić. Chociaż Esther, wdowa, z którą widuję się najczęściej, 
"oddałaby wszystko", żeby przysiąść tam po prostu gdzieś z boku i pogapić 
się na innych.
  Kiedy spotkałem się z Glendą, najbardziej rozwiązłe lata miała już za 
sobą. Czasami czułem się troszeczkę oszukany, nie było mnie bowiem przy 
niej, kiedy cieszyła się największą swobodą, i nie mogłem zabawić się z nią 
właśnie wtedy. Czyniło to wówczas więcej mężczyzn, niż gotowa była bez 
skrępowania przyznać - z nią, a także z jej trzema współlokatorkami i 
innymi przyjaciółkami. Myśl o tamtym okresie podniecała mnie i dręczyła 
przez długie lata. Ja sam również bawiłem się nie najgorzej w czasie 
studiów na New York University i w Greenwich Village, a potem ze znajomymi 
z "Timesa" i innymi, które spotykałem za ich pośrednictwem. Nawet w ciągu 
tych dwóch lat, które spędziłem ucząc w college'u w Pensylwanii, udawało mi 
się na ogół zaliczyć jeden albo dwa numery na semestr. Co nie 
przeszkadzało, że w pierwszym okresie naszej znajomości bywałem poirytowany 
i zazdrosny o całą erotyczną przeszłość Glendy. Miałem jej za złe 
wszystkich mężczyzn i chłopców, futbolistę ze szkoły średniej i w ogóle 
wszystkich facetów, którzy odegrali kiedykolwiek jakąś rolę w jej 
erotycznej biografii. Nienawidziłem zwłaszcza tych, którzy jak sądziłem 
potrafili doprowadzić ją zawsze i bez wysiłku do oszałamiających orgazmów. 
Ale pokazy męskości nie robiły na niej, jak się zdaje, najmniejszego 
wrażenia. Robiły wrażenie na mnie i do tych łobuzów, o których wiedziałem 
coś niecoś albo których z braku danych po prostu sobie wymyślałem, musiałem 
zaliczyć również jej męża Richarda. W swoich poniżających wizjach widziałem 
go w roli zdobywcy kobiecych serc, konkurenta, któremu żadna nie potrafi 
się oprzeć i powtarzało się to nawet wówczas, gdy od dawna wiedziałem, że 
jest próżnym, powierzchownym i nudnym głupcem o wygórowanych ambicjach i że 
Glenda również uważa go za irytującego nudziarza. Fakt, że tak długo mogła 
żywić uczucie dla kogoś jego pokroju, był zbyt przykry, byśmy mieli ochotę 
go przypominać.
  Wciąż nie wiem, jak facet chory na czerniaka był w stanie pracować, 
awansować, podrywać nowe dziewczyny i nawet kilka razy się ożenić. Ale 
Richardowi jakoś się to udało. Lew mógłby mnie pewnie oświecić; nie 
chciałem jednak, żeby domyślił się tego, co sam od pewnego czasu zaczynałem 
rozumieć: że w kwestiach męsko-damskich właściwie nigdy tak do końca nie 
dorosłem, nawet z Glendą.
  Pierwsza po Glendzie dziewczyna Richarda, którą mieliśmy okazję ujrzeć, 
pracowała jako pielęgniarka w gabinecie jego onkologa. Była nie w ciemię 
bita i dobrze wiedziała o jego chorobie; a mimo to już wkrótce poszła z nim 
do łóżka i bez żadnej żenady odbierała telefony w jego mieszkaniu. Następną 
była jej najlepsza przyjaciółka, której pielęgniarka oddała go bez 
większego żalu. Ta też wiedziała, co w trawie piszczy, lecz mimo to wyszła 
za niego szybko za mąż. Po załamaniu się tego małżeństwa pojawiły się 
kolejne panienki, jedna po drugiej i równolegle, a potem smukła 
inteligentna kobieta z dobrej rodziny, którą poślubił w następnej 
kolejności, wzięta pani adwokat z własną kancelarią w Los Angeles, dokąd 
zaraz wyemigrował, obejmując jeszcze lepsze stanowisko niż to, z którego 
musiał zrezygnować, żeby założyć z nią tam razem dom i uciec jeszcze dalej 
od wszelkich rodzinnych zobowiązań. A były to tylko te panie, które 
koniecznie chciał nam pokazać, atrakcyjne kobiety, którym kazał przychodzić 
po siebie do naszego mieszkania, kiedy wciąż jeszcze korzystał z prawa do 
odwiedzin, po raz kolejny wykłócając się, ile ma dać na utrzymanie dzieci 
albo co począć z Michaelem, z którym kłopoty nasilały się w miarę upływu 
lat. Kiedy po raz pierwszy usłyszeliśmy to przerażające słowo 
"schizofrenia" i dowiedzieliśmy się z biblioteki "Time'a" i fiszek w 
archiwum, co oznaczało pojęcie przypadku granicznego, Richard od dawna 
mieszkał na Zachodnim Wybrzeżu. Glenda nie rozumiała, dlaczego ten facet 
tak mnie fascynuje.
  - To komiwojażer i kabotyn, na litość boską - wołała oskarżycielskim 
tonem za każdym razem, kiedy pogrążałem się w zawistnych domysłach. - Jeśli 
zaliczy sto kobiet, zawsze znajdzie kilka, którym się to spodoba, i jedną 
albo dwie kretynki, które się w nim zadurzą. On ma gadane, chyba o tym 
wiesz.
  Wiedzieliśmy, że ma w sobie jakiś szczególny czar, choć na nas on w ogóle 
nie działał. Kiedy Glendę ogarniała chandra, pocieszałem ją, posługując się 
argumentem, którego po raz pierwszy użyliśmy przy porannej lekturze gazety, 
rozmawiając na temat faceta, będącego akurat lokatorem Białego Domu: skoro 
jest podły, zapatrzony w siebie, zarozumiały, fałszywy i niegodny zaufania, 
dlaczego mielibyśmy oczekiwać, że zachowa się w inny sposób? Nadal nie 
potrafię powiedzieć, czy sprawujący obecnie rządy mały kutas jest większym 
kutasem od dwu poprzednich małych kutasów, ale z całą pewnością wydaje się 
dość duży, z Noodlesem Cookiem jako zausznikiem i z tym świeżo wypuszczonym 
z więzienia za kolejnym prezydenckim poręczeniem siwym żarłocznym 
pasożytem, C. Porterem Lovejoyem, jako moralnym doradcą.
  Zawsze potrafiłem umiejętnie pertraktować z Richardem. W rozmowie ze mną 
nieodmiennie starał się uchodzić za kulturalnego i sympatycznego faceta, a 
ja nigdy nie dawałem mu do końca odczuć, że rzeczywiście robi na mnie takie 
wrażenie.
  - Pozwól, że porozmawiam z nim w twoim imieniu - zaproponowałem niedługo 
po tym, jak Glenda i ja zaczęliśmy się sobie zwierzać i siadywać obok 
siebie, żeby poplotkować na przyjęciach. - Umówmy się razem na lunch. 
  - We trzech?
  - We troje - poprawiłem ją instynktownie.
  - Boże przenajświętszy! - zawołała i nagle poprawił jej się humor. - Ależ 
z ciebie pedant, Singer! Jesteś taki miły i inteligentny, ale straszny z 
ciebie pedant!
  Pierwszy raz usłyszałem wówczas to słowo "pedant" i wtedy właśnie, jak mi 
się wydaje, być może nawet dokładnie od tamtej chwili, zacząłem z pełną 
świadomością przełamywać opory, które przeszkadzały mi na dłużej związać 
się z jakąkolwiek kobietą, nawet gdy miałem do czynienia z takimi, w 
których przez jakiś czas byłem po uszy zakochany. Nie bałem się 
zaangażowania, ale tego, że wpadnę w pułapkę. Jednak kobieta, która używała 
słowa "pedant", mówiłem sobie, która nazywała swego byłego męża "dwulicowym 
narcyzem", a zastępcę kierownika działu, w którym oboje pracowaliśmy, 
"troglodytą", była kimś, z kim mogłem, jak sądziłem, rozmawiać bez końca i 
być może nawet wspólnie zamieszkać, mimo jej trojga dzieci, pierwszego męża 
i faktu, że była ode mnie o rok starsza. No i tego, że była gojką. Chłopcy 
z Coney Island uważali, że postradałem zmysły, kiedy usłyszeli, z kim żeni 
się w końcu Sammy Singer: ze starszą o rok gojką obarczoną trójką bachorów. 
Na dodatek wcale nie bogatą!
  Glenda miała jeszcze jedną miłą cechę, o której nie wspominałem nikomu aż 
do jej śmierci, a i potem wyjawiłem to tylko Lewisowi, kiedy któregoś razu 
popijaliśmy ze sobą, ja moją szkocką z lodem, a on swój odwieczny koktajl C 
& C: po paru kieliszkach i przyjemnie spędzonym wieczorze robiła się bardzo 
namiętna i zuchwała, przychodziły jej do głowy różne figle i nie zmieniło 
się to wcale po ślubie. Aż do chwili, gdy zaczęła chorować i trochę 
przystopowała, nigdy nie wiedziałem, kiedy może mnie spotkać z jej strony 
jakaś nowa miła niespodzianka. Kilkakrotnie zdarzyło się, że siedząc ze mną 
na tylnym siedzeniu samochodu, którym wracaliśmy z jakiegoś przyjęcia z 
ledwie nam znanymi ludźmi, zaczynała mnie pieścić, obmacywać i masować, a 
potem posuwała się coraz dalej i dalej, i w końcu wyłącznie ja musiałem 
podtrzymywać rozmowę z siedzącą z przodu parą, opowiadając z nienaturalnym 
ożywieniem dowcipy, żeby uzasadnić jakoś wybuchy śmiechu i to, że załamuje 
mi się głos. Glenda podnosiła czasem głowę, żeby coś wtrącić albo o coś 
zapytać, a potem ponownie dawała nurka w dół i musiałem się nielicho 
starać, żeby udawać atak kaszlu, kiedy doprowadzała mnie w końcu do 
orgazmu. Miałem ogłupiające orgazmy, wiedziała o tym, i nadal je mam. 
Zaczynają się powoli, ale trwają o wiele dłużej. Lewis powiedział Claire, 
że mówiąc o tym miałem łzy w oczach. Zakomunikowała mi to ostatnim razem, 
gdy się widzieliśmy, na lunchu w restauracji, niedługo po jego śmierci i 
przed jej odlotem do Izraela, gdzie zamierzała kupić nad morzem dom dla 
siebie i dla dzieci, gdyby któreś miało ochotę wybrać się tam kiedyś na 
wakacje.
  Glenda i ja nigdy się do siebie nie zalecaliśmy i może to była jedna z 
przyczyn, dla których nasze małżeństwo ułożyło się tak, jak się ułożyło. 
Pewnego popołudnia wybrała się po prostu ze mną na dół, na ślizgawkę w 
Rockefeller Center. Jako chłopak radziłem sobie dobrze na metalowych 
wrotkach, grając w naszego ulicznego hokeja, i nauczyłem się jeździć na 
łyżwach tak szybko, że sądziła, iż ją nabieram. Którejś niedzieli na wiosnę 
wypożyczyłem samochód i zabrałem ją razem z dzieciakami na Coney Island. 
Nigdy tam jeszcze nie byli. Zaprowadziłem ich do Steeplechase Park, gdzie 
wszyscy turlali się w Beczce Śmiechu i gwizdali oglądając swoje 
zdeformowane odbicia w magicznych lustrach. Potem przeprowadziłem ich na 
drugą stronę ulicy, żeby zobaczyli piętrowy dom założyciela wesołego 
miasteczka, pana Tilyou. Pokazałem im nazwisko wyryte na najniższym 
stopniu, który wciąż zapadał się w ziemię i z którego wystawał już tylko 
mały kawałek. Nie wierzyli, kiedy powiedziałem, że dom zapada się również i 
był wcześniej o całe piętro wyższy. Tydzień później wynająłem większy 
samochód, po czym w drodze powrotnej wstąpiłem po matkę Glendy i 
pojechaliśmy wszyscy razem na niedzielny obiad do dużej rybnej knajpy "U 
Lundy'ego" w Sheepshead Bay. Tym razem po pocałunku na pożegnanie nastąpił 
kolejny, podczas którego przytuliliśmy się do siebie, i wiedziałem, że coś 
się zaczęło. Czułem wielką sympatię do jej matki. Brakowało mi mojej 
własnej. Mieszkałem w śródmieściu, a Glenda na peryferiach. Któregoś 
wieczoru, po wydanym przez inną koleżankę z "Timesa" urodzinowym koktajlu, 
po którym poszliśmy w dwanaście osób na kolację, a później jeszcze do klubu 
jazzowego na tańce, Glenda nie miała wielkiej ochoty wracać do domu i 
powiedziałem, że może przespać się u mnie.  Zgodziła się. Miałem tapczan i 
długą sofę.
  - Nie musimy nic robić - powiedziałem, żeby ją uspokoić, kiedy 
znaleźliśmy się w moim mieszkaniu. - Naprawdę.
  - Owszem, będziemy coś robić - odparła z wesołą determinacją. - I nie 
próbuj udawać ze mną prawiczka. Widziałam cię w akcji.
  Potem rzadko kiedy spotykaliśmy się, żeby nie pobyć ze sobą trochę sam na 
sam. Chodziliśmy do kina i do teatru, wybieraliśmy się na wspólne weekendy. 
Któregoś razu powiedziała, że chce zabrać dziewczynki na musical "Król i 
ja".
  - Masz na myśli króla i mnie? - zapytałem.
  Po chwili zaskoczenia zorientowała się, że żartuję, i wybuchnęła 
śmiechem.
  - O Boże! Zapomniałam, jaki straszny z ciebie pedant! Żeby w ogóle wpaść 
na coś takiego! - zawołała z pełnym uznania niedowierzaniem. - Ale wolę 
wyjść za pedanta niż za kutasa. Zwłaszcza za pedanta, który potrafi mnie 
rozśmieszyć. Najwyższy czas, Sam, żebyś wprowadził się do mnie na stałe. 
Właściwie i tak tutaj mieszkasz, a miejsca nie brakuje. Nie przeszkadzają 
ci moje dzieci, spędzasz z nimi więcej czasu, niż robił to kiedykolwiek 
Richard. Zabierasz je na Coney Island, żeby zobaczyły "Króla i mnie", i 
jesteś w lepszych stosunkach z Michaelem niż ktokolwiek z nas. Naomi i Ruth 
patrzą w ciebie jak w obraz, mimo że Naomi jest już od ciebie wyższa. I 
potrafisz dogadać się z moją matką lepiej niż ja, kiedy mam okres. Nie kłóć 
się. Po prostu wprowadź się i spróbuj. Nie musisz się ze mną żenić.
  - Wiesz, że to nieprawda, Glendo. Wiesz, że to kłamstwo.
  - Nie w tej chwili.
  Nie byłem wcale przekonany, czy chcę ją codziennie oglądać.
  - I tak widujesz mnie codziennie w pracy. Spędzamy razem każdy weekend.
  - To co innego.
  - A kiedy odejdę z pracy i weźmiesz na siebie utrzymanie domu, będziesz 
spędzał w moim towarzystwie mniej czasu niż obecnie.
  Nie była tak dobrą gospodynią jak moja matka i tylko taką sobie kucharką.   
Gotowała gorzej od swojej matki, która też nie robiła tego najlepiej. 
Oznajmiłem lojalnie, że na razie nie może być o tym mowy.
  Ale spotykaliśmy się dalej w weekendy i powoli zacząłem zostawiać 
garderobę w jej mieszkaniu. Kiedy spędzaliśmy ze sobą cały wieczór, łatwiej 
było nam nocować w jednym mieszkaniu - a kiedy ja nocowałem u niej, wkrótce 
łatwiej, a potem już całkiem łatwo było spać z nią w jednym łóżku. Ona też 
miała u mnie swoje ciuchy, a także kosmetyczkę ze schowaną w środku 
diafragmą. Nikt z jej rodziny nie widział w mojej obecności nic 
nadzwyczajnego. Tylko Michael sprawiał czasami wrażenie zaciekawionego, 
mruczał coś pod nosem albo błaznował, ale Michaela mogło zaciekawić 
praktycznie wszystko i jego zainteresowanie nie trwało długo. Czasami 
przestawało go interesować to, co mówił, nawet gdy to mówił, i zmieniał 
temat w połowie zdania. Cała reszta myślała, że tak się tylko z nami 
drażni. Udawał, że tak jest w istocie, ale ja potraktowałem go serio i 
doszedłem do przekonania, że to coś więcej. Domownicy ułatwiali nam życie: 
wkrótce, kiedy pora była późna i zamykaliśmy drzwi, również salon stawał 
się strefą zakazaną. I lepiej, że tak było, ponieważ gdy oboje trochę 
wypiliśmy, wszystko mogło się zacząć od przypadkowego uścisku i żadne z nas 
nie wiedziało, gdzie pofruną nasze ubrania. Już od samego początku i przez 
długie lata potem rzadko kiedy zdarzała nam się wspólna noc, nawet gdy 
wracaliśmy do domu nad ranem, a także ranek lub popołudnie, gdy gdzieś 
wyjeżdżaliśmy, żebyśmy co najmniej raz się nie pokochali, nawet podczas jej 
menstruacji. Potem wzięliśmy trochę na wstrzymanie i nie korzystaliśmy z 
każdej nadarzającej się okazji, głównie z powodu depresji, w jaką wpadła 
Glenda z powodu zmartwień i kłopotów z Michaelem. Skreśliliśmy już wówczas 
Richarda z naszego życia jako zupełnie bezużytecznego. Glenda rozmawiała ze 
mną i płakała cicho w moich ramionach, a potem całowaliśmy się, żeby się 
wzajemnie pocieszyć, ale nawet wówczas, kiedy tylko poczuła, że mi 
twardnieje, kochała się ze mną w zupełnie innym nastroju, w sposób, który 
był troskliwy i  czuły. Opóźniałem szczyt dostatecznie długo, żeby mogła 
nadążyć, a potem spokojnie dochodziłem. Glenda miała orgazm albo go nie 
miała, ale cieszyła się, że ja jestem zadowolony, a ja cieszyłem się, że 
mogłem na jakiś czas odwrócić jej uwagę od kłopotów z Michaelem, które w 
tym czasie były również moimi kłopotami. Nadal jestem głęboko przekonany, 
że w całym życiu nie spotkałem nikogo bardziej serdecznego, a także mniej 
samolubnego, zapatrzonego w siebie, wymagającego i kłopotliwego, i nie mogę 
sobie nawet wyobrazić kobiety, która byłaby dla mnie lepszą żoną i 
przyjaciółką. Tak było przez wszystkie dwadzieścia cztery lata naszego 
małżeństwa - nawet kiedy zaczęły się odloty Michaela, zakończone jego 
nieuniknionym samobójstwem - aż do chwili, kiedy zaczął ją zbyt często 
boleć brzuch i podbrzusze i po licznych badaniach lekarze doszli do 
wniosku, że to rak jajnika. Dopiero wtedy skończył się nasz miesiąc 
miodowy.
  Były to najlepsze, naprawdę najlepsze dwadzieścia cztery lata w moim 
życiu i nie żałuję z nich ani jednej minuty. Były lepsze nawet od wojny. 
Yossarian wiedziałby, co chcę przez to powiedzieć.
  Zmarła po trzydziestu dniach, dokładnie jak to przepowiedział Teemer, 
poddając się bezradnie chorobie i niezbyt wiele cierpiąc, co było jedną z 
nielicznych rzeczy, które nam zagwarantował. Wciąż czułem się jego 
dłużnikiem, kiedy spotkałem go ponownie w szpitalu, gdzie opiekował się 
Lewisem, i dowiedziałem się ze zdumieniem, że został pacjentem oddziału 
psychiatrycznego, szukając ucieczki przed nieubłaganym stresem, w który 
wpędziła go jego własna idiosynkratyczna "teologia biologii", zbyt trudna, 
by mógł się z nią zmierzyć bez pomocy z zewnątrz. W dzień nadal pracował na 
onkologii, ale w nocy przenosił się na psychiatrię. Jego żona mogła mu 
towarzyszyć, nie miała na to jednak ochoty.
  Teemer, pryncypialny, pracowity i melancholijny, stanowił; jak ujął to 
Yossarian, kolejną ofiarę prowadzonej przez samego siebie wojny z rakiem. 
Wyznawał teraz pogląd, że żywe komórki nowotworowe i ginące społeczeństwa 
reprezentują tę samą jakość. Wszędzie widział nowotwory. To, co widział w 
komórce, odnajdywał w powiększonej skali w organizmie, a to, co zachodziło 
w człowieku, widział odwzorowane na poziomie grupy społecznej. Był 
zwolennikiem kontrowersyjnego poglądu - tak samo jego zdaniem zdrowego i 
ekspansywnie się rozprzestrzeniającego jak złośliwa tkanka, w której 
badaniu się specjalizował - że wszelkie mnożące się w niepowstrzymany 
sposób zgubne ekscesy są równie normalne i nieuniknione jak rozrost 
złośliwych komórek, które znał z życia zwierzęcego i roślinnego.
  Dennis Teemer przyglądał się cywilizacji - przechwalał się ogarnięty 
najgłębszym pesymizmem - i widział mikrokosmos komórki.
  - Są jeszcze dwie rzeczy dotyczące tych komórek rakowych, które powinny 
was zainteresować. W laboratorium żyją wiecznie. I brakuje im samokontroli.
  - Hmm... - mruknął Yossarian. - Powiedz mi, Teemer, czy komórka rakowa 
żyje tak samo długo jak zdrowa? - Komórka rakowa jest zdrowa - brzmiała 
odpowiedź,
  która nie spodobała się żadnemu z nas - jeśli za wyznacznik zdrowia uznać 
siłę, mobilność i zdolność do wzrostu i ekspansji.
  - Czy żyje tak samo długo jak normalna komórka? 
  - Komórka rakowa jest sama w sobie normalna - brzmiała kolejna 
frustrująca odpowiedź. - I z biologicznego punktu widzenia nie ma powodu 
oczekiwać, by zachowywała się inaczej. Może żyć wiecznie...
  - Wiecznie? 
  - W laboratorium żyje wiecznie, w przeciwieństwie do innych. Brakuje jej 
samokontroli i niepowstrzymanie się mnoży. Czy nie jest to przejaw zdrowia? 
Komórki rakowe migrują, kolonizują i rozprzestrzeniają się. Biologicznie 
rzecz biorąc, dlaczego mielibyśmy oczekiwać, że w świecie ożywionym nie 
powinny istnieć komórki bardziej agresywne od innych?
  - Hmm...
  - Biologia zawsze robi to, co musi. Nie wie, dlaczego to robi, i nic jej 
to nie obchodzi. Nie ma żadnego wyboru i w przeciwieństwie do nas nie szuka 
przyczyn.
  - Zajmuje się pan bardzo poważnymi problemami - stwierdziłem dwuznacznie.
  - Chciałabym, żeby dał sobie w końcu spokój - powiedziała jego żona.
  - To cała moja przyjemność. - Na twarzy Teemera pojawiło się coś, co 
mogło uchodzić za uśmiech. - Naświetlanie, zabiegi i chemioterapia to moja 
praca. Ale nie praca wpędza mnie w depresję. W depresję wpędza mnie 
depresja.
  - Chciałabym, żeby wrócił do domu - westchnęła pani Teemer.
  Jej mąż czuł się mile zaszczycony faktem, że koledzy z psychiatrii 
traktowali go serio: uważali, że jest szalony, ale nie przywiązywali do 
tego większej wagi.
  Spotkanie z Yossarianem przywołało z powrotem falę starych wojennych 
wspomnień, nawet tych, które były okropne i dotyczyły niebezpiecznych i 
ohydnych wydarzeń - jak choćby obraz konającego z zimna rannego Snowdena i 
rzygającego na własne spodnie, odrętwiałego Yossariana. Pamiętałem, jak 
kręciło mi się wtedy w głowie i mdlałem za każdym razem, gdy odzyskiwałem 
przytomność i widziałem kolejną rzecz, do której oglądania nie mogłem się 
zmusić: Yossariana tnącego bandaż, zgarniającego ciało do środka rany na 
udzie, zginającego się w kolejnym ataku torsji i okrywającego jedwabną 
płachtą spadochronu Snowdena - najpierw, żeby tak nie marzł, a potem w 
charakterze całunu. Przypomniałem sobie również wodowanie z Orrem i 
brakujące cylindry z dwutlenkiem węgla, wykorzystane do produkcji napojów 
gazowanych z lodami, które oficerowie w stołówkach Mila dostawali 
codziennie, a my tylko w niedziele. Podczas śledztwa wyszło na jaw, że 
logistycznie rzecz biorąc, możemy mieć albo kamizelki ratunkowe, albo 
napoje gazowane, w żadnym wypadku jedno i drugie. Głosowano za napojami, 
ponieważ więcej było takich, którzy chcieli pić napoje z lodami, niż tych, 
którzy mogli potrzebować kamizelek. Pamiętałem także tamto awaryjne 
lądowanie z Joem Głodomorem. Dostał medal za to, że przyprowadził samolot z 
powrotem i niepotrzebnie go rozbił. Medal dostał również Yossarian za 
powtórne podejście nad most w Ferrarze z McWattem, który siedząc za sterami 
powtarzał swoje: "Niech tam, do diabła!" Widząc, że skrzyżowane nitki w 
celowniku rozchodzą się i że nie trafi w cel, Yossarian nie zwolnił bomb. 
Tylko nasze samoloty miały szansę wykonać zadanie i na nas skoncentrował 
się cały ogień artylerii przeciwlotniczej.
  - Chyba będziemy musieli nalatywać ponownie? - usłyszałem głos McWatta w 
telefonie pokładowym, kiedy most pozostał nie naruszony.
  - Chyba tak - odparł Yossarian.
  - Wracamy? - zapytał McWatt. 
  - Tak.
  - A niech tam, do diabła - zamruczał McWatt.
  Zawróciliśmy i rozwaliliśmy ten most, a potem zobaczyłem, jak Kraft, 
który był naszym drugim pilotem w Stanach, ginie w lecącym obok samolocie.
  Przypomniałem sobie również podskakującego na zakotwiczonej przy plaży 
tratwie Kida Sampsona, którego przeciął na pół samolot pilotowany przez 
McWatta.
  - A niech tam, do diabła - zamruczał McWatt do wieży kontrolnej, a potem 
zakołysał leniwie skrzydłami i rozbił się o górę.
  Najczęściej jednak miałem przed oczyma Howiego Snowdena, marznącego i 
wykrwawiającego się na śmierć zaledwie kilka stóp ode mnie.
  - Zaczyna mnie boleć! - krzyknął wtedy nagle i zobaczyłem, że cierpi. Aż 
do tego momentu nie wiedziałem o istnieniu bólu. A potem zobaczyłem śmierć. 
I od czasu tej misji modliłem się zawsze po wejściu do samolotu, chociaż 
nie wierzyłem w Boga i nie wierzyłem w modlitwę.
  W domu nikt nigdy nie interesował się zbytnio wojną, moją wojną, z 
wyjątkiem Michaela, który i tak nie potrafił dłużej skupić na niczym uwagi. 
Dla dziewczynek były to po prostu napuszone ględy. Michael słuchał przez 
minutę albo dwie, a potem zmieniał temat na bardziej osobisty. Jako tylny 
strzelec klęczałem odwrócony tyłem do kierunku lotu albo siedziałem na 
czymś w rodzaju rowerowego siodełka i Michael potrafił to sobie znakomicie 
wyobrazić - zapewniał mnie szybko - ponieważ miał rower z siodełkiem i 
jeździł nim na plażę, żeby przyglądać się falom i kąpiącym się ludziom. Czy 
siedząc odwrócony do tyłu mogłem patrzeć do przodu? To nie było wcale 
śmieszne, strofowały go dziewczynki. Michael uśmiechał się, tak jakby udał 
mu się żart. Nie, odpowiadałem, mogłem patrzeć tylko do tyłu, ale siedzący 
w wieżyczce górny strzelec, na przykład Bill Knight, mógł obracać swoje 
karabiny we wszystkie strony.
  - Ja też mogę - oznajmiał Michael. - Założę się, że ja też mogę obracać 
kierownicą we wszystkie strony. Wiecie, dlaczego wszyscy chowamy o pewnej 
porze roku kostiumy kąpielowe do szafy... i obracamy się na pięcie?
  Dziewczynki podnosiły w górę ręce. Glenda też. Michael moim zdaniem nie 
zawsze starał się być zabawny, chociaż skwapliwie przyznawał się, kiedy go 
o to oskarżano. Nazywaliśmy go Sherlockiem Holmesem, ponieważ przywiązywał 
znaczenie do szczegółów i dźwięków, które my ignorowaliśmy, i odgrywał rolę 
detektywa z tym samym teatralnym komizmem. Miał kłopoty z przysłowiami, 
kłopoty, których sam nigdy nie potrafiłbym sobie wyobrazić. Rozumiał, że 
gdzie idzie igła, tam i nić iść musi, ale nie miał pojęcia, dlaczego 
miałoby się to odnosić do czegoś innego niż szycie. Któregoś razu 
kompletnie zgłupiał, gdy Glenda, rozmawiając z nim na zupełnie inny temat, 
zauważyła, że zawsze lepiej jest spojrzeć do przodu, zanim się skoczy, nie 
miał bowiem akurat najmniejszego zamiaru nigdzie skakać. Podobnie jak jego 
matka, w dzieciństwie wszystkich się słuchał. Kiedy prosiliśmy, żeby 
pozmywał naczynia, zmywał. Kiedy koledzy ze szkoły kazali mu brać 
narkotyki, brał je. Kiedy zażądaliśmy, żeby przestał, zrobił to. Zaczął 
brać ponownie, kiedy poczuł, że musi. W gruncie rzeczy nie miał bliskich 
przyjaciół i wydawał się ich rozpaczliwie potrzebować. Gdy miał piętnaście 
lat, wiedzieliśmy już, że nie skończy college'u, i zastanawialiśmy się 
oboje nad nie wymagającą bliższych kontaktów z ludźmi pracą, którą mógłby 
wykonywać: wśród rzucanych żartem ponurych propozycji powtarzały się zawody 
leśniczego, nocnego strażnika i latarnika. Gdy miał dziewiętnaście lat, nie 
wiedzieliśmy, co z nim począć. Michael podjął decyzję za nas.
  Glenda zobaczyła go pierwsza, kiedy wyszła na dwór z koszem pełnym 
prania. Na tylnym podwórku domu, który wynajmowaliśmy na Fire Island, stało 
tylko jedno małe drzewko, jak nam powiedziano, karłowata szkocka sosna, i 
na niej właśnie się powiesił.
  Fotografie Michaela łamały nam serce. Glenda nie powiedziała ani słowa 
widząc, że chowam je do szafki, w której przechowywała zdjęcie 
sprzedającego produkty rolne ojca i siebie samej dopingującej drużynę 
podczas jakiegoś meczu. Do tej samej szafki, gdzie leżał już mój Medal 
Lotniczy, naszywki sierżanta, stare zdjęcie przedstawiające Snowdena, Billa 
Knighta i mnie siedzących na stosie bomb oraz stojącego za naszymi plecami 
Yossariana, a także jeszcze starsza fotografia mojego ojca z pierwszej 
wojny światowej, z maską przeciwgazową i w hełmie.
  Niedługo potem Glenda, która zawsze była zdrowa jak ryba, zaczęła skarżyć 
się na niejasne dolegliwości, które wymykały się klasyfikacji: zespół 
Reitera, wirus Epsteina-Barra, fluktuacje składu chemicznego krwi, choroba 
Lyme'a, zespół chronicznego zmęczenia, drętwienie i uporczywe swędzenie, a 
w końcu kłopoty z trawieniem i schorzenie, którego objawy były aż nadto 
wyraźne.
  Z Teemerem skontaktował nas Lewis, proponując, żebyśmy przynajmniej 
skonsultowali się z onkologiem, który zajmował się jego chorobą Hodgkina. 
Teemer przejrzał wyniki i nie zaprzeczył. Pierwotne ognisko w jajniku nie 
stanowiło już obecnie głównego problemu. Gorsze mogły się okazać przerzuty.
  - To będzie zależało - tłumaczył wykrętnie, rozmawiając z nami po raz 
pierwszy - od indywidualnej biologii guzów. Niestety, nowotwory jajnika 
dają o sobie znać dopiero, kiedy dochodzi do dużego rozsiewu. Uważam, że 
powinniśmy...
  - Czy został mi jeszcze jeden rok? - przerwała mu szorstko Glenda.
  - Jeden rok? - zająknął się najwyraźniej speszony Teemer.
  - Mam na myśli dobry rok, doktorze. Może mi pan go obiecać?
  - Nie mogę pani tego obiecać - odparł Teemer z typową dla niego, jak się 
wkrótce zorientowaliśmy, posępną miną. 
  Na Glendzie, która zadała pytanie z fałszywą, pogodną pewnością siebie, 
jego odpowiedź wywarła piorunujące wrażenie.
  - Czy może mi pan obiecać sześć miesięcy? - zapytała słabszym głosem. - 
Dobrych sześć miesięcy?
  - Nie, nie mogę pani tego obiecać.
  - Trzy? - zapytała, z trudem się uśmiechając. 
  - To nie zależy ode mnie.
  - Nie będę pytała dalej.
  - Mogę pani zagwarantować jeden miesiąc, niespecjalnie dobry. Ale nie 
będzie panią bardzo bolało. Dopilnujemy tego.
  Glenda głęboko westchnęła.
  - Sprowadź do domu dziewczynki, Sam. Myślę, że lepiej będzie, jeśli 
zaczniemy się przygotowywać.
  Zmarła nagle w szpitalu trzydzieści dni później w wyniku zatoru naczyń 
wieńcowych w trakcie eksperymentalnego podawania nowego specyfiku i zawsze 
podejrzewałem, że nic mi o tym nie mówiąc, chciano po prostu ulżyć jej 
cierpieniom. Yossarian, który dobrze zna Teemera, nie wykluczył wcale 
takiej możliwości.
  Yossarian, wielki, brzuchaty i siwy, wygląda teraz zupełnie nie tak, jak 
sądziłem. On też mnie sobie inaczej wyobrażał. Myślał, że zostałem 
adwokatem albo profesorem. Zaskoczyło mnie, że związał się z Milem 
Minderbinderem; on ze swej strony nie zachwycał się zbytnio moją pracą w 
dziale promocji "Time'a". Mimo to uznaliśmy obaj za cudowne, że dzięki 
odrobinie szczęścia i naturalnej selekcji udało nam się pomyślnie przeżyć 
wszystkie te lata.
  Wydawało się logiczne, że obaj powinniśmy popracować najpierw trochę w 
szkolnictwie wyższym, a potem szukając lepszych zarobków i weselszego 
towarzystwa przenieść się do reklamy i public relations, i że obaj będziemy 
próbować pisać kawałki prozy, dramaty bądź też scenariusze filmowe w 
płonnej nadziei, że przyniesie nam to sławę i pieniądze.
  - Polubiliśmy luksus i nazwaliśmy go bezpieczeństwem - zauważył z 
powierzchowną skruchą Yossarian. - W miarę jak się starzejemy, Samuel, 
zawsze grozi nam, że zmienimy się w ludzi podobnych do tych, którymi jak 
twierdziliśmy, pogardzaliśmy w młodości. Jak mnie sobie wyobrażałeś?
  - Jako kapitana sił powietrznych, wciąż w wieku dwudziestu kilku lat. 
Człowieka, który sprawia wrażenie stukniętego, ale zawsze dobrze wie, co 
robi.
  - I oczywiście bezrobotnego? - odparł śmiejąc się. - Nie mamy wielkiego 
wyboru, prawda?
  - Kiedyś w Rzymie zajrzałem do pokoju, który zajmowałem wspólnie ze 
Snowdenem podczas jednego z naszych ostatnich urlopów - zwierzyłem mu się - 
i zobaczyłem, jak leżysz na tej pokojówce, która dawała chętnie każdemu, 
kto ją o to poprosił, i nosiła zawsze te cytrynowe majtki.
  - Pamiętam tę pokojówkę. Pamiętam je wszystkie. Była miła. Czy wyobrażasz 
sobie czasem, jak teraz wygląda? Ja nie mam z tym problemu, robię to bez 
przerwy. I nigdy się nie mylę. Ale nie potrafię robić tego w drugą stronę. 
Nie mogę spojrzeć teraz na kobietę i zobaczyć, jak wyglądała w młodości. O 
wiele łatwiej jest mi przepowiadać przyszłość, niż odkrywać przeszłość. A 
tobie? Czy nie za dużo mówię?
  - Wydaje mi się, że trochę tym przypominasz Teemera.
  Wydawało mi się również, że przypomina dawnego Yossariana, a on nie krył 
zadowolenia, kiedy to usłyszał.
  On i Lew nie przypadli sobie zbytnio do gustu. Wyczuwałem, że każdy z 
nich zastanawia się, co ja takiego widzę w tym drugim. Podczas naszych 
szpitalnych kolokwiów było miejsce tylko dla jednej duszy towarzystwa, a 
mierzącemu sześć stóp i ważącemu przy tym mniej niż sto pięćdziesiąt funtów 
Lewisowi trudno było odnosić triumfy w roli ekstrawertyka. Spuszczał 
taktownie z tonu w obecności Yossariana i jego bardziej statecznych gości w 
rodzaju Patricka Beacha, słynnej Olivii Maxon z wprawiającymi ją w 
niedorzeczny zachwyt dwiema tonami kawioru, a nawet ładnej pielęgniarki i 
olśniewającej blondynki, która była jej przyjaciółką.
  Zbieraliśmy się często wieczorami w sali Teemera na oddziale 
psychiatrycznym i rozprawialiśmy o zdrowiu psychicznym, demokracji, 
neodarwinizmie i nieśmiertelności, dochodząc do naszych konkluzji w 
obecności innych pacjentów, w większości nafaszerowanych lekami i 
wpatrujących się w nas bez większego zainteresowania, niczym przeżuwające 
paszę krowy, i wszystko to również było trochę zwariowane. Yossarianowi 
wciąż nie dawało spokoju pytanie "żyć albo nie żyć" i nie przejął się 
zbytnio słysząc, że żyje już o wiele dłużej, niż mu się zdaje, być może 
nawet od momentu powstania gatunków, a za pośrednictwem przekazanego swemu 
potomstwu DNA będzie genetycznie rzecz biorąc żył długo po swojej śmierci.
  - Genetycznie rzecz biorąc to nie jest to, o co mi chodzi, Dennis, i ty 
dobrze o tym wiesz. Umieść we mnie gen, który unieszkodliwi inne, 
powodujące to, że się starzeję. Chcę pozostać na zawsze taki, jaki jestem w 
tej chwili.
  Brylującego w naszym towarzystwie Teemera doprowadzała do szaleństwa 
wyniesiona z badań laboratoryjnych wiedza, że metastatyczne komórki rakowe 
stanowią genetyczne rozwinięcie pierwotnej złośliwej tkanki i są od niej o 
wiele bardziej odporne, pomysłowe i destrukcyjne. Zmuszony w związku z tym 
traktować je jako ewolucyjną innowację, zastanawiał się, czy wszystkie jego 
medyczne interwencje podejmowane w imię ratowania życia pacjentów nie są 
przypadkiem zbrodnią przeciwko naturze, niedozwolonym zakłócaniem 
równoważących się harmonijnie prądów życia biologicznego, które kiełkowało 
wszędzie tam, gdzie znajdowały się żywe istoty. Co jest w końcu, musiał 
zapytać, takiego szlachetnego lub ważnego w rodzaju ludzkim?
  - Nie mieliśmy nic wspólnego z naszą własną ewolucją, przyłożyliśmy się 
za to prządnie do naszego upadku. Wiem, że to brzmi rewolucyjnie, ale muszę 
wziąć pod uwagę tę możliwość. Jestem neodarwinistą i człowiekiem nauki.
  - A ja jestem człowiekiem, który dorobił się na złomie - oświadczył Lew, 
który miał już wtedy serdecznie dość szpitala. - Tam jest mój początek.
  - Nie, Lew, twój początek jest w komórce spermowej, w łańcuchu DNA, który 
nie ma pojęcia, kim jesteś.
  - Robisz sobie jaja! - zaprotestował Lew.
  - Zgadza się - potwierdził Teemer. - Jaja są tym, czym zawsze byliśmy.
  - Jasne, Dennis, skoro tak uważasz - odparł Lew, który też miał już dość 
tego intelektualizowania i nazajutrz wypisał się do domu, żeby tam doczekać 
końca.
  W tej kwestii Yossarian i ja również mieliśmy różne zdania. Nic nie 
słyszałem o jego scenariuszach filmowych. Wydawał się lekko poirytowany, 
kiedy zareagowałem uśmiechem na jego pomysł sztuki o życiu rodzinnym 
Darwina i nie zareagowałem w ogóle na projekt zabawnej powieści o Tomaszu 
Mannie i kompozytorze z jednej z jego książek, który zawarł faustowski 
pakt.
  W Yossarianie nie podobało mi się to, że uważał się za kogoś wyjątkowego, 
ulepionego z innej gliny niż otaczający go trywialni filistrzy.
  A we mnie samym nie podobało mi się, że wciąż skłonny byłem uważać go za 
kogoś lepszego. Ze zdumieniem rozpoznałem wśród jego gości McBride'a z 
dworca autobusowego. Był w towarzystwie miłej kobiety o jasnych oczach, 
którą przedstawił jako swoją narzeczoną. Wpadł również niejaki Gaffney, 
który pokiwał z wyrzutem głową nad łóżkiem chorego Yossariana i przedstawił 
własny pomysł faustowskiego paktu, zawartego przez Boga, a być może przez 
Diabła z pierwszym człowiekiem, którym była prawdopodobnie kobieta.
  - Dam ci inteligencję i dość wiedzy, żebyś mógł zniszczyć wszystko, co 
znajduje się na ziemi, ale musisz zrobić z nich użytek - zaproponował 
Stwórca.
  - Zgoda - powiedział nasz przodek i w ten oto sposób stworzony został 
rodzaj ludzki.
  - Jak wam się to podoba? - zapytał Gaffney.
  - Dajcie mi się nad tym zastanowić - powiedział Teemer. - To może 
stanowić klucz do mojej kompleksowej teorii.
  - Wróć do domu - poprosiła jego żona.
  - Zwariowałaś? - zawołał Teemer. - Nie mogę wrócić, dopóki nie skończę.
  McBride był tym facetem, który dał mi pieniądze na powrót do domu, kiedy 
wypuszczono mnie z aresztu. Patrzyłem zafascynowany, jak gawędzi przyjaźnie 
z Yossarianem, omawiając szczegóły tego dworcowego ślubu, na który miał 
przybyć podziemną linią kolejową sam prezydent i który celebrować miał obok 
innych dostojników sam kardynał.
  - Jeśli będziesz miał okazję - powiedziałem Yossarianowi - zapytaj 
kardynała, czyje geny miał Jezus.
  - Teemer również chce to wiedzieć.
  Chcę odbyć tę podróż dookoła świata, dopóki wciąż jeszcze istnieje. Na 
Hawajach mieszka kobieta, która kiedyś ze mną współpracowała, a także była 
żona przyjaciela, u którego zamawiałem projekty w czasach, gdy 
organizowałem pokazy slajdów dla terenowych przedstawicieli "Time'a". Jest 
teraz od dawna żoną kogoś innego i z przyjemnością zobaczę się z nimi 
dwiema. Yossarian radzi, żebym w drodze do Australii nie ominął Nowej 
Zelandii, zwłaszcza Wyspy Południowej, z jej wysokimi górami i lodowcem. 
Będąc tam mógłbym nawet wybrać się w wysokich butach na pstrągi. To kolejna 
rzecz, której nie próbowałem jeszcze nigdy w życiu. W Sydney mam starego 
kumpla z biura, który mieszka wraz z żoną w domu nad zatoką, z basenem, w 
którym ćwiczy regularnie od dwudziestego dziewiątego roku życia, aby 
wzmocnić mięśnie górnej połowy ciała. Oboje zarządzili już, że mam u nich 
zostać przynajmniej dwa tygodnie. Kumpel stracił czucie w obu nogach 
sparaliżowany przez chorobę Guillaina-Barre'a po prewencyjnym szczepieniu 
przed konferencją handlową w Meksyku. Yossarian zna kilka niezamężnych 
kobiet w Sydney i Melbourne i zaproponował, że zadzwoni do nich, żeby mnie 
przedstawić. Zanim się u nich zjawię, powinienem jego zdaniem posłać każdej 
z nich tuzin czerwonych róż. Twierdzi, że czerwone róże zawsze odnoszą 
skutek. Potem chcę polecieć do Singapuru, gdzie mieszka teraz z mężem, 
adwokatem pracującym dla jakiejś amerykańskiej firmy, dziewczyna, która 
była u nas kiedyś asystentką. Stamtąd do Hongkongu, gdzie wciąż mam jeszcze 
znajomych, a z Hongkongu do Włoch, do samego Rzymu. Chcę odnaleźć ten dom 
przy końcu Via Veneto, gdzie wynajmowaliśmy apartamenty na całych dwóch 
piętrach.
  Spodziewam się, że Rzym spodoba mi się bardziej niż ostatnio, kiedy 
poleciałem tam w zastępstwie, żeby wziąć udział w szybkiej konferencji 
handlowej, z pewnością jednak mniej niż za pierwszym razem, podczas wojny - 
kiedy byłem młodym żołnierzem uwielbiającym włoską kuchnię i napędzanym 
przez młodzieńczy popęd płciowy, który był łatwo zapalny, mistyczny i 
nieustannie się regenerował. Potem pojadę do Anglii, gdzie także mieszka 
paru moich byłych współpracowników. Komuś może wydać się dziwne, że omijam 
Paryż, ale nie znam już nikogo we Francji i nie sądzę, żebym wiedział, co 
ze sobą robić, gdybym tam sam pojechał. A potem, po siedmiu albo ośmiu 
tygodniach, wrócę do mojego mieszkania na wysokim piętrze, do domu i życia 
bez osoby, która znaczyła dla mnie więcej niż ktokolwiek inny.
  Wybrałem bezpieczne kraje i bezpieczne linie lotnicze. Ale i tak 
prawdopodobnie porwą mnie terroryści, śmieje się Esther, a potem zastrzelą 
z powodu mojego amerykańskiego paszportu i żydowskiego pochodzenia. Esther 
wyszłaby pewnie za mnie, gdybym się zmobilizował i poprosił ją o rękę, i 
gdyby udało jej się zabezpieczyć odpowiednio cały swój wdowi majątek. Ale 
jest uparta i lubi narzucać swoje zdanie. Chyba nie moglibyśmy się 
zaprzyjaźnić.
  Yossarian jest w lepszej ode mnie sytuacji, ponieważ wciąż jeszcze 
czekają go w życiu ważne decyzje. Tak przynajmniej twierdzi Winkler, który 
był akurat u niego w szpitalu i opowiadał o kontrakcie, jaki zawarł z Milem 
Minderbinderem na produkcję nawyższej jakości buta - wciąż chce mi się 
śmiać, gdy pomyślę o tym, jak Winkler rozkręcał interes ze swymi 
dostarczanymi do domu najwyższej jakości sandwiczami, a ja napisałem mu 
reklamę, zatytułowaną: ŚPIJ DŁUŻEJ W NIEDZIELNE RANKI! - kiedy do pokoju 
wpadła nagle ta olśniewająca blondynka, przynosząc wiadomości, które dla 
Yossariana musiały okazać się szokiem. Zbliżając się do siedemdziesiątki 
stanął oto przed zatrważającą perspektywą ponownego zostania ojcem i 
zawarcia trzeciego małżeństwa.
  - Cholera jasna - brzmiała jego pierwsza reakcja, którą zapamiętał 
Winkler.
  Zapłodnioną przez niego kobietą była ciemnowłosa pielęgniarka - wszyscy 
wiedzieli, że od pewnego czasu są ze sobą blisko. Jeśli miała urodzić 
kiedyś dziecko, chciała, żeby było jego. A jeśli nie zdecyduje się teraz na 
poród, wkrótce mogą być już na to oboje zbyt starzy.
  - Czy ona nie zdaje sobie sprawy - denerwował się Yossarian - że kiedy 
mały poprosi mnie, żebyśmy wybrali się obaj na dziewczyny, będę miał 
osiemdziesiąt cztery lata?
  - Wcale się tym nie przejmuje.
  - Nadal chce, żebym się z nią ożenił?
  - Oczywiście. Ja też.
  - Posłuchaj... i ty posłuchaj także, Winkler: nikomu ani mru-mru - 
nakazał Yossarian. - Nie chcę, żeby ktoś się dowiedział.
  - Komu miałbym mówić? - oburzył się Winkler, po czym natychmiast 
powiedział wszystko mnie. - Wiem, co ja bym zrobił - oświadczył z mądrą 
miną, którą lubi przybierać jako biznesmen.
  - Co byś zrobił?
  - Nie wiedziałbym, co robić - odparł i obaj ponownie wybuchnęliśmy 
śmiechem.
  Spotkanie z Yossarianem w szpitalu i możność zobaczenia, ile czeka go 
jeszcze atrakcji - z tą brzemienną pielęgniarką, która chce, żeby się z nią 
ożenił, z zaprzyjaźnioną z nim, tryskającą entuzjazmem blondynką, którą 
łączy coś tajemniczego z Patrickiem Beachem, z Frances Beach, którą łączy 
to samo z Yossarianem, a także z wpadającym tutaj regularnie ze swoją 
narzeczoną McBride'em, który opowiada bez końca o dworcu autobusowym, 
mającym się tam odbyć zwariowanym weselu i zamówionych już dwóch tonach 
kawioru - wszystko to i jeszcze inne rzeczy napełniają mnie cichym żalem, 
że ominęło mnie tyle spraw, oraz przekonaniem, że samo szczęście to jednak 
nie wszystko - zwłaszcza teraz, kiedy je straciłem.
  
  31.
  Claire
  
  Kiedy choroba ponownie zaatakowała brzuch, Lew postanowił dać za wygraną 
i odejść z własnej woli. Nie był w stanie wyobrazić sobie niczego gorszego 
od mdłości. Mógł znieść to, że wypadały mu włosy, stwierdził próbując mnie 
zśmieszyć, ale nie wiedział, czy wytrzyma jeszcze długo to, co dokuczało mu 
najbardziej. Tyle było rzeczy, od których chciało mu się rzygać. Robiło mu 
się niedobrze, bo był chory, robiło mu się niedobrze, bo poddawano go 
kuracji, a teraz przyplątało się coś nowego, co nazywali chłoniakiem. Nie 
chciał już po prostu dłużej walczyć. Wszystko go bolało i miał te mdłości, 
które były najgorsze. Tym razem natychmiast wyczułam, że jest jakiś inny. 
Kiedy tylko znaleźliśmy się w domu, wyjechał znowu z tymi swoimi lekcjami 
rachunków. Nie chciał mi dać spokoju.
  - Ile jest więcej, osiem czy dziesięć procent?
  - Osiem czy dziesięć procent czego? - zapytałam. - 
  Jasne, że dziesięć procent. Jakiej się spodziewałeś odpowiedzi?
  - Tak? W takim razie co waży więcej, funt pierza czy funt ołowiu?
  - Nie jestem idiotką. Nie musisz zaczynać wszystkiego od początku.
  - Co więcej kosztuje, funt miedzi czy funt gazet? 
  Oboje uśmiechnęliśmy się na to wspomnienie.
  - Teraz znam odpowiedź i na to pytanie.
  - Na pewno, cycatko? Upewnijmy się. Ile kosztuje tuzin znaczków po trzy 
centy jeden?
  - Lew!
  - W porządku, w takim razie co da ci więcej: dziesięć procent od 
osiemdziesięciu dolarów, czy osiem procent od stu dolarów?
  - Zrobię ci coś do jedzenia.
  - Wynik jest taki sam. Nie widzisz tego?
  - Daj mi spokój, Lew. Zaraz będziesz chciał wiedzieć, ile jest siedem 
razy osiem. Pięćdziesiąt sześć, zgadza się?
  - Wspaniale. Czy siedem razy osiem to więcej niż sześć razy dziewięć? No, 
kochanie. Postaraj się. Ile jest więcej?
  - Na litość boską, Lew, pytaj mnie o rzeczy, na których się znam! Czy 
omlet ma być rzadki, czy dobrze przypieczony? A może chcesz, żeby ci go 
zawinąć?
  Nie był głodny, ale zapach sera zawsze budził jego uśmiech. Mógł nie 
zjeść dużo, lecz zawsze rozchmurzał się i był to jedyny sposób, żeby się 
ode mnie odczepił. Ktoś mógłby pomyśleć, że jeśli nie wykuję na pamięć tych 
jego tabliczek mnożenia, nie uda mi się uratować ani grosza z tego, co mi 
zostawi. Nie było już mowy o scrabble'u, tryktraku ani remiku, a oglądając 
film na wideo na ogół szybko się nudził albo zasypiał. Lubił dostawać 
listy, a szczególną radość sprawiały mu te od Sammy'ego. Dlatego właśnie 
prosiłam Singera, żeby je dalej pisał. Lew nie chciał, żeby go odwiedzano. 
Goście męczyli go. Musiał ich zabawiać. I wiedział, że niedobrze im się 
robi na jego widok. Emil przychodził do nas, kiedy tylko go 
potrzebowaliśmy, chyba że grał akurat w golfa. Nie przerwałby partii prawie 
dla nikogo, ten nasz domowy lekarz, nawet dla własnej rodziny. Naprawdę 
powiem mu kiedyś, co o tym myślę. Ale on też jest już zmęczony. W tym 
czasie wszyscy mieliśmy powyżej dziurek w nosie Teemera i wydaje mi się, że 
Teemer też położył na nas krzyżyk. Ta historia z chorobą psychiczną jest 
zwykłym unikiem. Facet nie może już po prostu znieść swoich pacjentów, sam 
przyznał się kiedyś do tego Lewisowi. Uważa, że o wszystko winimy właśnie 
jego. Ponieważ nie potrafił już wymyślić niczego nowego, postanowiliśmy 
skorzystać ze szpitala blisko domu. Lew mógł tam chodzić, kiedy musiał, i 
wracać do domu, kiedy tylko miał ochotę. Zawsze czuł się bardziej swojsko 
we własnym domu, ale nie chciał tu umrzeć. Wiedziałam, dlaczego. Nie chciał 
sprawiać mi dodatkowego bólu. I kiedy poczuł, że zbliża się jego czas, 
wrócił do szpitala. Tamtejsze pielęgniarki wciąż szalały na jego punkcie, 
zarówno te młode, jak i starsze, które dawno wyszły za mąż. W ich obecności 
wciąż miał jeszcze ochotę na żarty, wciąż odnajdywał rzeczy, które go 
śmieszyły. Być może nikt w to nie uwierzy - Lew uwierzyłby, ponieważ nigdy 
nie kryłam przed nim, kiedy trafiał mnie szlag z tego powodu - ale fakt, że 
tak podobał się kobietom, napełniał mnie dumą, chociaż byłam zła jak osa, 
kiedy cudze żony w klubie kleiły się do niego zbyt otwarcie. Widziałam, że 
Lew zaczyna je prowokować i nie wiedziałam, do czego to wszystko 
doprowadzi. Miałam ochotę pojechać do miasta, kupić najdroższą sukienkę, 
jaką uda mi się znaleźć, a potem zaprosić je wszystkie na wielkie 
przyjęcie, żeby zobaczyły, kto jest nadal panią tego domu. W czasie wakacji 
zawsze miałam wielką uciechę patrząc, jak nawiązuje rubasznie znajomość z 
innymi parami, z którymi mogliśmy się naszym zdaniem razem zabawić. Ale tym 
razem naprawdę coś się w nim odmieniło i te lekcje rachunków doprowadzały 
mnie do szaleństwa. Lew wściekał się, że nie jestem w stanie nauczyć się 
rzeczy, których chciał mnie nauczyć - trzeba było widzieć, jak pulsował mu 
ten nerw z boku szczęki i zmieniała się twarz, kiedy zaczynało się w nim 
gotować. Ja też dostawałam wtedy szewskiej pasji.
  - Wydaje mi się, że on szykuje się na śmierć, mamo - powiedziała moja 
córka, Linda, kiedy oświadczyłam, że nie mogę tego dłużej znieść. Michael 
też był wtedy w domu i zgodził się z Lindą. - Stąd wzięły się te wszystkie 
rachunki i opowieści o bankach.
  Zupełnie nie zwróciłam na to uwagi, choć przecież znałam go na wylot. O 
nie, odparłam, Lew nigdy nie przestanie walczyć. Ale on przestał i wcale 
się tego nie wypierał.
  - Chcesz wiedzieć, co myśli Linda? - zapytałam, próbując go wybadać. - 
Mówi, że zamierzasz szykować się na śmierć. Powiedziałam, że chyba 
oszalała. Ludzie nie podejmują takich decyzji, w każdym razie nie ludzie, 
którzy są normalni, nie ty. Jesteś ostatnią osobą, która wpadłaby na taki 
pomysł.
  - Moja kochana córunia - powiedział z ulgą i przez chwilę wydawał się 
szczęśliwy. Sądzę, że naprawdę się uśmiechał. - Jestem już zmęczony tą 
walką - wyznał w końcu, a potem, przysięgam, miałam wrażenie, że się 
rozpłacze. - Jaki jest sens walczyć? - Pamiętam, jak blade były jego 
błękitne oczy i pamiętam, jak nagle zaszły mgłą. Dopóki przy nim byłam, nie 
uronił ani jednej łzy, ale założę się, że kiedy został sam, płakał 
przynajmniej przez chwilę, a może nawet dłużej niż chwilę, może bardzo 
długo.
  - To trwało wiele lat, Claire - powiedział mi wtedy. - Dobiłem prawie do 
siedemdziesiątki, prawda? Nawet Teemer uważa, że to całkiem niezły wynik. 
Nie mogę znieść tych strasznych mgłości i tego, że przez cały czas czuję 
się taki słaby. Sammy chętnie usłyszałby, że mówię mdłości zamiast mgłości, 
ale co on o nich wie? Jeszcze niedawno złapałem tego faceta, który ukradł 
torebkę, i rzuciłem go na maskę samochodu. Co mógłbym mu dzisiaj zrobić? 
Nie potrafię znieść, że jestem taki chudy. Dlatego tak często wracam teraz 
do szpitala. Nie chcę, żebyś ty albo dzieci oglądały mnie w tym stanie.
  - Nie mów do mnie w ten sposób, Louie.
  - Posłuchaj mnie uważnie, Claire. Zawsze trzymaj dużo forsy w skrytce 
depozytowej w banku, na wypadek gdybyś musiała załatwić coś naprawdę 
szybko. W dwóch znajdziesz całkiem dużo. Kiedy odejdę, zapieczętują moje 
skrytki, więc wynajmij teraz na swoje nazwisko w różnych miejscach dwie 
nowe i przenieś tam trochę pieniędzy. Wiesz, że lubię zawsze planować z 
wyprzedzeniem. Daj dzieciom kluczyki, niech mają je przy sobie, ale dopóki 
nie odejdę, nie mów im, gdzie są te skrytki. Niech im o tym powiedzą 
adwokaci, ale nie pozwól, żeby adwokaci wiedzieli o wszystkim. Nigdy nie 
ufaj adwokatom. Dlatego właśnie miałem ich zawsze dwóch. Kiedy zobaczysz, 
że zaczynają sobie wzajemnie ufać, pozbądź się obydwu. Na jednej z wysp 
mamy działkę nad samym morzem, o której nigdy ci nie mówiłem i która 
zapisana jest teraz na twoje nazwisko, mamy też inny bardzo dobry kawałek 
ziemi w Kalifornii, o którym też nic nie wiesz. Sprzedaj go szybko, żeby 
spłacić podatek od spadku. Możesz zaufać wspólnikowi, który ma tam swój 
udział. Możesz poradzić się również Sammy'ego Singera, jeśli nie jesteś 
pewna dzieci. A także Marvina WinkleRA. Ale jeśli możesz, nigdy nie 
wyzbywaj się czynszówki. I zapomnij o tym, co mówiliśmy o właścicielach 
domów. Same monety z samoobsługowej pralni wystarczają, żeby ten interes 
się opłacał.
  - Tyle to i ja wiem. Przekonałam się o tym jeszcze przed tobą.
  - Jasne. Ale powiedz mi, jeśli jesteś naprawdę taka mądra, Claire, jaki 
będziesz miała dochód z miliona dolarów zainwestowanych na sześć procent w 
wolne od podatku potrójne obligacje?
  - Rocznie?
  - Cała moja Claire. Masz głowę na karku.
  - Z plombami w zębach. I po kilku liftingach.
  - Więc dlaczego nie potrafisz się nauczyć rachować?
  - Będę miała sześćdziesiąt tysięcy dolarów rocznie, bez podatku.
  - Wspaniale. Kochana jesteś. Na tym właśnie polega urok tego, że jest się 
naprawdę bogatym. Gdyby Rockefeller albo ktoś inny miał sto milionów w tych 
obligacjach, zarobiłby...
  - Sześćset tysięcy? To kupa szmalu!
  - Nieprawda, o wiele większa! Nie kiwając nawet palcem w bucie masz sześć 
milionów samych odsetek wolnych od podatku: więcej niż kiedykolwiek 
zarobiliśmy. Czy świat finansów nie jest cudowny? A teraz jeżeli zamiast 
miliona zainwestowałaś tylko dziewięćset tysięcy na te same sześć 
procent...
  Na litość boską, Lew, daj mi spokój.
  - Pomyśl. Postaraj się.
  - To znowu te sześć razy dziewięć, prawda?
  - Tak, zgadza się. To jedyna różnica. Więc ile pieniędzy zarobisz, jeśli 
pomnożysz sześć przez dziewięć?
  - Dzieci będą wiedziały.
  - Zapomnij o dzieciach! Nie chcę, żebyś była od nich zależna, i nie chcę, 
żeby one były zależne od ciebie. Ludzie zmieniają się, ludzie dostają 
świra. Spójrz na Teemera. Przypomnij sobie całe to zamieszanie i boje, 
jakie toczyła Glenda ze swoją siostrą o farmę po śmierci ich matki. 
Pamiętasz, jak trząsł się mój ojciec, pożyczając mi te dziesięć tysięcy, i 
widziałaś, co stało się z moją matką, zanim się jeszcze zestarzała.
  Kiedy jego ojciec pożyczał mu dziesięć tysięcy dolarów na założenie 
warsztatu hydraulicznego, który potem stał się naszym składem budowlanym, 
cała forsa była w gotówce i nikt z nas nie wiedział, skąd ją wziął i gdzie 
trzymał, dopóki nie przedstawił warunków i nie podpisaliśmy wszystkich 
papierów, bardzo oficjalnych i urzędowych, na mocy których, gdyby mu się 
przypadkiem coś przydarzyło, Lew
  miał spłacić dług Minnie i całej reszcie. Musiały być papiery, musiały 
być odsetki. Stary Morris, który nie bał się nikogo przez całe życie, wciąż 
obawiał się, że zbiednieje na stare lata, a przecież przekroczył już wtedy 
osiemdziesiątkę.
  Boże, pamiętam ten skład złomu, jakby to było zaledwie wczoraj. 
Niewielki, małe pomieszczenie wielkości garażu dla ciężarówki albo tej 
restauracji na mieście, gdzie jadłam ostatnio lunch z Sammym Singerem. 
Ciężarówka stała oczywiście zaparkowana na zewnątrz, tyle tam było zawsze 
złomu w środku i na podwórku z tyłu. Sterty metalu, posortowanego na 
mosiądz, żelazo i miedź, waga, dość duża, żeby zmieściła się na niej bela 
makulatury, i masa śmieci i brudu. Na zewnątrz obkładaliśmy bele czystymi 
gazetami, zabieranymi z piwnic całej Coney Island, gdzie zostawiali je dla 
nas za odpowiednią dolę dozorcy. Wewnątrz można było znaleźć dosłownie 
wszystko. Pod koniec dnia wszyscy - Lew, jego ojciec, bracia, szwagrowie i 
nawet Smokey Rubin i ten Murzyn - szorowali się i czyścili paznokcie 
wielkimi szczotkami ryżowymi i mydłem z ługiem pod zimną wodą ze szlaucha. 
A ja czekałam tam cała wystrojona, aż będę mogła pójść wreszcie z Lewisem 
na randkę.
  Bał się tylko szczurów. Na samą myśl o szczurach dostawał drgawek, 
również w wojsku w Europie, a potem w obozie jenieckim. Twierdził jednak, 
że w rzeźni w Dreźnie wszędzie było bardzo czysto.
  Wszystko to, cała ta praca i ludzie wydawali mi się tak samo obcy, jak 
teraz zapewne wydadzą mi się Izraelici, jeśli kiedykolwiek kupię dom w 
Izraelu i zdecyduję się tam zamieszkać. Lewisowi spodobałby się pewnie 
pomysł mojego wyjazdu, chociaż nigdy nie zdołałam go namówić, żeby tam ze 
mną pojechał - nie sposób było go wyciągnąć do kraju, którego mieszkańcy 
nie wiedzieli, kim jest, a on nie znał ich języka. To chyba najdalszy 
zakątek świata, w jakim mogę zamieszkać, odprężyć się i być może zanurzyć 
trochę we wspomnieniach, próbując zarazem doświadczyć jakichś nowych wrażeń 
w miejscu przepojonym starą tradycją, w kontaktach z ludźmi, których życie 
niesie z sobą nadzieję i sens. Chcę tego zaznać.
  Mnie również wychowano w duchu żydowskim, ale nasza osiadła na północy 
stanu mała rodzina w niczym nie przypominała Rabinowitzów. Mój ojciec był 
księgowym. A potem został bukmacherem podobnie jak ojciec Marvina i bez 
przerwy grał, ale zawsze nosił garnitur, koszulę i krawat i lubił panamy, a 
także modne wtedy, ekstrawaganckie czarno-białe buty z dużymi dziurkami. 
Ciężko pracująca, hałaśliwa i liczna rodzina Lewisa, z ich jidysz i 
żydowsko-brooklyńskim akcentem onieśmielała mnie i fascynowała zarazem. 
Podobnie jak wszyscy ci krzykliwi, otwarci i szybcy faceci z Coney Island. 
Spotkałam Lewisa na podwójnej randce w ciemno, na którą poszłam z kuzynką i 
na której miałam poznać kogoś zupełnie innego, ale odkąd zaczął się do mnie 
zalecać i dał do zrozumienia, że chciałby to ciągnąć dalej, cała reszta 
straciła u mnie szanse. Po prostu pasowaliśmy do siebie. Nigdy nie 
podnosiliśmy tego tematu, ale wydaje mi się, że niezależnie od tego, jak 
Lewis by się na to zapatrywał, chciałabym wyjść jeszcze raz za mąż i chyba 
to zrobię. Wzięliśmy ślub jako młodzi ludzie, przez całe dorosłe życie 
byłam mężatką i nie wiem, czy potrafiłabym przyzwyczaić się do samotnego 
życia. Ale gdzie znajdę kogoś, kto by mu dorównał?
  - Na mnie możesz nie liczyć - powiedział Samrny, kiedy mu o tym 
wspomniałam.
  - Nie musiałeś tego mówić. Bez obrazy, Sam, ale nigdy nie mogłabym 
dzielić z tobą sypialni - odpaliłam bez zastanowienia. Taka już jestem: 
zabrzmiało to ostrzej, niż miałam zamiar.
  - Ja też chyba nie - zgodził się Sam z tym swoim delikatnym uśmiechem i 
ucieszyłam się widząc, że go nie uraziłam. - Trudno ci będzie znaleźć kogoś 
na jego miejsce.
  - Myślisz, że o tym nie wiem? Ale on ci zazdrościł, zazdrościł tego, że 
mieszkasz w mieście. W każdym razie tego, jak sobie wyobrażał twoje życie w 
mieście. Nawet po twoim ożenku z Glendą wciąż myślał, że codziennie idziesz 
w tango i zaliczasz wszystkie te eleganckie dziewczyny ze swojej pracy i 
inne, które spotykasz w reklamie.
  Sam wydawał się bardzo zadowolony.
  - Nigdy tego nie robiłem - oświadczył trochę z dumą, trochę ze wstydem. - 
Ani razu, odkąd ożeniłem się z Glendą. Kiedy żyła, nie miałem na to po 
prostu ochoty. Poza tym wiesz przecież, że Glenda dobrych parę lat 
pracowała razem ze mną w "Timesie", więc jak twoim zdaniem miałem to przed 
nią ukryć? Gdzie zamierzasz kogoś dla siebie znaleźć, Claire? Może o tym 
nie wiesz, ale masz bardzo wysokie wymagania.
  Nie przychodzi mi do głowy żaden dobry pomysł. Wciąż mam większość 
udziałów w tym liceum plastycznym we Włoszech niedaleko Florencji, które 
Lew, nic o tym nie mówiąc, kupił mi na urodziny. Ile kobiet dostało kiedyś 
na urodziny taki prezent? Ale generalnie nie ufam Włochom, a artystów 
traktuję wyłącznie jako artystów. Nie ufam też Izraelczykom, ale oni grają 
przynajmniej w otwarte karty, oświadczając, że chcą twojego ciała na całą 
noc albo na pół godziny i że chcieliby również twoich pieniędzy. Przeżyłam 
chłopaków z Coney Island. Wszyscy już odeszli. Muszę kłamać mówiąc, ile mam 
lat, ale jak długo można kłamać?
  - Pamiętasz ten skład złomu przy McDonald Avenue, Sam?
  Pamiętał ten skład złomu, ale nie wszystkich domowników, krewni Lewisa 
nigdy bowiem nie byli zbyt serdeczni w stosunku do obcych, a nawet 
wzajemnie wobec siebie. W ciasnych klitkach należącej do Morrisa kamienicy 
gnieździło się zawsze parę rodzin, które niekoniecznie się lubiły - jego 
szwagier Phil był czarną owcą i przysparzał kłopotów całej rodzinie: 
głosował nawet na republikanów, takich jak Dewey, Eisenhower i Nixon - ale 
wszyscy byli lojalni i stali za sobą murem jak nikt inny, nawet przestępcy.
  Kiedy już przychodziłam tam na obiady i czasami nocowałam jeszcze przed 
ślubem w sypialni jednej z jego starszych sióstr, zaczęli w podobny sposób 
traktować i mnie. Marny był los każdego, kto zranił moje uczucia albo 
powiedział coś niegrzecznego, nawet jeżeli nie miałam racji. Z wyjątkiem 
może Sammy'ego i Marvina, lubiących czasem wsadzić mi szpilę, a potem kilku 
innych cwaniaków, którzy robili w obecności Lewisa uwagi na temat mojego 
biustu. Nie podobało mi się, kiedy opowiadał, że mówią żartem o moich 
piersiach "cyce jak donice", ale Lew nigdy nie wiedział, czy nie jest to 
przypadkiem coś w rodzaju komplementu, jak utrzymywał chytrze Sammy. Stary 
Morris od razu mnie polubił i ponieważ nie żył już wtedy mój ojciec, uznał, 
że musi roztoczyć nade mną opiekę. Uważał mnie za sierotę.
  - Posłuchaj mnie, Louie, posłuchaj mnie dobrze - powtarzał mu nawet w 
mojej obecności. - Albo się z nią ożeń, albo zostaw ją w spokoju. - Nie 
chciał, żeby Lew nocował u mnie, nawet kiedy w domu była moja matka. - Może 
jej matka nic nie widzi, ale ja mam oczy.
  I Lew posłuchał. Słuchał ojca aż do dnia ślubu - dopiero wtedy zaczęliśmy 
ze sobą sypiać, ale potem nie przestawaliśmy tego robić ani na chwilę, 
nawet w szpitalach, prawie do samego końca. Lew był uwodzicielem i wielkim 
flirciarzem,
  jednak w stosunkach rodzinnych odznaczał się niezwykłą pruderią. Nigdy 
nie mógł darować córkom ich bikini, minispódniczek i szkolnych romansów. W 
gruncie rzeczy mnie również wcale się to nie podobało. I nie podobał mi się 
ich wulgarny język. Wyrażały się jeszcze gorzej niż chłopcy i nie zdawały 
sobie nawet z tego sprawy. A ja nie mogłam im zwrócić uwagi, bo nie 
chciałam, żeby uznały, że jestem tak samo zacofana jak ojciec, kiedy 
usiłowałam wlać im do głowy trochę oleju. Tylko dzięki tej pruderii udało 
mi się wpłynąć na Lewisa w Fort Dix, kiedy znęcał się nad biednym 
niemieckim salowym, którego nazywaliśmy Hermannem Germanem, a ja próbowałam 
go powstrzymać. Powiedziałam w końcu, że rozbiorę się do naga i nie 
zważając na to, że jest świeżo po operacji przepukliny, siądę na nim 
okrakiem na oczach stojącego przez cały czas na baczność Hermanna Germana. 
Wściekły jak pies kazał w końcu Hermannowi odejść, ale tamten musiał 
przedtem prawie przez pół godziny stać i recytować swój życiorys. Naprawdę 
miał fioła na punkcie Niemców i przysięgam, że musiałam go błagać, żeby się 
pohamował. W końcu jednak znalazłam na niego sposób, bo tylko Lew oglądał 
mnie rozebraną i byłam jeszcze wtedy dziewicą. Wzięliśmy ślub w 1945 roku, 
wkrótce po jego powrocie z niewoli i operacji przepukliny. A przedtem przez 
dwa lata wysyłałam mu paczki z koszernym salami, puszkami chałwy i innymi 
nie psującymi się produktami, a nawet ze szminkami i nylonowymi pończochami 
dla biednych dziewcząt, które, jak pisał, spotykał w Europie. Byłam za 
sprytna, żeby okazywać zazdrość. Większość paczek i tak zresztą do niego 
nie dotarła, a kiedy znalazł się w oflagu, nie otrzymał żadnej.
  Boże, jak oni harowali w tym warsztacie. Zaharowywali się na śmierć, 
obwiązując bele cienkimi metalowymi taśmami, które czasami pękały i były 
niebezpieczne jak wszyscy diabli. Stary Morris miał siłę trzech mężczyzn i 
uważał, że tak samo silni powinni być jego synowie i zięciowie. Dlatego 
właśnie stale odkładano na później kupno nowego sprzętu. Mieli obcęgi i 
kombinerki do skręcania metalowej taśmy, mieli nożyce do rur, ale przede 
wszystkim mieli własne ręce. I te wielkie bary. Lew, który był wtedy 
jeszcze młodym chłopakiem, stał rozebrany do pasa, z hakiem w prawej ręce i 
posyłał mi perskie oko, kiedy pomagałam w papierkowej robocie albo 
czekałam, aż skończy, żebyśmy gdzieś wyszli - a potem wbijał hak w grubą 
warstwę makulatury, podnosił rękę, uginał kolano i bela wędrowała w górę, 
lądując na tej, która była pod spodem, i chybocząc się lekko, co obojgu nam 
kojarzyło się z seksem.
  Morris znał wartość pieniędzy i nie dopuszczał, żeby zmarnował się choć 
jeden dolar. Zanim pożyczył nam dziesięć tysięcy, potrzebnych na 
rozkręcenie interesu, obejrzał budynek, zamyszoną, zdemolowaną fabrykę 
pułapek na myszy, którą chcieliśmy wynająć za siedemdziesiąt pięć dolców 
miesięcznie, cały nasz budżet. Pożyczył nam forsę - wiedzieliśmy, że to 
zrobi - jednak na całe dziesięć procent, podczas gdy banki brały tylko 
cztery. Ale on brał na siebie ryzyko, a banki nie chciały mieć z tym nic 
wspólnego. W dodatku pieniądze, które mieliśmy mu spłacać, mogły być 
przeznaczone dla całej reszty, również i dla nas, gdybyśmy ich koniecznie 
potrzebowali. Nawet lichwiarz nie obdarłby nas tak ze skóry, żartowaliśmy, 
ale staruszek nigdy nie przestawał się martwić, z czego będzie żył na stare 
lata. Nawet kiedy wstał z łóżka po wylewie, ktoś musiał go zawsze zawozić 
do składu, żeby mógł trochę popracować.
  Lew był szóstym dzieckiem i drugim synem spośród ośmiorga rodzeństwa, 
jednak gdy go spotkałam, podejmował decyzje już na własną rękę. Po wojnie 
Morris spodziewał się, że Lew będzie pracował u niego dalej i być może 
któregoś dnia przejmie cały interes, żeby opiekować się rodziną. Ja 
myślałam jak głupia, że powinien zostać w wojsku, nie było jednak o tym 
nawet mowy. Odłożył w banku kilka tysięcy z żołdu sierżanta - płacili mu 
przez cały czas, kiedy był w niewoli - i forsę, którą wygrywał w karty i 
przysyłał do domu. Żeby zatrzymać go w składzie, ojciec zaproponował mu 
podwyżkę - zamiast przedwojennych trzydziestu sześćdziesiąt pięć dolarów 
tygodniowo. Lew tylko się roześmiał.
  - Posłuchaj mnie, Morris, i słuchaj mnie dobrze. Mam dla ciebie lepszą 
propozycję. I któregoś dnia ty też będziesz miał dla mnie lepszą 
propozycję. Będę robił przez cały rok za darmo. Ale po tym roku ja 
zdecyduję, jakie będzie moje wynagrodzenie. I ja będę mówił, gdzie, kiedy i 
jak chcę pracować.
  - W porządku - zgodził się Morris z cichym zgrzytem sztucznej szczęki. 
Wszyscy starsi ludzie nosili już wtedy sztuczne zęby.
  Lew miał oczywiście dodatkowe pieniądze na łapówki dla dozorców i 
śmieciarzy. Czasami można było wynieść z budynku niezbyt uszkodzony kocioł 
na ciepłą wodę, zreperować go jakoś i sprzedać innemu kamienicznikowi jako 
używany, ale w dobrym stanie. Ogólne niedobory stwarzały wiele takich 
okazji: sprzedawało się używane kuchenne zlewy, rury, kaloryfery, umywalki, 
wszystko, co wchodziło na wyposażenie domu. Inni złomiarze nie planowali z 
takim wyprzedzeniem jak my. Dozorcy - zachodząc do nich i omawiając 
interesy, Lew zawsze tytułował ich zarządcami i gospodarzami domów - nie 
mieli nic przeciwko temu, żeby zarobić coś na boku. Wszędzie było pełno 
tego żelastwa i to nasunęło nam pomysł założenia składu używanych 
materiałów budowlanych gdzieś za miastem, gdzie ich brakowało. Ja pierwsza 
wpadłam chyba na tę myśl. W tym czasie. opłacało się podjąć ryzyko. 
Najbardziej potrzebne nam było poczucie humoru i silne poczucie własnej 
wartości, a wówczas obojgu nam ich nie brakowało.
  Naprawdę chce mi się śmiać, kiedy spoglądam wstecz. Oboje wiedzieliśmy 
wtedy bardzo niewiele, a na wielu sprawach znałam się lepiej od niego. 
Wiedziałam, jakie kieliszki podaje się do wina - Lew nigdy o czymś takim 
nie słyszał. Ale kiedy tylko o nich napomknęłam, dopilnował, żebym dostała 
je, zaraz po tym, jak wprowadziliśmy się do naszego pierwszego mieszkania. 
Dostarczył je niejaki Rocky, włoski handlowiec, z którym Lew się gdzieś 
zaprzyjaźnił, kombinator z tych, co "mogą załatwić wszystko". Miał 
wybrylantynowane włosy i był zawsze zabójczo wystrojony - nawet kiedy 
wpadał na złomowisko. Nasz pierwszy samochód również pochodził od 
Rocky'ego. Był używany.
  - Co mam załatwić? - zapytał Rocky.
  - Samochód - odparł Lew.
  - Jakiej marki?
  - Chevrolet. Niebieski. Ona chce zielonkawoniebieski.
  - Na kiedy? 
  - Marzec.
  I w marcu dostaliśmy samochód. Mieliśmy wtedy rok czterdziesty siódmy, 
chevrolet był z czterdziestego piątego. Tak samo jak kieliszki do wina i 
koniaku, o których Rocky również wtedy jeszcze nigdy nie słyszał. Wciąż 
pamiętam
  jego rzucane ukradkiem spojrzenia i to, jak drapał się w głowę, 
odgarniając palcami swoją bujną czuprynę. W żaden inny sposób nie dawał po 
sobie poznać, że nie zna tego towaru. Lew też nie miał pojęcia, co 
właściwie rozumiem przez komplet kieliszków. Kto to wtedy wiedział? Ale 
tydzień później nadeszły dwa pudła z firmowym znakiem Woolwortha - a w 
środku kieliszki, każdy opakowany w brązową bibułkę i oddzielony kartonem 
od innych. Żadnej opłaty. Ślubny prezent od Rocky'ego! Uau! Wciąż jeszcze 
mam niektóre sztuki, zachowałam je. Od tego czasu upłynęło prawie 
pięćdziesiąt lat i po raz kolejny mówię "uau!", ponieważ Rocky wyskoczył 
nagle jak diabeł z pudełka, okazując się właśnie tym wspólnikiem w 
Kalifornii, któremu zdaniem Lewisa mogę zaufać. Byli w kontakcie przez 
wszystkie te lata i Lew nigdy nie powiedział o nim złego słowa.
  - Dlaczego nigdy mi o nim nie wspominałeś? - musiałam zapytać.
  - Facet siedział w więzieniu - odparł Lew.
  Czy ludzie nadal tak mocno się przyjaźnią? Lew był głodny, stale głodny, 
ambitny i zawsze trochę obcy w świecie, który go otaczał i do którego 
chciał należeć. Nigdy nie mógł się oprzeć chęci posiadania i wchodzenia w 
nowe interesy. Mógł przecież pójść na studia i radzić sobie tak samo dobrze 
jak wszyscy, bo szybko się uczył, ale on nie chciał tracić czasu.
  Jego matka też mnie lubiła - właściwie lubili mnie wszyscy - bo tylko ja 
opakowywałam dla niej prezenty w specjalny kolorowy papier i owijałam 
wstążką. Dotrzymywałam jej często towarzystwa, mimo że nie mogłyśmy ze sobą 
dużo rozmawiać. Niezbyt dobrze znałam jidysz, a ona praktycznie nie władała 
żadnym innym językiem.
  Wkrótce zachorowała na to, co lekarze nazwali stwardnieniem naczyń 
krwionośnych mózgu, a co było prawdopodobnie chorobą Alzheimera, i nikt nie 
mógł się już z nią dogadać. Dzisiaj wygląda na to, że Alzheimer dopadnie 
nas wszystkich, o ile nie powymieramy wcześniej na raka. Najpierw była 
Glenda, teraz Lew. `
  - Mój ojciec też - dodał Sam. - I nie zapominaj o wylewach.
  - Nie zapominam. Miała go moja matka.
  - Tak samo jak moja - powiedział.
  Siedziałabym z matką Lewisa tak czy owak. Moja sztuczka polegała na tym, 
że zawsze mówiłam "tak". Co jakiś czas trzeba było powiedzieć "nie", co 
poznawałam po jej kręceniu głową i gniewnych pomrukach. Kiedy i to nie 
pomagało, i nadal nie mogłyśmy się zrozumieć, uśmiechałam się i mówiłam 
"być może".
  Lew dość szybko się uczył i zwróciwszy się do wielkich firm naftowych ze 
swoim projektem dostarczania rurami oleju opałowego, spostrzegł, że są 
ludzie, których nie zdoła przekonać, i miejsca, w których nic nie zwojuje. 
Byliśmy wystarczająco mądrzy, żeby trzymać się własnej sfery. Nigdy nie 
staraliśmy się o przyjęcie do klubu golfowego gojów, nawet kiedy mieliśmy 
dość przyjaciół, żeby nas tam zarekomendowali. Lew miał większą uciechę 
zapraszając ich jako gości do naszego. Uczyliśmy się szybko oboje i kiedy 
tylko stać nas było na dwa samochody, kupiliśmy sobie dwa. A kiedy w modę 
weszły zagraniczne wozy, które były w dodatku lepsze od naszych, my też 
sprawiliśmy sobie zagraniczne.
  Lew nie znosił sztucznych włókien, żadnych imitacji, nigdy. Wyłącznie 
szyte na zamówienie bawełniane koszule, pod warunkiem, że bawełna nie 
pochodziła z Egiptu. Wszelka wzmianka o Egipcie była od czasu wojen z 
Izraelem kolejną rzeczą, która wyprowadzała go z równowagi. No i oczywiście 
szyte na miarę garnitury, które zamawiał w sklepie o nazwie Sills na długo 
przedtem, zanim wszyscy się dowiedzieli, że kupuje je tam także John 
Kennedy. A co najważniejsze: manikiur, manikiur! Nigdy nie miał dosyć 
manikiuru. Jestem pewna, że to z powodu tego wiecznie brudnego złomowiska, 
a potem obozu jenieckiego. Robiłam mu manikiur pod sam koniec, kiedy nie 
mógł już oglądać telewizji. Robiłam również pedikiur, a on leżał po prostu 
na plecach i uśmiechał się. Po ślubie bardzo często zabawialiśmy się w ten 
sposób; to było coś, o czym wiedzieliśmy tylko my dwoje. Powiedziałam 
pielęgniarkom, że jeśli chcą sprawić mu przyjemność, mogą pielęgnować mu 
paznokcie, i robiły to, również siostry z personelu szpitala.
  - Umarł śmiejąc się - powiedziałam Samowi.
  - Nie wierzę.
  - Naprawdę. Tak mi przynajmniej mówiono. - Napomknęłam o tym celowo i 
teraz Sammy umierał wprost z ciekawości. - Umarł śmiejąc się z ciebie.
  - Dlaczego?
  - Czytał twój list - powiedziałam i sama też się cicho roześmiałam. - 
Cieszę się, że przysłałeś nam ten długi list o swojej podróży.
  - Prosiłaś mnie o to.
  - Cieszę się, że to zrobiłam. Czytałam mu go we fragmentach, kiedy list 
przyszedł na nasz adres, i oboje się zaśmiewaliśmy. A potem czytał go sam. 
Kiedy wiedział, że idzie do szpitala po raz ostatni, zabrał list ze sobą i 
czytał go siostrom, a w nocy prosił, żeby jedna z nich czytała go dla 
odmiany jemu. Pielęgniarki wprost go uwielbiały, przysięgam, zupełnie nie 
tak jak te nadęte jędze z Nowego Jorku. Zawsze prosił, żeby mu o sobie 
opowiadały, i mówił, jak dobrze wyglądają, także tym starszym i tym, które 
miały mężów i dzieci. Wiedział, jak je rozśmieszyć, i potrafił dać dobre 
rady, kiedy miały jakieś problemy. "Powiedz swojemu mężowi, Mary, żeby 
uważał, bo jak tylko poczuję się trochę lepiej, zaczniesz spotykać się ze 
mną po pracy, a także w dni wolne, i będzie musiał się nauczyć sam robić 
sobie obiadki. A także śniadania, bo kiedy się obudzi, nie zawsze będziesz 
przy nim w łóżku". "Oto co zrobimy, Agnes. Jutro się stąd wypisuję. 
Zabierzesz mnie swoją hondą o piątej i pojedziemy coś wypić i zjeść w 
motelu On the Mountain. Zabierz ze sobą coś na wypadek, gdybyś chciała 
zostać ze mną przez całą noc". "Nie śmiej się, Agnes", mówiłam, bo działo 
się to wszystko w mojej obecności. "On mówi serio. Widziałam go w akcji już 
wcześniej i zawsze stawia na swoim. Ze mną wyglądało to tak samo".
  Sammy rzeczywiście zaplanował wspaniałą, interesującą podróż.
  - Nowa Zelandia, Australia, Singapur - pochwaliłam go. - A po drodze 
jeszcze Hawaje, Fidżi, Bali i Tahiti? Naprawdę masz zamiar wszędzie tam 
pojechać?
  - Prawie wszędzie. Bez Fidżi, Bali i Tahiti. Umieściłem to w programie 
specjalnie dla was obojga.
  - I dobrze zrobiłeś. Lew miał wielką uciechę, wyobrażając sobie ciebie na 
tych wyspach. "Biedny Sammy", powiedział nocnej pielęgniarce, kiedy 
przeczytała mu ten fragment. Umarł w nocy, a rano zadzwonili do mnie i 
powtórzyli jego ostatnie słowa: "Teraz, kiedy mnie najbardziej potrzebuje - 
powiedział - muszę akurat leżeć w szpitalu. Biedaczysko wyrusza bez nas w 
podróż dookoła świata i nadal nie potrafi poderwać dziewczyny".
  
  KSIĘGA XI
  
  32.
  Wesele
  
  Cztery tysiące funtów najlepszej jakości kawioru podzielone zostały przez 
specjalne automaty na ważące jedną ósmą uncji porcje i umieszczone na 
pięćset dwunastu tysiącach kanapek, które tysiąc dwustu kelnerów miało już 
niebawem podać wraz z rozlanym do wysokich kieliszków importowanym 
szampanem trzem tysiącom pięciuset bardzo bliskim przyjaciołom Reginy i 
Mila Minderbinderów, Olivii i Christophera Maxonów oraz kilku znajomym 
państwa młodych. Większą liczbę kanapek przygotowano ze względu na media. 
Część nadwyżek zarezerwowano dla personelu, a resztę przewieziono jeszcze 
tej samej nocy samochodami-chłodniami do odległych noclegowni na obrzeżach 
miasta i w New Jersey, gdzie na przeciąg jednego dnia i nocy zagoniono i 
tymczasowo zakwaterowano wszystkich bezdomnych oraz innych niechlujnych 
rezydentów dworca autobusowego. Wyeksmitowani w ten sposób naturszczycy 
żebracy, prostytutki i handlarze narkotyków - zastąpieni zostali przez 
grających ich role wytrawnych artystów, których kreacje uznano za bardziej 
autentyczne i udane od oryginalnych.
  Kawior, umieszczony w pięćdziesięciu ręcznie malowanych kanistrach po 
czterdzieści litrów każdy, dostarczono do pomieszczeń zajmowanych przez 
Dział Komercyjnej Organizacji Przyjęć Spółki Akcyjnej M i M i Partnerzy. 
Kanistry zostały tam sfotografowane, a zdjęcia wysłano do trzymających rękę 
na pulsie ekskluzywnych periodyków, propagujących dobry smak i gigantyczne 
imprezy towarzyskie w rodzaju Wesela Minderbinderów-Maxonów.
  Na galeriach i między arkadami dworca autobusowego rozlokowano 
dyskretnie, za zasuniętymi kotarami, ubranych w czarne krawaty strzelców 
wyborowych z Działu Zabójstw Komercyjnych M i M, których główne zadanie 
miało polegać na obserwacji niezgodnych z prawem działań strzelców 
wyborowych policji miejskiej i różnych agencji federalnych powołanych do 
ochrony prezydenta, Pierwszej Damy i innych urzędników państwowych.
  Oprócz kawioru i szampana podano tartinki, krewetki na lodzie, ostrygi, 
mięczaki, cienko pokrajane jarzyny w delikatnym sosie curry i foie gras.
  Olivia Maxon zastrzegła już na samym początku, że wulgarność nie wchodzi 
w rachubę.
  Jej obawy w tej kwestii zażegnał pewny siebie młody człowiek, siedzący 
przy klawiaturze komputerowego modelu mającego się odbyć w przyszłości 
wesela, którego przebieg można było oglądać, tak jakby już się odbyło, na 
monitorach centrum łącznościowego Dworca Autobusowego Zarządu Portu. 
Zainstalowany sprzęt umożliwiał zorganizowanie pokazu przedpremierowego. 
Młodzieniec wskazał głową jeden z ekranów.
  Widoczny na nim redaktor kroniki towarzyskiej wielkiego koncernu 
prasowego odpowiadał po imprezie, która jeszcze się nie odbyła, na pytania, 
które nie zostały jeszcze zadane.
  - Nie może być mowy o żadnej wulgarności. Byłem na tym weselu - 
zapewniał, zanim jeszcze na nie przybył. - Uważam, że było fantastyczne.
  Uspokojona nieco w swoich obawach przez dodający otuchy pokaz tego, co 
zaplanowano jako nieuniknione, Olivia Maxon ścisnęła za ramię Yossariana w 
geście odzyskanego zaufania i zaczęła szukać kolejnego papierosa, gasząc 
jednocześnie tego, którego właśnie wypaliła. Olivii Maxon, uśmiechniętej, 
pomarszczonej i wycieńczonej zgodnie z najnowszą modą niewielkiej kobietce, 
sprawiło wielki zawód wycofanie się z aktywnej współpracy Frances Beach, 
której mąż doznał niespodziewanego wylewu, i konieczność oparcia się w 
większym niż tego chciała stopniu na Johnie Yossarianie, w którego 
obecności nigdy nie czuła się zbyt pewna. Frances spędzała teraz dużo czasu 
w domu razem z Patrickiem i nie przyjmowała nie zapowiedzianych gości.
  Całe wyposażenie przeszklonego centrum dowodzenia, mieszczącego się w 
Skrzydle Południowym dworca, na antresoli między parterem i pierwszym 
piętrem, należało do Agencji Nieruchomości Gaffneya. Pracownikiem Gaffneya 
był także energiczny młody ekspert komputerowy, udzielający wyjaśnień 
wyłącznie Yossarianowi, Olivii Maxon i swojemu chlebodawcy. Przedstawił się 
jako Warren Hacker. Burgundzki krawat Gaffneya zawiązany był w windsorski 
węzeł, a ramiona jego samodziałowej marynarki podwyższone.
  Christopher Maxon nie przybył, poinformowany przez żonę, że nie będzie tu 
z niego większego pożytku. Milo, znudzony powtórkami wydarzeń, które miały 
odbyć się w przyszłości, wyszedł na pobliski balkon, ale już po chwili, 
speszony obecnością stojących piętro wyżej transwestytów, wpatrujących się 
nikczemnym wzrokiem w masę ludzi, do której, jak rozumiał, sam należał, 
zjechał schodami ruchomymi do głównej hali, żeby tam poczekać na 
Yossariana. Zamierzał wybrać się z nim na wycieczkę w podziemia dworca, 
które wolno było im teraz zwiedzić i które zdaniem niektórych członków jego 
rodziny koniecznie powinien obejrzeć. Mając zapewnione wysokie dochody z 
produkcji swego samolotu, snuł teraz niebosiężne plany. Podobała mu się 
jego nowa siedziba i chciał sięgnąć jeszcze wyżej. Nie dawała mu tylko 
spokoju pewna dręcząca zagadka: na ekranie na górze widział lekko 
zdezorientowany siebie samego w białym krawacie i fraku, wygłaszającego 
krótką mowę, której tekstu w ogóle jeszcze nie otrzymał, a potem 
tańczącego, choć nadal nie umiał tańczyć, z dopiero co poznaną ciemnowłosą 
Olivią Maxon. Nie był pewien, w którym znajduje się czasie.
  Przed zejściem na dół odciągnął Yossariana na bok, żeby porozmawiać z nim 
na osobności.
  - Na czym polega pieprzony problem z tym pieprzonym kawiorem? - zapytał 
roztargnionym tonem.
  - Nie chodzi o pieniądze - poinformował go Yossarian. - Chodzi o te 
pieprzone jesiotry. Ale teraz uważają, że odłowili je w wystarczającej 
ilości.
  - Chwała Bogu - stwierdziła Olivia, po raz któryś z rzędu słysząc tę 
wiadomość.
  W towarzyskich almanachach Metropolitan Museum of Art można było znaleźć 
wiele precedensów i wzorów do naśladowania. Wesele Minderbinderów-Maxonów 
miało przyćmić je wszystkie. Nawet podczas recesji kraj opływał w bogactwo. 
Nawet pośród nędzy nie powinno zabraknąć marnotrawstwa.
  Mimo że na dworze była wiosna, szef kwiaciarzy zainstalował w pięciu 
salach bankietowych osiemdziesiąt bożonarodzeniowych choinek i otoczył je 
tysiącami rosnących w doniczkach białych narcyzów. W Skrzydle Południowym 
parkiety z estradami dla orkiestry urządzono na parterze i pierwszym 
piętrze, w Północnym tylko na parterze. Wczesnym popołudniem reflektory 
oświetliły wjazdy od Ósmej i Dziewiątej Alei oraz mniejsze i bardziej 
zaciszne wejścia przy bocznych ulicach. Spoglądającym od wewnątrz na 
ciągnącą się wzdłuż dwóch przecznic fasadę z przyciemnionego szkła wydawało 
się, że widzą płynące przez witraże potoki słonecznego światła. Oglądane 
przez szyby przejeżdżające autobusy uznano za bardzo udaną imitację 
rzeczywistości. Podobnie chwalono sobie zupełnie realistyczną, wpadającą co 
jakiś czas w nozdrza woń dieslowskich spalin, sączącą się przez obłoki 
perfum, które roztaczały kobiety i substancje zapachowe umieszczone w 
centralnym systemie wentylacyjnym. Wszyscy dostawcy, kwiaciarze i inni 
pracownicy wynajęci przez Dział Komercyjnej Organizacji Przyjęć M i M 
zmuszeni byli podpisać poufne porozumienia o współpracy z Działem Zabójstw 
Komercyjnych M i M, a poufny charakter tych porozumień został szeroko 
nagłośniony w prasie.
  Najniższą kondygnację Skrzydła Północnego, oddzieloną od Skrzydła 
Południowego ulicą, którą miała przeciąć wraz z orszakiem panna młoda, 
zamieniono w kaplicę i ekskluzywną salę balową. Wymagało to usunięcia 
potężnej prowadzącej w dół klatki schodowej, a także budki informacyjnej i 
wielkiej rzeźby składającej się z ruchomych kolorowych kul, które normalnie 
zajmowały dużą część hali. Klatka schodowa, budka i rzeźba zostały 
wystawione na pokaz pod prowizorycznym dachem w Metropolitan Museum of Art, 
w miejscu, w którym normalnie znajduje się Wielki Hall tego muzeum. 
Wzbudziły tam duże zainteresowanie publiczności i zebrały pozytywne 
recenzje krytyków sztuki. Wypożyczony specjalnie na tę okazję za sumę 
dziesięciu milionów dolarów Wielki Hall przeniesiono tymczasowo na dworzec 
autobusowy. Usunięcie schodów i rzeźby ze Skrzydła Północnego pozwoliło na 
ustawienie w tym miejscu orzechowych stalli i kościelnych ławek, a co 
ważniejsze, na zainstalowanie na dworcu autobusowym Świątyni Dendura, którą 
po subtelnym wywarciu bardzo przekonującej presji i wpłaceniu kolejnych 
dziesięciu milionów również wypożyczono na ten wieczór z Metropolitan 
Museum of Art.
  To właśnie w Skrzydle Północnym miała się odbyć ceremonia ślubna, której 
początek oglądały obecne w centrum łącznościowym osoby. Pozostawiono tam 
również miejsce na niewielki stół dla weselników i dwojga gości z Białego 
Domu, a także na sześć dziesięcioosobowych okrągłych stołów dla osób 
najbliżej związanych z samym obrzędem oraz dostojników, którzy mieli go 
odprawić przy ustawionym pod kolumnami świątyni podłużnym ołtarzu, 
udekorowanym kwiatami i zapalonymi świecznikami.
  W charakterze pożegnalnych prezentów czekało na gości milion sto 
dwadzieścia dwa tysiące szampańskich tulipanów. U sufitu wszystkich pięciu 
sal bankietowych zawieszono oplecione giętkimi wierzbowymi witkami bajeczne 
żyrandole z różnych epok, a do gałązek przyczepiono wiązki rafii. 
Osiemdziesiąt bożonarodzeniowych choinek mrugało wesoło kolorowymi 
światełkami. Stoły nakryto haftowanymi olśniewającymi obrusami i wszędzie 
pełno było zapalonych świec, staroświeckich klatek z żywymi ptakami, 
inkunabułów i pochodzących z różnych okresów srebrnych talerzy. Okalające 
wszystkie wejścia do głównych hal dworca, zasadzone w dwóch tysiącach 
dwustu malajskich donicach letnie astry zamieniły połowę Skrzydła 
Południowego w miniaturowy Wersal, z tysiącem światełek, które udając 
miliony świec migotały w garnkach z terakoty. W ustawionych wzdłuż 
wszystkich sal bankietowych stu czterech witrynach umieszczono żywych 
aktorów, grających złodziejaszków, kurwy, handlarzy narkotyków, 
młodocianych uciekinierów, żebraków, ćpunów i innych wykolejeńców 
przebywających w normalnych okolicznościach na terenie dworca. Obsłudze 
pozostawionych na miejscu sklepów zapłacono za pracę w nocy, potęgując w 
ten sposób autentyzm oryginalnego otoczenia i dekoracji i wielu gości z 
przyjemnością robiło w nich zakupy, korzystając z przerw w uroczystościach. 
Sześćdziesiąt dwie pary podobnych do siebie jak dwie krople wody 
przystojnych bliźniaczek - wszystkie, które zdołano na tę uroczystość 
znaleźć na całym świecie - pozowały jako syreny w pięćdziesięciu 
specjalnych sadzawkach i fontannach, a trzydzieści osiem par identycznych 
bliźniaków występowało w roli heroldów i chorążych, odpowiadając w dowcipny 
sposób na pytania.
  Wszędzie dyżurowali udzielający niezbędnych wskazówek i instrukcji ubrani 
w czerwone kurtki pracownicy służby informacyjnej Zarządu Portu. Z 
otwartego przez cały czas terminalu lotniczego mogli skorzystać, udając się 
na jedno z trzech nowojorskich lotnisk, ci z gości, którzy prosto z 
wystawnego wesela Minderbinderów-Maxonów wybierali się na wystawne bale w 
Maroku i Wenecji, muzyczne festiwale w Salzburgu albo Bayreuth, na wystawę 
kwiatów w Chelsea, względnie turniej tenisowy w Wimbledonie.
  Zastosowane przez doświadczonych łowców głów intensywne metody selekcji 
gwarantowały, że do ról żeńskich i męskich prostytutek oraz innych ubogich 
i zdegenerowanych osobników, mieszkających i zarabiających normalnie na 
życie w tym gmachu, zatrudniono wyłącznie legitymujących się dyplomami 
renomowanych uczelni aktorów z dobrych rodzin i dobrze wychowane modelki. 
Artyści odgrywali swoje role ze zdrowym humorem i sympatycznym entuzjazmem, 
oferując czystą, godziwą rozrywkę, która z miejsca podbiła serca całej 
publiczności. Pod koniec wesela, co mogły stwierdzić śledzące je na 
ekranach przebywające w centrum łącznościowym osoby, przebierańcy zmieszali 
się z gośćmi i była to kolejna innowacja składająca się na ogólny radosny 
nastrój.
  Inni aktorzy i aktorki oraz modelki i modele ucharakteryzowani na postaci 
ze słynnych obrazów i filmów, przechadzali się po galeriach, przybierając 
charakterystyczne pozy małpowanych przez siebie osób. Było wśród nich wiele 
Marylin Monroe, paru grających Stanleya Kowalskiego Marlonów Brando, kilku 
Humpreyów Bogartów, dwóch konających Dantonów i co najmniej dwie Mony Lisy, 
które wszyscy rozpoznawali. Kelnerzy nosili luźne białe bluzy i haftowane 
kurtki z różnych epok. Off-Track Betting Parlor i restauracja Arby'ego na 
piętrze oraz restauracja i bar Lindy'ego na parterze poddane zostały 
gruntownej przebudowie i przypominały teraz siedemnastowieczne flamandzkie 
karczmy, z pasującymi do tego okresu artefaktami i wyposażeniem. W skład 
jednego z prezentowanych tam żywych obrazów wchodził palący papierosa 
zamiast fajki i mierzący wszystkich bacznym spojrzeniem szczupły mężczyzna 
z mleczną cerą, różowymi oczyma i miedzianą czupryną. Ubrany był w zamszowe 
krótkie spodnie, miał laskę piechura i zielony plecak i Yossarian, któremu 
wydawało się, że już go gdzieś widział, nie potrafił powiedzieć, czy tutaj 
pracuje, czy też stanowi niezbyt dopasowany fragment dekoracji. Było także 
kilku sobowtórów Rembrandta z autoportretu i jedna Jane Avril. Nie było ani 
jednego Jezusa Chrystusa.
  Po kolacji goście mogli iść potańczyć albo przechadzając się między 
greckimi i rzymskimi antykami zakupić losy Nowojorskiej Loterii Stanowej, 
pieczywo w Zaro's Bread Basket, cukierki w Fanny Farmer, bądź też zajrzeć 
do warsztatu szewskiego Drago albo jednego z barów Tropica Juice, gdzie 
kusiły piramidy z pomarańczy, ozdobione girlandami, rozetami i kutasikami w 
stylu francuskiego dyrektoriatu. Wielu z zaproszonych nigdy dotąd nie 
widziało piramid z pomarańczy. Pośrodku stołów leżały pozłacane liście 
magnolii i wiosenne gałązki. Kolumny, na których wspierało się centrum 
łącznościowe dworca, oświetlono srebrzystą poświatą, a obok pieniły się 
białe fontanny i trzepotały w powiewach sztucznej bryzy podobne do 
podniesionych żagli firmowe chorągwie i proporce. Korytarz prowadzący do 
stanowisk dalekobieżnych autobusów, jadących na zachód do Kenoshy w stanie 
Wisconsin i na północ, na biegun, przebudowano w stylu greckiego renesansu 
i ozdobiono włoskimi gobelinami, japońskimi lampionami, średniowiecznymi 
zbrojami i orzechową boazerią z francuskiego ch??a???teau. Inne, położone 
naprzeciwko przejście na perony urządzono w stylu regencji, ustawiając w 
nim mahoniowe meble i wyściełane perkalem fotele, wszystko to za ręcznie 
kutą bramą średniowiecznego dworu. Dwór Karola Engleharda, również 
wypożyczony z Metropolitan Museum of Art, stał w potokach różowego i 
złotego światła i udekorowany był pięćdziesięcioma tysiącami francuskich 
róż oraz prawie taką samą liczbą zanurzonych w złocie liści magnolii. 
Parkiet do tańca specjalnie na ten jeden wieczór pomalowano w zielone, 
żółte, czerwone i czarne romby.
  Czterdziestu siedmiu szefów protokołu służby dyplomatycznej miało za 
zadanie dopilnować, by wszyscy goście znaleźli odpowiednie, choć nie zawsze     
odpowiadające im miejsca. Pierwszy szturm na krzesła pozostawił wielu z 
trzech tysięcy pięciuset zaproszonych w stanie nieukontentowania i goryczy, 
łagodzonym jednak do pewnego stopnia przez widok rozczarowania malującego 
się na twarzach innych.
  Nie było lepszych i gorszych stołów z wyjątkiem jednego niewielkiego, 
ustawionego w Skrzydle Północnym przed Świątynią Dendura i zarezerwowanego 
dla państwa młodych oraz prezydenta i Pierwszej Damy. Rezydował przy nim 
Noodles Cook, reprezentujący szefa państwa aż do chwili jego przybycia.
  Pierwsza Dama przyszła trochę wcześniej, żeby poprosić o autografy 
słynnych luminarzy.
  - Zastanawiam się, gdzie jest prezydent - rzuciła, rozglądając się 
niecierpliwie, Olivia Maxon. - Wolałabym, żeby już tu był.
  Prezydent miał przyjechać, o czym wiedzieli tylko niektórzy, prosto na 
dworzec autobusowy specjalnym pospiesznym pociągiem z tajnego podziemnego 
terminalu ASTPW w Waszyngtonie. Jako jeden z ostatnich gości winien pojawić 
się, pozdrowić z szerokim uśmiechem zgromadzonych, uścisnąć parę dłoni, 
następnie zaś poprowadzić pannę młodą do ołtarza, pełniąc jednocześnie 
obowiązki pierwszego drużby pana młodego. Stanowiło to kolejną innowację w 
ślubnym obrzędzie, który jak obiecywano powinien stać się wzorem dla 
przyszłych pokoleń, być może nawet dla królewskich rodzin z liczącą kilka 
stuleci tradycją.
  Wszystkie pozostałe stoły były okrągłe, tak by nikt nie zajął przy nich 
dominującego miejsca, a krzesła w ostentacyjny sposób demokratyczne. Przy 
każdym z trzystu czterdziestu czterech stołów ustawionych poza Skrzydłem 
Północnym zasiadała jedna ważna osoba publiczna oraz jeden multimilioner 
lub żona takowego. Multimilionerzy nie byli zbyt zadowoleni, woleliby 
bowiem siedzieć z samym prezydentem, a gdyby okazało się to niemożliwe, 
przynajmniej z jednym z ośmiu zaproszonych miliarderów, którzy świetnie 
rozumieli swoją metaforyczną rolę bóstw, trofeów, inspiracji i kwiatków do 
kożucha. Kilku miliarderów wykupiło w tym samym tygodniu hotele na 
Manhattanie wyłącznie po to, żeby urządzić w nich prywatne przyjęcia dla 
garstki znajomych.
  Kardynał zażądał prezydenta względnie gubernatora i burmistrza, a także 
właściciela głównej stołecznej gazety, przynajmniej dwóch z ośmiu 
miliarderów i jednego laureata Nobla w fizyce, którego mógłby nawrócić. 
Yossarian dał mu zamiast tego Dennisa Teemera, który mógł go zapoznać z 
podstawowymi prawami biologii, jednego wydawcę gazet i jednego odrzuconego 
multimilionera, który miał nadzieję na t??e???te-??a???-t??e???te z 
miliarderem. Posadził wszystkich przy stole z dobrym widokiem na pannę 
młodą, w przylegającej do Dziewiątej Alei części Skrzydła Południowego, 
niedaleko posterunku policji i stołu przeznaczonego dla Larry'go McBride'a 
i jego nowej żony oraz Michaela Yossariana i jego starej przyjaciółki 
Marlene, między sklepem z bielizną Sport Spot a barem Jo Anne's Nut House. 
Był tam także ubrany w służbowy policyjny mundur zamiast wieczorowej 
marynarki McMahon, który wynurzył się ze swej celi, żeby pozdrowić 
McBride'a i jego nową małżonkę.
  McBride stał w kolejce, żeby odebrać pochwałę prezydenta za genialną 
zręczność, z jaką udało mu się znaleźć miejsce na trzysta pięćdziesiąt 
jeden stołów dla trzech tysięcy pięciuset najbliższych przyjaciół Reginy i 
Mila Minderbinderów oraz Olivii i Christophera Maxonów, którzy nie mieli i 
nie chcieli mieć żadnych bliskich przyjaciół, a także na Świątynię Dendura, 
inne stojące w pełnym blasku monumentalne budowle oraz parkiety taneczne i 
estrady dla orkiestr. McBride koordynował również poczynania reszty 
organizatorów, odpowiedzialnych za dziedziny, w których nie miał żadnego 
doświadczenia.
  Podstawowe znaczenie dla sprawnego przebiegu całej imprezy miało pomyślne 
przejście orszaku weselnego całej drogi przez Skrzydło Południowe, od 
Dziewiątej do Ósmej Alei - aż do drogerii Walgreena, za rogiem której 
uczestnicy mieli skręcić na północ i przeciąwszy zadaszoną w tym miejscu 
Czterdziestą Pierwszą Ulicę podążać dalej w stronę jadalni i kaplicy w 
Skrzydle Północnym, do ustawionego wewnątrz Świątyni Dendura ołtarza. 
Świątynia Dendura, Patio Blumenthala, Dwór Engleharda i Wielki Hall 
słynnego Metropolitan Museum of Art, cztery sanktuaria przeznaczone na 
przyjęcia i inne imprezy towarzyskie i promocyjne, przeniesiono na ten 
wieczór na dworzec autobusowy i rozlokowano w sposób umożliwiający każdemu 
z gości bezpośredni kontakt ze słynnymi pomnikami historii światowego 
kateringu.
  Ustawienie stołów gwarantowało też wszystkim gościom choćby częściowy 
widok na pannę młodą i jej orszak, który miał wyjechać ruchomymi schodami z 
podziemi przy Dziewiątej Alei i podążać dalej dostojnym krokiem w stronę 
Ósmej Alei i Skrzydła Północnego. Długość trasy pozwalała na stworzenie 
specjalnej oprawy muzycznej, która nadawała całemu wydarzeniu unikalną i 
niepowtarzalną rangę. Yossarian przysłuchiwał się ze zdziwieniem pierwszym 
znajomym taktom.
  Utworem, który otwierał ślubną ceremonię, było preludium do opery "Die 
Meistersinger".
  Kiedy zagrzmiały pierwsze akordy, Yossarian ujrzał lewitującą jakby pannę 
młodą, która pojawiła się w polu widzenia u szczytu ruchomych schodów. 
Muzyce, której rytm dostosowano do długiego uroczystego kroku, towarzyszyły 
pełne werwy miarowe oklaski. Dziewczęta z kwiatami i chłopcy z 
pierścieniami pobudzani byli nagłymi przyspieszeniami i zmianami tempa - 
ale wkrótce odnaleźli swoje własne, kiedy z głośników popłynęła melodia 
"Tańca czeladników", wypełniająca pozostałą część dwóch minut i sześciu 
sekund, potrzebnych na przejście całego orszaku przez Skrzydło Południowe. 
Kiedy panna młoda przecięła Czterdziestą Pierwszą Ulicę i weszła do 
Skrzydła Północnego, muzyka zmieniła się ponownie i rozległy się uroczyste 
dźwięki orkiestrowej wersji "Pieśni nagrodzonej" z tej samej wagnerowskiej 
opery, kończącej się cichą drżącą nutą, która rozbrzmiewała aż do chwili, 
gdy narzeczona znalazła się w kaplicy, gdzie czekali na nią wraz z panem 
młodym i swymi pomocnikami kardynał, reformowany rabin oraz sześciu 
reprezentujących inne wyznania dostojników. Kiedy recytacje dobiegły końca, 
dźwięki muzyki nieco przycichły. Słuchając refrenu z duetu "Liebesnacht" z 
Tristana, kardynał starał się nie zauważać, że muzyka ta jest jednocześnie 
boska i cielesna, a rabin usiłował zapomnieć, że skomponował ją Wagner. W 
trakcie tej części ceremonii szczęśliwa para została dziewięciokrotnie 
ogłoszona mężem i żoną przez ośmiu duchownych i Noodlesa Cooka, który nadal 
pełnił obowiązki spóźniającego się prezydenta. Kiedy młodzi odwrócili się 
od ołtarza, żeby złożyć na swych wargach skromny pocałunek i zejść na 
taneczny parkiet, wybrana na ten moment melodia, oznajmił Hacker, zanim 
cokolwiek się jeszcze zaczęło, pochodziła z ostatniego fragmentu "Die 
G??o???tterd??a???mmerung. Był to uduchowiony i podniosły temat "Odkupienia 
przez miłość".
  - Zna to pan? - zapytał Hacker.
  - Znam - odparł jednocześnie zdumiony i pełen uznania Yossarian. Kusiło 
go, żeby zagwizdać w takt spokojnego łkania skrzypiec i sennego buczenia 
sekcji dętej. - To właśnie chciałem zasugerować.
  - Naprawdę? - zapytał Hacker, zwracając się do Gaffneya, po czym wcisnął 
klawisz, który zatrzymywał ceremonię.
  - Nie, nie chciałem - wycofał się Yossarian, zanim Gaffney zdążył 
odpowiedzieć na pytanie. - Ale uważam, że to jest doskonałe. Spokojne, 
słodkie, melodyjne, erotyczne i z pewnością orgazmiczne i ostateczne. - Nie 
zwierzył im się z nasuwającej mu się podstępnej i mściwej myśli, a może 
nawet swoistego przeczucia, że widzi na tych monitorach całkiem inne "Die 
G??o???tterd??a???mmerung": że kończy się czas wszystkich tych rozbawionych 
i beztroskich ludzi, kończy się czas jego i Frances Beach, którą oglądał 
właśnie tańczącą z nim na ekranie, a być może także czas Melissy, czas 
McBride'a i jego nowej żony oraz czas panny młodej i M2. - Twoi goście będą 
zachwyceni, Olivio - powiedział tylko. - Wyjdą na parkiet, nucąc ten 
fragment z "Die G??o???tterd??a???mmerung".
  - Bynajmniej, proszę pana - oświadczył protekcjonalnym tonem Hacker. - W 
żadnym wypadku, proszę pana. Po zejściu nowożeńców z ołtarza mamy w 
zanadrzu coś lepszego. Niech pan posłucha.
  - Twierdziłeś, zdaje się, że już to słyszałeś - wtrącił Gaffney.
  - To dziecięcy chór - oznajmił technik komputerowy. - W miarę jak oddala 
się Wagner, słychać przenikający jego muzykę najpierw cichy, a potem coraz 
głośniejszy śpiew dzieci, który mało kto miał dotychczas okazję słyszeć. 
Jest anielski. I w momencie, kiedy najbardziej łapie za serce, puszczamy 
nagle coś wesołego, wprowadzając w ten sposób nastrój, który naszym zdaniem 
powinien dominować przez resztę wieczoru. To chór zanoszących się głośnym 
śmiechem mężczyzn, którzy zagłuszają dzieci. Potem wyłączamy się. Oba 
utwory skomponował niemiecki kompozytor o nazwisku Adrian Leverk??u???hn. 
Pan go zna?
  - Słyszałem o nim coś niecoś - odparł ostrożnie Yossarian, nie mogąc się 
oprzeć dziwnemu uczuciu, że znowu podróżuje w czasie. - To bohater 
literacki - dodał złośliwie.
  - Nie miałem o tym pojęcia - odparł Hacker. - W takim razie wie pan, że 
to prawdziwy geniusz. - Oba chóry pochodzą z jego kantaty "Lament doktora 
Fausta", lecz nie musimy tego nikomu mówić.
  - Oczywiście. Bo wcale nie pochodzą z tej kantaty - zgasił go Yossarian. 
- Pochodzą z jego oratorium pod tytułem "Apokalipsa".
  Komputerowy mądrala posłał Yossarianowi współczujący uśmiech.
  - On nie ma racji, Hacker - oznajmił Jerry Gaffney z miną, która miała 
wyrażać grzeczne przeprosiny. - Wciąż popełniasz ten sam błąd, Yo-Yo. To 
nie "Apokalipsa". To "Lament doktora Fausta".
  - Niech to diabli, Gaffney, znowu się mylisz. Ja chyba wiem najlepiej. Od 
jakichś piętnastu lat przymierzam się do napisania powieści o tym utworze.
  - Ciekawe, Yo-Yo. Ale chyba nie przymierzasz się poważnie i chyba nie 
myślisz o poważnej powieści.
  - Skończ z tym Yo-Yo, Gaffney. Znowu się kłócimy. Zebrałem już materiały.
  - Masz zamiar skonfrontować ze sobą Tomasza Manna i Leverkuhna, prawda? I 
umieścić Gustawa Aschenbacha obok Adriana Leverkuhna w roli jednego z jego 
współczesnych. I to nazywasz zbieraniem materiałów?
  - A kto to jest Gustaw Aschenbach? - zaciekawił się Hacker.
  - Facet, który wyzionął ducha w Wenecji.
  - Mogę to z łatwością dla was obu ustalić, panowie, tu, na moim 
komputerze.  Poczekajcie tylko trzy dziesięciotysięczne części sekundy. O, 
już widzę. Proszę bardzo, panie Yossarian: "Lament doktora Fausta". Pomylił 
się pan.
  - Pomylił się pański komputer.
  - To jest model, Yo-Yo - powiedział Gaffney. - Nie może być mowy o 
pomyłce. Puszczaj dalej wesele, Hacker. Niech zobaczą, jak się potoczyło.
  Na największych ekranach słońce poczerniało, księżyc przybrał barwę krwi, 
a statki stojące w porcie i na rzekach przewróciły się do góry dnem.
  - Przestań stroić sobie żarty, Warren - oznajmił niezadowolony Gaffney.
  - To nie ja, Jerry, przysięgam. Wciąż kasuję te rzeczy, ale one wracają. 
Jedziemy.
  Muzyka Leverk??u???hna, stwierdził Yossarian, wywarła odpowiednie 
wrażenie. W tle odpływających w dal, zamykających "Die 
G??o???tterd??a???mmerung" kadencji rozległ się słodki dziecięcy chór, 
którego Yossarian za żadne skarby nie mógł sobie przypomnieć, z początku 
eteryczny i cichy jak tchnienie, potem coraz głośniejszy, przeradzający się 
w swoją własną esencję, w niebiański głos złamanego serca. A po chwili, 
kiedy prawie nikt nie mógł już znieść tych bolesnych, smutnych pieni, 
nagle, bez żadnego ostrzeżenia przerwały je donośne męskie głosy, połączone 
w jednym niepowstrzymanym tubalnym wybuchu bezwzględnego śmiechu, śmiechu, 
który wcale nie milkł, budząc u słuchaczy zdumienie, uczucie ulgi i 
potęgującą się szaloną wesołość. Publiczność również zaczęła się śmiać, 
przyłączając się do barbarzyńskiego kakofonicznego ryku hucznej swawoli, 
który płynął ze wszystkich głośników, i tak oto w nastroju świątecznej 
zabawy rozpoczynał się galowy wieczór, z mnóstwem jadła i napoju, muzyką, a 
także kolejnymi pomysłowymi pokazami i estetycznymi rarytasami.
  Wstrząśnięty Yossarian zobaczył, że on też tam jest i też się śmieje. 
Przyglądał się sobie z dezaprobatą, stojąc w centrum łącznościowym obok 
Olivii Maxon, która wpatrując się w samą siebie, zanoszącą się razem z nim 
śmiechem w kaplicy Skrzydła Północnego, stwierdziła, że to jest boskie. 
Yossarian sprawiał teraz wrażenie zasmuconego w obu miejscach. Dystansując 
się od otoczenia, wodził tu i tam w koło gniewnym wzrokiem, a potem, 
spojrzawszy ponownie w przyszłość, z konsternacją zobaczył, że ma na sobie 
biały krawat i frak, którego nie nosił nigdy w życiu, a który obowiązywał 
wszystkich mężczyzn należących do elitarnego kręgu gości bawiących się w 
Skrzydle Północnym. Po krótkiej chwili ujrzał, jak tańczy spokojnego 
two-stepa z Frances Beach, a potem kolejno z Melissą, panną młodą i Olivią. 
Oglądając na ekranie siebie samego, cichego, pogodzonego z otoczeniem i 
bawiącego się dobrze na tym czekającym go dopiero w przyszłości weselu, 
przypomniał sobie, co takiego nie podoba mu się często w sobie samym.   Nie 
podobało mu się, że tak naprawdę wcale nie żywi niechęci do Mila 
Minderbindera i nigdy jej nie żywił; że uważa Christophera Maxona za 
sympatycznego altruistę, a nudną i nieoryginalną Olivię Maxon tylko za 
lekko irytującą, kiedy wygłasza swoje niepodważalne opinie. Nie mógł się 
oprzeć abstrakcyjnemu przekonaniu, że powinien się wstydzić, i kolejnej 
luźnej myśli, że powinien się wstydzić jeszcze bardziej tego, że się nie 
wstydzi.
  Siedział razem z Melissą i Frances Beach dostatecznie blisko 
Minderbinderów i Maxonów, żeby móc się z nimi komunikować, niedaleko stołu 
zarezerwowanego dla Noodlesa Cooka i Pierwszej Damy, która nadal czekała na 
prezydenta. Krzesło Noodlesa było puste. Angeli, która oddałaby wszystko, 
żeby tu przyjść, nie było, ponieważ sprzeciwiła się temu Frances Beach.
  - Nie lubię siebie samej za to, co czuję - zwierzyła mu się Frances - ale 
nie mogę na to nic poradzić. Bóg wie, że sama też robiłam te rzeczy, nawet 
niejednokrotnie. Również z Patrickiem.
  Sunąc po parkiecie z Frances, dla której zachował to specyficzne 
przyjazne uczucie, nazywane przez niektórych miłością, czuł tylko kości, 
żebra, łokieć i łopatkę, żadnej cielesnej podniety. A potem, tańcząc równie 
niezręcznie z ciężarną Melissą, której upór i niezdecydowanie prawie bez 
przerwy doprowadzały go obecnie do szału, czuł, że podnieca go pierwszy 
kontakt z jej brzuchem i zielonkawą suknią i że ma ochotę zaciągnąć ją 
ponownie do sypialni. Wpatrując się w ten brzuch na ekranie, próbował 
osądzić, czy się zaokrągla i czy nie podjęto przypadkiem działań, mających 
na celu przywrócenie go do normalnego stanu. Gaffney przyglądał mu się 
wesoło, jakby ponownie czytał w jego myślach. Frances Beach na weselu 
wyczuła jego chłód i skarżyła się żałośnie na swoje smutne życie.
  
  - Nie jesteśmy z siebie zadowoleni w młodości i nie jesteśmy z siebie 
zadowoleni, kiedy się starzejemy. A ci z nas, którzy nie chcą być 
niezadowoleni, są okropnie aroganccy.
  - Wsunąłeś jej w usta niezłą kwestię - oświadczył wojowniczym tonem 
Yossarian, zwracając się do Hackera. 
  - Mnie też się podoba. Dostałem ją od obecnego tutaj pana Gaffneya. Brzmi 
całkiem autentycznie.
  - Nic dziwnego - stwierdził Yossarian, piorunując Gaffneya wzrokiem. - 
Ona i ja odbyliśmy już tę rozmowę. 
  - Wiem - przyznał Gaffney.
  - Ja myślę, ty sukinsynu - oświadczył bez gniewu Yossarian. - Przepraszam 
cię, Olivio. Używamy również i takich słów. Wciąż mnie kontrolujesz, 
Gaffney? Dlaczego?
  - Nic nie mogę na to poradzić, Yossarian. To mój zawód, chyba o tym 
wiesz. Ja nie tworzę informacji. Ja je tylko zbieram. To naprawdę nie moja 
wina, że wiem chyba wszystko.
  - Co się stanie z Patrickiem Beachem? Wcale nie dochodzi do zdrowia.
  - O Boże - jęknęła wzdrygając się Olivia.
  - Moim zdaniem on umrze - odparł Gaffney. 
  - Jeszcze przed moim weselem?
  - Po weselu, pani Maxon. Ale to samo mogę powiedzieć o tobie, Yo-Yo. To 
samo mogę powiedzieć o wszystkich. 
  - Również o samym sobie?
  - Jasne. Dlaczego nie? 
  - Nie jesteś Bogiem?
  - Pracuję w nieruchomościach. Bóg przecież umarł, nieprawdaż? A czy ja 
wyglądam na martwego? Swoją drogą, Yossarian, ja też myślę o napisaniu 
książki.
  - Na temat nieruchomości?
  - Nie, prawdziwą powieść. Może mógłbyś mi pomóc. Zaczyna się w szóstym 
dniu stworzenia. Opowiem ci później.
  - Później będę zajęty.
  - Będziesz miał czas. Spotykasz się ze swoją narzeczoną dopiero o 
drugiej.
  - Znowu się żenisz? - zapytała z zadowoloną miną Olivia Maxon.
  - Nie - odparł Yossarian. - I nie mam żadnej narzeczonej.
  - Owszem, masz - sprostował Gaffney. 
  - Nie słuchaj go.
  - On nie wie jeszcze, co robi. Ale ja wiem. Puszczaj dalej to wesele, 
Warren.
  - Nadal nie ma prezydenta - oświadczył zaintrygowany Hacker. - I nikt nie 
wie, dlaczego.
  Do tej pory nie było żadnej komplikacji, z wyjątkiem przedłużającej się 
nieobecności pierwszej osoby w państwie. 
  Niezmordowany i sumienny McBride dbał o to, żeby nie zabrakło miejsc 
parkingowych dla samochodów, i koordynował ich przyjazdy z ruchem rejsowych 
autobusów, kierując jedne i drugie na rampy i stanowiska na trzeciej i 
czwartej kondygnacji. Tysiąc osiemnaście miejsc parkingowych w garażach na 
górze powinno pomieścić oczekiwaną liczbę tysiąca siedmiuset 
siedemdziesięciu pięciu limuzyn. Większość limuzyn była czarna, reszta 
perłowoszara. Inne samochody kierowano na parking po drugiej stronie alei, 
obleganej przez sprzedawców kebabów i orzeszków oraz pucybutów, wesołych 
czarnych i brązowych starców, którzy przy ciepłej pogodzie nocowali czasami 
przy swoich stanowiskach pod plażowymi parasolami, rano zaś korzystali z 
dworcowych ubikacji i łazienek, ignorując niezniszczalne dzieło sztuki 
Michaela Yossariana, surowo zabraniające "palenia, wałęsania się, golenia, 
kąpieli, prania, żebrania, stręczycielstwa", oralnego seksu i kopulacji. 
Plugawe uliczne sceny bawiły wielu weselnych gości, którzy przekonani, że 
wystawiono je specjalnie dla nich, przecinali aleję i wchodzili do środka 
pod długim na całą przecznicę dachem z metalu i przyciemnionego szkła.
  Fotoreporterzy zajęli każde wolne miejsce wokół gmachu, który wyglądał 
teraz jak oblężona twierdza; przybyli także przedstawiciele zagranicznych 
mediów.  Akredytowanym dziennikarzom wydano łącznie siedem tysięcy dwieście 
trzy przepustki, rekordowy wynik jak na amerykańskie wesele.
  W charakterze gości przybyło czterdziestu sześciu właścicieli 
zagranicznych wydawnictw prasowych.
  Wydrukowane na platynowych arkusikach zaproszenia dostarczono w sztywnych 
kwadratowych kopertach. Z liczącej trzy tysiące pięćset nazwisk listy 
zaproszonych odmówił tylko Sammy Singer, tłumacząc się wcześniej 
zaplanowaną podróżą do Australii. Dowiedziawszy się o tym Yossarian nabrał 
o nim jeszcze lepszego mniemania. Obecni byli wraz z żonami występujący w 
podwójnej roli ochroniarzy i gości obaj tajni agenci, Raul i Bob z 
marchewkową czupryną.  Yossarian wyznaczył im miejsca przy odległych 
stolikach, daleko od siebie; teraz jednak spostrzegał ze zdumieniem i 
irytacją, że obaj siedzą przy jego stole, w  wewnętrznym sanktuarium 
Skrzydła Północnego, dość blisko, by obserwować pilnie epicki spektakl, w 
którym sami występowali, i że Jerry Gaffney, którego wcale nie zapraszał, 
siedzi przy tym samym stole ze swoją żoną. Ktoś zmienił jego instrukcje, 
nawet go o tym nie powiadamiając. 
  Zgodnie z oczekiwaniami limuzyny utkwiły w korku wcześniej niż 
oczekiwano. O godzinie szóstej po południu na miejscu byli już ci z gości, 
którzy nie chcieli stracić okazji, by dać się sfotografować przed 
przyjazdem co sławniejszych osób.  Wiele z nich, nie wyłączając Pierwszej 
Damy, przybyło wcześniej, aby móc wszystko dokładnie obejrzeć.
  Wieczór stanowił prawdziwą ucztę dla pism zajmujących się modą.
  W wydanym przez Olivię Maxon specjalnym oświadczeniu panie zostały 
poinformowane, że "żaden strój nie będzie zbyt strojny". Mnóstwo 
zawdzięczały też czołowym stylistom, którzy przekazali wskazówki na temat 
dominujących w swych przyszłych kolekcjach tendencji. Rezultatem była 
odtworzona z wyjątkową dokładnością przez kamery ekstrawagancka rewia 
najnowszej mody, w której panie wzięły udział zarówno w roli publiczności, 
jak i modelek. Wśród blisko dwóch tysięcy prezentujących różne style kobiet 
nie było ani jednej, która byłaby go pozbawiona.
  Ubrane w co się da, poczynając od sukienek koktajlowych po suknie balowe, 
przybywały w ekstatycznym opalizującym blasku, którym mieniły się frędzle z  
indiańskich paciorków i przetykany złotem len. Paleta barw wahała się od 
kości słoniowej do brzoskwini i morskich zieleni. Najbardziej ulubionym 
wzorem szyfonowych spódnic, obszytych lamówką organdynowych sukni i lekkich 
jedwabnych żakietów były leopardzie cętki. Panie w długich wieczorowych 
sukniach przyglądały się z dreszczykiem emocji innym paniom w długich 
wieczorowych sukniach, zwłaszcza w tych z pokrytego delikatnym haftem 
szeleszczącego bladego jedwabiu. Krótkie spódniczki także uszyto z 
pryzmatycznego szyfonu. Żakiety z różowej, pomarańczowej i zielonożółtej 
satyny zamiast ćwiekami ozdobione były górskimi kryształami, a seksowne 
spódnice z czarnej lejącej się tkaniny odkrywały z przodu kolana, opadając 
z tyłu aż do ziemi. Panie, które okazały się dość odważne, żeby wpaść na 
właściwy pomysł, paradowały w podniecających kostiumach z szorstkiego 
matowego dżerseju.
  Po szampanie, kawiorze i koktajlach, na długo przed pojawieniem się panny 
młodej i M2, we wszystkich salach dworca uroczyście przyćmiono światła i 
goście zasiedli wokół ustawionych specjalnie w tym celu pięciu estrad, aby 
posłuchać utalentowanej skrzypaczki w wieku młodego Midoriego oraz czterech 
sklonowanych z niej dziewczynek, które wykonały jednocześnie z nią 
capriccia Paganiniego. Nie sposób było odróżnić oryginału od klonów i nie 
wyznaczono żadnych nagród za udzielenie prawidłowych odpowiedzi. Można było 
za to obejrzeć Christophera i Olivię Maxonów - w naturze i na wielkich 
telewizyjnych ekranach, dorównujących rozmiarami tym w kinach. Siedzieli w 
pierwszym rzędzie daleko po prawej stronie, na parterze Skrzydła Północnego 
i wszyscy obecni tam i gdzie indziej goście zauważyli nagle, że snop 
światła z pojedynczego reflektora pada z góry prosto na Olivię, która 
siedzi ze złożonymi rękoma, z wyrazem spokojnego zachwytu na swej słynnej 
twarzy. Na ekranach pokazujących stojaki z gazetami obecni w centrum 
łącznościowym widzieli już przyszłe wydanie "US News and World Report", w 
którym określono ją mianem "królowej nowego społeczeństwa".
  "Olivia Maxon jest księżniczką tego nowego społecznego ładu, a dworzec 
autobusowy jest jej pałacem", twierdził "Time Weekly Newsmagazine", co 
mogli zobaczyć na wystawach otwartych specjalnie dla nich dworcowych 
kiosków.
  Fantastyczną kwintesencją kojarzącego dwie miliarderskie rodziny związku 
była utrzymana w stylowej bieli ceremonia przy świecach; wszystkie 
uczestniczące w niej panie i dziewczęta miały na sobie suknie 
zaprojektowane przez Arnolda Scaasiego. Sama panna młoda ubrana była w 
gustownie wyszywaną złotem suknię z najbielszej tafty, z mierzącym 
dwadzieścia siedem stóp trenem. Tiulowy welon przytrzymywała wysadzana 
brylantami i perłami tiara. Na pierwszą druhnę wybrano Miss Universum, 
którą panna młoda widziała po raz pierwszy w życiu. W orszaku miała poza 
tym dwadzieścia druhen o kasztanowatych i czterdzieści o lnianych włosach, 
wszystkie wyższe i ładniejsze od niej i wszystkie ubrane w wyszywaną złotem 
najbielszą morę. Sto dwanaścioro dzieci w wieku poniżej dwunastu lat, 
skompletowanych spośród rodzin nowożeńców i ich przyjaciół, 
ucharakteryzowano na dziewczynki z kwiatami i chłopców z pierścieniami. 
Ubrana w beżową kreację matka pana młodego, Regina Minderbinder, nie 
potrafiła ukryć zdenerwowania, natomiast Olivia Maxon, w brzoskwiniowej 
satynowej sukni z wysadzanym dziesiątkami tysięcy drobnych pereł żabotem, z 
wielkimi ciemnymi oczyma, zadartym nosem i zdobiącymi jej białą szyję 
lśniącymi szmaragdami, wyglądała po prostu cudownie.
  Milcząca panna młoda oraz cały jej orszak, składający się z miss 
Uniwersum, sześćdziesięciu ślicznych druhen oraz stu dwudziestu dziewczynek 
z kwiatami i chłopców z pierścieniami, zebrali się pod ziemią na poziomie 
metra, w zacisznej sali przesyłek ekspresowych Greyhounda, gdzie wszyscy 
zostali wymyci, oporządzeni i przygotowani pod każdym innym względem przez 
osobistych krawców i mistrzów makijażu do czekającego ich wielkiego 
wydarzenia. O wyznaczonej porze stanęli w długich kolejkach u stóp 
ruchomych schodów i słysząc zaplanowany z dokładnością do ułamka sekundy 
muzyczny sygnał, weszli na wznoszące się stopnie, które poniosły ich na 
górę tam, gdzie czekali zgromadzeni goście. Wjazd orszaku obwieściły 
wszystkim obecnym na parterze Skrzydła Południowego radosne, krzepiące tony 
władczej muzyki Wagnera. Wsparta na ramieniu swego przyrodniego wuja, 
Christophera Maxona, panna młoda pojawiła się w polu widzenia i dała krok 
do przodu, budząc pełen szacunku aplauz pierwszych widzących ją gości, 
siedzących przy stołach obok posterunku policji, niedaleko sklepu z 
bielizną Sport Spot i Jo Ann's Nut House.
  Przy dźwiękach preludium do "Die Meistersinger" i "Tańca Czeladników" 
panna młoda i Christopher Maxon zdołali, ku olbrzymiej uldze wszystkich 
obecnych, poprowadzić bezbłędnie stu osiemdziesięciu jeden pozostałych 
członków orszaku przez Skrzydło Południowe aż do drogerii Walgreena, 
następnie zaś skręcili w stronę wyjścia na ulicę, na której zablokowany 
został wszelki ruch kołowy i pieszy - nawet autobusy skierowano na inne 
trasy - i przy akompaniamencie sentymentalnej orkiestrowej wersji "Pieśni 
nagrodzonej" weszli do Skrzydła Północnego, do kaplicy i Świątyni Dendura.
  Gdy zakończyły się ślubne obrzędy i przebrzmiało interludium dziecięcego 
lamentu i szkaradnego śmiechu z "Apokalipsy" Leverk??u???hna - była to 
oczywiście "Apokalipsa", wbrew temu, co z absurdalnym uporem twierdził 
Gaffney - przekształcone w sale balowe liczne pomieszczenia dworca 
wypełniły dźwięki muzyki. Ludzie zajęli swoje miejsca i szykowali się do 
pierwszej kolacji - drugą zaplanowano jako wprawiającą w oszałamiające 
zdumienie niespodziankę. W przerwach między daniami, na które składały się 
łosoś w galaretce szampańskiej, trio jagnięco-cielęco-kurze, ouzo z porcini 
oraz wiosenne nowalijki, trzy tysiące pięciuset bliskich przyjaciół 
Minderbinderów i Maxonów kołysało się i wirowało w rytmie spokojnych ballad 
z minionej epoki. Do posiłku serwowano Cordon Charlemagne Latour 1986 i 
Louis Roederer Cristal Champagne 1978.
  Przygrywające do tańca na pięciu estradach orkiestry przestawały grać co 
dwadzieścia minut i w ciągu trwających dziesięć minut przerw zamieniały się 
rześko miejscami z innymi, żeby zagrać dla nowej publiczności. Muzycy 
jeździli jeden za drugim ruchomymi schodami i nikt oprócz nich nie 
zauważył, żeby zgubili choć raz rytm. Podążający za nimi kelnerzy poruszali 
miarowo biodrami i ramionami, trzymając w rękach tace, a ich pomocnicy 
przemykali cicho niczym wiatr, sprzątając ze stołów i wyrzucając resztki 
prosto do czekających przy rampach mamucich śmieciarek, które ruszały z 
piskiem opon natychmiast po załadowaniu, mijając po drodze pędzące z 
zawrotną szybkością, dowożące nowe transporty frykasów samochody-chłodnie.
  Kilku rozbawionych weteranów zaczęło jeździć w ślad za muzykami, tańcząc 
swój własny taniec i śpiewając własną piosenkę, którą nazwali "Hula-Gula". 
Wkrótce wszystkie orkiestry śpiewały "Hula-Gula" za każdym razem, kiedy 
zamieniały się miejscami. Na transmitowanych przez satelitę puszczonych w 
przyspieszonym tempie powtórkach tego fragmentu wieczoru ludzie poruszali 
się w gorączkowym pośpiechu niczym na niemych filmach, a odziany we frak 
Milo Minderbinder ze swoimi wąsami i zbolałym uśmiechem przypominał wielu 
osobom, które go nie znały, Charlesa Chaplina.
  Natychmiast po łososiu w galaretce szampańskiej, triu 
cielęco-jagnięco-kurzym, ouzo z porcini i wiosennych nowalijkach, a jeszcze 
przed kawą i deserami, na wszystkie stoły wjechały trzy mrożone bloki 
pomarańczowo-mangowego sorbetu, każdy w kształcie egipskiego sfinksa. Jeden 
miał twarz Mila Minderbindera, drugi zaś Christophera Maxona, łącznie z nie 
zapalonym cygarem. Trzeci egipski sfinks wszyscy spekulowali mylnie, że 
będzie nim prezydent miał twarz nieznanego mężczyzny, zidentyfikowanego 
później jako niejaki Mortimer Sackler. Niewielu wiedziało, kim był Mortimer 
Sackler, i odebrano to jako kolejny z wyrafinowanych żartów, w które 
obfitował ten wieczór. Nagle bez żadnego ostrzeżenia w głośnikach rozległ 
się kobiecy głos:
  - Z powodu zatoru przy wjeździe numer trzy nastąpią opóźnienia w 
przyjazdach i odjazdach autobusów.
  Audytorium ryknęło śmiechem i rozległy się kolejne oklaski.
  Rozbawieni goście nie zdążyli się jeszcze uspokoić, kiedy ku ich 
zaskoczeniu i niepomiernej radości zaczęto podawać pierwsze danie kolejnego 
posiłku: drugiej kolacji bądź też, jak ją określano, kolacji-niespodzianki, 
składającej się z homara, bulionu z bażanta, przepiórek, gotowanych na 
parze gruszek i cukrowej waty. Cały posiłek, jak oznajmił przez głośniki 
anonimowy rozentuzjazmowany mistrz ceremonii, podawano na koszt firmy, co 
oznaczało, że fundowali go wyłącznie rodzice pana młodego, Regina i Milo 
Minderbinderowie, pragnąc dać w ten sposób dowód swojej miłości do panny 
młodej, a także dozgonnej przyjaźni dla jej przyrodniej ciotki i wuja, 
Olivii i Christophera Maxonów, oraz głębokiej wdzięczności dla każdej 
osoby, która zaszczyciła swoją obecnością wesele. Po gotowanej gruszce i 
cukrowej wacie nadszedł czas na krótką mowę Mila, która w chwili, gdy 
słuchali jej w centrum łącznościowym, nie została jeszcze w ogóle napisana.
  - Mam wspaniałą żonę - wyrecytował sztywno, składając hołd Reginie - i 
bardzo się kochamy. Nigdy nie robiłem tego publicznie, ale jest tylko jeden 
sposób, żeby to wyrazić. Juhuuu!
  Milo powtórzył to trzykrotnie do kolejnych mikrofonów i kamer i za każdym 
razem miał trudności z okrzykiem "Juhuuu". Christopher Maxon, z rozjaśnioną 
uśmiechem okrągłą twarzą, trafił bardziej w sedno.
  - Moja matka powtarzała zawsze: Nie mów ludziom, jak bardzo ich kochasz, 
okaż im to - oznajmił. - I w ten właśnie sposób mówię "kocham cię" mojej 
żonie, Olivii, która tak bardzo przyczyniła się dziś wieczór do rozwoju 
naszej gospodarki. Ludzie mówiący o recesji mogą o niej zapomnieć.
  Witany wątłymi oklaskami siedzący przy odległym stole w Skrzydle 
Południowym burmistrz Nowego Jorku powstał z miejsca, aby ogłosić, że 
Olivia i Christopher Maxonowie przekazali właśnie na konto dworca 
autobusowego sumę dziesięciu milionów dolarów na budowę kuchni 
przeznaczonych do obsługi następnych tego rodzaju imprez oraz kolejne 
dziesięć milionów dolarów na rzecz Metropolitan Museum of Art za życzliwą 
współpracę i wypożyczenie na ten wieczór Świątyni Dendura, Patia 
Blumenthala, Dworu Engleharda i Wielkiego Hallu.
  - Po czymś takim to nic dziwnego! - zawołała wstając z miejsca Olivia 
Maxon. - Nigdy nie widziałam, żeby mój mąż był tak podniecony, ofiarowując 
coś jakiejś instytucji.
  Następnie przyszła pora na weselny tort, nad którym przez długie miesiące 
trudził się legion mistrzów cukiernictwa i ich czeladników z mieszczącej 
się nie opodal, na rogu Dziewiątej Alei i Trzydziestej Dziewiątej Ulicy Cup 
Cake Cafe. Wcześniejsze brawa nie mogły się w żaden sposób równać ze 
spontanicznymi okrzykami zachwytu, które rozległy się, kiedy umieszczony na 
specjalnym dźwigu tort został opuszczony i odsłonięty na wielkiej estradzie 
w Skrzydle Południowym, naprzeciwko Au Bon Pain, w miejscu, gdzie kiedyś 
znajdował się bank i gdzie był odpowiednio wysoki sufit. Przekraczający 
skalą wszystko, co przedtem oglądano, zdumiewający pomnik sztuki 
cukierniczej składał się z warstw bitej śmietany, cukrowej waty, lukru, 
lekkiej jak puch pianki, lodów i nasyconej
  likierem masy. Miał czterdzieści cztery stopy wysokości, ważył tysiąc 
pięćset funtów i kosztował milion sto siedemnaście tysięcy dolarów.
  Wszyscy żałowali, że nie można go przekazać w charakterze eksponatu 
Metropolitan Museum of Art.
  Panna młoda była zbyt niska, żeby go pokroić. 
  Pokroiła go od góry do dołu w trakcie dostosowanego charakterem do całej 
imprezy występu grupa ubranych w białe trykoty i różowe staniki akrobatek i 
artystów trapezu z występującego kilka przecznic dalej w Madison Square 
Garden Cyrku Barnuma, Baileya i Braci Ringling. Porcje podano na trzech 
tysiącach pięciuset porcelanowych talerzykach, z których każdy udekorowany 
był ukręconymi z cukrowej waty gałązkami pachnącego groszku. Porcelana była 
od Spode'a i wyrzucano ją razem z resztkami, żeby zaoszczędzić czasu i 
trzymać się napiętego rozkładu jazdy bezkolizyjnie odjeżdżających i 
przyjeżdżających ciężarówek dostawczych i rejsowych autobusów. Ponieważ 
trzy tysiące pięciuset gości nie dało rady zjeść całego tortu, pozostałe 
osiemset funtów pocięto na części i wywieziono czym prędzej do schronisk 
dla ewakuowanych wykolejeńców, żeby zdążyli się nimi nasycić, zanim 
rozpuszczą się lody i opadnie bita śmietana.
  Limuzyny oraz ciężarówki przywożące zaopatrzenie i wywożące śmieci 
korzystały z połowy spośród łącznej liczby czterystu sześćdziesięciu pięciu 
numerowanych stanowisk. Ich ruch był idealnie zsynchronizowany z rozkładami 
jazdy czterdziestu firm autobusowych, obsługujących dziennie dwa tysiące 
rejsów i dwieście tysięcy pasażerów. Podróżni wyjeżdżający z Nowego Jorku 
nie musieli wykupywać biletów - w ten sposób rekompensowano im konieczność 
pośpiechu. Pasażerowie przybywający z zewnątrz kierowani byli bezpośrednio 
na ulicę, do metra, taksówek i lokalnych autobusów i oni również sprawiali 
wrażenie uczestniczących w całej pantomimie statystów.
  Przewidywano, że prezydent opóźni nieco swój przyjazd, aby uniknąć 
wymiany uprzejmości z wszystkimi trzema tysiącami pięciuset gośćmi, nikt 
jednak nie spodziewał się, że spóźni się na samą ceremonię ślubną i oba 
posiłki. Zupełnie nie przygotowany Noodles Cook wystąpił niechętnie w roli 
pierwszego drużby, a potem przejął pannę młodą z rąk Christophera Maxona, 
żeby przekazać ją M2. Jakoś sobie poradził, ale nie umywał się do 
prezydenta.
  Stojący w centrum łącznościowym Yossarian widział na ekranie, jak ubrany 
w biały frak i krawat Yossarian przygląda się Noodlesowi, który posyła mu 
coraz bardziej nerwowe spojrzenia, a potem rzuca okiem na zegarek. Obu 
Yossarianom, w różnych miejscach i w różnym czasie, zaczęło się 
jednocześnie kręcić w głowie z oszołomienia. Obaj usłyszeli, jak Pierwsza 
Dama skarży się Cookowi, że często zupełnie nie wiadomo, co takiego wpadnie 
do głowy prezydentowi. W końcu Yossarian na ekranie zrozumiał znaki 
Noodlesa i wstał z krzesła.
  W głównej hali biletowej w Skrzydle Południowym ustawiono dzieło sztuki 
słynnego rzeźbiarza George'a Segala, przedstawiające trzy naturalnej 
wielkości symbolizujące pasażerów ludzkie postaci - dwóch mężczyzn i jednej 
kobiety - zmierzające w stronę otwartych drzwi. Yossarian wiedział, że pod 
osłoną nocy posągi zastąpione zostały trzema udającymi je uzbrojonymi 
agentami Secret Service, znanymi z pasywności, zimnej krwi i wytrwałości. 
Wszyscy mieli przy sobie ukryte walkie-talkie i stali nieruchomo przez cały 
dzień, słuchając przesyłanych z Waszyngtonu wiadomości na temat aktualnego 
miejsca pobytu i spodziewanego czasu przybycia najbardziej honorowego 
gościa.
  - Gdzie on się, kurwa, podziewa? - zapytał Yossarian zbliżywszy się do 
jednego z udających posąg mężczyzn. 
  - Skąd mam to, kurwa, wiedzieć? - odparł agent, nie poruszając prawie 
ustami. - Zapytaj się jej.
  - Skurwiel nie wyszedł jeszcze ze swojego gabinetu  - odparła kobieta, 
również nie poruszając ustami.
  Nie nadeszła żadna informacja pozwalająca domyślić się przyczyny 
spóźnienia.
  Przyjęcie weselne toczyło się tymczasem dalej. Obsługa całego sprzętu, 
koordynacja dostaw i właściwe wykorzystanie personelu wymagały podobnej 
precyzji jak inwazja w Zatoce Arabskiej, ale mniejszy był tu margines 
dopuszczalnego błędu. Do pomocy McBride'owi i członkom Komitetu Planowania 
z Działu Komercyjnej Organizacji Przyjęć M i M oddelegowano doświadczonych 
ekspertów logistycznych z Waszyngtonu.
  Opracowaną w Centrum Operacyjnym Komercyjnej Organizacji Przyjęć M i M 
strategię wcielano w życie w tamtejszych kuchniach i magazynach, w 
przestronnych jadłodajniach Metropolitan Museum of Art i zaangażowanych 
specjalnie na tę okazję, sąsiadujących z dworcem licznych placówkach, które 
posiadały odpowiednie wyposażenie oraz powierzchnię magazynową. Nie 
przewidujący żywiołowego rozwoju kateringu projektanci Dworca Autobusowego 
Zarządu Portu zapomnieli o umieszczeniu tam kuchni i dlatego konieczne było 
zawarcie umów z licznymi zakładami gastronomicznymi w okolicy.
  W dniu wesela główni dostawcy mieli zacząć przybywać na dworzec jeszcze 
przed świtem, i - co widział na ekranach Yossarian - istotnie zaczęli 
przybywać przed świtem. Przeznaczone do wykorzystania piętra zostały zajęte 
przez uzbrojonych mężczyzn w cywilu i zamknięte dla publiczności.
  O siódmej trzydzieści na wyznaczonych miejscach stanęło półtora tysiąca 
robotników, którzy bezzwłocznie przystąpili do pracy.
  O ósmej w siedzibie Komercyjnej Organizacji Przyjęć SA uruchomiono 
skonstruowaną przez zespół inżynierów specjalną linię do produkcji kanapek, 
a także do oprawiania i krojenia wędzonego łososia. Linię zatrzymano 
dopiero po przyrządzeniu i wyekspediowaniu czterystu tuzinów tartinek.
  O ósmej piętnaście sześćdziesięciu kucharzy, siedemdziesięciu elektryków, 
trzystu kwiaciarzy oraz czterystu kelnerów i barmanów wzmocniło pierwsze 
założone w obu miejscach przyczółki.
  O ósmej trzydzieści zaczęto szorować pięćdziesiąt buszli homarów i 
pięćdziesiąt buszli mięczaków, gotować dwieście funtów krewetek i 
przyrządzać pięćdziesiąt pięć galonów sosu koktajlowego.
  O dziewiątej na dworzec przywieziono stoły, krzesła i inne meble, a ekipy 
elektryków i hydraulików przystąpiły do prac instalacyjnych. W siedzibie 
Komercyjnej Organizacji Przyjęć SA oraz w Metropolitan Museum of Art 
krajacze zaczęli siekać z rekordową szybkością warzywa: tysiąc pęczków 
selera, tysiąc pięćset funtów marchewki, tysiąc i jedną główkę kalafiora, 
sto funtów cukinii i dwieście funtów czerwonej papryki.
  O dziesiątej nad wszystkimi wejściami na dworzec i przejściami do 
autobusów zawisło triumfalnie sto piętnaście tysięcy czerwonych, białych i 
czarnych baloników z napisem NIECH NAM ŻYJĄ PAŃSTWO MŁODZI.
  W południe elektrycy zakończyli montaż żyrandoli.
  O pierwszej dostarczono i dyskretnie ulokowano w wyznaczonych miejscach 
utrzymane w pastelowych wiosennych kolorach przenośne toalety. Trzy tysiące 
pięćset kabin, po jednej na każdego gościa, ukryto za fałszywymi fasadami 
sklepów z damskimi kapeluszami i galanterią męską i goście uświadomili 
sobie z dreszczykiem zachwytu, że żadna osoba nie zetknie się z toaletą 
skalaną uprzednio przez kogoś innego. Zawartość każdej była natychmiast 
usuwana przez specjalne otwory z tyłu przez techników sanitarnych, 
następnie zaś wywożona przez wozaków i ładowana przez dokerów na czekające 
na Hudson River barki, które wypływały razem z odpływem w morze i z których 
wyrzucano ją prosto do oceanu, tak aby przed upływem dnia albo dwu nikt się 
o tym nie dowiedział. Zaopatrzenie każdego gościa w jego własny 
indywidualny Port-O-San było kolejnym hitem dystyngowanych bachanalii i 
wielu gości zakradało się ponownie do kabin, aby przeżyć to po prostu 
jeszcze raz - zupełnie tak, jakby wybierali się po raz drugi na karuzelę w 
sterylnym wesołym miasteczku.
  - Dlaczego nikt o tym przedtem nie pomyślał? - brzmiało często powtarzane 
pytanie.
  Wczesnym popołudniem, między godziną drugą czterdzieści pięć a drugą 
pięćdziesiąt pięć, dostarczono zgodnie z zamówieniem pięć ton lodu. Kiedy 
zegar wybił trzecią, dwustu kelnerów, a potem kolejnych dwustu i jeszcze 
raz dwustu, wchodzących na sale w miarę rozpraszania się pierwszego i 
drugiego rzutu zaczęło nakrywać do stołu; w tym czasie sześciuset 
pozostałych, trzymanych w rezerwie, chłodziło białe wino, wodę i szampan i 
zakładało punkty zaopatrzeniowe dla stu dwudziestu stanowisk obsługi na 
parterze oraz na pierwszym i drugim piętrze. Na tym ostatnim aż do późnych 
godzin nocnych przewidziano głośną muzykę i dzikie tańce.
  O czwartej za pulpitami stanęli muzycy.
  O piątej zakończono instalowanie pięćdziesięciu bufetów, a w górujących 
nad innymi miejscach zajęło pozycje ponad dwustu tajnych agentów 
zatrudnionych przez miasto, władze federalne oraz Dział Zabójstw 
Komercyjnych Spółki Akcyjnej M i M. Na zewnątrz czekały ciężarówki Gwardii 
Narodowej, której oddziały miały interweniować, gdyby świąteczny nastrój 
chciały zakłócić jakieś protestujące grupy.
  Po dostarczeniu i pokrojeniu tortu miały miejsce kolejne pląsy i 
składanie życzeń. Podczas kilku finałów wszyscy zmieszali się ze sobą w 
wypożyczonym z Metropolitan Museum Wielkim Hallu, gdzie na stołach wciąż 
piętrzyły się stosy cukrowej waty.
  Tam też, zanim jeszcze towarzystwo podzieliło się na mniejsze, bardziej 
zaprzyjaźnione, niemal konspiracyjne grupy, wygłoszono krótkie mowy i 
wzniesiono liczne toasty za zdrowie Minderbinderów i Maxonów. Chciwość jest 
całkiem w porządku, oświadczył specjalizujący się w ryzykownym arbitrażu 
makler z Wall Street. Nie ma nic złego w marnotrawstwie, stwierdził inny. 
Skoro ktoś coś ma, nie powinien się tego wstydzić. Zły smak wcale nie jest 
niesmaczny, ryknął kolejny mówca, którego nagrodzono oklaskami za poczucie 
humoru.
  - Całe to wydarzenie sprawia - zapiał cienko rzecznik bezdomnych - że 
człowiek czuje się dumny, że jest bezdomnym w Nowym Jorku.
  Okazało się jednak, że z bezdomnymi nie ma nic wspólnego i pracuje w 
public relations.
  Oficjalny koniec uroczystości zasygnalizowała sentymentalna powtórka 
"Odkupienia przez miłość", wykonana przez wszystkie cztery orkiestry, 
skrzypaczkę i jej cztery klony, a także odtwarzana z taśmy. Wiele osób 
wzięło się nie krępując za ramiona i nuciło głośno melodię, tak jakby 
pojawił się właśnie najnowszy przebój zdolny zastąpić starą "Auld Lang 
Syne" lub inny nieśmiertelny szlagier "Till We Meet Again".
  Dla postrzeleńców, którzy postanowili zostać dłużej, aby pograć w kręgle 
na drugim piętrze, przetańczyć całą noc względnie skorzystać w jakiś inny 
sposób z fascynujących atrakcji i urządzeń dworca, przewidziano trzeci 
posiłek, wydawany w pomocniczych bufetach, które miały pozostać otwarte 
przez całą noc. Kartę dań wyświetlano na wszystkich ekranach:
  
  MENU ALTERNATYWNE
  
  Fricassee de Fruits de Mer 
  Les trois R??o???ti Primeurs
  Tarte aux Pommes de Terre 
  Salade ??a??? Bleu de Bresse Gratin??e???e     
  Friandises et Desserts
  Espresso
  
  Wpatrujący się w ekran Yossarian ujrzał z zaskoczeniem, że stoi w białym 
krawacie i fraku między Milem Minderbinderem i Christopherem Maxonem, 
składając krótkie oświadczenie dla ogólnokrajowej telewizji.
  - To wesele było kulminacyjnym momentem w moim życiu - mówił. - Nie 
sądzę, żeby ktokolwiek z nas zdołał ponownie przeżyć coś takiego.
  - Niech to wszyscy diabli - zaklął Yossarian w centrum łącznościowym, 
mając nadzieję, że wszyscy wyczują kryjącą się w jego słowach lakoniczną 
ironię.
  Nie było najmniejszych wątpliwości, że Minderbinderowie i Maxonowie 
postawili tej nocy dworzec autobusowy w czołówce najmodniejszych lokali 
schyłku starego i początku nowego stulecia. Wszyscy wychodzący otrzymywali 
kolorową broszurę, opublikowaną przez Dworzec Autobusowy Zarządu Portu i 
Metropolitan Museum of Art, które łączyło teraz wiele wspólnych interesów. 
Za marne trzydzieści sześć tysięcy dolarów każdy parweniusz na całym 
świecie mógł wynająć salę bankietową w jednym z tych dwóch gmachów.
  Przewidziano, że większość gości opuści dworzec o godzinie pierwszej w 
nocy. Tak też się stało i rozdanie miliona stu dwudziestu dwu tysięcy 
szampańskich tulipanów nie nastręczyło żadnych trudności. Młodsi i 
silniejsi pozostali, żeby grać w kręgle, jeść i tańczyć do upadłego na 
wyższych piętrach, przy puszczanej przez całą noc przez disc jockeya 
muzyce. Ci, którzy nadal nie mieli ochoty wyjść, mogli ułożyć się do snu w 
solidnych i czystych drewnianych chatkach ustawionych w hali biletowej, 
względnie przespać się na jednej z ewakuacyjnych klatek schodowych, na 
których podestach i stopniach rozłożono nowe, nie używane materace. Po 
przebudzeniu czekał na nich w barach z napojami świeży sok pomarańczowy, a 
w kawiarniach naleśniki i jajka na miękko. Klatki schodowe zostały 
opróżnione i starannie wyszorowane; zamiast odoru środków dezynfekcyjnych 
unosiły się w nich zapachy płynu do golenia i markowych perfum. Do występów 
zaangażowano tutaj chodzącą o kuli jednonogą kobietę, mamroczącą, że ktoś 
ją zgwałcił, ale była to w rzeczywistości podrzędna aktorka, z ładną, 
wymodelowaną przez kosmetyki twarzą i zgrabną, wymodelowaną przez rajstopy 
nogą. Potężna, łagodnie wyglądająca czarna matrona z bogatym kontraltem i 
przypominającymi tkanki rakowe naroślami nuciła pieśni spirituals.
  O czwartej trzydzieści rano dwadzieścia osiem należących do Cosa Nostra, 
zaangażowanych za pośrednictwem waszyngtońskiej Cosa Loro przedsiębiorstw 
przewozowych usunęło resztki śmieci i punkt o szóstej, kiedy zjawili się 
pierwsi stali pasażerowie, wszystko wróciło do normy - jeśli nie liczyć 
nieobecności złodziejaszków i bezdomnych, którzy mieli pozostać na wygnaniu 
aż do zabezpieczenia całego terenu.
  - To było chytre z twojej strony - powiedział Gaffney, chwaląc Yossariana 
za jego krótką mowę.
  - Nie mogę uwierzyć, że to powiedziałem - odparł ze skruchą Yossarian.
  - Jeszcze tego nie zrobiłeś. No i co wy na to? - zapytał Gaffney, chcąc 
poznać ich zdanie. Widoczne na ekranie nie zgromadzone jeszcze tłumy 
zaczęły się powoli przerzedzać, blednąc i sunąc z powrotem tam, skąd się 
jeszcze nie wyłoniły. - Pani Maxon wydaje się zadowolona.
  - W takim razie jej mąż też będzie zadowolony. Podoba mi się ta muzyka 
Wagnera. I porwał mnie ten śmiech. Uważasz, że zakończenie "Die 
G??o???tterd??a???mmerung" pasuje do tej okazji?
  - Oczywiście. Wolałbyś może "Requiem"? - zapytał, mrugając oczyma 
Gaffney.
  - To cholerne słońce znowu robi się czarne... - powiedział lekkim tonem 
Hacker i roześmiał się. - Nie mogę chyba na to nic poradzić.
  - Nie może zrobić się czarne - warknął Yossarian, czując, że młody 
ekspert ponownie wyprowadza go z równowagi. - Jeśli poczernieje słońce, 
poczernieje również niebo i nie będzie pan mógł tego zobaczyć.
  - Naprawdę? - zachichotał Hacker. - Niech pan spojrzy.
  Yossarian spojrzał i zobaczył, że na centralnych ekranach na błękitnym 
niebie rzeczywiście wisi czarne słońce, a wszystkie statki w porcie i w 
jego pobliżu - holowniki, barki, tankowce i frachtowce, a także rybackie 
kutry i wszelkie jachty i motorówki - przewrócone są ponownie do góry dnem.
  - To błąd - stwierdził Hacker. - Będę musiał nad tym popracować.
  - Zauważyłem jeszcze jeden błąd - powiedział Yossarian.
  - Ma pan na myśli prezydenta?
  - W ogóle się nie pojawił, prawda? Nie widziałem go.
  - Nie możemy go skłonić, żeby wyszedł ze swego gabinetu. Niech pan 
spojrzy. - 
  Yossarian rozpoznał przedpokój prowadzący do Gabinetu Owalnego. - 
Powinien stąd wyjść, pojechać do gmachu ASTPW i przybyć do nas swoim nowym 
superekspresem. Zamiast tego wciąż skręca w drugą stronę i wchodzi do 
pokoju zabaw.
  - Będzie pan musiał przeprogramować swój model.
  Hacker ponownie zachichotał, udając zdesperowanego i zostawiając 
odpowiedź Gaffneyowi.
  - Nie możemy go przeprogramować, Yo-Yo. To tylko model. Musisz 
przeprogramować najpierw prezydenturę. 
  - Ja?
  - Siedzi tam właśnie w tej chwili - oznajmił Hacker. Co on do diabła ma w 
tym swoim pokoju zabaw?
  - Zapytaj Yossariana - powiedział Gaffney. - Był tam.
  - Ma grę - odparł Yossarian. - Nazywa się "Triage".
  
  KSIĘGA XII
  
  33.
  Antrakt
  
  Milo szybko się znudził i poleciał załatwiać interesy. Kiedy zaczął się 
alarm, był gdzieś poza dworcem i nie mógł schronić się w jego podziemiach 
razem z Yossarianem.
  - Gdzie jest pan Minderbinder? - zapytał McBride, kiedy Yossarian stanął 
obok niego i Gaffneya na platformie pod sklepieniem tunelu.
  - Poleciał wykupić kolejne wieżowce w Rockefeller Center - poinformował 
go drwiąco Yossarian. - Albo zbudować swoje własne. Chce je mieć wszystkie.
  Któregoś dnia, pomyślał schodząc po schodkach z kutego żelaza, te 
potworne rozjuszone psy mogą tam naprawdę być - i to dopiero będzie 
prawdziwa niespodzianka! Znaleźli wszystkie windy, oznajmił mu rozradowany 
McBride. Michael i jego przyjaciółka nie mogli się doczekać i zjechali 
daleko w dół razem z Bobem i Raulem. McBride miał mu do pokazania coś 
jeszcze.
  - Co to znaczy "daleko w dół"? - zapytał rozbawiony Yossarian.
  McBride zachichotał nerwowo i spojrzał na niego chytrze przez ramię.
  - Siedem mil! 
  - Siedem mil?
  Gaffneya śmieszyło ich zdumienie.
  - Te windy są niesamowite, mówił dalej z przejęciem McBride. Do góry 
zasuwają z szybkością jednej mili na minutę, w dół sto mil na godzinę.
  - Są tam również ruchome schody. Zjeżdżają podobno na głębokość 
czterdziestu dwóch mil!
  - To prawda, Gaffney? - zapytał Yossarian i Gaffney pokiwał powoli głową. 
- Milo jest niezadowolony - poinformował go żartobliwym tonem Yossarian. - 
Chyba o tym wiesz.
  - Milo jest zawsze niezadowolony. 
  - Boi się.
  - Czego się może bać? Podpisał przecież kontrakt.
  - Boi się, że zbyt mało zażądał i nie dostanie za swoje samoloty tyle, 
ile dostaje Strangelove. A one nawet nie latają.
  Gaffney zatrzymał się na schodach tak raptownie, że dwaj mężczyźni 
zderzyli się ze sobą. Ku zdumieniu Yossariana na twarzy jego rozmówcy po 
raz pierwszy ukazał się niepokój.
  - Nie latają? Dlaczego tak twierdzisz? 
  - A latają?
  Gaffney rozluźnił się.
  - Oczywiście, Yo-Yo. Przez sekundę pomyślałem, że wiesz o czymś, o czym 
ja nie wiem. One już lecą.
  - To niemożliwe. One nie latają. Dali mi słowo. 
  - Oni nie dotrzymują słowa.
  - Obiecali mi.
  - Oni łamią obietnice. 
  - Mam gwarancję.
  - Jest nieważna.
  - Mam ją na piśmie.
  - Możesz ją wsadzić do swoich akt, udostępnianych na mocy ustawy o 
wolności informacji.
  - Nie rozumiem... To znaczy, że wystawili do wiatru Strangelove'a?
  Gaffney roześmiał się cicho.
  - Oni są Strangelove'em, a Strangelove jest nimi, przyjacielu. Dokonali 
oczywiście fuzji. Mają różne nazwiska i różnie nazywają się ich korporacje, 
ale czyż nie są to ci sami ludzie? Ich samoloty latają od wielu lat.
  - Dlaczego nigdy o tym nie powiedziałeś? 
  - Komu? Nikt o to nie pytał.
  - Mogłeś powiedzieć mnie.
  - Nie zapytałeś. Często lepiej jest zachować pewne rzeczy dla siebie. 
Czasami wiedza daje władzę. Niektórzy mówią, że ostateczna broń okaże się 
korzystna dla   moich interesów, inni twierdzą, że stanie się wprost 
przeciwnie. Dlatego jestem tu dziś na dole. Żeby się przekonać.
  - Jakich interesów? 
  - Nieruchomości.
  - Nieruchomości! - powtórzył drwiącym głosem Yossarian.
  - Nie chcesz mi wierzyć - stwierdził Gaffney - chociaż przez cały czas 
wydaje ci się, że chcesz poznać prawdę. 
  - Prawda da nam wolność, prawda?
  - Prawda nie daje wolności - odparł Gaffney. - Nigdy nie da i nigdy nie 
dawała. Chodźmy, Yo-Yo. On chce ci pokazać kolejną prawdę - dodał, 
wskazując McBride'a. - Poznajesz tę muzykę?
  Yossarian był prawie pewien, że ponownie słyszy w głośnikach ten sam 
pasaż Leverk??u???hna - pochodzący z utworu, który nigdy nie został 
napisany, w okrojonej wersji na orkiestrę, grającą rubato, legato, vibrato, 
tremolo, glissando i ritardando, pasaż przerobiony dla popularnego 
słuchacza, pozbawiony dreszczy i wstrząsów straszliwej kulminacji.
  - Myliłeś się co do Leverk??u???hna, Gaffney. Ten fragment jest z 
"Apokalipsy".
  - Teraz o tym wiem. Sprawdziłem i przekonałem się, że jestem w błędzie. 
Nie potrafię ci powiedzieć, jak bardzo wstydzę się do tego przyznać. Ale 
założę się, że zgadnę, o co zapytasz w następnej kolejności.
  - Zauważyłeś coś? - zapytał Yossarian.
  - Oczywiście - odparł Gaffney. - Nie rzucamy tutaj żadnych cieni, nasze 
stopy nie hałasują. A ty coś zauważyłeś? - zapytał, kiedy dołączyli do 
McBride'a. Nie miał bynajmniej na myśli siedzącego na krześle przy windzie 
strażnika. - Powiedz.
  Chodziło o Kilroya.
  Nie było go.
  Dotyczący go napis wyparował. 
  Kilroy umarł, oświadczył McBride.
  - Czułem, że muszę ci o tym powiedzieć.
  - Miałem takie przeczucie - stwierdził Yossarian. - Pewni ludzie w moim 
wieku chyba się z tego powodu zmartwią. W Wietnamie?
  - Och nie, skądże - odparł zaskoczony McBride. - Umarł na raka. Raka 
prostaty, kości, płuc i mózgu. Napisali, że śmierć nastąpiła z przyczyn 
naturalnych.
  - Śmierć z przyczyn naturalnych... - powtórzył z żalem Yossarian.
  - Mogło być gorzej - powiedział ze współczuciem Gaffney. - Żyje 
przynajmniej Yossarian.
  - Jasne - dodał pogodnym tonem McBride. - Yossarian wciąż żyje.
  - Yossarian żyje? - zdziwił się Yossarian.
  - Jasne, Yossarian żyje - potwierdził McBride. - Może moglibyśmy umieścić 
to na ścianie zamiast tamtego napisu?
  - Jasne, ale na jak długo? - zapytał Yossarian i w tej samej chwili 
zabrzmiał alarm.
  McBride aż podskoczył z wrażenia.
  - A to co, do diabła? - Wydawał się przestraszony. - Czy to nie jest 
przypadkiem alarm?
  - Mnie też tak się zdaje - potwierdził kiwając głową Gaffney.
  - Zaczekajcie tutaj! - McBride biegł już w stronę strażnika. - Pójdę 
zobaczyć.
  - Gaffney? - zapytał z drżeniem w głosie Yossarian. 
  - Tu na dole nic nie wiem - odparł ponuro Gaffney. - To może być wojna. 
Czas Triage.
  - Czy nie powinniśmy stąd wiać? Wynośmy się na górę. 
  - Nie opowiadaj głupstw, Yossarian. Tutaj jesteśmy o wiele 
bezpieczniejsi.
  
  
  KSIĘGA XIII
  
  34.
  Finale
  
  Słysząc alarm i widząc mrugające na konsoli kolorowe światełka, prezydent 
ucieszył się, że udało mu się wreszcie coś uruchomić. Zadowolony z siebie 
odchylił się i dopiero po jakimś czasie dotarło do niego, że nie ma 
pojęcia, jak zatrzymać to, co zapoczątkował. Bezskutecznie naciskał 
wszystkie guziki. Kiedy w końcu doszedł do wniosku, że musi wezwać pomoc, 
pomoc właśnie nadchodziła: do pokoju wpadł Noodles Cook, a za nim tęgi 
facet z Departamentu Stanu, którego nazwisko zawsze wypadało mu z pamięci, 
jego chudy kolega z Narodowej Rady Bezpieczeństwa oraz generał sił 
powietrznych, dokooptowany ostatnio do Połączonego Kolegium Szefów Sztabów.
  - Co się stało? - zawołał generał Bingam, na którego rumianej twarzy 
przerażenie mieszało się z zakłopotaniem. 
  - To działa - oświadczył uśmiechając się prezydent. - Widzicie? Podobnie 
jak ta gra obok. 
  - Kto nas atakuje?
  - Kiedy to się zaczęło? 
  - Czy ktoś nas atakuje?
  - Wystrzelił pan wszystkie nasze rakiety! 
  - Wysłał pan nasze samoloty!
  - Ja je wysłałem? Dokąd?
  - Wszędzie! Tym czerwonym guzikiem, który pan wciąż naciska!
  - Tym? Nic o tym nie wiedziałem.
  - Niech pan go już więcej nie dotyka!
  - Skąd miałem wiedzieć? Wezwijcie je wszystkie z powrotem. Powiedzcie, że 
bardzo mi przykro. Nie zrobiłem tego naumyślnie.
  - Nie możemy wezwać z powrotem rakiet.
  - Ale możemy wezwać z powrotem bombowce.
  - Nie możemy wezwać z powrotem bombowców! Przypuśćmy, że ktoś zastosuje 
kroki odwetowe. Musimy załatwić ich pierwsi.
  - Nic o tym nie wiedziałem.
  - Musimy także wysłać wszystkie nasze bombowce drugiego uderzenia na 
wypadek, gdyby zechcieli podjąć kroki odwetowe po naszym pierwszym.
  - Chodźmy, panie prezydencie. Nie mamy ani chwili do stracenia.
  - Dokąd?
  - Do podziemi. Do schronów. Triage... nie pamięta pan?
  - Jasne. Grałem w to, zanim nacisnąłem ten guzik. 
  - Niech to wszyscy diabli! Z czego pan się, do cholery, śmieje? 
  - Nie ma w tym, kurwa, nic śmiesznego! 
  - Skąd miałem wiedzieć?
  - Szybciej! To my jesteśmy tymi, którzy muszą przeżyć. 
  - Nie mógłbym zabrać swojej żony? I dzieci?
  - Zostaniesz tu razem z nimi!
  Wypadli hurmem na zewnątrz i wbiegli do czekającej na nich cylindrycznej 
kabiny. Starający się rozpaczliwie dostać do windy C. Porter Lovejoy 
podstawił nogę Grubasowi i wskoczył do środka, czepiając się jego pleców 
niczym ogarnięta szałem małpa.
  
  Zdejmując z ciemnych włosów jasnoniebieskie, dopasowane idealnie kolorem 
do oczu gorące lokówki i malując się, jakby zamierzała spędzić wieczór poza 
domem - miała wszelkie powody, żeby chcieć wyglądać jak najlepiej siostra 
Melissa MacIntosh ponownie zdecydowała, iż podczas lunchu z Johnem 
Yossarianem spróbuje zdecydować, czy ma złożyć wizytę położnikowi, który 
pomoże jej zachować ciążę, czy też ginekologowi, który podejmie kroki, aby 
ją zakończyć. Nie miała pojęcia o dziejących się na zewnątrz strasznych 
rzeczach.
  Rozumiała jego niechęć do tak szybkiego ponownego ożenku i rozumiejąc ją, 
poczęstowała się kolejną czekoladką z leżącej pod ręką jednofuntowej 
bombonierki. Bombonierkę ofiarował jej w prezencie Belg, w dniu, kiedy po 
trwającej dwa lata kuracji opuścił o własnych siłach szpital. Melissa 
cieszyła się, że Belgowie lecą z powrotem do Europy, miała bowiem skłonność 
do wczuwania się w losy innych, a nie chciała, żeby coś ją rozpraszało, 
kiedy będzie rozstrzygać własne problemy.
  Yossarian potrafił podać jej nader rozsądne argumenty przemawiające 
zdecydowanie przeciwko jego ponownemu ojcostwu.
  Nie robiły na niej najmniejszego wrażenia. Yossarian brał nad nią górę w 
każdej kłótni i dlatego uważała go w głębi serca za bardziej chytrego. Nie 
ukrywała przed samą sobą i przed swoją współlokatorką Angelą, że nie zawsze 
potrafi racjonalnie rozumować i nie jest zbyt dobra w wybieganiu myślą 
naprzód.
  Nie uważała tego jednak wcale za słabość.
  Miała coś, czego brakowało Yossarianowi: pewność siebie, wiarę, że dla 
takich jak ona dobrych ludzi wszystko musi się ostatecznie skończyć dobrze. 
Od czasu wylewu Petera nawet Angela, zmęczona pornografią i pracą, 
przybierająca na wadze i bezustannie martwiąca się o AIDS, przebąkiwała 
coraz częściej o powrocie do Australii, gdzie wciąż miała przyjaciół, 
rodzinę i przebywającą w domu starców ukochaną ciotkę, którą miała nadzieję 
zacząć odwiedzać. Zaczęła interesować się kondomami i niewykluczone było, 
że wkrótce zniechęci się do seksu i wyjdzie za mąż.
  Yossarian podkreślał bez przerwy dzielącą ich różnicę lat i nie dalej jak 
przed dwoma wieczorami o mało nie udało mu się znowu jej przekabacić - 
stanęła jednak twardo okoniem.
  - Po prostu niczego takiego się nie boję - oświadczyła mu niewzruszenie, 
ze sztywno wyprostowanym kręgosłupem. - Jeśli będziemy musieli, poradzimy 
sobie i bez ciebie.
  - Och, nie - poprawił ją prawie złośliwie. - Spróbuj sobie wyobrazić, że 
to ty umrzesz pierwsza!
  Stanowczo odmówiła dalszej rozmowy na ten temat. Obraz jej małej 
córeczki, pozostającej wyłącznie pod opieką siedemdziesięcioletniego ojca, 
był zbyt bulwersujący, by chciała się nad tym dłużej zastanawiać.
  Wiedziała, że ma rację.
  Nie miała wątpliwości, że otrzyma od Yossariana odpowiednią pomoc 
finansową, nawet jeśli mu się sprzeciwi i przestaną się spotykać. Wiedziała 
w głębi serca, że w tej sprawie może na nim polegać. Widziała, że nie jest 
w niej tak nieprzytomnie zakochany jak wcześniej. Nie droczył się z nią 
już, planując wspólne wyprawy do sklepów z bielizną, i jak na razie nie 
zabrał jej do Paryża, Florencji albo Monachium, żeby jakąś kupić. Róże 
wysyłał tylko na urodziny. Ale i ona, co uświadamiała sobie z pewnego 
rodzaju skruchą, była już mniej zadurzona i co jakiś czas musiała 
przypominać sobie w duchu, że powinna zachowywać się bardziej namiętnie, 
jeśli chce dojść do szczytów zmysłowej rozkoszy, które zdarzały im się na 
początku. Zapytana przez Angelę przyznała, że Yossarian nie jest już dłużej 
zazdrosny i nie zdradza zainteresowania jej seksualną przeszłością. Rzadko 
kiedy chciało mu się zabrać ją do kina. Wspomniał już raz bez większego 
gniewu, wyłącznie z lekkim niezadowoleniem, że nie zdarzyło mu się spotkać 
kobiety, która podczas całego ich związku chciałaby uprawiać seks równie 
często jak on. Melissa sięgała wstecz pamięcią, żeby ustalić, czy to samo 
działo się w przypadku innych mężczyzn, z którymi się przyjaźniła. Ale on 
też nie przykładał się teraz tak bardzo, żeby ją zaspokoić, i nie 
przejmował się zbytnio, gdy mu się to nie udało.
  Nie uważała jednak, żeby cokolwiek z tego miało jakieś znaczenie.
  Melissa MacIntosh wiedziała, że ma rację, i nie sądziła, żeby było coś 
złego w tym, czego pragnęła. Była kobietą kierującą się "głosem serca", jak 
określała swoje dogmatyczne przeczucia, i czuła teraz, że jeśli będzie 
cierpliwa, jeśli będzie po prostu obstawała twardo przy swoim i pozostanie 
tolerancyjnie niezmienna, jak zwykle osiągnie w końcu wszystko, czego 
pragnie. W kwestii dziecka miała bardzo silne argumenty. Miała też jeden 
słaby, który był właściwie wystarczający: chciała je urodzić.
  Myśl, że Yossarian nie pojawi się w ogóle w restauracji, żeby się z nią 
spierać, przyszła jej do głowy dopiero wtedy, kiedy sprawdzała przed 
wyjściem swoje małe mieszkanko. Wzdrygnęła się ze strachu, nie chcąc się 
nawet zastanawiać, co mogłaby oznaczać z jego strony taka dezercja.
  Żeby lepiej się prezentować, włożyła wysokie szpilki i stukając zalotnie 
obcasami wyszła szybko z domu.
  Na ulicy, niedaleko rogu, do którego zmierzała, żeby złapać taksówkę, 
zobaczyła zgodnie z oczekiwaniem ciężarówki z Consolidated Edison Company i 
ludzi, którzy zrywali asfalt, żeby dokonać jakichś napraw albo 
modernizacji. Ci ludzie z zakładu energetycznego byli tutaj zawsze, prawie 
od początku świata, pomyślała przechodząc obok nich i stukając obcasami. 
Zastanawiając się nad szczegółami czekającej ją konfrontacji, nie zauważyła 
prawie, że niebo było ciemniejsze niż normalnie o tej porze dnia.
  
  Wypisany w końcu po tak długim czasie ze szpitala belgijski pacjent 
leciał z powrotem do Brukseli, żeby objąć swe wysokie stanowisko we 
Wspólnocie Europejskiej. W rozmowie określał siebie żartobliwie mianem 
"chorego człowieka Europy". Dobrego zdrowia i pogodny z natury, był teraz 
lżejszy i o wiele słabszy, uboższy o jedną strunę głosową, płuco i nerkę. 
Nie wolno mu było pić wysokoprocentowego alkoholu, w związku z czym podczas 
trwającej dwa tygodnie rekonwalescencji po wyjściu ze szpitala ograniczał 
się do wina i piwa. Przez mały jak kropka, okrągły otwór pozostawionej na 
stałe w szyi plastikowej protezy do ssania i intubacji, przez którą, jeśli 
chciał się powygłupiać, mógł mówić, wdychał teraz papierosowy dym i z 
zadowoleniem rzęził. Nie wolno mu było palić, ale uznał, że robiąc to w ten 
sposób nie narusza zakazu. Jego figlarna wesoła żona, szczęśliwa, że ma go 
z powrotem, paliła również za niego. Zaciągała się z wprawą swoim własnym 
papierosem i wydymając zalotnie usta wpuszczała wąskimi strugami dym prosto 
w dziurkę, w której tkwił zaopatrzony w zatyczkę plastikowy cylinder. 
Potem, jeśli mieli ochotę, tulili się, całowali, pieścili i próbowali 
kochać. Udawało im się to częściej, niż jeszcze niedawno którekolwiek mogło 
się spodziewać. Belg starał się kryć otwór w szyi przed innymi, nosząc 
koszule z wysokim kołnierzykiem i zawiązując krawat na gruby węzeł, a także 
za pomocą fularu, apaszki albo kolorowej chustki. Odkrył w sobie nagłe 
upodobanie do wzorów w kropki. Wyłącznie ze swoją żoną chory człowiek 
Europy podzielił się jeszcze jednym sekretem: niezbitą wiarą, że ani on, 
ani jego koledzy i w ogóle jakiekolwiek organizacje ekspertów nie są w 
stanie przyczynić się w trwały sposób do zmiany ekonomicznego bytu jego 
kontynentu i całego zachodniego świata. Istoty ludzkie miały bardzo 
niewielki wpływ na to, co im się przydarzało. Historia podążała swym 
autonomicznym torem niezależnie od ludzi, którzy ją tworzyli.
  Przed opuszczeniem szpitala oboje urządzili w jego pokoju niewielką fetę, 
podczas której ofiarowali każdej z pielęgniarek i innym członkom personelu 
butelkę szampana, jednofuntową bombonierkę czekoladek Fanny Farmer i karton 
papierosów. Chcieli dać również każdemu studolarowy banknot, ale dyrekcja 
patrzyła niechętnym okiem na prezenty pieniężne.
  W samolotach belgijski pacjent i jego żona rezerwowali na ogół miejsca w 
pierwszej klasie, chętnie jednak spędzali część podróży w węższych fotelach 
w klasie turystycznej, żeby nacieszyć się bliskością swych ciał i 
intymnością, która pozwalała im przyciskać się nieskromnie do siebie udami 
i ramionami, kiedy palili, oraz pieścić wzajemnie pod osłoną koców swoje 
genitalia, nierzadko aż do osiągnięcia orgazmu.
  Kiedy zaczął się alarm, o którym nic nie wiedzieli, lecieli akurat nad 
Atlantykiem, siedząc wygodnie w swoich fotelach pierwszej klasy i oglądając 
komedię. Nagle zgasł ekran, rozjarzyły się jaskrawym blaskiem wewnętrzne 
lampy i podniesiono zasłony okien. Oboje nie przejęli się zbytnio 
przecinającymi niebo licznymi białymi smugami pozostawianymi przez 
niewidoczne obiekty poruszające się szybciej od nich, wyżej i niżej. Lecąc 
na wschód, w mrok nocy, nie zdziwili się tym, że pociemniało niebo. Wiszące 
za nimi słońce zrobiło się szare jak ołów. Po awarii projektora 
najwyraźniej zawiódł również wewnętrzny system łączności. W słuchawkach nie 
było słychać muzyki. Kiedy stewardesa stanęła z mikrofonem z przodu kabiny, 
aby to wyjaśnić, głośniki milczały jak zaklęte. Ponaglani żartobliwie przez 
udających irytację pasażerów inni członkowie personelu pochylili się, żeby 
udzielić informacji, ale z ich ust nie wydobywał się żaden dźwięk.
  
  Dennis Teemer nie usłyszał alarmu, a kardynał, choć napomknięto mu kiedyś 
o różnych planach na wypadek katastrofy, nie wiedział, co on oznacza. Wielu 
zostało wezwanych, ale zabrakło wśród nich tego człowieka nauki i pasterza 
zbłąkanych duszyczek. Ponieważ nie sposób było uchronić ludności przed 
atakiem, nie przewidziano dla niej żadnych publicznych schronów. Za 
nierozważne uznano też udzielanie wszelkich ostrzeżeń, jako że 
spowodowałyby one jedynie wybuch paniki i rozpaczy, który w przypadku 
niedojścia do skutku spodziewanego kontrataku nuklearnego mógł się okazać 
całkowicie nieuzasadniony.
  Kiedy zaczął się alarm, wezwano, zebrano i zwieziono na dół tylko 
nielicznych uprzywilejowanych szczęśliwców, którzy zostali wybrani już 
wcześniej. Byli to ludzie obdarzeni wyjątkowymi zdolnościami, niezbędni dla 
kultywowania pod ziemią odpowiedniego stylu życia. Odnalazły ich i 
skierowały w pośpiechu do zamaskowanych i odpornych na działanie wysokich 
temperatur wind specjalne ekipy oddanych policjantów i policjantek ASTPW, 
którzy pracowali bez wytchnienia i zastanowienia aż do ostatniej chwili, 
kiedy okazało się, że oni też zostali spisani na straty.
  
  - Mówi Harold Strangelove. Ucieszycie się zapewne słysząc, że mnie i moim 
czołowym partnerom udało się bezpiecznie zjechać na dół i będziemy mogli w 
dalszym ciągu oferować wam nasze najlepsze kontakty i porady, a także 
najwyższej jakości bombastyczność - rozległ się bardzo wyraźny głos w 
głośnikach. - Prezydenta zostawiliśmy na górze i obecnie to ja sprawuję 
kierownictwo, wiem bowiem więcej niż ktokolwiek inny. Wystrzeliliśmy nasze 
rakiety i zaręczam, że osiągniemy nasze cele, kiedy tylko uda nam się 
ustalić, jakie mieliśmy cele, gdy je wystrzeliliśmy. Nie wiemy jeszcze, czy 
któryś z zaatakowanych przez nas krajów podejmie kroki odwetowe. W celu 
ograniczenia ich zdolności bojowych rzuciliśmy do walki wszystkie nasze 
bombowce. Wkrótce przerwiemy ciszę radiową i będziecie mogli sami 
posłuchać. Tymczasem mogę was zapewnić, że niczego nie przeoczyliśmy. Mamy 
tutaj przestrzeń do życia, która rozciąga się w dół aż na głębokość 
czterdziestu dwu mil i nasza społeczność będzie funkcjonować gładko i 
demokratycznie, dopóki wszyscy będą robili dokładnie to, co każę. Jesteśmy 
bezpieczni pod względem militarnym. Mamy tu personel, który pomoże nam 
przetrwać atak nuklearny, jeśli takowy nastąpi. Mamy przywódców 
politycznych, zawodowych biurokratów, lekarzy, intelektualistów, inżynierów 
i techników. Czego moglibyśmy chcieć więcej? Wejścia do wszystkich naszych 
kryjówek zapieczętowywane są obecnie przez specjalne oddziały ASTPW. 
Każdemu, kto miał dość szczęścia, żeby się tu znaleźć, i kto nie jest teraz 
zadowolony i chce nas opuścić, wolno to będzie zrobić. To wolny kraj. 
Nikomu jednak nie wolno będzie tutaj bez upoważnienia wrócić i nie wpuścimy 
nikogo, kto ocalał, chyba że zdecyduję inaczej. Jesteśmy zaopatrzeni we 
wszystko, czego potrzebuje działający w dobrej wierze rozsądny człowiek, i 
możemy przebywać tutaj przez nie dający się przewidzieć okres, tak długo, 
jak wszyscy będziecie robić to, co każę. Mamy tu także różnorakie 
możliwości spędzania wolnego czasu. Pomyśleliśmy o wszystkim. Oddaję teraz 
głos nowemu szefowi mojego Połączonego Kolegium Szefów Sztabów, który 
przedstawi wam najnowszy raport na temat naszej sytuacji militarnej.
  - Rodacy! Amerykanie! - przemówił generał Bernard Bingam. - Szczerze 
mówiąc, wiem tyle samo co wy o przyczynach, dla których wybuchła ta wojna. 
Wiemy jednak, że były to przyczyny uzasadnione, nasza sprawa jest słuszna i 
prowadzone przez nas działania wojenne zakończą się całkowitym sukcesem 
podobnie jak wszystkie inne, które prowadziliśmy w przeszłości. Nasze 
jednostki antyrakietowe postawione są obecnie w stan pogotowia i osiągają 
zapewne nieprawdopodobne sukcesy w zwalczaniu nieprzyjacielskich pocisków, 
które spadają być może na nasze terytorium w ramach kroków odwetowych. 
Naszą najsilniejszą bronią są na tym etapie ciężkie bombowce. Setki z nich 
gotowe są do zadania pierwszego uderzenia i mamy zamiar je zadać, wyłącznie 
w celach zapobiegawczych. Obecnie będziecie mogli wysłuchać rozmowy, jaką 
przeprowadzę z głównodowodzącym operacji powietrznych. Zaczynamy. Halo, 
halo. Mówi Bingam, Bingam, Bigman Bernie Bingam, z podziemnego punktu 
dowodzenia w magazynach Ben & Jerry w Waszyngtonie. Oddaję panu głos, 
komendancie, proszę niech pan mówi.
  - H??a???agen Dazs.
  - Dziękuję, komendancie Whitehead. Gdzie pan się znajduje?
  - Na wysokości pięćdziesięciu dwu tysięcy stóp, w naszym ruchomym punkcie 
dowodzenia, dokładnie nad geograficznym środkiem kraju.
  - Znakomicie. Proszę przekazać swoim jednostkom, żeby kontynuowały 
działania.      Najważniejszy jest teraz czynnik czasu. Potem zmieńcie 
swoje położenie.
  - Zmieniamy bez przerwy położenie, nawet w chwili, kiedy to mówię.
  - Nie jest już więc dłużej dokładne?
  - Nie było dokładne nawet wtedy, kiedy je podawałem. 
  - Znakomicie. Meldujcie o wszystkich zauważonych nieprzyjacielskich 
rakietach albo samolotach. Kiedy wrócicie, o wszystkim was poinformujemy.
  - Tak jest, generale. Dokąd mamy wrócić?
  - Hmm... Może zabraknąć miejsca. Chyba o tym nie pomyśleliśmy. Równie 
dobrze  możecie wylądować na terytoriach, które zniszczyliście. Postępujcie 
dalej zgodnie z planem.
  - Absolutnie, generale Bingam?
  - Bezwzględnie, komendancie Whitehead. 
  - Haagen Dazs.
  - Ben & Jerry. Doktorze Strangelove? 
  - To było wspaniałe.
  - Absolutnie, doktorze Strangelove?
  - Bezwzględnie, generale Bingam. Niczego nie przeoczyliśmy. Muszę was 
jednak przeprosić, ponieważ jest jedna mała rzecz, o której zapomnieliśmy - 
podjął skromnym i zarazem wesołym tonem doktor Strangelove, umyślnie 
przeciągając zgłoski. - Zapomnieliśmy zabrać na dół kobiety. No tak... 
widzę już, jak wszyscy męscy szowiniści łapią się za głowy i jęczą z 
udawanej rozpaczy. Pomyślcie jednak o sporach i kłótniach, jakich by były 
zarzewiem. Nie należy to co prawda do moich kompetencji, ale nasz naczelny 
lekarz przypomina, że abstynencja stanowiła zawsze doskonały substytut płci 
pięknej. Surogatami kobiety mogą być również masturbacja, seks oralny i 
sodomia. Polecamy kondomy, których duże zapasy znajdziecie w waszych 
aptekach i supermarketach. W celu przedłużenia gatunku możemy po pewnym 
czasie wpuścić kilka kobiet, oczywiście jeżeli jakieś ocaleją. Co się tyczy 
kleru, są wśród nas, jak się zdaje, duchowni reprezentujący wszystkie 
główne wyznania. Do czasu ich zlokalizowania mamy do dyspozycji pewnego 
bezwyznaniowca, który gotów jest zaspokajać duchowe potrzeby ludzi 
wszystkich wyznań. Co się tyczy wyniku wojny, błagam was, porzućcie 
wszelkie obawy. Nie przeoczyliśmy niczego. Po zadaniu pierwszego uderzenia 
rzucimy do walki nasze tajne defensywno-ofensywne samoloty drugiego 
uderzenia. Zniszczą one wszelką broń, która pozostała po pierwszym i 
mogłaby być użyta przeciwko nam. Jedyną rzeczą, której musicie się obawiać, 
jest sam strach. Jesteśmy prawie absolutnie pewni, że nic nam nie grozi 
dzięki naszym nowo-starym wersjom nowo-starego bombowca stealth, czyli moim 
własnym bombowcom Strangelove'a i Szzzzz! Minderbindera. Nie będzie żadnych 
gazet. Ponieważ wszystkie informacje pochodzić będą z oficjalnych źródeł, 
nie będzie powodu, aby im wierzyć, i postaramy się ograniczyć je do 
minimum. H??a???agen Dazs.
  
  - Szzzzz!? - Yossarian oniemiał ze zdumienia. 
  - Powiedziałem ci, że one latają.
  - Co teraz będzie, Gaffney?
  - Jestem odcięty od źródeł informacji.
  Zjazd na głębokość siedmiu mil z szybkością stu mil na godzinę zajął im 
prawie pięć minut. Przebycie pozostałego odcinka aż do poziomu czterdziestu 
dwóch mil powinno potrwać około dwudziestu dwóch minut i obaj zgodzili się, 
że przesiądą się na chwilę na ruchome schody.
  - Nie potrafisz zgadnąć, czym się to wszystko skończy? 
  Tym razem Gaffney znał odpowiedź.
  - Fizycy twierdzą, że tym, od czego się wszystko zaczęło. O tym właśnie 
będzie opowiadać powieść, którą być może kiedyś napiszę. Zaczyna się po 
tych dwóch wersjach stworzenia Adama i Ewy. Wiesz oczywiście, że są dwie.
  - Wiem - odparł Yossarian.
  - Zdziwiłbyś się, ilu ludzi nie ma o tym pojęcia. Moja historia zaczyna 
się pod koniec szóstego dnia stworzenia. 
  - I dokąd zmierza?
  - Do tyłu - zapiał radośnie Gaffney, zdradzając mu zamysł swojej 
powieści, tak jakby odniosła już triumf. - Biegnie do tyłu, od szóstego do 
pierwszego dnia, jak puszczony w odwrotnym kierunku film. Na początku 
szóstego, czyli mojego pierwszego dnia, Bóg zamienia Ewę z powrotem w żebro 
i umieszcza je w klatce piersiowej Adama, odwracając kolejność tego, o czym 
czytamy w wersji drugiej, bądź też anuluje po prostu stworzenie Adama i Ewy 
na swój obraz i podobieństwo, odwracając kolejność tego, o czym czytamy w 
wersji pierwszej. Po prostu ich znika, razem z bydłem, wszelkimi płazami 
ziemnymi i dzikimi zwierzętami, które powołał do życia dnia szóstego. 
Mojego drugiego, a Jego piątego dnia kasuje wszelkie ryby i ptactwo 
skrzydlate. Potem znikają Słońce i Księżyc razem z innymi światłami na 
sklepieniu niebios, następnie zaś drzewa owocowe i zieleń, stworzone w dniu 
trzecim. Później schodzą się ponownie wody i znika suchy ląd nazwany 
Ziemią. Bóg usuwa sklepienie, które powstało pośród wód i które nazwał 
Niebem. Mojego szóstego, a Jego pierwszego dnia znika także światłość. Nic 
już nie odróżnia dnia od nocy i ziemia staje się ponownie pustkowiem i 
chaosem.  Wracamy do początku, do chwili, zanim cokolwiek powstało. A potem 
sięgam do Nowego Testamentu i wykonuję bardzo sprytny przekręt. Na początku 
było Słowo, a Słowo było u Boga, a Bogiem było Słowo, pamiętasz? Teraz 
oczywiście usuwamy Słowo, a bez Słowa nie ma Boga. Co o tym myślisz?
  - Na pewno spodoba się dzieciom - stwierdził zgryźliwie Yossarian.
  - Czy uda się z tego zrobić dobry film? Bo jeśli nakręcimy część drugą, 
cała historia zacznie się za dwa albo trzy miliardy lat na nowo i wszystko 
odtworzone zostanie w ten sam sposób, z dokładnością do najmniejszego 
szczegółu.
  - Ja nie mogę tyle czekać, Gaffney. Mam na górze przyjaciółkę w ciąży, 
która jeśli jej na to pozwolę, urodzi wkrótce dziecko. Przejdźmy się 
jeszcze parę mil. Nie ufam tej windzie.
  Idąc ruchomymi schodami, Yossarian spojrzał w dół i na chwilę zaniemówił 
ze zdumienia. Zapomniał włożyć okulary. Ale nawet kiedy to zrobił, nie mógł 
uwierzyć własnym oczom widząc, kto się do nich zbliża.
  
  Słysząc alarm generał Leslie R. Groves, który zmarł na atak serca w 1970 
roku, postanowił ratować własną skórę i uciekać w głąb ziemi, ku jej 
ciekłemu jądru, gdzie, o czym wiedział, było gorąco jak w Hadesie, ale nie 
tak gorąco jak w miejscu eksplozji bomby wodorowej i nie tak gorąco, jak 
mogło się zrobić w pobliżu kapelana, gdyby ten nadal ewoluował, zmieniając 
się w nuklearną mieszankę trytu i deuterku litu i osiągając w końcu masę 
krytyczną.
  - Nie bijcie go! Nie szarpcie! Nie dotykajcie! - wydał ostatnie rozkazy, 
wypełniając w ten sposób obowiązek wobec kraju i wyświadczając ostatnią 
grzeczność kapelanowi, który nie chciał się z nim razem salwować ucieczką. 
- Nie pozwólcie mu się przegrzać! Może wybuchnąć!
  Widząc, że generał dał drapaka, wszyscy jego naukowcy, technicy, 
inżynierowie i kelnerzy uciekli także i jeśli nie liczyć stojących w 
bojowych pozycjach przy wszystkich wyjściach uzbrojonych mężczyzn, kapelan 
pozostał sam jak palec.
  
  Kiedy pociąg nagle zahamował, kapelan zobaczył, że lśniąca ślizgawka w 
Rockefeller Center zapada się i znika z ekranu, a otaczające ją wieżowce 
zaczynają się bujać, a potem zatrzymują wszystkie w nienaturalnie krzywej 
pozycji. Jakiś czas wcześniej widział tam Yossariana, przechodzącego ulicę 
razem z młodym człowiekiem, który mógł być jego synem, a niedaleko za nimi 
długą perłowoszarą limuzynę, której opony wydawały się pozostawiać na 
asfalcie krwawe ślady, i ponurego kanciastego mężczyznę z laską piechura i 
zielonym plecakiem, który przyglądał się im obu z diabelskim błyskiem w 
oku. Nie zobaczył już po raz drugi Yossariana przy Metropolitan Museum of 
Art, mimo że często go tam wypatrywał. Nie przyszło mu do głowy, żeby 
poszukać go w okolicach dworca autobusowego, któremu przyglądał się czasem 
z nostalgią, tu bowiem wysiadł, gdy po raz pierwszy przyjechał do Nowego 
Jorku. Podróże powrotne do Kenoshy zrobiły się teraz bolesne. Trzy razy w 
tygodniu oglądał swoją żonę, która wychodziła powoli wieczorem z domu, żeby 
odwiedzić mieszkającą po drugiej stronie ulicy wdowę i pojechać z nią 
samochodem do kościoła prezbiteriańskiego na kolejną partyjkę brydża w 
gronie osób, przeżywających podobnie jak ona stratę współmałżonka. Patrzył 
na nią ze smutkiem, ponieważ nie uczestniczył już dłużej w jej życiu.
  Kiedy pociąg zatrzymał się i z ekranu zniknęło lodowisko, usłyszał na 
zewnątrz głośne krzyki i kroki. Domyślił się, że coś jest nie w porządku, i 
czekał, aż ktoś powie mu, co robić. Po upływie niecałych dziesięciu minut 
stwierdził, że jest zdany sam na siebie. Generał Groves nie owijał niczego 
w bawełnę.
  - Chcę wyjść na zewnątrz - oświadczył kapelan. 
  - Na górze może toczyć się wojna.
  - Chcę wrócić do domu.
  - Wścieknij się, Albercie. Czy ty w ogóle wpadłeś kiedyś w złość?
  - Jestem teraz taki wściekły, że mogę eksplodować. 
  - To ci się udało! A ja zrobię, co mogę, żeby zejść ci z drogi! - zawołał 
generał, po czym wydał ostatnie rozkazy i zwiał gdzie pieprz rośnie.
  Kapelan wyszedł ostrożnie z wagonu. Miał przy sobie trochę pieniędzy od 
generała, zwrócono mu także numer jego ubezpieczenia społecznego. Wszystko 
wskazywało na to, że jest ostatnim pasażerem pociągu. Daleko przed sobą 
zobaczył ruchome schody, które wyglądały jak fabrycznie nowe. Był 
kompletnie sam, jeśli nie liczyć żołnierzy w czerwonych polowych kurtkach, 
zielonych spodniach i brązowych wysokich butach, którzy pilnowali z bronią 
w ręku wszystkich wyjść i jadących w dół ruchomych schodów. Mógł pojechać 
na górę, wolno mu było odejść.
  - Może pan mieć kłopoty z powrotem na dół. 
  Stanąwszy na stopniu kapelan zaczął wchodzić na górę, chcąc jak 
najszybciej dostać się tam, dokąd zmierzał. Wspinając się, przyspieszał 
kroku. Kiedy skończyły się schody, skręcił, kierując się strzałką, do 
cylindrycznej windy z przezroczystymi ścianami, nacisnął najwyższy guzik i 
pomknął do góry z szybkością, od której zabrakło mu oddechu w płucach i 
ugięły się pod nim kolana. Przez pionowe ściany widział mijane w 
błyskawicznym tempie pole golfowe, a potem wesołe miasteczko z diabelską 
kolejką, diabelskim młynem i pracownikami, których czerwone kurtki miały 
ten sam odcień co mundury oddziałów specjalnych. Mijał  drogi z pojazdami 
wojskowymi i samochodami pełnymi cywilów. Minął linię kolejową, którą 
podążał pociąg z rakietami, a potem inną z wagonami-chłodniami, na których 
widniały napisy SER WISCONSIN i LODY BEN & JERRY.
  Gdy po prawie dwudziestu minutach winda się zatrzymała, znalazł kolejną 
parę fabrycznie nowych ruchomych schodów. Kiedy i one się skończyły, wsiadł 
do następnej windy i ponownie nacisnął najwyższy guzik. Potem znowu 
wchodził po ruchomych schodach. Miał wrażenie, że wspina się całe mile, ale 
nie czuł zmęczenia. Przez cały czas wpatrywał się w górę i nagle z bolesnym 
niedowierzaniem zobaczył naprzeciw siebie Yossariana, który zbliżał się do 
niego szybko, schodząc po drugich, jadących w dół schodach. Wlepili w 
siebie oczy, wzajemnie się rozpoznając.
  - Co ty tutaj robisz? - zawołali obaj.
  - Ja? A ty co tutaj robisz? - odkrzyknęli jednocześnie, mijając się i 
odjeżdżając w przeciwnych kierunkach.
  - Nie wychodź na zewnątrz! - krzyknął Yossarian przez zwinięte w trąbkę 
dłonie.  - Na górze jest niebezpiecznie. Wybuchła wojna. Wracaj na dół!
  - Pierdol się! - zawołał kapelan, zastanawiając się, skąd u diabła 
przyszły mu do głowy takie słowa. 
  Spłynąwszy z jego warg natchnęły go duchem wolności, który sam uznał za 
fanatyczny. Po jakimś czasie wysiadł z ostatniej windy i znalazł się w 
szerokim tunelu wypełnionym pojazdami i biegnącymi pieszymi. Po drugiej 
stronie zobaczył strome schody z kutego żelaza, wznoszące się krótkimi 
kondygnacjami ku spiralnym podestom i zakończone na samej górze platformą 
przylegającą do dużych metalowych drzwi. Wspinając się na górę nie zwrócił 
wcale uwagi na rozjuszone psy, które wybuchły szczekliwym jazgotem za jego 
plecami. Na platformie stał strażnik, na drzwiach widniał napis:
  
  WEJŚCIE EWAKUACYJNE 
  WSTĘP WZBRONIONY
  PODCZAS UŻYTKOWANIA DRZWI MUSZĄ
  BYĆ ZAMKNIĘTE I ZARYGLOWANE
  
  Strażnik nie poruszył się nawet, żeby go zatrzymać. Zamiast tego 
przekręcił uprzejmie klucz w zamku, podniósł rygiel i uchylił drzwi. Po 
drugiej stronie stało dwóch kolejnych wartowników, ale oni również nie 
wydawali się nim zainteresowani. Kapelan przecisnął się przez metalową 
szafkę i wszedł do małego pomieszczenia gospodarczego, a stamtąd na wąski 
korytarzyk pod schodami, które wznosiły się skosem nad jego głową. Zobaczył 
przed sobą drzwi wychodzące na ulicę i serce skoczyło mu w piersi. Zaczynam 
widzieć światło, powiedział sobie i wybiegł na zewnątrz, zerkając tylko 
przelotnie na leżącą w rogu niewielką ludzką kupę.
  Znajdował się na dworcu autobusowym, na najniższej kondygnacji, z której 
odchodziły autobusy. Jeden z nich, grzejący właśnie silnik, jechał do 
Kenoshy w stanie Wisconsin. Kapelan był jednym z trzech pasażerów. 
Rozsiadłszy się wygodnie w fotelu, wydmuchał nos, odkaszlnął i odetchnął z 
ulgą. Za każdym razem, kiedy zatrzymają się coś zjeść, będzie próbował 
dodzwonić się do żony. Nad peronem odjazdowym zawieszony był potężny strop 
i kapelana nie dziwiło wcale, że światło jest przyćmione. Kiedy jednak 
wyjechali z tunelu i znaleźli się na autostradzie, niebo wcale nie 
pojaśniało. Niezbyt zaciekawiony wyjrzał przez szybę i zobaczył, że samo 
słońce jest szare jak popiół, a jego pociemniałe brzegi otacza czarny 
pierścień. W pochmurne dni w Wisconsin zdarzyło mu się oglądać już kiedyś 
takie zjawisko. Nie zauważył, że tym razem na niebie nie było wcale chmur.
  
  Kolegium redakcyjne "New York Timesa", zwoływane codziennie dla 
ostatecznego ustalenia kształtu pierwszej strony gazety, postanowiło 
zapowiedzieć nie zapowiedziane wcześniej zaćmienie Słońca. Wiadomość tę 
powtórzyły telewizyjne wiadomości.
  
  Frances Beach, która poświęcała teraz swój czas prawie wyłącznie opiece 
nad sparaliżowanym mężem, dawno przestała zwracać uwagę na to, co "New York 
Times" albo jakakolwiek inna gazeta donosiła o czymkolwiek poza modą. W 
ostatnich latach uprzytomniła sobie bez większego zdumienia, że ponownie 
głęboko kocha się w Yossarianie. Podnosząc wzrok znad książki, nasuwając na 
czoło okulary do czytania i uśmiechając się ze smutkiem uświadomiła sobie 
dobrodusznie, że w ich związku zawsze brakowało konfliktów i dramatów. 
Żadne z nich nigdy nie potrzebowało tak naprawdę drugiego. Najbardziej 
psuło ich stosunki to, że nigdy nic się między nimi nie psuło.
  
  Claire Rabinowitz nastawiona była zdecydowanie wrogo do wszystkich 
współpasażerów samolotu El Alu lecącego do Izraela, gdzie miała zamiar 
obejrzeć letni dom niedaleko Tel Awiwu, na który wpłaciła zaliczkę, 
rezerwując sobie prawo zakupu. Już na lotnisku, w klubie dla pierwszej 
klasy i w normalnej poczekalni, do której zajrzała wyłącznie z agresywnej 
ciekawości, nie nawiązała kontaktu wzrokowego z ani jedną osobą. Na 
pokładzie całego samolotu nie było ani jednego mężczyzny w dowolnym wieku, 
z rodziną lub bez, który mógłby sprostać temu, co określała z dumą jako 
swoje wymagania. Ani jeden nie umywał się do jej Lewisa. Sammy Singer, 
przebywający teraz w Kalifornii albo lecący na Hawaje lub do Australii, 
przewidział, że tak się właśnie stanie, a ona uznała jego ostrzeżenie za 
komplement. Mówiąc o mężu z kimkolwiek, z dziećmi albo z Sammym, nigdy nie 
określała go mianem "mojego", ale kiedy o nim myślała, wciąż był "jej 
Lewisem". Powoli i niechętnie uświadamiała sobie, że nigdy już nie uda jej 
się odtworzyć tego, co minęło. Wydawało jej się oczywiste, że wszyscy 
pasażerowie są również Żydami, nawet ci, którzy wyglądali na Amerykanów i 
agnostyków.
  Kiedy przecinali o zmierzchu Morze Śródziemne, nic nie zapowiadało 
zbliżającej się katastrofy. Podano skrótową wiadomość o tankowcu, który 
zderzył się gdzieś na dole z frachtowcem. Claire była w ponurym nastroju i 
nie dbała o to, że odbija się to na jej twarzy. Pucharu goryczy dopełniał 
fakt, że wbrew żywionym wcześniej nadziejom nie czuła już wcale, że lecąc 
do Izraela wraca do domu.
  
  Krótko po wszczęciu alarmu pan George C. Tilyou poczuł, jak trzęsie się w 
posadach jego świat. W karuzeli Eldorado wysiadło zasilanie i zatrzymała 
się elegancka obrotowa platforma, którą podróżował cesarz. Zobaczył 
również, że zniknęli gdzieś, jakby ich odwołano, dwaj piloci z drugiej 
wojny światowej. Jego znajomy z Coney Island, pan Rabinowitz, przyglądał 
się z pewnej odległości mechanizmowi, jakby zastanawiał się, na czym polega 
awaria i czy zdołałby ją usunąć. Pan Tilyou wycofał się zachmurzony do 
swego biura. Wieszając z powrotem na kołku kapelusz otrzepał go rękawem z 
kurzu. Czuł, jak słabnie jego gniew. Wracała depresja.
  Spotkanie z wyższymi władzami - z Lucyferem, a być może nawet z samym 
Szatanem - którego zażądał, by wyjaśnić dziwne zachowanie swego domu, 
zostało ponownie odłożone na później. Nie ulegało już dłużej kwestii, że 
dom się stopniowo zapada i pan Tilyou nie ma na to żadnego wpływu. Dokładne 
pomiary wykazały, że ktoś uprawia krecią robotę. Kiedy pan Tilyou wyglądał 
teraz przez okno, siedząc za swym biurkiem z zasuwanym blatem, cały budynek 
osunął się nagle na jego oczach. Zanim zdążył zrozumieć, co się dzieje, 
zniknął cały parter. Dwupiętrowy jeszcze przed chwilą dom zmienił się w 
jednopiętrowy. Z góry zaczęły się sypać tumany gęstego pyłu, a potem 
poleciały wielkie kawały ziemi, głazy i kamienie. W dół opadało coś nowego, 
coś, czego wcale nie zaplanował. Widział iskrzące się zerwane kable. 
Widział połączone ze sobą arkusze blachy. Widział rury. Zobaczył spód 
jakiejś konstrukcji, opleciony gęstym labiryntem rur chłodniczych i pokryty 
krystalicznym płaszczem topniejącego lodu.
  Poczuł, jak znika gdzieś jego depresja.
  Zobaczył ubranego w czerwoną kurtkę Japończyka na łyżwach, który złapał 
się skraju lodowej tafli, żeby ratować życie.
  To była ślizgawka z Rockefeller Center!
  Na ustach pana Tilyou pojawił się uśmiech. Zobaczył bladego jak ściana 
pana Rockefellera, który zadrżał i rzucił się do ucieczki. Pan Morgan 
osunął się nagi na kolana, pochylił głowę i zaczął się z płaczem modlić. 
Cesarz też nie miał na sobie żadnego ubrania. 
  Pan Tilyou wybuchnął śmiechem. Nic nowego pod słońcem? Oto widział coś 
nowego, dowiadując się rzeczy, o których mu się nawet nie śniło. Nawet 
piekło nie trwa wiecznie.
  
  Yossarian nie wierzył własnym uszom. Gdzie, u diaska, kapelan nauczył się 
tak dobrze kląć? Kiedy zjechał na dół, Tappman był już od dawna na górze i 
zniknął mu z oczu. Gaffney namawiał go, żeby wrócili do windy i dołączyli 
dzięki temu szybciej do McBride'a i innych. W tej samej chwili w głośnikach 
odezwał się Strangelove, który jeszcze raz zapewnił, że nie mają się czego 
obawiać prócz samego strachu oraz braku krawców.
  - Jest coś jeszcze, o czym zapomnieliśmy, i niektórzy z nas w dowództwie 
są jacyś dziwnie rozmamłani. Mamy żelazka, ale nie wiemy, jak ich używać. 
Mamy różne tkaniny, nici i maszyny do szycia. Potrzebujemy jednak kogoś, 
kto potrafi szyć. Czy ktoś mnie słyszy? Zgłoście się, jeśli potraficie 
szyć.
  - H??a???agen Dazs. Potrafię prać i prasować. A mój oficer do spraw 
uzbrojenia jest synem krawca.
  - Niech pan natychmiast zawraca i zgłasza się do nas. 
  - Tak jest. Jak możemy się do was dostać?
  - O tym też zapomnieliśmy!
  - Jak długo tu zostaniemy, Gaffney? - zapytał Yossarian, kiedy zostało im 
do  
  przejścia jeszcze jakieś dziesięć mil. 
  - Być może leży tutaj przede mną cała moja przyszłość - odparł Gaffney. - 
Skoro jesteśmy już na dole i mamy chwilę czasu, chciałbym ci pokazać pewną 
działkę. Ma półtora akra i leży nad jeziorem pod stanem Vermont, obok 
podziemnego pola golfowego i dobrych terenów narciarskich, na terytorium 
Ben & Jerry.
  - Teraz? Myślisz, że chcę teraz coś kupować?
  - Trzeba zawsze patrzeć z wyprzedzeniem, powtarza dobry se??n???or 
Gaffney. Ta działka leży nad jeziorem, Yo-Yo. W kilka miesięcy możesz 
potroić swoje pieniądze. Musisz ją zobaczyć.
  - Nie będę miał czasu. Umówiłem się na lunch.
  - Twoja randka może zostać odwołana. 
  - Może będę chciał się na nią stawić.
  - Jeśli naprawdę wybuchła wojna, diabli wzięli wszystkie plany.
  - Wesele też?
  - Kiedy na głowy spadają bomby? Skoro mamy już to wesele na taśmie, wcale 
go nie potrzebujemy.
  - Czy bomby spadają teraz na głowy?
  Gaffney wzruszył ramionami. McBride też tego nie wiedział, o czym 
przekonali się, zjechawszy na dół długimi ruchomymi schodami z najniższego 
poziomu, na którym zatrzymała się winda. Nie wiedział tego także żaden z 
dwóch kompletnie do siebie niepodobnych agentów wywiadu, którzy nie mieli 
pojęcia, co ze sobą zrobić.
  Wątpliwości rozproszył dopiero odzywający się ponownie Strangelove.
  - Nie, nie zauważono na razie żadnych bomb. Trochę nas to dziwi. Ale ci, 
którzy są z nami, nie mają się czego obawiać. Tylko jedne siły powietrzne 
na całym świecie mają bomby, które potrafią przeniknąć tak głęboko, zanim 
eksplodują, i wszystkie te bomby należą do nas. Nie przeoczyliśmy niczego z 
wyjątkiem kilku fryzjerów. Czekając na ewentualny kontratak przeciwnika, 
potrzebujemy pilnie fryzjerów, choćby jednego. Każdy fryzjer, który mnie 
słyszy, niech się natychmiast zgłosi. Nie przeoczyliśmy niczego. Wszystkie 
nasze urządzenia zaczną działać za dwa, góra trzy tygodnie, jeśli będziecie 
przestrzegać moich instrukcji. Jeśli ktoś z was przewiduje, że będzie miał 
kłopoty z ich wykonywaniem, niech zastosuje się do poniższej instrukcji i 
opuści nas już dzisiaj. Kiedy tylko potwierdzimy, że nie ma wśród nas 
żadnego krawca ani fryzjera, generał Bingam skieruje do akcji wszystkie 
nasze Szzzzz! i bombowce Strangelove'a, które zadadzą przeciwnikowi drugie 
uderzenie.
  - Merde - oświadczył krzywiąc się Raul. Chudy, pomarańczowowłosy, 
piegowaty Bob wydawał się o wiele mniej zadowolony niż zazwyczaj.
  McBride też miał zatroskaną minę.
  - Jeśli na górze jest rzeczywiście wojna, to wcale nie jestem pewien, czy 
chcę tutaj zostać.
  Michael chciał zostać, zgadzając się w tej kwestii z Marlene, i Yossarian 
wcale go o to nie winił.
  Po chwili Strangelove oświadczył, że potrzebują również szewca.
  - Merde - zaklął Raul. - Ten facet jest pełen krowiego merde.
  - Nie przeoczyliśmy niczego, ale zapomnieliśmy również o tym - 
kontynuował doktor Strangelove, zanosząc się pretensjonalnym chichotem. - 
Mamy całe magazyny ślicznych, najwyższej jakości butów, ale wcześniej czy 
później będą potrzebowały jakichś napraw. Oprócz tego nie przeoczyliśmy 
niczego. Możemy spędzić tutaj całą wieczność, jeśli będziecie robili, co 
każę.
  Stali na peronie obok torów wąskotorowej kolejki, które Yossarian z całą 
pewnością już gdzieś kiedyś widział. Niewielkie rozmiary tunelu wskazywały, 
że pociąg musi być bardzo mały, nie przekraczał pewnie wielkością 
miniaturowej diabelskiej kolejki.
  - Nadjeżdża kolejny - zawołał McBride. - Zobaczmy, kogo wiezie tym razem.
  Przysunął się bliżej torów, żeby lepiej widzieć, i w tej samej chwili 
zobaczyli jadący niezbyt szybko pociąg, który zbliżał się dzwoniąc głośno 
do stacji.  Napędzany był prądem, ale z przodu lokomotywy sterczał dumnie 
ozdobiony polerowaną mosiężną blachą szkarłatny komin. Za przymocowane 
sznurem do specjalnej dźwigni serce dzwonu pociągał uśmiechnięty maszynista 
w średnim wieku, ubrany w czerwony mundur z okrągłą odznaką ASTPW na 
ramieniu. Mała  lokomotywa ciągnęła za sobą kilka otwartych wąskich 
wagoników, z siedzącymi na dwuosobowych ławkach pasażerami. Yossarian znowu 
nie wierzył własnym oczom.  Rozgorączkowany i podekscytowany McBride 
pokazywał palcem dwie postaci na pierwszej ławce.
  - Hej, ja przecież znam tych facetów! Co to za jedni? 
  - Fiorello H. La Guardia i Franklin Delano Roosevelt - odparł Yossarian, 
nie wspominając ani słowem o dwóch starszych małżeństwach, które siedziały 
wraz z jego starszym bratem za plecami prezydenta i burmistrza.
  W następnym wagoniku rozpoznał Johna F. Kennedy'ego z żoną, a z tyłu 
byłego gubernatora Teksasu i jego małżonkę, którzy siedzieli z prezydentem 
w odkrytej limuzynie podczas zamachu.
  Za tą nieśmiertelną czwórką jechał oszołomiony, zdezorientowany i 
półprzytomny Noodles Cook, a za jego plecami dwóch rządowych dygnitarzy, 
których twarze Yossarian zapamiętał z telewizji. Jeden był gruby, drugi 
chudy, a w ostatniej ławce trzeciego z trzech wagoników siedzieli obok 
siebie C. Porter Lovejoy i Milo Minderbinder. Lovejoy mówił coś, licząc na 
palcach. Obaj byli cali i zdrowi, a Milo w dodatku się uśmiechał.
  - Przysiągłbym - powiedział Yossarian - że Milo został na górze.
  Usta Gaffneya ułożyły się w słowa: "Nigdy w życiu".
  I wtedy właśnie Yossarian zdecydował się iść na randkę z Melissą. Nie 
chciał zostawać tu na dole wraz ze Strangelove'em i innymi. Gaffney był 
wstrząśnięty i oświadczył, że chyba odebrało mu rozum. Tego nie było w 
planie.
  - No nie, Yo-Yo - powtarzał potrząsając głową. - Nie możesz wyjść. Teraz 
to nie ma żadnego sensu. Nie wyjdziesz.
  - Wychodzę, Gaffney.
  - Ale niedaleko zajdziesz. Niedługo pożyjesz. 
  - Zobaczymy. Spróbuję.
  - Będziesz musiał uważać. Na górze jest niebezpiecznie. 
  - Tutaj też. Czy ktoś idzie ze mną?
  McBride skoczył do przodu i przyłączył się do Yossariana, jakby tylko na 
to czekał.
  - Beze mnie nigdy nie uda ci się znaleźć drogi powrotnej - oznajmił. - 
Martwię się o Joan, która została tam sama - dodał, stojąc u boku 
Yossariana.
  Gaffney stwierdził, że poczeka, aż dowie się czegoś więcej. 
  - W tej chwili wiem dosyć, żeby nie ryzykować. 
  Michael także nie chciał ryzykować i Yossarian ponownie nie miał o to do 
niego żalu.
  Bob i Raul byli zbyt inteligentni, żeby wystawiać się na niepotrzebne 
ryzyko. O swoje rodziny równie dobrze mogli się martwić z tego miejsca.
  Widząc Yossariana odjeżdżającego ruchomymi schodami na spotkanie ze swą 
ciężarną przyjaciółką, Michael, którego romans ojca przepełniał 
jednocześnie dumą i zakłopotaniem, miał smutne i melancholijne uczucie, że 
umiera jeden z nich, a może obaj.
  A Yossarianowi, który energicznie przeskakiwał ruchome schody, żeby jak 
najszybciej wydostać się na zewnątrz, dodawał sił nagły przypływ optymizmu, 
bardziej typowego dla Melissy niż dla niego, głębokie i głupie przekonanie, 
że nie może mu się zdarzyć nic złego, że nic złego nie może się zdarzyć 
przyzwoitemu człowiekowi. To był nonsens, wiedział o tym; ale wiedział 
również w głębi serca, że będzie tak samo bezpieczny jak ona, i nie miał 
żadnych wątpliwości, że wszyscy troje, on, Melissa i ich nie narodzone 
jeszcze dziecko, ocaleją i będą żyli długo i szczęśliwie - na wieki.
  
  - H??a???agen Dazs.
  - O co mu chodziło? - zapytał lotnik Kid Sampson, siedzący w tylnej 
kabinie niewidocznego i bezgłośnego pod-naddźwiękowego bombowca 
szturmowego.
  - Czy twój ojciec nie był przypadkiem szewcem? - odpowiedział mu pytaniem 
pilot McWatt. - A może jesteś synem fryzjera?
  - Nie. Nie potrafię również szyć.
  - W takim razie musimy lecieć dalej. Czeka nas kolejna misja.
  - Dokąd mamy lecieć?
  - Zapomniałem. Ale poprowadzi nas inercja. Zawsze możemy polegać na 
naszym systemie kierowania inercyjnego. 
  - McWatt?
  - Sampson?
  - Jak długo już jesteśmy razem? Dwa, trzy lata?
  - Chyba raczej z pięćdziesiąt. Wiesz, czego żałuję, Sampson? Że nigdy 
dłużej ze sobą nie rozmawialiśmy.
  - Nie mieliśmy sobie nigdy zbyt dużo do powiedzenia, prawda?
  - Co leci tam na dole? Rakieta?
  - Spojrzę na radar. - Niżej, pod prawie prostopadłym kątem, przecinały 
ich kurs, przypominając cztery nakreślone kredą linie, cztery równoległe 
błyszczące smugi gazów z silników odrzutowych. - To samolot pasażerski, 
McWatt. Leci do Australii.
  - Zastanawiam się, co pomyśleliby pasażerowie, gdyby wiedzieli, że lecimy 
tu wysoko z kolejną misją... niczym upiorni podniebni jeźdźcy.
  - Sampson?
  - Naprawdę musimy znowu brać w tym udział? 
  - Chyba musimy, nie?
  - Na pewno? 
  - Tak.
  - No tak. Chyba musimy. 
  - Niech tam, do diabła.
  
  Sam Singer nie miał złudzeń. W przeciwieństwie do Yossariana nie wierzył, 
że spotka go jeszcze jakiś wielki romans i zakocha się w kimś nowym. Nie 
mając żadnego wyboru pogodził się z twardą koniecznością samotnego życia i 
nie dał się stłamsić bezlitosnej nostalgii. Przed wielu laty dyskutował na 
temat swojej przyszłości ze śmiertelnie chorą Glendą, którą bardziej od 
niego martwiły czekające go samotne lata.
  Widywał się z przyjaciółmi, więcej czytał i oglądał wiadomości w 
telewizji. Miał Nowy Jork. Chodził do teatru i do kina, czasami do opery, 
prawie zawsze mógł wysłuchać w radiu jakiejś interesującej muzyki poważnej 
i raz albo dwa razy w tygodniu grał wieczorem w brydża w kręgu znajomych, w 
większości podobnie jak on zrównoważonych i wesołych. Kiedy słuchał Piątej 
Symfonii Gustawa Mahlera, nieodmiennie wypełniał go podziw i zdumienie. 
Miał swoją pracę przy zbieraniu datków na fundusz walki z rakiem. Miał 
swoich kilka przyjaciółek. Nie pił więcej niż poprzednio. Nauczył się 
szybko samemu stołować i przynosił do domu gotowe dania z pobliskich 
kawiarni i małych restauracji, dania, które zjadał bez większego apetytu, 
czytając przy tym jakąś książkę, czasopismo albo drugą tego dnia gazetę. 
Czasami pozwalał sobie na partyjkę bezika z innymi weteranami z Coney 
Island i wciąż dawał się ogrywać. Wieczorami mógł wypuszczać się na miasto 
tak często, jak tylko miał ochotę.
  Przedsięwzięta przez niego podróż dookoła świata była na razie bardzo 
udana. Zaskakiwało go własne dobre samopoczucie i rozliczne satysfakcje. 
Dobrze było pobyć trochę znowu poza nowojorskim mieszkaniem. W Atlancie i 
Houston, podczas odwiedzin u swoich córek oraz ich mężów i dzieci, osiągnął 
wreszcie stadium, kiedy ich towarzystwo zaczynało go nużyć, zanim jeszcze 
oni dali po sobie poznać, że jest odwrotnie. Podeszły wiek ma swoje prawa, 
oznajmiał zawsze wczesnym wieczorem, usprawiedliwiając się i wracając do 
siebie. Nie uległ namowom żadnej z córek i w obu miastach zatrzymał się w 
pobliskich hotelach. W Los Angeles okazało się, że wciąż wiele łączy go z 
Winklerem i jego żoną.  Wszyscy troje zaczynali odczuwać zmęczenie mniej 
więcej w tym samym momencie.  Spotkał się kilka razy ze swoim siostrzeńcem 
i autentycznie oczarowały go jego nad wyraz inteligentne i piękne dzieci. 
Musiał jednak przyznać, że wszystkich tych młodych dorosłych, wśród których 
się znalazł, dzieli od niego coś więcej niż tylko pokoleniowa przepaść.
  Cieszył się, że nie zapomniał zabrać ze sobą magnetofonu, kaset i kilku 
książek o solidnej treści, które wymagały uważnej lektury.
  Na Hawajach opalał się w ciągu dnia i kończył czytać po raz drugi 
"Middlemarch" George Eliot. Wiedząc, czego może się spodziewać, był w 
stanie bardziej docenić walory tej książki. Podczas spędzonych tam dwóch 
wieczorów spotkał się na kolacji z byłą żoną starego przyjaciela i jej 
obecnym mężem, a także z samotną teraz panią, z którą pracował kiedyś w 
"Timie" i która była również znajomą Glendy. Gdyby zaprosiła go do domu, 
żeby spędził z nią noc, z pewnością by nie odmówił. Ale ona najwyraźniej 
się tego nie domyśliła. Lew albo Yossarian na pewno rozegraliby to lepiej.
  Nie mógł się już doczekać dwutygodniowego pobytu w Australii u starych 
przyjaciół z Sydney, poznanych również podczas pracy w "Timie". Tym razem 
nie wahał się zatrzymać u nich w domu - razem z Glendą złożyli im już raz 
wizytę. Gospodarz chodził wspierając się na metalowych kulach i dużo czasu 
minęło, odkąd odwiedził go po raz ostatni z żoną w Nowym Jorku. Przed ich 
domem nad zatoką znajdował się basen i Australijczyk przepływał codziennie 
przed śniadaniem trzydzieści albo sześćdziesiąt długości - Sam nie potrafił 
sobie przypomnieć dokładnie, ile - a wkrótce potem kolejne trzydzieści albo 
sześćdziesiąt, żeby utrzymać swój tors w odpowiedniej kondycji i móc nadal 
poruszać się o kulach i jeździć samochodem ze specjalnymi ręcznymi 
dźwigniami, używanymi przez niego od czasu, gdy zapadł przed czterdziestu 
laty na chorobę, w wyniku której został sparaliżowany. Od pasa w górę miał 
prawdopodobnie nadal krzepkie ciało sztangisty.
  Australijczycy mieli pięcioro dorosłych dzieci i Sam również nie mógł się 
doczekać, kiedy je zobaczy. Jeden z synów pracował w branży rolniczej na 
Tasmanii i zamierzali tam na dwa dni polecieć. Drugi prowadził ranczo, a 
trzeci pracował w laboratorium genetycznym na uniwersytecie w Canberrze. 
Cała piątka zawarła małżeństwa i żadne się nie rozwiodło.
  Sam opuścił Hawaje w środku nocy na pokładzie australijskiego samolotu. 
Do Sydney miał przybyć następnego dnia po śniadaniu. Trochę poczytał, 
trochę wypił, zjadł coś, zasnął i po pewnym czasie się obudził. Powoli 
wstawał szary brzask; słońce jakby nie spieszyło się z wzejściem. Niżej 
widział gęstą zasłonę chmur. Słaba łuna wisiała tuż nad horyzontem i wcale 
się nie rozjaśniała. Z jednej strony niebo było granatowe i świecił na nim 
nisko zawieszony pyzaty żółty księżyc, z drugiej szaroczarne, koloru 
drzewnego węgla. Wysoko w górze zobaczył przecinające kurs jego samolotu 
śnieżyste smugi sunącej na wschód z większą szybkością upiornej formacji i 
doszedł do wniosku, że to jakieś poranne manewry. Wśród załogi doszło do 
małej konsternacji, kiedy ucichło radio. Ale inne systemy nawigacyjne 
działały nadal i nie było powodu do niepokoju. Wcześniej otrzymali niejasną 
wiadomość o tankowcu, który zderzył się gdzieś na dole z frachtowcem.
  Sam Singer wkrótce puścił sobie z magnetofonu Piątą Symfonię Gustawa 
Mahlera. Słuchając jej po raz kolejny, odkrywał nowe skarby, którymi mógł 
się nacieszyć. Niewypowiedziany w swym uroku, wysublimowany utwór krył w 
sobie nieskończone sekrety i liczne rozkosze, w zagadkowy i genialny sposób 
poruszające ludzką duszę. Sam z niecierpliwością czekał, aż umilkną radosne 
i triumfalne akordy finału, żeby móc puścić kasetę od początku i delektować 
się ponownie pięknymi muzycznymi frazami, którymi rozkoszował się obecnie. 
Choć wiedział, że za chwilę zabrzmi, i zawsze się na to szykował, za każdym 
razem, zgodnie z oczekiwaniami, urzekała go smutna i słodka melodia, 
przechodząca delikatnie w otwierającą pierwszą część symfonii partię 
rożków, melodia tak słodko smutna i żydowska. Krótkie adagio, które 
następowało potem, było tak piękne, jak tylko może być piękna muzyka 
obdarzona melodią. Ostatnio odkrył, że woli w muzyce melancholię od 
heroizmu. Mieszkając teraz samotnie najbardziej obawiał się, że po śmierci 
będzie się powoli rozkładał w swoim mieszkaniu. Na jego kolanach leżało 
popularne wydanie ośmiu opowiadań Tomasza Manna i słuchając Mahlera 
postanowił, że podejmie przerwaną lekturę. Żółty księżyc zmienił kolor na 
pomarańczowy i wkrótce zrobił się czerwony jak zachodzące słońce.
  
  KONIEC
  
  Luty 1994
  
  
  Podziękowania
  
  
  Gdybym nie uznał, że lepiej będzie przedstawić tę powieść bez żadnych 
wstępów, zadedykowałbym ją mojej żonie, Valerie, i podobnie jak pierwszą 
książkę, córce Erice i synowi Tedowi. Dedykowałbym ją również małżeństwu 
Marvinowi i Evelyn Winklerom, a także Marion Berkman i jej zmarłemu mężowi 
- przyjaciołom z czasów dzieciństwa, którym jestem wdzięczny nie tylko za 
pomoc, zachętę i współpracę.
  Michael Korda okazał się znakomitym i wprost stworzonym dla mnie 
redaktorem: odpowiedzialnym, krytycznym, szczerym i pełnym uznania.
  Jeden z rozdziałów tej powieści, przez zabawny przypadek ten, który 
zatytułowałem "Dante", przygotowany został i napisany nad jeziorem Como we 
Włoszech, gdzie przebywałem jako gość Ośrodka Studiów i Konferencji 
Fundacji Rockefellera w Bellagio. Przyjęto nas tam zaiste wspaniale i 
oboje, Valerie i ja, dziękujemy wszystkim zainteresowanym za gościnność, 
stworzenie odpowiednich warunków pracy i możliwość nawiązania serdecznych 
związków przyjaźni z innymi gośćmi, związków, które wciąż utrzymujemy.
  
  
  Spis treści
  
  KS1ĘGAI 
  1. Sammy
  2. Mały kutas 
  3. Pan Yossarian 
  
  KSIĘGA II
  4. Lew
  5. John 
  6. Milo 
  
  KSIĘGA III 
  7.  Komitet Doradczy 
  8.  Time  
  9.  Dworzec autobusowy 
  10. George C. Tilyou 
  
  KSIĘGA IV 
  11. Lew 
  12. Noodles Cook 
  
  KSIĘGA V 
  13. Tryt 
  14. Michael Yossarian 
  15. M2 
  16. Gaffney 
  
  KSIĘGA VI 
  l7. Sammy
  18. Dante 
  19. ASTPW 
  
  KSIĘGA VII 
  20. Kapelan 
  21. Lew 
  
  KSIĘGA VIII 
  22. Podróż Renem: Melissa 
  23. Kenosha 
  24. Apokalipsa 
  25. Waszyngton 
  26. Yossarian 
  
  KSIĘGA IX 
  27. Dworzec autobusowy 
  28. Szpital 
  29. Pan Tilyou 
  
  KSIĘGA X 
  30. Sammy 
  31. Claire 
  
  KSIĘGA XI 
  32. Wesele 
  
  KSIĘGA XII 
  33. Antrakt 
  
  KSIĘGA XIII 
  34. Finale