ZBIGNIEW PODBIELKOW SKI ROLINY OwADOERnE WARSZAWA 1967 PASTwOWE ZAKADY WYDAWNICTW SZKOLNYCH Redaktor: Wanda Jarosawska Wydanie trzecie Oddano do skadania 11 XI 1966 r. Podpisano do druku w styczniu 1967 r. Druk ukoczono w marcu 1967 r. Roliny owadoerne s pewnego rodzaju fenomenem w wiecie rolinnym. Nieruchoma bowiem, przytwierdzona do podoa rolina chwyta i poera czstokro bardzo ruchliwe zwierzta. Przez dugi czas nie dostrzegano niezwykych wasnoci tej grupy rolin. Przyczyn byo prawdopodobnie to, e aden z bo- tanikw nawet nie przypuszcza, by mogy istnie przystosowania, ktre pozwalayby rolinie polowa, zabija i trawi owady. Owszem, opisywano roliny owadoerne, lecz poza zwykym opi- sem i do naiwnym czasem tumaczeniem wygldu roliny nic nie mwiono o jej dziwnych waciwociach ekologicznych. I tak np. w Zielniku S. Syreniusa z roku 1613 znajdujemy w opisie rosiczki taki fragment: "Ronik albo rosiczka... w tych (liciach) si zawsze wilgotno znajduie wodnista: nigdy, by nagorcey soce grzao nie wysychaica y owszem, im barziey swymi pro- mieniami przypala, tym wicey rosy albo wody w sobie mai" (chodzi tu naturalnie o byszczce kropelki wydzieliny na gw- kach woskw, wygldajce rzeczywicie jak kropelki rosy). Pierwsze obserwacje, nasuwajce przypuszczenia, e niektre roliny mog chwyta i trawi owady, przeprowadzono dopiero w poowie XVIII wieku, kiedy to znaleziona zostaa w Ameryce Pnocnej muchowka (Dionaea). W Europie pierwszy ywy egzemplarz tej ciekawej roliny otrzyma londyski kupiec John Ellis i opis jej przesa w 1769 roku Linneuszowi. Przypuszczenie Ellisa, e mamy tu do czynienia z przystosowaniem roliny do chwytania i trawienia owadw, zostao przez wczesny wiat na- ukowy wymiane, a samego Ellisa nazwano fantast. Odkrycie to bowiem, nad wyraz sensacyjne, wydawao si wwczas zbyt nie- prawdopodobne, by w nie mona byo uwierzy. Rwnie nie uwierzono w to, co opublikowa w roku 1782 lekarz z Bremy, dr Roth. Opisa on mianowicie ruchy woskw na liciach rosiczki i chwytanie przez ni owadw, przy czym wyrazi nie- miae przypuszczenie, jakoby chodzio tu o odywianie si roliny owadami. Ju bardziej zdecydowanie wystpi w roku 1791 William Bartram mwic o muchowce jako rolinie owadoernej. Rolinami owadoernymi zaczynaj si interesowa coraz licz- niejsi badacze. W roku 1867 Darwin otrzymuje pismo Williama M. Canby, w ktrym badacz ten donosi, e ywi muchowk (Dionaea) kawakami misa, ktre bez reszty byy przez rolin "poerane". Darwin, ktry w tym czasie rwnie zajmowa si badaniami rolin owadoernych, ywo interesowa si kadym faktem z ycia tych ciekawych rolin. Z tej racji nawiza kon- takt korespondencyjny z Canby'm, ktry mieszka opodal stano- wiska muchowki i mg przeprowadza obserwacje nad t ro- lin w naturalnych warunkach. Po szeregu mudnych bada Darwin ogosi w 1875 roku swe dzieo pt. The carnivorous plants, w ktrym, opierajc si na olbrzymim materiale dowiadczalnym, zdecydowanie mwi o mi- soernoci zbadanych przez siebie rolin owadoernych. Jednak i on, mimo wielkiego autorytetu i mnstwa faktw, jakimi po- piera swe wywody, spotka si z ostr i nieprzyjemn krytyk ze strony niektrych botanikw. Midzy innymi zaatakowa go wczesny dyrektor petersburskiego ogrodu botanicznego, Regel. Wedug niego teoria Darwina o misoernoci rolin owadoer- nych "naley do tych teorii, z ktrych miaby si kady rozumny botanik. Jeli Anglicy wierz w t teori - mwi on - czyni to tylko z pietyzmu dla Darwina". Pniejsze czasy przyniosy ogrom faktw i odkry, ktr e niezbicie udowodniy to, o czym nawet nie nio si dawnym przy- rodnikom, to, co wielu uwaao za fantastyczn grotesk - e istniej roliny chwytajce i poerajce zwierzta. Fakt ten; na og dzisiaj prawie wszystkm znany, przesta by "cudem" -- dawniej jednak by czym bardzo sensacyjnym i budzi czasem dreszczyk emocji, zwaszcza gdy niektrzy rozentuzjazmowani botanicy za bardzo puszczali wodze swej fantazji, opowiadajc o yjcych w tropikalnych puszczach olbrzymich rolinach miso- ernych, ktrych ofiar padaj due zwierzta, a nawet i ludzie. Roliny owadoerne nie stanowi jakiej jednolitej grupy syste- matycznej, lecz nale do kilku rnych, czasem dalEko od siebie, stojcych jednostek systematycznych. Kwiatowe roliny owado- erne licz okoo 500 gatunkw. Oprcz tego istnieje jeszcze okoo 20 gatunkw misoernych grzybw. Co jest przyczyn misoernoci omawianej grupy rolin? Skomplikowane urzdzenia, jakie spotykamy u tych rolin w zwizku z ich niezwykym trybem ycia, pozwalaj sdzi, e mamy tu do czynienia z funkcj o wielkim znaczeniu dla roliny. Roliny owadoerne rosn w miejscach bardzo ubogich w atwo przyswajalne zwizki azotowe. Poniewa azot jest jednym z naj- waniejszych dla rolin pierwiastkw (wchodzi w skad biaka), przeto musi go ona w jaki sposb zdoby, a e z gleby nie moe, czerpie go z cia upolowanych zwierzt. To odywianie si cia- ami zwierzcymi jest wic dla roliny koniecznoci yciow. Ofiarami rolin owadoernych bywaj nie tylko owady, lecz rwnie inne drobne zwierztka, np. wodne raczki (rozwielitka, oczlik), limaki, pajki itp. Z tego powodu roliny te naleaoby nazwa bardziej oglnie - misoernymi. Poniewa jednak nazwa roliny owadoerne" jest na og przyjta, nie bdziemy jej zmienia, z tym jednak, e sowo "owadoerne przy niektrych gatunkach, polujcych i na inne zwierzta oprcz owadw, bdzie miao oczywicie szersze znaczenie. Rolinami owadoernymi w caym tego sowa znaczeniu na- zywamy tylko te, ktre potrafi strawi ciao schwytanego zwie- rzcia za pomoc wydzielanych przez siebie enzymw. Tam, gdzie nastpuje rozkad bakteryjny, o trawieniu nie mona mwi. W celu zwabienia, schwytania i strawienia ofiar zwierzcych roliny owadoerne wyksztaciy bardzo rnorodne powabnie i skomplikowane aparaty chwytne i trawienne. Urzdzenia chwytne mona podzieli na cztery zasadnicze typy: 1. Wydzielajce lepki luz: a) dziaajce biernie, b) dziaajce czynnie. 2. Dziaajce na wzr wilczych dow lub puapek, do ktrych ofiara wpada zelizgujc si z duej wysokoci. 3. Skonstruowane w postaci dwch szybko zamykajcych si klapek. 4. Dziaajce jak puapka na myszy, z klapk otwieran tylko do wntrza. W dalszym cigu tej ksiѾeczki omwimy poszczeglne roliny zgrupowane wedug sposobu chwytania owadw. ROLINY Z URZDZENIAMI CHWYTNYMI WYDZIELAJCYMI LEPKI LUZ, DZIAAJCYMI BIERNIE DROSOPHYLLUM Jedyny gatunek Drosophyllum lusitanicum (rosolistnik) naley do rodziny Droseraceae. Kwiaty tej roliny s barwy jasnotej, o rednicy 2,5--4 cm. Pd zdrewniay z licznymi, 20-30 cm dugimi, rwnowskimi limi. Stercz one prawie pionowo, a koce ich s pastorakowato zwinite. Starsze licie rozwijaj swj zagity koniec i odchylaj si ku doowi. Najstar- sze lub obumierajce licie le na ziemi. Drosophyllum ronie na suchych zboczach grskich pnocnej Afryki, w poudniowej Hiszpanii i w Portugalii. Jest to najdawniej znana rolina owadoerna. Wieniacy por- tugalscy od dawien dawna hoduj j w doniczkach lub wieszaj jej licie w chatach jako muchoapki. Licie Drosophyllum, po stronie grnej rynienkowate, na dol- nej uwypuklone, pokryte s gruczoami dwch rodzajw: stoj- cymi na trzoneczkach i siedzcymi. Rwnie i funkcjonalnie r- ni si te gruczoy midzy sob - siedzce produkuj sok tra- wienny, stojce - wydzielaj lepk ciecz, suc do zwabiania i chwytania owadw. Zarwno jedne, jak i drugie pokryte s porowat kutikul, przez ktr przescza si wydzielina. Na liciach znajduje si zwykle 6 rzdw gruczokw na trzonecz- kach i 11-12 rzdw gruczokw siedzcych. Trzoneczki gru- czokw wysokich s wielokomrkowe i nie maj zdolnoci zgi- nania si. Gruczoki w czasie produkowania wydzielin zuywaj duo wody. Dlatego te do kadego gruczoka wchodzi sznur cewek i rozgazia si w jego gwce. Obok sznurw cewek czcych wszystkie gruczoki z gwn wizk przewodzc le dugie komrki penice prawdopodobnie funkcje przewodzenia podniet. Za pomoc tych komrek istnieje wic wzajemne poczenie mi- dzy wszystkimi gruczokami. Gruczoki Drosophyllum nie reaguj wcale na podniety mechaniczne, wraliwe s tylko na podniety chemiczne. Lepka wydzielina gruczokw wysokich wykazuje reakcj kwan, wskutek czego moe dziaa rozpuszczajco (w bardzo maym stopniu) na ciao owada. Jeeli pewna ilo tej wydzieliny ze ladami rozpuszczonego biaka zostanie przeniesiona przez szamoccego si owada na gruczoek siedzcy, staje si to podniet natury chemicznej, na ktr gruczoek ten reaguje wydzieleniem soku trawicego. Produkowanie soku rozpoczynaj zaraz i inne gruczoki, gdy podnieta rozprzestrzenia si szybko dokoa. Absorpcja poywnego soku, powstaego wskutek rozoenia ciaa owada, nastpuje za porednictwem obydwu rodzajw gru- czokw. Drosophyllum ma olbrzymi zdolno trawienia. Nie zdarza si, by li by kiedykolwiek przekarmiony. Jak "aroczna" jest ta rolina, wiadczy fakt, e jednoroczny okaz Drosophyllum, bdcy pod obserwacj, schwyta w cigu jednego dnia a 233 muchy. BYBLIS Przynaleno systematyczna tego rodzaju jest nieustalona. Jedni systematycy wczaj go do rodziny Saxifragaceae, inni do rodziny Byblidaceae. Owadoerno tej roliny nie zostaa do- tychczas z ca pewnoci stwierdzona, jednak wszelkie dane wskazuj na moliwo chwytania i trawienia przez ni owadw. Byblis jest roLin trwa, od dou czsto silnie rozgazion. Licie !ma jasnozielone, kwiaty promie- niste, piciokrotne, z picioma prcikami. Kwiaty, barwy czer- wonej lub fioletowej, powstaj , szczytowo. Istniej dwa gatunki, z ktrych najlepiej poznany jest Byblis gigantea. Ojczyzn jego Jest Australia. LiCie tej roliny s wskie, dugoci 10-12 cm, w przekroju trjktne, z nieco nabrzmiaymi kocami, na ktrych stercz woski chwytne (rys. 2). Wosek taki skada si z jednokomrkowego dugiego trzoneczka, na ktrego kocu osadzona jest gwka, zoona z 32-50 komrek, oblepiona dokoa lepkim luzem, bysz- czcym jak kropla rosy lub nektaru; suy to za powabni. OprCz tych gruczokw widzimy na povvierzchni licia inne, osadzone na bardzo krtkich, grubych trzoneczkach z gwkami, zoonymi z 8-16 komrek. Gruczoki te, wystpujce grupami (po 2-6), ustawione s rzdami w rynienkowatych zagbieniach licia. Na wzniesieniach midzy tymi zagbieniami znajduj si aparaty szparkowe i gruczoki chwytne, stojce na dugich trzo- neczkach. Takie rozmieszczenie gruczokw ma swj sens. Gdyby bowiem aparaty szparkowe znajdoway si niej, zostayby zalane w czasie wydzielania soku trawicego. Rozprowadzanie soku tra- wicego po powierzchni licia uatwiaj rynienkowate zagbienia. Gruczoki, osadzone na krtkich trzoneczkach, nie wystaj ponad powierzchni licia, wskutek czego sok powstay z rozoonego ciaa owada opywa je i komrka trzoneczkowa z powodzeniem moe spenia czynnoci chonne. Dobrze rozwinita rolina majca okoo 30 lici, kady dugoci ok. 20 cm, liczy 340 tysicy gruczokw na dugich trzoneczkach i 1-2 milionw gruczokw na krtkich trzoneczkach. Chwytanie zdobyczy odbywa si bier nie, bez ruchu licia. Gdy owad zwabiony byszczcymi kropelkami kleistej cieczy, sidzie na liciu, przykleja si do lepkiej wydzieliny wysokiego gruczoka. Chcc wyrwa si czyni gwatowne ruchy, wskutek czego okleja si coraz bardziej. W czasie tych wysikw wchodzi w kontakt z gruczokami na krtkich trzoneczkach, ktre rwnie wydzielaj lepki pyn. Owad wic zostaje ostatecznie unieruchomiony i przy- klejony do licia. Teraz rozpoczyna si produkcja soku trawien- nego przez niskie gruczoki. Przez porowat kutikul gwki gru- czoka przescza si wydzielina, ktra oblewa ciao owada i roz- puszcza je, a powstay w ten sposb poywny pyn absorbowany jest przez komrki podstawowe gruczokw. Po 4-6 godzinach ciao owada zostaje rozpuszczone i wessane. ROLINY Z URZDZENIAMI CHWYTNYMI WYDZIELAJCYMI LEPKI LUZ, DZIAAJCYMI cZYNNIE PINGUICULA Pinguicula (tustosz) naley do rodziny Lentibulariaceae (py- waczowatych) i liczy okoo 30 gatunkw. Wyrnia si spord caej rodziny tym, e ma korze. Pd krtki. Licie skupione w przyziemnej rozetce, niepodzielone, eliptycznopodugowate, jasnozielone, o brzegach zawinitych ku rodkowi. Kwiaty wy- rastaj pojedynczo na dugich (5-25 cm) szypukach. Kielich piciodzielny o sabo zaznaczonej dwuwargowoci. Korona fioletowa, tawa lub biaa, dwuwargowa z ostrog, przy czym warga grna - krtka, dwuatkowa; dolna - dusza, trzyatkowa. Prciki - dwa; znami dwuatkowe. Owocem jest torebka z licz- nymi nasionami, otoczonymi delikatn siatkowat okryw. Tustosz ronie w miejscach vilgotnych: na bagnach w pnoc- nej i rodkowej Europie, w Ameryce, na Syberii oraz w centralnej i Maej Azji. W Polsce rosn trzy gatunki tustosza: 1. Pinguicula vulgaris (tustosz pospolity) o koronie niebiesko- fioletowej; wystpuje do rzadko na torfowiskach"w caej Polsce. Mona go znale rwnie na do wilgotnych kach podgrskich oraz nad rowami. ' 2. Pinguicula bicolor (tustosz dwubarwny) o koronie dwu- barwnej, biaofioletowej; wystpuje bardzo rzadko na podmokych torfiastych kach w poudniowo-zachodniej czci niu. 3. Pinguicula alpina (tustosz alpejski) o koronie tawobiaej wystpuje w grach (Tatry, Karpaty Wschodnie). Spord polskich gatunkw tustosza ma on najmniejsze wymagania pod wzgldem staego zapotrzebowania wody. Ronie koo rdlisk na mokrych piargach, w szczelinach ska wapiennych i na pkach skalnych. Na pierwszy rzut oka nie wida u tustosza jakich specjalnych przystosowa sucych do chwytania owadw. Jednak, dotykajc palcem licia, wyczuwa si gruczoowate nierwnoci na grnej jego powierzchni i lepki luz. Ta lepka, lekko poyskujca ciecz sprawia wraenie nektaru suc za powabni i dziki swj lep- koci przykleja owada, ktry sidzie na liciu. Tak prymitywne i sabo dziaajce urzdzenie chwytne jest przyczyn, e tustosz chwyta raczej owady przypadkowo dostajce si na jego licie, przy czym wiksze i silniejsze atwo wyswobadzaj si z puapki. Licie tustosza reaguj na dotknicie zwijaniem brzegw ku rodkowi, przy czym najwraliwsza jest cz brzegowa. Podra- nienie lokalne, spowodowane przez owada w jakim punkcie licia, przekazywane jest zaraz na ca blaszk liciow. Przechodzi ono z komrki do komrki dziki wypustkom plazmatycznym (tzw. plazmodesmom), za pomoc ktrych czy si ze sob plazma poszczeglnych komrek. Na powierzchni licia znajduj si dwa rodzaje gruczokw: sie- dzce i stojce na trzoneczkach. Trzoneczek tych ostatnich skada si z dwch komrek: podstawowej i trzoneczkowej. Na szczycie komrki trzoneczkowej znajduje si gwka zoona z 16 promienisto uoonych komrek. Gruczoki trzoneczkowe maj zdolno wydzielania lepkiego luzu, ktry nie zawiera wcale enzy- mw, a suy jedynie do chwytania owadw. Wydzielanie enzymw przypada w udziale gruczokom siedzcym. Budowa ich jest mniej skomplikowana, a gwka niewiele wystaje ponad powierzchni licia. W miar zbliania si ku brzegom licia budowa gruczokw jest coraz prostsza, a przy samym brzegu s one zaledwie brodaw- kowatymi uwypukleniami epidermy (skrki). Sam brzeg licia zo- ony jest z dwch tylko warstw komrek, przy czym grna war- ; stwa peni czynnoci chonno-wydzielnicze. Ku rodkowi licia ilo gruczokw oraz wraliwo licia ma~ leje. Najwaniejsze wic funkcje zwizane z chwytaniem i trawie- niem owadw peni peryferyczne czci licia. Ze wzgldu na to, e gruczoki w czasie swej dziaalnoci zuywaj due iloci wody, istniej specjalne wizki przewodzce, ktre doprowadzaj wod w dostatecznych ilociach. Na dolnej stronie licia znjduj si take gruczoki siedzce, lecz peni one funkcje hydatod (wydzielaj wod), natomiast nie wydzielaj ani luzu, ani enzymw. Nie s rwnie wraliwe na podranienia, o czym wiadczyby brak plazmodesmw w komr- kach epidermy. Przeledzimy teraz, w jaki sposb owad zostaje schwytany i strawiony. Skoro tylko owad usidzie na liciu, przykleja si do niego, a chcc uwolni si z puapki wykonuje gwatowne ruchy, przez co oblepia si luzem coraz bardziej i rwnoczenie podrani dalsze gruczoki. Podranienie mechaniczne, przekazywane z ko- mrki do komrki, powoduje wzmoenie wydzielania lepkiego lu- zu oraz stopniowe zwijanie si licia. Szamoccy si owad ulega wreszcie uduszeniu na skutek zatkania otworkw tchawek przez luz. Ciao jego zostaje po pewnym czasie otoczone przez rurowato zwijajcy si li. Ciekawe, e li reaguje w podobny sposb na podranienie mechaniczne spowodowane rwnie przez takie ciaa, jak piasek, szko, drewno itp., ktre nie mog by strawione. Lecz po pewnym, niezbyt zreszt dugim czasie licie rozwijaj si, a wydzielanie luzu zostaje wstrzymane. Zwinicie licia bowiem ma swj sens tylko wtedy, gdy znajduje si na nim ciao majce ulec strawieniu. Aby jednak mogo nastpi kompletne zwinicie licia, musi po-. dziaa drugi bodziec informujcy rolin, czy'zwijanie licia b- dzie celowe, czy te nie. Tym drugim bodcem jest bodziec che- miczny. Dziaa on wwczas, gdy ciao schwytanego owada zetknie si bezporednio z gruczokami siedzcymi. Nastpuje to atwo wtedy, gdy owad jest duy, poniewa ciarem swoim ugina gru- czoki stojce i dotyka gruczokw siedzcych. Jeeli ciao jego jest lekkie, bezporedniemu zetkniciu przeszkadzaj wysokie gruczoki trzoneczkowe. Jednak wskutek silnego wydzielania luzu gru- czoki te widn, a ciao owada zblia si do powierzchni licia i do- tyka wreszcie gruczokw siedzcych. Bogate w substancje biako- we ciao owada podrania gruczoki siedzce, ktre przekazuj t podniet chemiczn dalej na cay li. Wskutek tego li zwija si coraz bardziej, a gruczoki siedzce rozpoczynaj wydzielanie soku trawiennego, bogatego w enzymy proteolityczne (rozkadajce ciaa biakowe). W wydzielinie tej oprcz enzymw trawiennych znaj- duje si dziaajcy antyseptycznie kwas benzoesowy, ktry zapo- biega rozkadowi bakteryjnemu ciaa owada. Przez zwinicie licia rolina zyskuje bardzo wiele: 1. Zmniejsza si powierzchnia parowania licia, a wic i utrata wody przez rolin jest mniejsza: 2. Li otacza owada wiksz powierzchni, wskutek czego za- rwno trawienie, ja'k i wchanianie, odbywa si intensywnie i szybko. 3. Zawinite brzegi licia stanowi ochron przed deszczem. W przeciwnym wypadku woda deszczowa wypukiwaaby substan- cje poywne oraz rozcieczaaby soki trawienne. W miar rozpuszczania ciaa owada, powstay z niego sok po- ywny zostaje wchaniany przez gruczoki zarwno trzoneczkowe, jak i siedzce. W wchanianiu tego soku bierze rwnie udzia epi- derma brzegw licia. Po wchoniciu rzpuszczonego ciaa owada, a trwa to w zale- noci od wieku lici i jego zdolnoci wydzielniczo-chonnych, od 1 do 3 dni, gruczoki przestaj produkowa wydzielin enzymaty- czn, li powoli rozwija si i pierwszy silniejszy podmuch wiatru zwiewa z jego powierzchni niestrawione resztki owada. Po pewnym czasie gruczoki trzoneczkowe zaczynaj ponownie wydziela luz, jednak li nie reguje zaraz na podniety - jest jak gdyby zm- czony. Zdolno t odzyskuje dopiero po kilku dniach. DROSERA Rodzaj Drosera (rosiczka) liczy okoo 100 gatunkw, rozsianych po caym wiecie. Naley do rodziny Droseraceae (rosiczkowate). S to roliny zielne, wiloletnie o liciach dugoogonkowych, uoo- nych w gstej przyziemnej rozetce. Blaszka liciowa naga po stro- nie dolnej, na stronie grnej ma czerwone, maczugowate woski rnej dugoci. Kwiaty s promieniste, zebrane w wyduone, przewanie jednostronne grono. Patki korony biae, podune, w liczbie 5;. dziaek kielicha jest 5, zronitych u nasady, i tyle prcikw z workami pykowymi otwierajcymi si na zewntrz. ZalѾnia skada si z trzech zronitych owocolistkw. Owocem jest torebka z licznymi nasionami, otoczonymi luno odstajc okryw. W Polsce wystpuj trzy gatunki rosiczki: 1. Drosera rotundif olia (rosiczka okrgolistna), Licie jej maj blaszk okrg, osadzon na dugim ogonku liciowym. Wystpuje do pospolicie na niu, rzadziej w grach, na podou kwanym. Przede wszystkim osiedla si na torfowiskach wysokich i przejciowych, a czasem nawet i w nie- ktrych partiach torfowisk niskich., Ro- nie czsto w towarzystwie szybko ros-. ncych torfowcw, tworzc sw rozetk na powierzchni darni utworzonej przez te mchy. W miar wzrostu torfowcw roiczka przedua swj pd, tworzc now rozetk, stara za ginie obronita torfowcami. W ten sposb powstaj roczne przyrosty pdu, odpowiadajce sw dugoci rocznemu przyrostowi na grubo nawierzchni torfowiska. W miejscach, gdzie wystpuje rosiczka okrgolistna, bardzo czsto rosn: mo- drzewnica zwyczajna, urawina botna, wrzos zwyczajny, wenianka pochwo- wata oraz borwki: czarna, bagienna i brusznica. 2. Drosera anglica (rosiczka dugo- listna) o blaszce liciowej wskoopat- kowatej, zbiegajcej klinowato w ogonek. Wystpuje n niu, lecz rzadziej od poprzedniej. Znosi bardziej zasadowe podoe ni rosiczka okrgolistna, wskutek czego moe rwnie wystpowa na torfowiskach niskich. Rzadko mona j spotka na kpach torfowca obok rosiczki okrgolistnej, poniewa ronie wolniej od torfowca i nie wyksztaca dugich midzywli. . 3. Drosera intermedia (rosiczka porednia) o wzniesionych, odwrotnie jajowatych, czasem opatkowatych Liciach. Jej pd kwiatonony jest niewiele duszy od lici, podczas gdy u poprzednich gatunkw jest on znacznie duszy. Rosiczk'a porednia wy- stpuje na niu, lecz bardzo rzadko, i tylko na torfowiskach wysokich i przejciowych. Poza tym znane s mieszace, z ktrych najpospolitszym jest Drosera obovata (D. rotundif olia X D. anglica). Wszystkie rosiczki w Polsce s objte ustaw o ochronie przy- rody. Organami zwabiajcymi i chwytajcymi owady s u rosiczki licie. Na grnej stronie lici wyrastaj liczne (do 200 na jednym listku), czerwone, maczugowate woski. Na maczugowatych zako- czeniach woskw byszcz kropelki lepkiej cieczy, wygldajce jak rosa - std polska nazwa rosiczka. Li taki dla owada wyglda bardzo pocigajco: byszczce kropelki lepkiego luzu przypominaj smakowity nektar, a i barwa woskw dziaa rwnie wabico. Zreszt nawet bez tej powabni dostawyby si na listki rne owady, jak np. mrwki, poniewa listki rosiczki le na ziemi i spacerujce owady mog si z atwoci na nie dosta. Owad, ktry niebacznie siad na takim listku, przykleja si do lepkiej cieczy na kocu woska. Chcc si uwolni wykonuje gwatowne ruchy, wskutek czego oblepia si coraz bardziej zdradzieck ciecz z in- nych woskw. Rwnoczenie podranione woski zaczynaj si zgina i przyciskaj owada do blaszki liciowej. Los biednej ofiary jest ju przesdzony. Ruchy winia staj si coraz sabsze, wreszcie zupenie ustaj. Owad ginie uduszony lepkim luzem sczcym si z woskw. Z kolei rozpoczyna si proces trawienia. Z gwek woskw zamiast lepkiego luzu zaczyna si sczy pyn zawiera- jcy enzymy trawienne i oblewa ciao owada, ktre ulega powol- nemu rozpuszczaniu. W ten sposb powstaje poywny sok, wcha- niany za porednictwem tyche samych woskw, ktre rozpoczy- najc funkcje chonne przestaj wydziela pyn trawienny. Po wchoniciu poywnego soku woski rozprostowuj si, a niestrawione resztki owada zwiewa pierwszy silniejszy podmuch wiatru. Po pewnym czasie na gwkach gruczokw pojawia si znowu lepka wydzielina i li jest gotowy do chwytania nowej ofiary. Ofiarami rosiczki padaj zazwyczaj mniejsze owady, np. muchy, komary, mrwki. Wiksze owady maj zwykle do siy, by oder- wa si od woska. Przy wikszej zdobyczy do ruchw bywa pobu- dzona rwnie blaszka liciowa, wpuklajca si dokoa schwyta- nego owada. Woski, wyrastajce na grnej powierzchni licia, s rnej wielkoci: przy brzegach licia s dugie, ustawione w paszczynie licia, z gruszkowat poduszeczk wyksztacon z boku gwki, na rodku licia - krtkie, sterczce, z poduszeczk wyksztacon ze wszystkich stron gwki. Wosek, podraniony mechanicznie, reaguje na t podniet na- chyleniem si w kierunku podranienia. Rwnoczenie podranie- nie to zostaje przekazane do ssiednich woskw, ktre rwnie poczynaj zgina si w kierunku dziaania podniety. Woski mog wygina si w rne strony. Jeeli np. na liciu sid rwnoczenie dwa owady - jeden na prawej, drugi na lewej poowie blaszki liciowej - woski dziel si na dwie grupy: jedne pochylaj si w prawo, inne w lewo. Woski bez gwek nie s zdolne do wykonywania ruchw. O czuoci woskw na podranienie mechaniczne najlepiej wiadczy fakt, e maleki kawaek wosa ludzkiego o wadze 0,000822 g powoduje ju zginanie si woska. Przy czysto mechanicznym podranieniu woski zginaj si, trwaj taK przez niezbyt dugi okres czasu, wreszcie si wyprostowuj. Aby nastpio bardziej trwae pochylenie si woskw, musi zaistnie jeszcze podnieta natury chemicznej, ktr daj ciaa biakowe. Podnieta mechaniczna powoduje intensywniejsze wydzielanie lep- kiego luzu oraz sprawia, e z gwki wydziela si pewna ilo kwasu mrwkowego, ktry wchodzi w kontakt z ciaem owada i w bardzo maym stopniu je rozpuszcza. Powstay w ten sposb pyn z niewielk iloci rozpuszczonych cia biakowych daje woskom bodziec chemiczny, rozpoczynajcy szereg reakcji: na- stpuje silniejsze zgicie woskw oraz rozpoczyna si wydzielanie soku trawiennego. Budowa woska z licia rosiczki jest bardzo skomplikowana. Na szczycie do dugiego trzoneczka osadzona jest maczu- gowata gwka. Trzoneczek jest wielokomrkowy, a wewntrz niego przebiega naczynie, bdce odgazieniem wizki przewodz- cej licia. W gwce naczynie to styka si ze zgrupowaniem cewek otoczonych dzwonkowat pochw komrek mikiszowych, ktre prawdopodobnie porednicz w zaopatrywaniu w wod waciwych komrek wydzielniczych tworzcych dwie zewntrzne warstwy gwki. Gwka pokryta jest kutikul z licznymi drobnymi porami. Tu pod kutikul lece komrki wydzielnicze maj bony komr- kowe z jamkowatymi wgbieniami wypenionymi plazm, ktra dziki temu komunikuje si ze wiatem zewntrznym przez nad- zwyczaj cienk i elastyczn bonk, dziki czemu zwiksza si czuo plazmy na podranienia z zewntrz. W celu wykazania, e dokarmianie misne jest rosiczce ko- nieczne do normalnego rozwoju, mona wykona dowiadczenie, hodujc rosiczki z nasion na sztucznych poywkach w zupenie jednakowych warunkach, z tym, e pewn ilo rolin naley dokarmia owadami. Rosiczki dokarmiane owadami rozwin si kilkakrotnie silniej ni niekarmione i dadz wiksze owoce oraz wicej nasion. , ROLINY Z URZDZENIAMI CHWYTNYMI DZIAAJCYMI JAK WILCZE DOY SARRACENIA Rodzaj Sarracenia (kapturnica) naley do rodziny Sarraceniaceae. Kwiaty kapturnicy maj 8-9 dziaek kielicha, 5-6 . barwnych patkw korony, 5-6-krotn zalѾni z szyjk zako- czon dziwacznym, parasolowatym znamieniem. Rodzaj ten liczy okoo 10 gatunkw wystpujcych we wschodniej czci Ameryki Pnocnej (USA, Labrador). Nazwa Sarracenia pochodzi od na- zwiska francuskiego lekarza Sarrazin, ktry w poowie XVIII wieku przesa pierwsze okazy tych rolin z Quebec do Parya. Z reguy wszystkie licie kapturnicy przeksztacone s w orga- ny chwytne. Istniejce u S'arracenia Drummondii i Sarracenia flava paskie licie, z wygldu normalne, s niedorozwinitymi limi chwytnymi. Puapki kapturnicy s kielichowato wykszta- conymi dugimi limi. Kielichy te s rnej wielkoci: najwiksze, u Sarracenia Drummondii, dochodz do 75 cm du- goci, najmniejsze, u Sarracenia psittacina, osigaj zaledwie 10 cm dugoci. Nad otworem kielicha wznosi si zwykle wieczko, bdce przedueniem blaszki liciowej. Jest ono czsto barwy purpurowej lub zielonkawej z sieci purpurowych yek. To jaskrawe zabarwienie siga zwykle dalej w gb kielicha. 'Barva ta oraz znajdujce si tu przy otworze nektarniki stanowi powabni zwabiajc owady do zdradzieckiej puapki. Oprcz tego wieczko ochrania do pewnego stopnia wntrze kielicha przed deszczem. . We wntrzu kielicha mona wyrni kilka stref. Najwysza strefa obejmuje wewntrzn cz wieczka, pokryt licznymi gru- czokami miodnikowymi i skierowanymi ku tyowi woskami. Poczvvszy od brzegw otworu wyrnia si stref drug, tzw. stref zelizgu, ktra obejmuje mniej wicej czwart cz du- goci kielicha. Wewntrzne cianki kielicha pokryte s dachwko- vato uoonymi grubociennymi komrkami, majcymi niewielkie wyrostki skierowane ku doowi, uatwiajce spadajcemu owa- dowi zelizgiwanie si. Niej znajduje si trzecia z kolei strefa, z ktrej cian wyrastaj liczne, ku doowi skierowane woski (rys. 10), uniemoliwiajce owadowi wdrapywanie si ku grze. Zarwno w tej, jak i w poprzedniej strefie znajduj si gruczoki miodnikowe. Owad, ktry siedzc na brzegu kielicha nieostronie przechyli si w poszukiwaniu nektaru, traci rwnowag i nie znajdujc ad- nego zaczepu zelizguje si i spada na dno kielicha, trafiajc do ostatniej strefy, tzw. strefy absorpcyjnej, ktrej cianki wyciea zupenie gadka epiderma. Tu owad ginie z godu lub topi si w cieczy znajdujcej si zwykle na dnie zbiornika. Komrki epi- dermy wydzielaj sok trawienny, ktry rozpuszcza ciao owada i rwnoczenie dziaa antyseptycznie, nie dopuszczajc do roz- kadu bakteryjnego. Rozpuszczone ciao owada zostaje wessane rwnie przez komrki epidermalne tej strefy. Komrki te s poprzedzielane listewkami celulozowymi, przez co zwiksza si powierzchnia chonna plazmy. W maych kielichach kapturnicy, gdzie schwytane owady wy- peniaj zaledwie stref absorpcyjn, nie czu przykrego zapachu, poniewa caa zawarto przesiknita jest sokiem trawiennym, ktry wyklucza rozkad bakteryjny. W miar starzenia si kie- licha zwiksza si warstwa zwok schwytanych owadw, sigajc poza stref absorpcyjn, gdzie sok trawienny nie jest ju wy- dzielany. Na skutek tego ciaa owadzie zaczynaj rozkada si, wydzielajc wstrtny odr. Kapturnice nie s w caej peni rolinami owadoernymi. Nie maj one wyksztaconych gruczow wydzielajcych sok trawien- ny i gruczow chonnych. Iloci wydzielonej substancji trawien- nej s bardzo mae, wskutek czego wiele cia owadzich pozostaje niestrawionych, ulegajc rozkadowi bakteryjnemu. Moliwoci chwytania owadw o wiele przewyszaj tu moliwoci trawienia i absorpcji. Linneusz sdzi, e z kielichw kapturnicy spragnione ptaki wypijaj znajdujc si tam wod. Przypuszczenie to nie jest przekonywajce, kapturnica bowiem ronie na miejscach pod- mokych, gdzie ptaki maj pod dostatkiem wody w innych, bar- dziej dostpnych zbiornikach. Jeli krc si koo kielichw, to tylko dlatego, e znajduj w nich czsto atw zdobycz w postaci schwytanych przez rolin owadw. DARLINGTONIA Rodzaj ten, obejmujcy jeden gatunek - Darlingtonia californica, naley rwnie do rodziny Sarraceniaceae. Rolina ta ma pezajce kcze z licznymi rozogami. Wszystkie licie przekszta- cone s w kielichy chwytne. Kwiaty s piciokrotne, o 5 odsta- jcych, purpurowych patkach korony. Naprzeciwko kadego patka znajduj si 3 prciki. ZalѾnia na szczycie jest wklsa, z krtk szyjk, zakoczona sterczcymi i na kocu zgitymi atkami, na dolnej stronie ktrych znajduj si znamiona. Darlingtonia californica ronie na grskich bagnach w grach Sierra Nevada na wysokoci do 2000 m nad poziomem morza. Ma ona olbrzymie kielichowate licie dorastajce do dugoci 1 m. Odkryta zostaa w 1851 roku przez niemieckiego przyrodnika nazwiskiem Hls. Licie tej roliny, przeksztacone w kielichy, zakoczone s hemistym wieczkiem z dwoma skrzydekami. Owady przywabiane s jaskraw barw wieczka. Oprcz tego na we- wntrznej stronie wieczka oraz tu przy otworze umieszczone s liczne nektarniki. Otwr wejciowy jest o wiele mniejszy ni u kapturnicy. Budowa wewntrzna kielicha jest taka sama jak u kapturnicy i dlatego nie bdziemy jej tutaj omawia. HELIAMPHORA Rodzaj ten, nalecy rwnie do rodziny Sarraceniaceae, cha- rakteryzuje si kwiatami zgrupowanymi w skpokwiatowe grono, (2-6 kwiatw). Kwiat piciokrotny, o dziakach wolnych, lanceto-. watych, jasnoczerwonych. Prciki liczne. Supek o szyjce kolu- mienkowatej, nieco rozszerzonej na szczycie. Rolin t odkry w 1838 roku podrnik niemiecki Richard Schomburgk. Ronie ona w Brytyjskiej Gujanie (w Grach Pakaraima) oraz w Wenezueli. Organami chwytajcymi owady s u Heliamphora, podobnie jak u poprzednich dwch rodzajw, prze- ksztacone w kielichy licie. S one zielone, tylko niewielki, yeczkowaty wyrostek na szczycie licia jest po stronie wewntrznej czerwony, rwnie czerwony jest nerw grzbietowy. Otwr kielicha jest duy. Budowa wewntrzna kielicha oraz sposb chwytania i trawienia owadw w zasadzie s takie same jak u kapturnicy. NEPENTHES Rodzaj Nepenthes (dzbanecznik), liczcy okoo 70 gatunkw, naley do rodziny Nepenthaceae. Dzbaneczniki maj okwiat czterodziakowy ze znaczn iloci prcikw, ktrych liczba dochodzi do 24. Na- siona z dwoma podunymi workami powietrznymi s mae i lekkie; waga jednego nasionka Nepenthes phyllamphora wynosi zaledwie 0,000035 g. Dzbaneczniki wystpuj zarwno na niu, jak i w chodnych i wilgotnych strefach grskich. Spotka je mona w puszczach i na otwartych przestrzeniach trawiastych. Na og dzbaneczniki s mieszkacami bagnistych lasw lub wilgotnych okolic grskich; bytuj przewanie jako roliny czepne. Centrum rozprzestrze- nienia geograficznego znajduje si na Melanezji (przede wszyst- kim wyspa Borneo); granica zachodnia znajduje si na Mada- gaskarze i wyspach Seszelskich (Ocean Indyjski), a wschodnia siga do Nowej Gwinei i Australii. Organami chwytajcymi i trawicymi owady s u dzbanecz- nika licie przeksztacone w dzbankowate utwory, przy czym (rys. 12) w dzbanek przeksztaca si caa blaszka liciowa..Istnie- jce u niektrych gatunkw utwory przypominajce blaszk li- ciow s tylko rozszerzonymi ogonkami liciowymi. U Nepenthes ampullaria oprcz lici dzbankowatych istniej licie z niedoroz- winitymi dzbankami, ktre su za organy czepne pozvalajce rolinie piѹ si po drzewach. Dzbanki Nepenthes ampullaria maj wieczka odgite ku ty- owi, rnic si tym od innych gatunkw, ktrych wieczka s mniej lub wicej pochylone nad dzbankiem. Nepenthes melamphora tworzy pdy z wiszcymi dzbankami oraz wsami czep- nymi wspinajce si na drzewa do wysokoci 40 m, a poza tym kczowate pdy bez wsw czepnych, pezajce po ziemi. Dzbanki naziemne, podobnie jak u Nepenthes ampullaria, zagrzebane s wrd ciki lenej, tworzc prawdziwe wilcze doy. Wielko dzbanw waha si od 5 cm u Nepenthes ampullaria do 40-50 cm u Nepenthes rafflesian. Wielkie dzbanki znajduje- my u Nepenthes rajah, rosncego na Borneo; dugo ich siga 25-30 cm, a rednica 12 cm, stanowi wic niebezpieczestwo nawet dla mniejszych krgowcw. W zasadzie dzbanki zbudowane s na og jednakowo u wszyst- kich dzbanecznikw. S one mniej wicej w poowie swej wy- sokoci nieco rozdte (jednak nie u wszystkich gatunkw), zwykle czerwonawo zabarwione, z otworem otoczonym przez tzw. ko- nierzyk. W jednym miejscu ciana dzbanka wydua si w okrg- awy wyrostek, tworzc tzw. wieczko, ktre dziki licznym gru- czokom miodnikowym znajdujcym si na jego spodniej stronie peni rol powabni oraz ochrania w pewnym stopniu wntrze dzbanka przed deszczem. W konierzyku otaczajcym otwr dzbanka (rys. 13) znajduj si liczne gruczoki z nektarem, osadzone w czci konierzyka zwrconej do wntrza dzbanka (rys. 14). Takie umieszczenie nektarnikw ma na celu zmuszenie owada, by w poszukiwaniu nektaru nachyli si silnie. Owad zwykle przy takim przechyle- niu traci rwnowag i nie mogc zaczepi si o liskie eberka konierzyka, spada do wntrza dzbanka. Wntrze dzbanka podzielone jest na dwie strefy. Pierwsza, strefa zelizgu, pooona jest tu pod konierzykiem. cianki jej s gadkie, pokryte wydzielin woskow i pozbawione gruczow. Pod stref zelizgu znajduje si strefa gruczoowa, sigajca do dna zbiornika. cianki jej pokryte s licznymi gruczokami wy- dzielajcymi sok trawienny, ukrytymi w dachwkowato sklepio- nych niszach. Wystpy nisz skierowane s ku doowi przez `co uatwiaj zelizgiwanie si, a rwnoczenie uniemoli- wiaj owadowi wdrapywanie si do gry. Spadajcy owad, ktry zeliznш si na d po gadkich cia- nach pierwszej strefy, rwnie i w drugiej nie znajduje miejsca, gdzie mgby zaczepi si, i lduje ostatecznie na dnie dzbanka. Tu topi si zazwyczaj w cieczy wypeniajcej doln cz dzban- ka. Ciecz ta - jak wykazay liczne badania - nie pochodzi z zewntrz, lecz wydzielana jest obficie z gruczokw znajduj- cych si na ciankach dzbanka. Ciaa utopionych owadw pod wpywem ruchw dzbanka (spowodowanych przez wiatr) dotykaj znajdujcych si na cian- kach gruczokw pobudzajc je do wydzielania sokw trawien= nych. U niektrych dzbanecznikw sok trawienny wydzielany jest stale, bez specjalnego podranienia gruczokw. Oprucz enzymu peptonizujcego wydzielina ta zawiera jeszcze kwas mrwkowy, dziaajcy antyseptycznie i zapobiegajcy gniciu cia owadzich. Tylko w przekarmionych dzbankach, gdzie ciecz trawienna nie moe obla wszystkich cia owadzich, moe nastpi rozkad bakteryjny. Ilo cieczy w dzbanku bywa rna, zaley w duej mierze od gospodarki wodnej caej roliny. Ofiar dzbanecznikw padaj rne drobne zwierztka. W dzbankach znajdowano oprcz rnych drobnych owadw take skorpiony, dugoci do 3,5 cm; i mae limaki. Ciekawe, e s zwierzta, ktrym sok trawienny dzbankw absolutnie nie szkodzi, Istnieje nawet specyficzna fauna dzban- kowa. Nie s to w adnym wypadku pasoyty, gdy nie przynosz rolinie najmniejszej szkody. Poza niektrymi robakami, spoty- kamy tu larwy rnych much i komarw. W kilku wypadkach znaleziono nawet jednokomrkowe okrzemki i wstnice. Wszyst- kie te organizmy wydzielaj prawdopodobnie jakie zwizki neu- tralizujce dziaanie soku trawiennego i dlatego mog z powo- dzeniem y w tych swego rodzaju akwariach. CEPHALOTUS Jedyny gatunek Cephalotus follicularis naley do rodziny Cephalotaceae. Jest to rolina trwaa z przyziemn ro- zet' lici dwch rodzajw: wyej pooone - licie asymilujce, eliptyczne, na dugich ogonkach, a pod nimi - krtkoogonkowe, prze- ksztacone w dzbanki, podobne do dzbankw dzbanecznika, lecz ozdob- niejsze i mniejsze, dugoci 4-5 cm. Dzbanki te powstaj prawdopodobnie tak jak u dzbanecznika, przez wpuk- lenie blaszki liciowej od gry. Kwiaty Cephalotus, zebrane w kwiatostan osadzony na do dugiej odyce kwiatononej, s drobne, niepozorne, biae. Pr- ciki, w liczbie 12, uoone w dwch okkach (po 6). Budowa kwia- tu bardzo prymitywna. Cephalotus ronie na bagnistych terenach zachodniej Australii. Dzbanki, bdce tu organami chwytnymi, pokryte s skrzy- dekowatymi wyrostkami, uatwiajcymi owadom wdrwk. Przy otworze prowadzcym do wntrza dzbanka znajduje si ebrowaty piercie. Pod nim,- podobnie jak u kapturnic, istnieje strefa zelizgu, zakoczona odgitym ku doowi konierzykiem. Zewntrznie dzbanki przypominaj organa chwytne dzbaneczni- kw, lecz budow swoj zbliaj si -raczej do kapturnic. Z tego powodu niektrzy botanicy przypuszczaj nawet, e rodzina Cephalotaceae spokrewniona jest z Sarraceniaceae, mimo rnicy w budowie kwiatw. Dzbanki Cephalotus follicularis s wspaniaej, czerwonej bar- wy i z daleka do zudzenia przypominaj kwiaty. Rwnie piknie zabarwione s oskrzydlone wyrostki dzbankw i biaoplamiste wiczko - za modu zamknite, pniej otwierajce si i stano- wice ochron przed deszczem. W dzbankach nie stwierdzono dotychczas wydielania nektaru, lecz prawdopodobnie istnieje jaki rodek (prcz barwy) zwabiajcy ofiary do puapki. Dolna cz dzbanka wypeniona jest zwykle obficie wydzielan ciecz, w ktrej topi si schwytane owady. Jeeli nawet, przy braku lub niedostatecznej iloci cieczy, owad nie moe si utopi, to chcc si wydosta z puapki napotyka na nieprzezwycione trudnoci: najpierw gadka ciana strefy chonnej, pniej wstecz- nie odgity konierzyk strefy zelizgu, wreszcie sama strefa zelizgu, a za ni odgite ebra piercienia otaczajcego otwr dzbanka. Musi wic pozosta wewntrz dzbanka, gdzie czeka go mier godowa. W cieczy na dni dzbanka nie udao si dotych- czas stwierdzi obecnoci enzymw proteolitycznych, lecz tylko pewien zwizek powstrzymujcy gnicie cia owadzich. W jaki wic sposb rozkadane s ciaa zwierzce, trudno powiedzie, moe wywietl to dalsze badania, faktem jest jednak, e rolina korzysta z cia schwytanych przez siebie ofiar. GENLISEA Rodzaj ten liczy okoo 10 gatunkw rosncych w tropikalnych strefach Afryki i Ameryki. Zaliczany jest do rodziny Lentibulariaceae (pywaczowatych). Najlepiej zosta poznany gatunek Genlisea ornata, pochodzcy z Brazylii. Rolina ta pozbawiona jest korzeni. Krciutki jej pd ma dwa rodzaje lici: opatkowate, suce do asymilacji, oraz licie przeksztacone w organa chwytne. Te ostatnie pogrѾone s w mule i przyczepiaj rolin do podoa, speniajc w tym wypad- , ku rol korzeni. Aparat chwytny GenLisea przedstawiony jest na rys. 17. Mona tu wyrni: ogonek licio- wy, brzuszasto rozdt komor chonn i dug szyj przechodz- c w dwa spiralnie skrcone ra- miona. Komora i szyja s ze wszy- stkich stron zamknite, a ramiona na skrtach i szczycie - otwarte. Owady lub inne bardzo drobne zwierztka mog dosta si do wntrza waciwej puapki przez otwory na szczycie ramion, przez otwr na kocu szyi oraz przez spiraln szczelin ramion. We wntrzu puapki znajdujemy tylko malutkie zwierztka o rednicy ciaa nie przekraczajcej 0,2 mm: rednica komory wynosi 0,5- -0,8 mm; wewntrzna rednica szyi - 0,2-0,3 mm. Gdyby do. wntrza dostay si wiksze zwie- rztka, mogyby zapcha otwr i puapka przestaaby funkcjono- wa. Dlatego te do wntrza mog wej tylko zwierztka o rednicy., poniej 0,2 mm. Wszystkie bowiem otwory prowadzce do wntrza puapki maj rednic mniejsz od 0,2 mm i zabezpieczone s tak, e adne wiksze zwierztko nie przedrze si do wntrza puapki. Wida to przede wszystkim w spi- ralnie skrconych ramionach. Zwierztko moe wej tu przez szpar, ale nie na caej jej dugoci: w pewnej odlegoci od siebie znajduj si tu specjalne urzdzenia wejciowe utvvorzone z dwch nabrzmiaych komrek tworzcych niewielki otworek o rednicy okoo 0,14 mm, pozwalajcy na wejcie tylko zwierztkom mniej- szym ni 0,14 mm. Kady taki otworek prowadzi do wntrza lejko- watego kanau, w ktrym cianki pokryte s wstecznie ustawio- nymi woskami, a oprcz tego maj liczne gruczoki produkujce luz zwabiajcy zwierztka do wntrza puapki. Podobnie ustawio- ne woski znajdujemy we wntrzu ramion oraz w szyi, gdzie uo- one s one pitrowo. W szyi znajduj si oprcz tego gruczoki produkujce luz uatwiajcy zelizgiwanie si zwierztka. Droga na d jest wic atwa, zwierztko moe si po prostu zeliznѹ; droga ku grze przedstawia jednak trudno nie do przebycia z powodu wstecznie ustawionych woskw. W komorze nie znajdujemy ju woskw, za to zwiksza si ilo gruczokw. Prawdopodobnie maj one zdolno wchaniania po- ywnych sokw. W komorze spotykamy najwiksz ilo szczt- kw zwierzcych. Czy GenLisea wydziela enzymy trawice (co jest bardzo prawdopodobne), nie udao si jeszcze dowiadczalnie stwierdzi. W kadym razie wydaje si pewne, e rolina ta ko- rzysta z sokw rozoonych cia zwierzcych. ROLINY Z URZDZENIAMI CHWYTNYMI SKONSTRUOWANYMI W POSTACI DWCH SZYBKO ZAMYKAJCYCH SI KLAPEK DIONAEA Dionaea (muchowka) naley do rodziny Droseraceae. Jedyny jej gatunek Dionaea muscipula, jest rolin zieln z limi w ro- zetce, rozesanymi na ziemi. Na szczycie pdu kwiatononego znajduje si rozpierzchy kwiatostan o 2-14 kwiatach. Kwiaty s piciokrotne, korona biaa z 15-20 prcikami doem zronitymi. Supek piciokrotny z 5 znamionami. Owocem jest picioklapowa torebka z licznymi nasio- nami. Ojczyzn muchowki s lene bagna Karoliny (USA). Ze wszystkich rolin owadoernych muchowka jest moe naj- jaskrawiej przystosowana do chwytania owadw i najbardziej wraliwa na bodce mechaniczne. Organem chwytnym jest tu caa blaszka liciowa. Licie s dugoogonkowe, ogonki oskrzydlone blaszk dwukla= pow, zgit wzdu nerwu gwnego pod mniej wicej prostym ktem. Wzdu nerwu gwnego blaszka liciowa moe si skada na ksztat kart ksiѾki. Brzegi blaszki opatrzone s kolczastymi zbkami. Porodku kadej poowy blaszki liciowej znajduj si trzy do dugie szczecinki czuciowe. Powierzchnia blaszki pokryta jest setkami czerwonawych, soczewkowatych gruczokw, tworz- cych swego rodzaju powabni dla owadw. Jeeli na taki listek sidzie owad i szukajc nektaru natknie si na jedn ze szczecinek, potwarte klapki licia zamykaj si, a zbki brzene zachodz na siebie tak, jak palce zoonych rk. Jednak zamknicie licia nie jest jeszcze zupene, gdy midzy brzenymi zbkami pozostaj niewielkie luki, przez ktre mog uciec mniejsze owady. Takie niedomknicie puapki ma pewien sens. Li moe bowiem tylko raz (najwyej dwa) strawi schwytan zdobycz, po czym do tej czynnoci nie jest ju zdolny, a wic jeli may owad ucieknie, li rozprostuje si i bdzie mg schwyta now, wiksz zdobycz, ktra przyniesie rolinie wikszy poytek. Z chwil schwytania duego owada rozpoczyna si wydzielanie soku trawiennego przez czerwone, soczewkowate gruczoki znajdu- jce si na powierzchni licia. Wydzielanie to bywa czasem tak znaczne, e sok wycieka na zewntrz licia. Rwnoczenie z rozpo- czciem trawienia blaszka zaciska si coraz bardziej; ma to praw- dopodobnie zwizek z bodcami chemicznymi, jakie wywieraj na blaszk substancje biakowe (ciao owada). Czsto zacinicie to jest tak silne, e bardziej mikkie ciaa zwierzce, np. pajkw, ulegaj spaszczeniu. Absorpcja poywnego soku, powstaego z rozkadu ciaa zwie- rzcego odbywa si przez te same gruczoki, ktre wydzielay sok trawienny. Trawienie i absorpcja moe trwa od kilku dni do kilku tygodni, po czym blaszka liciowa otwiera si, nie ma ju jednak zdolnoci do powtrnego chwytania i trawienia. W wypadku tylko - mechanicznego podranienia li zamyka si, aby po pewnym czasie otworzy sw blaszk, nie tracc przy tym zdolnoci powtrnego zamknicia klapek. Waciwymi organami czuciowymi lici muchowki s szcze- cinki czuciowe. Szczecinki te s wielokomrkowe. Przy podstawie maj przewenie zwane stawem; tworz go wielkie ko- mrki wypenione ziarnist plazm - s to waciwe komrki zmysowe. Podranienie nastpuje przez ciskanie lub rozciganie tych komrek,, co dzieje si w wypadku zgicia szczecinki: Jeeli owad wdrujcy po powierzchni licia nacinie na koniec takiej szczecinki, powoduje jej pochylenie si, w konsekwencji czego nastpuje zgicie stawu, pocigajce za sob z jednej strony cini- cia komrek czuciowych, a z drugiej - rozcignicie. Podranienie z komrek tych natychmiast zostaje przekazane przez tkanki licia do nerwu gwnego, powodujc ruch skadajcy obie czci blaszki liciowej. ALDROVANDA Rodzaj ten z jednym gatunkiem Aldrovanda vesiculosa (aldrowanda pcherzykowata) zaliczamy do rodziny Droseraceae. Jest to rolina wieloletnia, bez korzeni, pywajca po powierzchni lub pod powierzchni wody. Dugo jej siga 10-30 cm. Pd jej jest prosty lub rozgaziony. Licie w okkach, po 6-9 listkw w okku. Ogonek liciowy 5-9 mm dugoci, zakoczony jest 4- 6 szczecinkami o takiej jak ogonek liciowy dugoci. Blaszka li- ciowa okrgawo nerkowata, porodku zgrubiaa, na brzegu z drob- niutkimi zbkami. Kwiaty pojedyncze, wyrastajce z okkw listkw, na grubych, duszych od listkw, szypukach. Kielich skada si z 5 dziaek podunie jajowatych. Korona ma 5 biao- zielonawych, jajowatych patkw o dugoci okoo 5 mm. W kwiecie znajduje si 5 prcikw oraz supek o piciokrotnym znamieniu. Owocem jest torebka z 10 czarnymi nasionami. Aldrowanda jest rolin rzadk. W Europie spotykamy j w rozproszonych stanowiskach we Francji ( na poudniu), w Niem- czech, we Woszech, w Rumunii i w ZSRR (Polesie). W Polsce znane s jej bardzo nieliczne stanowiska na niu. Poza Europ wystpuje w centralnej Afryce, Indiach, Japonii i Queenslandzie. Aldrowanda ronie w wodach stojcych, najczciej w miejs- cach nagrzewanych w lecie do 20-30oC, o dnie mulistym, osoni- tych od wiatrw przez trzciny i zaronitych przez sitowie. W na- szym klimacie zimuje w postaci opadajcych na dno pczkw imowych. Maximum swego rozwoju osiga w kocu lipca i na pocztku sierpnia. Duy wpyw na chwytanie przez rolin zwie- rzt wodnych ma temperatura wody - w .zimnej wodzi aldro- wanda traci zdolno chwytania. Sposb chwytania i trawienia ma zbliony do muchowki. Listki aldrowandy, podobne nieco do lici muchowki, skadaj si z gadkiego, klinowatego ogonka liciowego, na kocu ktrego wyrasta 4-6 szczecinkowatych zbkw. Blaszka liciowa , ostro odgraniczona od ogonka, skada si z dwch klapowatych czci rozchylonych pod ktem okoo 60o i mogcych przy podra- nieniu zamyka si tak, jak muszla maa. Na kadej powce blaszki liciowej mona wyrni cztery strefy: 1. Strefa brzena, zagita ku rodkowi licia, z brzegiem ostro zbkowanym. , 2. Strefa z licznymi czteroramiennymi gruczokami produkujcymi luz zwabiajcy drobne zwierztka wodne. 3. Strefa gadka, bezgruczoowa. 4. Strefa z licznymi gruczoami wydzielajcymi sok trawien- ny i szczecinkami czuciowymi. Na granicy midzy stref 3 i 4 obie klapki blaszki liciowej s silnie wgite. Szczecinki czuciowe aldrowandy dziaaj podobnie jak u muchowki, s tylko prociej zbudowane i jest ich wicej. Po- dranienie szczecinki powoduje i tu zamknicie klapek blaszki liciowej,lecz w tempie o wiele wolniejszym ni u muchowki. Pierwsze podranienie mechaniczne powo- duje przymknicie si klapek, jednak przez po- zostawione jeszcze mae szparki mog uciec mniejsze zwierztka. Wiksze zwierztka, np. rne mae raczki, wpadajce zwykle nie poje- dynczo,lecz gromadnie do puapek aldrowan- , dy - poruszaj si wewntrz prawie zamkni- tego licia podraniajc coraz to ktrь ze szcze- cinek czuciowych. Efekt tego jest taki, e bla- ' szka liciowa zaczyna skada si coraz szczel- niej. Wreszcie brzene czci klapek stykaj si i zaciskajc si coraz silniej, zamykaj puapk. rodkowa cz blaszki pozostaje jednak uwypuklona, tworzc co w rodzaju pcherzyka. W tej przestrzeni poczyna tworzy si pcherzyk gazowy, ktry powikszajc si wypycha wod na zewntrz. Schwytane raczki wraz z reszt wody przylegaj teraz cile do blaszki liciowej, a znajdujce si na jej powierzchni gruczoki zaczynaj wydziela sok trawienny. Wytwarzanie pche- rzyka gazowego zwizane jest z faktem, e gruczoki aldrowandy nie wydzielaj soku trawiennego tak obficie, jak u muchowki. Wydzielana przez nie ilo soku trawiennego nie zapeniaby caej przestrzeni wydzielin. Po rozpuszczeniu cia schwytanych ofiar i wessaniu poywnego soku przez te gruczoki li moe si otworzy,lecz do ponownego chwytania i trawienia nie jest ju zdolny. ROLINY Z URZDZENIAMI CHWYTNYMI DZIAAJCYMI TAK JAK PUAPKA NA MYSZY, Z KLAPK OTWIERAJC SI TYLKO DO WNTRZA UTRICULARIA Rodzaj Utricularia (pywacz) naley do rodziny Lentibulariaceae (pywaczowatych). S to roliny wieloletnie - botne lub wo- dne, charakteryzujce si brakiem korzeni oraz pdem pywjcym lub pocym si. Kwiaty s przewanie w kwiatostanach groniastych, rzadziej pojedynczo. Kielich jest dwudziakowy, koro- na dwuwargowa, dolna warga dua, szeroka. Prciki dwa, znami o dwch nierwnych atkach. Owocem jest torebka z wieloma na- sionami. Rodzaj ten liczy blisko 300 gatunkw zamieszkujcych rne okolice kuli ziemskiej z wyjtkiem strefy polarnej. W Polsce wystpuje 6 gatunkw: 1. Utricularia vulgaris (pywacz zwyczajny) - ma wszystkie pdy jednakowe, zielone, pywajce, z licznymi pcherzykami. Jest to gatunek do pospolity na zalewiskach, stawach i rowach. 2. Utricularia neglecta (pywacz zachodni) - podobny do po- przedniego, lecz o mniejszych pcherzykach, znacznie rzadszy, wystpuje w podobnych miejscach na lsku, Pomorzu, Ziemi Lubuskiej i w Krakowskiem. Dalsze cztery gatunki maj dwa rodzaje pdw: zielone, pywa- jce, z nielicznymi pcherzykami lub bez pcherzykw, i bezbarw- ne, ziemne, z licznymi pcherzykami. S to: 3. Utricularia minor (pywacz drobnokwiatowy) - wyStpuje rzadko na niu w rowach i na torfowiskach. 4. Utricularia Bremii (pywacz torfowy) - znany tylko ze lska i z Mazur. 5. Utricularia intermedia (pywacz redni) - rosncy w wo- dach stojcych oraz na torfowiskach na caym niu, lecz rzadko. 6. Utrcularia ochroleuca (pywacz krtkoostrogowy) - wy- stpujcy bardzo rzadko na Grnym lsku, Pomorzu i Ziemi Lubuskiej. Wszystkie gatunki naszych pywaczy maj kwiaty te. Wrd pyvaczy istniej zarwno formy wodne, jak i ldowe. Niektre egzotyczne mog by nawet epifitami, yjcymi w mchach na korze drzew i majcymi specjalne spichlerze wodne w postaci bulwek. Istnieje nawet jeden gatunek pywacza, yjcy w wod- nych cysternach bromelii (epifityczne roliny kwiatowe z rodziny Bromeliaceae). Nasze pywacze nale do form wodnych, W lecie wyksztacaj kwiaty w groniastych kwiatostanach wyrastajcych na dugich szy- pukach z pdw gwnych wysoko ponad wod. Caa rolina utrzy- mywana jest w odpowiednim pooeniu dziki licznym pdom wy- rastajcym we wszystkich kierunkach i zanurzonym w wodzie. Te gatunki, ktre maj pdy ziemne, utrzymuj kwiatostan w rwno- wadze dziki zakotwiczeniu caej roliny przy pomocy tych pdw pogrѾonych w mule dennym. Niektre pywacze maj specjalne organy pywne, utrzymujce ca rolin w okrelonej pozyji. U dwch naszych pywaczw - zwyczajnego i zachodniego - ist- niej jeszcze tzw. pdy powietrzne, osadzone na pdach pywaj- cych lub u podstawy kwiatostanw. Wznosz si one ku grze i po- kryte s useczkami, na ktrych powierzchni znajduj si aparaty szparkowe. Pdy te su do szybkiej wymiany gazw midzy rolin a otoczeniem. Jeli chodzi o morfologi organw wegetatywnych, to trudno stwierdzi, do jakiej kategorii one nale; moe to jest jeden ulist- niony pd, a moe cay system pdw. Pywacze rozmnaaj si zarwno przez nasiona jak i drog we- getatywn. Wegetatywnie mog powstawa nowe roliny z oder- wanych kawakw pdw roliny macierzystej. Innym sposobem rozmnaania wegetatywnego jest wytwarzanie pczkw zimowych zwanych turionami (turio). Pczki te, atwo odpadajce od roliny, skadaj si z grubych, bogatych w materiay zapasowe listkw. Opadszy na dno zimuj, a na wiosn wypywaj na powierzchni wody, rozrastaj si i daj now rolin. Pczki zimowe mog powsta rwnie w lecie w czasie suszy. Pciowo pywacze roz- mnaaj si przez wyksztacenie nasion. Po okwitniciu cay kwiatostan pogrѾa si w wodzie, wysypujc z kulistych torebek nasiona. Najciekawszym szczegem budowy ciaa pywacza s pche- rzyki, suce do chwytania drobnych zwierztek wodnych. Dugi czas nie potrafiono wytumaczy znaczenia tych pcherzykw dl roliny. Badacz francuski de Candolle uwaa je za organy pywne, utrzymujce rolin w wodzie. Pniejsze badania wykazay bez- podstawno tych przypuszcze - Darwin obcina pcherzyki, a mimo to rolina nie tona. Ostatecznie okazao si, e pcherzyki te s organami sucymi do chwytania drobnych zwierztek, jak rozwielitki, oczliki itd. Osadzone na pdach, s barwy zielonej, po bokach spaszczone, o rednicy 1-4 mm. Mogyby by doskona kryjwk dla rnych malutkich zwierztek, lecz biada tym, ktre si tam dostan. Pcherzyki s bardzo precyzyjnie urzdzon puapk. Jedyny otwr, ktry prowadzi do rodka, zamykany jest ruchom klapk, otwieran tylko ku wntrzu i hermetycznie przylegajc do brzegu otworu. Ten nieco lejkowaty otwr znajduje si na przodzie pcherzyka. Zwierztka, ktre dostay si do rodka pcherzyka, nie mog ju wyj na zewntrz, poniewa nie pozwala na to klapka, otwierajca si tylko do wntrza. Czasem wpadaj do tej puapki i wiksze zwierztka, jak larwy komarw lub ledwie wy- klute z jaja rybki; przewanie jednak ofiar padaj mae skoru- piaki. , C pcha zwierztka do tych mierciononych pcherzykw?- Przede wszystkim perspektywa dobrej kryjwki przed gronymi wrogami. Poza tym du rol wabic speniaj liczne woski znaj- dujce si na klapce pcherzyka, wydzielajce sodki luz. luz wydzielaj rwnie woski znajdujce si obok otworu wskazujc w ten sposb drog do otworka. Woski te s rnie wyksztacone i stanowi wan cech systematyczn, suc czstokro do ozna- czenia gatunku. Jakie zwierztko, np. oczlik, ktry znalaz si w pobliu ot- worka, porusza si niespokojnie, dotykajc ze wszystkich stron woskw ze smakowitym luzem i wreszcie, niechccy naciskajc luno zachodzc z tej strony klapk, wpada do wntrza. Skoro si tu dostanie, zamyka si za nim elastyczna klapka - i zwierztko nie ma ju drogi wyjcia. Sam proces wejcia zwierzcia jest aktywny, podczas gdy rolina zachowuje si zupenie biernie: pozwala tylko raczkowi wpynѹ i nie pozwala mu uciec. Jednak niektrzy badacze uwaaj, e pcherzyk zachowuje si aktywnie. Zwierztka bowiem jak gdyby przyklejaj si do klapki i przez niewidzialn si wcigane s do rodka. W czasie tego pro- cesu zwiksza si wydatnie rednica pcherzyka. Boczne jego cianki, pocztkowo silnie wpuklone ku wntrzu, w czasie chwyta- nia ofiary silnie uwypuklaj si, dziki czemu wskutek vytworzo- nej rnicy cinie zostaje wessana do wntrza pewna ilo wody wraz ze zwierztkiem. Prd przepywajcej wody utrzymuje przez pewien krtki czas uchylon klapk. Po wyrwnaniu cinie klap- ka opada i zamyka otworek, przylegajc szczelnie do jego brzegw. Schwytane zwierztko zostaje uwi- zione bez jakiejkolwiek molivoci opuszczenia puapki. Woda w pcherzyku zawiera nieco tlenu, lecz w miar jak raczek oddycha, ilo tlenu zmniejsza si i wreszcie zwierztko ginie. Do niedawna sdzono, e pyvacz nie wydziela substancji trawiennych, a po- ywny sok powstaje wskutek rozkadu ciaa zwierzcego. Stwierdzono jednak, e znajdujce si w pcherzyku czteroramienne gruczoki wydzielaj enzym zbliony do tryp- syny oraz kwas benzoesowy, hamujcy rozkad bakteryjny. Sok powstay z rozoonego ciaa zwierzcia zostaje wessany przez czteroramienne woski znajdujce si na wewntrznych cianach pcherzyka. Niestrawione czci pozostaj w pcherzyku. Mode pcherzyki s koloru czerwonawego, stare, wypenione niestra- wionymi resztkami, staj si niebieskawe. Czerwone zabarwienie spowodowane jest obecnoci antocjanu, ktry wskutek kwanej reakcji rodowiska (kwas benzoesowy) przybiera czerwon barw. Pniej zasadowe substancje powstae z rozkadu cia zwierzcych neutralizuj kwas zmieniajc barw antocjanu na niebiesk. Pywacz moe poera olbrzymie wprost iloci zwierztek wod- nych. Nie jest rzadkoci, e w jednym pcherzyku mona znale resztki 20 i wicej rozwielitek, a przecie na jednym pdzie moe by nawet kilkaset takich pcherzykw. MISOERNE GRZYBY Misoerno nie jest cech tylko grupy rolin kwiatowych. Wrd rolin niszych znane s grzybki chwytajce i trawice malekie organizmy zwierzce. W roku 1911 H. Sommerstorff znalaz grzybka z klasy glonow- cw (Phycomycetes), ktrego nazwa Zoophagus insidians. Grzybek ten yje w wodzie rozprzestrzeniajc nici swej brzybni midzy rnymi nitkowatymi glonami. Na strzpkach grzybni znaj- - duj si liczne, sterczce wyrostki suce do chwytania malekich organizmw zwierzcych. Ofiar tego grzybka padaj najczciej wrotki. Na kocach wyrostkw grzybni produkowana jest vydzie- lina, ktra dziaa wabico na te mae zwierztka. Skoro tylko wro- tek dotknie czci gbow takiego zdradzieckiego wyrostka, na- tychmiast koniec wyrostka zaczyna wydziela lepki luz, ktrym zwierztko zostaje przyklejone. Rwnoczenie nastpuje gwatowny rozrost koca strzpka i wytworzenie wielkiej iloci ssawek (haustoria) przerastajcych ciao zwierztka i zagbiajcych si w nie. Za pomoc tych ssawek zostaje rozpuszczone i wchonite ciao wrotka. Zoophagus moe y rwnie bez po- karmu zwierzcego, lecz wwczas rozwj jego jest wolniejszy. Inny grzybek, Arthrobotrys oligospora, jest gatunkiem ldo- wym. Grzybnia jego w postaci delikatnej, biaej pilni rozwija si na nawozie, dobrze nawoonej ziemi lub na butwiejcych szczt- kach rolinnych. Nici grzybni wytwarzaj boczne rozgazienia, ktre zaginajc si tworz uk i kocem zrastaj si z gwn nici grzybni. Czsto uki te zrastaj si rwnie z sob, tworzc w ten sposb ptle, ktre s organami chwytnymi. Ofiar tego grzybka padaj najczciej drobne nicienie, pospolicie wyst- pujce w nawozie. Skoro nicie taki wpadnie w zdradzieck ptl, nie moe si z niej wydosta i zostaje uwiziony. Wwczas z piercienia lub z najbliszej czci grzybni wyrasta gruby strzpek, zblia si do ciaa robaka i w miejscu zetknicia si roz- puszcza schitynizowan otoczk, po czym wypuszcza dugie i cien- kie strzpki, wnikajce gboko w ciao nicienia. Pod wpywem vydzielanego przez strzpki soku trawiennego ciao zwierzcia zostaje rozpuszczone i wchonite przez grzybni. LITERATURA Bohuszewiczwna Z. RoLiny owadoerne. Pozna 1927. Heilborn A. FLeischfressende PfLanzen. Berlin 1930. Kerner von Marilaun A. PfLanzenLeben. Leipzig 1922. Lloyd F. The carnivorous pLants. Weltham 1942. Stehli G. PfLanzen auf Insektenfang. Stuttgart 1934. Wagner A. Die fLeischfressenden PfLanzen. Leipzig 1911. Rys. 2. Byblis: a - maczugowate zakoczenie licia, b - przekrjpoduny gruczoka stojcego Rosiczka (Drosera capensis) Rys. 8. Kwiat kapturnicy (Sarracenia purpurea) Rys. 10. Li puapkowy kapturnicy (Sarracenia flava) a - woski ze ciany licia utrudniajce owadowi wdrapywanie si do gry, b - przekrj czci licia z woskami Rys. 9. Licie puapkowe: a - Darlingtonia califor- nica, b - kapturnicy (Sarracenia laciniata) Rys. 11. Li Heliamphora nutans Dzbanecznik (Nepenthes gracilis). Dzbanecznik (Nepenthes Mastersiana) rys. 13 eberkowaty konierzyk otaczajcy otwr dzbanka. Pod nim widoczna cz strefy zelizgu rys 14. Umieszczenie miodnika w konierzy- ku dzbanka u Nepenthes ventricosa Rys. 20. Szczecinka czuciowa z licia muchowki: a - zgita szczecinka, b - dolna cz szczecinki (znacznie powikszona); widoczne s due ko- mrki czuciowe. Rys. szczecinka czuciowa aldrowandy: a - fragment szczecinki z komrkami czuciowymi.Rys. 27. Zoophagus insidians: a - grzyb- nia ze schwytanymi wrotkami, b - strzp- ki chwytne, c - schwytany wrotek; wida rozronite zakoczenie strzpki chwytnej i liczne ssawki zagbiajce si w ciao zwierzcia