tytuł: "Encyklopedia Biblii" Spis rzeczy Geografia ziemi Izraela 10 Rośliny biblijne 14 Drzewa i krzewy 16 Biblijne zwierzęta 18 Biblijne ptaki 20 Odkopywanie przeszłości 28 Pismo 37 Archeologia i Stary Testament 41 Archeologia i Nowy Testament 58 Jak spisano Biblię i jak stała się jedną księgą 68 Tłumaczenia i tłumacze 72 Wprowadzenie do Biblii 86 Księgi Biblii 87 Rozumieć Biblię 108 Religia Izraela 115 Przykazania 117 Posty i święta 119 Przybytek i Świątynie 123 Kapłani, lewici i ofiary 126 Prorocy 128 Pomiędzy Testamentami 131 Religia żydowska: czasy Nowego Testamentu 133 Nauczanie Jezusa 136 Kult chrześcijański w nowym Testamencie 138 6. Podstawowe nauczanie Biblii 141 7. Dom i życie rodzinne w Biblii 159 Życie w rodzinie 161 Specjalne okazje 164 Ubranie i moda 169 Miasto i życie miejskie 174 Życie na wsi 177 Budownictwo mieszkaniowe 180 Pożywienie dla rodziny 184 Życie towarzyskie 189 8. Postacie biblijne 193 9. Praca i stosunki społeczne w Biblii 217 Amatorzy, fachowcy i niewolnicy 218 Rolnictwo 219 Budownictwo, murarze i cieśle 222 Wyrób odzieży 225 Górnictwo i obróbka metali 227 Ceramika 229 Inne zawody 232 Medycyna 234 Kupiectwo i handel 237 Pieniądze, wagi i miary 239 Rząd i administracja 242 Edukacja 245 Wojna, broń i wojownicy 247 Podróże i transport 251 10. Miejsca biblijne 253 11. Narody i ludy w Biblii 279 Egipcjanie 280 Kananejczycy 284 Filistyni 287 Asyryjczycy 289 Babilończycy 291 Persowie 296 Grecy 298 Rzymianie 300 Inne narody 305 12. Atlas historii biblijnej 311 Początki: Stworzenie, potop i dalsze wydarzenia 312 Świat Starego Testamentu 314 Patriarchowie: od Abrahama do Józefa 316 Z Egiptu do Ziemi Obiecanej 318 Jozue, podbój i Sędziowie 320 Pierwsi królowie Izraela: Saul, Dawid i Salomon 322 Dwa Królestwa 324 Wzrost potęgi Asyrii 326 Inwazja babilońska 328 Wygnanie 330 Powrót do Jerozolimy 332 Greckie imperium i kultura 334 Rzym i świat Nowego Testamentu 336 Nadzieja Żydów 338 Śladami Jezusa 340 Zesłanie Ducha Świętego i rozwój Kościoła 342 Podróże Pawła 344 Indeks 346 Podziękowania 352 PRZEDMOWA Od prawie dwóch tysięcy lat Biblia prowadzi, inspiruje, pomaga i podnosi na duchu ludzi na całym świecie. Obecnie jej siła oddziaływania jest równie wielka jak niegdyś, dzięki zaś przekładom na współczesne języki wiele osób przeczytało ją po raz pierwszy. Większość czytelników uważa jednak, że opowieści biblijne dotyczą nieznanego kraju i są osadzone w obcych realiach obyczajowych. Poza tym Pismo Święte nie jest jednolitym utworem, lecz stanowi zbiór sześćdziesięciu sześciu ksiąg (oprócz deuterokanonicznych), napisanych przez różnych autorów, dzieje zaś, które oni przedstawili, obejmują okres prawie dwóch tysięcy lat. Wszystko to sprawia, że nie jest łatwo zrozumieć i objaśnić Biblię. Powstają nieuniknione pytania: kim byli opisani ludzie, kiedy żyli, gdzie miały miejsce przedstawione wydarzenia, czy wiadomo coś o autorach opisów? Odpowiedzi na nie ma właśnie udzielić Encyklopedia Biblii, którą przetłumaczono już na trzynaście języków, a jej łączny nakład ponad pięciuset tysięcy egzemplarzy rozszedł się po całym świecie. W rozdziałach dotyczących postaci, miejsc i terminów biblijnych informacje zostały ujęte w porządku alfabetycznym, w innych zaś mają układ tematyczny. Tekst jest często uzupełniany ilustracjami. Do rozdziałów o układzie niealfabetycznym dołączono indeks, który ułatwia korzystanie z nich. Szczególną uwagę zwrócono na przejrzystość treści, a podane informacje są dokładne i zgodne z aktualnym stanem badań. Starano się uniknąć trudnego, specjalistycznego języka, opisy zaś uzupełniono ilustracjami - książka zawiera około pięciuset fotografi i rysunków. Wszyscy, którzy uczestniczyli w powstaniu Encyklopedii, mają nadzieję, że ułatwi ona zrozumienie Biblii i jej przesłania, a tym samym pozwoli mieć więcej przyjemności i korzyści z lektury Pisma Świętego. UWAGI DO POLSKIEGO WYDANIA W tradycji chrześcijańskiej rok narodzin Chrystusa jest uważany za cezurę dzielącą dwie ery, czyli rok zerowy. Najnowsze badania wykazały, jednak że Chrystus urodził się sześć lat wcześniej niż sądzono. W Encyklopedii Biblii, chcąc łączyć tradycję z odkryciami naukowymi ostatnich lat, zwrot "przed Chrystusem" jest stosowany jako równoznaczny ze zwrotem "przed naszą erą'. Imiona, nazwy miejsc oraz cytaty podano według trzeciego wydania Biblii Tysiąclecia. Pragniemy zwrócić uwagę, że niniejsza Encyklopedia jest dziełem autorów protestanckich, nie wszystkie zatem treści tu podane są zgodne z nauką Kościoła katolickiego. Odnosi się to zwłaszcza do rozdziałów: trzeciego - Dzieje Biblii - w którym omówiono wyłącznie wydania protestanckie ze szczególnym uwzględnieniem języka angielskiego; czwartego - Rozumieć Biblię - w którym zgodnie z nurtem protestanckim przedstawiono i omówiono tylko księgi proto-, a pominięto deuterokanoniczne Starego Testamentu; oraz szóstego - Podstawowe nauczanie Biblii - zawierającego hasła opracowane w duchu nauki protestanckiej. Ks. dr Bernard Polok KONSULTANCI David Clines, profesor nauk biblijnych, Uniwersytet Sheffield: rozdział 5 - Religia i kult w Biblii. John W. Drane, wykładowca nauk religijnych, Uniwersytet Stirling: Wprowadzenie do Biblii, Krytyka biblijna w rozdziale 4 - Rozumieć Biblię. Margaret Embry: rozdział 9 - Praca i stosunki społeczne w Biblii (oprócz Rząd i administracja oraz Podróże i transport). David Gillett: teksty w oparciu o słowa Biblii w rozdziale 6 - Podstawowe nauczanie Bibli. Ralph Gower: rozdział 7 - Dom i życie rodzinne w Biblii. Colin Hemer, badania religijne dla Tyndale Library for Biblical Research: Grecy i Rzymianie w rozdziale 11 - Narody i ludy w Biblii; współautor rozdziału 10 - Miejsca biblijne. Kenneth Kitchen, starszy wykładowca egipskiego i koptyjskiego w School of Archaeology and Oriental Studies, Liverpool University: Egipcjanie w rozdziale 11 - Narody i ludy w Biblii. Robin Keeley: Księgi Biblii w rozdziale 4 - Rozumieć Biblię. Alan Millard, starszy wykładowca języka hebrajskiego i starożyt- nych semickich, Liverpool University: rozdział 2 - Archeologia i Biblia, rozdział 11 - Narody i ludy w Biblii (oprócz Rzymianie i Egipcjanie). Margaret Moore: materiały badawcze w rozdziale 12 - Atlas historii biblijnej. Stephen Parish: Rząd i administracja oraz Podróże i transport w rozdziale 9 - Praca i stosunki społeczne w Biblii. John Paterson, profesor geografii na University of Leicester: Tarasowe zbocza wzgórz Judei porasta winorośl. Po wielu latach Geografia ziemi Izraela w rozdziale 1 - Kraina Biblii. tułaczki po pustyni Bóg przypro- wadził swój lud do żyznej krainy, Canon R. W. F. Wootton: gdzie winogrona i oliwki rosły Tłumaczenia i tłumacze w rozdziale 3 - Dzieje Biblii. w obfitości. 10 KRAINA BIBLII Geografia ziemi Izraela Biblia jest - zgodnie ze stwier- dzeniami w niej zawartymi - zapi- sem objawienia Boga człowiekowi; objawienia w konkretnym czasie i w konkretnym miejscu. Fakt, iż do zdarzeń tych doszło na konkretnym obszarze, sprawia, że trudniej jest je zrozumieć ko- muś, kto mieszka w innym miejscu i czasie. Ukazanie rzeczywistych miejsc historŹŹ biblijnej ma zatem niezaprzeczalną zaletę. Prawdziwa historia wymaga autentycznej lokalizacji. Świadczy ona, bar- dziej wymownie niż jakiekolwiek słowa, że Biblia nie jest zbiorem opowieści ludowych z jakiejś legendarnej krainy. Miejsca i lu- dzie BiblŹŹ byli realni, tak jak i realne było przyjście Boga. Dlaczego Bóg wyznaczył "naro- dowi wybranemu" ziemię Izraela? Był to przecież kraj mały, kraj- -korytarz leżący na uboczu. Jego stolica - Jerozolima, to miasto trze- ciorzędnej rangi w ówczesnym świecie, w którym można było zna- leźć kilka miast rzeczywiście wiel- kich. Izrael leżał pomiędzy dwoma kulturowymi centrami dawnego świata: Egiptem i Mezopotamią. Prowadziły przezeń główne szlaki handlowe, którymi podróżowało wielu ludzi. Jednak fakt, że przez Izrael przejeżdżało się nawet nie za- trzymując się na dłużej, sprawiał, iż było to idealne miejsce do roz- powszechniania nowych idei czy objawień. Był również krajem, w którym łatwo można było doświad- czyć opieki Boga, Stwórcy i Daw- cy. Od Niego zależało zesłanie jak- że ważnych deszczów oraz ochrona przed plagą szarańczy i głodem. W tym świetle jaskrawe były ślady głupoty czy chciwości ludzkiej. Dodatkowo erozja gleby, obu- mieranie drzew i krzewów, wysy- chanie studni, zmniejszenie plonów - wszystko to było świadectwem, że źle się działo w kraju, który miał być "mlekiem i miodem płynący". Bez względu jednak na powody kierujące wyborem Boga, geografia Izraela będzie zawsze ważna dla historŹŹ opowiedzianej w BiblŹŹ. Struktura krainy Większość wydarzeń historŹŹ biblijnej rozgrywa się na bardzo małym obszarze wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego; na wąskim fragmencie lądu odgra- dzającym morze od ogromnych obszarów pustyń arabskich. Świat morza i świat pustyni oddzielone są "Urodzajnym Półksiężycem". Taką bowiem nazwę nadano paso- wi żyznych ziem ciągnących się od Egiptu na południu (z jego cywili- zacją, której powstanie uwarunko- wały wody Nilu), przez teren z na- turalnymi opadami na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, do żyznych ziem MezopotamŹŹ nawadnianych przez dwie wielkie rzeki: Tygrys i Eufrat. Na tle innych ziem Bliskiego Wschodu Półksiężyc wyróżniał się urodzajnością gleby. Stąd też za- wsze pociągał pustynne narody z południa oraz narody z górzystej północy. Stało się to przyczyną licznych najazdów, przez co Izrael tak wiele razy w swej historŹŹ przechodził z rąk do rąk. Żydzi rzadko wypływali na morza- zostawili to Fenicjanom. Tłem his- torŹŹ biblijnych jest więc pustynia. Na południu Izraela dochodzi ona niemalże do samego morza. Kraina wzgórz Ziemia Obiecana zajmuje bardzo mały obszar. Z północy na połud- nie - "z Dan do Beer-Szeby", jak ujmuje to Biblia-jest zaledwie 230 kilometrów. Północny koniec Morza Martwego znajduje się je- dynie 80 kilometrów od wybrzeża Morza Śródziemnego (chociaż 400 metrów poniżej poziomu morza). Kraina ukształtowaniem przypo- mina dach domu. Od strony Morza Śródziemnego wznosi się łagodnie, osiągając około 1000 m n.p.m., po czym gwałtownie opada ku do- linie Jordanu. Tam ziemia popę- kała i osunęła się, tworząc wielki rów widoczny dalej na południe aż do wschodniej Afryki. Na wschód od Jordanu, a także na północ od Galilei rozpościerają się większe góry - do 2000 m n.p.m. w Edo- mie, na wschodniej krawędzi pus- tyni, i ponad 3000 m n.p.m. w Li- banie (góra Hermon) na północy. Dlatego też narody ościenne postrzegały lud Izraela jako grupę plemion górskich. "Bogowie Izrae- la są bogami górskimi" - mówili urzędnicy króla Ben Hadada. Naj- ważniejszą częścią ziem zajmowa- nych przez królestwa Izraela był grzbiet górski pomiędzy morzem a rowem Jordanu. W górach tych można było odpierać ataki Filisty- nów z wybrzeża, którego Izraeli- tom nigdy nie udało się podbić. Od czasu do czasu (zwłaszcza za króla Dawida) udawało im się za- jąć tereny na północy w SyrŹŹ albo na wschodzie za Jordanem, gdzie w różnym czasie pod ich kontrolą znalazły się Moab i Edom, ale wzgórza Judei pozostały ich pier- wszą i ostatnią bazą. Geologia Większość materiałów, z jakich zbudowane są te ziemie, jest młoda. Dużą część powierzchni zajmują wapienie i kreda. Zapoznanie się z tą strukturą pomoże lepiej zro- zumieć Biblię. W miejscach, gdzie występują skały wapienne, pojawiają się pewne charakterystyczne cechy krajobrazu. Woda przenika przez wapienie, co powoduje, iż nie two- rzą się zlewiska powierzchniowe. Powstają za to głębokie strumienie podziemne, skąd wodę można czer- pać tylko za pomocą studni. W wa- pieniach tworzą się też jaskinie. Na powierzchni zaś powstają ka- mieniste chodniki, co sprawia, że uprawa ziemi jest trudna i może odbywać się tylko na wydzielo- nych obszarach. Tak właśnie wyglądają wzgórza Palestyny. Wszystkie wymienione cechy kraj- obrazu można odnaleźć w opisach wydarzeń biblijnych. Na krajobraz i jego strukturę wpływ ma także klimat pustyni. Na powierzchni pustyni, niezależ- nie od rodzaju skał, znajduje się warstwa piasku, krzemienia lub soli. Większość południowej częś- ci Źlzraela pokryta jest właśnie taką, nie nadającą się do uprawy ziemią. Żywiołami, które kształtują pus- tynne skały, są wiatr i woda. Hula- jący wiatr rzeźbi skały, nadając im fantastyczne kształty. Woda żłobi strome ściany dolin i wiszące nad głowami turnie, co robi tym więk- sze wrażenie, że w tych okolicach woda jest rzadkością. Sporadyczne i krótkotrwałe powodzie potrafią w ciągu kilku minut suchą dolinę zamienić w rwącą rzekę o głębo- kości kilku metrów. Rów tektoniczny Długi, prosty rów tektoniczny opadający ku Morzu Martwemu jest jednym ze znaków świadczą- cych o tym, że powierzchnia ziemi ulega przeobrażeniom. Aktywność wulkaniczna nie zanikła i wciąż jeszcze zachodzą zmiany w struk- turze Ziemi. Jordański rów tekto- niczny zapadł się pomiędzy dwo- ma równoległymi uskokami, dając w rezultacie najgłębszą naturalną depresję na świecie. Brzegi Jeziora Galilejskiego znajdują się 200 me- trów poniżej poziomu morza. Naj- głębszy punkt Morza Martwego sięga 800 metrów poniżej poziomu morza, i to pomimo osadów nano- szonych od tysięcy lat przez rzekę Jordan. Gorące źródła oraz skały ze śladami minerałów wzdłuż rowu wskazują, że obszar ten jest nadal geologicznie aktywny. Klimat Obszar wokół Morza Śródziem- nego charakteryzuje się klimatem pośrednim między umiarkowanym a tropikalnym. Zimy są deszczo- we, podobnie jak w krajach po- łożonych bardziej na północ, lata zaś gorące i suche; wpływ na to mają pustynie leżące poza południowymi brzegami morza. Z powodu niezgodności klima- tycznych może dojść do sytuacji, że w nadbrzeżnych górach będzie padał śnieg, gdy w tym samym czasie na równinie mogą dojrze- wać owoce tropikalne. Różnice klimatyczne w obrębie Bliskiego Wschodu są znaczne. Można jednak dokonać kilku uogólnień. Opady Źlość opadów deszczu zależy od położenia nad poziomem morza. W górach opady są obfitsze niż na terenach znajdujących się niżej. Góry stanowią również barierę dla przynoszących deszcz wiatrów. W rezultacie w Izraelu/SyrŹŹ, wyso- ko w górach na północ od Galilei, spada więcej deszczu (750-1500 mm rocznie) niż na wyżynach Judei (500-750 mm). Im dalej na wschód, tym ilość opadów maleje. W Beer- -Szebie spada mniej niż 200 mm deszczu rocznie. Jeszcze dalej na południe warunki są już pustynne; jest tak na całym półwyspie Synaj. Przemieszczając się w dół rzeki Jordan obserwuje się gwał- towny zanik opadów. Średnie opady w Jerozolimie wynoszą około 500 mm, podczas gdy w Jerychu, 25 kilometrów na wschód, ale 1000 metrów niżej, zaledwie 100 mm rocznie. Dalej po wschodniej stronie Jordanu opady ponownie się zwiększają, dzięki czemu kończy się tam pas pustynny, ciągnący się od Morza Martwego i podcho- dzący na północ do Doliny Jordanu, a zaczyna dobrze na- wodniona pagórkowata kraina, zajmująca obszar od Libanu po Edom. Nic dziwnego, że dwa i pół po- kolenia z pierwotnych dwunastu zdecydowało, że ziemia na wschód od Doliny Jordanu jest równie do- bra dla ich trzód, jak ziemia po stronie zachodniej i poprosiły o zgodę na osiedlenie właśnie tam, a nie po drugiej stronie rzeki, w Ziemi Obiecanej (Lb 32). W późniejszych latach kraina ta, Gilead, zasłynęła z żyznych gleb. Jej wzgórza otrzymywały tyle deszczu, co wzgórza Judei, które, choć leżą bliżej wybrzeża, nie są jednak tak wysokie. Chociaż może się wydawać, że w północnej części Palestyny pada wystarczająco dużo deszczu (po- dobnie jak na południu Wielkiej BrytanŹŹ), to określenie średniej ilości opadów może być bardzo mylące. W rzeczywistości bowiem zdarzają się lata o obfitych opadach, ale też lata suszy. W Jerozolimie, gdzie średnia opadów wynosi 500 mm, w obecnym stuleciu były lata, gdy spadło zaledwie 250 mm, lecz były również takie, gdy spadło aż 1075 mm. Oznacza to, że gra- nice pustyni nie są stałe. Niekiedy pustynia cofa się na wschód i południe. Natomiast w czasie lat suszy pustynia zasypuje tereny uprawne, co grozi głodem. Owe niezwykle mokre i niezwykle su- che lata odgrywają w BiblŹŹ ogro- mną rolę. Stale przypominają ludowi Bożemu, że zależy on od Stwórcy. Rosa W miejscach, gdzie opady są małe, dużą rolę w nawadnianiu zie- mi może odgrywać rosa. Występuje ona obficie przeważnie na wybrze- żu. Latem, w ciągu dnia, znad Mo- rza Śródziemnego napływa wilgot- ne powietrze, by wieczorem, gdy się ochłodzi, opaść w postaci rosy. Na części wybrzeża rosa wy- stępująca przez 200 nocy, może stanowić jedną czwartą ogólnej wilgotności tych terenów. Zatem nietrudno zrozumieć, dlaczego rosa odgrywa tak znaczącą rolę w życiu narodów biblijnych. Na przykład prorok Eliasz przewidu- jąc suszę powiedział: "nie będzie ani rosy, ani deszczu" ( 1 Krl 17,1 ). Deszcze zimowe Na Bliskim Wschodzie i w pół- nocnej Afryce większość opadów występuje w zimie. Od połowy czerwca do połowy września deszcz jest bardzo mało prawdo- podobny. Warunki pogodowe są stałe i przewidywalne, zdomino- wane przez napływ mas powietrza ze wschodu. Na przykład leżący na wybrzeżu Tel Awiw już od trzydziestu lat nie zanotował opa- dów przez trzy miesiące z rzędu, w czerwcu, lipcu i sierpniu. Po tak suchym lecie nadejście deszczów jest szczególnie ważne dla rolnictwa. Powinny się one zacząć w połowie września, lecz początek pory deszczowej czasami się opóźnia. Wówczas rolnicy mają mniej czasu na siew i mniej jest też czasu, by wypełniły się studnie wyeksploatowane w ciągu lata. Nie dziwi więc, że Biblia przedstawia rolnika wyczekującego jesiennego deszczu (Jk 5,7), umożliwiającego rozpoczęcie prac. Zimowe opady są niezwykle obfite. Najwięcej deszczu spada w grudniu lub styczniu. Zdarza się, że deszcz przynoszony przez wiatr znad Morza Śródziemnego pada przez dwa, trzy dni bez przerwy, po czym następuje okres pogo- dniejszy. Dzieje się tak aż do koń- ca marca lub początków kwietnia. Wraz z nastaniem bardziej suchych dni zaczyna się niezmiernie ważny okres dla rolnictwa. Po ustaniu chłodów zimy zaczynają rozwijać się rośliny. Potrzebują one odpo- wiedniej ilości wody, którą zapew- nić mogą jedynie wystarczająco długie opady wiosennego deszczu. Zatem rolnik wyczekuje "póź- niejszych" deszczów w kwietniu równie niecierpliwie jak "wczes- nych" deszczów w październiku. Temperatura Rozpiętość temperatur w krajach z okresowymi opadami jest często bardzo duża. Na przykład w lecie temperatura dnia nad Morzem Martwym dochodzi do 40oC, pod- czas gdy w mokry zimowy dzień, w odległej o 160 kilometrów Górnej Galilei, zdarzają się opady zamarzającego deszczu. Zimą po- goda w wyższych partiach gór- skich może być bardzo nieprzy- chylna. Deszcz pada tam przez 45-60 dni. W Jerozolimie często zdarzają się opady śniegu. Dzienne różnice temperatur też mogą być duże, zwłaszcza w niżej położo- nych regionach. Średnia tempera- tura stycznia w Jerychu wynosi 15oC. Lecz na tę średnią składa się wysoka temperatura dnia i mróz w ciągu nocy. Latem temperatury na wybrzeżu i w wyżej położonych regionach są przyjemne i wynoszą średnio 22-25oC. Wpływ na nie mają głównie wysokość oraz, od czasu do czasu, wiatry. Latem w ciągu dnia od Morza Śródziemnego wie- ją chłodne bryzy, dzięki czemu upał nie jest dotkliwy. Lecz wpływ chamsinu jest znacznie mniej przy- jemny. Ten gorący i suchy wiatr wieje z południa, z ArabŹŹ, przynosząc z sobą powiew pustyni, który daje się odczuć czasem nawet w regionach nadmorskich. Mieszkańcy Izraela znają go dobrze. "Gdy wiatr wieje z południa - powiedział Jezus- powiadacie: >>Będzie upał<<. I bywa" (Łk 12,55). Klimat dzisiaj nie różni się spec- jalnie od klimatu z czasów, gdy Izrael zajmował Ziemię Obieca- ną lub gdy mieszkał tam Jezus. Na pewno za to zmienił się kraj- obraz, ale nie stało się tak w wyniku'zmiany klimatu. Roślinność w czasach biblijnych lasy trawy i krzewy pustynie piaszczyste oazy Roślinność Na obszarze o takim klimacie można by się spodziewać kilku stref roślinności: skarłowaciałych gatunków we wnętrzu pustyni, a w kierunku na zewnątrz kolejno stepów porośniętych krzewami i trawą, łąk, przejściowych form leśnych, aż po lasy wyższych partŹŹ gór. Można by również oczekiwać, że wiele spośród roślin będzie przystosowanych do magazynowa- nia wody od czasu pory deszczowej do suchej -jak robią to rośliny o lśniących, gładkich liściach, które ograniczają parowanie. Wszystkie te typy roślinności faktycznie Rośliny biblijne W BiblŹŹ wspomnianych jest wiele różnych roślin. Niektóre z nich są powszechnie znane, inne trudno zidentyfikować. Na tej stronie pokazano niektóre z najważniej- szych i najbardziej interesujących. Ziołami i przyprawami podnoszono smak potraw, przygotowywano z nich lekarstwa oraz słodko pachnące kadzidła. Podstawowe zboża i rośliny uprawne Rośliny strączkowe. Bób można gotować jak warzywo lub suszyć i mleć na mąkę. Soczewica rośnie w małych płaskich strąkach, jak groszek. Jest czerwona i zwykle robi się z niej zupy i potrawki (takie jak ta, którą Jakub przygotował dla Ezawa), ale można ją także suszyć i mleć. 2 Sm 17,28; Ez 4,9; Rdz 25,34 Zboża: jęczmień, pszenica, pro- so i orkisz. Stanowiły podstawę co- dziennej diety w starożytnym Izraelu. Z pszenicy wyrabiano najlepszą mąkę i chleb, składany Bogu w ofierze przez kapłanów. Jęczmień, który dojrzewa wcześniej niż pszenica i jest zbierany na początku lata, był pożywieniem uboższych pasterzy. Gdy w Egipcie zbiory jęczmienia zostały zniszczone przez klęskę gradobicia, pszenica, która kłosi się później, ocalała. Orkisz jest słabszą odmianą pszenicy, a z pro- sa, które przypomina żyto, wyrabia się najgorszy chleb. U Ezechiela określany jest on jako pożywienie na okres głodu. Wj9,31; Ez 4,9 Len. Z tej ładnej roślinki (około 45 cm wysokości) o niebieskich kwiatach wyra- bia się płótno. Po zerwaniu rośliny włók- na jej łodygi oddziela się przez zamo- czenie w wodzie. Później czesze się je i skręca w nitkę. Przędzy używa się do wyrabiania sieci i knotów lamp; z grubszego lnianego płótna szyto żagle. W Egipcie i Izraelu w cienkie płótno owijano ciała zmarłych, a także wytwarzano z niego piękne stroje. Wj 261; Joz 2,1.6; Prz 31,13; Ez 27, 7; Mk 15,46 Papirus. Cibory papirusowej, która rosła na podmokłych obszarach delty Nilu (i nadal rośnie w północnym Izraelu), używano do wyrobu "staro- żytnego papieru". Miotłowate pędy kwiatowe cibory osiągają wysokość trzech i więcej metrów. Trójkanciaste łodygi cięto na cienkie paski. Dwie warstwy włókna ułożone w stosunku do siebie pod kątem prostym, układano na twardym, drewnianym podłożu i zbijano razem. Takie arkusze były potem zlepiane brzegami i zwijane w rulony. Na papirusie spisano zna- czną część BiblŹŹ. Robiono z niego także łodzie i koszyki (takie jak ten, w którym matka Mojżesza umieściła swego synka), liny i sandały. Przyprawy Cynamon. Z kory cynamonowca otrzymywano olejek, którym ulepsza- no smak wina i jedzenia. Pnp 4,14; 8,2 Maści, lekarstwa i pachnidła Kadzidło. Żywicę z kadzidłowca (Boswellia) zbierano po oddarciu kory i nacięciu pnia. Wydziela ona słodki zapach w czasie podgrzewania lub palenia. Używano jej jako kadzidła w czasach Starego Testamentu. Kadzidło było też jednym z darów przyniesionych Jezusowi przez Mędrców ze Wschodu. Wj 30,34-38; Kpł 2,1.15-16; Mt 2,11 Dzikie kwiaty i chwasty "Lilia polna". W Starym Testamen- cie lilią - zwaną także "lilią Madonny" (jej cebulki uchodziły za delikatesy)- określanoó prawdopodobnie dzikiego niebieskiego hiacynta. Gdy Jezus mówił o liliach polnych, miał zapewne na myśli dzikie kwiaty w ogóle, a nie jeden konkretny gatunek. Wiosną zbocza wzgórz w Galilei mienią się od jaskrawo ubarwionych kwiatów: anemonów, krokusów, maków, narcyzów i żółtych chryzantem. Pnp 5,13; 6,2; Mt 6,28 Kminek i koper. Nasion kminku uży- wano do przyprawiania mięs, a także w leczeniu oczu. Nasiona kopru (czy anyżu) dodają smaku wypiekom. Fary- zeusze oddawali Bogu dziesiątą część wszystkich plonów, nawet przypraw- mięty, kminku i kopru - ale Jezus powie- dział, że zaniedbywali istotniejsze sprawy: uczciwość, sprawiedliwość i miłosierdzie. Iz 28,25-27; Mt 23,23 Mirra. Bladożółta żywica z balsamow- ców, rosnących w SomalŹŹ, EtiopŹŹ i ArabŹŹ, używana jako przyprawa i lekarstwo oraz do przygotowywania świętego oleju do Przybytku i Świątyni. Mirra była jednym z darów przyniesionych Jezusowi przez Mędrców ze Wschodu. Zmieszano ją z napojem, który podano Jezusowi na krzyżu dla uśmierzenia bólu. Później Józef i Nikodem namaścili ciało Jezusa mirrą i aloesem. Wj 30,23-24; Mt 2,11; Mk 15,23; J 19,39-40 Piołun i żółć. Piołun jest gorzkim zielem, pojawiającym się w BiblŹŹ jako symbol smutku i żalu. Możliwe, że żółć to sok z maku opiumowego. "Róża". W BiblŹŹ wyraz ten nie oznacza rośliny, którą znamy pod tą nazwą, lecz prawdopodobnie narcyza (Iz 35,1) lub tulipana górskiego (Pnp 2,1). Osty, ciernie i wyki. Od ostów i cier- ni roi się w suchych krainach, takich jak Izrael - jest ich tam ponad 120 gatun- ków, niektóre wysokie na 2 m. Inne, tak jak oset mleczny, mają piękne kwiaty, lecz mogą bardzo szybko zniszczyć młode rośliny na obrzeżach pól (jak w przypowieści o siewcy). Z cierni, takich jak te na rysunku, została uplecio- na korona dla Jezusa w czasie Jego procesu. "Wyka" w opowieści o psze- nicy i chwastach to życica, która we wczesnym stadium rozwoju wygląda dokładnie jak pszenica. Rdz 3,18; Mk 15,15.17-18; Mt 13,7.24-30 Hizop. Na wiązce hizopu umieszczo- na była gąbka nasączona octem, którą podano ukrzyżowanemu Jezusowi. W Starym Testamencie używano go do skrapiania krwią ofiarną oraz w przed- dzień Paschy. Była to krzaczasta rośli- na, więc nie mogło nią być ziele, które obecnie nosi tę nazwę. Mógł to być majeranek (na rysunku) lub kapar. Wj 12,21-22; J 19,29 Gorczyca. "Królestwo Boże - powie- dział Jezus - podobne jest do ziarnka gorczycy, które, choć maleńkie, wyrasta w wielką roślinę". Miał On wtedy na myśli prawdopodobnie gorczycę czarną, którą uprawiano nie tylko na przyprawę, ale także do wyrobu oleju. Zwykle dorasta- jąca do ok.120 cm, może osiągać wysokość nawet 460 cm. Mt 13,31-32 Nard. Z tej rośliny, rosnącej w Indiach, wyrabiano słodko pachnący olejek. Importowano ją do Izraela w zapieczę- towanych, dla zachowania zapachu, ,łojach alabastrowych. Był to ów ko- sztowny dar, którym Maria namaściła nogi i głowę Jezusa. 'np 4,13; Mk 14,3; J 12,3 Drzewa i krzewy Drzewa są ważne dla gospodarki każdego kraju. Oprócz tego, że bywają wykorzysta- ne praktycznie, mają wpływ na klimat i zapobiegają erozji gleb. Przed industrializa- cją ludzie byli uzależnieni od drzew, które dostarczały im pożywienia i schronienia, opału i materiału budowlanego. W czasach Salomona bogactwo Libanu kryło się w jego wielkich lasach cedrów i innych cennych drzew. Na tej stronie pokazano niektóre z ważniejszych dla ludzi drzew wspominanych w BiblŹŹ. Drzewa i krzewy owocowe Migdałowiec. Migdałowiec zwyczaj- ny był najwcześniej kwitnącym drze- wem owocowym w Izraelu, czasami zakwitał już w styczniu. Jego owoce należały do przysmaków Izraelitów. Wykorzystywane były także do pro- dukcji olejku. Najlepiej znaną wzmian- ką w BiblŹŹ o migdale jest migdałowa laska Aarona, która zakwitła i wydała owoce w ciągu jednej nocy. Lb 17,23 Figowiec. Figi były ważnymi owocami w czasach biblijnych. Ideał pokoju i dobrobytu wyrażał się słowami: "każdy mógł usiąść pod swoją winoroślą i drze- wem figowym". Figowce są drzewami rosnącymi powoli, rodzącymi owoce przez blisko dziesięć miesięcy w roku. Ich duże liście nadają się do zawijania produktów żywnościowych. Z suszonych fig robiono wspaniałe ciasta; nieduże, ale pożywne "żelazne porcje", które można było wszędzie z sobą zabrać. Pasterz j. prorok Amos hodował także figi. Drze- wo, na które wspiął się Zacheusz, aby lepiej widzieć Jezusa, było sykomorą- jednym z rodzajów drzewa figowego. Am 7,14; rk 19,4 Tykwa. Roślina, która wyrosła w no- cy nad Jonaszem, aby osłaniać go od palącego słońca, mogła być szyb- ko rosnącym krzewem rycynusowym. Jon 4,6 Oliwka. Jedno z głównych drzew owocowych w Izraelu. Owoce zbiera- ne były około listopada, strząsane lub strącane z drzew kijami. Część oliwek marynowano, ale większość zabierano w koszach do pras, gdzie wyciskano z nich cenną oliwę. Oliwa z oliwek była wykorzystywana w kuchni, jako paliwo do lampek oliwnych oraz jako łagodzący balsam do skóry., W starożytnym Izraelu używano jej także do namaszczania królów i kapłanów. W ten sposób naznaczano osoby przeznaczone do pełnienia specjalnych funkcji. Drzewa oliwki mogą rosnąć nawet kilkaset lat. Ich drewno nadaje się do rzeźbienia i polerowania, ozdo- biono nim Świątynię Salomona. Pwt 24,20; Sdz 9,8; 1 Krl 6,23; 17,12-16; 1 Sm 10,1 Inne drzewa i krzewy Akacja. Z tego drzewa zrobiona zo- stała Arka Przymierza. Akacja jest jed nym z niewielu drzew, które rosną na pustyni Synaj. Wj 25,10 Cedr. Piękne, ogromne drzewo, które kiedyś rosło w Libanie w wielkich lasach. Chociaż cedr nadal jest narodowym sym- bolem Libanu, tylko kilka z tych drzew przetrwało i rośnie wysoko w górach. W czasach Salomona król Hiram z Tyru eksportował olbrzymie ilości drewna cedrowego. Drewno to jest trwałe i ma kolor ciepłej czerwieni. Nadawało się do rzeźbienia i dekorowania, toteż deskami cedrowymi zostały wyłożone Świątynia i pałac Salomona. 1 Krl 6,15-7,12 Jodła i sosna. Drewno z tych wiecz- nie zielonych drzew, które porastały góry i wzgórza, było wykorzystywane do budowy Świątyni, pokładów statków i do wyrobu instrumentów muzycznych. 1 Krl 5,8; Ez 27,5 Mirt. Wiecznie zielona roślina, któ- rej liście i białe kwiaty o słodkim zapachu służą do wyrobu perfum. Palma daktylowa. Wysokie drzewo o prostym pniu uwieńczonym kępą olbrzymich (2 m) liści, pośród których rosną kiście daktyli. Owoce te są war- tościowym pożywieniem. Palma dakty- lowa stała się narodowym symbolem Izraela, oznaczając zwycięstwo. Ludzie machali liśćmi palmowymi, gdy Jezus tryumfalnie wjeżdżał do Jerozolimy. Kształt palmy był częstym motywem dekoracyjnym rzeźbionym w kamieniu. Granatowiec. Szkarłatne kwiaty kon- trastują z zielenią liści tego dużego krzewu. Jadalne żółtobrązowe owoce są wielkości pomarańczy. Wewnątrz twardej łupiny znajduje się soczysty miąższ pełen nasion. Owoce te były motywem wyszytym wokół obrzeża szaty arcykapłana i wyrzeźbionym na kolumnach Świątyni Salomona. Wj 28,33; 1 Krl 7,20 Winorośl. Pnącze, rodzące winogrona - należące do najważniejszych owoców uprawianych w Izraelu. Szpiedzy Mojżesza przynieśli mu olbrzymie kiś- cie winogron jako oznakę bogactwa Ziemi Obiecanej. Winorośle były sadzo- ne rzędami w starannie przygotowanych winnicach na nasłonecznionych zbo- czach wzgórz. Każdej wiosny winorośle przycinano, a gdy grona dojrzewały, właściciel wypatrywał intruzów - tak ludzi, jak i zwierząt - ze specjalnej wieży obserwacyjnej. W czasie żniw winogrona zbierano I zanoszono do tłoczni, gdzie były deptane. Część winogron pozostawiano na ciasto rodzynkowe. Fermentujące wino było przechowywane w skórach i naczyniach glinianych aż dojrzało. Winorośl stała się emblematem Izraela, jako symbol pokoju i dostatku. Jezus mówił o niej w pięciu swych przypowieściach, i sam siebie określał jako prawdziwy krzew winny, od którego zależą wszystkie jego latorośle (Jego naśladowcy). Lb 13,23.24, Mt 9,17; 20,1-6; 21,28-33; Łk 13,6-9; J 15,1 Dąb. W Izraelu występuje wiele gatun- ków dębów, niektóre z nich są wiecz- nie zielone. Są to silne, długowieczne drzewa. Ich drewno wykorzystywano na wiosła i rzeźbione posągi. Absalom zaczepił głową o dąb, gdy uciekał przed wojskiem Dawida. 2 Sm 18, 9-10; 1 Krl 13,14; Iz 2,13 Topola. Jakub pozdzierał korę z ga- łązek topoli, aby przechytrzyć Laba- na. Topola biała ma szybko rosnące młode pędy, dzięki którym daje głębo- ki cień. "Wierzby" w Babilonie, gdzie wygnańcy opłakiwali swój los, były prawdopodobnie gatunkiem topoli, Rdz 30,37; Ps 137,2 Terebint. Rozłożyste drzewo, o wysokości nie przekracza- jącej 7 m, pospolite w ciep- łych, suchych, pagórkowatych rejonach w samym Izraelu i jego okolicach. Sdz 6,19; Iz 1,30; 6,13, Syr 24,16 Wierzba. Wierzby w Izraelu to krze- wy lub niewielkie drzewa, często spotykane w zaroślach przy stru- mieniach (patrz także: Topola). Biblijne zwierzęta Zwierzęta wymienione i pokazane na tej stronie należą do najczęściej poja- wiających się na kartach BiblŹŹ i jednocześnie najważniejszych Z nich. Więcej informacji na ten temat można znaleźć w części 5: Religia i kult w BiblŹŹ i w części 7: Dom i życie rodzinne w BiblŹŹ. Dzikie zwierzęta: drapieżniki i ich ofiary Niedźwiedź. W czasach biblijnych sy- ryjski niedźwiedź brunatny nie należał do rzadkości w pagórkowatych i zale- " sionych rejonach Izraela. Niedźwie dzie jedzą prawie wszystko. Zwykle żywią się owocami, korzonkami, ja- jami, żerują w gniazdach pszczół i mrówek, Ale gdy są wygłodniałe, mo- gą porwać ze stada jagnię. Dawid jako `, pasterz musiał bronić przed nimi swego stada. Biblia mówi też o tym, jak nie- dźwiedzie zaatakowały tłum naśmie- wałący się z proroka Elizeusza. Sy- ryjski niedźwiedź brunatny nadal żyje na Bliskim Wschodzie, ale nie w Izraelu Lis i szakal. Są one mniejszymi kuzy- nami wilka. Lis, który poluje samotnie, lu- bi owoce i często niszczy niskie winoroś- le. Szakale trzymają się w grupach, szu- kając padliny nocą, Lisy z historŹŹ o Sam- sonie były prawdopodobnie szakalami. Sdz 15,4 Zwierzęta juczne Osioł i muł. Najbardziej rozpowszech- nione ze wszystkich zwierząt jucznych; używane do przenoszenia ciężkich ła- dunków, a także do jazdy, tak przez bogatych jak i biednych. Udomowiony osioł jest potomkiem północnoafrykań- skiego dzikiego osła. Muł jest krzyżów- ką osła (osobnika męskiego) i konia. Zarówno osioł, jak i muł pewnie stąpają po gruncie i mogą żyć w surowszych klimatach niż konie. Osioł jest "bohate- rem" historŹŹ o Balaamie. Zaginione oślice zaprowadziły Saula na ważne spotkanie z Samuelem. Na osiołku też Jezus wjechał do Jerozolimy w Niedzielę Palmową, jako król głoszący pokój. Lb 22,21-33; 1 Sm 9,3; 10,2, Za 9,9; Mt 21.1-11 Wielbłąd.W Starym Testameńć‹e wys- tępuje najczęściej jednogarbny wielbłąd arabski, nieoceniony dla pustynnych wędrowców. Zadowalając się lichym pożywieniem, jest w stanie iść kilka dni bez wody, Zwykle może nosić ładuneG o wadze około 180 kg i jeźdźca. Wielbłądy są wspomniane w historiach Abrahama, Jakuba i Hioba. Izraelitom nie było wolno jeść wielbłądziego mięsa, Rdz 12,16; 30,43; Hi 1,3 Lampart. Izajasz i Jeremiasz wspominają o lamparcie, który był dobrze znany w Izraelu w czasach biblijnych. Jego cętkowane umasz- czenie pozwala mu skradać się do upatrzonej ofiary zupełnie niepo- strzeżenie nawet na otwartym terenie. Iz 11,6; Jr 13,23 Koń. W czasach biblijnych jedynie bo- gacze posiadali konie. Nie były one hodowane w Izraelu aż do czasów Dawida. Położenie geograficzne kraju. pozwoliło Salomonowi zostać pośred- ' nikiem w handlu rydwanami z Egiptu . i końmi z Turcji. Koń był "bronią' podczas wojny i oznaczał potęgę. Wj 14,23; Joz 11,41 Lew. Lew wiele razy jest wspominany w BiblŹŹ - jakkolwiek w czasach Nowego Testamentu był już rzadko spotykany w Izraelu. Królowie Asyryjscy trzymali lwy w dołach I wraz ze szlachtą zaba- wiali się polowaniem na nie. Lwy żyły w zaroślach w dolinie Jordanu i stano- wiły zagrożenie dla stad i ludzi. Siła i odwaga lwa sprawiły, że stał się on symbolem potęgi. Sam Jezus nazy- wany jest "Lwem z pokolenia Judy". Dn 6,16-24; Ap 5,5 Zwierzęta hodowlane Bydło. Na długo przed przybyciem Abrahama do Kanaanu stada bydła hodowano dla mleka i mięsa, a także skór. Wół ciągnął pług rolnika, i używa- no go do młócenia; był też zaprzęgany do wozów. Bydło zabijano jako zwie- rzęta ofiarne w Przybytku i Świątyni. Bogactwo człowieka określano liczbą bydła i owiec, jakie posiadał Baszan. na wschód od Jordanu, słynął ze swego bydła. Rdz 1,24; 13,2; Kpł 1,2 Jeleń i gazela. Te wdzięczne zwierzęta są w BiblŹŹ ucieleśnieniem szybkości i delikatności. Daniele i sarny, gazele i koziorożce, których piaskowe umaszczenie sprawia, że trudno je dostrzec, były głównym źródłem mięsa. Pwt 12,15; Pnp 2,8-9 Wilk. Zawzięty I niebezpieczny dra- pieżnik, który zwykle żywi się małymi zwierzętami, ale może także zaatakować i zabić jelenia, owcę, a nawet bydło. Biblia nazywa okrutnych i złych przy- wódców "wilkami", a Jezus określa swych naśladowców jako "owce między wilkami". Mt 7,15; Lk 10,3 Owce i kozy. Od dawien dawna, jesz- cze przed osiadłym rolnictwem, noma- dowie byli uzależnieni od swoich stad owiec i kóz, dostarczających mleko, mięso i materiał na ubrania. Z kozich skór robiono worki na wodę. Czarną sierść kozią wykorzystywano do tkania mocnego materiału na namioty. Owczą wełnę przędzono i tkano z niej ciepłe okrycia i tuniki. Zarówno owce, jak i kozły składano w ofierze. Owcom i kozom odpowiadały surowe pastwiska na zboczach wzgórz. Pasterze często opiekowali się mieszanymi stadami owiec i kóz, chroniąc je przed dzikimi zwierzętami oraz przeprowadzając na świeże pastwiska i do wodopojów. Rdz 4,2; 27,9; Wj 26,7; Kpł 1,10; Mt 25,32; J 10,1-12 Góralik (Myrax syriacus). Małe, płochliwe zwierzątko wielkości kró- lika, ze zgrabnymi uszami i bez ogona. Góralik żyje w koloniach na skalistych obszarach, Prz 30,26 Biblijne ptaki W BiblŹŹ mowa jest o prawie 50 rodzajach ptaków, lecz trudno mieć pewność co do dokładnej tożsamości wielu z nich. Niektóre z częściej występujących zostały wy- mienione i pokazane poniżej. Więcej informacji na ten temat można znaleźć w części 5: Religia i kult! w BiblŹŹ i w części 7: Dom i życie rodzinne w BiblŹŹ. Ptaki drapieżne Orły i sępy. Słowo tłumacz "orzeł" często oznaczało także sępa płowego. Z daleka oba wyglądają bardzo podobnie. Tak Izajasz, jak i Psalmista opiewają silę i wigor orła. Orzeł był godłem rzymskich legionów. Mateusz najprawdopodobniej miał to właśnie na myśli, gdy opisywał orły czekające na upadek Jerozolimy. Iz 40,31; Ps 103,5; Mt 24,28 Sowa. Sowy są nocnymi myśliwymi. Latając niemal bezszelestnie, spadają nagle na małe stworzenia, które stają się ich ofiarami. Puchacze (największe z sów), puszczyki, płomykówki i pój- dźki - wszystkie one znane są w Izraelu. W BiblŹŹ sowa często ukazywana jest jako mieszkaniec odległych ruin. Kpl 11,16; Iz 34,15 Kruk. Nazwa ta prawdopodobnie obej- muje oprócz kruków także wrony i gawro- ny. Wszystkie są dużymi, czarnymi, mięsożernymi ptakami. Po potopie Noe wysłał kruka, aby zobaczył, czy opadły już wody. Również kruki przyniosły Eliaszowi pożywienie w czasie suszy. Rdz 8,7; 1 Krl 17,4 Ptaki spożywane i składa- ne w ofierze Gołębie, To najczęściej występujące i najważniejsze z ptaków biblijnych. Kilka ich gatunków stale zamieszkuje Izrael, inne przylatują tu na zimę. Są powszechnie hodowane na mięso. Biedacy, których nie było stać na ofiarę z owcy czy kozła, składali w ofierze dwa gołębie- można je było kupić na dziedzińcu. Świątyni. To właśnie gołębica przy- niosła Noemu pierwszy zielony liść po potopie. Rdz 8,8-12; Ps 55,6; Mt 3,16; 21,12 Kuropatwa. Ta nazwa prawdopodob- nie obejmuje trzy rodzaje kuropatwy pustynną, skalną i czarną. Wszystkie są ptakami łownymi, z których świeże- go mięsa i jajek.można przyrządzić smaczne potrawy. Kuropatwa skalna po- trafi się tak dobrze ukryć, że częściEj można ją usłyszeć niż zobaczyć. 1 Sm 26,20 Przepiórka. Przepiórki dostarczały Izraelitom mięsa podczas ich ucieczki z Egiptu. Dwa razy do roku przepiórki w ogromnej liczbie przelatują przez ten region, podróżując na północ la- tem, a na południe zimą. Wyczerpane długą drogą, lecą z trudem, nisko nad ziemią, dając się łatwo złapać. Wj 16,13; Lb 11, 31-35 Wróbel. Słowo to często oznacza po prostu małego ptaka nadającego się do jedzenia, ale w niektórych miejscach odnosi się ściśle do płochacza pokrzyw- nicy. Skowronki i zięby, podobnie jak wróble, często były łapane w sidła i za- bijane. Jezus użył przykładu wróbla, aby podkreślić, jak bardzo Bóg kocha swoje stworzenia. Skoro troszczy się nawet o najmniejsze ptaki, o ile bardziej będzie miał na uwadze dobro ludzi. Mt 10,29-31; .k 12,6-7 Migranci i goście Żuraw. Odbywa regularne wędrówki i zimuje w Izraelu. Duży szary ptak o rozpiętości skrzydeł około 2,5 metra. Jego zasadnicze pożywienie stanowią ziarna i liście. Paw. Pochodzący z IndŹŹ i Sri Lanki (Cejlon) paw został sprowadzony do Izraela przez króla Salomona i był hodowany jako ptak ozdobny, podkre- ślający przepych królewskiego pałacu. Bocian. Zarówno bocian biały, jak i bo- cian czarny co roku przelatują przez Izrael, w drodze ze swych zimowych siedlisk w Arabii i Afryce. Częściej wi- duje się większego i liczniej występu- jącego bociana białego. Bociany żywią się głównie małymi zwierzętami, jak węże, ryby, myszy, dżdżownice czy owady. Jr 8,7 można znaleźć w krainie Biblii i okolicach, lasach Libanu na północy i pustyni na południu. Step i trawy tworzą wąski pas wokół wzgórz Judei i na wschód od Jordanu na średnich wysokoś- ciach. Jednak na zboczach od stro- ny wybrzeża większość rejonów początkowo porosłych trawą dawno została zaorana i poddana uprawie W czasach rzymskich, dzięki na- wodnieniu, uprawiano również część pustyni, tak jak ma to miejsce we współczesnym Izraelu. Zmiany Na przestrzeni wieków dokona- ły się wielkie zmiany. Gdy Izrael wkraczał do Ziemi Obiecanej, więk- szość wyżej położonych terenów porastał las. Prawdopodobnie jeszcze w czasach Jezusa było tu sporo lasów. W Starym Testamen- cie wspomina się o wielu rodzajach drzew, a i Rzymianie sadzili lasy. Dzisiaj krajobraz jest zupełnie in- ny, niemal wszystkie lasy i drzewa zniknęły. Wyrąb drzew dla potrzeb budow- nictwa i na opał, a także by zyskać ziemie pod uprawę, doprowadził do erozji gleby. Oznaczało to, że po ścięciu drzew nie rosły na ich miejscu nowe, a zamiast lasów po- jawiły się cierniste krzewy (maquis), licznie występujące na od dawna zamieszkanych terenach wokół Morza Śródziemnego. Krzewy te wyjaławiają ziemię i są zupełnie bezużyteczne dla człowieka. Rośnie wśród nich niewiele drzew. Latem na obszarach tych dochodzi do pożarów. W Izraelu zdarzały się także przypadki niszczenia lasów podczas licznych wojen, a także w wyniku nieodpowiedniego wy- pasania kóz. To samo stało się na nagich obecnie wzgórzach Moabu, na wschód od Jordanu, które były kiedyś gęsto zamieszkiwanym, zalesionym obszarem. Pięćdziesiąt lat,temu zaczęto hamować proces trzebienia lasów i dzięki temu zdołano uratować kilka słynnych cedrów z Libanu i część górskiego lasu na północy. Zmiany w krajobrazie, jakie na- stąpiły w ostatnim czasie, są tym bardziej radykalne, że opierają się na zmianach dużo wcześniejszych. Osuszono bagna i wykorzystano je dla celów rolniczych. W miejscach, gdzie dawniej rosły dęby, posadzo- no gaje drzew owocowych. Irygacja dotarła do pustyni, czasami do miejsc, które za czasów Jezusa uprawiali już Rzymianie. Dobrze wiadomo, że jeśli nawodnić nie- które pustynne obszary, ziemie sta- ją się żyzne. A południe, razem z obszarem dolnego Jordanu, jest rejo- nem rolnictwa oazowego, np. oko- lice Jerycha i Engeddi. Zasoby krainy Woda Pustynia podchodzi pod sam próg Izraela, a deszcze padają tyl- ko zimą. Jest to kraj, w którym zawsze ważne było oszczędzanie i przechowywanie wody. Jordan, z powierzchni którego rocznie wyparowuje 1500 mm wody, jest jedyną rzeką pokaźniejszych roz- miarów, a i on wpływał do Morza Martwego nie dość wykorzystywa- ny (z punktu widzenia gospodarki wodnej). Woda w Jordanie utrzy- muje się przez cały rok dzięki top- niejącym śniegom z góry Hermon, lecz Jordan jest rzeką wyjątkową. Większość strumieni pojawia się w porze deszczowej, po czym zni- ka i przez wiele miesięcy ich koryta są puste. Zatem od najwcześniejszych czasów w miastach i wioskach Izraela dostawy wody zależały od studni i źródeł. Prawo dostępu do studni było cennym przywilejem. Jeśli dostęp do studni na danym obszarze został zablokowany, mieszkańcy umierali z pragnienia. Wraz z rozwojem miast problem dostaw wody stawał się coraz po- ważniejszy. Jerozolima, położona wysoko na porowatych wzgórzach wapiennych, potrzebowała całego systemu doprowadzania wody. Król Ezechiasz "zbudował sadzaw- kę i wodociąg, by doprowadzić wodę do miasta" w celu zapewnie- nia dostawy wody na czas jego oblężenia (2 Krl 20,20). Żeby poradzić sobie z tym pro- blemem, Rzymianie zbudowali akwedukty i kanały irygacyjne, lecz po odejściu Rzymian uległy one zniszczeniu. Dopiero w XX wieku odbudowano je lub wymieniono. Współczesne państwo Izrael zde- cydowało, iż należy zaradzić jakoś temu że Jordan, będąc głównym źródłem wody pitnej kraju, wpły- wa do Morza Martwego tak mało wykorzystywany. Postanowiono również wykorzystać do celów spożywczych wody Jeziora Gali- lejskiego. Kłopotów przysparza fakt, że zarówno Jezioro Galilejskie, jak i koryto Jordanu znajdują się poniżej poziomu morza i jeśli ich wody mają zostać użyte gdzieś poza doliną, trzeba je przepompo- wywać nad wzgórzami Izraela. Obecnie uporano się z problemem i woda kanałami i tunelami płynie na południe wzdłuż nadbrzeżnej równiny i dociera aż do zbiornika Tekuma w okolicach Gazy. Dzięki temu możliwe jest rozprowadzanie wody w miastach oraz irygacja ziem aż po brzegi pustyni. Minerały Bóg obiecał Izraelowi krainę o żyznej ziemi, gdzie "kamienie zawierają żelazo, a z jej gór wydobywa się miedź" (Pwt 8,9). Rudy miedzi eksploatowane są od bardzo dawna. Wydobywanie żelaza rozpoczęło się później, gdy Chetyci odkryli, jak je wytapiać. Tajemnicę tę przynieśli Filistyni. Dopiero jednak za czasów Dawida i Salomona Żydzi potrafili sami wykonywać pierwsze narzędzia z żelaza. Kopalnie miedzi na północ od Zatoki Akaba w cza- sach Salomona pracowały już na pełnych obrotach. Innym ważnym bogactwem kra- ju są kamienie budowlane, piaski i gliny oraz związki chemiczne wydobywane z obszaru Morza Martwego, gdzie za pomocą odpa- rowywania dociera się do ich gru- bych pokładów. Dzisiaj wydobywa się ekstensywnie fosforyty, a z wód Morza Martwego uzyskuje się węglan potasu, brom i magnez. Wiele materiałów trzeba importować, lecz nie jest to ni- czym nowym. Ogromne bogactwo Salomona wzięło się z handlu z sąsiadami Izraela. Dalekomorska flota przywoziła z Tarszisz "złoto i srebro, kość słoniową oraz małpy i pawie" ( I Krl 10,22). Przyprawy sprowadzano z ArabŹŹ. Piękne drewno i drogocenne kamienie importowano za pośrednictwem króla Hirama z Tyru. Rybołówstwo Rybołówstwo, które odgrywa tak dużą rolę w Ewangeliach No- wego Testamentu, było w Izraelu ważnym sposobem zdobywania żywności. Niemal całkowicie ograniczało się ono do Jeziora Galilejskiego (zwanego również Kinneret lub Kinnerot, Jezioro Genezaret albo Morze Tyberia- dzkie). To słodkowodne jezioro ma 20 kilometrów długości i 10 km szerokości. Przepływa przez nie Jordan. Rybołówstwo było źród- łem utrzymania dla całych społe- czności wiejskich wzdłuż brzegów jeziora. To tutaj Jezus wybrał spo- śród rybaków swoich pierwszych uczniów. Część złowionych ryb suszono i przechowywano do spożycia w zimie. Co może wydać się zaskakujące, Jezioro Galilejskie było,jedynym miejscem połowów w Izraelu. Żydzi nigdy naprawdę nie kontro- lowali wybrzeży Morza Śródziem- nego i z pewnością nigdy nie wy- puszczali się na morze jako pełno- morscy rybacy. Ryby sprzedawane w Jerozolimie dostarczane były przez nieżydowskich handlarzy, na przykład z Tyru. W innym wielkim zbiorniku wodnym Izraela, Morzu Martwym, nie ma życia. Zatem wybrzeża te- go akwenu, które mogłyby groma- dzić więcej rybaków niż Jezioro Galilejskie, są puste. Prorok Ezechiel miał wizję ryba- ków suszących sieci na brzegach Morza Martwego (Ez 47,10). Jednak możliwe to będzie dopiero w przyszłości, jeśli ten zbiornik mar- twych wód o wysokim zasoleniu wypełni się życiodajną słodką wodą. Kraina BiblŹŹ i jej regiony Żydzi w czasach Jezusa mieli bardzo dokładne wyobrażenie tego, co było, a co nie było "ziemią". Ich "regionalna geografia" powstała w oparciu o skalę biorącą pod uwagę stopień świętości danego miejsca. Miejsce Najświętsze w Jerozo- limie znajdowało się najwyżej w tej skali, podczas gdy do rzeczy kalających zaliczano dotknięcie pyłu z obszarów poza "ziemią". Najważniejsze regiony to Judea i Galilea na zachodnim brzegu Jordanu, oddzielone Samarią (która nie należała do ziem Izraela), lecz połączone na wschodnim brzegu Jordanu przez Pereę. Przyjęta trasa z północy na południe nie wiodła (by nie opuszczać kraju) przez Samarię, wobec czego konieczne było dwukrotne przeprawianie się przez Jordan. Ten najważniejszy obszar ota- czał wewnętrzny pas ziem, które kiedyś należały do Izraela. Uważa- no, że nie były to ziemie tak nie- czyste jak ziemie pogańskie, leżące całkowicie poza granicami. Obszar zajmowany przez Izrael podzielony jest na siedem głów- nych krain geograficznych. Wyżyny Centralne Najważniejszy obszar królestw żydowskich znajdował się w "kra- ju górzystym" wzdłuż działu wodnego, gdzie ziemie z jednej strony opadały w stronę wybrze- ża, a z drugiej ku dolinie Jordanu. Najwyższe wzniesienia tego re- gionu w okolicach Hebronu nie przekraczają 1000 metrów. Za- chodnie stoki są łagodne, wschod- nie strome. Lasów nie ma tu już od dawna. Jest to teren pokryty nagimi płytami wapienia i o słabej glebie. Uprawy prowadzone są na tarasach i na bardzo małych poletkach. Większość tych terenów wykorzystywana jest pod hodowlę bydła. Obwarowane miasta tego górzystego kraju stanowiły dobre punkty obrony. Tu usytuowane były obie stolice Południowego i Północnego Królestwa (Judy i Izraela). Północni królowie Izraela wykorzystywali kilka różnych warownych miejsc, zanim zdecydowali się na zbudowanie stolicy w Samarii. Na północnym krańcu tego regio- nu znajduje się kilka samotnych wzgórz, skąd w dole widać sąsied- nią Dolinę Ezdrelon (Jizreel). Obszary górzyste ciągną się w kie- runku północnym aż do wybrzeża, gdzie zamyka je samotnie stojąca góra Karmel. Sześciusetmetrowej wysokości grzbiet tej góry przecina dolinę na pół, łamiąc ogólny po- dział regionów na północny i połu- dniowy. Na północnej krawędzi góry Karmel leży nowoczesne miasto portowe Hajfa. Nawet dzisiaj przez "górzysty kraj" oprócz autostrady łączącej Hebron, Jerozolimę i Nablus (sta- rożytne Sychem) wiodą tylko nie- liczne drogi. Główne trasy świata starożytnego i współczesnego prze- chodzą na północ od wzgórz lub biegną równolegle do nich wzdłuż wybrzeża. Zatem leżąca w tym rejonie Jerozolima była zawsze nieco na uboczu najczęściej uczęszczanych szlaków. Dolina Ezdrelon W pewnej odległości od Morza Śródziemnego łańcuchy górskie ciągną się nieprzerwaną linią z Li- banu do Synaju. W linŹŹ tej jest jeden uskok. Prawdopodobnie wada materiału skalnego sprawiła, że fragment gór obniżył się do wysokości około 100 metrów. Przez tę przerwę biegnie linia oddzielająca centralne wyżyny od Galilei i północnych pasm górskich. Granica ta biegnie od Zatoki Hajfa do góry Karmel, na północy, i stamtąd do doliny rzeki Harod, zasilającej Jordan. Sam dział wodny jest przecięty przez Dolinę Jizreel. Dolina centralna tworzy w przy- bliżeniu trójkąt. Długość każdego boku wynosi około 24 kilometrów. Początkowo podłoże doliny było bagniste. To tutaj Sisera stracił swe rydwany i musiał uciekać pie- szo - Sdz 4,15. Dolina ta była ja- łowa przez wiele wieków i dopiero w roku 1911 żydowscy osadnicy zaczęli ją ponownie przystosowy- wać pod uprawy. Bagna osuszono i dzisiaj jest tam żyzna ziemia, wy- korzystywana w nowoczesnym państwie Izrael do celów rolniczych Dolina zawsze jednak miała wielkie znaczenie strategiczne. Główna trasa starożytnego świata (nazywana przez Rzymian Via Maris - "drogą morza"), wiodąca z północy na południe, przecinała ją na odcinku prowadzącym z Egiptu do Damaszku i Mezopo- tamŹŹ. Była to dogodna droga dla kupców, lecz. także dla napastni- ków. Stoczono tu wiele bitew, nawet współcześnie (wojna w 1948 roku). Megiddo znajduje się na zachodnim skraju doliny, zatem Wzgórze Megiddo czy Har-Magedon stało się symbolem wielkiej bitwy w Ap 16,16. Winorośle i oliwki rosną na taraso- wych zboczach Wzgórz Judejskich. Na ob.szarze tym znajduje się wiele sławnych z BiblŹŹ miejsc' = Hebron (ostateczne miejsce zamieszkania Abrahama, Betlejem (miejsce narodzin Jezusa) czy Jerozolima. Na pierwszym planie widoczna jest pustynia Negeb, .srena wędrówek Izraela po pustkowiu. Na drugim końcu suchej doliny' Araba znajduje się górzysta kraina Edom. Galilea Na północ od Doliny Ezdrelon znowu zaczynają się wzniesienia. Ciągną się, stale wznosząc, w kierunku północnym i podcho- dzą pod wysokie góry Libanu. Wzrastają skokowo niczym stop- nie, tworząc przy tym strome skar- py, z reguły od strony południowej lub południowo-wschodniej. Niż- sze ze stopni były i są pokryte żyznymi glebami dorzecza. Od- dzielają je od siebie jałowe krawę- dzie z wapienia. W czasach Jezusa teren ten był gęsto zaludniony i bogaty dzięki obfitym plonom zbóż, owoców i oliwek. Jednak im wyżej wznoszą się owe stopnie, tym krajobraz staje się coraz bardziej ponury, przypominający pustynię. Ziemie tam są jałowe, brakuje też lasów, jakie porastają zbocza gór bardziej na północ. Cały ten obszar to Galilea, dzielona czasami na Dolną i Górną. Południowe i wschodnie krawędzie tego regionu są wyraźnie zaznaczo- ne, lecz na północy, gdzie Galilea stapia się z górami, granica jest nieostra. W przeszłości na tych północnych terenach obce wpływy odczuwało się o wiele silniej niż w innych rejonach kraju. Żydzi w rzeczywistości rzadko sprawo- wali nad tymi terenami pełną kontrolę. Wielkie trasy handlowe przechodzące tamtędy przyciągały wielu cudzoziemców. Był to region, gdzie Jezus spę- dził swe lata dziecięce. Wiele się na tym obszarze działo, przybywało mnóstwo podróżnych, a społeczność była różnorodna. Dzięki szlakom handlowym utrzy- mywano kontakt ze światem ze- wnętrznym, z którego docierały różne nieżydowskie idee. Miesz- kańcy Galilei żyli z żyznych pól uprawnych i rybołówstwa. Byli też bardziej świadomi realiów życia w Imperium Rzymskim niż żyjący na uboczu Żydzi z Jerozo- limy, którzy pogardzali swymi północnymi kuzynami jako wieśniakami, a także z powodu ich rasowego przemieszania. Galilea jest rejonem suchych wzgórz i żyznych dolin na zachód i pułnoc od Jeziora Galilejskiego. Jezus wycho- wywał się w Nazarecie w Galilei. Spędził tu na początku .swej działal- ności dużo czasu, nauczając i uzdra- wiając. Wielu z jego najbliż.szych przyjaciół zarabiało na życie, łowiąc ryby na jeziorze. Dolina nadmorska Kiedy Izrael zajął Ziemię Obie- caną, opanowane zostały centralne wyżyny. Z nich sporadycznie pró- bowano rozszerzyć kontrolę na wybrzeże Morza Śródziemnego, lecz rejon ten był zajmowany przez potężny naród - Filistynów. I mimo że za panowania Dawida Izrael zdołał uzyskać na krótki czas kontrolę nad częścią wybrze- ża, to Filistyni ze swoich pięciu miast na wybrzeżu stanowili de facto większe zagrożenie dla wy- żej położonych terenów zamiesz- kiwanych przez Izraelitów. Wybrzeże w ówczesnym czasie obejmowało pas piaszczystych wydm przybrzeżnych, za którymi znajdował się las, laguny i bagna. Na południe od góry Karmel nie było dużych naturalnych zatok. Te mało atrakcyjne warunki sprawiły, że Filistyni nie wypuścili się na morze, a pierwszy większy port na tym wybrzeżu powstał w sztu- cznej przystani w Cezarei. Został on zbudowany przez króla Heroda Wielkiego niedługo przed naro- dzinami Jezusa. Na południe od góry Karmel rozciągała się Równina Filistyń- ska oraz Równina Saronu. Na pół- noc od góry Karmel przechodziła w Dolinę Aszer, zwężając się w kierunku północnym. Znajduje się tam więcej naturalnych przystani, które wykorzystywali kupcy feniccy. "Szefela" czyli okolica podgórska Pomiędzy wybrzeżem a wyży- nami rozciągają się niskie wzgó- rza porośnięte niegdyś lasami fi- gowców. W czasach walk Filisty- nów z Izraelitami wzgórza te były swoistą ziemią niczyją, na której stale dochodziło do zbrojnych po- tyczek. Każda ze stron, przygoto- wując się do ataku, musiała przez nie przejść. W związku z tym większość dróg była tam uforty- fikowana lub strzeżona. Dzisiaj są to ziemie w większości uprawne. Dolina Jordanu Rzeka Jordan wypływa w oko- licach góry Hermon, płynie na południe przez jezioro Hule (dzi- siaj w większości osuszone) i wpada do Jeziora Galilejskiego. Na południowym skraju jeziora Jordan wpływa do głębokiej doli- ny zwanej Ghor. Nie dość, że zbocza doliny są same w sobie strome, to rzeka jeszcze wyryła w jej dnie własny, kręty korytarz, zatem można mówić o "dolinie w dolinie". Porasta ją gęsta roślin- ność charakterystyczna dla lasów tropikalnych. Z tego powodu do czasu zbudowania pierwszych nowoczesnych mostów przeprawa przez rzekę była bardzo trudna. Dolina Jordanu to geologiczny rów, którego boki są równoleg- łymi uskokami w skorupie ziemi. Uskoki te prowadzą linię doliny w dół ku Morzu Martwemu i poza nie przez depresję zwaną Araba, która z kolei prowadzi do zatoki Akaba. To za sprawą uskoków dolina jest tak stroma. Brzegi Mo- rza Martwego znajdują się 388 m Pustynia albo pustkowie Judei, gdzie Jezus był kuszony po .swym chrzcie. Rzeka Jordan, na brzegach której rośnie gęste poszycie, wije się płynąc z Jeziora Galilejskiego do Morza Martwego. Występuje w, wielu biblij- nych opowieściach, np. o przejściu Jozuego do Kanaanu oraz o dzia- łalności Jana Chrzciciela. który w Jordanie ochrzcił Jezusa. poniżej poziomu morza. Odległość dzieląca grzbiet górski biegnący po jednej stronie doliny od grzbie- tu po drugiej stronie doliny wyno- si 15-20 km. Jednak przez dolinę nie przebiegała i nie przebiega żadna ważna droga. Dzieje się tak między innymi dlatego, że ziemia tu poprze- cinana jest przez Jordan i jego do- pływy, a poza tym w dolinie Ghor temperatury latem są tak wysokie, że nawet turyści cieszą się, mogąc możliwie szybko pokonać drogę w poprzek doliny - ze wzgórz po jednej stronie na wzgórza po stronie drugiej. Ziemia na wschód od Jordanu (Transjordania) Tutaj również są wyżyny po- dobne do tych na zachodzie, lecz wyższe. Obficie nawadniane łąki stanowią dobre pastwiska dla olbrzymich stad owiec i bydła uprzednio wypasanych w Moabie. Niegdyś król Moabu dawał corocz- nie Izraelowi w daninie 100 000 owiec i wełnę ze 100 000 baranów (2 Krl 3,4). Góry wznoszą się tutaj od wysokości 600-700 m n.p.m. na wschód od Galilei do niemal 2000 m n.p.m. na południe i wschód od Morza Martwego. Opady w górach rosną wraz z wysokoś- cią, dzięki czemu góry te stanowią żyzny pas pomiędzy suchą doliną po jednej stronie i Pustynią Arabską po drugiej. Żyzność niektórych części tego regionu, takich jak Baszan i Gilead, zamożność hodowców owiec z Moabu oraz sukcesy tu- tejszych kupców sprawiały, że regiony te stanowiły dla Żydów z zachodniej strony Jordanu poważną konkurencję. Jordan jednak w dużym stopniu unie- możliwiał wkroczenie na ziemie Izraela od wschodu. Niemal cał- kowicie oddzielał on dwa po- dobne rejony, oba leżące w za- sięgu wzroku po przeciwległych końcach doliny. Taka zatem była kraina wybra- na przez Boga na miejsce dla Je- go narodu, któremu zechciał zesłać swego Syna. Nie jest ona ani bar- dzo bogata, ani bardzo ważna. Cała jej waga bierze się z faktu, że On ją wybrał. Jest to kraina mała;jałowy, podlegający erozji górzysty kawałek ziemi na powierzchni naszej planety. Mimo to prawdopodobnie żaden kraj na świecie nie miał tak burzli- wej historŹŹ i o żaden nie toczono tak licznych wojen. Widok z góry na Tell Beer'-Sze ha na południu Izraela pozwala ocenić ogrom prac wykopaliskowych archeologów. ARCHEOLOGIA I BIBLIA Odkopywanie przeszłości Biblia jest zbiorem starożytnych ksiąg. Kultury, w których te księgi zostały spisane, dawno zniknęły. Wiele informacji na temat okresu Nowego Testamentu otrzymaliśmy dzięki książkom greckim i łaciń- skim, które tak jak i Biblia były kopiowane przez wieki. Jednak o okresie Starego Testamentu z in- nych ksiąg, oprócz samej Biblćć, możemy się dowiedzieć niewiele. Oczywiście można przeczytać Bi- blię i zrozumieć jej przesłanie, posia- dając jedynie znikomą wiedzę na te- mat świata, w jakim została spisana. Treści Biblćć są ponadczasowe. Prze- słanie, które zawiera, dotyczy każde- go człowieka. Ale opisuje też ona zdarzenia ściśle związane z rzeczy- wistymi osobami i miejscami. Tłem większości jej nauk są zdarzenia z życia konkretnych ludzi, ich narodów oraz roli, jaką w tych zdarzeniach odegrał Bóg. Chociaż Biblia może jawić się ja- ko książka teologiczna, to jednak różni się w sposób zasadniczy od wszystkich ksiąg tego typu. Nie zawiera zbioru abstrakcyjnych idei na temat Boga. Zamiast tego ukazuje charakter Boga przez zapis Jego interwencji w historćć Izraela i życiu pierwszych chrześcijan. Historia ukazana w Biblćć jest tylko częścią ludzkiej historćć w świecie, w którym wydarzenia biblijne miały miejsce. Zatem wszystko, co może zostać odnalezione na temat świata Biblćć, pomoże nam lepiej zrozumieć jej podstawowe przesłanie. Archeolodzy badają znaleziska z jaskini Liter na Pustyni .Judzkiej. Wraz ze wzrostem naszej wiedzy na temat tła zdarzeń opisywanych w Biblćć zaczynamy coraz lepiej rozumieć jaki miały wpływ na jej powstawanie i formę. Odkrywając zrujnowane miasta z IX w. przed Chr. możemy po- znać typ domu, który odwiedził prorok Elizeusz oraz rodzaj lampy, jaki jego gospodyni postawiła mu przy łożu (2 Krl 4,8-10). Czasami odkrycie może mieć bezpośrednie powiązanie z danym wersetem z Biblćć. Możemy odna- leźć przedmiot albo budynek wspomniany w tekście. Najcenniejsze spośród naszych odkryć są starożytne napisy, w których wymienieni są ludzie znani z przekazów biblijnych lub takie, które opisują te same co ona wydarzenia. Do takich odkryć nie dochodzi często - a gdy się zdarzą, należy zachować ostrożność w ich inter- pretacji. .Jeśli chcemy się czegoś dowiedzieć na temat świata Stare- go Testamentu oraz dogłębnie po- znać świat Nowego Testamentu, musimy zwrócić się do archeologćć. Zaciekawienie przeszłością Ludzi zawsze ciekawiła prze- szłość. Nawet w czasach Starego Testamentu królowie babilońscy ratowali i zachowywali fragmenty starych posągów i kamienie węgiel- ne odkrywane w czasie prac budo- wlanych. Później bogaci Rzymia- nie sprowadzali starodawne posągi z Grecji, by udekorować nimi swe wille. Z kolei renesansowi arystokra- ci zebrali wiele antycznych ekspo- natów, którymi upiększali swoje pałace. Kolekcjonowanie starożyt- nych dzieł sztuki było modne już wtedy i pozostaje takim do dziś. W dziewiętnastym wieku, gdy podróże stały się łatwiejsze, a edu- kacja powszechniejsza, zaintereso- wanie starożytnymi i egzotyczny- mi rzeczami gwałtownie wzrosło. Przez długi czas większość wysił- ków skupiała się na zaopatrywaniu w eksponaty muzeów i galerćć. Po- sągi, biżuteria, narzędzia i cerami- ka były wykopywane z ruin gro- bowców przez ludność lokalną i turystów i sprzedawane temu, kto płacił najwięcej. Staranne ilustra- cje tych przedmiotów publikowano w prestiżowych książkach, często dodając do nich barwne opisy wy- jaśniające ich prawdopodobne znaczenie i zastosowanie. W końcu naukowcy zdali sobie sprawę, że wartość każdego przed- miotu jest znacznie większa, jeśli towarzyszą mu dokładne opisy do- tyczące miejsca znaleziska, pozos- tałych rzeczy znalezionych w tym miejscu i innych szczegółów. Sta- ra waza wygląda atrakcyjnie na półce wystawowej, gdzie wszyscy mogą ją zobaczyć, lecz jej wartość znacznie wzrośnie, jeśli towarzy- szyć jej będzie informacja podają- ca, czy stała ona w sypialni pałacu, czy też w kuchni wiejskiego domu. Gdy znajduje się wazę na wyko- palisku, można określić wiek po- mieszczenia, w jakim się znajdo- wała; budynek nie mógł ulec zni- szczeniu przed jej wytworzeniem. Napoleon i później Pierwsze godne uwagi kroki pro- wadzące do zdobycia wiedzy o świe- cie starożytnym poczyniono w ro- ku 1798, gdy inwazja Napoleona na Egipt doprowadziła do przeglądu tamtejszych zabytków. W czasie tej inwazji odkryto kamień z Ro- setty. Jest to kamienny blok, na którym wyryty był ten sam tekst po grecku i egipsku. Pomogło to Fran- cuzowi, Champollionowi, odczytać po raz pierwszy starożytne egipskie hieroglify (1824). W ciągu kilku lat brytyjski dyplomata w Bagdadzie, Claudius James Rich, sporządził pierwsze dokładne plany ważnych dla archeologćć miejsc w starożyt- nym Babilonie i Niniwie. Zgroma- dził też pierwszą reprezentatywną kolekcję asyryjskich i babilońskich pieczęci oraz inskrypcji. Miejsca w Izraelu znano lepiej, ponieważ Ziemię Świętą turyści odwiedzali od wieków. W roku 1838 Edward Robinson, amery- kański profesor literatury biblijnej, podjął jako pierwszy staranne prace badawcze na tych ziemiach. Geogra- fia regionu oraz nazwy miejsc, które nie uległy zmianom, pomogły zidentyfikować miasta wymienione w Biblćć. Większość wyników jego prac jest uznawana do dzisiaj. Egipt i Asyria W Egipcie usuwanie hałd piasku i kamieni z grobowców i świątyń kontynuowano przez cały XIX wiek. Znaleziono wówczas niezwykle dużo kamiennych posągów, które zostały wywiezione z Egiptu. Prace wykopaliskowe w Asyrćć zaczęły się, gdy konsul francuski, Paul-Emile Botta, odkopał spod gruzu starożytną Niniwę. W samej Niniwie nie znalazł niczego, ale nie- daleko niej natrafił na pałac asy- ryjski, którego ściany wyłożone były rzeźbionymi płytkami z kamienia (1842-1843). Zainteresowało to podróżnika angielskiego, Henry'ego Layarda, który w roku 1845 odkrył podob- ne rzeźbione ozdoby w Niniwie, choć nie udało się to Botcie. Pismo wyryte w kamieniu i odci- śnięte na małych glinianych ta- bliczkach udało się odczytać jesz- cze przed 1850 r. Było to babiloń- skie pismo klinowe (patrz: Pismo). Dokumenty pisane tym pismem okazały się cenne dla studiów biblijnych (patrz: tabela królów Izraela i Judy wymienionych w zapiskach asyryjskich). Wykopaliska w Egipcie, Asyrćć i Babilonie prowadzone były przez ekspedycje brytyjskie, francuskie i włoskie. Wkrótce dołączyły do nich ekipy z Niemiec i USA. Więk- szość pieniędzy zdobytych na fi- nansowanie prac wykopaliskowych pochodziła z muzeów, więc niektó- rym ekipom zależało jedynie na znalezieniu spektakularnych oka- zów dla swych sponsorów. Ale by- li i tacy badacze, którzy starannie spisywali wszystkie szczegóły i zbierali najdrobniejsze przedmioty mniej ekscytujących znalezisk- wyroby garncarskie, noże itd. Mierzyli budynki i rysowali pla- ny, na których zaznaczali pozycje przedmiotów, jakie odkrywali. Międzynarodowe ekspedycje wciąż kontynuują prace za zgodą lokalnych departamentów do spraw zabytków. Naukowcy egipscy i irac- cy pracując również niezależnie. zwracają szczególną uwagę na za- chowanie swego narodowego dzie- dzictwa. Nawet po stu pięćdziesię- ciu latach prac wykopaliskowych wiadomo, że jeszcze wiele pozos- tało do odkrycia. Palestyna i Syria Ponieważ pierwsi archeolodzy zainteresowani byli przede wszyst- kim znalezieniem pomników impe- rialnej potęgi, aby zadziwić społe- czeństwa zachodu, pominęli miasta Palestyny i Syrii. Z wyjątkiem kilku rowów w Jerychu i innych miejs- cach ( 1866-1869) pierwsze prace wykopaliskowe ograniczono do Je- rozolimy. Tam Charles Warren zrekonstruował fundamenty Świą- tyni króla Heroda i opisał inne sta- rożytne pozostałości ( 1867-1870). Chcąc ustalić, jak obrys miasta zmieniał się na przestrzeni wieków, przekopał się przez masy zawalo- nych kamieni i gruzu (kopiąc szy- by na 65 metrów i tunele w natu- ralnej skalnej powierzchni). Archeologia staje się nauką Archeologia Bliskiego Wschodu zrobiła duży krok naprzód w roku 1890, kiedy Flinders Petrie zaczął wykopaliska w Tell el-Hesi koło Gazy, w południowym Izraelu. Zauważył, że rzeczy różniły się między sobą w zależności od tego, na jakiej wysokości zostały znalezione. Najwyraźniej widoczne to było na przykładzie fragmentów cerami- ki. Porządkując kawałki według poziomów, na jakich zostały znale- zione, udało mu się wyodrębnić style wyrobów ceramicznych zmie- niających się z czasem. Czas pano- wania stylu określał porównując te wyroby z ceramiką egipską, zna- lezioną na tych samych wysokoś- ciach. (Wiek przedmiotów egips- kich znany był z odkryć w Egipcie, gdzie napisy nawiązywały do okresów panowania faraonów). Spostrzeżenia Petriego stały się podstawą wszelkich archeologicz- nych prac wykopaliskowych. Jednak przez kilka dziesięcioleci archeo- lodzy pracujący w Palestynie nie doceniali ich znaczenia. Z tego też powodu wiele ich własnych kon- kluzji okazało się błędnymi. Obec- nie rozpoznanie stylów ceramiki jest w archeologćć jednym z pod- stawowych kryteriów określania wieku innych przedmiotów, choć- rzecz jasna - wprowadzono w tej metodzie wiele zmian. Wraz ze wzrostem zaintereso- wania przedmiotem muzea i uni- wersytety zaczęły zwracać uwagę na wykopaliska na Bliskim Wscho- dzie. Niestety poziom prac wyko- paliskowych był często niski. Lepsze techniki badania i zapisu znalezisk zostały opracowane przez G. A. Reisnera i C. S. Fishera w czasie prowadzonych przez nich wykopalisk w Samarii w latach 1908-1911. Idąc za przykładem Petrie'go, Amerykanin W. F. AI- bright ustalił podstawowy system datowania palestyńskich wyrobów ceramicznych (w Tell áeit Mirsim od roku 1926-1936). Brytyjska archeologia poczyniła znaczne postępy dzięki rozwojowi stratygrafii, czyli badaniom warstw ziemi wewnątrz starożytnych ruin i pod nimi. Jako pierwsza zastoso- wała ją do wykopaliska w Palesty- nie pracująca w Samarii Kathleen Kenyon (1931-1935). Od roku 1952 używała jej, odnosząc zna- czące sukcesy na trudnych wyko- paliskach w ,jerychu i Jerozolimie. Do dziś metoda ta jest niedo- ścigniona przy prowadzeniu wyko- palisk i interpretacji znalezisk, chociaż wymaga od badacza ogromnej wiedzy. Praca przy prowadzeniu wykopalisk Błoto było najdostępniejszym i jednym z najwcześniej stosowa- nych materiałów budowlanych na Bliskim Wschodzie. Ściany wyko- nane z wytworzonych z błota cegieł suszonych na słońcu prze- trwają przez mniej więcej trzy- dzieści lat, jeśli regularnie zabez- piecza się je przed wilgocią. Cegły wypalane w piecu były w czasach starożytnych drogie, zatem używa- no ich tylko do budowy ważnych budynków. Fundamenty wykony- wano z kamienia wszędzie, gdzie był on osiągalny, a w kamienistych rejonach wznoszono z niego całe budynki. Dachy z reguły wykona- ne były z drewnianych belek, na których umieszczano maty, przy- krywając je warstwą błota. Budynki takie bardzo łatwo ulegały zniszczeniu, a nigdy nie były ani konserwowane, ani remontowane. Po ich zawaleniu ludzie wykorzystywali najlepsze kawałki ocalałych elementów do budowy w innych miejscach, jednak większość gruzu pozosta- wała tam, gdzie budynek się zawa- lił. Z biegiem czasu na miejscu starych domów powstawały nowe. Oznacza to, że poziom ulicy pod- nosił się i na przestrzeni wieków całe miasto stopniowo rosło. Wyni- ki tego procesu są widoczne na całym Bliskim Wschodzie w kop- cach-ruinach zwanych tellami. Na terenie miast, które niegdyś otaczały fortecę wewnętrzną z sil- nie bronionymi pałacami i świąty- niami, pozostało wiele niskich kop- ców, na tle których forteca wydaje się wzgórzem. Czasem całe miasto jest jednym kopcem. Owe telle mo- gą sięgać 30-40 metrów wysokości i mieć ponad 500 metrów długości. Na szczycie kopców znajdują się najmłodsze pozostałości. Nieko- niecznie jednak są to ruiny ostat- nich budynków stojących w tym miejscu, ponieważ w miastach opuszczonych przez mieszkańców zimowy wiatr i deszcz szybko powodują rozpad suchych cegieł z błota. Na poziomie najniższym, w złożu pierwotnym, znajdować się będą ślady pierwszego miasta. Jest wiele powodów, dla których opu- szczano starożytne miasta. Miasto mogło rozwijać się wokół źródła czy studni albo płytszego miejsca w rzece czy na skrzyżowaniu dróg. Jeśli źródło wysychało albo zmie- niały się drogi, miasto zamierało. Jakaś zmiana polityczna mogła sprawić, że dane miasto traciło na swym znaczeniu i bogactwie. Mogło się też okazać, że kopiec był już zbyt wysoki, by na nim wygodnie mieszkać. Miasta takie, jak Jerozolima czy Damaszek, nigdy nie traciły na znaczeniu, więc wykopaliska archeo- logiczne można tam prowadzić je- dynie wtedy, gdy zniszczeniu ule- ga istniejący budynek lub pewne obszary pozostają nie zabudowane. Wykopalisko Archeolog zaczyna badanie kop- ca od szczytu lub jednego z bo- ków. W miarę pogłębiania wyko- pu, który prowadzony jest po linćć prostej, pojawiają się pozostałości kolejnych okresów. Dokopawszy się do jakiegoś poziomu, badacz najpierw dokładnie odnotowuje układ poszczególnych obiektów. Robi się tak z uwagi na to, że raz poruszony przedmiot nigdy już nie będzie mógł być umieszczony w miejscu skąd został wzięty. Nie- zwykle ważne jest ścisłe ustale- nie granic poziomów. Ponieważ w różnych miejscach mają różną grubość, nie można dokonywać pomiarów uwzględniając jedynie wysokość bezwzględną (wysokość nad poziomem morza). Nierówno- ści warstw wynikają z tego, że uli- ce mogły się wznosić lub ściany jednych budynków być wyższe od ścian innych budynków. Ponadto trzeba pamiętać, że kolejne poko- lenia, budując swoje siedziby na pozostałościach budynków pokoleń wcześniejszych, często kopały do- ły, w których umieszczano żyw- ność lub składowano śmieci. Ist- nieje zatem możliwość, że przed- mioty dużo młodsze będą leżały obok przedmiotów starszych. Istotne jest również sprawdzenie, w jaki sposób ściany stykają się z podłogą. Mogło bowiem się zda- rzyć, że budowniczowie przebili się przez dach budynku, na którym stawiali nową budowlę. Wykop prowadzony jest w taki sposób, że osiągnąwszy dno tellu, staje się jego dokładnym piono- wym przekrojem, ukazującym kolejne poziome warstwy. W trakcie prowadzenia prac archeologicznych korzysta się z pomocy specjalistów z różnych dziedzin. Zanim przystąpi się do eksploracji, geometra musi zmierzyć cały teren, ustalić punkty, względem których doko- nywać się będzie pomiarów. Wraz z postępującymi pracami będzie nanosił na plan brzegi odkopywa- nych rowów i inne godne odnoto- wania szczegóły. Potrzebny jest także fotograf do udokumentowa- nia poszczególnych faz wykopa- lisk, sfotografowania ważnych lub kruchych przedmiotów przed ich wydobyciem z ziemi, a także do sfotografowania tych i innych przedmiotów dla potrzeb publikacji. Badanie znalezisk Zaraz po wydobyciu na każdym przedmiocie zaznacza się, skąd został wydobyty. Znalezienie po- jedynczych przedmiotów, takich jak biżuteria, nóż czy nawet szpil- ka zostaje odnotowane, a przedmiot opisany. Ceramika jest sortowana w zależności od miejsca i warstwy, w której ją znaleziono. Ktoś, kto zna wszystkie znalezione przed- mioty, może wówczas wybrać naj- ważniejsze z nich dla dokonania szczegółowych opisów. Niektóre wyroby ceramiczne mogą wymagać naprawy; przed- mioty metalowe trzeba oczyścić i usunąć z nich ślady korozji. Wyroby drewniane i inne kruche przedmioty będą potrzebowały specjalnej troski, aby zabezpieczyć je przed dalszym niszczeniem. Próbki wszelkiego rodzaju na- turalnych pozostałości także mogą dostarczyć informacji o środowisku starożytnym, zatem starannie zbiera się również muszle, kości i ziemię zawierającą nasiona. Publikacja znalezisk Dopiero po zakończeniu prac wy- kopaliskowych i po przygotowaniu opracowań przez wszystkich specja- listów badacz prowadzący wykopa- liska może przedstawić ostateczne sprawozdanie ze swych prac. Przy małym stanowisku nie zajmie to dużo czasu. Przy stanowiskach większych, gdy prace ciągną się przez kilka lat, możliwe jest tylko podsumowywanie prac po każdym sezonie. Stanowi to zachętę dla uniwersytetów i muzeów, które finansują prace. Niektórzy przy- gotowują i publikują szczegółowy opis wyników po każdym sezonie. Inni czekają do ich zakończenia, potem przedstawiają całościowy raport. Opracowania takie mogą mieć kilka tomów. Publikacje na temat znalezisk są przedsięwzięciem drogim i czaso- chłonnym. Osoby, które prowadzą wykopaliska, są zatrudnione zwy- kle także gdzie indziej - wykła- dają na uniwersytecie lub pracują w muzeum. Od rozpoczęcia prac do publikacji ich wyników często upływa wiele czasu. Może więc się zdarzyć, że pojawią się nowe odkrycia; zmianie ulec mogą tak- że teorie, jakimi posługują się badacze. Powstaną więc wątpli- wości co do niektórych wyników prac. Wszystkie przedmioty są włas- nością kraju, w którym zostały zna- lezione. Najciekawsze okazy umie- szcza się w narodowym muzeum. Inne wystawiane są lokalnie, nie- daleko miejsca ich wydobycia. Zagraniczni uczeni mogą uzyskać zgodę na zabranie ze sobą próbek dla testów chemicznych i podob- nych badań. Niektóre państwa ze- zwalają badaczom na zabranie reprezentatywnych okazów cera- miki i innych przedmiotów, znale- zionych w większych ilościach. Ostatnie okazy dzielone są pomiędzy tych, którzy wspierali prace wykopaliskowe. Niektóre ograniczenia archeologćć Archeologia zajmuje się pozosta- łościami ludzkiej działalności. Ludzie na całym świecie mieli zawsze podobne potrzeby do zas- pokojenia: znalezienie żywności i schronienia, ochrona przed dziki- mi zwierzętami i napastnikami oraz grzebanie swoich zmarłych. Podobnie też rozwiązywali te prob- lemy. Zatem na podstawie tego, co znajduje się w jednym rejonie, archeolog może się domyślać, co zastanie w podobnym miejscu gdzie indziej. Na przykład na górze Kar- mel w Izraelu archeolodzy odna- leźli ślady działalności rodzin bu- dujących dla siebie schronienie oraz zbierających nasiona dzikich roślin. Naukowcom udało się zlo- kalizować podobne wiejskie osady również w innych miejscach na Bliskim Wschodzie, gdzie warunki były niemal identyczne. Z drugiej strony ludzie nie zaw- sze zachowywali się jednakowo. Za- tem niebezpieczne jest tworzenie modeli, w których nie ma miejsca na różnice, albo upieranie się, że wszystko musiało przebiegać zgo- dnie z jakimś dobrze znanym wzo- rem zachowania. Takie podejście nieuchronnie prowadzi do proble- mów i w przeszłości przyczyniało się do zniekształcania dowodów. Rzeczy, które znajdujemy dzisiaj, przetrwały dzięki szczęśliwemu tra- fowi. Specyficzne warunki geolo- giczne w Jerychu pozwoliły na zachowanie drewnianych mebli w grobowcach zamkniętych około 1600 r. przed Chr. Można było rozpoznać nawet włosy i ciało zmarłych. Zanim nie odkryto tych grobowców nie wiedzieliśmy, jakie przedmioty używane były w Kanaanie w średnim wieku brązu. Nie znaliśmy też umiejęt- ności ówczesnych cieśli. Grobowce z Jerycha są wyjątko- wym przypadkiem. Przyjrzyjmy się znacznie bardziej typowemu prze- biegowi wydarzeń w dowolnym mieście, które ulegało zniszczeniu. Jeśli nieprzyjaciel podpalał je, żoł- nierze prawdopodobnie grabili naj- cenniejsze rzeczy. Ale większość przedmiotów codziennego użytku pozostawała w domach. Archeolo- dzy, pracując stulecia później, odkryją tylko te rzeczy, których nie zniszczyły ogień, warunki atmosfe- ryczne i ziemia, w której były za- kopane. Z większości starożytnych wyrobów z drewna zostały tylko ciemniejsze plamy na piasku lub proszek, którego nie da się prze- chować. Pożar i wojna były najczęstszy- mi przyczynami zniszczeń w prze- szłości. Ich ofiarą padały przed- mioty z tego lub nieco wcześniej- szego okresu. Ale, nawet gdy miejscowość nie była najeżdżana, jej budowle ulegały uszkodzeniu. Mieszkańcy wyprowadzali się ze starych domów, które niszczały, i budowali nowe na ich ruinach. Zatem niewiele przedmiotów gospodarstwa domowego poprzed- nich pokoleń da się odkopać. Generalnie większość znalezisk na każdym stanowisku należy do ostatnich kilku dziesięcioleci za- mieszkiwania miasta. Dokumenty pisane, odnalezione na tym terenie, zazwyczaj to potwierdzają. Z tego powodu wykopaliska nie dają peł- nego obrazu historćć miasta. Poza tym koszty uniemożliwiają odko- panie kopca na całej głębokości. Sukcesy i porażki Poszukiwaczom prowadzącym wykopaliska przyświecają różne cele. Niektórzy chcą wydobyć próbki ceramiki i poznać architek- turę na każdym poziomie. Inni koncentrują swe wysiłki na jednej fazie, odkrywając duży obszar w celu uzyskania planów najważ- niejszych budowli czy obszarów miasta. Świątynie i pałace są szczególną atrakcją, gdyż mogą kryć w sobie znacznie cenniejsze znaleziska niż te, których spodzie- wać się można w zwykłych do- mach i obok murów obronnych. Lecz badania w tych miejscach mogą być równie wartościowe. Czasami łatwiej znaleźć duże bu- dynki, ponieważ tworzą wyższe kopce. W innych miejscach poszu- kiwania mogą równie dobrze za- kończyć się sukcesem, jak i poraż- ką. Jednak archeolog nigdy nie wie, co uda mu się znaleźć! W roku 1928 John Garstang wydrążył rowy w kopcu skrywają- cym starożytny Chasor, na północ od Galilei. Doszedł do wniosku, że miasto zostało opuszczone około 1400 r. przed Chr., ponieważ nie znalazł żadnych śladów ceramiki mykeńskiej, którą po tej dacie importowano z Cypru i Grecji. Jed- nak rozległe prace wykopaliskowe, prowadzone trzydzieści lat później przez Vigaela Yadina na okolicz- nych terenach, dostarczyły dużych ilości ceramiki. Wynikało z tego, że od 1400-1200 r. przed Chr. były one licznie zamieszkiwane. Dzięki późniejszym odkryciom nasza wie- dza na temat historćć Chasor uległa radykalnej zmianie. ; Innym przykładem na to, jak wcześniej prowadzone prace mogą ominąć ważne znaleziska, jest ' Kadesz nad rzeką Orontes w Syrćć. W latach 1921-1922 pracowała tam ekspedycja francuska. Kiedy kierujący nią zmarł - prace zatrzy- mano. Mały brytyjski zespół podjął prace wykopaliskowe na tym miej- scu w roku 1975. Pogłębiono jedną część starego rowu i natrafiono na ściany z cegły wykonanej z błota. Na ich szczycie, pół metra poniżej dna poprzedniego wykopu, znaj- dowały się babilońskie tabliczki z pismem klinowym. Potwierdzają one, że ruiny te, to rzeczywiście Kadesz i wymieniają imię króla, którego okres panowania można dokładnie określić i tak ustalić wiek ruin. Poprzednia ekipa nie natrafiła na żadne tabliczki. Przez cały okres starożytności teren, który obecnie zajmuje Syria, zaliczał się do bogatych. Rozwinęło się na nim kilka większych miast: wciąż prosperujące: Damaszek i Aleppo oraz Palmira - sławne ruiny z czasów rzymskich. Od roku 1928 prowadzone są prace wykopaliskowe na terenie wielkie-. go miasta z 1800-1200 r. przed Chr. Archeolodzy dotarli do niego dzięki rolnikowi, który pracując na polu natrafił na kamienny grobowiec. Znalezione w nim zapiski na gli- nianych tabliczkach wykazały, że było to starożytne Ugarit. W odległym miejscu nad Eufra- tem znowu przypadek sprawił, że odkryto miasto zwane Mari, które swój okres świetności przeżyło w latach 3000-1760 przed Chr. Prace trwają tam już od 1933 r. W pokojach dużego pałacu, znisz- czonego przez Hammurabiego z Babilonu około roku 1750 przed Chr., znaleziono 25 000 tabliczek z pismem klinowym. Kolejnego odkrycia, najznacz- niejszego od czasów znalezienia zwojów (Pergaminów) znad Morza Martwego, dokonał niedawno wło- ski zespół pracujący w północnej Syrćć. Włosi, badając rejon na po- łudnie od Aleppo, odnaleźli kilka kopców, po czym zdecydowali się na prace wykopaliskowe w jednym z nich - Tell Mardik. Nic na jego temat nie było wiadomo, lecz jego rozmiar i kształt - był to ogromny, kolisty wał obronny z tellem w środku - wskazywał, że to bo- gate miejsce. Potłuczone kawałki wyrobów ceramicznych, porozrzu- cane na powierzchni, wskazywały na lata 2500-1600 przed Chr. Prace zaczęły się w roku 1964. Od tej pory aż do roku 1972 odkryto budowle z lat 2000 do 1600 przed Chr. W roku 1968 wydobyto z ziemi posąg. Z na- pisów na nim wynikało, że miejsce zwane Tell Mardik było starożytną Eblą. Zapisy z Babilonćć mówiły o Ebli, jako o mieście handlowym w Syrćć, lecz nikt nie wiedział, gdzie ono się znajdowało. Naukowcy sytuo- wali je o ponad 200 kilometrów od Tell Mardik! Po roku 1973 odkryto kilka po- kojów pałacu królewskiego znisz- czonych pożarem około 2200 r. przed Chr. W roku 1974 znalezio- no niewielki zbiór tabliczek z pis- mem klinowym. W rok później, w dwóch kolejnych komnatach -jedna z nich wyposażona była w drewniane półki - odkryto oko- ło 8000 tabliczek. Są to najstarsze dokumenty, jakie znamy z północ- nej Syrćć. Spisano je w dotychczas nie znanym języku, spokrewnio- nym z innymi zachodniosemickimi dialektami. Teksty i inne przed- mioty sugerują mocne wpływy z Babilonćć oraz szerokie więzi han- dlowe sięgające po Egipt (patrz: Abraham i jego rodzina). Dokumenty z Ebli pokazują, jak łatwo dojść do fałszywych wnios- ków. Naukowiec odpowiedzialny za ich przetłumaczenie twierdził początkowo, że zawierają one naz- wy miejsc sięgających od Persji po Morze Śródziemne, łącznie z miastami w Palestynie, takimi jak Aszdod, Chasor i Megiddo. Zaskakujące było jego twierdze- nie, że w tabliczkach tych wymie- niano Sodomę i Gomorę. Jak wykazały dalsze badania, emocje związane z nowymi odkry- ciami najwyraźniej zaprowadziły go zbyt daleko. Kontakty handlowe Ebli ograniczały się do północnej Syrćć i Eufratu; tabliczki nie wspo- minają nic o miastach w Palestynie. Jak widać, sukcesy archeologćć zależą od przypadku. Nawet naj- staranniej zaplanowana ekspedy- cja nie może być pewna, co znaj- dzie. Znalezione dowody rzadko kiedy są kompletne. Wykop może odsłonić tylko połowę domu i nawet jeśli się go oczyści, może się okazać, że doszło do tak dużego zniszczenia, że rekonstrukcja jest niemożliwa. Przykład Chasoru dowodzi ryzyka pomyłki. Odkrycia w Ebli podkre- ślają wagę pisanych dokumentów. Jeśli nie ma tekstów pisanych, większość interpretacji archeolo- gów jest spekulacją. Nie można mieć wtedy pewności co do dat ani przeznaczenia budynku; można jedynie domyślać się jego zawar- tości. Nade wszystko nie można dowiedzieć się niczego o ludziach, którzy mieszkali kiedyś w tym miejscu, zatem łatwiej o przeocze- nie ludzkiego aspektu odkryć. Archeologia i prace badawcze nad Biblią Kiedy chcemy skorzystać z po- mocy archeologćć, aby lepiej zrozu- mieć Biblię, musimy być ostrożni. Czasami trudno jest nam zrozu- mieć, co archeologowi udało się znaleźć. Bywa i tak, że niejasne znaczenie określonego fragmentu Biblćć staje się bardziej zrozumiałe dzięki odkryciu archeologicznemu. Często dany fragment Biblćć przy- jęło się tłumaczyć w sposób, który w świetle znalezisk archeologicz- nych nie ma sensu. Nawet wtedy jednak wyjaśnienie zaproponowane przez archeologów uznawane jest jedynie za hipotezę, dopóki nie zdobędzie się dostatecznej ilości dokumentów na jej udowodnienie. Naukowcy prowadzą wiele dys- kusji na temat tego, jak różne księ- gi Biblćć dotarły do nas w obecnej formie oraz kiedy zostały spisane. Wraz z odkryciami starożytnych zabytków piśmienniczych z Egiptu, Babilonćć i innych państw widzimy, jak starożytne narody tworzyły i traktowały księgi. Od czasu do czasu kultury te pozostawiały kopie tej samej książ- ki spisane po kilkupokoleniowej przerwie. Możemy je porównać i zobaczyć, czym się różnią. Mamy przykłady ksiąg, w których mimo upływu wielu wieków treść pozo- stawała zupełnie niezmieniona, a jedynymi zmianami były różnice w pisowni, wynikające z moderni- zacji pisma. W przypadku niektó- rych ksiąg późniejsze kopie po- mijają wydarzenia opisywane we wcześniejszych, inne dodają nowe. Kiedy dostępna jest jedna kopia, nie można mieć pewności, czy zmiany wprowadzono, czy nie. Jedyne egzemplarze Starego Tes- tamentu, zachowane do dziś, zos- tały spisane wiele wieków po po- wstaniu ksiąg oryginalnych i często padają stwierdzenia, że jeden roz- dział został dodany dużo później lub że dołożono wers lub zdanie. Nie ma na to dowodów. W rzeczy- wistości praktyki starożytnych skrybów nasuwają co do takich opinćć wątpliwości. Wartość starożytnych pism Ważne jest, by zdawać sobie sprawę z istnienia różnych opinćć, ponieważ wiele odkryć archeolo- gicznych ocenianych jest w świe- tle takiej czy innej teorćć. Na po- czątku XIX w. naukowcy trakto- wali twierdzenia starożytnych pisarzy nieufnie. Greckiemu historykowi Herodo- towi (ok. 450 r. przed Chr.) często zarzucano nieścisłości i popełnia- nie błędów. A jednak archeologicz- ne odkrycia w Egipcie, Babilonćć i na terenie byłego ZSRR raz po raz potwierdzają wartość jego kroniki. To samo można powiedzieć o wielu innych źródłach pisanych w różnych językach. Stopniowo uczymy się traktowania tych pism z szacunkiem. Jeśli podejść do nich z nastawieniem pozytywnym, te starożytne dokumenty i inne materiały archeologiczne mogą się wzajemnie uzupełniać i wyjaśniać. Prace wykopaliskowe, prowadzo- ne przez British Museum w Karke- misz nad Eufratem, wykryły ślady spalenia miasta, groty strzał wyko- nane z brązu i żelaza oraz fragmen- ty zdobionej brązowej tarczy. Oce- nia się, że zostały one wykonane w VII w. przed Chr. Z punktu wi- dzenia starożytnych dokumentów datę tę można ustalić na rok 605 przed Chr. W tym roku Babilończy- cy pokonali pod Karkemisz Egip- cjan. Ozdoby na tarczy są greckie: przedstawiają głowę Gorgony. Okazało się, że Grobowce Królewskie w Ur- kryły w sobie piękne i drogo- cenne przedmioty. Złote przybranie głowy z kwiatów i liści należało kiedyś do królowej Ur. Wykopaliska Do prowadzenia wykopalisk potrzeb- ny jest zespół ludzi o wielu umiejęt- nościach. Po wykopaniu tuneli i starannym usu- nięciu warstw ziemi zaczyna się dro- biazgowa praca. Ze znaleziskami należy obchodzić się delikatnie. ziemia usuwana jest staran- nie przy użyciu szczoteczki, aby od- słonić szkielet. Wszystkie nowe znaleziska są reje- strowane. W przypadku takich relie- fów, jak ten w Karnak w Egipcie, eksperci potrzebują drabin do zbadania i opisu inskrypcji. Potrzeba wysokich kwalifikacji, aby zachować i naprawić przedmioty. Najlepsze znaleziska trafią na wys- tawy do muzeum narodowego i lokalnego. Kamień z Rosetty odkryty w roku 1799 dostarczył " klucza ", dzięki któremu mogliśmy odczytać egipskie hieroglify. Zapisany jest na nim dek- ret na cześć króla egipskiego Ptolo- meusza po grecku, a także egipskim pismem hieroglificznym i demotycz- nym. Przez porównanie hieroglifów z greckimi słowami możliwe było roz- szyfrowanie ich znaczenia. WYKOPALISKA NA KOPCU PRZYKRY WAJĄCYM RUINY MIASTA (TELL) Lampa z okresu Heroda (37-4 przed Chr.) i czerwo ne naczynie pozwalają ustalić, kiedy używano naj- wyższego piętra budynku Warstwa ziemć nanie- siona przez wćatr w okresie, gdy tell był nie zamieszkany - a w nim lampa z ok.100 roku przed Chr. oraz typowy dzbanuszeK, lampa o szerokich brze- gach i pieczęć hebrajska wskazują, że poziom ten jest to dzieło napastniKów (Izraelitów lub Filistynów) Mury miejskie, częściowo zniszczone przez wodę - koniec środkowej epoki brązu przed Chr., a także kształty spinki i formy ceramiki (różniące się od poprzednich) wskazują na datę po- wstania tych poziomów Podłoga z późnej epoki brązu W Egipcie znajdują się kamienne grobowce wykonane dla żołnierzy najemnych (z których część mówi- ła po grecku) z miast wschodniej Turcji. Poza tym grecki poeta pisał o krewnym, który walczył w tej bitwie. Zatem wszystko się zgadza! Nie zawsze udaje się tak dobrze połączyć literackie i inne material- ne pozostałości. Od 1969 do 1976 r archeolog żydowski, Yohanan Aharoni, prowadził wykopaliska w miejscu zwanym dziś Tell Beer- -Szeba. Za bramą starożytnego miasta znajdowała się studnia. Niektóre z domów z XI1 w. przed Chr. (najstarsze na kopcu) prawdo- podobnie pochodzą z okresu wyko- pania studni. Twierdził, że studnia, którą znaleziono, to ta sama, o której wspomina Księga Rodzaju (21,25; 26,15) w historćć Abrahama i Izaaka. Na podstawie tego twierdzenia ba- dacz doszedł do wniosku, że ich historię spisano dopiero w XII w. przed Chr. lub później, po ucieczce z Egiptu i podbiciu Kanaanu. Obecnie trudno udowodnić, że wniosek ten jest fałszywy, ale mo- żna zakwestionować jego założenia. Przede wszystkim współczesny Tell Beer-Szeba niekoniecznie jest starożytną Beer-Szebą; małe wy- kopaliska we współczesnym mieś- cie 5 kilometrów na zachód odsło- niły ślady zamieszkania z kilku okresów. Niektóre odpowiadają okresowi istnienia miasta na tellu. Po drugie, nawet jeśli określenie miejsca jest trafne i rzeczywiście jest to starożytna Beer-Szeba, nikt nie może udowodnić, że studnia ta jest studnią z Księgi Rodzaju. "Tell " to wielki kopiec z kamieni i zie- mi powstały wskutek budowania na tym samym miejscu miasta jednego po drugim. Po trzecie, w historiach Księgi Rodzaju nie ma wzmianki o mieś- cie. Abraham mógł wykopać stud- nię na niezamieszkanym terenie- oprócz tej studni jest wiele innych podobnych na Bliskim Wschodzie. Po czwarte, Aharoni twierdził, że Beer-Szeba została opuszczona w okresie 701-530 r. przed Chr., choć inskrypcja z około 600 r. przed Chr. świadczy, iż było ina- czej. Aharoni tłumaczy, że napis traktuje o małych wioskach poło- żonych opodal. Nie ma powodu, by tekstu z Księgi Rodzaju nie potrak- tować w ten sam sposób. Nazwa Beer-Szeba mogła powstać po cza- sach Abrahama. Nie ma przekonu- jącego dowodu, dla którego trzeba by przyjąć, że historie o patriar- chach zostały spisane w XII w. przed Chr., skoro wiele wskazuje na to, że powstały one znacznie wcześniej. Jeśli nie ma w tekście konkret- nych szczegółów, które można bez wątpienia powiązać ze znaleziska- mi, relacja pomiędzy nimi a teksta- mi pisanymi pozostanie niepewna. Ważnym tego przykładem jest spra- wa Jerycha i Aj (patrz: Podbój Kanaanu). Archeologia pomaga w ilus- trowaniu głównego tekstu Biblćć i w pokazaniu, jak wyglądał biblij- ny świat. Może ona czasami rzucić światło na konkretny werset, otwo- rzyć nowe drogi interpretacji za- mykając inne lub potwierdzać informacje historyczne zawarte w Biblćć i ułatwiać przyjęcie innych. Należy pamiętać o dwóch ważnych faktach. Pierwszym jest to, iż większość naszej wiedzy na temat świata sta- rożytnego to tylko hipotezy, mogą- ce ulec zmianie. To, co dzisiaj przyjmujemy za udowodnione, jutro może wydać się tylko dziwną pomyłką. Po drugie, nie ma sensu mówić o tym, że archeologia czegoś w Bi- blćć "dowodzi" lub że czemuś "przeczy". Przesłanie Biblćć doty- czy bowiem Boga,i Jego kontaktów z ludźmi, a wypowiadanie się na ten temat leży poza kompetencjami archeologćć. Pismo Odkryciem archeologicznym, które dostarcza najwięcej informa- cji na temat Bliskiego Wschodu, jest odnalezienie dokumentów. W nich znajdują się nazwy miejsc, imiona królów i innych ludzi. Opowiadają one o inwazjach i woj- nach, głodzie i chorobach. Opisują życie codzienne i obyczaje społe- czeństw, czy też przedstawiają je przy okazji, traktując o innych rze- czach. Niektóre z nich to hymny i modlitwy, ukazujące wierzenia religijne lub czary związane z wie- rzeniami magicznymi. Zawierają też historie o bogach i herosach z przeszłości. Od chwili wynale- zienia pisma zapiski utrwalać mogły niemal każdy aspekt życia. Wiele spośród pisanych doku- mentów uległo zniszczeniu, wiele z nich czeka jeszcze na odkrycie. Często znajdujemy list, lecz brak nań odpowiedzi. Opis wojny do- konany przez zwycięzcę mógł się zachować, ale relacje tych samych wydarzeń ze strony ofiar zaginęły. Z jednego stulecia mogło zachować się wiele dokumentów, z innego żaden. W rezultacie informacje, jakie można uzyskać z dokumen- tów, są niejednakowo pełne i nale- ży je interpretować ostrożnie. Pismo klinowe Wynalezienie pisma w Babilonćć między rokiem 3500 a 3000 przed Chr. opisane jest w części Narody i ludy w Biblćć w rozdziale Babi- lończycy. Wydaje się, że pierwszym pisanym językiem był sumeryjski. Używał on symboli obrazkowych do przedstawiania wyrazów. Niewiele później powstało pismo semickie akkadyjskie (nazwa używana dla języka asyryjskiego i babilońskie- go), różne od sumeryjskiego; sume- ryjskich słów-znaków używano najczęściej jako znaków-sylab do odtworzenia języka akkadyjskiego. Inne semickie języki na zacho- dzie (Syria i Palestyna) zostały zapisane pismem klinowym. Nim także zapisano dialekty indoeuro- pejskie, którymi mówi się na tere- nie dzisiejszej Turcji (generalnie nazywane chetyckimi), i język elamicki, którym mówiło się w Persji. Pismo klinowe używane było w Babilonćć aż do pierwsze- go wieku naszej ery. Język egipski Ideę pisma przeniesiono z Babi- lonćć do Egiptu zaraz po jego wy- nalezieniu. Egipscy urzędnicy wy- tworzyli swój własny system ob- razkowych słów-znaków, znanych jako hieroglify. Niektóre z nich były zapisem dźwięków (sylab), tak jak w Babilonćć, lecz w więk- szym niż w Babilonćć stopniu, za- tem system ten miał mniejsze zastosowanie w innych językach. Pismo egipskie utrzymało swoją formę obrazkową dla napisów na budynkach i innych pomnikach aż do piątego wieku naszej ery, kie- dy to ludzie przestali używać hie- roglifów. Dla zwykłych zapisów, listów, obliczeń i ksiąg stworzono prostsze pismo, zwane hieratycz- nym. Z niego z kolei około 1000 r. przed Chr. wyrosło pismo zwane demotycznym, będące jakby for- mą stenografćć. Księgi i niektóre dokumenty spisywano w Egipcie na "papierze" wytwarzanym z łodyg papirusa. Długie, cienkie kawałki jego rdze- nia układano jeden przy drugim dociskając do nich ułożoną pod kątem prostym kolejną warstwę i tak otrzymując stronę, na której można było pisać. Był to materiał bardziej szorstki od dzisiejszego papieru, lecz równie mocny i giętki. Dokumenty spisane na papirusie i zakopane w grobowcach lub pod ruinami budynków w suchych piaskach Egiptu przetrwały aż do dnia dzisiejszego. Papirus był jednak materiałem kosztownym i mniej ważne sprawy - takie jak krótkie notatki czy wy- pracowania szkolne - pisane były na płytkach z kamienia albo kawał- kach potłuczonej ceramiki (zwanej ostraka). Ludzie zwykle pisali pę- dzelkami wykonanymi z trzciny, używając czarnego atramentu otrzymanego z sadzy. Egipskie pismo pojawiało się wszędzie, gdzie Egipt rządził lub handlował. Jego ślady znajdowane są w Palestynie i Syrćć oraz daleko na południu w Sudanie. Inne systemy Pomiędzy rokiem 2000 i 1000 przed Chr. na Bliskim Wschodzie używano innych rodzajów pisma. Chetyci w Turcji mieli własną formę hieroglifów. Około siedem- dziesięciu znaków oznaczało proste sylaby (ta, ki, itd.) przy ponad stu słowach-znakach. Podobny system używany był na Krecie, gdzie odkryto trzy spokrewnione formy. Ostatnia z nich, znana jako Linear B, miała około osiemdziesięciu pięciu sylab-znaków i kilka słów- -znaków. Były one wyryte na glinia- nych tabliczkach, we wczesnym dialekcie greckim, i opisywały sprawy rządowe. Inna gałąź grupy języków pisanych używana była na Cyprze i gdzieniegdzie w Syrćć. Wszystkie te metody pisania by- ły skomplikowane, zatem tylko nie- liczni, zawodowi pisarze, umieli czytać i pisać. Większość osób, chcąc wysłać list, spisać testament albo rachunki, musiała wzywać do tego pisarza. Usługi pisarza potrzeb- ne były także do przeczytania listu, dokumentów prawnych albo do sprawdzenia rachunków. Niektórzy pisarze dochodzili na królewskich dworach do wysokich pozycji, pod- czas gdy inni siedzieli na rogach ulic czekając na klientów. Alfabet Monopol pisarzy skończył się, gdy powszechnie zastosowano al- fabet. Dzięki archeologćć poznaliś- my wiele odmian alfabetu w jego wczesnych stadiach. Jest jednak wiele aspektów rozwoju alfabetu, które pozostają wciąż nieznane. Wydaje się, że pisarz w Kanaanie zdał sobie sprawę, iż możliwe jest pisanie bez tej mnogości znaków, której używali Egipcjanie czy Ba- bilończycy. Studiował swój język i każdej spółgłosce przyporządko- wał jeden znak. Najwyraźniej kry- terium wyboru było takie: " >>ja<< będę oznaczać przez >>j<<". Używa- no tych znaków dla zapisu dźwię- ków, nigdy jako słowa-znaki. Nie było osobnych oznaczeń dla samo- głosek i to stanowi główny pro- blem nawet dzisiaj, gdy czyta się po hebrajsku i arabsku. Przykłady wczesnego alfabetu znaleziono także w Izraelu. Są to krótkie zapisy, prawdopodobnie imiona zapisane na ceramice, w ka- mieniu lub metalu. Kananejczycy, pracujący w egipskich kopalniach turkusu w południowo-zachodnim Synaju, ryli w skałach i kamieniach słowa modlitw. Używali liter i zo- stawili najlepsze przykłady alfabe- tu w jego wczesnym stadium (oko- ło 1500 r. przed Chr.). Jak rozwinął się on w ciągu ko- lejnych pięciuset lat, widać na przy- kładach, które znaleziono poroz- rzucane na większym obszarze (na nasze nieszczęście pisarze używali zwykle papirusu, który niszczeje zakopany w wilgotnej ziemi). W tym okresie ustalono kształt liter. Pisarze, którzy uczyli się sztuki w Ugarit w Syrćć, dostrzegli wyż- szość alfabetu nad innymi pismami. Tam też stworzyli alfabet składa- jący się z trzydziestu liter w piśmie klinowym i zaczęli go używać do pisania w swoim języku. Do 1000 r. przed Chr. alfabet przyjął się już na trwałe. W Syrćć i Kanaanie przyjęli go - od nieda- wna tam osiedleni - Aramejczy- cy, Izraelici, Moabici i Edomici. Wkrótce potem od Fenicjan nau- czyli się go Grecy. Wprowadzili kilka poprawek, żeby lepiej go dostosować do swego języka, zwłaszcza jeśli chodzi o znaki odpowiadające różnym samo- głoskom. Plemiona aramejskie z Syrćć dotarły do Asyrćć i Babilonćć, a wielu Aramejczyków trafiło do niewoli królów asyryjskich. Przy- nieśli tam z sobą swoją postać alfabetu. Żydowscy wygnańcy przyjęli go i spopularyzowali w Jerozolimie, wypierając w ten sposób starszą formę fenicko- -hebrajską. Zapożyczyło go także arabskie plemię - Nabatejczycy; współczesne pismo arabskie wy- wodzi się z rozwiniętych przez nich liter. Dzięki alfabetowi sztuka pisa- nia i czytania została bardzo uproszczona. Pisarze nie stracili pracy, po- nieważ nauka nie była wówczas powszechna. Na terenach, gdzie używano alfabetu, liczba osób umiejących pisać i czytać wzra- stała powoli. W VII w. przed Chr. wielu ludzi miało pieczęcie z wy- pisanymi nazwiskami, które wcale nie wymagały od właścicieli umie- jętności czytania. Pieczęcie zastą- piły podpisy w postaci krzyżyków czy innych wzorków. Pisarze w Asyrćć i Babilonćć oraz w Egipcie pracowali najczęściej bardzo starannie. Napisane teksty wielekroć sprawdzano. Aby upew- nić się, że tekst przepisano bez- błędnie, liczono wiersze i porów- nywano z liczbą wierszy w orygi- nale, nadto odnotowywano każde zniszczenie tekstu oryginalnego. Czasami też drugi pisarz spraw- dzał całą kopię. Prawdopodobnie izraelscy pisarze postępowali w ten sam sposób, kopiując księgi Starego Testamentu. Pierwsze pióro: zrobione z kości słu- żyło do pisania pismem klinowym. Około 2000 r. przed Chr. Najwcześniejsze pismo obrazkowe: na kamieniu z Sumeru, około 3500 r. przed Chr. Archeologia i Stary Testament Stworzenie i potop Na całym świecie ludzie opowia- dają historie o stworzeniu człowie- ka i świata. W bardzo odległych od siebie miejscach można spotkać bardzo podobne koncepcje. Na przykład zarówno Chińczy- cy, jak i Hebrajczycy twierdzili, że człowiek został stworzony z ziemi lub gliny. Pomiędzy kultu- rami tych narodów nie ma żadne- go związku; podobieństwo mogło powstać naturalnie z obserwacji procesów śmierci, grzebania zmar- łych i rozkładu ciała. Są też historie o wielkiej powo- dzi, z której ocalało tylko niewie- lu ludzi. Powodzie niosące ze sobą ogrom zniszczeń i strat zdarzają się dość często, jedyną szansą ucie- czki jest schronienie na najwyższej górze lub ukrycie się w łodzi. Za- tem i tutaj nie musi być związku pomiędzy jedną historią o potopie a drugą. Opowieści z BabilonŹŹ i AsyrŹŹ W literaturze odkrytej w Babi- lonŹŹ i AsyrŹŹ znajduje się kilka his- torŹŹ stworzenia człowieka. Głów- nym przesłaniem jest to, że czło- wiek został stworzony, by służyć bogom, to znaczy zaopatrywać ich w żywność i wodę poprzez skła- dane ofiary i opiekować się ich świątyniami. Jedna z tych opowieści jest tak podobna do relacji z Księgi Rodza- ju, że powszechnie przyjmuje się, iż oba teksty są ze sobą powiąza- ne. Mowa o Eposie o Atrachasisie (patrz: Religia asyryjska i babi- lońska). Odnalezione kopie, spisane około 1635 r. przed Chr., oraz inne wskazują, że czytano ją jeszcze tysiąc lat później. Relacja Atrachasisa o kolejnym ważnym wydarzeniu w ludzkiej historŹŹ: potopie, została zapoży- czona i użyta w Eposie o Gilga- meszu (patrz: Babilończycy). Była to pierwsza wersja, którą odna- leziono, i zwykle ją się cytuje. Została przetłumaczona z kopŹŹ napisanych około 650 r. przed Chr. dla asyryjskiej biblioteki królewskiej w Niniwie. Z innych dokumentów dowiadu- jemy się, że Babilończycy wiedzie- li o kilku miastach założonych przed potopem. O każdym z kró- lów tych miast mówi się, że rzą- dził przez tysiące lat. Po potopie, który według Babilończyków był głównym przełomem w historŹŹ, okresy panowania poszczególnych władców stają się krótsze, aż przyj- mują bardziej normalną długość. Porównanie z historią hebrajską Historia hebrajska, podobnie jak babilońska, opowiada o tym, jak Bóg stworzył człowieka z ziemi i dał mu pod opiekę ogród. Po dzie- le stworzenia Bóg odpoczął. Ro- dzaj ludzki zaczął się powiększać, budował miasta. Patriarchowie z Księgi Rodzaju żyli równie dłu- go, jak władcy babilońscy. Metu- szelach, który żył najdłużej ze wszystkich, zmarł w wieku 969 lat. Jednak ludzie obrazili Boga. Aby ukarać ich niegodziwość, Bóg zesłał na ziemię potop, z którego ocalał tylko wierny Noe wraz z rodziną i zwierzętami, zabranymi do arki. Gdy deszcze, które przyniosły po- wódź, przestały padać i łódź osiadła na wysokiej górze, Noe wypuścił ptaki. Wnioskując z ich zacho- wania, że wody potopu opadły, opuścił arkę i złożył Bogu ofiary. W historŹŹ babilońskiej istnieje odpowiednik każdego z tych wydarzeń, chociaż często akcja, w której występuje kilku bogów, jest bardziej skomplikowana. Zdecydowanie odmiennie interpre- towany jest jednak cel stworzenia człowieka. Księga Rodzaju nie sugeruje, że Bóg musiał od ludzi otrzymywać pożywienie: stworzył mężczyznę i kobietę, by Mu towarzyszyli. W obu historiach zadaniem człowie- ka jest uprawa ziemi. Ale według Księgi Rodzaju praca przed "upadkiem" nie była wysiłkiem. W tekstach babilońskich nie ma w ogóle upadku. Nie wiemy, co kryje się za długim panowaniem i niezwykle sędziwym wiekiem, jakim historie te obdarzają pierwszych ludzi. Uderzające jest, że obie te cechy pojawiają się w każdym z tekstów w tym samym punkcie historŹŹ człowieka. Najwi- doczniej długie życie miało spe- cjalne znaczenie dla starożytnych. Powód zesłania potopu jest jas- ny w obu przypadkach: człowiek zgrzeszył przeciwko Bogu; rozgnie- wał bogów. W historŹŹ babilońskiej wybieg pozwolił przyjaznemu bo- gu ostrzec swego faworyta i po- uczyć go, jak ma zbudować łódź. Miał on oszukać innych ludzi co do celu budowy łodzi. Gdy bóg, który jako pierwszy zaproponował zesłanie potopu, odkrył, że ktoś przeżył, między bogami doszło do ostrej sprzeczki. Przyjazny człowie- kowi bóg argumentował, że każdy człowiek powinien ponosić odpowie- dzialność jedynie za własne czyny. W Eposie o Gilgameszu z łodzi wysłane są w poszukiwaniu żyw- ności trzy ptaki: gołąb, jaskółka i kruk (tabliczka z wcześniejszą wersją w tym miejscu jest uszko- dzona, zatem nie mamy pewności, czy epizod ten był tam zawarty). Noe wysłał silniejszego ptaka - kru- ka - najpierw, dopiero potem gołę- bia. W obu relacjach, gdy wody po- topu zaczęły ustępować, ludzie zło- żyli ofiary dziękczynne. Tak silne podobieństwa wskazu- ją na bliskie związki pomiędzy hi- storią babilońską a historią z Księ- gi Rodzaju. Ogólny wzór dzieła stworzenia, rozwój wydarzeń, po- top i wiele szczegółów wspólnych obu historiom nie może być dzie- łem przypadku. Ale archeologia nie potrafi wyjaśnić tych związków. Pamięć o wielkim potopie była naj- widoczniej bardzo silna. Politeisty- czni Babilończycy i monoteistycz- ni Hebrajczycy mieli swoją własną wersję tych wydarzeń. Twierdzenie, że jedna z tych historŹŹ wywodzi się z drugiej, nasuwa wiele wątpli- wości. Obie mogły też mieć jedno wspólne źródło - ale to tylko domysły. Archeologia tego nie potwierdza. Potop w Ur W czasie prac wykopaliskowych w Ur w roku 1929 Sir Leonard Woolley natknął się na warstwę naniesionej przez wodę gliny o grubości 2,4 do 3,3 metra. Był przeświadczony, że znalazł szlam naniesiony przez potop. Podobne warstwy znaleziono także w innych miejscach, lecz pochodziły one z innych okresów. Odkrycia te wskazują, że w BabilonŹŹ docho- dziło w przeszłości do dużych powodzi. W rzeczywistości powo- dzie były problemem jeszcze nie- dawno, dopóki nie wybudowano tamy na Eufracie i Tygrysie. Nie możemy potwierdzić, że którakol- wiek z tych warstw jest pozosta- łością potopu. Niemniej pisemne dowody są tak jednoznaczne, że nie ma wątpliwości, iż w któ- rymś momencie historŹŹ Babilo- nŹŹ doszło do katastrofalnej powodzi. Izraelici i ich przodkowie Archeologia nie dostarcza jedno- znacznych dowodów co do historŹŹ Izraelitów, zanim Naród Wybrany zajął Ziemię Obiecaną. Abraham, Izaak, Jakub i ich synowie miesz- kali przez większość swego życia w namiotach. Nawet jeśli ktoś jest bogaty i potężny, to taki styl życia utrudnia odnalezienie świadectwa jego istnienia. Abraham i jego pierwsi potomko- wie kontaktowali się z władcami miast Kanaanu oraz z faraonami Egiptu. Lecz znalezienie ich imion w zapisach historycznych byłoby czymś niezwykłym. Przede wszyst- kim musielibyśmy znaleźć archiwa z właściwych lat i miejsc. Po dru- gie, kontakty te musiałyby zostać uznane wartymi wzmiankowania w tamtych czasach. Tak się zło- żyło, że nie zachował się żaden zbiór dokumentów z tamtych cza- sów z Kanaanu. W Egipcie wszel- kie dokumenty rządowe z tego okresu uległy zniszczeniu dawno temu. Jeśli nie zostały celowo zniszczone, dzieła tego dokonała wilgotna ziemia w miastach leżących opodal Nilu. Ludzi często zaskakuje, że w egipskich dokumentach nie wspomina się o exodusie. Trudno jednak takich śladów się spodzie- wać, skoro nie ma kompletnej kro- niki tego okresu. Przecież Izraeli- ci byli tylko grupą cudzoziemców, których przymuszono do pracy. Stary Testament opisuje, jak Izraelici uciekli z Egiptu po serŹŹ klęsk (plag), które spadły na ten kraj, oraz jak egipska armia zginęła w Morzu Czerwonym. Iz- raelici przeszli do rzadko zamiesz- kałego terenu, z dala od głównych dróg kontrolowanych przez egip- skie wojska, i tak zniknęli z pola zainteresowania Egipcjan. Dopie- ro kiedy dotarli do Kanaanu, ofi- cjalnie prowincji egipskiej, ponow- nie zwrócili na siebie uwagę. Izrael znalazł się na liście podbi- tych plemion, gdy faraon Meren- ptah usiłował przywrócić tam wła- dzę egipską w XIII w. przed Chr. Jednakże archeologiczne odkry- cia mogą dostarczyć informacji o tle wydarzeń pięciu pierwszych ksiąg BiblŹŹ. Mogą ukazać zdarze- nia, zwyczaje czy idee, które rzu- cają światło na historie biblijne. Jeśli na przykład są wyraźne dowody na to, że pewne czynnoś- ci, jak choćby bicie monet, zostały wprowadzone po raz pierwszy po roku 700 przed Chr., a o Abraha- mie mówi się, że zapłacił za za- kup monetami co najmniej tysiąc lat przed tą datą, to możemy po- dejrzewać, że relacja o tym zda- rzeniu napisana została po roku 700 przed Chr., lub że po tej dacie historia została poprawiona. Lecz zanim dojdziemy do takiej konkluzji, należy odpowiednio zbadać każdy aspekt tej sprawy. Często wydaje się, że w tekście znajduje się "anachronizm", który po jakimś czasie, dzięki nowemu odkryciu lub lepszemu zrozumie- niu dotychczasowych dowodów okazuje się być właściwy. Woda płynie kanałami ze źródła sprawiając, że Jerycho dosłownie jest "miastem palm". Wielki kopiec - wszystko, co pozos- tało po starożytnym Jerychu - wy- raźnie widoczny z lotu ptaka. Z grobowców w Jerychu wydobyto wiele przedmiotów. To drewniane pudełko inkrustowane kością po- chodzi z około 1700 r. przed Chr. Źródło słodkiej wody wypływające w Jerychu czyni oazę z miasta otoczo- nego pustynią. Dzisiaj miasto o historŹŹ sięgającej czasów sprzed 6000 r. przed Chr. znajduje się w pełni rozkwitu. Abraham i jego rodzina Ur Chaldejskie Styl życia Abrahama wydaje się pasować do okresu około 2000 r. przed Chr. W tym czasie Ur Chal- dejskie, jego dom rodzinny, było już starym miastem. Wykopaliska przeprowadzone tam przez Sir Leo- narda Woolleya z lat 1922-1934 odkryły bogactwa lokalnych kró- lów z roku około 2400 przed Chr. (patrz: Babilończycy). Kiedy Ur było u szczytu swej potęgi (około roku 2100 przed Chr.) jej król zbudował dla boga- -księżyca (zwanego Nannar albo Sin) wielką wieżę (zigurat, która wciąż dominuje nad tym miejscem. Ludzie mieszkający tam przez następne dwa czy trzy stulecia mieli wygodne domy z wodociągami, dostosowane do klimatu. Tabliczki zapisane pis- mem klinowym opowiadają o ich handlu z odległymi miejscami, o sprawach rodzinnych i zainte- resowaniach. Królowie, lecz nie tylko oni, in- teresowali się historią. Kopiowali inskrypcje swych przodków, a pi- sarze tworzyli historie o dawnych bohaterach. Niektóre z tych legend dzięki najnowszej wiedzy można umieścić w ich historycznym kon- tekście. Żaden dokument z tego czasu nie wspomina Gilgamesza, ale możemy być pewni, że był on wybitnym królem niedługo przed rokiem 2500 przed Chr. Niektóre z jego legendarnych czynów rów- nież wydają się wiarygodne, gdy porównać je z tłem tego okresu. "Niecywilizowani barbarzyńcy" Z Ur Chaldejskiego rodzina Abrahama przewędrowała setki mil na północ do Charanu. To również było centrum kultu księżyca; Terach, ojciec Abrahama, mógł być z nim związany. Abraham mieszkał tam już pewien czas, gdy Bóg wezwał go, aby wyruszył na zachód i po- łudnie. Zamiast w mieście, miał zamieszkać w namiocie, wędrując w poszukiwaniu pastwisk i wody. Podróże Abrahama i jego nowy styl życia można zrozumieć po- równując je do życia Amorytów około roku 2000 przed Chr. (patrz: Babilończycy). Babilońscy pisarze pogardzali ludźmi, którzy żyli w namiotach, jedli surowe mięso i nie grzebali swych zmar- łych. Uważano ich za niecywilizo- wanych barbarzyńców. Abraham został wezwany, by prowadzić ten rodzaj życia. Podczas gdy Amo- ryci stopniowo osiedlali się w sta- rych miastach i mieszali z ich mieszkańcami, Abraham i jego rodzina pozostali nomadami. Imiona patriarchów (wielkich przodków Izraela) należą do imion popularnych w tym czasie wśród Amorytów. Oczywiście niektóre z nich zostały w użyciu także długo później. Jasne jest także, że były to imiona osób, a nie bogów czy plemion. Nazywanie plemie- nia imieniem jego protoplasty, który był autentyczną postacią historyczną, jest udokumentowane nie tylko w historŹŹ Izraela i jego dwunastu pokoleń (spisanej w Księgach Rodzaju i Wyjścia), ale również w innych starych tekstach. O Miasta Kanaanu i SyrŹŹ Po dotarciu do Kanaanu patriar- chowie założyli miasta, każde ze swoim własnym władcą; jedne potężne, inne słabe. Wiele z nich założono stulecia wcześniej, nie- które popadły w ruinę, ale wiele z nich zostało niedawno odbudo- wanych. Prace wykopaliskowe od- kryły domy, pałace, świątynie i mury miejskie z bardzo dawnych czasów, jednak do tej pory nie znaleziono pisanych dokumentów o ich mieszkańcach. W pałacu w Ebli, mieście na północy SyrŹŹ, udało się w roku 1975 odkryć królewskie archiwum, potwierdza ono, że pismo babiloń- skie było tam wówczas w użyciu. Oprócz spraw kupieckich i admi- nistracyjnych archiwum zawiera także dzieła literackie z BabilonŹŹ i lokalnego pochodzenia. Widać w nich duży wpływ pisma klino- wego i związanej z nim kultury. Wpływ ten był zauważalny jeszcze w ?000 r. przed Chr., mieszając się wówczas z wpływami egipskimi z wybrzeża, zwłaszcza z Byblos- gdzie Egipt kupował drzewa cedrowe - i z samego Kanaanu. Zwyczaje społeczne Patriarchowie utrzymywali kon- takty z Charanem a ich związki rodzinne przypominają zwyczaje babilońskie. Różnią się one w kil- ku kwestiach od późniejszych zwy- czajów Izraelitów. Narodziny Iz- maela z niewolnicy Hagar, kiedy Sara - żona Abrahama - była bezpłodna; niechęć Abrahama, by odprawić Hagar, gdy ta śmiała się z Sary, oraz fakt, że Jakub trakto- wał synów, jakich miał z dwiema służącymi, na równi z synami swo- ich żon - mają swoje odpowiedniki w różnych babilońskich dokumen- tach z lat 2000-1500 przed Chr. Być może Kananejczycy kiero- wali się podobnymi zwyczajami, lecz nie zachowały się tego dowody. Z opisu biblijnego wynika, że Arka Przymierza wyglądała podobnie jak ta drewniana .skrzynia z pierścienia- mi i drążkami do niesienia, znaleziona w grobowcu Tutanchamona. W Egipcie Józef Głód przywiódł potomków Abra- hama do Egiptu. Przybywało tam wielu ludzi z południowego Kana- anu w poszukiwaniu pożywienia i pracy. Niektórzy zostawali niewol- nikami, tak jak Józef, sprzedany za przeciętną cenę dwudziestu srebr- nych sykli. W Egipcie, tak jak w BabilonŹŹ, umiano wszystko za- pisać i zarządzanie krajem odbywa- ło się sprawnie. Nierzadkie były przypadki nagłych awansów spo- łecznych. Józef wprawdzie zajmo- wał wysoką pozycję, dzięki której miał dostęp do kulturowego dzie- dzictwa Egiptu, które w jego cza- sach liczyło sobie już 1500 lat, ale inni jego współplemieńcy (Semici) osiągali stanowisko wezyra, a na- wet faraona około 1700 r. przed Chr. (dynastia Hyksosów). Izraelici trzymali się z dala od du- żych miast nad Nilem, zamieszku- jąc wschodnie części delty, gdzie wypasali swe stada. Przez kilka pokoleń żyli spokojnie, dopóki do władzy nie doszedł faraon z nowej dynastŹŹ. Zmusił on ich do pracy przy budowie swojej nowej stolicy w rejonie, gdzie się osiedlili. Jeśli władcą tym był Ramzes II (około roku 1279-1213 przed Chr.), jak sądzi większość uczonych, warto odnotować kilka relacji oraz innych tekstów z czasów jego panowania. Chabiru Egipskie teksty z kilku okresów wyszczególniają ilości cegieł, jakie konkretne grupy robotników miały wykonać. Jedna z takich grup, z okresu panowania Ramzesa II, nazwana była Chabiru (po babiloń- sku Khabire) i zajmowała się tran- sportem cegieł do wznoszenia bu- dynków królewskich w Memfis. Do grupy Chabiru mogli należeć jedynie Izraelici. Samo to słowo oznacza ludzi bez kraju i własności. Jej członkowie pochodzili z wielu rejonów. Jedni uciekali z niewoli, drudzy ukrywali się przed wierzy- cielami, a jeszcze innych głód lub wojna zmusiły do opuszczenia rodzinnych terenów. Kiedy władca był silny, nietrudno było ich kon- trolować. Stanowili jednak zagro- żenie dla zorganizowanego społe- czeństwa, jeśli władcy byli słabi. Być może Abraham oraz jego rodzina, którzy nie mieli własnej ziemi, przyjęli tę nazwę, aby się tak przedstawiać cudzoziemcom, dzięki czemu mamy dziś nazwę "Hebrajczycy". O Przymierze Na górze Synaj Mojżesz otrzy- mał dla swego narodu zbiór praw, które czyniły z niego naród Boga. Zostały one spisane w formie przymierza, umów pomiędzy Bogiem, jako prawodawcą, a Izraelitami, jako poddanymi. Przetłumaczono dziesiątki sta- rożytnych przymierzy, z których większość zawarto w okresie po- między rokiem 2000 a 1000 przed Chr. Księga Wyjścia i Księga Pow- tórzonego Prawa nie są same w so- bie tekstami traktatu; są raportami o zawartych traktatach. Zawierają kilka takich samych elementów, jakie znaleziono w innych trakta- tach z Bliskiego Wschodu. Zdarze- nie z góry Synaj było uroczystym aktem, który ludzie powinni dob- rze zapamiętać. Sama struktura przymierza (tytuł, wstęp historyczny, wymogi, instru- kcje dotyczące przechowywania dokumentu i zapoznawania z jego treścią, świadkowie, klątwy i bło- gosławieństwa) jest bardzo podob- na do schematu traktatów zawie- ranych regularnie w latach 1700 do 1200 przed Chr. między Chety- tami a podległymi im narodami. Prawa dotyczące życia społecz- nego podobne do tych z Księgi Wyjścia znane są z kodeksu Ham- murabiego, króla Babilonu, który powstał około roku 1750 przed Chr. (patrz: Babilończycy). Jednakże żaden inny zbiór praw nie zawiera niczego podobnego do Dziesięciu Przykazań,jako zespołu norm zachowania. W drodze do Ziemi Obiecanej O Przybytek Na Pustyni Synaj Izrael skonstru- ował z przygotowanych wcześniej części Namiot Spotkania (Przyby- tek), jako miejsce oddawania czci Bogu. Staranne badania instrukcji wykazują, że metoda łączenia dre- wnianych ram za pomocą poprze- czek, zasłony i pokrycie wykonane z materiału i skór mają swoje odpowiedniki w Egipcie. Tam także, w grobowcu Tutan- chamona, oprócz umieszczonej w centralnym miejscu trumny znale- ziono drewniane relikwiarze pokry- te złotem oraz drewnianą skrzynię wyposażoną w drewniane drążki do noszenia. Gdy skrzyni nie uży- wano, drążki wsuwano zmyślnie pod skrzynię. Stanowią one bar- dziej skomplikowaną wersję drew- nianych drążków wsuwanych w pierścienie w Arce Przymierza iinnych przedmiotach w Przybytku. Drobiazgowe przepisy dotyczą- ce kapłanów oraz składanych ofiar mają swoje odpowiedniki w teks- tach z Ugarit w SyrŹŹ, z biblioteki Chetytów w Turcji (mniej więcej z tego samego okresu) jak i z Ba- bilonŹŹ. Poza Starym Testamentem żaden z tych dokumentów nie za- chował się w całości. Odkrycie w Ammanie W czasie czterdziestu lat wędró- wek Izraelici spotykali rozliczne plemiona. Niektóre z nich, jak Moa- bici, mieli już swoje miasta lub warownie. Archeolodzy jednak do tej pory nie znaleźli ruin żadnego z miast zdobytych przez Izraelitów. Odkrycie w Ammanie może rzucić nieco światła na warunki życia w tych czasach. Odkryto mały, kwadratowy bu- dynek z dziedzińcem w środku otoczonym małymi pokojami. Na każdym poziomie wykopalisk znaj- dowały się fragmenty ceramiki my- keńskiej importowanej z Krety i Cy- pru, biżuterŹŹ i innych cennych prze- dmiotów. Niektóre z nich były spalone i przemieszane razem z wie- loma kośćmi - ludzkimi i zwierzę- cymi. Raporty stwierdzają, że więk- szość ludzkich kości to kości dzieci. Mogła to być świątynia, gdzie spalano ciała dzieci, które zmarły z powodu chorób lub głodu (umie- ralność wśród niemowląt była z pewnością wysoka). Równie moż- liwe, że było to miejsce ofiarne, w którym dzieci "przechodziły przez ogień do Molocha". Takie praktyki były Izraelitom zabro- nione (Kpł 18,21). Jest to przy- kład odkrycia, którego nie można jednoznacznie interpretować. Podbój Kanaanu Gdy ok. 1200 r. przed Chr. Izraelici objęli w posiadanie wła- sną ziemię, musiało powstać wie- le inskrypcji i przedmiotów cha- rakterystycznych dla ich kultury. Odnalezienie przynajmniej kilku potwierdziłoby ich obecność na tym terenie. Fakt, iż bardzo trudno przedstawić więcej niż jeden dowód z lat 1250-950 przed Chr., doprowadził do wiel- kiej debaty i znacznych różnic opinii. Wciąż trwająca debata dobrze ilustruje ograniczenia związane z dowodami, jakich dostarcza archeologia. Dokumenty pisane Jedynym dowodem, jaki mamy, jest inskrypcja egipskiego faraona Merenptaha (ok. 1210 przed Chr.). Z zapisanych słów wynika jasno, że Izrael był obecny w zachodniej Pa- lestynie, zanim Merenptah rozpoczął tam swoją kampanię. Poza tym Egipt dostarcza nam niewielu innych informacji na temat tego obszaru, a od 1160 r. przed Chr. był zbyt słaby, by zajmować się swymi dawnymi prowincjami w Kanaanie. Interesy AsyrŹŹ sięgnęły wybrzeży Morza Śródziemnego w Fenicji, lecz nie tak daleko na południe, by zetknąć się z Izraelem. W latach 1100 do 900 przed Chr. Asyria, podobnie jak Egipt, przeżywała swój schyłek. Dysponujemy jedynie kilkoma dokumentami z południowej SyrŹŹ i Kanaanu i w żadnym z nich nie ma wzmianki o Izraelitach. Nie mamy pisemnych dowodów na podbój Kanaanu przez Izraelitów poza Starym Testamentem. O ich obecności na tym terenie ok.1200 r. przed Chr. świadczy zaledwie jeden pozabiblijny zapis. Ruiny miast Podbój wiąże się zwykle z gra- bieżą i zniszczeniem. Kampanie Jozuego przedstawiane są często jako seria niszczycielskich najaz- dów. Bardzo wielu naukowców szukało śladów zniszczeń w zruj- nowanych miastach Kanaanu z póź- nej epoki brązu. Szukali zwłaszcza śladów pożaru. Przez parę lat przyjmowano, że ślady takie znaleziono w kilku miejscach, które zostały zniszczo- ne mniej więcej w tym samym cza- sie, oraz że było to dziełem Izrae- litów. Dzisiaj widać, że niektóre spośród tych zniszczeń powstały w innym czasie. Twierdzi się też, że pozostałe miasta mogły paść ofiarą nie tyle Izraelitów, co Fili- stynów i ich sprzymierzeńców, którzy w tym okresie najeżdżali przybrzeżne tereny. Wątpliwości dotyczą też wieku ceramiki. Inne aspekty prowadzonych tam prac wykopaliskowych również wyma- gają nowych i dokładnych studiów. Obecnie nie możemy z pewno- ścią wskazać na żaden budynek Kananejczyków i powiedzieć: "Zniszczyli go Izraelici", choć jest kilka miejsc, które mogli zniszczyć. Powiedzieliśmy już, że nie ma żadnych znanych, pozabiblijnych zapisów odnoszących się do tego czasu, które potwierdziłyby podbi- cie Kanaanu przez Izraelitów. Czy możemy zatem dowieść ich obec- ności tam w jakiś inny sposób? Odpowiedź raz jeszcze rozczaruje. Nie znaleziono niczego, co jest wyraźnie wytworem Izraelitów. Jednak niektóre odkrycia wskazują, że w tym okresie w Kanaanie na- stąpiły: gwałtowny wzrost popu- lacji i znaczące zmiany w kulturze. Czego powinniśmy się spodziewać? Zanim przejdziemy do omawia- nia rzeczy, które mogą się wiązać z podbojem Kanaanu, należy poru- szyć kilka problemów. Po pierwsze, księgi Jozuego i Sędziów opowia- dają o zniszczeniu bardzo niewielu miast (Jerycho, Aj, Chasor, Chor- ma). Kraj ze zniszczonymi miasta- mi byłby mało przydatny dla zwy- cięzców, a Sdz 1 podaje, że Izrae- lici często mieszkali w miastach Kanaanu obok ludności lokalnej. Zatem w wielu miejscach nie na- leży spodziewać się znalezienia śladów gwałtownych ataków i zniszczeń. Poza tym fakt, że mieszali się z Kananejczykami albo przejmo- wali ich miasta, mógł osłabić wszelkie cechy charakterystyczne dla kultury Izraelitów. W każdym razie Izraelici nie mieszkali przed inwazją w miastach i jest mało prawdopodobne, by posiadali jakieś rzeczy, które dotrwały do naszych czasów. Powyższe informacje można porównać z wiadomościami, jakie mamy na temat wejścia Amorytów do BabilonŹŹ (patrz: Babilończy- cy). Tabliczki z pismem klino- wym zarejestrowały czas i prze- bieg wkraczania Amorytów do BabilonŹŹ i opanowanie przez nich tego kraju. Bez owych tekstów nie moglibyśmy dowieść, że Amoryci byli w BabilonŹŹ. Bardzo niewiele przedmiotów można okre- ślić jako wytwory danego staroży- tnego narodu, jeśli nie towarzyszą im dodatkowe pisemne informacje. (Aby pokazać przykład daleki w czasie i przestrzeni od Izraeli- tów, warto zauważyć, że nie ma żadnych oczywistych dowodów archeologicznych, które potwier- dziłyby podbój AnglŹŹ przez Nor- manów w 1066 r.). Zatem nie ma rzeczywistych podstaw do nadziei na wyraźny zwrot w badaniach archeologicznych dotyczących pod- boju Kanaanu przez Izraelitów. Brąz ustępuje przed żelazem W ciągu stu lat, od roku 1250 do 1150 przed Chr., na Bliskim Wschodzie nastąpiła wielka zmia- na. Stare państwa upadły, w ich miejsce stopniowo powstawały nowe, często bazujące na zupełnie innych wzorcach. Na północy upadło wielkie imperium Chetytów. Na południu Egipt stracił kontrolę nad Kanaanem, a prace wykopa- liskowe wzdłuż wybrzeża SyrŹŹ i w Izraelu odkryły wyraźne ślady miast, które uległy gwałtownemu zniszczeniu. W SyrŹŹ Aramejczycy zajmowali kilka ze starych miast-jednym z nich był Damaszek. A na wschód od Jordanu zaczynali się osiedlać Ammonici, Moabici i Edomici. Do dużej zmiany doszło za spra- wą rozprzestrzeniania się sztuki wytapiania żelaza, dzięki czemu powstały nowe, trwalsze narzędzia. Późna epoka brązu ustąpiła epoce żelaza. Wykopaliska w Betel, Bet-Sze- mesz, Chasor, Lakisz, Tell Beit Mirsim (uważane przez odkrywcę za Debir), Tell el-Hesi (być może Eglon) wykazały, że każde z tych miejsc zostało spalone pod koniec XIII w. przed Chr. Mogło to być dziełem Izraelitów. Także Aszdod i Aszkelon, miasta z epoki późne- go brązu, zostały zniszczone przez ogień, przy czym tu podpalenia mogli dokonać Filistyni. Pamięta- jąc, że Aszkelon jest jednym z miast zajętych przez Merenpta- ha, można przypuszczać, iż pod- palili je Egipcjanie. Część z tych miast została po jakimś czasie ponownie, choć nie tak licznie, zamieszkana, inne po- zostały opuszczone. W tym samym czasie zostało zasiedlonych kilka miejsc, w których nie było budyn- ków charakterystycznych dla epo- ki późnego brązu (Bet-Sur, Aj). Gdzieniegdzie, po obu stronach Jordanu, powstały nowe wioski. Jerycho Archeolodzy borykają się z od- nalezieniem dwóch miast, o których wspomina Księga Jozuego. Są to Jerycho i Aj. W roku 1931 John Garstang stwierdził, że odnalazł ściany Jerycha, które zawaliły się pod naporem głosu trąb i krzyku Izraelitów. Prace wykopaliskowe prowadzone od roku 1952 do 1958 przez Kathleen Kenyon wykazały, że Garstang się mylił. Wyciągnięcie takiego wniosku umożliwiło zastosowanie now- szych technik badania ruin oraz lepsza znajomość wzorów cera- miki. Dzięki później prowadzo- nym pracom odkryto jedynie mały obszar z budynkami z epoki póź- nego brązu, a nawet one -jak się wydaje - zostały opuszczone wcześniej niż w 1300 r. przed Chr. Zatem według dr Kenyon nie ma ruin miasta, o którym wspomina Księga Jozuego. Niektórzy naukowcy sugerowa- li, że historia upadku miasta była "etiologiczną" historią opowiedzia- ną po to, żeby wyjaśnić, jak to stare, zrujnowane miasto uległo zniszczeniu. Inni sądzili, że Jery- cho Jozuego musi znajdować się w innym, jeszcze nie zidentyfiko- wanym miejscu. Prawdopodobne jest również to, że opuszczone i spalone budynki z cegły wykona- nej z błota uległy zniszczeniu pod wpływem zimowych wiatrów i ulewnych deszczów. Istnieją do- wody na to, że w czasie długiej historŹŹ Jerycha w ten sposób zni- knęły wcześniejsze budynki. Wiel- kie mury miejskie, wzniesione około 1800 r. przed Chr., z wyjąt- kiem najwyższego punktu w kop- cu - zniknęły. Pozostała tylko spodnia warstwa kamieni. Niszczą- cy wpływ warunków atmosfery- cznych znany jest także z innych miejsc Bliskiego Wschodu, gdzie prowadzone są wykopaliska. Aj Na wykopalisku zwanym Et-Tell, zazwyczaj utożsamianym z Aj, nie znaleziono żadnych pozostałości budynków z okresu między rokiem 2300 a 1200 przed Chr. Niektórzy badacze twierdzą, że biblijna relacja o dwóch atakach na Aj to legendy, które wyjaśnia- ły istnienie dużych, zrujnowanych murów. Inni sądzą, że to nie jest to miejsce i że Aj leży gdzie indziej. Trzecia hipoteza zakłada, że stare mury obronne w Et-Tell, które wciąż wyglądają imponująco, służyły jako twierdza, w której ludzie mieszkający w pobliżu mogli się schronić w momentach zagrożenia. Jedynym jednoznacznym zapi- sem podboju Kanaanu przez Izrae- litów pozostaje zatem relacja bi- blijna. Archeologia dostarczyła informacji, które mogą być z tym związane, ale obecnie nie mamy pewności, jak je zinterpretować. Dawid i Salomon W czasie panowania króla Da- wida Izraelowi w końcu udało się zapanować nad całym Kanaanem i kontrolować duże obszary sąsied- nich krain. Dzięki daninom kraj obfitował w różnorodne bogactwa. Za sprawą handlu z dopiero co powstałymi krajami poszerzyły się kontakty i zaczęły pojawiać nowe idee. Do dziś nie zachowało się jednak nic, co bezsprzecznie nazwać można dziełem Dawida. Trzy miasta Zidentyfikowano natomiast fragmenty murów miejskich oraz bram trzech miast z czasów Salomona (ok. 970-930 r. przed Chr.): Gezeru, Chasoru i Megid- do. Wymienione są one zaraz po Jerozolimie na liście dzieł budowlanych Salomona (1 Krl 9,15). Każde z nich otoczone było dwoma murami znajdującymi się w odległości 2-3 metrów od sie- bie, połączonymi poprzecznymi ścianami w celu utworzenia ciągu pomieszczeń (ściany "kazama- towe"). Kamienna tablica znaleziona w Tebach, upamiętniająca zwycięstwa faraona Merenptaha, zawiera wyraź- nie napisaną nazwę Izrael. Pochodzi ona z XIII w. przed Chr. i jest najstar- szym niebiblijnym dokumentem stwierdzającym istnienie Izraela. Do miast można się było dostać przez bramy w murach. Wejścia strzegły dwie kwadratowe wieże: albo wystające z murów (jak w Chasorze), albo będące ich częścią (jak w Gezerze i Megid- do). Poza nimi po każdej stronie drogi były trzy pomieszczenia. Wejście mogło być przykryte sklepieniem. W Gezerze i Megiddo ściany łączyły bramę zewnętrzną z głów- ną bramą, ale dochodziły do niej prawie pod kątem prostym. Dzięki temu pomysłowi strażnicy mogli lepiej zabezpieczyć wejście, niż gdyby droga biegła prosto do głównej bramy. Bramy we wszyst- kich trzech miastach zbudowane zostały według tego samego pod- stawowego projektu i ich wymiary są bardzo zbliżone do siebie. Oczywiście, aby uzyskać abso- lutną pewność, że te budowle zos- tały wzniesione z rozkazu Salomo- na, trzeba znaleźć na nich w bez- spornie oryginalnym miejscu inskrypcję współczesną Salomo- nowi. Styl ceramiki znalezionej w ruinach potwierdza datowanie wymienionych miast. Świątynia Salomona Świątynia, najsławniejsza bu- dowla Salomona, została zburzona przez żołnierzy Nabuchodonozora w 586 r. przed Chr. W roku 520 przed Chr. na jej miejscu zbudowa- no drugą. Pięć wieków później król Herod przebudował ją i uczy- nił jeszcze wspanialszą. W roku 70 po Chr. tę ostatnią Świątynię zni- szczyli Rzymianie. Na jej miejscu około 690 r. po Chr. muzułmanie zbudowali Meczet Omara i nieco później Meczet al-Aqsa, które stoją tam do dzisiaj. W rezultacie po Świątyni Salomona nie zostały żadne ślady. Zgodnie z Biblią król Salomon prze- budował miasta: Gezer. Megiddo i Chasor. Archeolog Vigael Yadin odkrył. że wszystkie te trzy miasta miały identyczne bramy i kazamatowe .ściany. Plan Chasoru i Jótografia Me- giddo wyraźnie ukazują te charakte- rystyczne .struktury. W 1 Krl 6 i 7 znajdują się opisy Świątyni. Odkrycia w innych miej- scach wskazują, że plan przedsion- ka, Miejsca Świętego i sanktuarium wewnętrznego nie był wyjątkowy. Podobnie zbudowano świątynię Kananejczyków w Chasorze i świątynię z IX w. przed Chr. w Tell Tayinat w północnej SyrŹŹ. Bogate dekoracje Świątyni Salomona są także zgodne ze sta- rożytną tradycją. Drzewo cedru ce- niono zawsze jako materiał na belki i wyłożenie wnętrz. W zapiskach egipskich i asyryjskich także znaj- dują się opisy tego, jak podłogi świątyń wykładano srebrem, a ścia- ny i drzwi złotem. W niektórych egipskich budynkach do dziś wido- czne są otwory na gwoździe mocu- jące złote płyty. Oczywiście samo złoto zostało ściągnięte dawno temu. Z rzadka tylko znajduje się niewiel- kie płyty ze złota, które plądrujący te budynki musieli przeoczyć. Miedź i brąz były mniej atrak- cyjne dla złodziei i w jednym miejscu brązowe płyty, przykry- wające i osłaniające bramy asy- ryjskiej świątyni, zbudowanej wiek później niż Świątynia Salo- mona, ocalały. Największa z tych bram miała dwa skrzydła; każde szerokie na niemal 2 metry i wy- sokie na 6 metrów. Płaty metalu zdobione były rysunkami, na których przedstawiano zwycięską armię asyryjską za panowania króla, który świątynię zbudował. Pałac Salomona Zbudowanie pałacu zajęło Sa- lomonowi więcej czasu, niż zbu- dowanie Świątyni. Do budowy używał cedru i innych szlachetnych gatunków drewna oraz złota. Król kazał też częścią złota pokryć tar- cze, które powieszono na ścianach pałacu (1 Krl 10,16-17). Kiedy król Asyrii zdobył świą- tynię w starożytnym Urartu (współ- cześnie Armenia) około 710 r. przed Chr., wywiózł ze sobą złote tarcze, które ją dekorowały. Były one znacznie cięższe od tych, które wykonał Salomon. Tarcze Salomo- na spotkał podobny los; stały się łupem najeźdźców za czasów pano- wania jego syna ( 1 Krl 14,26-27). Na okazję ceremonŹŹ państwo- wych Salomon miał zdobny tron, wykonany z kości słoniowej wyło- żonej złotem. Z. tyłu wyrzeźbiona była głowa cielca, lwy po obu je- go stronach, oraz po parze lwów na każdym z sześciu stopni prowa- dzących do tronu ( I Krl 10,18-2). Drewniane meble, włącznie z tro- nem całkowicie wyłożonym złotem, można zobaczyć pośród skarbów znalezionych w grobowcu Tutan- chamona w Egipcie. Z kolei drew- niane meble pokryte kością słonio- wą były częścią daniny złożonej królom asyryjskim przez Syrię i Palestynę. W królewskim maga- zynie w Nimrud (starożytny Ka- lach), na południe od Niniwy, odna- leziono tysiące przedmiotów, mię- dzy innymi kolekcję rzeźbionych oparć oraz nóg krzeseł, którym u dołu nadawano kształt stopy lwa. W grobowcu na Cyprze znalezio- no wystarczającą ilość fragmentów, by zrekonstruować tron z kości sło- niowej. Kość słoniowa często pokry- wana była złotą folią. Rzeźbione lub ryte ilustracje ukazują sfinksy wspie- rające boki tronów, co ideą przypo- mina lwy po bokach tronu Salomona. Inwazja faraona Szeszonka Po śmierci Salomona, kiedy je- go królestwo podzieliło się na dwa mniejsze państwa, z wyprawą wojenną na północ wyruszył nowy, potężny król Egiptu. Król ten, Szeszonk, zabrał skarby z Jerozo- limy i wysłał swe wojska na całe terytorium Izraela i Judy. Dwa wersy w 1 Krl (14,25-26) i nieco dłuższy fragment w 2 Krn ( 12,1-9) opisują te zdarzenia z punktu widzenia Hebrajczyków. Szeszonk uczcił swe zwycięstwo, rozpoczynając prace nad budową dużych budynków świątynnych ku czci swych bogów. Na kamiennej ścianie wielkiego dziedzińca w Kar- naku znajduje się wyryta scena, ukazująca króla atakującego nie- przyjaciół. Obok wyryto też listę miejsc, do których dotarła jego armia. Niektóre z tych napisów są już nieczytelne, lecz te, które można odczytać, dostarczają cennych informacji o dawnej geografii ziemi Izraela. Wynika z nich, że kilka miast, o których w Starym Testa- mencie znajduje się niewiele wzmia- nek (na przykład Adam, Penuel, Taanak), miało duże znaczenie. Tekst, którego datę powstania znamy, mówiący o konkretnych miejscach, stanowi dla archeologów punkt odniesienia przy rekonstruk- cji historŹŹ na terenie kilku wyko- palisk. Dzięki liście z Karnaku ślady pożarów w wielu miejscach powiązano z najazdem wojsk Szeszonka. Należy zauważyć, że owe listy wyliczająjedynie nazwy geograficzne. Nie dziwi zatem fakt, iż nie został tam wymieniony król ,ludy (Roboam) ani król Izraela (Jeroboam I). Nie ma też wzmianki o ich wielkich poprzednikach- Salomonie i Dawidzie. Królowie Izraela i Judy Królestwo Izraela przetrwało 200 lat po inwazji Szeszonka; Ju- dy - dalszych 140. Okazja do tego, by Izrael stał się mocarstwem, jaka pojawiła się za rządów Dawida i Salomona, po ich śmierci została zaprzepaszczona. Kiedy rozpadło się imperium Salomona, zbyt liczni królowie rościli sobie pretensje do Izraela, by państwo to mogło od- zyskać świetność i potęgę. Od tej pory historia Izraela i Judy była w znacznym stopniu historią ich walki zarówno z innymi krajami, jak i pomiędzy sobą o utrzymanie niepodległości. JEROZOLIMA W CZASACh STAREGO I NOWEGO TESTAMENTU Mury obronne Królowie próbowali zabezpie- czać się, odbudowując część mu- rów miejskich. Prowadzono też zakrojone na dużą skalę prace inżynierskie mające na celu za- pewnienie dostaw wody w obrębie tych murów. W Chasorze i Megid- do prace te przypisuje się królowi Izraela, Achabowi. W Judei również odkryto mury obronne takich miast jak Mispa, Tell Beit Misrim i Tell Beer-Sze- ba. Domy w obrębie tych murów zbudowane są z reguły według te- go samego planu: otwarty dziedzi- niec z pokojami po jednej, dwóch lub trzech stronach. Duże owalne kamienie ustawione na końcach zaznaczają obszar podwórza. Przy- puszczalnie podpierały one filary zbudowane z mniejszych kamieni lub cegły błotnej, aby przejąć część ciężaru dachu czy wyższe- go piętra. W niektórych miastach budowano rzędy domów przylega- jących do murów miejskich, tak że ulica prowadziła dookoła mias- ta. Pozostałe uliczki odchodziły od tej ulicy w stronę centrum. Garnki i naczynia znalezione w domach, obrzędowe kamienne stągwie i narzędzia z metalu po- magają nam odtworzyć obraz ży- cia codziennego ówczesnych ludzi. Kształty sprzętów były proste, mi- mo to często eleganckie. Elementów dekoracyjnych używano rzadko, emalŹŹ nie znano. Naczynia i małe dzbanki często polerowano przed wypalaniem, aby terakota wchłania- ła mniej wody. Na niektórych na- czyniach zachowało się wyryte imię jego właściciela. Standardowe jednostki wagi i miary Niektóre duże naczynia opieczę- towywano. Prawdopodobnie była to gwarancja, że odmierzają odpo- wiednią ilość. Pieczęcie należały albo do osób prywatnych, być mo- że urzędników odpowiedzialnych za kontrolowanie poprawności do- konywanych pomiarów, albo były znakami rządowymi i wtedy we wzór nad nazwą danego ośrodka administracyjnego wkomponowa- ny jest napis "królewski". Zacho- wało się około 1000 takich pieczę- ci. Wydaje się, że ten rodzaj nor- malizacji stosowano w Judei w VII w. przed Chr. Innym przykładem normalizacji jednostek są liczne kamienne od- ważniki wykonane ze starannie zmniejszonych kamyków tak, aby dopasować je do ustalonych symbo- lami wielkości. Sykl to 11,4 grama. Taka jest średnia waga znalezio- nych odważników, z których każdy odbiegał od normy w niewielkim stopniu. Rozróżniano większe i mniejsze odważniki. Na niektórych spośród mniej- szych odważników widnieje napis "pym". Ich waga wynosi dwie trze- cie sykla. W 1 Sm 13,21 pojawia się słowo "payim", gdy Izraelici zmuszeni zostali do ostrzenia swo- ich narzędzi u filistyńskich kowa- li. Słowa tego nie rozumiano, do- póki badania nad odważnikami nie ukazały, że była to cena za usługi Filistynów, równa dwóm trzecim sykla srebra. Dzięki tym odkry- ciom nowe tłumaczenia Starego Testamentu dobrze oddają to zna- czenie, podczas gdy wcześniejsze zrobić tego nie mogły. Kamień Moabitów Poza Biblią najstarszą wzmian- ką o imieniu Boga Izraelitów (JHWH - co, jak się powszechnie sądzi, wymawiało się: Jahwe) jest napis wyryty na kamieniu Moabi- tów znalezionym w TransjordanŹŹ w 1868 r. Mesza, król Moabu, ka- zał na tym pomniku wyryć napis i postawić go w Dibon około 840 r przed Chr. Opowiada on o tym, jak bóg Moabitów, "Kemosz, zapa- łał gniewem do tej ziemi" i zezwo- lił Omriemu z Izraela uciskać jej mieszkańców. Za panowania Meszy Kemosz dał się przebłagać i umożliwił mu odzyskanie tego terytorium z rąk Izraelitów. Triumfujący Mesza poj- mał więźniów w świątyni i wraz z naczyniami należącymi do Jahwe przywiódł ich "z Nebo do Kemosz". Opis zachowania boga Meszy jest bardzo podobny do bi- blijnego opisu Boga Izraela i Jego stosunków ze swym narodem, chociaż gniew Jahwe wywołały ludzkie grzechy, natomiast powód złości Kemosza jest nie wyjaśniony. Nieortodoksyjna świątynia W rogu judejskiej fortecy Arad badacz Y. Aharoni odnalazł bu- dowlę, którą zidentyfikował jako świątynię Jahwe. Świątynia skła- dała się głównie z prostokątnego dziedzińca wraz z ołtarzem, który prowadził do długiego, wąskiego pomieszczenia liczącego około 2 m. Niegdyś wzdłuż jego ścian usta- wione były ławy. Pomieszczenie to znajdowało się na dłuższej ścianie naprzeciw wejścia. Jego podłoga była nieco wyżej od po- ziomu pozostałych pomieszczeń świątyni i wchodziło się doń po schodach, na których stały dwie półmetrowe, kamienne kadzielnice. Wewnątrz pokoju znajdowała się platforma (nazwana przez archeolo- ga, który ją odkrył, "wysokim miejscem") i słup z gładkiego ka- mienia pomalowany na czerwono. Znaleziono tam także drobne przedmioty ceramiczne. Na każ- dym z nich zapisane było nazwis- ko mężczyzny. Dwa spośród nich to nazwiska rodzin kapłańskich znanych ze Starego Testamentu (Meremot, Paszchur). Wydaje się, że płytki te ciągnięto jak losy do wyznaczania kolejności służby. Pałac królewski w SamarŹŹ Ekspedycja naukowa z Uniwer- sytetu Harvyardzkiego prowadziła wykopaliska na terenie stolicy Izraela - SamarŹŹ - w latach 1908- 1910. Kolejna, poprowadzona przez Brytyjską Szkołę Archeolo- gŹŹ w Jerozolimie, wsparta przez inne instytucje, pracowała tam w latach 1931-1935. Pod ruinami wielkiej świątyni, wzniesionej przez króla Heroda ku czci Augu- sta, archeolodzy odkryli pozosta- łości pałacu królewskiego. Funda- menty późniejszej świątyni pokry- wają się z tymi pozostałościami, ale zachowało się ich wystarczają- co dużo, by sporządzić plan części pałacu. Cytadelę opasywał po- dwójny "kazamatowy" mur (z po- mieszczeniami pomiędzy dwiema ścianami). Na wschodnim końcu znajdowała się brama wejściowa. Na końcu zachodnim stały -jak się sądzi - pałace Achaba i póź- niejszych królów. Tam, gdzie za- chowały się tylko fundamenty, wi- dać, że kamienne bloki były pocię- te i dopasowane bardzo dokładnie. W jednym miejscu pośród ruin, na podłodze pałacu Achaba, leżał fragment rzeźbionej kości słonio- wej oraz fragment egipskiej ka- miennej wazy. Widniało na niej nazwisko faraona Osorkona, któ- ry wysłał ją wypełnioną wonnymi olejkami Achabowi albo jakiemuś innemu królowi. Jej obecność była wskazówką do określenia daty in- nych przedmiotów znalezionych w pałacu (Osorkon II panował od ok. 874 do 850 r. przed Chr.). Dużą kolekcję około 200 sztuk rzeźbionej kości słoniowej znale- ziono w innej okolicy. Teraz po- rozbijane i popalone, niegdyś słu- żyły jako zewnętrzne i wewnętrz- ne pokrycie drewnianych mebli. Tak cenne przedmioty trzymano przez długi czas, zatem jest praw- dopodobne, że część z nich nale- żała do "domu z kości słoniowej" Achaba ( 1 Krl 2?,39), a część po- chodziła z okresu późniejszego. Prorok Amos, w sto lat po Achabie, potępiał możnych za zamawianie łóżek z kości słoniowej (Am 6,4). Na wpływy egipskie, a także sy- ryjskie, wskazują różne wzory, m.in. kwiaty lotosu i egipskie mo- tywy religijne. Wzory na kościach są autorstwa fenickich rzemieślni- ków, którzy czasem zaznaczali po- jedyncze sekcje literami alfabetu, aby nie pomylono ich kolejności przy wykładaniu mebli. Białą kość słoniową często inkrustowano nie- bieskim i czerwonym szkłem lub pokrywano złotą folią. Jak głosil Amos, takie luksusowe dobra "opła- cano kosztem biedaków" i przyczy- niały się do odwrócenia się dworu od Boga. W AsyrŹŹ odkryto wiele identycz- nych przedmiotów rzeźbionych z kości słoniowej, które najwyraź- niej były daniną od królów Izraela i okolicznych państw lub łupem z ich miast. Na jednym z nich wid- nieje inskrypcja w języku hebraj- skim, co może świadczyć o jego pochodzeniu z SamarŹŹ. Inny jest oznaczony nazwiskiem Chazaela, króla Damaszku za czasów Elizeusza. Wraz z tymi przedmiotami znaleziono sto dwie płytki cera- miczne służące jako brudnopisy (ostraka). Wykonano z nich podłogę budynku wzniesionego później pałacu. Widniały na nich notatki królewskich urzędników (poczynione w dialekcie hebraj- skim) na temat wina i olejków dostarczanych z królewskich posiadłości na dwór. Mniej wię- cej na połowie z nich atrament wyblakł i niewiele można odczy- tać. Na pozostałych widnieją daty oznaczające rok panowania króla. Pisarze wiedzieli, o jakim królu piszą, i nie wymieniali jego imienia; stąd nie wiemy, o kim mowa. Na płytkach wspomnia- nych jest kilka miast, dzięki czemu możemy się nieco więcej dowiedzieć na temat geografii okolic SamarŹŹ. Namiestników króla sprawują- cych władzę w tych posiadłościach wymienia się z imienia. Imiona te zawierają w sobie skrócone formy imienia Jahwe, np. Uriasz (hebr. Uriach - "Jahwe jest moim świa- tłem") czy Jonatan ("Jahwe dał") z czego wynika, że niektórzy lu- dzie w SamarŹŹ w dalszym ciągu czcili Boga Izraela. Inni najwy- raźniej czcili Baala, gdyż noszą imiona takie jak Abibaal ("Baal jest moim ojcem") i Meribaal ("Baal błogosławił" czy "Baal jest moim panem"). Po domach mniej ważnych oby- wateli pozostało bardzo niewiele śladów. Kiedy Asyryjczycy zdo- byli miasto, wyprowadzili z nie- go -jak wynika z ich raportów- około ?7 200 ludzi. Nie można ustalić, jak dokładna jest ta liczba i czy określa ona liczbę mieszkań- ców samego miasta, czy także oko- lic. Jednak pozwala na wyrobienie sobie pojęcia co do ilości ludzi, którzy mieszkali tam po okresie obcych inwazji (720 r. przed Chr.). Asyryjczycy ustanowili Samarię stolicą prowincji. Ich król, Sargon, wzniósł tam pomnik upamiętnia- jący swoje zwycięstwo, jak czynił to w innych miejscach. Zachowały się z niego jednak tylko poroz- rzucane fragmenty. W mocno obwarowanych fortecach w Cha- sorze i Megiddo przebywały asyryjskie garnizony. Znaleziono tam wyroby garncarskie o cechach wyróżniających ceramikę znajdo- waną w takich asyryjskich miastach jak Niniwa i Kalach (obecnie Nimrud). Juda i Jerozolima Królestwo Judy istniało jeszcze 140 lat po upadku SamarŹŹ. Przez ponad połowę tego okresu było ono królestwem poddanym Asyrii. Jednakże Asyryjczycy nie wtrąca- li się w wewnętrzne sprawy pań- stwa, zatem ni‚ zakłada się zmian w kulturze Judy tamtych czasów. Król Achaz zawarł przymierze z Tiglat-Pileserem III z AsyrŹŹ ok. 735 r. przed Chr., kiedy zagrażali mu królowie Damaszku i SamarŹŹ oraz 2 Krl 16). Asyria obiecała chronić Judę dotąd, do- kąd królestwo to nie będzie utrzy- mywać stosunków z nieprzyjaciół- mi AsyrŹŹ i będzie płacić coroczną daninę. Z biegiem czasu zarówno Damaszek, jak i Samaria zostały zdobyte przez armie asyryjskie. Podbite zostały również niektóre z miast Filistynów (patrz: Iz ?0). Królestwo Judy mogło się ostać nienaruszone, ale po zabiciu króla Sargona w bitwie w 705 r. przed Chr. syn Achaza, Ezechiasz, są- dził, że może skorzystać z okazji i uniezależnić się od AsyrŹŹ. Uwię- ził proasyryjskiego króla Ekronu i przyjął ambasadorów od Mero- dak-Baladana, antyasyryjskiego przywódcy Babilończyków. Oka- zało się to polityczną głupotą. Sen- nacheryb, nowy król AsyrŹŹ, naje- chał Babilończyków i innych rebe- liantów, po czym skierował się na zachód. Spadł "niczym wilk na owczarnię", dokonał inwazji na Judę i zmusił Ezechiasza do składania wielkich danin. Rzeźbiony fryz z Niniwy przed- stawia atak na Lakisz na południe od Jerozolimy. Pokazuje łuczników strzelających do mieszkańców mia- sta, tarany rozbijające ściany i żoł- nierzy śmiało wspinających się po drabinach na mury. Widzimy obrońców, którzy rzucają na swych nieprzyjaciół kamienie i płonące gło- wnie. Miasto upadło i reliefy ukazują zgnębionych mieszkańców udają- cych się na wygnanie obładowanymi wozami ciągnionymi przez woły. Sennacheryb twierdzi, że usunął z Judy 200150 osób. Wygnanie by- ło karą zazwyczaj stosowaną wobec rebeliantów, przewidzianą w pak- tach o współpracy i potężni władcy stosowali ją już w dawnych cza- sach. Sennacheryb także widoczny jest na fryzie, jak siedzi na tronie słuchając raportu swego generała i przyjmuje kapitulację przywód- ców Lakisz. Odkopując ruiny Lakisz archeo- lodzy znaleźli górną część asyryj- skiego hełmu oraz groty strzał i kamienie używane do procy. Gwałtownemu zniszczeniu uległy budynki odnalezione na archeolo- gicznym poziomie III i wielu naukowców sądzi, że było to miasto zniszczone przez Sennacheryba. Wielkie zwałowisko ziemi i ka- mieni poza obrębem miasta jest być może fragmentem przygoto- wawczych prac oblężniczych zmierzających do usadowienia taranów, jak jest to pokazane na rzeźbach Sennacheryba. Kanał Ezechiasza Jedynie Jerozolima przeciwsta- wiła się potędze AsyrŹŹ. Ostatecz- nie król Ezechiasz złożył hołd Sen- nacherybowi, ale dopiero po jego powrocie do Niniwy. Bezpieczeń- stwo Jerozolimy zależało w dużej mierz‚ od dostaw wody, które za- pewnił miastu najprawdopodob- niej Ezechiasz. Źródło Gichon (obecnie Źródło Dziewicy) znaj- dowało się poza murami. Wróg mógł łatwo doprowadzić do upadku miasta, odcinając jego mie- szkańców od wody. W czasach kananejskich, w celu zapewnienia wody w wypadku oblężenia, wyku- ty został w skale szyb wychodzący poza obręb miasta. Robotnicy Ezechiasza przeko- pali poziomy tunel w celu dopro- wadzenia wody ze źródła do pod- ziemnej cysterny położonej ponad 500 metrów dalej na przeciwleg- łym zboczu góry. Wykonano kilka szybów wentylacyjnych, gdyż tunel nigdzie nie wychodzi na powierzch- nię. Przez niemal cały tunel można przejść bez konieczności schylania głowy. Ponieważ korytarz jest bar- dzo kręty, jest o ponad połowę dłuższy, niż to konieczne. Mogło to być spowodowane chęcią omi- nięcia królewskich grobowców lub, co bardziej prawdopodobne, prowa- dzeniem prac przez pewien odcinek zgodnie z podziemnymi strumie- niami i pęknięciami w skale. Wykonanie tunelu było osiągnię- ciem godnym odnotowania. Jego plan, a także napisy wydrapane na ścianie skały wskazują, że pracowa- ły tam dwie grupy, każda z innego końca. W pewnym momencie szczelina w skale pozwoliła jednej grupie słyszeć odgłosy pracy dru- giej grupy, dzięki czemu dokonano koniecznej korekty toru tunelu. Widać jednak, że grupy wcale nie musiały się spotkać! W późniejszych latach skalne sklepienie cysterny uległo zawaleniu. W czasach nowo- testamentowych zbiornik wodny był otoczony arkadą i zwany Sadzawką Siloe. Grobowce skalne i zawalone ściany Bogaci mieszkańcy Jerozolimy za czasów Ezechiasza i później za- mawiali wykonanie wyszukanych grobowców wykutych w skale wo- kół miasta. Do wycięcia skały za- trudniano specjalistów, by grobow- ce przypominały domy, a w kilku przypadkach na skale wyryto także imiona właścicieli. Na jednym z grobowców jest napisane: "To jest grób X, namiestnika królewskiego. Nie ma tu ani złota, ani srebra, tylko kości jego i jego służącej. Niech będzie przeklęty ten, kto waży się go otworzyć". Prace wykopaliskowe prowadzone na wzgórzu Ofel, gdzie znajdowała się starożytna Jerozolima, ukaza- ły części murów miejskich z ostatnich lat Judy. Za nimi pro- wadząca wykopaliska dr Kenyon natknęła się na zwałowisko kamie- ni. Po ich starannym zbadaniu okazało się, że z kamieni tych zbudowane były tarasy prowadzą- ce wzdłuż stromego zbocza wzgó- rza. Dalsze prace prowadzone przez Vigala Shiloha odkryły ruiny kilku domów, które stały na tarasach lub u ich stóp. Znaleziono tam wiele przedmiotów codzien- nego użytku i znakomite wyroby ceramiczne, a w jednym domu natknięto się na małe grudki gliny, które były niegdyś pieczęciami na dokumentach spisanych na papirusie, po których ślad dawno już zaginął. Odciski na pieczę- ciach podają nazwiska ludzi dzia- łających w Jerozolimie mniej więcej w czasie życia proroka Jeremiasza. Na innym obszarze, na północny zachód, N. Avigad odkrył ciężką kamienną ścianę i fragment bramy. Przyległe budynki zostały spalone, a brązowe groty strzał leżały wraz ze spalonymi pozostałościami. Odkrywca sugeruje, że zarówno groty strzał, jak i zgliszcza pochodzą z czasów ataku Nabuchodonozora na miasto w 586 r. przed Chr. Na in- nych stanowiskach badacze także znaleźli miasta, które uległy kiedyś gwałtownemu zniszczeniu i zosta- ły w tym czasie opuszczone (Gezer, Bet-Szemesz, Tell Beit Mirsim). Brama miasta Lakisz została zniszczona przez ogień. W popiołach na podłodze pokoju strażnika, od- kryto listy spisane na glinianych skorupach, a należące do kapitana. Niektóre zostały wysłane przez do- wódcę małego garnizonu gdzieś z okolicy. Sąto "Listy z Lakisz" i zawierają wydawane i otrzymy- wane rozkazy oraz inne sprawy związane z garnizonem. Po wygnaniu W 538 r. przed Chr. Persowie zezwolili wszystkim Żydom na powrót do Jerozolimy. "Cylinder Cyrusa", sławna inskrypcja znajdu- jąca się w British Museum w Lon- dynie, dowodzi tolerancyjnej poli- tyki Persów, zezwalającej wygnań- com na powrót do ich rodzinnych domów. Ci, którzy wrócili do Jerozolimy, zamieszkali w mieś- cie i okolicznych wioskach. Inne miasta w Judzie zamieszki- wane były przez potomków tych Żydów, którzy nie zostali wygna- ni, oraz innych, którzy przybyli do kraju ze wschodu. Pozosta- łości z okresu perskiego pano- wania są nieliczne. Budynki woj- skowe w Lakisz, jak i w Chasorze na północy, mogły służyć jako punkty kontroli. Znalezione od- ciski pieczęci oraz niewielka ilość monet świadczą, że Juda była samodzielną politycznie jednostką w obrębie Imperium Perskiego. Tak jak i w innych krajach, lokalni arystokraci pełnili role gubernatorów wiel- kiego króla. Druga Świątynia Jeden fragment kamiennej ścia- ny może należeć do Świątyni jero- zolimskiej odbudowanej przez Zo- robabela i innych, którzy wrócili z Babilonu. Po wschodniej stronie otoczonego murem terenu można odnaleźć ślady kamiennej platfor- my Heroda, biegnącej z południo- wego rogu na północ przez około 30 metrów. Następnie wielkie blo- ki kończą się, dobiegając pionowej krawędzi, i dalej ściana zbudowa- na jest ze znacznie mniejszych ka- mieni gładko zakończonych jedy- nie wokół krawędzi. W tym samym stylu zbudowane są liczne budyn- ki z okresu perskiego na Bliskim Wschodzie, zatem prawdopodobne jest, że jest to pozostałość po dru- giej Świątyni. Dokumentyz SamarŹŹ Imperium Perskie ostatecznie upadło podbite przez Aleksandra Wielkiego. W 331 r. przed Chr. zaatakował on Samarię, gdyż jej mieszkańcy zabili mianowanego przez niego gubernatora SyrŹŹ. Niektórym spośród bogatych mieszkańców udało się uciec i skryć w jaskiniach w dolinie Jordanu. Wielu z nich tam zginęło. W latach 1962-1964 natrafiono na ich kości i rzeczy. Do cennych przedmiotów, które uciekinierzy zabrali ze sobą, należały dokumenty spisane na papirusie, które leżąc w suchej ziemi przetrwały w nienaruszo- nym stanie. Okazały się one spi- sem procedur prawnych ustano- wionych w SamarŹŹ. Widniały na nich daty obejmujące okres od roku 375 do około 335 przed Chr. Pismo jest aramejskie, ale ludzie, o których mowa, często noszą hebrajskie imiona. Do złożonych kart papirusu przytwierdzano małe grudki gliny, na których odciskano pieczęcie przeważnie gubernatora. Dwie pieczęcie należały do sy- na gubernatora Sanballata. To dodatkowa informacja w znanej historŹŹ. Nehemiasz stanął wobec wrogiego sobie gubernatora o imie- niu Sanballat około roku 444 przed Chr., a żydowski historyk, Józef Flawiusz (Josephus), pisał o innym Sanballacie sto lat póź- niej. Niektórzy naukowcy nie chcieli uwierzyć, że było dwóch gubernatorów o tym samym imie- niu, lecz wspomniane pieczęcie świadczą niezbicie, że guberna- tor o tym imieniu żył pomiędzy czasami Nehemiasza, a rokiem 330 przed Chr., a zatem uprawdo- podobnia to istnienie gubernatora o tym imieniu także i później; każdy z nich mógł otrzymać imię po swoim pradziadku. KRÓLOWIE IZRAELA I JUDY W DOKUMENTACh ASYRYJSKICh Królowie Izraela/Judy Wymieniony przez asyryjskiego króla Data wzmianki Achab Izraelita Salmanassar III (858-824 r. przed Chr.)853 r. przed Chr. Jehu z dynastŹŹ OmriSalmanassar III841 r. przed Chr. Joasz z SamarŹŹ Adadnirari III (809-782 r. przed Chr.) 802 lub 796 r. przed Chr. Menachem z SamarŹŹ Tiglat-Pileser III (744-727 r. przed Chr.) około 737 r. przed Chr. Pekach zdetronizowany, Ozeasz zostaje królem Tiglat-Pileser III około 732 r. przed Chr. Achaz Judejczyk Tiglat-Pileser III około 728 r. przed Chr. Ezechiasz Judejczyk Sennacheryb (705-681 r. przed Chr.)701 r. przed Chr. Manasses z Judy Assarhaddon (680-669 r. przed Chr.)około 676 r. przed Chr. Manasses z Judy Assurbanipal (668-627 r. przed Chr.) około 665 r. przed Chr. Kroniki babilońskie Kroniki babilońskie są zapisem podboju SamarŹŹ w roku 722 r. przed Chr. za panowania Sal- manassara V (726-722 r. przed Chr.) oraz pod- boju Jerozolimy 15-16 marca 597 r. przed Chr. za panowania Nabuchodonozora II (604-562 r.chronologŹŹ królów Izraela. Pozwalają na pewne osa- przed Chr.). Cztery tablice, na których zapisane są przydziały racji cudzoziemcom na dworze ba- bilońskim około 590 r. przed Chr., wymieniają Jojakina, manassara V (726-722 r. przed Chr.) oraz króla Judy, uwięzionego wraz z rodziną. Imiona te i daty są bardzo cenne przy opracowywaniu chronologŹŹ królów Izraela. Pozwalają na pewne osa- dzenie tych królów w historŹŹ powszechnej. Za króla Ezechiasza Lakisz zostało zdobyte przez Asyryjczyków. W rui- nach odkryto (przedstawione na ilustracjach) groty strzał i kamienie używane do strzelania z procy; na ścianach widoczne są ślady ognia. Asyryjski król Sennacheryb upamięt- nił swe zwycięstwo w Lakisz napi- sem na ścianach pałacu w Niniwie. Na ilustracji widać maszyny oblężni- cze i tarany pod murami, żołnierzy asyryjskich oraz jeńców opuszczają- cych miasto. Wpływy greckie Wpływy greckie są widoczne na stanowiskach z okresu perskiego. Znaleziono typową, malowaną ceramikę (choć w niedużych iloś- ciach) i trochę monet. Począwszy od czasów Aleksandra greckie materiały i grecka moda rozpow- szechniały się wszędzie. Nawet po powstaniu Machabeuszy i ustano- wieniu żydowskiego królestwa pod panowaniem Hasmoneuszy wpływy greckiej myśli pozostały silne. Monety żydowskie z II i I w. przed Chr. mają na jednej stronie litery hebrajskie, a greckie na drugiej. Niewielkie szkice fortyfikacji w Jerozolimie oraz wiele domów i twierdz w Bet-Sur, na południe od Jerozolimy, świadczą o kulturze materialnej i zdolnościach ludzi w II i 1 w. przed Chr. Wiele pała- ców i zamków, które zbudował król Herod, było lokalizowanych = jak się okazuje - w miejscu, gdzie pierwotnie stały budowle wznie- sione za Hasmoneuszy. Polityka międzynarodowa, woj- ny i królowie nie odgrywają nie- mal żadnej roli w wydarzeniach Nowego Testamentu. Historia tu zawarta dotyczy zwykłych męż- czyzn i kobiet, których życie uleg- ło zmianie za sprawą wielkiego Nauczyciela. Jego słowa i czyny oraz wpływ, jaki wywierały, zaj- mują większą część ksiąg Nowego Testamentu. Wszystkie opisane w Nowym Testamencie wydarze- nia zdarzyły się w ciągu niecałych 100 lat, co dla archeologŹŹ jest zbyt krótkim okresem by była równie użyteczną w uzupełnieniu wydarzeń, jak w przypadku ksiąg starego Testamentu. Mimo to doko- nano wielu pomocnych odkryć. Jerozolima Heroda Król Herod nie był Żydem. Jego zainteresowanie Jerozolimą wiąza- ło się z chęcią uczynienia swej stolicy jak najwspanialszym mia- stem. Pod jego rządami, które były wspierane przez Rzym, Jerozolima kwitła. Wykopaliska prowadzone przez naukowców izraelskich od 1967 r. ukazały nie- które bogactwa miasta z czasów nowotestamentowych. Domy prywatne W starej "dzielnicy żydowskiej" odkryto solidnie zbudowane domy. Były to budynki z kamienia; do pokoi wchodziło się z dziedzińca. Wszystkie zostały zniszczone, kiedy Jerozolimę zdobyły wojska rzymskie w 70 r. po Chr. W spalo- nych ruinach leżały potłuczone na- czynia gliniane i sprzęt gospodar- ski. Zarówno te wykonane lokal- nie, jak i importowane były niezwykle gustowne. Znaleziono wytworne naczynia szklane, na które mogli pozwolić sobie tylko bogacze oraz filiżanki i naczynia kamienne. Przynajmniej w jednym domu pito wino przywiezione z ItalŹŹ, o czym świadczą łaciń- skie napisy na dzbanach. Podłogi w niektórych pokojach wyłożone były płytami mozaiko- wymi. Układano różne atrakcyjne wzory z czerwonego, czarnego i białego kamienia. Tynki na ścia- nach pomalowane były w sposób imitujący marmurowe płyty, deta- le architektoniczne i kwiaty. Do- my posiadały podziemne cysterny do przechowywania wody - spły- wała do nich woda deszczowa z dachu. Miały również łazienki, niektóre z nich pozwalające na za- nurzenie całego ciała zgodnie z ży- dowskimi przepisami czystości. Na jednym z małych kamiennych od- ważników wyryte jest imię Bar Qathros; zakłada się, że człowiek ten był właścicielem domu. (Tra- dycja głosi, że rodzina Qathros nadużyła władzy, dając swoim krewnym pracę w służbie Świątyni). W takich warunkach mieszkali nieliczni spośród bogatych ludzi wymienionych w Nowym Testamencie. Świątynia Heroda By zapewnić królowi Herodowi odpowiednio duży plac pozwala- jący powiększyć Świątynię, zbudo- wano platformę, niwelując obniże- nie gruntu na południowym stoku wzgórza. "Nie zostanie tu kamień na kamieniu, który by nie był zwalony" (Mk 13,2). Słowa Jezusa o Świątyni spełniły się, gdy Rzy- mianie podpalili budynek w 70 r. po Chr. Zewnętrzne ściany utrzy- mujące konstrukcję stoją do dziś, choć nie sięgają one poziomu dziedzińca. Ściana płaczu jest częścią tej platformy. Od 1967 roku archeolodzy izraels- cy oczyścili część dolnych warstw kamienia, które nie ucierpiały wie- le na przestrzeni wieków. Znaleźli bloki, które spadły z wyższych części ścian, w tym także części szczytowe i fragmenty z dekora- cyjnymi rzeźbami. Kamienie u stóp ściany, które pozostały nienaruszo- ne osiągają 10 metrów długości. Przy południowym końcu obszaru Świątyni ulica wyłożona kamien- nymi płytami wiodła do schodów prowadzących dalej do Dziedzińca Pogan przez podwójną bramę. Po stronie zachodniej ulica prze- chodziła pod wielkim łukiem, któ- rędy wiodła ścieżka ze Świątyni, przecinając dolinę i oddzielając wzgórze świątynne od zachodniej dzielnicy Jerozolimy. Podstawa łuku widoczna była w Świątyni przez wiele lat. Obecnie odkryto kamienie pierwszego filaru wiaduk- tu i można zmierzyć jego przęsło. Schody prowadziły w dół filaru, schodząc do doliny. Dzięki tym odkryciom można dokładniej od- tworzyć obraz przyległości Świą- tyni. Innym imponującym przykła- dem prac budowlanych przeprowa- dzonych za panowania Heroda jest ściana, jaką zbudował wokół gro- bowca Abrahama w Hebronie. Ścia- na ta stoi do dzisiaj, zachowując niemal swą pierwotną wysokość. Zachował się jeszcze jeden cen- ny kamienny blok ze Świątyni He- roda. Odnaleziono go w zeszłym wieku i przechowywany jest w mu- zeum w Istambule, gdyż Jerozoli- ma była wówczas częścią imperium tureckiego. Na bloku wyrytych jest starannie kilka wersów w języku greckim. Później odnaleziono w Je- rozolimie podobny blok z kamienia, na którym litery pokryto dodatkowo czerwoną farbą. Napisy mówią o karze śmierci grożącej każdemu, kto nie będąc Żydem przekroczy granicę, którą wyznaczają, i wej- dzie do sanktuarium. Józef Flawiusz, historyk żydow- ski z I w. po Chr., oraz inni pisa- rze podają, że Świątynia Heroda miała cztery dziedzińce. Każdy mógł wejść na pierwszy - Dzie- dziniec Pogan. Lecz tylko Żydzi mogli wejść na dziedzińce we- wnętrzne. Niski kamienny mur oznaczał granice pierwszego dzie- dzińca, tam też umieszczono napi- sy w języku greckim i łacińskim, ostrzegające cudzoziemców przed wejściem dalej. Kamień przecho- wywany w Istambule najwyraźniej pochodzi z tego muru. Jezus i Jego uczniowie musieli widzieć te napisy, gdy przycho- dzili do Świątyni. Dzieje Apostol- skie opisują wrzawę, jaką wszczę- li Żydzi sądząc, że Paweł wprowa- dził za ogrodzenie przyjaciela, któ- ry nie był Żydem. Dopiero przy- bycie rzymskich żołnierzy urato- wało Pawła przed samosądem (Dz 21,27-36). Później Paweł od- woływał się do tej granicy jako ilustracji podziału pomiędzy naro- dem Bożym, Żydami, a innymi narodami. Dzieło Jezusa, mówił, zniosło podział. Zatem zakaz ten stracił sens: wszyscy ludzie mogą dojść do Boga (Ef 2). Urzędnicy Rzymu Paweł, podróżując i głosząc Ewangelię, często stykał się z urzęd- nikami Imperium Rzymskiego. Część z nich wybierana była przez Senat w Rzymie, pozostałych mia- nował sam cezar. Istniały wśród nich znaczne różnice w hierarchŹŹ; każdy nosił właściwy swej randze tytuł. Tradycje często widoczne były w tytułach stosowanych w poszczególnych miastach. W Dziejach Apostolskich wymie- nionych jest kilka z nich. W pew- nym momencie naukowcy odrzuca- li dzieło Łukasza, jako wymyślone i napisane sto lat po czasach Pawła. Jednak, jeśli księgę tę sprawdzać pod względem np. oficjalnych tytu- łów, często okazuje się, że jest ona wręcz niezwykle dokładna. Oczy- wiście nie dowodzi to prawdziwości informacji zawartych w Dziejach i w innych księgach BiblŹŹ. Pokazuje jednak staranność i dokładność autora w sprawach drugorzędnych, co może przynajmniej sugerować podobną staranność, jeśli chodzi o najistotniejsze wydarzenia, jakie opisuje. Tytuły Tytuły pojawiające się na napi- sach i w starożytnych pismach, które zostały wymienione w Dzie- jach Apostolskich: ů prokonsul (anthupatos) na Cyp- rze, od 22 r. przed Chr. (Dz 13,7); ů politarchowie (politarchai) w Tesalonikach, później określani mianem "pierwszych władców" (Dz 17,6) - tytuł znany z kilku in- skrypcji, jednak nie występuje nig- dzie poza Dziejami; ů azjarchowie (asiarchai) w Efezie, stolicy prowincji Azji (Dz 19,31); w innych stolicach prowincji władza sprawowana była przez pojedynczych przywódców; ů namiestnik (pretos) Malty, wys- tępujący w jednej inskrypcji grec- kiej i jednej łacińskiej (Dz 28,7). Także pozostała terminologia od- nosząca się do administracji i zwy- czajów I w. naszej ery w Dziejach Apostolskich, jak i w Ewangeliach, jest zapisana dokładnie. Poncjusz Piłat był oficjalnie "prefektem Judei"; tytułu "prokurator" zaczęto używać wobec jego następców po roku 54. Na kamieniu, który zna- leziono w rzymskim teatrze, wid- nieje napis, gdzie Piłata nazywa się "prefektem Judei"; tak też nazywa się Piłata w spisanych w języku greckim Ewangeliach i Dziejach Apostolskich. Egipskie zapiski Dla studiów nad Nowym Testa- mentem prawdopodobnie najważ- niejszym ze wszystkich archeolo- gicznych odkryć są zbiory spisa- nych na papirusie dokumentów z Egiptu. Od ok. 300 r. przed Chr. do roku 700 po Chr. wzdłuż Nilu oraz na zachód, w oazie Fajjum, kwitły tętniące życiem miasta. Kie- dy kanały uległy zasypaniu, a szcze- gółowo opracowany system admi- nistracji przestał funkcjonować wraz z inwazją Arabów, miasta opusto- szały. Papirusy, leżąc w gorącym, suchym klimacie w domach i na wy- sypiskach śmieci, uległy dehydracji i dzięki temu przetrwały. W XIX w. zaczęto je wykopywać i sprzedawać w dużych ilościach do muzeów. Wykopaliska zapoczątkowane w 1895 r. wydobyły na światło dzienne niezliczoną ilość zapisków. Listy i dokumenty Na papirusach zapisywano wszel- kie informacje, od kwitów podat- ników do sławnych ksiąg. Dużą część stanowią pisma urzędowe. Jest w nich korespondencja pomię- dzy urzędnikami, instrukcje prze- syłane podwładnym przez zwierz- chników, skargi, dokumenty świad- czące o podatkach zapłaconych lub do zapłacenia. Listy w sprawach prywatnych i rodzinnych, dokumen- ty małżeństwa czy rozwodowe, za- proszenia na śluby itp. Wszystkie pochodzą od mieszkańców. Kiedy sekretarzowi zabrakło czystego pa- pirusu, korzystał z odwrotu karty jednostronnie już zapisanej. Dzięki takim praktykom ocalało wiele cennych ksiąg. W tych czasach pisali głównie publiczni pisarze i sekretarze. Lu- dzie, którzy sami potrafili pisać, dopisywali własnoręcznie pozdro- wienia na końcu listu. Oficjalny list musiał być podpisany przez na- dawcę; wtedy nabierał urzędowej wagi. W ten sposób niektóre ze swoich listów "potwierdzał" Paweł -1 Kor, Ga, Kol i 2 Tes. Język grecki Nowego Testamentu Większość tych dokumentów spisana jest w języku greckim. Wkrótce po opublikowaniu pierw- szych ich zbiorów naukowcy stwier- dzili, że był to styl identyczny z językiem Nowego Testamentu. Język ten różni się od klasycznej greki takich pisarzy jak Platon czy Eurypides. Dzięki papirusom można go dużo lepiej zrozumieć. Słowa i zwroty pojawiające się tylko raz czy dwa w Nowym Testamencie występują częściej na papirusach. To jeden z powo- dów, dla których tłumaczenia BiblŹŹ, dokonane po roku 1895, różnią się od tłumaczeń poprze- dnich. Wcześniej tłumacze oddawa- li znaczenie słów, bazując na klasycznej grece. Słowo przetłumaczone w Wer- sji autoryzowanej jako "autor" w Hbr 12,2 wydaje się być użyte bardziej w znaczeniu "pionier". Rozkazy przesłane przez rząd lo- kalnym urzędnikom każą przygo- tować się do wizyty władcy. Sło- wo użyte do określania wizyty, to parousia; takiego samego auto- rzy Nowego Testamentu używają mówiąc o powtórnym przyjściu Chrystusa. Słowo to dla starożyt- nych czytelników Nowego Testa- mentu oznaczało królewską wizytę. Podatki i spis ludności Celników krytykuje się w Ewan- geliach ostro. Byli tak niepopu- larni, ponieważ mogli za ustaloną sumę kupić prawo do zbierania podatków na danym terenie. Ich zadaniem było zbieranie określo- nej sumy; niewielki naddatek tej kwoty stanowił ich wynagrodze- nie. W wielu miejscach pojawiają się informacje o nienawiści, jaką obdarzano system pozwalający lu- dziom, takim jak Zacheusz, zbie- rać więcej niż było należne. Od połowy I w. w Egipcie pro- wadzono spisy ludności co czter- naście lat. Publicznie nakazywa- no obywatelom udać się do swych domów rodzinnych w celu doko- nania spisu. Właściciele domów musieli spisać imiona i wiek wszystkich osób i zadeklarować, że nie ma nikogo więcej. Obecnie nie wiemy, czy dokładnie tak sa- mo wyglądały spisy ludności w Pale- stynie, choć według EwangelŹŹ Józef i Maryja w tym właśnie ce- lu udali się do Betlejem. Egipskie dokumenty dotyczące spisu ludno- ści są bardzo dobrą ilustracją relacji Łukasza z narodzin Jezusa. ODKRYCIA W MASADZIE Dla patriotów żydowskich walczących przeciwko Rzymianom w wojnie, która doprowadziła do zniszczenia Świątyni w Jerozolimie w 70 r. po Chr., Masada była ostatnim miejscem, gdzie stawiali zbrojny opór. Masada jest naturalną fortecą, poło- żoną około 240 metrów powyżej oka- lającej ją Pustyni Judzkiej, niedaleko wybrzeży Morza Martwego. Król He- rod uczynił z niej ufortyfikowany za- mek, w którym znajdowały się wielkie magazyny i starannie opracowany system gromadzenia wody i jej przechowywania pod ziemią. W noc poprzedzającą zajęcie fortecy przez Rzymian wszyscy, z wyjątkiem niewielkiej grupki obrońców (w su- mie około 1000 mężczyzn, kobiet i dzieci), popełnili zbiorowe samobój- stwo, żeby nie dostać się do niewoli. Do przedmiotów, które pozostały po okupacji żydowskich zelotów, na- leżą m.in. łyżeczki do czernideł, wieczko od lusterka, sandały i grzebień. Starożytne księgi Wśród papirusów znaleziono egzemplarze sławnych greckich dzieł literackich, takich jak Iliada i Odyseja czy Historie Herodota. Niektóre z nich są o ponad 1000 lat starsze od egzemplarzy znanych wcześniej. Zapisane na papirusach były także księgi nie kopiowane przez późniejszych skrybów, m.in. dzieło Arystotelesa. W ten sam spo- sób odzyskaliśmy grecki przekład ksiąg Starego Testamentu (Septu-. aginta) i egzemplarze ksiąg Nowego Testamentu. Jeden cienki skrawek papirusu zawiera stronę z EwangelŹŹ wg św. Jana spisaną około 130 r. po Chr. Jest to najstarszy zachowany frag- ment manuskryptu Nowego Testa- mentu. Najbliższe im czasem powstania pochodzą z ok. 200 r. po Chr. Jest także kilka innych ksiąg Nowego Testamentu z na- stępnego wieku. Takie wczesne przekłady są niezwykle cenną pomocą w pracach nad historią tekstu Nowego Testamentu. Zwoje znad Morza Martwego Najbardziej ekscytujące odkry- cie z czasów nowotestamentowych to zwoje znad Morza Martwego. Nikt nie spodziewał się, że staro- żytne zapiski mogą przetrwać w Palestynie. W roku 1947, w ja- skini koło północno-zachodnich wybrzeży Morza Martwego, chłopiec pasący owce znalazł dzbany zawierające stare skórzane zwoje. Nie wiedział, co to było, i oddał je niemal za darmo. W koń- cu o znalezisku dowiedzieli się archeolodzy. Pasterzom i archeo- logom udało się znaleźć łącznie 400 zwojów. Księgi te należały do biblioteki społeczności religijnej w Qumran na brzegu Morza Martwego. Zo- stały schowane w jaskiniach, gdy armia rzymska napierała na żydow- skich powstańców w 68 r. po Chr. Przetrwały dzięki suchemu i gorą- cemu klimatowi rejonu. Wnoszą one mniej niż papirusy, jeśli cho- dzi o rozumienie tekstu Nowego Testamentu, za to, zapisane w wię- kszości wjęzyku hebrajskim lub aramejskim, dostarczają dużo cennych informacji na temat życia religijnego Żydów w okresie Nowego Testamentu. W skład biblioteki z Qumran wchodziły przede wszystkim.księ- gi Starego Testamentu, z wyjąt- kiem Księgi. Estery. Wiele egzem- plarzy wskazuje, że tradycyjny hebrajski tekst (przed tym odkry- ciem dostępny jedynie z egzem- plarzy spisanych około 900 r. po Chr.) był używany w I w. po Chr. i wcześniej. Wśród zwojów zda- rzają się też nieco inne hebrajskie teksty Starego Testamentu, choć w mniejszości. Różnią się one między sobą, a niektóre z tych różnic widać w greckich tłumacze- niach (Septuaginta) i w Nowym Testamencie (cytat z Pwt 32,43 w Hbr 1,6 jest jednym z takich miejsc). Społeczność Qumran Inne księgi są komentarzami do fragmentów Starego Testamentu. Komentatorzy wyjaśniali stare imiona i nazwy miejsc w świetle spraw bieżących. Wierzyli, że pro- rocy mówili o nich, a nie. o cza- sach sobie współczesnych. Z uwag i innych pism dowiadujemy się o pierwszym przywódcy społecz- ności, Nauczycielu Sprawiedliwo- ści. Nie zgadzał się on z większo- ścią Żydów na temat dat ważniej- szych świąt i w II w. przed Chr. wyjechał z Jerozolimy, aby nad Morzem Martwym założyć społecz- ność ściśle przestrzegającą praw. Członkowie społeczności Qum- ran nazywali swych wrogów "Sy- nami Ciemności", sami zaś okreś- lali się "Synami Światła". Wyglą- dali dnia, gdy Mesjasz poprowadzi ich do wielkiego zwycięstwa. Wtedy mieli czcić Boga w świątyni w spo- sób, który uważali za słuszny. Ich nadzieje okazały się płonne. Wyczekiwany przez nich Mesjasz nie nadszedł, a Rzymianie rozbili ich społeczność. Należy przy tym pamiętać, że społeczność w Qum- ran i wczesny Kościół bardzo się różnili. Właściciele zwojów byli gorliwymi żydami. Nie mieli żadnych bezpośrednich kontaktów z wczesnym chrześcijaństwem. Niektóre idee są jednak wspólne, jak choćby przeciwstawianie dobra i zła, światła i ciemności- lecz są to typowe idee żydowskiej religijności tego czasu. Kiedy Rzymianie zajęli kraj w czasie wojny żydowskiej (66-73 r. po Chr.), społeczność w Qumran ukryła swoją bibliotekę w pobliskich jaskiniach. Naukowiec starannie składający fragmenty zwojów odkrytych przez beduińskich pasterzy w jednej z jas- kiń w 1947 r. W niektórych przypadkach po- dobieństwa - mocno podkreślane w ostatnio wydawanych książkach - wydają się uderzające, ponieważ nie ma jakiegokolwiek innego ma- teriału pochodzącego od grup ży- dowskich z tego samego okresu. Badania komentarzy do Starego Testamentu, zawartych w rękopi- sach z Qumran, pozwoliły lepiej zrozumieć, jak Jezus i Jego ucznio- wie podchodzili do BiblŹŹ. Jezus zarzucał przywódcom ży- dowskim ścisłe przestrzeganie szczegółów Prawa bez zrozumie- nia jego rzeczywistego znaczenia. Zwoje ukazują żydowską sektę, przestrzegającą praw równie skru- pulatnie, jeśli nie bardziej, jak to czynili wspomniani przywódcy. Wskazują na to odnalezione filak- terie, jakie pobożni żydzi moco- wali na czole i ręce, by przypomi- nały im o prawach i przykazaniach Bożych (patrz: Wj 13,9.16). Ustępy Pism spisywano na malutkich skrawkach pergaminu, umieszczano w skórzanych szka- tułach (filakterie) i przywiązywano rzemykami do głowy i lewej dłoni na czas modlitwy. Wymiary filakte- rŹŹ znalezionych w Qumran wynoszą 20X 13 mm. Wymiary rozwiniętego skrawka pergaminu to 40X27 mm. Na jednym z nich zapisano ury- wek z Pwt 5,22-6,9 w dwudziestu sześciu wersach. Jezus oskarżał faryzeuszy i nauczycieli Prawa o obłudę, gdy nosili oni filakterie tak, by inni to widzieli (Mt 23,5). Najwcześniejszy znany fragment No- wego Testamentu zawiera część osiem- nastego rozdziału EwangelŹŹ wg św. Jana. Wczesne wzmianki o Jezusie i chrześcijanach "Jako że Żydzi stale zakłócali porzą- dek publiczny prowokowani przez Chrestusa (Chrystusa), Klaudiusz wygnał ich z Rzymu". Swetoniusz, Życie Cezarów,121 r.. po Chr. "Aby powstrzymać plotki, Neron oskar- żył i poddał torturom grupę ludzi nienawidzonych za ich niecne prakty- ki - grupę popularnie zwaną ,chrześ- cijanami. Założyciel tej sekty, Chrys- tus, został stracony przez prokonsula Judei, Poncjusza Piłata, kiedy Tybe- riusz był cesarzem. Ich niezwykle szkodliwe przesądy na jakiś czas zwalczono, ale zaczęły powracać- teraz nie tylko w Judei, ale nawet w samym Rzymie, który przyciąga i przejmuje wszelkiego rodzaju podłe i przynoszące wstyd działania". Tacyt (51-117), Annały 15.44 Grobowce z czasów Nowego Testamentu Przez co najmniej jeden wiek przed zburzeniem Jerozolimy przez cesarza rzymskiego Tytusa w 70 r. po Chr., Żydzi mieszkają- cy w mieście grzebali swych zmar- łych poza murami miasta. Zamiast wykuwać pojedyncze groby w wa- pieniu, wycinali w skale duże po- mieszczenia, do których składali wiele ciał. Do pomieszczeń tych, w których dorosła osoba mogła swobodnie stać, prowadziło wejś- cie tak niskie, że trzeba było się czasem przez nie czołgać. Wokół ścian lub wokół części z nich ryto w skale ławę na wysokości bioder. Nad ławą drążono otwory o głę- bokości 2 metrów. Czasami z pier- wszego pomieszczenia przechodziło się do jednego lub dwóch następ- nych. Dziedziniec przed grobowcem uprzątano dla ceremonŹŹ pogrzebo- wych, a czasami zakładano tam ogród. Gdy ktoś umierał, ciało, po na- maszczeniu i owinięciu, układano na ławie lub w jednym z otworów w ścianach. Wejście tarasowano głazem lub okrągłą kamienną pły- tą wtaczaną do płytkiego kanału. (Zabezpieczenie drzwi potrzebne było ze względu na dzikie, padli- nożerne zwierzęta). Kiedy ciało uległo rozkładowi, kości czasami zbierano do urny, którą umiesz- czano w jednym z otworów. Nie- które z tych urn, wykonane z ka- mienia, wciąż znajdują się w gro- bowcach. Drewniane urny rozsy- pały się w proch. Czytając historię o zmartwych- wstaniu Chrystusa, widzimy, że szczegóły jego opisu dokładnie przystają do tradycji: ciężki kamień zamykający niskie wejście, uło- żenie szat i miejsce, w którym ukazali się aniołowie. Imiona zmarłych Krewni często ryli lub wypisy- wali imiona swoich zmarłych na skrzyniach pogrzebowych. Stąd mamy dowody z pierwszej ręki co do imion używanych w Judzie w 1 w. po Chr. Są to imiona zna- ne już z Nowego Testamentu: Mateusz, Judasz, Szymon, Elżbie- ta, Marta, Salome. Imiona te mają poprawne hebrajskie i aramejskie formy. Pojawiają się też jednak imiona obcego pochodzenia, zwła- szcza greckiego, takie jak Andrzej i Tadeusz. Jezus to dość popular- ne imię. Postaci opisywane w No- wym Testamencie noszą wiele zwykłych imion obywateli Judei z okresu EwangelŹŹ. Imiona te zapisane są najczęś- ciej po hebrajsku i aramejsku, lecz zdarzają się też inskrypcje w języku greckim. Fakt, że Żydzi najwyraźniej używali wymienio- nych wszystkich trzech języków, świadczy o różnorodności spo- łeczeństwa. Kilka spośród słów Jezusa zapisano w języku aramej- skim i nie zmieniono ich w wię- kszości tłumaczeń: abba, "ojcze" - Mk 14,36; Eloi, Eloi, lema sabachthani- "Boże mój, Boże mój, czemuś Mnie opuścił?" - Mk 15,34; effalha - "otwórz się" - Mk 7,34; raka - dosł. "pusta głowo, czło- wieku godny pogardy" - Mt 5,22; talitha kum - "Dziewczynko, mówię ci, wstań!" - Mk 5,41. Jezus na co dzień mówił po ara- mejsku, Stary Testament czytał po hebrajsku i całkiem możliwe, że znał grecki. Księgi biblijne były wiernie kopiowa- ne i przekazywane z pokolenia na po- kolenie przez tysiące lat. WAŻNIEJSZE WYKOPALISKA W PALESTYNIE Miejsce Daty Archeolodzy Jerozolima 1867-70 C. Warren Tell el-Hesi 1890-92 W. M. F. Petrie, F. J. Bliss Szefela 1898-1900 F. J. Bliss, R. A. S. MacAlister Gezer 1902-3,1907-9 R. A. S. MacAlister Taanak 1902-4 E. Sellin Megiddo 1903-5 G. Schumacher Sychem 1907-9 E. Sellin, C. Watzinger Jerycho 1907-8 C. Watzinger Samaria 1908,1910-11 G. A. Reisner, C. A. Fisher Tell Beit Mirsim 1926-36 W. F. Albright Bet-Szan 1921-33 C. S. Fisher, A. S. Rowe Megiddo 1925-39 C. S. Fisher, P. L.O0. Guy, G. Loud Bet-Szemesz 1928-31 E. Grant Jerycho 1930-36 J. Garstang Samaria 1931-33,1935 J. W. Crowfoot, K. M. Kenyon Lakisz 1932-36 J. L. Starkey Aj 1933-35 J. Marquet-Krause Tirsa (Tel el-Far'ah) 1946-60 R. de Vaux Qumran, jaskinie nad M. Martwym 1949-67 R. de Vaux i inni Jerycho 1952-58 K. M. Kenyon Ramat Rachel 1954-63 Y. Aharoni Chasor 1955-58,1968 Y. Yadin Gibeon 1956-62 J. B. Pritchard Sychem 1956-73 G. E. Wright Cezarea 1959- M. Prausnitz, R. Bull Megiddo 1960,1965-67 Y. Yadin Jerozolima 1961-68 K. M. Kenyon Herodium 1962-67 V. C. Corbo Arad 1962- Y. Aharoni, R. B. K. Amiran Aszdod 1962- M. Dothan Gezer 1964- W. G. Dever Aj 1964-72 J. A. Callaway Dan 1966= A. Biran Jerozolima 1968-71 B. Mazar, N. Avigad 1978- Y. Shiloh Beer-Szeba 1969-76 Y. Aharoni Tell el-Hesi 1970- G. W. van Beek Lakisz 1973- D. Ussiszhin DZIEJE BIBLII Jak spisano Biblię i jak stała się jedną księgą Patrząc na leżącą na półce Bib- lię, widzimy dość grubą książkę, mającą prawie tyle samo stron co słownik. Ale po zdjęciu jej z półki przekonujemy się, że w ogóle nie przypomina ona słownika. W rze- czywistości nie jest nawet jedną księgą. Biblia jest zbiorem ksiąg- w sumie, w ujęciu katolickim 73, protestanckim 66. Niektóre z nich są bardzo grube,inne cieńsze; niektóre bardzo stare, inne nieco młodsze. Zawierają historię, poe- zję, filozofię, hymny - a nawet ka- zania i prywatne listy. W jaki spo- sób doszło do napisania tych ksiąg? Kto je napisał? Kiedy? W jaki sposób połączono je, tworząc księ- gę, którą znamy dzisiaj jako Biblię? Biblia jest podzielona na dwie główne części - Stary Testament i Nowy Testament. Hebrajski Stary Testament Na Stary Testament składa się pierwszych 39 (46) ksiąg chrześci- jańskiej BiblŹŹ. Księgi te są święty- mi pismami narodu żydowskiego i jego religŹŹ, judaizmu. Były one pierwotnie napisane po hebrajsku i aramejsku, w antycznych językach Żydów. Wiele z tych pism jest tak starych, że obecnie niewiele można powiedzieć o ich początkach. Żydowscy pisarze co jakiś czas sporządzali kopie świętych pism hebrajskich. Jednak dokumenty w klimacie krajów biblijnych ule- gały szybkiemu niszczeniu i dlatego rzadko znajdujemy bardzo stare kopie pism. Aż do roku 1947 najstarsze he- brajskie rękopisy Starego Testamen- tu pochodziły z IX i X w. po Chr. I Były one kopiami pierwszych pię- ciu ksiąg biblijnych - Pentateuchu (Pięcioksięgu). W roku 1947 do- konano bardzo ważnego odkrycia zwojów znad Morza Martwego. Były to wczesne rękopisy z księgo- zbioru żydowskiej wspólnoty reli- gijnej, która w czasach Jezusa roz- winęła się w Qumran nad Morzem Martwym. Rękopisy te są więc o prawie tysiąc lat starsze od tych z dziewiątego i dziesiątego wieku. Pomiędzy zwojami znad Morza Martwego znajdują się głównie rękopisy ksiąg Starego Testamentu z wyjątkiem Księgi Estery. Te wczesne rękopisy z Qumran są bardzo ważne, ponieważ zawie- rają zasadniczo ten sam tekst co rę- kopisy z dziewiątego i dziesiątego wieku. Pokazują one, że tekst Sta- rego Testamentu w ciągu tysiąca lat zmienił się bardzo mało. Uważ- ni pisarze zrobili niewiele błędów i przeinaczeń. Jest kilka miejsc, gdzie użyto innych słów lub zwro- tów, są również słowa (hebrajskie), których znaczenia nie potrafimy odkryć. Jednak możemy być pew- ni, że znany nam obecnie tekst Starego Testamentu jest zasadniczo taki sam, jak ten zapisany wiele stuleci temu. Inne starożytne wersje Starego Testamentu Tekst Starego Testamentu za- chował się do dzisiaj także w for- mie starożytnych przekładów. Niektóre z nich potwierdzają dokładność używanego dziś hebrajskiego tekstu Starego Testamentu. Jednym z najważniejszych tłu- maczeń, bo pierwszym, jest grecka wersja Starego Testamentu- Septuaginta. W pierwszych wie- kach chrześcijaństwa Septuaginta była używana przez mówiących po grecku żydów i chrześcijan. Ano- nimowy autor - Listu Arysteasza sugeruje, że Septuaginta została opracowana dla Żydów mieszka- jących w Egipcie w czasie pano- wania faraona Ptolemeusza Fila- delfaosa (285-246 przed Chr.). Język grecki był głównym ję- zykiem Imperium Rzymskiego, dlatego w pierwszych wiekach chrześcijaństwa powstało także kilka innych greckich wersji Sta- rego Testamentu. Czasami tłuma- czenie greckie pozwala zrozumieć trudny fragment hebrajskiego teks- tu. Nie należy jednak zapominać, że tłumaczenia mogą niekiedy być mało precyzyjne. Współczesne prze- kłady, aby ustrzec się niejasności zawierają w przypisach wiele wyjaśnień. W późniejszych wiekach, kiedy chrześcijaństwo dotarło do narodów mówiących innymi językami, przetłumaczono Stary Testament na łacinę ( Wulga- ta), syryjski (Peszita) i egipski (koptyjski). Jak skompletowano Stary Testament Nie ma możliwości ustalenia ponad wszelką wątpliwość, w ja- ki sposób utworzono zbiór ksiąg, znany obecnie jako Stary Testa- ment. Natomiast wiemy, które księgi wchodziły w skład Starego Testamentu tuż przed narodzeniem Jezusa i potrafimy ustalić, jakie` księgi Jezus i Jego apostołowie uznaliby za swoją ,Biblię". W Tradycji Żydowskiej istnieje przekonanie, że to Ezdrasz (które- go historia opisana jest w Księdze Ezdrasza) zebrał i ułożył księgi Starego Testamentu. Ale zbiór pierwszych pięciu ksiąg (Księgi Mojżeszowe lub Pięcioksiąg, czyli Pentateuch) oraz niektóre mowy proroków były czytane znacznie wcześniej, podobnie jak psalmy i przysłowia. Żydzi podzielili swoje święte księgi na trzy grupy: Prawo, Pro- rocy i Pisma. Prawo składało się z pierwszych pięciu ksiąg Starego Testamentu (Księgi Rodzaju - Księgi Powtórzonego Prawa). Choć Księga Rodzaju nie zawiera "prawa" jako takiego, została włą- czona do pierwszej grupy, ponie- waż uważano że wszystkie pięć ksiąg napisał Mojżesz. Do "Proroków" zaliczono nie tylko proroctwa ludzi, takich jak Amos, Jeremiasz, Izajasz i wielu ." , innych, ale także księgi historyczne - Jozuego, Sędziów,1 i 2 Samuela oraz 1 i 2 Królewską. Księgi te" przyporządkowano "Prorokom", ," ponieważ nie dotyczyły wyłącz- nie faktów, ale także znaczenia historŹŹ z punktu widzenia Boga. "Pisma" obejmowały księgi mąd- rościowe (głównie sentencje) - Przysłów, Koheleta, Hioba - pewne napisane później księgi historycz- ne, takie jak Ezdrasza, Nehemiasza i Kronik oraz jedną prorocką - Księgę Daniela. Wiadomo, że w czasach Jezusa hebrajskie Pismo Święte składało się z trzydziestu dziewięciu ksiąg znanych jako Stary Testament. Większość ksiąg Starego Testamen- tu jest cytowana w Nowym Testa- mencie. Na tej podstawie można ustalić, które księgi były znane Jezusowi i Jego uczniom. Oprócz trzydziestu dziewięciu ksiąg Starego Testamentu, Żydzi mieli także inne święte pisma, nazywane apokryfami, których nie traktowali na równi z Księgami Starego Testamentu. Jednak wśród czytających Septuagintę cieszyły się one takim samym szacunkiem. W jaki sposób dotarł do nas Nowy Testament W przypadku Starego Testamen- tu mieliśmy ledwie wystarczającą ilość informacji, żeby zrekonstru- ować jego historię. W przypadku Nowego mamy nawet więcej niż potrzeba! Uczeni dysponują tysią- cami starych rękopisów Nowego Testamentu. Muszą decydować, które z nich są najbardziej godne zaufania, najbliższe oryginału. Nowy Testament został pierwot- nie spisany po grecku. Uczeni posiadają wiele greckich rękopi- sów, do których mogą się odwoły- wać. Dodatkowo posiadają wczes- ne tłumaczenia Nowego Testamen- tu - na łacinę, syryjski, egipski (koptyjski) i wiele innych języ- ków. Mogą także odwoływać się do cytatów z Nowego Testamentu (choć te są często nieścisłe), zawar- tych w dziełach wczesnochrześci- jańskich pisarzy i teologów. Większość greckich rękopisów zawiera wersję Nowego Testamen- tu ujednoliconą w piątym wieku po Chr. Ta właśnie wersja została wydrukowana jako pierwsza w roku 1516 przez holenderskiego uczonego Erazma. Aż do tego cza- su nikt nie kwestionował popraw- ności tego tekstu. Niektóre wydania BiblŹŹ, ukazu- jące się w ciągu następnych dwóch stuleci, zawierały przypisy mówią- ce, w jakich miejscach inne ręko- pisy różniły się od standardowej wersji Nowego Testamentu. Naj- istotniejsze różnice odnotowuje tekst Stefanusa, na bazie którego w AnglŹŹ powstała Biblia Króla .Jakuba (1611) i wersja Elzewira ( 1633). Ta ostatnia stała się wzor- cem dla przekładów Nowego Testa- mentu w Europie (znany jest on jako Tekst Przyjęty, Textit,s Receptus). Jednak w osiemnastym i dzie- więtnastym stuleciu uczeni zaczę- li sięgać głębiej do historŹŹ Nowe- go Testamentu. Odkryli, że wiele starszych rękopisów Nowego Tes- tamentu różniło się od standardo- wego tekstu z piątego wieku. Wy- kazali, że zbadanie wieku i jakości rękopisu jest istotniejsze od ilości zachowanych kopŹŹ. Inni naukow- cy odkryli, że rękopisy można po- dzielić na "rodziny" zawierające podobny tekst. Obecnie wiemy, że starsze "rodzi- ny", takie jak "Aleksandryjska" czy "Zachodnia", są bliższe oryginału niż standardowy tekst z V wieku. W jaki sposób kopiowano rękopisy Przed wynalezieniem druku na Zachodzie w piętnastym wieku, wszystkie rozpowszechniane pisma przepisywane były ręcznie. Zazwyczaj kilku skrybów jedno- cześnie przepisywało pod dyktando. Jeśli jeden z nich słabiej słyszał lub nie skupił się odpowiednio, pojawiały się pomyłki. Czasami nawet pisarzowi, który samodziel- nie przepisywał oryginalny tekst, zdarzało się odczytać go niewłaś- ciwie lub pomylić się w inny spo- sób. Na posiadanie prywatnego rękopisu stać było bardzo niewielu ludzi. Ich wyrób był kosztowny, dlatego kościoły chrześcijańskie posiadały zwykle pojedyncze rę- kopisy, z których mogli korzystać wierni przychodzący do świątyni. Pierwsze kopie Nowego Testa- mentu były prawdopodobnie zapisane na zwojach zrobionych z papirusu, skóry lub pergaminu. Ale prawdopodobnie mniej więcej w drugim wieku zaczęła pojawiać się forma książkowa, jakiej używa się obecnie (Kodeks), a która jest znacznie poręczniejsza niż zwoje. Wiarygodny tekst Nowego Testamentu Najbardziej cenione grupy rę- kopisów Nowego Testamentu to: Papirusy Bodmera (z których je- den pochodzi z końca drugiego wieku) i Papirusy Chester Beatty (prawdopodobnie z początku trzeciego wieku); zawierają one jednak tylko fragmenty Nowego Testamentu; pochodzący z czwar- tego wieku Kodeks Synajski, obej- muje cały Nowy Testament, oraz Kodeks Watykań.ski dochodzący aż do Listu do Hebrajczyków 9,13. Kodeksy zostały prawdopodobnie wykonane przez zawodowych skrybów w egipskiej AleksandrŹŹ. Wymienione rękopisy były pod- stawą greckiej wersji Nowego Testamentu, sporządzonej w dzie- więtnastym wieku przez uczonych Westcotta i Horta. Większość uczonych zgadza się, że wersja ta jest dokładniejsza od standardo- wego tekstu z piątego wieku, wykorzystanego przy tworzeniu wielu poprzednich wersji. Dwa pełniejsze zbiory papiru- sów Bodmera i Chester Beatty zostały odkryte już po ukazaniu się wersji Westcotta i Horta. Zostały one razem z innymi źródłami wykorzystane w pracach nad jeszcze doskonalszą wersją Nowego Testamentu. Odkryto jeszcze inne zwoje papirusowe. Trudno jest określić, który z rękopisów jest najlepszy- należy uważnie badać i porówny- wać ich treść. Przez ostatnie 250 lat wielu uczonych pracowało wytrwale i starannie, aby złożyć tekst Nowego Testamentu jak najbliż- szy temu, co napisali jego autorzy Pozostało tylko kilka nieznanych fragmentów, co do których istnie- ją wątpliwości związane jedynie z doborem słów. Jednak żadna ze współczesnych wersji nie wzbu- dza jakichkolwiek wątpliwości co do podstawowego znaczenia Nowego Testamentu. W jaki sposób zebrano Księgi Nowego Testamentu Choć nie zachowało się wiele bezpośrednich dowodów z naj- wcześniejszych lat, mamy dziś dosyć klarowny obraz tego, w jaki sposób Nowy Testament przybrał swój obecny kształt. Pierwsze gminy chrześcijańskie opierały się prawdopodobnie na praktyce żydowskich synagog i w czasie spotkań czytano frag- menty Starego Testamentu. Ponieważ jednak chrześcijanie ci czcili Jezusa Chrystusa, było dla nich naturalnym dodanie do czy- tań opisu jakiegoś fragmentu Jego życia i nauczania. Na początku mogło to mieć formę świadectwa z pierwszej ręki, pochodzącego od kogoś, kto osobiście znał Jezusa. Jednakże, w miarę upływu czasu, Kościołów przybywało, natomiast naocznych świadków ubywało. Stało się więc konieczne zapisanie tych świadectw. W ten właśnie sposób powstały cztery Ewangelie (Mateusza, Marka, Łukasza i Jana), które oczywiście odgrywały ważną rolę w nabożeństwach i życiu pierwotnych Kościołów. Apostołowie i inni przywódcy chrześcijan pisali listy do posz- czególnych Kościołów i osób. Ponieważ listy te zawierały ogólne wskazówki dotyczące życia i wiary chrześcijańskiej, wkrótce dostrzeżono ich użyteczność dla całego Kościoła. Dzieje Apostolskie zostały zaakcepto- wane, ponieważ były kontynuacją EwangelŹŹ wg św. Łukasza. Są one jedynym pełnym opisem początków chrześcijaństwa. Wiemy, że do roku 200 po Chr. Kościół używał oficjalnie tylko czterech EwangelŹŹ i żadnych innych; istniały także fikcyjne opowieści o Jezusie, poprzedzone listami przywódców chrześcijań- skich, którzy nastali po apostołach. Ale główny nurt Kościoła akcep- tował jedynie Ewangelie Mateusza, Marka, Łukasza i Jana, im tylko przyznając autorytet w sprawach życia i nauczania Jezusa. Do tego czasu także listy Pawła uznano powszechnie za pisma dorównu- jące wagą Ewangeliom. Pozostałe księgi Nowego Testa- mentu zaakceptowano powszech- nie później. Na przykład Apoka- lipsa św. Jana była z pewnością czytana w II w., ale dopiero w III w. została ogólnie przyjęta. List do Hebrajczyków znano pod koniec 1 w., ale aż do IV w. po Chr., częś- ciowo ze względu na wątpliwości dotyczące tego, czy był on napisany przez Pawła, nie był aprobowany przez niektóre Kościoły. 2 List św. Piotra, 2 i 3 List św. Jana, List św. Jakuba, List św. Judy także musiały przez pewien czas czekać, zanim zostały uznane przez Kościół jako Pismo Święte. Być może ostrożność Kościoła wynikała z wątpliwości w stosunku do ich autorstwa i tego, że mają one charakter raczej pry- watny. Pierwotnym kryterium za- liczenia listu do Nowego Testa- mentu była jego przydatność do czytania publicznego. Jeśli więc nie nadawał się do tego celu, jego użyteczność wydawała się ograniczona. O tym, które pisma są użyteczne i powinny być zaliczone do Nowe- go Testamentu, nie zdecydowała arbitralnie żadna rada. Wraz z upły- wem czasu Kościół odkrył, że nie- które pisma cieszą się oczywistym i powszechnym autorytetem, a jednocześnie są pomocne i nie- zbędne do wzrostu Kościoła. Na Soborach w Laodycei (363 r. po Chr.) i Kartaginie (397 r. po Chr.) biskupi spisali listę tych pism i w ten sposób zebrano księgi No- wego Testamentu, z wyjątkiem Apokalipsy św. Jana, która nie znalazła się na liście w Laodycei. Przede wszystkim Kościoły chciały uzyskać pewność, że listy włączone do Nowego Testamentu są rzetelnym świadectwem życia i pracy apostołów - ludzi, którzy byli najbliżej Jezusa. TŁumaczenia i tłumacze Starożytne wersje BiblŹŹ Dla wielu chrześcijan w pierw- szym wieku po Chr. "Biblią" było greckie tłumaczenie Starego Testamentu (Septuaginta), które rozpoczęto w trzecim wieku przed Chr. Wkrótce po skompletowaniu Nowego Testamentu rozpoczęła się praca nad jego przekładem. Jednak ponieważ łacina była języ- kiem urzędowym Imperium Rzym- skiego, to właśnie na łacinę doko- nano prawdopodobnie pierwszego przekładu. Na początku w więk- szości Kościołów, nawet we Włoszech, używano języka greckiego. 0Hieronim Począwszy od 11 w. pojawiło się wiele lokalnych przekładów BiblŹŹ. Istniało jednak powszechne przeko- nanie, że powinien istnieć kanon tekstu, który mógłby być rozpo- znawany i używany przez wszyst- kich. Tak więc około roku 384 po Chr. papież Damazy polecił swo- jemu sekretarzowi dokonanie re- wizji łacińskiego tekstu Nowego Testamentu. Sekretarzem tym był Hieronim. Jest on pierwszym tłumaczem Bi- blŹŹ, którego imię znamy obecnie (wiemy o wcześniejszych żydow- skich uczonych, którzy dokonywa- li poprawy greckiego Starego Tes- tamentu). Jego łaciński przekład, Wulgata, stał się standardową wer- sją BiblŹŹ dla Kościoła rzymsko- katolickiego. Posłużyła ona jako źródło dla licznych przekładów, w tym także pierwszych tłumaczeń na język angielski. Hieronim był starannie wykształ- cony i dobrze wykonał swoją pra- cę. Po to, aby przetłumaczyć Stary Testament, nauczył się hebrajskie- go, mieszkając przez wiele lat w Betlejem. Dzięki jego dziełu, przepisanemu ręcznie w wielu krajach, Słowo Boże zaczęło przynosić życie i nadzieję niezliczonym rzeszom ludzi. Biblie syryjska i koptyjska W II w. rozpoczęto pracę nad tłu- maczeniem BiblŹŹ na język syryjski. Choć stara odmiana tego języka należy już do języków martwych, przekład z IV w. (znany jako Peszi- ta) jest ciągle używany w nabożeń- stwach chrześcijan nestoriańskich (chaldejskich) i syryjskich w SyrŹŹ, Iranie, IndŹŹ i innych krajach. Kościół w Egipcie używał na po- czątku języka greckiego. Jednak w miarę rozszerzania się wiary chrześcijańskiej na południe poja- wiła się potrzeba opracowania Bib- lŹŹ egipskiej (koptyjskiej). Tłuma- czenie rozpoczęto w trzecim wieku. Biblia koptyjska jest jeszcze ciągle używana w czasie nabożeństw niektórych wspólnot. Przekłady z czwartego i piątego wieku Po nawróceniu rzymskiego cesa- rza Konstantyna (312 r. po Chr.) chrześcijaństwo szybko się roz- przestrzeniało i wkrótce potrzebne były nowe tłumaczenia. Goci, któ- rzy najechali Imperium w dorze- czu Dunaju, otrzymali prawie całą Biblię w swoim ojczystym języku dzięki pracy misjonarza i tłumacza - Ulfilasa. Duża część tekstu prze- trwała w rękopisie, choć język ten już dawno przestał być używany. Św. Mesrop opracował alfabet dla Armeńczyków, pierwszego chrześcijańskiego narodu świata, i ukończył pracę nad armeńską Bib- lią w piątym wieku. Przekład ten jest ciągle kanonem BiblŹŹ dla Kościoła armeńskiego, zarówno na terenie byłej republiki radzieckiej, jak i wśród Ormian rozproszonych po całym świecie. Biblia Geez i Biblia gruzińska, używane w Kościołach EtiopŹŹ i Gruzji, prawdopodobnie także pochodzą z piątego wieku. Tłumaczeniem BiblŹŹ posługiwano się w czasie nabożeństw, a także podczas indywidualnych studiów władców chrześcijańskich. Częś- ciej jednak używano BiblŹŹ ła- cińskiej, niż jej tłumaczenia na język narodowy. Niektóre dawne przekłady są ważne także dzisiaj, ponieważ ciągle jeszcze używa się ich w nabożeństwach Kościołów wschodnich. Wszystkie przekłady miały wpływ na rozwój wiedzy o tekście oryginalnym, z którego zostały przetłumaczone. Oprócz przekładów kościelnych, znany jest przynajmniej jeden przekład "misyjny". Około roku 640 po Chr., grupa nestoriańskich misjonarzy mówiących po syryjsku przetłumaczyła Ewangelie dla chińskiego cesarza Tai Tsunga. Mroczne średniowiecze Po upadku Imperium Rzymskie- go na Zachodzie, chrześcijaństwo szybko rozprzestrzeniało się, szcze- gólnie w Europie północnej i środ- kowej. W miarę wzrostu Kościoła fragmenty BiblŹŹ tłumaczono na wiele nowych języków. Pierwszym tłumaczeniem w An- glŹŹ był przekład Psalmów dokona- ny przez Aldhelma. Aldhelm był w roku 700 biskupem w Sherborne na południu AnglŹŹ. Mniej więcej w tym samym cza- sie wielki historyk Bede, martwił się o księży, którzy nie znali łaci- ny, albo znali ją słabo i nie mogli czytać BiblŹŹ. Rozpoczął więc tłu- maczenie BiblŹŹ na anglo-saksoń- ski. Umarł w roku 735, pracując na łożu śmierci nad tłumaczeniem EwangelŹŹ wg św. Jana. Niestety nie zachowało się do dziś ani tłu- maczenie Aldhelma, ani Bedego. Tłumaczem BiblŹŹ był także Król AnglŹŹ, Alfred (871-901 ). Przełożył fragmenty Księgi Wyjś- cia, Psalmy i Dzieje Apostolskie. Wykształceni księża czasami tłu- maczyli samodzielnie. Po najeździe Normanów wiele ksiąg biblijnych zostało przetłumaczonych na język angielski, niektóre na lokalne dialekty. Podejmowano się także prze- kładów na inne języki, głów- nie dla zwierzchników Kościoła, często z zachowaniem ustalonego wzorca rytmicznego. Tłumaczenie z 758 r. EwangelŹŹ wg św. Mateu- sza na frankoński (wczesna od- miana niemieckiego) przetrwało do dziś. Najwcześniejsze teksty francuskie pochodzą z dwuna- stego wieku; włoskie - z czter- nastego. Pierwsze tłumaczenia BiblŹŹ na język arabski pojawiły się prawdopodobnie w ósmym wieku, choć chrześcijanie żyli w ArabŹŹ już w czwartym wieku. 0 Biblia starosłowiańska W dziewiątym wieku, kiedy ple- miona słowiańskie nawracały się dzięki pracy Cyryla i Metodego, dokonano przekładu na język staro-cerkiewno-słowiański. Cyryl opracował specjalny alfabet, zwany od jego imienia cyrylicą, i wkrótce cała Biblia została przetłumaczona. Jest to ciągle oficjalna wersja rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Choć sporządzane ręcznie kopie nie były liczne, wczesne przekłady BiblŹŹ były bardzo szeroko rozpow- szechnione. Pojedynczy egzemplarz mógł być wart tyle co kilka wiosek. Wiele kopŹŹ wykonali zakonnicy w dziele miłości chrześcijańskiej. Prekursorzy Reformacji W późniejszym okresie średnio- wiecza pojawiło się kilka nowych wersji BiblŹŹ. Były one przezna- czone dla zwykłych chrześcijan, a opracowane przez ludzi krytycz- nych w stosunku do przywódców Kościoła. Około roku 1170, kupiec z Lyonu, Peter Waldo, dzięki lek- turze Nowego Testamentu odna- lazł cel życia. Doprowadził on do opracowania przekładu BiblŹŹ na język prowansalski (południowa odmiana francuskiego). Jego naśla- dowcy założyli Kościół Walden- sów, który przez wieki doświad- czał srogich prześladowań. Wiklif Prawie 200 lat później oksfordzki teolog, Jan Wiklif studiując Biblię doszedł do wniosku, iż jest ona tak ważna, że powinna być dostępna dla każdego. W rezultacie, do roku 1384 Biblia łacińska (Wulgata) została z jego inicjatywy przetłumaczona na angielski. Tłumaczami większo- ści ksiąg byli Nicholas z Hereford i John Purvey. Trzymali się bardzo ściśle łacińskiego tekstu, zachowując nawet niezgodny z angielskim szyk słów! Do roku 1395 Purvey popra- wił tekst pod względem gramatyki i przejrzystości języka angielskiego. Niektóre egzemplarze zawierały uwagi wyrażające kontrowersyjne poglądy Lollardów (jak nazywano zwolenników Wiklifa). W roku 1408 zebrał się w Oxfordzie synod Kościo- ła, który zabronił kopiowania, rozpo- wszechniania i studiowania tych prze- kładów BiblŹŹ. Jednak pokusa czytania BiblŹŹ po angielsku była zbyt wielka. Kiedy 100 lat później pojawiły się pierwsze egzemplarze drukowane, w obiegu znajdowało się jeszcze wiele setek pisanych ręcznie kopŹŹ. Hus Podobny ruch miał miejsce na tere- nie obecnych Czech. Jan Hus, rektor Uniwersytetu w Pradze, pozostają- cy pod wpływem nauk Wiklifa, zo- stał spalony na stosie w roku 1415; jego uczniowie rozpoczęli mimo to pracę nad tłumaczeniem BiblŹŹ. Re- zultatem tego był czeski Nowy Te- stament, wydrukowany w 1475 roku. Wynalazek druku i Reformacja Kiedy około 1450 r. w niemiec- kim mieście Moguncji Johann Gu- tenberg udoskonalił technikę dru- ku, wprowadzając ruchome czcion- ki, rozpoczęła się nowa era w hi- storŹŹ książki, w tym także BiblŹŹ. Właśnie Biblia - w wersji łaciń- skiej - została wydrukowana jako pierwsza ( 1456). Dziesięć lat póź- niej w Strasburgu została wydru- kowana wersja niemiecka, na pod- stawie tekstu nieznanego tłumacza z czternastego wieku. W roku 1471 wydrukowano pierwszą Biblię po włosku, a wkrótce po francusku Nowy Testament. Pierwsze holen- derskie Pismo Święte pojawiło się w 1477 r. Rok później wydrukowa- no całą Biblię po katalońsku (dla HiszpanŹŹ). Erazm Wszystkie drukowane wersje opierały się na istniejących rękopisach i były tłumaczone z ła- ciny. Jednak dzięki ożywieniu nauki, zaczęto studiować teksty w językach oryginalnych. Uczeni żydowscy przechowali Biblię hebrajską i wydrukowali ją we Włoszech w 1488 r. Grecki Nowy Testament został po raz pierwszy opublikowany przez wielkiego holenderskiego uczonego, Erazma, w roku 1516. Choć sam nie był tłumaczem (z wyjątkiem przekła- dów na łacinę), w przeciwieństwie do innych bardzo popierał prze- kładanie BiblŹŹ na języki współ- czesne. Pisał: "Chciałbym, aby Pismo Święte zostało przetłuma- czone na wszystkie języki tak, aby nie tylko Szkoci czy Irlandczycy, ale także Turcy i Saraceni mogli je czytać i rozumieć. Chciałbym, aby rolnik śpiewał je w czasie orki, tkacz nucił je do wtóru swojego krosna, podróżny umilał sobie męczącą podróż jego historiami". Luter W tym samym czasie w Niem- czech, młody zakonnik, Marcin Luter, z wielkim zapałem studio- wał łacińską Biblię. Kiedy czytał, szczególnie uderzyły go słowa Pawła w Liście do Rzymian 1,17: "W niej bowiem [EwangelŹŹ] obja- wia się sprawiedliwość Boża, któ- ra od wiary wychodzi i ku wierze prowadzi". Luter pisał później, jak wiel- ką ulgę przyniosły mu te słowa. "Czułem się jak narodzony na nowo... Moja miłość dla tego najsłodszego słowa <> była odtąd tak wielka, jak poprzednia do nie- go nienawiść. W ten sposób słowa Pawła stały się prawdziwą bramą Raju". Luter był wykładowcą na uni- wersytecie w Wittenberdze. Tam ogłosił swą doktrynę i przeprowa- dził dokładne studia hebrajskiego Starego Testamentu i greckiego Nowego Testamentu w przekła- dzie Erazma. Następnie podjął za- danie opracowania nowego tłuma- czenia na niemiecki, przy użyciu możliwie najprostszego języka. Nowy Testament pojawił się w roku 1522, a cały przekład zo- stał ukończony w 1532. Od tego czasu jest to najlepiej znana niemiecka wersja BiblŹŹ. Biblia angielska Tyndale Prace Erazma wywarły wpływ również na Williama Tyndalea, uczonego z Cambridge, który rozpoczął tłumaczenie Nowego Testamentu na angielski. Władze kościelne nie popierały jego pra- cy, więc przeniósł się do Niemiec, aby ją ukończyć. Pierwszy Nowy Testament wy- drukowany po angielsku pojawił się w mieście Worms w 1526 r. Wkrótce dotarł on do AnglŹŹ, gdzie studiowano go z wielkim zaintere- sowaniem. Władze zabroniły roz- powszechniania egzemplarzy Bib- lŹŹ, a biskup Londynu zakupił dużą ilość kopŹŹ i spalił je. Reakcją Tyndalea było opubli- kowanie kolejnej wersji! Popra- wiał ją jeszcze dwukrotnie i do roku 1566 była ona drukowana czterdzieści razy. Kontynuował swoją pracę, pisząc książki i tłumacząc część Starego Testamentu. Jego Nowy Testament stanowi najwspanialsze dziedzictwo anglojęzycznej kultu- ry, ponieważ Wersja autoryzowana (Biblia Króla Jakuba) z 1611 r., jest z nim prawie w stu procentach zgodna. Coverdale W roku 1535 Myles Coverdale opublikował pierwsze tłumaczenie całej BiblŹŹ na angielski. Było ono drukowane za granicą, jednak szybko przedostało się do AnglŹŹ. W roku 1533 duchowieństwo pro- wincji Canterbury poprosiło króla Henryka VIII o oficjalne tłumacze- nie BiblŹŹ. Chcieli, aby "było ono dane narodowi dla nauki". Coverdale, chcąc by jego tłuma- czenie uznano jako oficjalne, dodał do BiblŹŹ dedykację dla króla. Wy- daje się, że kiedy uczeni zapewnili króla, iż nie zawiera ona żadnych herezji, pozwolił na jej kolportaż. Coverdale nie opierał się na języ- kach oryginalnych, greckim i heb- rajskim, lecz na pracach Tyndalea, Lutra i wersji łacińskiej. Jego tłu- maczenie psalmów jest używane do dzisiaj w Księdze Codziennej Modlitwy ,/Book of Common Pra- yer). Coverdale jako pierwszy za- mieścił tytuły rozdziałów, podob- nie jak w Wersji autoryzowanej (Króla Jakuba), i oddzielił apokry- fy od ksiąg Starego Testamentu. W późniejszych wersjach apokry- fy są ułożone w taki sam sposób, jak w greckiej Septuagincie. W roku 1537 pojawiła się pierw- sza Biblia faktycznie wydrukowana w AnglŹŹ. Była ona podpisana imio- nami "Tomasz Mateusz" - pseudo- nimem Johna Rogersa, współ- pracownika Tyndalea. Biblia ta składała się głównie z tekstu tłuma- czonego przez Tyndalea - włącza- jąc w to nie opublikowane poprzed- nio księgi od Jozuego do Kronik- oraz dużej ilości dodatkowych infor- macji w postaci indeksów i przypi- sów. Była to pierwsza Biblia opublikowana "za najłaskawszym przyzwoleniem Króla". Podobnym przywilejem obdarzona została, jeszcze w tym samym roku, Biblia Coverdalea. Biblia Wielka W roku 1538 wydany został roz- kaz królewski zobowiązujący du- chownych do "wystawienia w koś- ciele pełnego wydania BiblŹŹ w jed- nym tomie, w języku angielskim, tak aby wierni mieli do niego wygodny dostęp i mogli je czy- tać... To właśnie jest żywe Słowo Boże, które każdy chrześcijanin musi poznać, zawierzyć mu i wy- pełnić, jeśli chce być zbawiony". Księgą rekomendowaną przez króla była Biblia Wielka, tj. popra- wiona przez Coverdalea wersja Mateusza, wydana w 1539 r. Dru- gie wydanie tej BiblŹŹ zawierało przedmowę arcybiskupa Cranmera, zachęcającą wszystkich do jej czy- tania. Zawierała ona następującą notę: "Jest to Biblia przeznaczona do użytku w kościołach". Jednym z dwóch biskupów, którzy spraw- dzali ją dla króla, był Tonstall, któ- ry, jako biskup Londynu, spalił No- wy Testament Tyndalea, a z niej usunął kontrowersyjne przypisy. Przed śmiercią Henryka, w roku 1547 tłumaczenia Tyndalea i Co- verdalea zostały zakazane i duże ich ilości zniszczone. Jednak Bib- lia Wielka pozostała w kościołach Angli i przez czas panowania Edwarda VI, a niektóre egzempla- rze przetrwały nawet panowanie rzymskokatolickiej królowej MarŹŹ (1553-58), choć msze za- częto znowu odprawiać po łacinie. Biblia Genewska W czasie panowania MarŹŹ, angielscy uczeni na wygnaniu w Genewie pracowali nad nową wersją BiblŹŹ. Ukazała się ona w 1560 r., z dedykacją dla kró- lowej Elżbiety 1. Księgi od Ezdrasza do Malachiasza zostały po raz pierwszy przetłumaczone z hebrajskiego. Hebrajski związek wyrazowy zachowano wszędzie, gdzie było to możliwe, zarówno w Starym, jak i Nowym Testamen- cie. Załączono apokryfy z przy- pisem mówiącym o ich znaczeniu. Dodano również przypisy wyja- śniające znaczenie tekstu biblijne- go. Wersja ta stała się bardzo popularna zarówno w Wielkiej BrytanŹŹ jak i w Genewie. Za pa- nowania Elżbiety 1 drukowano ją siedemdziesiąt razy. W Szkocji była to wersja oficjal- nie czytana w kościołach i używana jeszcze przez pewien czas po poja- wieniu się BiblŹŹ Króla Jakuba. Czasami nazywano ją "Biblią Bry- czesów" ze względu na zawarte w niej tłumaczenie Księgi Rodzaju 3,7, gdzie przetłumaczono, że Adam i Ewa zrobili sobie "bryczesy". Biblia Biskupów W tym samym czasie nad po- prawą BiblŹŹ Wielkiej pracowali biskupi, wśród których główną rolę odgrywał arcybiskup Parker. Nowa wersja, która ukazała się w 1568 r., została nazwana "Biblią Biskupów". Poprawiający starali się uzyskać większą dokładność tłumaczenia, zmienić zbyt drastyczne wyrażenia, unikać kontrowersyjnych przypisów i interpretacji. Jednak tłumaczenie okazało się gorsze od BiblŹŹ genewskiej. Choć używano jej w kościołach, Biblia ta była mniej popularna. Biblia Króla Jakuba (Wersja autoryzowana) Kiedy na tronie zasiadł Król An- glŹŹ Jakub I (VI w Szkocji), zgodził się on na opracowanie wersji po- prawionej. Sam także wziął udział w organizacji pracy, którą powie- rzono sześciu zespołom uczonych. Po zakończeniu tłumaczenia grupa, na którą składało się po dwóch reprezentantów z każdego zespołu, podjęła prace nad redakcją całej BiblŹŹ przed oddaniem jej do druku. Wersja ta była oparta na BiblŹŹ Biskupów, ale z wykorzystaniem greckiego i hebrajskiego oryginału. Imionom nadano ich popularną formę, a powszechnie znane słowa związane z religią (takie jak "koś- ciół" czy "biskup") zostały utrzy- mane w dawnej formie. Przypisy na marginesach wyjaśniały słowa greckie lub hebrajskie i podawały odniesienia do wersetów o podob- nej wymowie. Słowa dodane dla wyjaśnienia znaczenia poszczegól- nych zdań były drukowane innym krojem czcionki. Dołączono także nowe streszczenia rozdziałów. Tym słynnym tłumaczeniem była Biblia Króla Jakuba (Wersja autory- zowana) z 1611 r., której w rzeczy- wistości nigdy formalnie nie auto- ryzowano. Zawierała ona dedyka- cję dla króla Jakuba i długą przed- mowę "Od tłumacza do czytelnika", którą obecnie drukuje się rzadko. Odpowiadała ona na krytykę i wy- jaśniała zamiary tłumaczy "uczy- nienia dobrego przekładu lepszym", podkreślając wielką staranność i rozwagę przy korzystaniu z in- nych tłumaczeń i komentarzy. Przedmowa ta uzasadnia także praktykę zamieszczania alternatyw- nych tłumaczeń na marginesach w przypadku, kiedy tłumacze nie są pewni znaczenia danego frag- mentu. Autorzy przedmowy wyjaś- niają także zachodzącą czasami konieczność tłumaczenia jednego słowa z oryginału kilkoma różnymi słowami angielskimi, nawet jeśli znaczenie było takie samo. Wersja ta cieszy się ogromnym poważaniem od 350 lat. Główną tego przyczyną jest prawdopodob- nie piękno i rytm jej języka. Wszystkie wczesne wydania za- wierały apokryfy. Nie opuszczano ich w BiblŹŹ genewskiej aż do 1640 roku, a w Wersji autoryzowanej utrzymano je znacznie dłużej. W porównaniu z pierwszym wy- daniem znacznie uwspółcześniono pisownię, skrócono streszczenia rozdziałów i rozbudowano przypisy. W roku 1701 na marginesach po- jawiły się daty dodane przez arcy- biskupa Usshera. Zamieszczano je przez następnych 200 lat. Wersja Douai Na rok przed wydaniem Wersji autoryzowanej opublikowano standardową wersję rzymskokato- licką- Biblię Douai. Była to praca Grzegorza Marcina i innych w Ko- legium Angielskim w Douai we Francji. Jego Nowy Testament ukazał się w roku 1582, kiedy ko- legium znajdowało się w Reims. Próbował on tłumaczyć Wulgatę słowo w słowo, budując czasami zdania trudne do zrozumienia. Niektóre nietypowe słowa przejęte z łaciny tłumaczono w słowniku. Przypisy wyjaśniały tekst w miejs- cach istotnych dla doktryny. Wiele osób uważało język BiblŹŹ Douai za trudny do zrozumienia, dlatego biskup Challoner wydał do roku 1772 dwie wersje popra- wione Starego Testamentu i pięć poprawionych wersji Nowego Testamentu, w dużej mierze pod wpływem Wersji autoryzowanej. Jego ostatnia wersja stała się oficjalną wersją rzymskokatolicką. Główne współczesne wersje angielskie W następnych stuleciach powsta- ło sporo nowych tłumaczeń i wersji poprawionych. Niektóre z nich oparte były na greckich rękopisach, znacznie starszych i bliższych oryginałowi niż "Tekst Przyjęty", Wersja poprawiona W 1870 r. Kościół anglikański podjął historyczną decyzję przygo- towania poprawionej wersji BiblŹŹ Króla Jakuba, która zawierałaby tylko niezbędne zmiany. Wyzna- czono zespoły staro- i nowotesta- mentowych uczonych i zaproszono do współpracy uczonych z Kościoła Szkocji i Wolnego Kościoła. Ich zadaniem było dokonanie ,jak najmniejszej ilości zmian" w ,języ- ku Wersji autoryzowanej". Ewen- tualne zmiany w tekście hebrajskim lub greckim musiały być zatwier- dzane większością co najmniej dwóch trzecich głosów. Utworzono dwie równoległe grupy w USA do współpracy dotyczącej ewentual- nych sugestŹŹ i krytyki. Poprawiona Wersja Nowego Tes- tamentu, wydrukowana w 1881 r., została wysłana telegraficznie do Chicago, wzbudzając wielkie za- interesowanie. Była ona oparta na dużo starszym tekście greckim niż Wersja autoryzowana, opiera- jąc się głównie na Kodeksie Synaj- .skim i Kodeksie Watykańskim Wiele przypisów na marginesach odnosiło się do tekstów oryginal- nych. Wiele dobrze znanych słów i wersetów Wersji autoryzowanej zostało zmienionych, ponieważ nie były dostatecznie zgodne z tekstem rękopisów. Spowodowa- ło to liczne, choć nieuzasadnione protesty, jakkolwiek tłumaczenie to jest często zbyt dosłowne i pedantyczne. Jednak przekład Starego Testamentu (1885) stano- wił wielki postęp w stosunku do Wersji autoryzowanej. Dzięki lepszemu poznaniu języka hebraj- skiego wyjaśniono wiele nieja- snych miejsc; wersety poetyckie zostały przetłumaczone jako poezja; podzielono tekst na akapity, a w 1898 r. wprowa- dzono nowy system odniesień. Poprawiona Wersja standardowa Uczeni amerykańscy związani z angielską Wersją poprawioną opracowali w 1901 r. amerykań- ską Wersję standardową. W roku 1937 rada posiadająca prawa autor- skie tego przekładu zdecydowała o przygotowaniu wersji poprawio- nej. Nowy Testament pojawił się w 1946 r., a Stary Testament w 1952 r. Język tej wersji był kom- promisem pomiędzy językiem staroświeckim, spopularyzowanym przez Biblię Króla Jakuba, a współ- czesną angielszczyzną. Większość, lecz nie wszystkie, przestarzałe słowa zostały usunięte. Dialogi są zaznaczone za pomocą cudzysło- wów. W niektórych miejscach, tam gdzie tekst hebrajski wydawał się w sposób oczywisty błędny, użyto starodawnych tłumaczeń. Pewnych zmian dokonano także w Księdze lzajasza, w świetle odkrycia zwojów znad Morza Martwego. W 1973 r. wydano nową edy- cję, znaną jako Biblia Pawszechna (Common Bible). Została ona auto- ryzowana zarówno przez Kościół katolicki jak i komitet RSV (Revi- sed Standard Version - Poprawio- nej Wersji Standardowej). Nowa Biblia angielska W 1946 r. Kościół Szkocji zwró- cił się do głównych Kościołów brytyjskich z propozycją opraco- wania całkowicie nowego tłuma- czenia. Pomysł został przyjęty i wkrótce do pracy przystąpiły trzy zespoły wraz z dodatkową grupą, mającą rozstrzygać kwestie stylis- tyczne. Dyrektorem naczelnym był dr C. H. Dodd. Nowy Testament pojawił się w 1961, a Stary Testa- ment w 1970 r. Było to pierwsze międzykościelne tłumaczenie w AnglŹŹ i pierwsza wersja nie opierająca się na tradycji Wersji autoryzowanej Tyndalea. Nowa Biblia angielska bierze pod uwagę wyniki wszystkich ostatnich badań. Nowe światło na teksty staro- testamentowe rzuciły zwoje znad Morza Martwego. Niedawno odkryte dokumenty w językach spokrewnionych z hebrajskim wyjaśniły znaczenie niektórych trudnych słów. W zamierzeniu ta wersja BiblŹŹ miała być spisana współczesną angielszczyzną, bez staroświeckiego, "biblijnego" języka Wersji autoryzowanej, jednak echa tego języka dają się i tu często słyszeć. Niektóre słowa są długie i trudne, nie zachowano także związków wyrazowych współczesnego języka angielskiego. Biblia jerozolimska W 1966 r. tłumacze rzymsko- katoliccy opublikowali Biblię jero- zolimską. Jest to nowy przekład z języków oryginalnych, podobny do francuskiej Bible de J‚rusalem i zawierający wprowadzenia i przy- pisy z tej wersji. Tłumaczenie to jest używane zarówno przez pro- testantów,jak i katolików. Jego język jest bardziej ożywiony i współcześniejszy od języka po- prawionej Wersji standardowej. Biblia Dobrej Nowiny Biblia Dobrej Nowiny została opracowana przez Amerykańskie Stowarzyszenie Biblijne (Nowy Testament 1966, Stary Testament 1976). W zamierzeniu jest ona go- dnym zaufania i dokładnym tłuma- czeniem, używającym słów zrozu- miałych dla każdego. Dotyczy to także ludzi, którzy nie mieli po- przednio styczności z chrześcijań- stwem, osób niekoniecznie dobrze wykształconych, a także tych, dla których angielski jest językiem obcym. Wersja ta jest oparta na dokładnych studiach lingwisty- cznych i dostarcza wzorca dla tłu- maczeń na wiele języków świata. Podstawowym celem jest tutaj stworzenie wersji możliwie naj- bliższej naturalnemu odpowiedni- kowi języka oryginalnego. Drugi ważny cel dotyczy pozio- mu języka. Unikano terminów nau- kowych, poetyckich czy typowo religijnych, a także wyrażeń gwa- rowych. W rezultacie otrzymano "język powszechny", jasny i zrozumiały dla wszystkich. Nowa Wersja między- narodowa Jest to tłumaczenie (1972 i 1979) dokonane przez zespół uczonych ewangelickich, głównie z USA, którzy, wykorzystując najnowsze badania, stworzyli wybitną wersję, jednocześnie zgodną z tradycją wcześniejszych BiblŹŹ angielskich. Inne współczesne tłumaczenia angielskie 1902 Nowy Testament Dwudziestego Wieku Około trzydziestu tłumaczy, w tym także duchowni, jednak nie eksperci. Łatwy do przeczytania i zrozumienia. 1903 R. F. Weymouth, Nowy Testa- ment w języku współczesnym Podzielono długie zdania i do- dano nagłówki rozdziałów. Użyto dostojnego, lecz czasami staro- świeckiego języka. 1913 i 1924 J. Moffatt, Nowe tłumaczenie BiblŹŹ Ten pięknie iluminowany rękopis napisany jest w języku armeńskim. Dobre tłumaczenie, szczególnie Starego Testamentu. Zmieniono ułożenie i treść pewnych fragmen- tów tekstu z przyczyn wyjaśnio- nych przez Moffatta w innych publikacjach. 1923 i 1927 E. J. Goodspeed, Kompletna Biblia; przekład amerykański Wersja, którą bardzo dobrze się czyta. Stary Testament jest dzie- łem czterech innych uczonych. 1941 i 1949 Uproszczona Biblia angielska Udany eksperyment przy użyciu zaledwie 1000 słów. 1941 Wersja konfraternistyczna Przekład rzymskokatolicki z USA. Poprawiona wersja No- wego Testamentu Challonera. Tłumaczenie Starego Testamentu jest oparte na języku hebrajskim. 1945 i 1949 Ronald Knox, Biblia Święta Przekład rzymskokatolicki opar- ty na łacińskiej Wulgacie, opraco- wany przez mistrza angielskiego stylu. 1947-1957 J. B. Phillips, Nowy Testament napisany współczesnym angielskim Swobodna i żywa wersja cie- sząca się dużą popularnością. 1945 i 1959 Wersja Berkeley Nowy Testament opracowany przez dr. G. Verkuyla; Stary Testa- ment napisany przez grupę uczonych z USA. Wersja konserwatywna. 1958 K. S. Wuest, Rozszerzone tłu- maczenie Nowego Testamentu Zaprojektowane jako pomoc dla słuchaczy studiów biblijnych, którzy nie znają greckiego. 1958 Uzupełniony Nowy Testament Opracowany w USA. Zawiera dodatkowe, alternatywne objaś- nienie znaczeń. 1971 K. Taylor, Żywa Biblia Popularna amerykańska parafraza oparta na języku codziennym, prze- znaczona do czytania rodzinnego. Statystyka tłumaczeń BiblŹŹ do 1984 r. Obecnie na świecie mówi się 5445 językami. Praca związana z tłuma- czeniem BiblŹŹ dotyczy 1745 spośród tych języków. Całą Biblię lub tylko Nowy Testament przetłumaczono na 586 z nich. Europa i Środkowy Wschód: 46 języków Azja-Pacyfik: 285 języków Afryka: 249 języków Ameryka i Karaiby: 6 języków Dodatkowo 1159 tłumaczeń znaj- duje się w toku opracowania lub poprawy. Europa i Środkowy Wschód: 12 języków Azja-Pacyfik: 465 języków Afryka: 402 języki Ameryka i Karaiby: 280 języków 1971 Nowa standardowa Wersja amerykańska Standardowa Wersja Amerykań- ska z 1901 r., z uwspółcześnionym angielskim. 1982 Nowa Wersja Króla Jakuba/po- prawiona Wersja autoryzowana Poprawa związana ze zmianami w języku i zmianami znaczenia słów w stosunku do wydania z 1611 r. Inne języki europejskie Reformacja przyniosła wspa- niałe tłumaczenia BiblŹŹ także w wielu innych językach oprócz angielskiego i niemieckiego. Holenderski Pierwsza kompletna Biblia ho- lenderska, przetłumaczona częś- ciowo z niemieckiej wersji Lutra, ukazała się w roku 1525. Pewna liczba holenderskich przekładów pojawiła się w następnym stuleciu, a w roku 1637 opublikowano stan- dardową Biblię protestancką ( Sta- te.s-General version). Jest ona uży- wana do dzisiaj, mimo odrębnej tradycji BiblŹŹ rzymskokatolickiej i wydania kilku współczesnych wersji, w tym Nowego Testamentu podobnego do angielskiej BiblŹŹ Dobrej Nowiny. Francuski Opublikowano wiele BiblŹŹ w ję- zyku francuskim. Wersje Segond z 1880 r. i Synodale z 1910 r. są dziś najczęściej używane przez pro- testantów. Wśród nowych wersji wysoki poziom osiągnęła rzym- skokatolicka Bible de J‚rusalem ( 1956) i La Traduction Oecume- nuvue de la Bible (1967-1976). Popularna, szczególnie we francu- skojęzycznej Afryce, okazała się Le Nouveau Te.stament en Fran‡ais Courant, podobna do BiblŹŹ Dobrej Nowiny. Podobnie wygląda historia prze- kładów biblijnych we wszystkich głównych językach zachodniej Europy. W Europie wschodniej, pod wpływem Kościoła prawosła- wnego, przez długi czas używa- no wersji starożytnych lub śred- niowiecznych. Kompletna Biblia nie została przetłumaczona na ro- syjski aż do 1876 r. Nie było też jej tłumaczenia na współczesny grecki aż do 1840 r. Obecnie inten- sywne prace nad tłumaczeniem Bi- blŹŹ prowadzone są w całej Europie. Nowe polskie tłumaczenie zos- tało wydane w roku 1975. Trwają prace nad przetłumaczeniem BiblŹŹ na pięć różnych języków używa- nych na terenie dawnej JugosławŹŹ. W latach 1947-1968 opracowano, głównie za sprawą tłumaczy rzym- skokatolickich, nowe hiszpańskie przekłady Nowego Testamentu i całej BiblŹŹ. Pierwsi misyjni tłumacze BiblŹŹ Kiedy praca misyjna została pod- jęta na nowo po średniowieczu, pierwsze przekłady zostały opraco- wane przez tłumaczy rzymskokato- lickich. Zaczynali oni zwykle od Dziesięciu Przykazań, Modlitwy Pańskiej i wybranych fragmentów EwangelŹŹ lub opowieści biblij- nych, a także katechizmu. Jednak w 1613 r. misjonarze Jezuici opu- blikowali cały Nowy Testament w języku japońskim. Pierwsza wersja protestancka została przygotowana w języku malajskim przez pracowników Ho- lenderskiej KompanŹŹ Wschodnich IndŹŹ. W roku 1663 wydano, opracowa- ną przez Johna Eliota, pierwszą kompletną wersję BiblŹŹ w języku massachusetts (skompilowanym języku amerykańsko-indiańskim), w której można znaleźć słowa 15- 20-literowe. Tłumaczenie BiblŹŹ w Indiach zaczęło się intensywnie rozwijać dzięki pracy misjonarzy luterań- skich z DanŹŹ. Nowy Testament Ziegenbalga w języku tamilskim został opublikowany w roku 1711, a Stary Testament został dodany przez Schultze w 1728 r. Nowa era rozpoczęła się jednak wraz z dotarciem do IndŹŹ pierwszego misjonarza angielskiego, Williama Careya, w 1793 roku. Spędził on czterdzieści lat pracując w Seram- pore w Bengalu wraz z dwoma kolegami i wieloma pomocnikami z IndŹŹ. Po jego śmierci wydrukowa- no Biblię lub sam Nowy Testa- ment w 37 różnych językach i dia- lektach, w tym także po chińsku i birmańsku. Jego zasługą było także opracowanie słowników i podręczników gramatyki tych języków. Było to zdumiewające osiągnięcie. Tłumaczenie BiblŹŹ jest pracą zespoło- wą. Dwaj tłumacze, misjonarz i miejs- cowy chrześcijanin pracują razem nad przekładem na jeden z języków Meksyku. Po zakończeniu tłumaczenia jego tekst jest bardzo dokładnie spraw- dzany i ewentualnie poprawiany. Następnie może zostać wydru- kowany, dzięki czemu będą dostępne tysiące kopŹŹ. ILE KSIĄG MA BIBLIA? Wszystkie wydania BiblŹŹ zawierają te same 27 ksiąg Nowego Testamen- tu. Zamieszczone poniżej porównanie wymienia 39 ksiąg Starego Testa- mentu w BiblŹŹ powszechnej (protes- tanckiej) i 46 ksiąg w BiblŹŹ jerozolim- skiej (rzymskokatolickiej). Wybrane wersje współczesne zawierają inne nieznaczne różnice w doborze ksiąg dodanych do podstawowych 39. Te dodatkowe księgi nazywane są "apokryfami", albo księgami "deutero- kanonicznymi". Poprawiona standar- dowa wersja BiblŹŹ powszechnej wy- mienia następujące księgi dodane pomiędzy Starym i Nowym Testa- mentem: Księga Tobiasza Księga Judyty Dodatek do Księgi Estery (Księga Estery rozdz. 10,3a-3I) Księga Mądrości Eklezjastyk (albo Mądrość Syracha) Księga Barucha List Jeremiasza (Księga Barucha rozdział 6) Modlitwa Azariasza i pieśń trzech młodzieńców (Księga Daniela rozdz. 3,24-90) Księga Zuzanny (Księga Daniela rozdz.13) Opowieści o Belu i o wężu (Księga Daniela rozdz. 14) 1-2 Księga Machabejska 1 Księga Ezdrasza* Modlitwa Manassesa* * Księgi te są włączone do greckiego kanonu Pisma Świętego, ale nie są traktowane jako miarodajne przez Kościół rzymskokatolicki. Historyczną przyczyną tych różnic jest to, że Hieronim, opierając się na greckiej Septuagincie, zamieścił te dodatkowe księgi w łacińskiej Wul- gacie, co wpłynęło na kolejne wersje rzymskokatolickie. (Grecki Kościół Ortodoksyjny i Kościoły z nim zwią- zane także zamieszczają apokryfy, ale oparte na tekstach greckich i starocerkiewnych, a nie na Wulga- cie). Większość wersji protestanckich opiera się raczej na hebrajskim Sta- rym Testamencie zawierającym tylko podstawowych 39 ksiąg. Czy te dodatkowe księgi są częścią BiblŹŹ? Chrześcijanie rzymskokatoliccy przyjmują je jako część Starego Testamentu (określenie deuterokano- niczne nie stawia ich na mniej waż- nej pozycji). Większość pozostałych chrześcijan jest innego zdania. Stary Testament w poprawionej wersji standardowej (protestanckiej) Księga Rodzaju Księga Wyjścia Księga Kapłańska Księga Liczb Księga Powtórzonego Prawa Księga Jozuego Księga Sędziów Księga Rut 1 Księga Samuela 2 Księga Samuela 1 Księga Królewska 2 Księga Królewska 1 Księga Kronik 2 Księga Kronik Księga Ezdrasza Księga Nehemiasza Księga Estery Księga Hioba Księga Psalmów Księga Przysłów Księga Eklezjastesa Pieśń Salomona Księga Izajasza Księga Jeremiasza Lamentacje Księga Ezechiela Księga Daniela Księga Ozeasza Księga Joela Księga Amosa Księga Abdiasza Księga Jonasza Księga Micheasza Księga Nahuma Księga Habakuka Księga Sofoniasza Księga Aggeusza Księga Zachariasza Księga Malachiasza Stary Testament w BiblŹŹ jerozo- limskiej (rzymskokatolickiej) Księga Rodzaju Księga Wyjścia Księga Kapłańska Księga Liczb Księga Powtórzonego Prawa Księga Jozuego Księga Sędziów Księga Rut 1 Księga Samuela 2 Księga Samuela 1 Księga Królewska 2 Księga Królewska 1 Księga Kronik 2 Księga Kronik Księga Ezdrasza Księga Nehemiasza Księga Tobiasza Księga Judyty Księga Estery (razem z dodatkiem) 1 Księga Machabejska 2 Księga Machabejska Księga Hioba Księga Psalmów Księga Przysłów Księga Koheleta czyli Eklezjastesa Pieśń nad Pieśniami Księga Mądrości Mądrość Syracha czyli Eklezjastyk Księga Izajasza Księga Jeremiasza Lamentacje Księga Barucha (zawierająca List Jeremiasza) Księga Ezechiela Księga Daniela (zawierająca Pieśń trzech młodzieńców, Księgę Zuzanny oraz opowieści o Belu i o wężu) Księga Ozeasza Księga Joela Księga Amosa Księga Abdiasza Księga Jonasza Księga Micheasza Księga Nahuma Księga Habakuka Księga Sofoniasza Księga Aggeusza Księga Zachariasza Księga Malachiasza Towarzystwa biblijne W 1804 roku powołano Brytyj- skie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne "dla WalŹŹ, dla królestwa, dla świata". Początkowo wydawa- ło ono istniejące wersje BiblŹŹ, jed- nak jego członkowie wkrótce zain- teresowali się nowymi tłumacze- niami. Wydali hinduski (Urdu) Nowy Testament, przetłumaczony przez pionierskiego misjonarza Henryego Martyna w roku 1812, i pierwszą współczesną wersję afrykańską w 1816 r. Była ona na- pisana w języku bullom dla Sierra Leone. Od tego czasu dokonano tłuma- czeń na około 480 języków afry- kańskich. Języki te zostały po raz pierwszy zapisane przez chrześci- jan przy użyciu alfabetu łacińskie- go. Pierwszy kompletny Nowy Testament został przetłumaczony w Afryce na język amharski dla EtiopŹŹ w 1829 r. Pierwszą komplet- ną Biblię w języku afrykańskim przetłumaczono w 1835 r. na język malgaski. Podobny proces rozpoczął się w rejonie Pacyfiku (od wersji taitańskiej w 1818 r.) i Ameryce Łacińskiej (od wersji w języku ajmara dla BoliwŹŹ, w 1829 r.). W tym czasie powstało wiele towarzystw - Niderlandzkie Towa- rzystwo Biblijne, Amerykańskie Towarzystwo Biblijne i Narodowe Towarzystwo Biblijne Szkocji, któ- re rozpoczęły prace nad tłumacze- niem BiblŹŹ. W Indiach, Afryce i krajach arabskich nad tłumacze- niem BiblŹŹ pracowali.także misjo- narze rzymskokatoliccy. Współczesny ruch misyjny wzra- stał przez wiek dziewiętnasty i do roku 1939 prace nad tłumaczeniem posuwały się bardzo szybko. Prak- tycznie wszystkie towarzystwa misyjne wzięły w tym udział. Głównymi tłumaczami byli misjo- narze, choć wykorzystywano także pomoc przedstawicieli miejscowej ludności. Niektórzy z nich ode- grali bardzo ważną rolę. Na przy- kład urodzony w NigerŹŹ biskup Samuel Crowther pracował nad Biblią w języku joruba (Nigeria, 1862), a Pandita Ramabai, nad Biblią w języku marathi (1912). Towarzystwa biblijne pomagały w organizacji pracy nad przekła- dem, przekazując środki pieniężne, drukując, rozprowadzając przetłu- maczone Biblie i pomagając we wszystkich związanych z tą pracą problemach. Towarzystwo Nider- landzkie kształciło nawet swoich własnych lingwistów, którzy nas- tępnie wysyłani byli jako tłumacze. Misyjne przekłady BiblŹŹ dzisiaj Po drugiej wojnie światowej tłumaczenie BiblŹŹ uległo wielkim zmianom. Tłumacze BiblŹŹ Wiklifa Organizacja ta została założona w 1934 r., w celu dostarczenia wszystkim ludziom BiblŹŹ w ich własnym języku. Istniały jeszcze tysiące języków, na które nie prze- tłumaczono BiblŹŹ. Grupa ta roz- rosła się obecnie w największe towarzystwo misyjne na świecie. Jest ono reprezentowane przez po- nad 3000 misjonarzy realizujących starannie opracowane programy w około 700językach. Wszyscy tłumacze odbywają naj- pierw studia lingwistyczne. Zwykle muszą po raz pierwszy zapisać język, na który tłumaczą. Nie jest to łatwe zadanie, szczególnie jeśli zawiera on dźwięki nie występują- ce w żadnym języku europejskim. Następnie tłumacz musi zapisać gramatykę i kompletną listę uży- wanych słów. Zwykle pomaga mu jakiś przedstawiciel miejscowej ludności, znający choć trochę je- den z języków, jakimi posługuje się misjonarz. Czasami upływają dłu- gie lata, zanim może on rozpocząć nawet najprostsze tłumaczenie. Tymczasem członkowie plemienia uczą się czytać. Tłumaczenie cały czas się sprawdza, aby upewnić się, czy wszyscy je rozumieją. Wiele rzeczy, o których mówi Biblia, może być całkowicie obcych narodom innych kultur. Tłumacz musi znaleźć możliwie najlepszy odpowiednik wyjaśniający znacze- nie opisywanych zdarzeń. Jest on jednak odpowiednio do tego przy- gotowywany i może liczyć na po- moc doświadczonych kolegów. Gdy po wielu trudach kończy on tłuma- czenie jednej z EwangelŹŹ, jego na- grodą jest widok pojawiających się wydrukowanych egzemplarzy, ra- dości z jaką są one czytane i stu- diowane! Chrześcijanin w Indiach, czytając po raz pierwszy Ewan- gelię, wykrzyknął: "To tak, jakby patrzeć na twarz Pana Jezusa!" W wielu krajach nauka czytania i pi- sania idzie w parze z tłumaczeniem BiblŹŹ. Być może pierwszĄ lekturą tej Brazylijki będzie fragment BiblŹŹ. Zjednoczone Towarzystwa Biblijne Jeszcze większy program, obej- mujący kilka ważniejszych języ- ków świata (hinduski, chiński, arabski), jest realizowany przez Zjednoczone Towarzystwa Biblij- ne. Organizacja ta zrzesza około sześćdziesięciu narodowych towa- rzystw biblijnych na całym świe- cie. W pracy uczestniczą zarówno katolicy, jak i protestanci. Drugi Sobór Watykański zachęcał kato- lików do rozpowszechniania BiblŹŹ w ich własnych językach. Typowy tłumacz nie jest już misyjnym pio- nierem pracującym w prymityw- nych warunkach z jednym lub dwo- ma pomocnikami wybranymi spoś- ród miejscowej ludności. Częściej to on sam wywodzi się z miejsco- wej ludności i pracuje w swoim ojczystym języku. Być może istnie- je już przekład BiblŹŹ na dany ję- zyk,jednak, wykonany przez obco- krajowców, nie tak zrozumiały i dokładny, jak mógłby być. Moż- liwe, że jest on zbyt dosłowny lub że jego język już się zestarzał. Mógł także być oparty na tekście, który został potem poprawiony dzięki współczesnym studiom. Przed ewentualnym rozpoczę- ciem prac przeprowadza się kon- sultacje w celu uzyskania szerokie- go poparcia dla nowego przekładu. Niektórzy ludzie na pewno będą niezadowoleni ze zmian w BiblŹŹ, którą znają od dzieciństwa. Z ich zdaniem także trzeba się liczyć. Jeśli zapadnie decyzja o sporządze- niu nowego tłumaczenia, wybiera się i kształci tłumaczy. Na począt- ku sporządzają oni szkice tłuma- czenia, które są następnie porów- nywane i oceniane. Uzgodniona przez nich wersja zostanie przesła- na zespołowi biblistów i języko- znawców, którzy przekażą tłuma- czom pisemnie uwagi do ich pracy. Jeśli tłumacze nie zaakceptują proponowanych zmian, będą one dyskutowane na zebraniu eksper- tów. Zwierzchnicy Kościoła także otrzymują szkice tłumaczenia, aby po zakończeniu prac mogli udzielić swojego poparcia i pomagać Koś- ciołom w przyjęciu nowej wersji. Urzędnik towarzystwa biblijnego, odpowiedzialny za tłumaczenie BiblŹŹ, nadzoruje zwykle kilka ta- kich projektów. Jego zadaniem jest składanie regularnych wizyt w celu udzielania rad i sugestŹŹ, a czasami także rozstrzygania sporów. Przyszłość W dziedzinie tłumaczenia BiblŹŹ robi się obecnie więcej niż kiedy- kolwiek. Oprócz działań podejmo- wanych w ramach światowych programów Tłumaczy BiblŹŹ Wi- klifa i Zjednoczonych Towarzystw Biblijnych prace prowadzi także wiele innych organizacji misyj- nych. Dodatkowe wersje tworzone są niezależnie przez jednostki lub grupy. Tysiące ludzi pracuje nad tym, aby uczynić Biblię zrozumia- łą dla wszystkich. Ciągle istnieją jeszcze setki przeważnie małych grup językowych, które nie mają swojej wersji BiblŹŹ. A języki ciągle się zmieniają. Uczeni Zjed- noczonych Towarzystw Biblijnych zdają sobie sprawę, że aby do- trzymać kroku tym zmianom, co trzydzieści lat potrzebna będzie poprawa lub nowe tłumaczenie. Z całą pewnością tłumacze BiblŹŹ mają przed sobą jeszcze długie lata pracy, polegającej na przeka- zywaniu ludziom Słowa Bożego w ich własnych językach. 86 ROZUMIEĆ BIBLIĘ WProwadzenie do BiblŹŹ Według wszelkich standardów Bi- blia jest wielkim arcydziełem. Wyda- rzenia w niej opisane zaczynają się w epoce kamiennej, a kończą w świe- cie Imperium Rzymskiego. Mimo upły- wu tylu lat, dla milionów ludzi, którzy czytają Biblię, wciąż stanowi ona inspirację w ich codziennym życiu; wielu było i jest gotowych za nią umierać. Do dziś chrześcijanie na ca- łym świecie podejmują usilne stara- nia, żeby mieć choć jeden własny egzemplarz BiblŹŹ. Dlaczego tak stara księga, zawie- rająca historie, które wydarzyły się w nieznanych krajach wiele stuleci temu, wciąż przykuwa naszą uwagę? Dlaczego ludzie ery kosmicznej czy- tają księgę, której autorzy nie dożyli nawet czasów wynalezienia roweru? Każdy czytelnik BiblŹŹ ma własną od- powiedź na te pytania. Można wy- mienić jednak przynajmniej trzy waż- ne powody, dla których do BiblŹŹ na- leży podchodzić z szacunkiem. Wpływ BiblŹŹ Na Biblię natykamy się przy każ- dej analizie zachodniej cywilizacji. Przez wiele setek lat wywierała ona decydujący wpływ na kształto- wanie naszego prawodawstwa, sy- stemów edukacyjnych i naszych idea- łów demokratycznych - nie mówiąc o rozumieniu praw człowieka. Biblia miała ogromny wpływ na większość europejskich politycznych, społecz- nych lub religijnych reformatorów, a poprzez nich na narody świata. Jeś- li nie uwzględni się BiblŹŹ, nie można zrozumieć zachodniej mentalności. Także dzisiaj Biblia bywa motorem wielu istotnych zmian kulturowych zachodzących na świecie. Gdy lu- dzie powstających państw poszukują swej tożsamości, zwracają się właś- nie ku BiblŹŹ. Jej uniwersalne prze- słanie zmienia oblicze społeczeństw Ameryki Południowej, Afryki i wielu krajów Azji. Dzisiaj oddziaływanie BiblŹŹ na mieszkańców całego świata jest bezsprzecznie ogromne, pod wpływem jej lektury, miliony ludzi decydują się zostać chrześcijanami. Bez BiblŹŹ nie można w pełni zro- zumieć prądów kulturalnych ani dawniejszych, ani gwałtownie zmie- niających się dziś. Przesłanie Biblii Biblia będąc starożytną księgą jest częścią niedokończonej historŹŹ. Bohaterowie biblijni żyli inaczej niż ludzie dwudziestego wieku, lecz ich historia jest początkiem naszej własnej historŹŹ. Ich doświadczanie Boga było takie samo, jak współ- czesnych chrześcijan, których łączy ta sama historia zbawienia. Historia ta zaczęła się, trwa - oraz skończy się - z miłości Bożej. Na ja- kiejkolwiek stronie otworzylibyśmy Biblię, przesłanie jest zasadniczo ta- kie samo. Historia stworzenia, wiel- kie wydarzenia w dziejach Starego Testamentu, życie, śmierć i zmar- twychwstanie Jezusa, zesłanie Ducha Świętego w Dzień Pięćdziesiątnicy i życie pierwotnego Kościoła - wszę- dzie tam widać Boga, wychodzącego z miłością ku mężczyznom i kobie- tom, chłopcom i dziewczętom, wzywa- jącego do oddania się Mu całym ser- cem. W centrum historŹŹ znajduje się Jezus. On nie tylko wzywa do przemy- ślenia na nowo przyjmowanych przez nas wzorców wiary i postępowania. Przynosi również możliwość uwolnie- nia się od dominacji zła, dając siłę do przemiany życia, które odzwierciedlać ma istotę samego Boga. W BiblŹŹ znajduje się wiele niezwyk- łych, pomocnych uwag, jak ludzie powinni i jak w rzeczywistości rea- gują na wiadomość o wielkiej, prze- baczającej miłości Boga. Abraham, Amos, Izajasz, Paweł, Piotr i inni- wszyscy są nam bliscy. Gdy ludzie dzisiaj decydują się pójść drogą Bożą, przyłączają się do duchowej pielgrzymki, która trwa od wieków. Historia naszych przodków potrzeb- na jest nam, aby znaleźć w niej wsparcie i wyznaczyć własną drogę pielgrzymowania. Bóg BiblŹŹ Biblia mogłaby przypominać bio- grafię jednego z wielkich religijnych przywódców, gdyby nie twierdzenia, jakie zawiera na temat Boga i Jezu- sa Chrystusa. Stary Testament wszę- dzie podkreśla, że Bóg BiblŹŹ rości sobie wyjątkowe prawa. Izraelici nie mogą czcić swojego Boga razem z bogami Kananejczyków. On jest prawdziwy, pozostali zaś fałszywi. Jezus powtarza to samo. Stwier- dza, że Jego orędzie nie jest po prostu jednym z kilku możliwych; tylko ono - jak twierdzi - prowadzi do poznania Boga, tylko ono umożli- wia właściwe związki między ludźmi a Nim. Pierwsi chrześcijanie przy- jęli tę prawdę. Niektórzy z nich byli głęboko religijnymi ludźmi, zanim jeszcze usłyszeli o Jezusie, ale dzię- ki światłu, jakie On rzucił, ukazując wolę i istotę Boga, wkrótce ujrzeli, że nawet ich najgłębsza religijność nie wystarczy. Aby prawdziwie poz- nać Boga, człowiek musi uznać Je- zusa Chrystusa za jednorodzonego Syna Bożego, chcieć uzyskać prze- baczenie za popełnione grzechy i oddać się Mu jako Panu i Zbawcy. To, bardziej niż wszystko inne wyjaśnia autorytet, jakim Biblia cie- szyć musi się wśród chrześcijan dzi- siaj. Jest to wyjątkowa Księga, po- nieważ otwiera szereg okien, przez które możemy spoglądać na wy- jątkowego Boga; a nawet jeszcze więcej. Gdy bowiem czytamy ją z otwartym sercem, szukając pou- czeń Bożych, możemy śmiało spo- dziewać się odkrycia nie tylko tego, co Bóg powiedział swoim wyznaw- com w przeszłości; usłyszymy również to, co dzisiaj Bóg ma bez- pośrednio nam do powiedzenia. PRAWO To nazwa, którą Żydzi nadali pierw- szym pięciu księgom BiblŹŹ - od Księ- gi Rodzaju do Księgi Powtórzonego Prawa (hebrajskie "Tora"). Po grecku nazywały się one Pentateuch albo "pięć zwojów" (pol. Pięcioksiąg). Prawa czy przepisy regulujące ży- cie codzienne, które Bóg dał swemu ludowi, Izraelowi, zawarte są głównie w Księdze Wyjścia i Powtórzonego Prawa. Tu spisanych jest Dziesięć Przykazań. Księga Rodzaju 1-11 sięga do sa- mego początku, kiedy Bóg stworzył nasz świat. Pozostała część Księgi Rodzaju opowiada historię życia Abrahama i ojców narodu Izraela. Księgi Wyjścia i Powtórzonego Prawa koncentrują się na Mojżeszu i opowiadają, jak Bóg wyratował swój naród z niewoli egipskiej i prowadził go przez lata po pustyni, dopóki nie był on gotów wejść do nowej krainy, do ziemi obiecanej mu przez Boga. Księgi te opowiadają o religŹŹ i kul- cie Izraela - zawierają wskazania, jak Żydzi powinni postępować jako naród wybrany. Wyjaśnione są tam wielkie święta i ich znaczenie oraz opisany jest Przybytek, specjalny namiot wykonany dla Boga. Mimo iż księgi te znacznie się między sobą różnią, w rzeczywisto- ści wszystkie opowiadają jedną historię. Pokazują Boga działającego; nie tylko stwarzającego świat, ale również wzywającego jednostki i na- ród do posłuszeństwa oraz błogo- sławiącego całemu światu. KSIĘGA RODZAJU [GENESIS) Jest to księga o początku naszego świata, nowym początku po potopie oraz o początku narodu żydowskiego. Treść Część 1: Stworzenie do Noego i póź- niej 1-11 Stworzenie świata i wszystkiego na świecie przez Boga 1-2 Pierwsi ludzie sprzeciwiają się woli Bożej: na ziemi pojawia się śmierć 3 Od Adama do Noego 4-5 Noe i potop 6-10 Wieża Babel 11 Część 2: Abraham i jego rodzina 12-50 Abraham, Izaak, Ezaw i Jakub: nowa rodzina Boga 12-35 Potomkowie Ezawa 36 Józef i jego bracia 37-45 Jakub z rodziną w Egipcie 46-50 Główne postacie Adam i Ewa, Kain i Abel, Noe, Ab- raham i Sara, Lot, Izaak i Rebeka, Jakub i Ezaw, Rachela i Lea, Józef i jego bracia (dwunastu synów Ja- kuba/Izraela, od których wywodzi się dwanaście pokoleń Izraela). Główne wydarzenia Stworzenie i "upadek" na skutek grzechu 1-3 Uratowanie Noego i jego rodziny 4-10 Bóg wybiera Abrahama i składa mu szczególną obietnicę 12 Historia Abrahama (12-25), Izaaka (21-28; 35), Jakuba (25-50) i Józefa (30; 37-50) Miejsce Wydarzenia Księgi Rodzaju dzie- ją się na Środkowym (Bliskim) Wschodzie: w MezopotamŹŹ (Iran/ Irak), na obecnym terytorium Izrae- la/JordanŹŹ/Libanu i Egiptu. Czas Przed rokiem 2000 przed Chr., do około roku 1650 przed Chr. Znaczenie i przesłanie Księga Rodzaju ukazuje Boga przy pracy. Jest On Stwórcą naszego świata i całej ludzkości. To, co zrobił, jest dobre. Dał jednak Bóg ludziom wolność wyboru i oni Mu się sprze- ciwili. W konsekwencji odsunęliśmy się od Niego: świat poznał cierpienie i śmierć. Jednak Bóg nie wyrzekł się człowieka. Dał jeszcze jedną szansę Noemu i jego następcom. Wybrał też Abrahama i jego potomków do rozpoczęcia planu zbawienia całej ludzkości. KSIĘGA WYJŚCIA [EXODUS W tej księdze Bóg ratuje swój naród z niewoli w Egipcie, dając mu Mojże- sza jako przywódcę. Treść Część 1: Bóg uwalnia Izraelitów z nie- woli w Egipcie 1-15 Niewolnicy w Egipcie 1 Mojżesz, wczesne lata 2-4, Aaron i król Egiptu 5-11 Pascha i przejście Morza Czerwo- nego 12-15 Część 2: Podróż do góry Synaj Część 3: Bóg zawiera przymierze ze swoim narodem i daje mu prawa ży- cia 19-24 Część 4: Specjalny namiot (Przybytek) dla Boga oraz reguły kultu 25-40 Główne postacie Mojżesz, jego brat Aaron i siostra Miriam, faraon - król Egiptu Główne wydarzenia Uratowanie niemowlęcia - Mojżesza 2 Bóg wzywa Mojżesza, by ten został przywódcą swego narodu 3 Dziesięć plag 7-12 Pierwsza Pascha 12 Przejście Morza Czerwonego 14 Bóg przekazuje swemu narodowi Dziesięć Przykazań 20 Bóg proponuje warunki przymierza, które Izrael przyjmuje 23-24 Historia złotego cielca 32 Zbudowanie specjalnego namiotu Boga (Przybytku) 36 Miejsce Wydarzenia Księgi Wyjścia rozgry- wają się w Egipcie (delta Nilu) i na półwyspie Synajskim. Czas Około 100 lat; w przybliżeniu 1325-1225 przed Chr. Znaczenie i przesłanie Księga Wyjścia pokazuje Boga działającego w historŹŹ, uwalniają- cego swój lud z niewoli i prowa- dzącego go do nowego życia. Bóg daje Izraelitom prawa, zgodnie z którymi mają żyć; mówi, jak się mają względem siebie zacho- wywać, jak razem żyć i jak Go czcić. Przybytek, który każe im zbudować, pokazuje, że Bóg inte- gruje się ze swym ludem; On jest w centrum ich obozu. Bóg jest ze swym ludem. Wie o wszystkim, co się zdarza. Dba o swój lud i przychodzi mu na ratu- nek. Te doniosłe fakty są prawdziwe także i dzisiaj: wielu wierzących znaj- duje w Księdze Wyjścia szczególne wsparcie. KSIĘGA KAPłAŃSKA [LEVITICUS) Księga przepisów, które Bóg dał swemu ludowi przez Mojżesza na górze Synaj. Nazwa pochodzi od pokolenia Lewiego, które wraz z kapłanami sprawowało kult. Treść Prawa dotyczące ofiar 1-7 Aaron zostaje arcykapłanem, prze- pisy dla kapłanów 8-10 Prawa o pożywieniu, przepisy dotyczące chorób - czystość i nie- czystość 11-15 Dzień Przebłagania 16 Czego Bóg wymaga w życiu i kulcie święta 17-27 Główne postacie Aaron - z kapłanami i lewitami, Główne wydarzenia Konsekracja Aarona na arcykapłana 5 Ustanowienie wielkich dorocznych świąt religijnych: Dnia Przebłagania, Paschy, Pierwocin, Święta Namio- tów 23 Miejsce Półwysep Synaj: naród Boży w dro- dze z Egiptu do Ziemi Obiecanej Sławny fragment "Będziesz miłował bliźniego jak sie- bie samego" (19,18) - słowa, które cytował Jezus, podsumowując Prawo. Znaczenie i przesłanie Bóg oczekuje od swego narodu - od wszystkich, nie tylko kapłanów - aby postępowali tak, jak On im nakazuje. Nie wszystkie prawa zawarte w Księ- dze Kapłańskiej miały obowiązywać przez cały czas, choć wiele z nich to rozsądne przepisy zdrowotne i higie- niczne. Jednak za wszystkimi szcze- gółami kryje się stała prawda, że Bóg jest doskonałą dobrocią i czys- tością. My jesteśmy samolubni, sa- mowolni i nieposłuszni. Nasz grzech w sposób nieunikniony odgradza nas od świętego Boga. Musimy poznać, jak pozostawać z Nim w jedności. Stary Testament uczy nas, jak to osiągnąć: grzech prowadzi do śmier- ci, śmierć zwierzęcia złożonego w ofierze wskazuje na jedną dosko- nałą ofiarę Jezusa, która wystarcza na zawsze, ofiarę złożoną jako prze- błaganie za "grzechy całego świata". KSIĘGA LICZB (NUMERI) Historia Izraelitów obejmująca prawie czterdzieści lat spędzonych na pół- wyspie Synaj, gdzie żyli jak nomado- wie po ucieczce z Egiptu. Tytuł wziął się od dużej ilości liczb występują- cych w tekście. Treść Część 1: Góra Synaj - przygoto- wania do rozbicia obozu 1-9 Spis ludności 1 Pokolenia w obozie 2 Tłem wydarzeń opisanych w drugiej połowie Księgi Wyj.ścia i k.sięgach Kapłańskiej, Liczb i Powtórzonego Prawa jest pustynia Synaj. Tutaj wła- śnie Izraelici żyli jak nomadowie w czasie wędrówki do Kanaanu. Obowiązki kapłanów i lewitów; róż- ne przepisy 3-8 Druga Pascha 9 Część 2: Z góry Synaj do Moabu 10-21 Część 3: Wydarzenia w Moabie- Balaam i Balak 22-32 Część 4: Podsumowanie podróży i instrukcje dotyczące podziału ziemi 33-36 Miejsce Góra Synaj i półwysep Synajski Główne wydarzenia Ukaranie Miriam 12 Dwunastu zwiadowców i ich raport 13 Skargi, nieposłuszeństwo i Boża ka- ra: 40 lat tułaczki 14 Bunt przeciw Mojżeszowi i Aaronowi 16-17 Plaga jadowitych węży 21 Balaam i jego oślica 22 Jozue wodzem społeczności 27 Główne postacie Mojżesz i Aaron, Kaleb i Jozue, Balaam i Balak Sławny fragment "Niech cię Pan błogosławi i strzeże. Niech Pan rozpromieni swe oblicze nad tobą, niech cię obdarzy swą łas- ką. Niech zwróci ku tobie oblicze swo- je i niech cię obdarzy pokojem." (6,24-26 - słowa, które Bóg wypo- wiedział do Mojżesza i Aarona jako błogosławieństwo dla swego ludu). Znaczenie i przesłanie Księga Liczb jest zapisem stałości Boga oraz nieposłuszeństwa Jego ludu. Bóg jest nieskończenie cierpli- wy. Kocha niezłomnie, dbając o swój lud i pomagając mu. Lecz w końcu nieposłuszeństwo musi zostać uka- rane - aby skierować lud na powrót ku Bogu, zanim nie będzie za późno. KSIĘGA POWTÓRZONEGO PRAWA [DEUTERONOMIUM) Księga ta jest zapisem słów Mojże- sza do ludu Bożego po długich la- tach wędrówki, gdy Izraelici mieli wkroczyć do Ziemi Obiecanej. Naz- wa oznacza dosłownie: "Drugie (Po- wtórzone) Prawo", księga Pwt zawie- ra bowiem dalsze refleksje na temat tego, jak lud Boży powinien żyć. Treść Mojżesz wraca myślami do wyda- rzeń od czasu zejścia z góry Synaj 1-4 Mojżesz przypomina narodowi o Bo- żych prawach i wzywa ich do posłu- szeństwa 5-26 Polecenia co do nowej ziemi: waga wierności Bogu 27-28 Przymierze pomiędzy Bogiem i Jego ludem zostaje odnowione 29-30 Mojżesz przekazuje przywództwo: ostatnie polecenia 31-33 Śmierć Mojżesza 34 Miejsce Równina na wschód od rzeki Jordan Czas Tuż przed wejściem do Ziemi Obie- canej: około 1230 rok przed Chr. Główne postacie Mojżesz i Jozue Główne wydarzenia Raport dwunastu wywiadowców 1 Kara Boża: lata na pustyni 2 Dziesięć Przykazań 5 Wyznaczenie Jozuego 31 Śmierć Mojżesza 34 Sławne fragmenty "Będziesz miłował Pana, Boga twoje- go, z całego swego serca, z całej du- szy swojej, ze wszystkich swych sił." (6,4-6) - słowa cytowane przez Je- zusa w Jego podsumowaniu Prawa. "Nie samym tylko chlebem żyje czło- wiek, ale człowiek żyje wszystkim, co pochodzi z ust Pana." (8,3) Gdy Szatan kusił Jezusa na pustyni, Je- zus odpowiedział mu tymi słowami oraz innymi dwoma zdaniami z Pwt 6: "Nie będziecie wystawiali na pró- bę Pana, Boga waszego" oraz "Bę- dziesz się bał Pana, Boga swego. Będziesz Mu służył i na Jego imię będziesz przysięgał. Nie będziecie oddawali czci bogom obcym." Znaczenie i przesłanie Chociaż nazwa Księga Powtórzonego Prawa wskazuje, że zostaje tu po- wtórzone prawo, głównym tematem księgi jest posłuszeństwo. Pamiętajcie o wszystkim, co Bóg dla was zrobił - mówi Mojżesz - i róbcie, jak wam każe. Jeśli wybieracie posłuszeństwo wobec Niego, wybieracie życie. Bóg wynagradza posłuszeństwo, które wynika nie ze strachu, lecz z miłości. Nieposłuszeństwo prowadzi do nie- szczęścia, kary i śmierci. KSIĘGI HISTORYCZNE Księgi od Jozuego do Estery obej- mują okres około 800 lat historŹŹ ży- dowskiej - w przybliżeniu od 1200 do 400 r. przed Chr. Zapisano w nich wydarzenia od czasu, gdy Izraelici podbili Kanaan i osiedli na Ziemi Obiecanej, przez okres sędziów i królów, aż do czasów, gdy zostali podbici przez wielkie narody z pół- nocy i zamieszkali na obczyźnie. Księgi Ezdrasza i Nehemiasza opisują ich powrót. Księga Estery pokazuje wpływy pewnej dziewczyny żydowskiej na dworze perskiego króla - opowiadając o tym, jak uratowała swój naród. Żadna z ksiąg historycznych nie opowiada o wszystkim. Ich autorom przyświecał szczególny cel: pokazać, jak zamierzenia Boga spełniały się w życiu narodu. Zatem wiernie opi- sują oni nieszczęścia, do których do- szło, gdy lud Boży przestał być po- słuszny Bogu. Także królów zalicza się tu do "dobrych" i "złych", zależnie od tego, czy byli posłuszni Bogu, czy też decydowali się postępować zgod- nie z własnym uznaniem. KSIĘGA JOZUEGO Historia najazdu Izraelitów na Kana- an - ziemię, którą obiecał im Bóg- pod dowództwem Jozuego, następcy Mojżesza. Treść Część 1: Podbój Kanaanu 1-12 Przejście przez Jordan 1-5 Zdobycie Jerycha 6-7 Aj 8 Kampania południowa 9-10 Kampania północna 11-12 Część 2: Ziemia podzielona pomiędzy pokolenia 13-21 Część 3: Pokolenia wschodnie i pożegnalne przemówienie Jozuego 22-24 Miejsce Równiny na wschód od Jordanu i w Kanaanie Czas Około 1230-1200 r. przed Chr. Czas spisania Prawdopodobnie za czasów życia proroka Samuela Główne postacie Jozue, Rachab oraz Kaleb Główne wydarzenia Wysłanie wywiadowców 2 Przejście Jordanu 3 Bitwa o Jerycho 6 Sławne fragmenty Instrukcje Boga dla Jozuego (1,5-9): "Bądź mężny i mocny..." Opowiedzenie się Jozuego za Bo- giem: "Ja sam i mój dom służyć chcemy Panu" (24,15). Główny temat Inwazja na Kanaan z pomocą Bożą przeprowadzona przez Jozuego. Bóg dotrzymał swej obietnicy. Jozue pro- wadzi lud, aby potwierdził swą wier- ność Bogu. KSIĘGA SĘDZIÓW Opowiadania o narodowych bohate- rach w czasach bezprawia pomiędzy inwazją na Kanaan a pierwszymi kró- lami. Treść Walka o ziemie, do momentu śmierci Jozuego 1-2 Opowiadanie o sędziach 2-16 Inne opowiadania z czasów, kiedy nie było króla 17-21 Główne postacie i ich czyny Debora i Barak 4-5 Gedeon i Madianici 6-8 Jefte i jego córka 10-12 Samson i Dalila 13-16 Czas Niecałe 150 lat, od roku około 1200 do 1070 przed Chr. Miejsce Ziemia Izraela/Kanaan Główny temat i przesłanie Izraelici nie wykonali poleceń Boga, by wypędzić wszystkie plemiona za- mieszkujące ich ziemię. Niektóre z nich pozostały i w rezultacie Izrae- lici zaczęli czcić ich bogów. Podzielili się i będąc słabi, stali się łatwym ce- lem ataku. Ich wiara przestała być elementem utrzymującym wspólnotę pomiędzy pokoleniami. Jednak mimo złamania obietnicy danej Bogu, kiedy zwrócili się do Niego w rozpaczy, On przyszedł im z pomocą i dał im wy- bawicieli, aby ich uwolnili. KSIĘGA RUT Historia Głód zmusza Noemi i jej rodzinę do wyjazdu z Betlejem do Moabu. Umie- rają tam jej mąż i dwaj synowie. Kie- dy Noemi wraca, jej synowa Rut- Moabitka - nie chce od niej odejść. Zbierając kłosy na polu, by w ten sposób mieć zboże na chleb dla ro- dziny, Rut spotyka Booza, dalekiego krewnego swego męża. Wzruszony jej lojalnością wobec Noemi, Booz po- dejmuje się pokonać formalne prze- szkody i poślubić Rut. Ta cudzoziem- ska dziewczyna, która wybrała lud Noemi i jej Boga, współtworzy rodo- wód króla Dawida. Czas i miejsce Historia ta dzieje się w niespokojnych czasach sędziów w krainie Moabitów (na wschód od Jordanu) i w Betlejem. Temat Tematem jest miłość i lojalność- i Boża troska o każdego, kto się do Niego zwróci, bez względu na naro- dowość. KSIĘGI SAMUELA Historia Izraela od ostatnich sędziów po końcowe lata panowania króla Dawida. Treść Jak Samuel został przywódcą Izrae- la służąc Bogu 1 Sm 1-7 Saul zostaje pierwszym królem Izraela 8-10 Pierwsze lata Saula jako króla; nie- posłuszeństwo i odrzucenie 11-15 Bóg wybiera Dawida 16 Walka z Goliatem 17 Zazdrosny król Saul - Dawid w nie- łasce 18-30 Śmierć Saula i Jonatana 31, 2 Sm 1 Dawid królem Judy 2-4 Dawid zostaje królem całego Izraela; obietnica Boga 5-7 Wojny Dawida 8-10 Dawid i Batszeba: kara Boża 11-12 Kłopoty rodzinne: bunt Absaloma i jego następstwa 13-20 Lata późniejsze 21-24 Czas i miejsce Izrael osiadł teraz na swojej ziemi, ale batalie o przesunięcie granic i zawarcie pokoju zabierają królowi Dawidowi całe życie. Okres, który te księgi opisują, to w przybliżeniu lata 1075-975 przed Chr. Czas spisania Księgi zostały spisane przez history- ka jakiś czas po rozpadnięciu się kró- lestwa na dwie części. Być może, uży- wał źródeł spisanych przez Samuela oraz proroków po Samuelu. Znał- i cytuje je - Dawid w kilku wierszach. Główne postacie i zdarzenia Anna - i narodziny Samuela 1 Sm 1 Heli - i przesłanie Boga do Samuela 3 Porwanie i zwrot Arki Przymierza 4-6 Namaszczenie Dawida na króla 16 Dawid i Goliat 17 Dawid i Jonatan 18-20 Obietnica wiecznie trwałej dynastŹŹ- dziękczynienie Dawida 7 Dawid i Batszeba 11 Sławne fragmenty Modlitwa Anny 1 Sm 2 Lament Dawida nad Saulem i Jonatanem 2 Sm 1 Opowiadanie o owcy biedaka 12 Pieśń zwycięstwa Dawida 22 Główny temat i przesłanie Główną myślą jest, że Izrael nie po- winien mieć innego króla oprócz sa- mego Boga. Samuel zrozumiał to i próbował przeciwstawić się nacis- kom ludu. Nie chciał zgodzić się, aby Izrael miał króla, jak to było w sąsiednich krajach. W końcu Bóg dał Izraelowi upragnionego króla, mimo iż wiedział, że będzie to przy- czyną problemów. Saul, pierwszy król, rozpoczął rządy dobrze, ale duma doprowadziła go do zlekceważenia Boga - i Bóg go od- rzucił. Dawid był prawdziwie Bożym czło- wiekiem. Jego zaufanie do Boga nig- dy nie malało. Mimo iż często czynił źle, zawsze był gotów przyznać się, iż zbłądził, i prosić Boga o prze- baczenie. Księgi historyczne opowiadajĄ o tym, jak Izrael zajĄł miasta Kanaanu, łĄ- cznie z twierdzĄ Jebuzytów (później- sza Jerozolima), która stała się ich stolicĄ. Najważniejszym przesłaniem tych ksiąg jest Boża obietnica dynastŹŹ, która będzie trwać na wieki - obiet- nica, którą spełnił w osobie Jezusa- pochodzącego z rodu Dawida. KSIĘGI KRÓLEWSKIE Historia Izraela od śmierci króla Da- wida przez podział, który nastąpił po śmierci Salomona, do upadku Jerozo- limy i zniszczenia Świątyni przez Ba- bilończyków. Treść Część 1: Salomon następcą króla Dawida 1 Krl 1-2 Część 2: Panowanie Salomona 3-11 Mądrość Salomona 3-4 Zbudowanie i poświęcenie Świątyni 5-8 Obietnica Boga; handlowe i budowla- ne przedsięwzięcia Salomona 9 Wizyta królowej Saby 10 Niewierność Salomona wobec Pana i jego śmierć 11 Część 3: Podzielone królestwo 1 Krl 12-2 Krl 17 Bunt północnych pokoleń 12-14 Królowie Izraela i Judy 14-16 Prorok Eliasz i jego wyzwanie rzucone prorokom Baala 17-19 Achab - król Izraela 20-22 Jozafat król Judy i Ochozjasz król Izraela 1 Krl 22-2 Krl 1 Elizeusz zostaje prorokiem Boga 2-8 Królowie Izraela i Judy 8-16 Stolica Izraela, Samaria, zdobyta przez Asyryjczyków 17 Część 4: Królestwo Judy 18-25 Król Ezechiasz i groźba asyryj- ska 18-20 Manasses i Amon z Judy 21 Reformy króla Jozjasza 22-23 Ostatni królowie Judy 24 Jerozolima zdobyta przez Babiloń- czyków; zniszczenie Świątyni 25 Czas i miejsce Rządy Salomona, około 970-930 r. przed Chr., były złotym wiekiem Izra- ela. Wydarzenia, które nastąpiły póź- niej w dwóch królestwach Izraela i Ju- dy, to czas wzrostu potęgi najpierw AsyrŹŹ, następnie Babilonu. Księgi Królewskie obejmują około 400 lat, w przybliżeniu od roku 975 do 586 przed Chr. Samaria upadła w roku 722, Jerozolima w 586. Księgi Kronik obejmują ten sam okres. Także prorocy: Amos, Ozeasz, Izajasz, Micheasz, Nahum, Habakuk, Sofoniasz i Jeremiasz działali w tym samym czasie. Czas spisania Księgi zostały ostatecznie zebrane w Babilonie, w czasie wygnania, być może około 550 r. przed Chr. Ale użyto znacznie wcześniejszych ma- teriałów: protokołów sądowych i re- jestrów urzędniczych oraz historŹŹ o prorokach. Główne postacie i zdarzenia Wyroki sądowe Salomona 1 Krl 3 Zbudowanie Świątyni 6 Salomon i królowa Saby 10 Eliasz i susza: wdowa w Sarepcie 17 Eliasz i prorocy Baala 18 Winnica Nabota 21 Eliasz i ognisty rydwan 2 Krl 2 Elizeusz i Szunemitka 4 Uzdrowienie Naamana 5 Oblężenie SamarŹŹ 6 Śmierć królowej Izebeli 9 Pogrom królowej AtalŹŹ 11 Upadek SamarŹŹ 17 Asyryjczycy u bram Jerozolimy 18 Jozjasz odnajduje księgę Prawa 22 Upadek Jerozolimy, zniszczenie Świątyni 25 Sławne fragmenty Modlitwa Salomona o mądrość 1 Krl 3 Modlitwa Salomona przy poświęceniu Świątyni 8 Główny temat i przesłanie Każdy z władców osądzany jest zgod- nie ze swoją wiernością i lojalnością wobec Boga. Kiedy władca i lud de- cydują się być Bogu posłuszni i od- dawać Mu cześć, sprawy toczą się pomyślnie. Kiedy jednak celowo wy- bierają nieposłuszeństwo, następuje klęska. Lecz Boga to nie cieszy. On chce, by Jego naród słuchał Go z wła- snej woli, dla swego własnego do- bra. Raz po raz przestrzega ich przed niebezpieczeństwem, w jakim się znajdują. Wysyła im proroków Eliasza i Elizeusza. Ale lud nadal Go nie chce słuchać i dochodzi do tra- gedŹŹ: Samaria, a potem Jerozolima wpadają w ręce wrogów. Najpierw upada na zawsze królestwo Izraela na północy, następnie mieszkańcy królestwa Judy zostają uprowadzeni do niewoli babilońskiej. KSIĘGI KRONIK Księgi te obejmują ten sam okres, co zdarzenia w 2 Księdze Samuela i Księgach Królewskich. Ale ponie- waż przeznaczone były dla ludzi, którzy wrócili do Jerozolimy z wy- gnania w Babilonie, dlatego historia ich skupia się na południowym królestwie Judy i jego królach. Treść Część 1: Drzewa genealogiczne, od Adama do tych ludzi, którzy wrócili z Babilonu 1 Krn 1-9 Część 2: Panowanie króla Dawida 10-29 Śmierć króla Saula 10 Królowanie Dawida 11-21 Przygotowania Dawida do budowy Świątyni 22-29 Część 3: Panowanie króla Salomona 2 Krn 1-9 Źródło mądrości i bogactwa Salomona 1 Budowa i poświęcenie Świątyni 2-7 Sława Salomona 8-9 Część 4: Królowie Judy 10-36 Rozłam królestwa za Roboama 10 Od Roboama do Asy 11-16 Reformy króla Jozafata 17-20 Od Jorama do Achaza 21-28 Reformy króla Ezechiasza 29-32 Manasses i Amon 33 Reformy króla Jozjasza 34-35 Koniec panowania królów i upadek Jerozolimy 36 Księgi te, razem z księgami Ezdra- sza i Nehemiasza, z którymi są zwią- zane, opowiadają historię ludu Boże- go od śmierci króla Saula do ponow- nego osiedlenia się w Judei po wy- gnaniu. Historia opowiedziana w Księ- gach Kronik obejmuje okres od około 1000 r. przed Chr. do zniszczenia Jerozolimy przez Nabuchodonozora w roku 587/586 przed Chr. Czas spisania Po powrocie Żydów do Judei - być może około 400 r. przed Chr. Główne wydarzenia Dawid sprowadza Arkę Przymierza do Jerozolimy 1 Krn 15-16 Salomon poświęca nowo wybudowa- ną Świątynię 2 Krn 5-7 Ezechiasz oczyszcza i ponownie poświęca Świątynię 29 Sławne fragmenty Pieśń pochwalna Dawida 1 Krn 16 Dawid w imieniu Boga namaszcza Salomona na króla 29 Modlitwa Salomona przy poświęce- niu Świątyni 2 Krn 6-7 Obietnica Boga złożona Salomonowi na przyszłość 7 Główny temat i przesłanie Głównym celem Kronikarza jest przekonanie Żydów, mieszkających teraz na powrót w Jerozolimie, że wciąż są narodem wybranym przez Boga. Początek ich królestwa - wiel- kie dni króla Dawida i Salomona- był pobłogosławiony przez Boga. I sposób, w jaki naród czcił Boga- szczegółowa organizacja służby w świątyni oraz służby kapłanów, le- witów i muzyków - był dany przez Boga. Zniszczenie tego wszystkiego przez nieposłuszeństwo wielu królów doprowadziło do upadku Jerozolimy, zniszczenia Świątyni i wygnania. Lecz obietnice Boga względem Izrae- la są wciąż ważne i nadszedł czas na odnowę. Powrót do prawdziwego kultu za króla Jozafata, Ezechiasza, Jozjasza zachęca tych, którzy wrócili z wygnania, do odnowienia swej wia- ry (przesłanie podobne do przesłania proroków Aggeusza i Zachariasza). KSIĘGA EZDRASZA Historia powrotu dwóch grup Żydów do swej ojczyzny z wygnania w Babi- lonie. Połączone odbudowują Świą- tynię i pod przywództwem Ezdrasza pilnują przestrzegania Prawa. Treść Część 1: Pierwsza grupa wraca do Jerozolimy z Zorobabelem 1-2 Część 2: Świątynia zostaje odbudowana pomimo opozycji 3-6 Ludzie z radością przystępują do od- budowy 3 Poparcie lokalnej opozycji przez per- skich władców 4 Prace przy odbudowie zostają pono- wione 5,1-6,12 Poświęcenie Świątyni i obchody święta Paschy 6,13-22 Część 3: Druga grupa powraca z Ezdraszem 7-10 Ludzie, którzy przybywają, i ich po- dróż 7-8 Problem mieszanych małżeństw 9-10 Czas i miejsce Powrót z wygnania nie był jednora- zowym wydarzeniem. W wieloletnich odstępach, za panowania różnych władców perskich, odbyto kilka po- dróży. Ten opis obejmuje lata 538 do 428 przed Chr. Wracający wyg- nańcy zastali kraj wciąż zamieszka- ny przez tych Żydów, którzy nie zo- stali zabrani do Babilonu, wspólnie z innymi narodowościami przeciwny- mi im. Jerozolima pozostawała opu- stoszała, Świątynia była zrujnowana, a życie kulturalne zamarło. Czas spisania Księga prawdopodobnie spisana w celu uzupełnienia Kronik - około 400 r. przed Chr. Główne postacie Ezdrasz, kapłan będący potomkiem Aarona, uczony w prawie Bożym. Zorobabel, przywódca pierwszej po- wracającej grupy, wnuk króla Jojakina zmuszonego do opuszczenia kraju. Cesarz Cyrus z Persji, który poko- nał Babilończyków i zadekretował, że Żydzi i inne narody mogą wrócić do swych domów. Prorok Deutero- Izajasz widział w działaniu tego po- gańskiego władcy wpływ Boga. Główne wydarzenia Rozkaz powrotu i odbudowy wydany przez Cyrusa 1 Obchody pierwszego święta Paschy w odbudowanej Świątyni 6 Powrót Ezdrasza i innych potomków kapłanów 7-8 Główny temat i przesłanie Kronikarz, który oprócz Kronik spisał najprawdopodobniej także tę księgę, wierzył mocno, iż Żydzi wciąż są dla Boga narodem wybranym, pomimo skazania na wygnanie i zakończenia epoki królów. W Księdze Ezdrasza widzimy tę wiarę w praktyce, gdy wy- gnańcy po powrocie odbudowują Świątynię i zaczynają od nowa swe narodowe życie religijne. Prawa Bo- żego należy przestrzegać w szcze- gółach; Izraelici mieli być narodem innym od pozostałych. KSIĘGA NEMEMIASZA Historia powrotu z wygnania do Jero- zolimy trzeciej grupy Żydów pod wodzą wielkiego przywódcy, Nehe- miasza. Nehemiasz został wybrany pierwszym gubernatorem Jerozolimy i zainicjował odbudowę murów miasta. Jego reformy religijne pokry- wały się z dziełem Ezdrasza. Treść Część 1: Nehemiasz powraca do Je- rozolimy i rozpoczyna odbudowę mu- rów 1-7 Nehemiasz otrzymuje złe wiadomości i modli się za Jerozolimę 1 Powrót Nehemiasza 2 Odbudowa murów wbrew opozycji 3,1-7,3 Lista wygnańców, którzy powrócili 7,4-73 Część 2: Prawo, pokuta i odnowione przymierze 8-10 Ezdrasz czyta Prawo i lud wyraża żal 8 Modlitwa-spowiedź 9,1-37 Lud podejmuje zobowiązanie, iż bę- dzie przestrzegał Prawa 9,38-10,39 Część 3: Lud i jego reformatorski gu- bernator 11-13 Listy ludzi i kapłanów 11,1-12,26 Poświęcenie nowych murów: Jerozolima może w końcu się bronić 12,27-43 Reformy Nehemiasza 12,44-13,31 Czas i miejsce Nehemiasz powrócił do Jerozolimy w 445 r. przed Chr. i był gubernato- rem przez dwanaście lat, tj. do roku 433 przed Chr. Sposób, w jaki ta księga wiąże się z księgą Ezdrasza i grupą, którą on przywiódł, nie za- wsze jest łatwy do określenia. Nehe- miasz zostawił wysoce rozwinięty perski dwór królewski i przybył do miasta, które dopiero zaczęto odbu- dowywać, w którym dużo było jesz- cze chaosu. Mniej więcej w tym okre- sie działał prawdopodobnie prorok Malachiasz. Czas spisania Ścisłe związki, jakie istnieją pomię- dzy tą księgą a Księgami Kronik i Księgą Ezdrasza wskazują, że spisa- no ją około roku 400 przed Chr., ale najważniejszą częścią księgi wydaje się być dziennik Nehemiasza. Główne wydarzenia Powrót Nehemiasza do Jerozolimy 2 Ukończenie odbudowy murów 6 Sławne fragmenty Modlitwa Nehemiasza 1 Wielka modlitwa-spowiedź 9 Znaczenie i przesłanie Nehemiasz, człowiek czynu, zdołał rozbudzić nadzieję w przygnębionym narodzie i dał mu zarówno duchowe, jak i praktyczne przywództwo, aby mógł on wypełnić trudne zadanie w obliczu zagorzałej opozycji. Był również człowiekiem modlitwy, do końca zawierzającym Bogu, skutecz- nym w działaniu. Za jego panowania, dzięki.pomocy Ezdrasza, życie reli- gijne Żydów uległo odnowieniu. KSIĘGA ESTERY Historia Estera, piękna dziewczyna żydowska, zostaje królową perską, żoną króla Achaszwerosza (Kserksesa). Dzięki dyplomatycznemu fortelowi, opraco- wanemu do spółki ze swym opieku- nem Mardocheuszem, zapobiega eksterminacji wszystkich Żydów w królestwie perskim. Haman, wielki wezyr królestwa, który planował zagładę Żydów, zostaje stracony, a godność wezyra otrzymuje Mardo- cheusz. Miejsce Wydarzenia dzieją się w Suzie, zi- mowej stolicy Persji, w latach, kiedy większość Żydów powróciła już do Jerozolimy z wygnania w Babilonie. Część Żydów została jednak w Per- sji, imperium, które podbiło Babiloń- czyków. Temat Księga ta nie wspomina o Bogu i nie jest to historia znacząca z punktu wi- dzenia religijnego. Pokazuje, jak Ży- dzi przetrwali w czasach wielkiego , zagrożenia. Do dziś historia ta czyta- na jest wśród Żydów w czasie święta Purim. KSIĘGI MĄDROŚCIOWE Księgi Hioba, Przysłów i Koheleta znane są jako księgi mądrościowe. Ten sam rodzaj pism pojawia się także gdzie indziej w Starym Testa- mencie, zwłaszcza w niektórych Psalmach. Przykłady literatury mą- drościowej znane są także w krajach sąsiadujących z Izraelem. Król Salomon cieszył się wielkim uznaniem ze względu na swoją mąd- rość i to z jego imieniem łączy się mądrość Księgi Przysłów i Koheleta, tak jak króla Dawida wiąże się z poezją Psalmów. Księgi mądrościowe znacznie róż- nią się od siebie treścią. Księga Hio- ba jest wielkim poematem na temat sensu cierpienia; Księga Koheleta rozważa pozorny bezsens życia; Księga Przysłów to zbiór powiedzeń odnoszących się do zachowania w życiu codziennym. Księgi te mają, mimo wszystko, wiele cech wspólnych. Każda z nich dotyczy zachowania i codziennego życia. Bóg jest we wszystkich tych księgach najważniejszy i widzimy Go bardziej w domu i w działaniu, niż w świątyni. Księgi mądrościowe mają także wspólne przesłanie, mówiące, że zgodnie z wolą Bożą ludzie znajdują mądrość, gdy szanują Boga i postę- pują zgodnie z Jego prawami. KSIĘGA HIOBA Księga ta - wspaniały dramatyczny poemat-podejmuje odwieczny prob- lem cierpienia. Opowiada o dobrym człowieku, Hiobie, który mimo iż stracił cały dorobek życia, to jednak zachował wiarę w Boga. Treść Prolog: Szatan uzyskuje zgodę na sprawdzenie Hioba i dotyka go serią nieszczęść 1-2 Część 1: Rozmowa Hioba z trzema przyjaciółmi 3-31 Hiob uskarża się na Boga 3 Przyjaciele Hioba stwierdzają, że musiał on zasłużyć sobie na te nie- szczęścia, ale Hiob temu zaprzecza; zadaje pytania Bogu 4-14 Hiob i jego przyjaciele sprzeczają się, czy złym ludziom dobrze się powodzi 15-21 Przyjaciele powtarzają swoje prze- konanie, ale Hiob deklaruje swą nie- winność przed Bogiem 22-31 Część 2: Stojący dotychczas z boku Elihu przedstawia fałszywy obraz od- ległego Boga 32-37 Część 3: Bóg odkrywa swą wielkość przed Hiobem 38,1-42,6 Moc Boża widoczna w stworzeniu 38-41 Hiob korzy się przed Bogiem 42,1-6 Epilog: Bóg błogosławi Hiobowi 42,7- 16 (prolog i epilog są jedynymi nie- poetyckimi częściami tej księgi). Czas spisania Powstała w czasach powygna- niowych, prawdopodobnie około II w. przed Chr. Spisana jest przez nieznanego żydowskiego autora. Sławne fragmenty Hymn pochwalny mądrości 28 Ufność Hioba w dobroć Boga (19,25): "Lecz ja wiem: Wybawca mój żyje..." Przesłanie Historia Hioba przywołuje drażliwy problem. Jeśli Bóg jest sprawiedliwy, dlaczego dobrzy ludzie cierpią? Hiob jest przekonany, że nie cierpi za ża- den grzech, ale nie może znaleźć Boga, by Go o to spytać. Wtedy Bóg ukazuje mu się i Hiob jest usatysfak- cjonowany - nie za sprawą argumen- tów, ale przez sam fakt spotkania Bo- ga w całej Jego potędze i mądrości. KSIĘGA PSALMÓW Zbiór 150 hymnów, modlitw i wierszy wyrażających wszystkie stany emo- cjonalne. Elementem jednoczącym Psalmy jest głęboka wiara i miłość do Boga. Po wygnaniu Psalmy stały się dla Żydów księgą hymnów i mo- dlitewnikiem. Później przejęli to chrześcijanie. Treść Psalmy podzielono na pięć ksiąg, z których każda kończy się słowami pochwały (patrz koniec Psalmu 41, 72, 89, 106 i cały Psalm 150). Być może jednak lepiej jest po- dzielić psalmy pod względem typów. Wyróżnić można przede wszystkim: hymny chwalące Boga, lamentacje wspólnotowe, psalmy królewskie (związane okazjo- nalnie z wydarzeniami z życia króla), lamentacje indywidualne i dziękczy- nienia. Czas Pierwszy zbiór psalmów ułożono za panowania króla Dawida lub być może jeszcze wcześniej. Proces tworzenia psalmów trwał jednak przez większą część historŹŹ Izraela, choć niektórzy uważają, że momen- tem szczytowym był okres po pow- rocie z niewoli babilońskiej i czas odbudowy Świątyni. Miejsce Wiele psalmów śpiewano w trakcie nabożeństw w Świątyni. Jednak inne powstały w latach wygnania. Niektó- re wyrażają wiarę całego Izraela, in- ne - odczucia bardzo indywidualne i głęboko osobiste. Kto je napisał Wielu różnych ludzi. Siedemdziesiąt trzy spośród nich powiązanych jest tradycyjnymi tytułami z królem Da- widem, niektóre odnoszą się do konkretnych epizodów z jego życia. Z pewnością zamiłowanie do muzyki i oddanie, z jakim czcił Boga, czynią Dawida pierwszym autorem psalmów Izraela. Ulubione Psalmy Każdy ma swój ulubiony Psalm. Do najbardziej znanych należą: "Niebiosa głoszą chwałę Boga" 19 "Pan jest moim pasterzem, nie brak mi niczego" 23 "Bóg jest dla nas ucieczką i mocą" 46 "Zmiłuj się nade mną, Boże, w swo- jej łaskawości" 51 "Przyjdźcie, radośnie śpiewajmy Panu" 95 Psalm o Bożej dobroci 103 Bóg czuwa nad nami 121 "Panie, przenikasz i znasz mnie" 139 Przesłanie Rozpiętość uczuć jest niebywała- od najpełniejszej radości do naj- czarniejszej rozpaczy. Popularne przesłanie mówi o tym, że Bóg obecny jest w każdej dziedzinie ludzkiego życia. Wszelkie wątpli- wości ludzkiego życia łączą się tu z niezachwianą wiarą w miłość Boga. Niewielu jest ludzi, którzy mogą powiedzieć, że Psalmy nie są odbiciem także i ich uczuć. KSIĘGA PRZYSłÓW Zbiór sentencji pochodzących od izraelskich nauczycieli mądrości. Istotą ich jest znalezienie i podą- żanie za mądrością, która każe skupiać się na Bogu oraz zastoso- wanie jej w swoim codziennym życiu. Treść Część 1: Pochwała mądrości 1-9 Część 2: Mądre pouczenia 10-29 Przysłowia Salomona 10,1-22,16 Trzydzieści mądrych pouczeń 22, 17-24,21 Dodatkowe pouczenia 24,22-33 Drugi zbiór przysłów Salomona ze- brany za króla Ezechiasza 25-29 Część 3: Dodatek 30-31 Nauka Agura 30 Nauka matki króla Lemuela 31,1-9 Idealna żona 31,10-31 Czas Wspomina się o dwóch królach Izraela: Salomonie, o którym mówi się, że był najmądrzejszym władcą, i Ezechiaszu, który doprowadził do zebrania przysłów. Proces zbierania i układania przysłów trwał prawdo- podobnie jeszcze dŁugo po pano- waniu tych królów. Zatem Księga Przysłów obejmuje swoją zawar- tością znaczną część okresu starotestamentowego. Wielu uczonych widzi związki po- między Księgą Przysłów a egipską nauką mądrości, którą głosił Amenemope. Sławne fragmenty "Podstawą wiedzy jest bojaźń Pań- ska" 1,7 "Z całego serca Bogu zaufaj" 3,5-6 Temat W przeciwieństwie do cierpień Hioba i pesymizmu Księgi Koheleta, Księga Przysłów wyraża głównie optymizm. Podobnie jak w Księdze Powtórzone- go Prawa wyrażona jest tutaj wiara, że postępując zgodnie z nakazami Boga uzyskamy Jego błogosławień- stwo. Przysłowia dotyczą życia domowe- go i przyjaźni, pracy u kogoś i u sie- bie, życia króla i poddanego. Księga podejmuje tematy mą- drości i głupoty, prawości i nie- godziwości, tego jak mówić mądrze o bogactwie, temat ubóstwa, na- dziei i obaw, radości i smutku, złości, ciężkiej pracy i odpoczynku. Podstawą wszelkiej mądrości jest bojaźń Boża. KSIĘGA KOHELETA Księga Koheleta czyli Eklezjastesa, podobnie jak Księga Hioba, podejmu- je ponadczasowe pytanie: dlaczego życie wydaje się tak bezcelowe? Jest ona jedną z ksiąg dydak- tycznych. Autor Kohelet, "Filozof", nazwany jest "kró- lem, synem Dawida". Kohelet spoglą- da w przeszłość na swe życie pełne doświadczeń i studiów. Sławne fragmenty "Wszystko ma swój czas" 3,1-8 Temat Bez względu na to, jak bardzo ludzie zabiegają o mądrość, powodzenie czy sprawiedliwość, rezultaty będą krótkotrwałe i ograniczone. Szukanie czegoś, co byłoby trwałe w życiu, to "pogoń za wiatrem". Owo podejście wywodzi się z pesymistycznego rozumienia Boga przez Koheleta. Wierzy on w Boga, ale sądzi, że nigdy nie zgłębimy Jego zamiarów. Księga ukazuje ubóstwo życia ograniczonego tylko do spraw ludzkich. "Pracuj ciężko i ciesz się owocami swej pracy - mówi Filozof - ponie- waż to wszystko, co jest. Obecność tej księgi wśród innych ksiąg biblijnych świadczy, że Bóg zajmuje się także taką osobą, dla której wiara jest rzeczą trudną. PIEŚŃ NAD PIEŚNIAMI Zbiór sześciu pieśni, w formie dia- logu pomiędzy młodym mężczyzną a oblubienicą na temat ich wza- jemnej miłości. (We współczes- nych przekładach zaznaczono wyraźnie, kto kiedy mówi). Oblu- bieńcy rozmawiają wiosną na wsi. Sielankowe opisy podkreślają wielki wzajemny fizyczny zachwyt zakochanych. Autor Kilka razy wspomina się Salomona, ale związki z nim nie są jasne. Znaczenie Pieśni mówią o cudzie fizycznej mi- łości. Miłość taka pochodzi od Bo- ga i właściwe jest, by jedna z ksiąg BiblŹŹ o niej traktowała. Często Pieśń nad Pieśniami interpretuje się także jako alegorię miłości pomiędzy Chrystusem a Kościołem. KSIĘGI PROROCKIE Ostatnia duża część Starego Testa- mentu znana jest jako księgi proroc- kie. Składa się na nie siedemnaście ksiąg, z których szesnaście nazwa- nych jest od imion proroków, których słowa zawierają (wyjątkiem są La- mentacje). Izajasz, Jeremiasz, Eze- chiel i Daniel znani są jako prorocy "wielcy"; pozostałych dwanaście ksiąg nazwanych jest od imion pro- roków tzw. "mniejszych". Prorocy w Izraelu działali od naj- dawniejszych czasów. Mojżesz był pierwszym i najważniejszym z nich. Potem, w okresie sędziów i pierw- szych królów, prorocy pojawiają się w BiblŹŹ regularnie, niektórzy przelotnie, inni - jak Eliasz i Elizeusz - nadając bieg wydarzeniom. Z wyjątkiem Mojżesza wiemy nie- wiele o naukach tych wczesnych proroków. Dopiero w ósmym wieku przekazy najpierw Amosa, a później Ozeasza zostały spisane w księ- gach, które przetrwały do dzisiaj. Prorocy pojawiali się przez ponad trzysta lat, działając od okresu przed wygnaniem i w czasie wygnania Izra- ela do Babilonu, a także po powrocie Izraelitów z niewoli. Nie wiadomo, czy prorocy sami pisali księgi, czy też księgi te zostały spisane przez ludzi, którzy proroków słuchali i zapamiętali ich słowa. Je- dynie w przypadku proroka Jeremia- sza istnieje pewność, że polecił on spisywać swe słowa sekretarzowi. Jednak podstawa proroctw to słowo mówione. Prorocy - byli to wysłannicy Boga, tak identyfikujący się z przesłaniem Bożym, że mówiący często jakby w Jego imieniu: "Mówię wam". Byli oni świadomi faktu swego wybrania przez Boga (patrz zwłaszcza Izajasz 6, Jeremiasz 1, Ezechiel 1-3) i mó- wili z inspiracji Jego Ducha i słowa. Ich proroctwa były wielekroć bardzo obrazowe, zawierały przypowieści, często wizje. Słowo "proroctwo" oznacza dzisiaj przepowiadanie przyszłości i prorocy Starego Testamentu z pewnością dobrze przepowiadali przyszłe zda- rzenia - zwłaszcza o nadejściu Mes- jasza. Jednak najważniejsza część ich proroctw odnosiła się do czasów im współczesnych, a nie do przysz- łości. Ich zadaniem było sprowadzić naród z powrotem na drogi Boże i pilnować, by nimi kroczył. Zatem dzisiejszy czytelnik musi zrozumieć czasy proroka, aby móc pojąć w peł- ni znaczenie jego słów, wówczas prorocy Starego Testamentu prze- mówią potężnym głosem w każdym wieku i kulturze. KSIĘGA IZAJASZA Zbiór proroctw odnoszących się do wydarzeń z ponad 200 lat. Pozwalają nam one ujrzeć niektóre kluczowe wydarzenia w historŹŹ Izraela z pers- pektywy Boga, który osądza, ratuje i umacnia swój naród. Treść Część 1: Zagrożenie ze strony AsyrŹŹ 1-39 Przesłanie Boga dla Judy i Jerozo- limy 1-5 Wizja Proroka 6 Królestwo, obecne i przyszłe 7-12 Sąd nad narodami 13-23 Ostateczny sąd Boży i zwycięstwo 24-27 Obietnica przyszłych sądów i błogo- sławieństwa 28-35 Kryzys 36-39 (niemal identyczne z 2 Krl 18-20) Część 2: Obietnice dla wygnańców w Babilonie 40-55 U progu wolności 40-48 Sługa Boży i odkupienie, które przy- nosi 49-55 Część 3: Po powrocie z niewoli 566 Wezwanie Izraela do skruchy poprzedzającej odnowę 56-59 Chwała, która nadejdzie 60-62 Edom będzie osądzony 63,1-6 Modlitwa za lud Boży 63,7-64,12 Nowe niebiosa i nowa ziemia 65-66 Prorok Izajasz działał w Jerozolimie przez ponad czterdzieści lat. Wezwany do pełnienia misji proroka w roku, w którym zmarł król Ozjasz (patrz rozdz. 6), pełnił swe posłannictwo w latach panowania Jotama, Achaza i Ezechiasza. Umiał sprawić, by kró- lowie słuchali jego proroctw. Wokół Izajasza gromadziła się grupa "uczniów" (8,16), i niektórzy sądzą, że proroctwa skierowane do wygnańców w Babilonie oraz do tych, którzy powrócili do Jerozolimy (rozdz. 40-66), były właśnie ich autorstwa. Autorstwo 40-55 przypisuje się anonimowemu prorokowi, zwanemu Deutero-Izajaszem, który działał na wygnaniu babilońskim. Czas i miejsce Izajasz działał w ostatnich dekadach ósmego i być może na początku siódmego wieku przed Chr. Przed Izajaszem w Północnym Królestwie działał Amos, a w pierwszych latach działalności Izajasza w SamarŹŹ pro- rokował Ozeasz. Przez większą część tego okresu Judzie stale groził atak ze strony Asyryjczyków, a za panowania Ezechiasza Jerozolima niemal upadła. Później, w 586 roku przed Chr., Jerozolima faktycznie upadła i większość jej mieszkańców została wygnana - rozdziały 40-55 opowiadają o tych wydarzeniach. Po latach wygnańcy wrócili i zaczęli od- budowę; ostatnie rozdziały prawdo- podobnie opowiadają o wydarze- niach tego okresu. Sławne fragmenty Wizja i powołanie Izajasza 6 "Emmanuel" 7,13-16 "Albowiem Dziecię nam się narodzi- io" 9,2-7 "Wyrośnie różyczka z pnia Jessego" 11,1-9 "Miasto mamy potężne" 26,1-9 "Niech się rozweselą pustynia i spie- czona ziemia" 35 "Pocieszcie, pocieszcie mój lud!" 40,1-31 "Oto mój sługa, którego podtrzymuję" 42,1-4; 49,1-6; 50,4-9 "Mąż boleści" 52,13-53,12 Zwiastun radosnej nowiny 52,7-12 "o, wszyscy spragnieni, przyjdźcie do wody" 55 Oswobodzenie przez Mesjasza, "dobra nowina ubogim" 61,1-4 Nowe niebiosa i nowa ziemia 65 17-25 Główne tematy Wizja powołania Izajasza (rozdz. 6) zawiera sedno całego przesłania księgi. Jest nim majestat Boga "Świętego Pana Zastępów". Lud tylko na Nim samym może polegać. Prorok ma przestrzec przed sądem Bożym dla wszystkich, którzy odwrócą się od Niego. Lecz Bóg kocha i wyba- cza, dlatego księga pełna jest obiet- nic o nadchodzącym Mesjaszu i przy- szłym odrodzeniu narodu. KSIĘGA JEREMIASZA Proroctwa Jeremiasza pochodzą z okresu panowania ostatnich pięciu królów Judy: z okresu wydarzeń pro- wadzących do zdobycia Jerozolimy przez króla Nabuchodonozora z Ba- bilonu. Jeremiasz, będąc człowie- kiem wrażliwym, z ogromną niechę- cią przyjął nakaz prorokowania o sądzie Bożym. Lecz wszystko, o czym mówił, sprawdziło się. Treść Prolog: Powołanie Jeremiasza, aby został prorokiem 1 Część 1: Proroctwa dla Jerozolimy i Judy 2,1-25,14 W czasie Jozjasza 2-6 W czasie Jojakima 7-20 W czasie Sedecjasza 21,1-25,14 Część 2: Życie i czasy Jeremiasza oraz obietnice Boga 26-45 Niektóre z proroctw Jeremiasza 26-28 Listy do wygnańców w Babilonie i do Szemajasza 29 Obietnica powrotu z wygnania i no- wego przymierza 30-31 Nadzieja na przyszłość 32-33 Inne wydarzenia z życia Jeremiasza 34-45 Część 3: Bóg będzie sądził narody 46-51 (także 25,15-38) Epilog: Upadek Jerozolimy 52 (Uwaga: Rozdziały w Księdze Jere- miasza nie odpowiadają chronologŹŹ wydarzeń). Prorok Jeremiasz urodził się w rodzinie ka- płańskiej w Anatot, koło Jerozolimy. Na proroka został powołany w 627 roku przed Chr. Jego posłannictwo zaczęło się w czasach dobrych dla Judy, za panowania Jozjasza. Lecz potem klęska zaczęła następować po klęsce, bowiem potęga Babilonu zaczęła rosnąć, a królowie Judy nie- odpowiedzialnie sprzymierzyli się z Egiptem. Jerozolima upadła i Je- remiasz został zabrany do Egiptu wraz z grupą, która uciekała z kraju. Jego niezmienne przesłanie, że Bóg będzie sądził ludy, nie przyniosło mu popularności i doprowadziło do we- wnętrznych niepokojów. Jego przy- jacielem był Baruch, który zapisał wiele z jego proroctw. Do współ- czesnych Jeremiasza należeli Sofo- niasz i Ezechiel, który znalazł się z pierwszą grupą wygnańców w Ba- bilonie. Proroctwa przybierały wiele roz- maitych form: część z nich to poezja, część proza, jedne posługują się alegorią, inne przypowieścią. Wszy- stkie są opowiedziane w sposób bardzo ciekawy i poruszający. Sławne fragmenty Powołanie Jeremiasza 1,1-19 "Błogosławiony mąż ..." 17,5-8 "Zdradliwe serce człowieka" 17,9 Skarga Jeremiasza 20,7-18 Fałszywy i prawdziwy prorok 23, 15-32 Nowe przymierze 31,31-34 Główne tematy Istotą proroctwa jest wieść o nadcho- dzącym sądzie: nie ma sensu pow- tarzanie Bożych obietnic o pomocy, jeśli lud nadal trwa w grzechu i bał- wochwalstwie. Jeremiasz mówił stale o grożącym upadku Jerozolimy. Lecz jest także nadzieja na przysz- łość w powrocie z wygnania i w no- wym przymierzu, które Bóg zapisze w sercach i umysłach swego ludu. Bardziej niż jakikolwiek inny prorok, Jeremiasz zajmuje się osobistą wiarą i pokutą. Osobowość Jeremiasza ukazuje się bardzo wyraźnie w jego modlitwach; osobowość innych proroków nie została ukazana tak dobrze. KSIĘGA LAMENTACJI Wiersze Księga Lamentacji składa się z pię- ciu pieśni nieznanych autorów. Pier- wsze cztery mają budowę akrostychi- czną, to znaczy każda strofa zaczy- na się od nowej litery alfabetu he- brajskiego. Wyrażają one ból wobec zniszczenia Jerozolimy przez Babi- lończyków. Ich autor najwyraźniej był świadkiem upadku miasta w 586 r. przed Chr. Mógł być więc jednym z tych, którzy pozostali wśród ruin Jerozolimy, gdy wygnańcy udali się do Babilonu. Tematyka Pieśni te są elegiami. Wielkim złem jest upadek Jerozolimy i cierpienie jej mieszkańców. Gorsza jest tego przyczyna: Bóg wydał swój lud i zezwolił na cierpienie ze względu na jego grzech. Mimo to jest jesz- cze promyk nadziei; por. 3,21-27, gdzie autor wyraża wiarę w nie- zachwiane miłosierdzie Boże. KSIĘGA EZECHIELA Wizje i proroctwa proroka Ezechiela na wygnaniu w Babilonie, kilka lat po roku 597 przed Chr. Treść Prolog: Wizja Boga i powołanie Eze- chiela na proroka 1-3 Część 1: Proroctwa dotyczące Jero- zolimy 4-24 Przypowieść o upadku Jerozolimy 4-5 Koniec nadszedł 6-7 Wina Jerozolimy 8-11 Przypowieści, alegorie i proroctwa 12-17 Odpowiedzialność indywidualna 18 Bunt Izraela 19,1-20,44 Ogień i miecz 20,45-21,32 Zapowiedź zguby Izraela i zniszcze- nia Jerozolimy 22-24 Część 2: Proroctwa przeciwko obcym narodom 25-32 Część 3: Nadzieja na przyszłość 33-39 Prorok jako stróż 33,1-20 Wygnańcy słyszą o upadku Jerozo- limy 33,21-33 Grzechy władców i ludu 34 Przeciwko Edomowi 35 Obietnice powrotu i nowego ser- ca 36 Dolina wysuszonych kości 37 Przeciwko Gogowi 38-39 Część 4: Wizja nowej Świątyni 40-48 Plany budowy Świątyni 40-42 Chwała Pana powraca do Świątyni 43,1-12 Reguły dotyczące kultu i kapłaństwa 43,13-44,31 Reguły dotyczące przyszłego porządku świata 45-46 Źródło płynące ze Świątyni 47,1-12 Kraj i pokolenia 47,13-48,35 Czas i miejsce Ezechiel w swojej księdze podaje kilka dokładnych dat. Jego powoła- nie nastąpiło w 592 r. przed Chr., pięć lat po jego wygnaniu do Babilo- nu. Ezechiel był młodszy od współ- czesnego mu Jeremiasza, lecz mie- szkał w Babilonie, a nie w Jerozoli- mie. Głosi swoje proroctwa także po upadku Jerozolimy (586 r. przed Chr.) i przybyciu większej ilości ży- dowskich wygnańców do Babilonu. Jedna rzecz pozostaje zagadką: mimo iż mieszkał on w Babilonie, wiele jego proroctw dotyczy Jero- zolimy i zawiera bardzo szczegóło- we opisy wydarzeń tam zacho- dzących. Był to prawdopodobnie duchowy dar widzenia, choć być może w tym czasie odwiedził on Jerozolimę. Prorok Ezechiel został wzięty do niewoli do Babilonu z królem Jojakinem i pierwszą grupą wygnańców (wszyscy z wiodących rodów Judy) w 597 r. przed Chr. Należał do rodu kapłańskiego, choć został uprowa- dzony zbyt wcześnie, by zostać kapłanem. Stąd też interesował się szczególnie sprawami kultu i czys- tością rytualną. Miewał też wizje i wpadał w trans; w pełni oddał się przekazywaniu słowa Bożego. Objawiał je za pomocą przypo- wieści, alegorŹŹ i relacji ze swo- ich wizji. Sławne fragmenty Powołanie Ezechiela i jego wizja Bożej chwały 1-3 Odpowiedzialność osobista: "Umrze tylko ta osoba, która zgrzeszyła" 18 Prorok stróżem 33,1-20 Bóg pasterzem swego ludu 34,11-16 Nowe serce 36,22-32 Dolina wysuszonych kości 37 Życiodajna woda płynąca ze Świąty- ni 47,1-12 Główne tematy Księgę otwiera wspaniała wizja Boga na równinach Babilonu. Wiele spo- śród proroctw Ezechiela ukazuje grzech i nazywa Boga Sędzią. Wo- bec wzniosłego obrazu chwały Bożej widać wyraźnie, jak wielkim grze- chem są nieczystość i bałwochwal- stwo. Ezechiel wie, że nie ma na- dziei dla Jerozolimy i przewiduje jej upadek, do którego faktycznie do- chodzi w 586 r. przed Chr. Jednak po zburzeniu miasta w jego proroc- twach pojawia się silna nuta nadziei. Bóg pokaże swą wielkość, prowa- dząc naród wybrany z powrotem do Ziemi Obiecanej, dając mu nowe ser- ce i nowe obrzędy. Proroctwa Eze- chiela często kończą się tymi słowa- mi: "aby poznali, że Ja jestem Pan". WIZJE PRZYSZŁOŚCI W okresie pomiędzy końcem Stare- go Testamentu a początkiem Nowe- go wśród Żydów popularna była literatura zwana "apokaliptyczną" (z greckiego "odkryć, objawić, odsło- nić"). Były to bardzo ciężkie czasy i literatura ta miała na celu dodanie ducha ludowi Bożemu przez uka- zanie Bożej kontroli nad historią i w rzeczywistości Jego końcowego zwycięstwa. Zawiera ona wizje pełne symboli i niezwykłych obrazów. Wizje tego rodzaju pojawiają się sporadycznie u proroków Starego Testamentu, także u Ezechiela, zwłaszcza w jego wizji Goga z ziemi Magog. W tym stylu napisana jest też druga część Księgi Daniela, a także część Księgi Zachariasza. W Nowym Testamencie przykładem literatury apokaliptycznej jest Apoka- lipsa św. Jana, w której autor używa wielu symboli z Ezechiela, Daniela i Zachariasza, nadając im czasem nowe znaczenie. Widać tu jednak zasadniczą różnicę - z nadejściem Chrystusa nowa era już się roz- poczęła. Czasami trudno zrozumieć te wiz- je. Wszystkie one odnoszą się do wydarzeń i ludzi, z którymi pierwotni odbiorcy byli dobrze zaznajomieni- są jednak one, zapisane zaszyfrowa- nym językiem, żeby jedynie wierni (a nie ich prześladowcy) mogli je zrozumieć. Kiedy opisują one dziwne zwierzęta i groteskowe ludzkie pos- taci, musimy pamiętać, że zjawiska te nie miały być rozumiane dosłow- nie. Są to wszystko barwne symbole opisujące, jak siły zła mogą atako- wać Bożych ludzi i pokazujące, jak Bóg w końcu je pokona. KSIĘGA DANIELA Księga zaczyna się od historŹŹ Daniela. Jako młody chłopak został on uprowadzony do Babilo- nu, gdzie zatriumfował dzięki swej niezwykłej odwadze i wierności Bogu. Druga część księgi zawiera wizje przyszłości i słynną modlitwę. Treść Część 1: Daniel w Babilonie 1-6 Daniel i przyjaciele na dworze Nabuchodonozora 1 Sen Nabuchodonozora 2 Rozpalony piec 3 Szaleństwo Nabuchodonozora 4 Uczta Baltazara 5 Daniel w jaskini lwów 6 Część 2: Wizje Daniela i jego mod- litwa 7-12 Wizja czterech imperiów 7-8 Modlitwa Daniela 9 Wizje przyszłego konfliktu 10-11 Czas końca 12 (Jedna część księgi /2,4-7,28/ spi- sana jest w języku aramejskim, którym w tych czasach się powsze- chnie posługiwano. Reszta jest po hebrajsku). Miejsce Daniel żył w VI w. przed Chr. Jego wizje pochodzą z okresu jego życia w Babilonie. Jednak w księdze zawarto tyle szczegółów na temat drugiego wieku przed Chr., że wielu ludzi sądzi, iż Księga Daniela uzyskała swoją ostateczną postać przy samym końcu okresu Starego Testamentu, gdy nad Judeą sprawował władzę król Antioch IV Epifanes (około 165 r. przed Chr.). Proroctwo osiąga swój punkt szczy- towy w wizji czterech imperiów, która wydaje się być opisem despo- tycznych rządów tego władcy. Aby pozostać wiernym Bogu, potrzeba było odwagi. Historie o odwadze Daniela inspirowały także później- sze pokolenia. Główne wydarzenia Rozpalony piec 3 Uczta Baltazara 5 Daniel w jaskini lwów 6 Modlitwa Daniela 9,1-19 Przesłanie Historie Daniela są inspiracją dla wszystkich, którzy stają w obliczu prześladowań z powodu Boga. Bóg dobitnie wykazał zasadność bezkompromisowej odwagi Daniela i jego wiary. Wizje przyszłości ukazują ostateczne zwycięstwo Boga. KSIĘGA OZEASZA Doświadczenia miłości i cierpienia, gdy żona opuściła Ozeasza dla in- nego mężczyzny, stały się dla niego inspiracją do wyrażenia w tej pięknej księdze miłości Boga do Izraela i Je- go smutku z powodu odrzucenia tej miłości przez ludzi. Treść Część 1: Smutek Ozeasza z powodu jego żony, oraz smutek Boga z po- wodu Izraela 1-3 Żona i dzieci Ozeasza 1-2,1 Niewierny Izrael 2,2-23 Ozeasz odzyskuje swoją żonę 3 Część 2: Bóg kocha Izraela, ale bę- dzie jego sędzią 4-13 Epilog: Obietnica odnowy, jeśli Izrael okaże skruchę 14 Czas i miejsce Wydarzenia z Księgi Ozeasza dzieją się równolegle z początkową dzia- łalnością Izajasza. Prorok Ozeasz pochodził z Północnego Królestwa. Jego służba rozpoczęła się w czasie panowania ostatniego liczącego się króla Izraela, Jeroboama II, i trwała przez dwadzieścia lat załamania świetności państwa, w okresie pa- nowania sześciu królów i zdobycia stolicy Izraela, SamarŹŹ, przez Asy- ryjczyków w 721 r. przed Chr. Prorok Ozeasz był mężczyzną o dużej wraż- liwości. Smutne przeżycia osobiste wzmogły w nim jeszcze zdolność współczucia. Jego proroctwa dotyczą przeważnie sądu, lecz wyrażone są słowami wiernej miłości i troski. Sławne fragmenty Miłość Boga do Izraela 11,1-4 Boża obietnica błogosławieństwa 14,4-9 Przesłanie Ludzie zaczęli zwracać się do kana- nejskiego boga płodności - Baala. Korupcja religijnego i społecznego życia Izraela sprawiła, że upadek był nieuchronny. Prorok głosi jednak głęboką miłość Boga do niewiernego Izraela i Jego pragnienie, aby lud powrócił do Niego i mógł się cieszyć Jego błogosławieństwem. KSIĘGA JOELA Rujnująca plaga szarańczy rozumia- na jest jako znak nadejścia "dnia Pań- skiego", kiedy to odbędzie się jesz- cze straszniejszy sąd Boży. Joel wzywa lud do okazania skruchy i wygląda czasów pełnych błogosła- wieństwa. Treść Plaga szarańczy 1 Dzień Pański; wezwanie do skruchy 2,1-17 Przyszła obfitość plonów, uniwersalny dar Ducha 2,18-32 Przeciw narodom 3 Czas spisania Nic nam nie wiadomo ani na temat Joela, ani tego, kiedy spisał księgę. Jedyną wskazówkę znaleźć można w wierszu 3,2, w którym mowa jest o Izraelu porozrzucanym pośród narodów, co może sugerować nie- wolę babilońską. Sławne fragmenty "I wyleję potem Ducha mego na wszelkie ciało..." 3,1 Przesłanie Joel wzywa do narodowej skruchy nie tylko z powodu ostrzegawczego "znaku", jakim jest plaga szarańczy, lecz dlatego, że Bóg osądzi i surowo ukarze brak żalu za grzechy. Fragment o Duchu Bożym wylanym na każdego jest cytowany przez Apostoła Piotra dla wyjaśnienia zdarzeń z dnia Pięćdziesiątnicy. KSIĘGA AMOSA Głównym zagadnieniem, które podej- muje prorok jest sprawiedliwość spo- łeczna - temat poruszany często przez proroków. Upomina prowa- dzących luksusowy tryb życia. Treść Proroctwa przeciw obcym narodom 1,1-2,5 Proroctwa przeciw Izraelowi 2,6-6,14 Pięć wizji 7,1-9,10 Obietnica odnowy 9,11-15 Miejsce Amos głosił swe proroctwa w Pół- nocnym Królestwie Izraela w VIII w. przed Chr., prawdopodobnie tuż przed Ozeaszem i kilka lat przed Izajaszem. Były to dni dobrobytu dla Izraela, gdy na tronie zasiadał Jeroboam II, a nieprzyjaciół pokonano. Lecz Amos dostrzegł pierwsze oznaki zbliżającego się upadku. Prorok Amos był pasterzem, który poszedł za Bożym głosem. Do Północnego Królestwa Izraela i świątyń w Betel i Gilgal przybył z Tekoa w południo- wej Judzie. Jego proroctwa charakte- ryzują się dużą ostrością w wyka- zywaniu niesprawiedliwości i hipokryzji. Sławne fragmenty "Niech sprawiedliwość wystąpi jak woda z brzegów..." 5,21-24 Przesłanie Amos doskonale demaskował ilu- zje, jakimi chętnie żyją ludzie. Gdy Izraelici słuchali, jak krytykuje grzechy innych narodów, nie spo- dziewali się usłyszeć, że i oni zgrzeszyli. Opanowało ich wielkie przerażenie, gdy "dzień Pański" przedstawił jako dzień ciemności, a nie jasności. Nie mogli też czuć się bezpieczni w narodzie, w którym bogactwo przysługiwało tylko nielicznym, a wielu doznawało nie- sprawiedliwości. Nie było to zgodne z wolą Bożą. KSIĘGA ABDIASZA Najkrótsza księga Starego Testa- mentu, proroctwo przeciwko Edomi- tom. Naród ten, zamieszkujący te- reny na południowy wschód od Judy, niedaleko miejsca, gdzie później zbudowano miasto Petra, skorzystał z niepowodzeń Jerozolimy i splądro- wał ją w czasie, gdy uległa Babi- lonowi (586 r. przed Chr.). KSIĘGA JONASZA Historia najbardziej opornego wy- słannika Boga, Jonasza, który musiał się nauczyć, że miłosierdzie Boże nie ogranicza się wyłącznie do Izraela. Historia Prorok o imieniu Jonasz zostaje wezwany przez Boga do przepowia- dania proroctw w Niniwie, stolicy wroga - AsyrŹŹ. Próbuje uniknąć wezwania, lecz Bóg zapobiega jego ucieczce (historia o wielkiej rybie). Pod wpływem proroctw Jonasza mieszkańcy Niniwy nawracają się i zostają ocaleni. To złości proroka, który siada w cieniu rośliny i roz- myśla. Gdy roślina usycha i Jona- szowi robi się jej żal, Bóg wyjaśnia mu, że byłoby lepiej, gdyby swe współczucie skierował ku miesz- kańcom Niniwy. Czas spisania Trudny do określenia. Jest to praw- dopodobnie bardziej historia o Jo- naszu niż historia spisana przez Jonasza. Tym samym data podana w 2 Krl 14,25, która wymienia imię Jonasza, nie musi być zobowiązu- jąca. Księga ta równie dobrze mogła zostać spisana w czasach po upad- ku Asyryjczyków, odwołując się do wcześniejszych wydarzeń jako lekcji poglądowej. Przesłanie Jonasz nie zgadzał się z ideą, że miłosierdzie Boże sięgać może poza Izrael, zwłaszcza do kraju będącego nieprzyjacielem Izraela. Głównym punktem tej godnej uwagi krótkiej historŹŹ jest prawda, że zbawienie ostatecznie ma objąć cały świat. Wybór Izraela nie jest po prostu wyborem dla dobra tego narodu, lecz po to, by był on "światłem dla narodów". KSIĘGA MICHEASZA Micheasz jest czwartym z wielkich proroków (VIII w. przed Chr.), obok Amosa, Ozeasza i Izajasza. Jako rol- nik z gór znał niesprawiedliwości spo- łeczne z własnego doświadczenia. Treść Grzech Judy i Izraela 1-3 Odnowa i pokój 4-5 Czego wymaga Bóg 6 Ciemność i światło 7 Czas i miejsce Micheasz działał w tym samym cza- sie, co Ozeasz (w Izraelu) i Izajasz (w Judzie). Jego przesłanie kiero- wane było do obu tych królestw, mi- mo iż w czasie jego posłannictwa Izrael, ze stolicą w SamarŹŹ, został podbity przez Asyryjczyków. Asy- ryjczycy zaatakowali w tym czasie także Judę, ale Micheasz jedynie o tym wzmiankuje. Sławne fragmenty Panowanie Bożego pokoju 4,1-4 (także u Izajasza 2,1-4) Król z Betlejem 5,2-4 Czego wymaga Bóg 6,6-8 Główna tematyka Podobnie jak kilku innych proroków, Micheasz oburza się na ofiary i kult, którym nie towarzyszy sprawiedli- wość i prawdziwa duchowość. Giów- nie podejmuje temat społecznej spra- wiedliwości i prawdziwej religŹŹ. Spo- gląda jednak w przyszłość, widząc czas pokoju i błogosławieństwo Boże. KSIĘGA NAMUMA Jest to poemat wyrażający radość ze zmierzchu i upadku Niniwy, stolicy okrutnej i potężnej AsyrŹŹ. Księga ta została spisana prawdopodobnie nie- długo po upadku miasta, podbitego przez Babilończyków i Medów w 612 r. przed Chr. Jest to jedna z kilku ksiąg prorockich, w której nie ma wezwa- nia do skruchy. Podkreśla, iż Bóg jest Panem narodów i historŹŹ świata, oraz że narodowa potęga i duma nie są ostatecznymi przyczynami tego, co dzieje się w świecie polityki i wojen. KSIĘGA MABAKUKA Prorok ten podejmuje problematykę, która nigdy ludziom nie dawała spokoju. Jak Bóg może pozwolić, żeby powodziło się ludom niegodzi- wym? A zwłaszcza jak to jest moż- liwe, żeby zachłanni Babilończycy (czy Chaldejczycy) byli potężniejsi od innych, bardziej spokojnych na- rodów? Treść Dlaczego powodzi się złym ludom? rozdział 1 Odpowiedź Boga 2 Modlitwa błagalna proroka 3 Czas spisania Treść tej księgi wskazuje, że wywo- dzi się ona z czasu pomiędzy okre- sem dominacji Babilonu - zwycięs- twami nad Asyrią w 612 i Egiptem w bitwie pod Karkemiszem w 605- a pierwszym zajęciem Jerozolimy w 597 r. przed Chr. Zatem Habakuk był współczesnym Jeremiasza, lecz nic więcej na jego temat nie wiadomo. Sławne fragmenty Życie zgodnie z wiarą 2,4 (cytowane w kluczowym momencie Listu do Rzymian 1,17 przez Apostoła Pawła) Najwyższy Bóg: "Pan mieszka w świę- tym domu swoim, niechaj zamilknie przed Nim cała ziemia" 2,20 Znaczenie Pytanie proroka jest istotne i ważne; podejmuje ono problem podobny do problemu Hioba, albo Psalmu 73. Odpowiedź nie jest teoretyczna, filo- zoficzna; jest nią po prostu zapewnie- nie, że stała wiara nigdy nie dopro- wadzi do rozczarowania, ponieważ Bóg panuje nad wszystkim i można Mu ufać. KSIĘGA SOFONIASZA Sofoniasz przewiduje zgubę Jerozo- limy z powodu nieposłuszeństwa jej mieszkańców. Podobnie jednak jak jego poprzednik wierzy, że część narodu oczyszczona cierpieniem przetrwa, aby doczekać wspaniałej przyszłości. Treść Dzień sądu 1,1-2,3 Biada narodom 2,4-15 Nadzieja na przetrwanie prawych 3,1-13 Pieśń radości 3,14-20 Miejsce Praca proroka przypada na począt- kowe lata działalności Jeremiasza. Proroctwa te pochodzą prawdo- podobnie z wczesnego okresu panowania króla Jozjasza, przed wprowadzeniem wielkich reform religijnych przez tego władcę. Przesłanie Sofoniasz skupia się na pytaniu, któ- re zadaje kilku proroków. Jak proroc- twa o sądzie i zniszczeniu Izraela pa- sują do przesłania nadziei na dalszą przyszłość? Otóż sąd oczyści naród, niszcząc jego dumę i samozadowo- lenie. Ci, którzy przetrwają, to "lud pokorny i biedny", który "szuka schronienia w Panu". (3,12) KSIĘGA AGGEUSZA Ostatni trzej prorocy Starego Testa- mentu pracowali w czasach, gdy pierwsi Żydzi wrócili już z wygnania w Babilonie. Aggeusz, podobnie jak Zachariasz, zachęca naród do odbu- dowy Świątyni. Treść Wezwania do odbudowy Świątyni zo- stają wysłuchane 1 Splendor Świątyni 2,1-9 Błogosławieństwo Boga dla posłusz- nych 2,10-19 Obietnica dana namiestnikowi Zoro- babelowi 2,20-23 Czas spisania Aggeusz podaje dokładne daty. Wy- powiadał proroctwa w 520 r. przed Chr. On i Zachariasz wymienieni są w Księdze Ezdrasza 5,1-2 i 6,14, jak nawołują ludzi do odbudowy Świątyni. Nową Świątynię ukończono w roku 516 przed Chr. Sławne cytaty Niebezpieczeństwo załamania eko- nomicznego 1,6 Przesłanie Za namiestnika Zorobabela wygnań- cy, którzy powrócili, rozpoczęli odbu- dowę nowej Świątyni, ale szybko zniechęcili się i porzucili ten zamiar. Zamiast tego zbudowali sobie wy- godne domy. Aggeusz występuje przeciwko takim priorytetom. Inaczej niż w przypadku innych proroków, je- go słowa znajdują oddźwięk. Uniwer- salna waga jego słów leży w tym, że pokazują one, iż prawdziwe bezpie- czeństwo można znaleźć dopiero wtedy, gdy najważniejsze stają się dla nas życzenia Boga. KSIĘGA ZACHARIASZA Wizjoner Zachariasz działał obok Aggeusza. Jego przesłanie przybiera postać bardzo żywych, przykuwają- cych uwagę obrazów. Treść Część 1: Zaczyna się nowa era 1-8 Wstęp 1,1-6 Osiem wizji 1,7-8,23 Część 2: Izrael i narody 9-14 Pierwsze przesłanie 9-11 Drugie przesłanie 12-14 Czas i miejsce Proroctwa Zachariasza o Jerozoli- mie i odbudowie Świątyni trwają dłu- żej, niż proroctwa Aggeusza - od roku 520 do 518 przed Chr. Druga część tej księgi (rozdziały 9-14) różni się znacznie od części pierw- szej; niektórzy sądzą, że może być innego autorstwa. Tym, co łączy tę część z rozdziałami 1-8 (a także z Księgą Malachiasza), jest wspól- ne przesłanie o nowej erze błogo- sławieństwa. Sławne fragmenty Zwycięstwo przez Ducha Bożego 4,6 Król nadchodzi! 9,9 Przesłanie Mała społeczność Żydów, którzy po- wrócili do Jerozolimy, wyraźnie miata poczucie nowego początku. Żyło się im nadal trudno, ale przestrzegali wskazań Bożych. Myśl Zachariasza wychodzi od owego nowego począt- ku i przenosi się ku nowej erze, nie tylko dla Jerozolimy, ale dla całego świata. Wraz z proroctwami o nowej erze znajdujemy także wiadomości o Mesjaszu, królu miłości i sprawie- dliwości, który zostanie posłany przez Boga. Jako że Zachariasz podkreśla nadejście Mesjasza, cyta- ty z jego księgi często znajdują się w Nowym Testamencie. KSIĘGA MALACHIASZA Malachiasz krytykuje ludzi za ich stosunek do Boga i za ich brak posłuszeństwa. Treść Miłość Boża do Izraela 1,1-5 Bezwartościowe ofiary 1,6-2,9 Nie dotrzymane obietnice 2,10-16 Sąd Boży 2,17-3,5 Płacenie dziesięcin 3,6-12 Boża obietnica miłosierdzia 3,13-4,6 Miejsce Uważa się generalnie, że Mala- chiasz (dosłownie "poseł Jahwe") działał około osiemdziesięciu lat po Aggeuszu i Zachariaszu, prawdopo- dobnie niedługo, zanim Nehemiasz został namiestnikiem Jerozolimy, około połowy V w. przed Chr. Były to trudne czasy i ludzie zaczęli za- niedbywać przestrzeganie Bożego Prawa. Sławne fragmenty "Oto Ja wyślę anioła mego, aby przygotował drogę przede Mną" 3,1 "Otworzę wam zawory niebieskie..." 3,10 "Wzejdzie słońce sprawiedliwości..." 3,20 Przesłanie Malachiasz wierzył, że jedynym spo- sobem, aby zaznać Bożego błogo- sławieństwa, było dotrzymanie wier- ności Jego przykazaniom. Dużo cza- su upłynęło, zanim wygnańcom, któ- rzy powrócili do Jerozolimy, udało się wrócić do dawnego życia narodowe- go. Wraz z upływem czasu zaczęło im brakować animuszu. Lecz była to ich wina, gdyż więcej uwagi zwracali na własne inklinacje, niż na wolę Bożą. Prorok wzywał ich przeto do właściwego ustalenia priorytetów i zachęcał obietnicą Bożego błogo- sławieństwa w przyszłości. HISTORIA NOWEGO TESTAMENTU CZTERY EWANGELIE Ewangelie to więcej niż tylko bio- grafia Jezusa. Zawierają na przykład niewiele informacji o Jego młodości, a bardzo dużo o ostatnim tygodniu Jego życia oraz o tym, co zdarzyło się w dniach po Jego śmierci. Słowo "ewangelia" (użyte w Mk 1,1) ozna- cza "dobrą nowinę" i Ewangelie kon- centrują się na przekazaniu Dobrej Nowiny, którą Jezus przyniósł światu - uzdrawiając i ucząc, przede wszyst- kim o uwolnieniu od grzechu przez Jego śmierć i zmartwychwstanie. Przez trzydzieści lat po śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa apostoło- wie głosili ustnie Dobrą Nowinę o Nim. Równolegle zbierano materiały pisa- ne o Jego czynach i słowach. W koń- cu materiał pisemny oraz tradycję przekazywaną ustnie w różnych ośrodkach chrześcijaństwa zebrano w cztery Ewangelie. Stały się one istotnym wsparciem nauczania apos- tołów, a znaczenie ich stale rosło wraz z upływem czasu i zmniejsza- niem się ilości naocznych świadków działalności Jezusa. Każda opowieść o życiu osoby musi być sprawdzona. Kryterium wy- boru szczegółów z życia Jezusa przez Ewangelistów jest oczywiste. Pierwsze trzy Ewangelie zawierają dużo materiału wspólnego, a Ewan- gelia wg św. Jana różni się od nich podejściem. Dzięki temu, że są cztery Ewangelie, otrzymaliśmy znacznie pełniejszy obraz życia Jezusa. Każdy z czterech portretów ma coś szczególnego i ważnego, co wnosi do całości. EWANGELIA WEDłUG ŚW. MATEUSZA Ewangelia ta została nazwana "ży- dowską", ponieważ szczególną wagę zwraca na sprawy leżące w kręgu zainteresowań chrześcijan pocho- dzenia żydowskiego. Bardziej niż w innych Ewangeliach nacisk położo- ny jest tutaj na proroctwa ze Starego Testamentu, które wypełnił Jezus, będący Mesjaszem od dawna wycze- kiwanym przez Żydów. Treść Prolog: Rodowód Jezusa i Jego na- rodziny 1-2 Część 1: Nowy sposób życia 3-7 Chrzest udzielony Jezusowi przez Jana i kuszenie Jezusa 3-4,11 Jezus zaczyna działalność 4,12-25 Kazanie na Górze 5-7 Część 2: Uczniowie 8-10 Uzdrawianie i nauczanie 8-9,34 Misja apostołów 9,35-10,42 Część 3: Królestwo niebieskie 11-13,52 Odpowiedź Jezusa dla posłańców Jana Chrzciciela 11,1-9 Nauczanie i dyskusje z przywódcami religijnymi 11,20-12,50 Przypowieści o królestwie 13,1-52 Część 4: KościóŁ, lud Jezusa 13,53-18,35 Nauczanie i cuda 13,53-16,12 Wyznanie Piotra 16,13-28 Przemienienie Jezusa i późniejsze wydarzenia 17 Stosunki pomiędzy uczniami Jezusa 18 Część 5: Postępowanie w kryzysie 19-25 Nauczanie i uzdrawianie 19-20 Jezus w Jerozolimie 21-22 Jezus ostrzega faryzeuszów 23 Zapowiedź przyszłych wydarzeń 24 Przypowieści o sądzie 25 Zakończenie, Ostatnie dni 26-28 Ostatnia Wieczerza 26,1-30 Pojmanie Jezusa i sąd 26,31-27,26 Jezus zostaje ukrzyżowany 27,27-56 Pogrzeb i zmartwychwstanie Jezusa 27,57-28,15 Ostatnie polecenie 28,16-20 Czas spisania Ewangelia według św. Mateusza nie jest najwcześniejszą Ewangelią. Po- dobnie jak Łukasz, autor wydaje się czerpać materiał od Marka i z innych znanych źródeł. Data powstania tej EwangelŹŹ jest nadal dyskutowana. Prawdopodobnie Ewangelia została spisana pomiędzy rokiem 60 a 80 po Chr. Wcześni chrześcijanie z dru- giego wieku twierdzili, że jej auto- rem był Mateusz, celnik, którego Jezus wybrał na apostoła. Główne wydarzenia Narodziny Jezusa 1 Chrzest Jezusa 3 Kuszenie Jezusa 4 Przemienienie Jezusa 17 Wjazd Jezusa do Jerozolimy 21 Sąd i ukrzyżowanie 26-27 Zmartwychwstanie Jezusa 28 Sławne fragmenty Kazanie na Górze 5-7 Osiem błogosławieństw 5,3-12 Miłuj nieprzyjaciół swoich 5,43-48 Modlitwa Pańska 6,9-13 Zbytnie troski 6,25-34 Proście, szukajcie, kołaczcie 7,7-11 Ciasna brama 7,13-14 Dobra i zła budowa 7,24-27 "Przyjdźcie do Mnie wszyscy, którzy utrudzeni i obciążeni jesteście" 11,28-30 Przypowieść o siewcy 13 Przypowieść o królestwie Bożym 13 Wyznanie Piotra 16,13-19 Przypowieść o pannach roztropnych i nieroztropnych 25 Przypowieść o Sądzie Ostatecznym 25,31-46 Ostatni rozkaz 28,16-20 Główne tematy Ewangelia ta słusznie umieszczana jest jako pierwsza, ponieważ stanowi pomost łączący Stary Testament z No- wym. Przedstawia Jezusa jako Mesja- sza, Pomazańca Bożego, zapowie- dzianego przez proroków. Być może jest to jedna z przyczyn, dla których Ewangelia ta jest tak popularna. Inną przyczyną może być jej starannie dopracowany plan, skupiający się na najważniejszych naukach Jezusa. Osobnym tematem jest ustanowienie Kościoła, wielkiej wspólnoty uczniów Jezusa. EWANGELIA WEDŁUG ŚW. MARKA Niemal z pewnością spisana naj- wcześniej ze wszystkich EwangelŹŹ. Jest to Ewangelia krótka, w której akcja posuwa się szybko. Mogła ona zostać napisana, by pomóc chrześcijanom w przekonywaniu innych do prawdy o Jezusie. Treść Część 1: Wydarzenia z czasów nau- czania Jezusa 1-8,26 Przygotowanie 1,1-13 Jezus zaczyna nauczać i uzdrawiać w Galilei 1,14-3,6 Dalsze nauczanie w Galilei 3,7-6,13 Jezus wychodzi z Galilei 6,14-8,26 Część 2: Jerozolima i ostatnie dni 8,27-16,8 Przygotowanie do męki i śmierci 8,27-10,52 Jezus naucza w Jerozolimie 11-13 Namaszczenie Jezusa, Ostatnia Wieczerza 14,1-31 Pojmanie Jezusa i sąd 14,32-15,15 Jezus zostaje ukrzyżowany 15,16-41 Pogrzeb i zmartwychwstanie Jezusa 15,42-16,8 Zakończenie 16,9-19 (tekstu tego brak w niektórych rękopisach, został najprawdopodobniej dodany, żeby zakończenie EwangelŹŹ nie było tak gwałtowne). Autor i czas spisania Wczesna tradycja wiąże tę Ewange- lię z Janem Markiem, uczniem wy- mienionym w Dziejach. Działał on od wczesnych dni Kościoła w Jerozoli- mie. Tradycja, a także treść zawartej w EwangelŹŹ historŹŹ sugeruje, że głównym źródłem informacji Marka był Piotr i że Ewangelia ta została spisana w Rzymie. Z tej EwangelŹŹ, spisanej prawdopodobnie pomiędzy rokiem 60 a 70 po Chr., korzystali Mateusz i łukasz. Główne wydarzenia Jan Chrzciciel przygotowuje drogę 1 Chrzest i kuszenie Jezusa 1 Powołanie Dwunastu 3 Nakarmienie pięciu tysięcy 6 Przemienienie 9 Triumfalny wjazd Jezusa 11 Ostatnia Wieczerza 14 Pojmanie Jezusa, sąd i śmierć 14-15 Zmartwychwstanie 16 Sławne fragmenty Dobra Nowina 1,14-15 "Staniecie się rybakami ludzi" 1,16-20 Przebaczenie grzechów, uzdrowienie paralityka 2,1-12 Powołanie Dwunastu 3,13-19 "Kto jest największy?" 9,33-37 "Pozwólcie dzieciom przychodzić do Mnie ..." 10,13-16 Bogaty młodzieniec 10,17-31 "Okup za wielu" 10,42-45 Wypędzenie przekupniów 11,15-17 Największe przykazanie 12,28-34 Główne tematy Gdy Ewangelia według św. Mateusza skupia się na Jezusie jako nauczy- cielu, Marek pokazuje Go jako czło- wieka czynu. Ewangelia ta składa się głównie z krótkich epizodów, z któ- rych większość opowiada, co Jezus zrobił. Zwrot "zaraz też" występuje tu wiele razy. Pokazane jest, jak apos- tołowie z trudem rozumieją, kim jest Jezus (może to być świadectwem wpływu Piotra na Marka). Jezusowi zależy na utrzymaniu swej roli Mes- jasza w tajemnicy przed ludźmi, któ- rzy nie zrozumieliby tego, co ma na myśli. Często nazywa się "Synem Człowieczym" (wizja Daniela). Ewan- gelia szybko przechodzi od Piotrowe- go wyznania wiary (rozdz. 8) do śmierci i zmartwychwstania Jezusa. Kluczowym fragmentem są słowa, "Syn Człowieczy nie przyszedł, aby Mu służono, lecz żeby służyć i dać życie swoje na okup za wielu" (10,45). EWANGELIA WEDŁUG ŚW.ŁUKASZA Ewangelia według św. Łukasza i Dzie- je Apostolskie są dwiema częściami jednego dzieła. Łukasz stawia sobie zadanie powiedzenia całej prawdy o życiu Jezusa i późniejszych wyda- rzeniach, czerpiąc informacje z pierw- szej ręki, od "naocznych świadków i sług słowa". Jego Ewangelia napi- sana jest przede wszystkim dla czy- telnika spoza kultury żydowskiej. Treść Wstęp:1,1-4 Część 1: Jan Chrzciciel i Jezus 1,5-4,13 Narodziny i dzieciństwo Jana i Jezu- sa 1,5-2,52 Działalność Jana Chrzciciela 3,1-20 Chrzest Jezusa, rodowód i kuszenie 3,21-4,13 Część 2: Jezus w Galilei 4,14-9,50 W Nazarecie i Kafarnaum 4,14-41 Jezus naucza, leczy i powołuje ucz- niów 4,42-6,16 Nauczanie 6,17-49 Cuda i nauczanie Jezusa 7,1-9,17 Wyznanie Piotra i przemienienie Je- zusa 9,18-50 Część 3: W drodze do Jerozolimy 9,51-19,27 Rozpoczęcie podróży 9,51-62 Jezus rozsyła siedemdziesięciu dwóch uczniów 10,1-24 Nauczanie i kontrowersje 10,25-11,54 Ostrzeżenie i ponowne zapewnienie 12,1-13,17 Główne przypowieści 13,18-18,14 Jezus wśród ludu 18,15-19,10 Przypowieść o minach 19,11-27 Część 4: Jezus w Jerozolimie 19,28-23,56 Jezus wjeżdża do miasta i udaje się do Świątyni 19,28-48 Dysputy z przywódcami religijnymi 20,1-21,4 Nauczanie o tym, co ma nastąpić 21, 5-38 Zdrada i Ostatnia Wieczerza 22,1-38 Pojmanie Jezusa i sąd 22,39-23,25 Ukrzyżowanie Jezusa i pogrzeb 23,26-49 Część 5: Zmartwychwstanie Je- zusa 24 Autor i jego cel O tym, że łukasz napisał tę Ewan- gelię oraz Dzieje Apostolskie, chrześ- cijanie przekonani byli bardzo wcze- śnie. Jako lekarz niemojżeszowego wyznania odbył z Pawłem wiele po- dróży (patrz: Dzieje). Pisał dla czło- wieka o imieniu Teofil (1,1). Dzieje Apostolskie kończą się, gdy Paweł znajduje się w więzieniu w Rzymie. Stąd niektórzy sądzili, że Ewangelia według św. łukasza oraz Dzieje Apostolskie zostały napisane w czę- ści dla przygotowania obrony Apos- toła w procesie, co oznaczałoby da- tę około 64 roku po Chr. Nie jest to jednak pewne; Ewangelia ta mogła zostać napisana pomiędzy rokiem 60 a 85 po Chr. Główne wydarzenia Zwiastowanie Maryi i narodziny Je- zusa 1-2 Chrzest Jezusa i kuszenie 3-4 Przemienienie 9,28-36 Wjazd Jezusa do Jerozolimy 20, 28-40 Ostatnia Wieczerza 22,14-20 Sąd i ukrzyżowanie 22-23 Zmartwychwstanie Jezusa 24 Sławne fragmenty Zwiastowanie Maryi 1,26-38 Pieśń Maryi (Magnificat) 1,46-55 Pieśń Zachariasza 1,68-79 Pasterze i aniołowie 2,8-20 Pieśń Symeona 2,29-32 "Duch Pański spoczywa na Mnie"- Jezus w synagodze w Nazarecie 4,16-21 Przypowieść o dobrym Sama- rytaninie 10,25-37 Maria i Marta 10,38-42 Przypowieść o bogatym głupcu 12,13-21 Przypowieść o uczcie 14,15-24 Przypowieść o synu marnotrawnym 15,11-32 Przypowieść o faryzeuszu i celniku 18,9-14 Niewidomy żebrak 18,35-43 Jezus i Zacheusz 19,1-10 Droga do Emaus 24,13-35 Główne tematy Ewangelia według św. Łukasza roz- poczyna się i kończy w Jerozolimie, a wiele z jej najlepiej znanych i naj- bardziej charakterystycznych frag- mentów opowiada o ostatniej podróży Jezusa z Galilei do Jerozolimy. Dzieje Apostolskie z kolei rozpoczynają się w Jerozolimie, a kończą w Rzymie. Uwypukla to jeden z głównych tema- tów Łukasza: zbawienie nadchodzi dla całego świata, jednak Jezus przy- szedł najpierw do Żydów, spadkobier- ców Bożej obietnicy zbawienia, lecz oni odrzucili Go. Ewangelia ta, będąca najpełniej- szym sprawozdaniem z życia i dzia- łalności Jezusa, podejmuje także inne ważne tematy. Jezus oferuje zbawie- nie najbardziej potrzebującym - cho- rym, porzuconym, zagubionym. Je- zus zwraca się do ludzi w sposób bardzo osobisty, jest Człowiekiem modlitwy pełnym Ducha Świętego. Łukasz przekazuje nam wiele uni- kalnych opowieści, między innymi o synu marnotrawnym, dobrym Sa- marytaninie, faryzeuszu i celniku, Zacheuszu... EWANGELIA WEDŁUG ŚW. JANA Ewangelia według św. Jana różni się znacznie od pozostałych trzech Ewan- gelŹŹ, ukazując Jezusa z innej perspe- ktywy. Deklarowaną intencją autora jest zwrócenie uwagi czytelnika na wiarę, "abyście wierzyli, że Jezus jest Mesjaszem, Synem Bożym" (20,31 ). Treść Prolog: Jezus Słowo Boże 1,1-18 Część 1: Siedem znaków 1,19-12,50 Jan Chrzciciel i pierwsi uczniowie Jezusa 1,19-51 Pierwszy znak: przemienienie wody w wino 2,1-12 Jezus w Świątyni; z Nikodemem; Jezus i Jan 2,13-3,36 Samarytanka 4,1-41 Drugi znak: uzdrowienie syna dwo- rzanina 4,42-54 Trzeci znak: uzdrowienie chorego nad sadzawką Betesda 5,1-9 Dysputy z przywódcami religijnymi 5,10-47 Czwarty znak: nakarmienie pięciu ty- sięCy 6,1-15 Piąty znak: chodzenie po wodzie 6,16-21 Jezus chlebem życia 6,22-71 W Jerozolimie na Święcie Namio- tów 7-8 Szósty znak: uleczenie niewidomego od urodzenia 9 Dobry Pasterz 10,1-21 Dysputy z przywódcami religijnymi i siódmy znak: wskrzeszenie łazarza 10,22-11,57 Jezus namaszczony; wjazd do Jero- zolimy 12 Część 2: Ostatnia Wieczerza i wyda- rzenia w Ogrójcu 13-17 Umycie nóg 13,1-20 Jezus poucza apostołów 13,21-16,33 Jezus modli się do swego Ojca 17 Część 3: Aresztowanie, sąd, ukrzyżowanie i pogrzeb 18-19 Część 4: Zmartwychwstanie Jezusa 20-21 Pusty grób 20,1-10 Jezus ukazuje się MarŹŹ Magdalenie 20,11-18 Jezus i Tomasz 20,19-31 Jezus i Jego uczniowie nad jezio- rem 21 (Fragment 8,1-11- kobieta cudzołoż- na - początkowo nie należał do Ewan- gelŹŹ wg św. Jana. Styl i temat wska- zują bardziej na Łukasza. Umie- szczenie go w EwangelŹŹ Jana przy- pisuje się błędowi kopisty). Autor i czas spisania Prawdopodobny autor tej EwangelŹŹ nazywa siebie "uczniem, którego Jezus miłował". Za ucznia tego od dawna zwykło się uważać Jana Apostoła. Ponieważ Ewangelia we- dług św. Jana podaje informacje nie- zależne od pozostałych trzech Ewan- gelŹŹ, nie ma powodu, by sądzić, że została spisana później. Kilka lat te- mu nie brano tego pod uwagę i za- kładano, że została ona spisana około roku 90-100 po Chr. Jednak obecnie uważa się, że każda data od około 60 r. po Chr. jest możliwa. Główne wydarzenia Wesele w Kanie 2 Kobieta przy studni 4 Jezus karmi pięć tysięcy 6 Uzdrowienie niewidomego od uro- dzenia 9 Wskrzeszenie Łazarza 11 Namaszczenie Jezusa 12 Triumfalny wjazd 12 Ostatnia Wieczerza 13 Aresztowanie, sąd i ukrzyżowanie Jezusa 18-19 Pusty grób 20 Jezus ukazuje się Tomaszowi 20 Sławne fragmenty "Na początku było Słowo ..." 1,1-18 Potrzeba powtórnych narodzin 3,1-8 "Tak bowiem Bóg umiłował świat..." 3,16-17 Jezus, chleb życia 6,35-40 Źródło wody żywej 7,37-39 Jezus, światło świata 8,12 "Prawda was wyzwoli" 8,31-32 "Zanim Abraham stał się, JA JESTEM" 8,56-58 Dobry Pasterz 10,1-16 Jezus, zmartwychwstanie i życie 11.23-27 Ziarno musi obumrzeć 12,24-26 Jezus myje uczniom nogi 13,1-17 Jezus, droga, prawda i życie 14,1-7 Jezus, prawdziwy krzew winny 151-8 Przyjście Ducha Świętego 16,5-15 Modlitwa arcykapł. Jezusa 17,1-26 "Paś baranki moje!" - słowa Jezusa skierowane do Piotra 21,15-19 Główne tematy Od samego początku, jak mówi Jan w pierwszych słowach EwangelŹŹ, Je- zus jest "Słowem Boga" - dzięki Niemu Bóg komunikuje się ze świa- tem. Idea "Słowa Bożego" jest ideą wywodzącą się ze Starego Testa- mentu, znaną także myślicielom greckim, co w rezultacie daje interesujące połączenie charakte- rystyczne dla tej EwangelŹŹ. Autor chce ukazać znaczenie Jezusa Żydom oraz tym, którzy znają myśl grecką. Jan umieszcza swoją relację z ży- cia Jezusa w ramach siedmiu "zna- ków" (cudów) i siedmiu mów Jezusa. Tematami przewodnimi są światło, życie i miłość, które daje Jezus. Do różnic pomiędzy tą Ewangelią a pozostałymi zaliczyć można miejs- ce akcji - pierwsze trzy Ewangelie rozgrywają się głównie w Galilei, podczas gdy akcja tej EwangelŹŹ dzieje się przeważnie w Jerozolimie - oraz częściowo styl narracji. U Jana nie ma przypowieści (chyba że do przypowieści zaliczyć "Dobre- go Pasterza"), a Jezus podejmuje dłuższe dialogi i rozmowy, niż jest to u Mateusza, Marka i Łukasza. Być może Jezus potrzebował innej metody nauczania dla mieszkań- ców Jerozolimy. Ewangelia ta przez wieki z pewnością osiągnęła zamierzenia jej autora, pomagając ludziom uwierzyć, że życie wieczne można znaleźć dzięki wierze w Jezusa. DZIEJE APOSTOLSKIE Dzieje Apostolskie Łukasza uzu- pełniają historię Nowego Testamen- tu. Dzieje podejmują historię od mo- mentu Wniebowstąpienia i Zesłania Ducha Świętego i opowiadają, jak ruch chrześcijański rozrósł się z gru- py liczącej niecałe dwieście osób do wielkiej wspólnoty żyjącej na całym obszarze Cesarstwa Rzymskiego. Kluczowym wersem jest 1,8 "Będzie- cie moimi świadkami ... w Jerozoli- mie i w całej Judei, i w SamarŹŹ, i aż po krańce ziemi". Treść Wstęp: Oczekiwanie na Ducha Świę- tego 1 Wniebowstąpienie Jezusa 1,1-11 Uzupełnienie grona Dwunastu 1,12-26 Część 1: Ewangelia w Jerozolimie 2,1-8,3 Dzień Zesłania Ducha Świętego 2,1-42 Życie pierwotnego Kościoła 2,43-47 Świadectwo Piotra i Jana 3,1-4,31 Życie pierwotnego Kościoła 4,32-6,7 Aresztowanie, sąd i ukamienowanie Szczepana 6,8-8,3 Część 2: Ewangelia rozprzestrzenia się w Palestynie 8,4-9,31 Ewangelia w SamarŹŹ 8,5-25 Filip i dworzanin etiopski 8,26-40 Nawrócenie Szawła i kontakt ze zwierzchnikami Kościoła 9 Część 3: Piotr rozpoczyna misję wśród cudzoziemców 9,32-12,34 Piotr w Liddzie i Jafie 9,32-43 Widzenie Piotra i jego następstwa 10,1-11,18 Chrześcijanie w AntiochŹŹ 11,19-30 Herod prześladuje chrześcijan 12,1-24 Część 4: Paweł głosi Ewangelię w Ce- sarstwie Rzymskim 13-28 Pierwsza podróż: Paweł i Barnaba 13-14 Tak zwany Sobór Jerozolimski 15,1-35 Druga podróż: Paweł, Sylas i Tymo- teusz 15,36-18,23 Trzecia podróż: Paweł (i Łukasz?) 18, 24-21,16 Uwięzienie Pawła w Jerozolimie i Ce- zarei 21,17-26,32 Podróż Pawła do Rzymu 27,1-28,15 Paweł w Rzymie 28,16-31 Autor, czas i miejsce wydarzeń Łukasz, cudzoziemski lekarz, przyjaciel Pawła, oprócz Dziejów Apostolskich napisał także Ewan- gelię. W kilku miejscach w Dziejach autor zmienia nagle formę "oni" i pisze "my". Z pewnością był przy opisywanych wydarzeniach obecny. Staranna analiza towarzyszy po- dróży Pawła wskazuje jednoznacz- nie na św. Łukasza. Jest on prawdo- podobnie jedynym nieżydowskim autorem biblijnym. Jego historia w Dziejach Apostolskich zawiera szczegółowe opisy administracji rzymskiego imperium, niczym w dziele dokładnego historyka. Wydarzenia obejmują okres nieco ponad trzydziestu lat: od Dnia Zesłania Ducha Świętego około roku 30 po Chr., do uwięzienia Pawła w Rzymie około roku 61-63. Do spisania Dziejów doszło nie później niż około 20 lat po tych wydarzeniach. Wielkie wydarzenia Wniebowstąpienie 1 Zesłanie Ducha Świętego 2 Obrona i śmierć Szczepana 7 Nawrócenie Szawła (Pawła) 9 Widzenie Piotra 10 Sobór Jerozolimski 15 Aresztowanie Pawła i sądy 21-25 Podróż do Rzymu 27-28 Sławne fragmenty Najważniejsza część wielkiego wystąpienia Piotra 2,22-24 Życie pierwotnego Kościoła 2,43-47 Miłość zespala Kościół pierwotny 4,32-35 Mowa Szczepana w obronie własnej 7,1-53 Kościół w AntiochŹŹ 11,19-26 Więzień w Filippi 16,22-34 Paweł w Atenach 17,22-31 Pożegnanie Pawła ze starszymi w Efezie 20,17-38 Obrona Pawła przed Agryppą 26, 1-29 Główne tematy Dzieje opisują pierwsze lata chrześ- cijaństwa i prześladowań wiernych. Motywem, który się przewija, jest zapewnienie, iż chrześcijaństwo nie stanowi zagrożenia dla Imperium Rzymskiego; zawsze, kiedy dochodzi do problemów, dzieje się tak za spra- wą Żydów lub innych przeciwników chrześcijan. Chrześcijaństwo jest prawdziwym wypełnieniem judaizmu i Rzymianie tak je powinni postrzegać. łukasz stwierdza wyraźnie, że moc, która umożliwia rozszerzenie się chrześcijaństwa, pochodzi od Ducha Świętego. Centralnymi po- staciami Dziejów (oprócz Jezusa) są Piotr i Paweł. Podkreślone jest, że wyjście Kościoła poza krąg kultu- ry żydowskiej zostało zainicjowane przez Kościół w AntiochŹŹ, a nie w Jerozolimie. Słowa łukasza świad- czą wyraźnie, że Ewangelia Jezusa Chrystusa ma moc zmiany ludzkiego życia. Napełnieni Duchem Świętym ludzie są w stanie "przewrócić świat do góry nogami". LISTY LIST DO RZYMIAN Jak się powszechnie sądzi, spośród dwudziestu jeden listów Nowego Testamentu trzynaście zostało napisanych przez Apostoła Pawła. Pozwalają one głęboko spojrzeć na wiarę i życie Kościołów w pierw- szych latach ich istnienia. List św. Pawła do Rzymian wywiera od wieków największy wpływ na chrześcijańskich zwierzchników. Zawarte jest w nim rozumowe uzasadnienie Dobrej Nowiny, jaką głosił Paweł. Treść Prolog: Pozdrowienie, modlitwa i wstęp, rozdział 1,1-15 Część 1: Dobra Nowina o Jezusie Chrystusie 1,16-8,39 Zarysowanie tematu 1,16-17 Ludzkość w potrzebie, każdy zgrze- szył 1,18-3,20 Bóg wychodzi naprzeciw naszej po- trzebie dzięki naszej wierze w Jezu- sa 3,21-4,25 Usprawiedliwienie przez wiarę 5 Nasze nowe życie w Jezusie Chrys- tusie 6-8 Część 2: Plan Boży dla Izraela 9-11 Część 3: Chrześcijański sposób ży- cia 12,1-15,13 Dzielenie się i wzajemnie braterski stosunek chrześcijan 12 Obowiązki względem państwa i in- nych ludzi 13 Pytania sumienia chrześcijańskiego 14,1-15,13 Epilog: Słowa zakończenia i pozdro- wienia Powody, dla których Paweł napisał list 15,14-33 Pozdrowienia i polecenia 16,1-24 Końcowa modlitwa pochwalna 16,25-27 Czas spisania i miejsce Paweł napisał ten list prawdo- podobnie w czasie swej drugiej wizyty w Koryncie w Grecji, około 57 r. po Chr. Planował odwiedzić chrześcijan w Rzymie i być może zapisał najważniejsze stwierdzenia swej wiary, aby przygotować to spotkanie. Jednak okoliczności opóźniły jego wizytę i przybył tam w końcu jako więzień. Jego list ukazuje Kościół w stolicy Imperium jako kwitnący i dobrze zakorzeniony. Sławne fragmenty Moc EwangelŹŹ 1,16-17 Łaska Boża wszystkim potrzebna 3,23-24 Usprawiedliwienie przez wiarę 5,1 Owoce grzechu, a dar życia 6,23 Nowe życie w wolności 8,1-2 Nic nie może nas odłączyć od miłości Boga w Chrystusie 8,35-39 Życie ludzkie składaniem ofiar Bogu 12,1-2 Biblia poucza i podtrzymuje nadzieję 15,4-6 Przesłanie Paweł ukazuje centralne przesłanie EwangelŹŹ krok po kroku. Każdy zgrzeszył i wszyscy potrzebujemy po- mocy Bożej do zbawienia; Jezus umarł za każdego; przez Jezusa Bóg umożliwia nam uwolnienie od grze- chu, Bóg daje nam się darmo w da- rze, który otrzymujemy dzięki naszej wierze. To Dobra Nowina zmieniła ży- cie milionów ludzi na całym świecie i Paweł w ostatnim fragmencie listu pokazuje, jak życie człowieka zmie- nia się w praktyce przez wiarę w Ewangelię. PIERWSZY LIST DO KORYNTIAN Paweł założył Kościół w Koryncie. Zasmuciły go wieści o podziale, niezgodzie i niemoralnym postępo- waniu jego członków. W liście tym odpowiada po kolei na problemy i pytania tego Kościoła. Treść Wstęp: Pozdrowienia i podzięko- wania 1,1-9 Część 1: Podziały w Kościele 1,10-4,21 Mądrość Boża 1,10-2,16 Wspólne budowanie na jednym fun- damencie 3 Prawdziwi słudzy Jezusa Chrystusa 4 Część 2: Moralność seksualna; mał- żeństwo i bezżenność 5-7 Niebezpieczeństwo niemoralności wśród chrześcijan 5 Chrześcijanie nie powinni szukać sprawiedliwości przed trybunałami pogańskimi 6,1-11 Właściwe użycie własnego ciała 6,12-20 Pytanie na temat małżeństwa 7 Część 3: Życie w pogańskim społe- czeństwie 8,1-11,1 Czy chrześcijanin powinien spożywać pokarmy ofiarowane bożkom? 8 Przykład Pawła 9 Kierowanie się sumieniem chrześci- jańskim 10-11,1 Część 4: Prawdziwy kult chrześcijan 11,2-14,40 Kobiety powinny przykrywać swe gło- wy w kościołach 11,2-16 Wieczerza Pańska 11,17-34 Charyzmaty w społeczności chrześci- jańskiej 12 Miłość jest największa 13 Użycie charyzmatów w kulcie publicz- nym 14 Część 5: Zmartwychwstanie Chrys- tusa i nasze 15 Konkluzja, Ostatnie pouczenia 16 Zbiórka pieniędzy dla braci chrześ- cijan 16,1-4 Przyszłe plany Pawła 16,5-12 Osobiste pozdrowienia i przesłanie 16,13-24 Czas i miejsce spisania Paweł przebywał w Koryncie osiem- naście miesięcy w latach 50-51 po Chr. Wiadomości, które sprowoko- wały go do napisania tego listu, otrzymał nieco później, w trudnym okresie, gdy przebywaŁ w Efezie. Było to między 54 a 57 r. po Chr. Sławne fragmenty Nauka krzyża 1,18.23-25 Jesteśmy Bożą budowlą 3,10-15 "Stałem się wszystkim dla wszyst- kich" 9,19-22 "To jest Ciało moje ..." chleb i wino 11,23-25 "Jesteście ciałem Chrystusa i poszcze- gólnymi członkami" 12,27-31 "Gdybym mówił językami ludzi i anio- łów, a miłości bym nie miał..." Miłość jest największym darem 13,1-13 Prawda o zmartwychwstaniu Chrys- tusa 15,20-21 "Gdzież jest, o śmierci, twój oś- cień?"; zwycięstwo nad śmiercią 15,51-57 Główne tematy Chrześcijanie z Koryntu byli narodo- wościowo i społecznie niezwykle róż- norodną grupą. Miasto Korynt leżało na skrzyżowaniu szlaków handlowych. Jak często zdarza się w takich miejs- cach, moralność ulegała zepsuciu i dotknęło to także niektórych chrześ- cijan. Innych zaś ogarnęła pycha w poczuciu swej duchowej mądrości. Zatem Paweł miał do czynienia ze słabościami zwykłych, ułomnych ludzi, próbujących żyć zgodnie z przykaza- niami Bożymi - tak jak czynią to wszyscy chrześcijanie do dzisiaj. Pa- weł zasady prawego życia wypro- wadza w każdym przypadku od wyjaś- nienia, co znaczy zostać wezwanym do pójścia za Jezusem Chrystusem. DRUGI LIST DO KORYNTIAN List ten, bardziej niż jakikolwiek inny, ukazuje serce Apostoła Pawła. Wy- raża on swą głęboką osobistą troskę o młode Kościoły, pisze o trudach, przez jakie musiał przejść na swej chrześcijańskiej drodze, oraz o tym, że czuje się uprzywilejowany przez fakt bycia wezwanym do pracy dla Chrystusa. Treść Wstęp: Pozdrowienia i wyjaśnienia osobiste 1,1-2,13 Pozdrowienia i podziękowania 1,1-7 Podróże Pawła i jego plany 1,8-2,4.12-13 Jak postępować z łamiącymi przyka- zania 2,5-11 Część 1: Przywilej służenia Jezusowi Chrystusowi 2,14-6,10 Prawdziwa duchowa służba 2,14-4,15 Życie w świetle wieczności 4,16-5,10 Ambasadorowie Chrystusa 5,11-21 Koszt służby chrześcijańskiej 6,1-10 Część 2: Osobiste przesłanie do Ko- ryntian 6,11-7,16 Apel do Kościoła 6,11-7,1 Paweł zbudowany wieścią o odzewie 7,2-16 Część 3: Obdarowywanie chrześci- jan w Judei 8-9 Część 4: Służba Pawła jako apostoła 10,1-13,10 Konkluzja: Końcowe polecenia i poz- drowienia 13,11-13 Data i powody napisania Wydaje się, że Paweł napisał ten list gdzieś w MacedonŹŹ - północnej części Grecji ze stolicą w Filippi- może rok lub dwa po swym pierw- szym liście do Koryntian. Jego pierw- sze apele do Kościoła najwyraźniej nie przyniosły zamierzonego efektu, więc złożył tam kolejną wizytę. W końcu jego przyjaciel Tytus poinformował go, że chrześcijanie z Koryntu wzięli sobie jego apele do serca, i list ten jest wdzięczną odpowiedzią Pawła. Jednak i w nim Apostoł powtarza swoje racje i tam, gdzie trzeba, upomina. W rozdzia- łach 10-13 potwierdza swą zwierz- chność. Sławne fragmenty "Litera bowiem zabija, Duch zaś ożywia" 3, 5-6 Wzrastanie w świętości na podo- bieństwo Jezusa 3,17-18 "Jeśli więc ktoś pozostaje w Chrys- tusie, jest nowym stworzeniem" 5,17-21 Przeciwności losu, które spotkały Pawła 6,4-10 "Radosnego dawcę miłuje Bóg"- hojność chrześcijańska 9,6-10 Życzenia 13,13 Główne tematy Tym, co spowodowało, że list ten stał się tak istotny dla chrześcijan, jest nauczanie Pawła o podstawach służby Jezusowi. Nie ma to nic wspólnego z wzywaniem ludzi do przestrzegania praw. Efektywność w wykonywaniu tej służby zapewnia Duch Święty, a jej celem jest po- godzenie ludzi z Bogiem przez Chrystusa. Kiedy do tego dochodzi, mężczyźni i kobiety stają się nowymi ludźmi (5,17), którym Bóg pozwala na życie zupełnie innym życiem. LIST DO GALATÓW List ten został napisany, aby sprze- ciwić się konkretnemu, szkodliwemu błędowi - idei powtarzanej przez niektórych żydowskich chrześcijan, że do zbawienia konieczne jest obrzezanie i przestrzeganie Prawa Mojżeszowego. Paweł widział w tym zagrożenie dla samej podsta- wy chrześcijańskiej EwangelŹŹ. Treść Wstęp: Pozdrowienia, jedyna Ewan- gelia 1,1-10 Część 1: Władza Pawła jako apos- toła 1,11-2,14 Pierwsze chrześcijańskie doświad- czenia Pawła i powierzenie mu głoszenia EwangelŹŹ wśród nieobrze- zanych 1,11-2,10 Konflikt z Piotrem 2,11-14 Część 2: Prawo czy wiara? 2,15-4,31 Życie przez wiarę 2,15-21 Powody, dla których nie możemy być zbawieni tylko przez wypełnianie Prawa 3,1-14 Cel Prawa 3,15-25 Dzieci Boga przez wiarę 3,26-4,7 Apel do Galatów 4,8-20 Alegoria wolności 4,21-31 Część 3: Wolność EwangelŹŹ 5,1-6,10 Wiara i miłość 5,1-15 Duch a ciało 5,16-26 Różne upomnienia 6,1-10 Postscriptum: Zakończenie z własno- ręcznym dopiskiem 6,11-18 Czas napisania Paweł napisał ten list chyba tuż przed tak zwanym Soborem Jerozo- limskim, który zajmował się tym sa- mym problemem - to dawałoby rok 47 lub 48 po Chr., a zatem list do Galatów jest najwcześniejszym z lis- tów Pawła. Możliwe jest jednak, że problem pozostał drażliwy także i po Soborze, i że Paweł napisał ten list kilka lat później, mniej więcej w tym samym czasie co list do Rzy- mian (w którym podejmuje podobny temat), tj. około roku 54-57 po Chr. Prowincja Galacji w liście może oz- naczać obszar w północnej Turcji (co wskazywałoby na późniejszą datę spisania listu; Paweł nie przebywał tam w roku 48 po Chr.) lub znacznie większy obszar wraz ze znanymi z Dziejów miastami, takimi jak Pizydia, Antiochia i Listra. Sławne fragmenty Życie przez wiarę 2,19-21 Wszyscy jednym w Jezusie Chrys- tusie 3,28 Bóg posłał swego Syna 4,4-5 Wolność! 5,1 Owoce Ducha 5,22-23 Przesłanie Paweł kładzie bardzo mocny nacisk na to, że człowiek nie potrzebuje przestrzegać Prawa Mojżeszowego, by osiągnąć zbawienie. Dlaczego tak to akcentuje? Ponieważ Chrystus umierając za nas zrobił wszystko, co potrzeba, byśmy mogli bez grzechu stanąć przed obliczem Boga. Paweł używa swojego apostolskiego auto- rytetu, żeby zdyskredytować jakie- kolwiek nauczanie, które umniejsza rolę wiary w samego Chrystusa. LIST DO EFEZJAN List ten podejmuje temat: Bożym planem jest "aby wszystko (...) zjednoczyć w Chrystusie jako Głowie" (1,10). Ośrodkiem tej jedności ma być Kościół, którego życie wspólno- towe jest z tego powodu sprawą największej wagi. Treść Wstęp: 1,1-2 Część 1: Wielki Boży plan jedności 1,3-3,21 Jedność stworzenia i pełnia Chrystu- sa 1,3-23 Życie w Chrystusie 2,1-10 Żydzi i poganie zjednoczeni 2,11-22 Rola Pawła w ogłoszeniu planu Bożego 3,1-13 Modlitwa o poznanie Bożej miłości 3,14-21 Część 2: Wspólne życie chrześcijan 4,1-6,20 Razem jako ciało Chrystusa 4,1-16 Życie chrześcijan w praktyce 4,17-5,20 Mężowie i żony, dzieci i rodzice, nie- wolnicy i panowie 5,21-6,9 Zbroja Boża 6,10-20 Postscriptum: Końcowe pozdrowienia 6,21-24 Czas napisania i adresaci List do Efezjan jest jednym z czte- rech listów napisanych przez Paw- ła w okresie, gdy był więźniem w Rzy- mie we wczesnych latach sześćdzie- siątych po Chr. (pozostałe to Listy do Filipian, Kolosan i Filemona). Było to pismo okólne, przeznaczone do odczytania w kilku Kościołach wokół Efezu, w dziś. zachodniej Turcji. Sławne fragmenty Wielki plan Boży 1,9-12 Zbawieni przez łaskę Bożą, przez wiarę 3,14-21 Budowanie Ciała Chrystusowego 4,12-16 Wielki wzór dla mężów i żon 5,25-33 "Obleczcie pełną zbroję Bożą" 6,10-17 Przesłanie Centralnym tematem Listu do Efezjan jest jedność wszystkich rzeczy w Chrystusie - głowie wszechświata. Być może temat ten nasunął się Pawłowi w czasie jego uwięzienia. Używa go, aby pokazać, jak istotny jest każdy aspekt chrześcijańskiej jedności - wewnątrz Kościoła, po- między Żydami a poganami, w mał- żeństwie, rodzinie i w pracy. Taka jedność jest środkiem, dzięki któremu zrealizuje się Boży uniwersalny plan miłości. LIST DO FILIPIAN List Pawła do Kościoła w Filippi jest pełen głębokiej miłości i radości. Treść Pozdrowienia, podziękowania i modli- twa, rozdział 1,1-11 Doświadczenia Pawła i jego nadzieje 1,12-26 Życie według nakazów Jezusa 1,27-2,18 Dwóch przyjaciół Pawła 2,19-30 Zysk i strata 3 Polecenia i podziękowanie za poda- runek 4,1-20 Końcowe pozdrowienia 4,21-23 Czas napisania i adresaci Kościół w Filippi był pierwszym Koś- ciołem założonym przez Pawła po jego przyjściu do Europy. Wydaje się, że Łukasza - lekarza, który towarzyszył Pawłowi i spisał Ewangelię i Dzieje - łączyły bliskie więzi z Kościołem w tym mieście w północnej Grecji, w którym moc- no odczuwało się rzymskie wpływy. List Pawła, jak się powszechnie uważa, jest jednym z czterech na- pisanych przez niego w czasie uwięzienia w Rzymie we wczesnych latach sześćdziesiątych, ale niektó- rzy opowiadają się za rokiem 54 po Chr., kiedy - jak się przypuszcza - Paweł przebywał w więzieniu w Efezie. Sławne fragmenty Bóg kończy to, co zaczął 1,4-6 "Żyć w Chrystusie" 1,20-24 Pokora i wielkość Jezusa 2,5-11 Cel i nagroda 3,12-14 Pokój Boży 4,4-7 "Co jest prawdziwe ..." 4,8 Mocni w Chrystusie 4,11-13 Główne tematy Szczególnymi powodami, dla których Paweł napisał ten list, były: podaru- nek, jaki Filipianie mu przesłali, oraz jego chęć powierzenia ich opiece Epafrodyta. Wykorzystał tę sposo- bność także do wyrażenia swej mi- łości dla tych chrześcijan i radości z ich sukcesów. Mimo iż Paweł wy- czuwał, że śmierć może być blisko, słowa "radość" i "radujcie się" poja- wiają się raz po raz. Perspektywa śmierci każe mu zestawić rzeczy, które uważa za najważniejsze. LIST DO KOLOSAN Centralnym tematem listu jest wiel- kość i zwierzchnictwo Jezusa Chrys- tusa, który to temat ma wpływ na wszystko, o czym pisze Paweł. Treść Pozdrowienie i podziękowanie 1,1-8 Zwierzchność Chrystusa 1, 9-2,10 Błędy w Kościele 2,11-19 Końcowe pozdrowienia 4,7-18 Czas napisania i adresaci List do Kolosan jest niemal z pew- nością jednym z czterech listów, ja- kie Paweł napisał będąc więźniem w Rzymie - razem z Listami do Efe- zjan, Filipian i Filemona. Paweł nigdy nie był w Kolosach, które leżą kilka mil w głąb lądu od Efezu, w zachod- niej Turcji. Usłyszał jednak wieści o tamtejszym Kościele od jego zało- życiela, Epafrasa, który prawdopo- dobnie przeszedł na chrześcijaństwo podczas wizyty Pawła w Efezie. Sławne fragmenty Wielkość Chrystusa 1,15-20 "Jeśliście więc razem z Chrystusem powstali z martwych" 3,1-4 "Cokolwiek czynicie, z serca wyko- nujcie jak dla Pana" 3,23-24 Główne tematy W czasie uwięzienia w Rzymie umysł Pawła pochłaniała wielkość Chrystusa. Jest to kluczowy temat listów do Efezjan i Kolosan. Tym razem Paweł ma szczególny powód, by skupić się na tym tema- cie. Od Epafrasa dowiedział się o poważnym błędzie wśród chrześ- cijan w Kolosach, którzy sądzili, że posiadają tajemną wiedzę - wyższą filozofię, przeczącą temu, jakoby Je zus był jedynym "pośrednikiem" po- między ludźmi a Bogiem - i stawali się niewolnikami praw i zarządzeń. Paweł nie sprzecza się w szczegó- łach, ale stanowczo daje do zrozu- mienia, że Jezus Chrystus jest wszystkim, czego potrzebują, aby pogodzić się z Bogiem. On wskazu- je im drogę w życiu, "w Nim bowiem mieszka cała Pełnia, Bóstwo na sposób ciała" (2,9). PIERWSZY LIST DO TESALONICZAN Ton pierwszego listu Pawła do chrześcijan w Tesalonice jest tonem wyrażającym ogromną zachętę. Paweł jest ośmielony ich wiarą i sam chce ich jeszcze bardziej wesprzeć. Treść Pozdrowienia 1,1 Paweł wyraża uznanie dla chrześcijan 1,2-3,13 Życie chrześcijan w praktyce 4,1-12 Bądźcie gotowi na ponowne przyjś- cie Chrystusa 4,13-5,11 Końcowe polecenia i pozdrowienia 5,12-28 Czas spisania i adresaci Paweł, Sylas i Tymoteusz odwiedzili Tesalonikę, stolicę MacedonŹŹ w pół- nocnej Grecji, w czasie swej drugiej podróży misyjnej. Była to krótka wi- zyta, ponieważ zostali zmuszeni do wyjazdu z powodu sprzeciwu Żydów. Paweł nic nie słyszał o tych spośród Tesaloniczan, którzy odpowiedzieli na jego nauczanie i stali się chrześcijanami, dopóki Tymoteusz nie przywiózł mu dobrych wiado- mości z Koryntu, w którym był w roku 50 lub 51 po Chr. Natych- miast im też odpisał. Jest to naj- wcześniejszy z listów Pawła, chyba że przyjmie się, iż wcześniej został napisany list do Galatów. Sławne fragmenty Nowi sprzymierzeńcy 1,9-10 Obiecane powtórne przyjście Chrys- tusa 4,15-18 Błogosławieństwo 5,23-24 Przesłanie Wieści, że Tesaloniczanie tak dob- rze przyjęli jego nauczanie, wlewają na nowo ufność w serce Pawła i napełniają go radością. Głównym celem jego listu jest zachęta wytrwa- nia na drodze, którą zdążają i do wzmożenia wysiłków. Pojawia się jedno ważne pytanie co do kwestŹŹ sposobu, w jaki Jezus powróci- będącej jednym z podstawowych elementów we wczesnym nauczaniu chrześcijańskim. Paweł powtarza to, o czym nauczał sam Jezus, i odra- dza bezcelowe spekulacje. Zamiast tego radzi, aby "dusza i ciało w czy- stości były przygotowane na przyjś- cie Pana naszego, Jezusa ChrystusA (5,23) - kiedykolwiek On przyjdzie. DRUGI LIST DO TESALONICZAN Chrześcijanie w Tesalonice błędnie zrozumieli słowa Pawła z pierw- szego listu o powtórnym przyjściu Chrystusa. Drugi list informuje ich pełniej o tym, co ma nastąpić. Treść Pozdrowienie i pochwała tamtejszych chrześcijan 1 Nadejście Jezusa poprzedzą dni, w których zapanuje zło 2,1-12 Paweł uspokaja chrześcijan 2,13-3,5 Życie chrześcijan w praktyce 3,6-15 Pozdrowienie pisane ręką Apostoła 3,16-18 Przesłanie Paweł napisał ten list prawdopo- dobnie wkrótce po pierwszym liście do Tesaloniczan (patrz tam: Czas spi- sania). Wydaje się, że wśród chrześ- cijan panuje zamieszanie w sprawie powtórnego przyjścia Chrystusa, co jest po części spowodowane niepraw- dziwymi listami (2,2). Sądzili oni, że Jezus już nadszedł, ale Paweł wyjaś- nia, że najpierw muszą nadejść dni zła, a zwłaszcza musi ukazać się "Niegodziwiec". Raz jeszcze pod- kreśla, że oczekiwanie na powtórne przyjście Pana w niczym nie powinno zakłócać praktyk naszego chrześci- jańskiego życia codziennego. PIERWSZY LIST DO TYMOTEUSZA Apostoł Paweł wziął z sobą Tymote- usza, kiedy ten był jeszcze młodym, nieśmiałym mężczyzną, a już wkrótce Tymoteusz obarczony został poważ- nymi obowiązkami. List ten zastał go jako zwierzchnika Kościoła w Efezie. Znalazły się w nim rady, zalecenia i zachęty. Treść Pozdrowienia 1,1-2 Fałszywe nauczanie 1,3-11 Paweł i Tymoteusz 1,12-20 Modlitwa i kult 2 Zwierzchnictwo w Kościele 3 Jak przeciwstawiać się fałszywemu nauczaniu 4 Służenie ludziom wszelkich stanów 5,1-6,2 Rzeczywiste bogactwo 6,3-10 Osobiste polecenia 6,11-21 Czas spisania Pierwszy i drugi list do Tymoteusza i Tytusa - znane jako listy pasterskie - są ściśle ze sobą powiązane stylo- wo i pod względem treści. Niektóre z wydarzeń, o których wspominają, trudno dopasować do tego, co o Pawle opowiadają Dzieje Apos- tolskie, ponieważ wynika z nich, że został on zwolniony z aresztu do- mowego w Rzymie, podjął dalszą podróż i został ponownie uwięziony (okoliczności 2 Tm). W związku z tym niektórzy sugerują, że listów tych nie napisał Paweł, lecz że zostały one napisane później, i że włączono do nich fragmenty pism Pawła. Nauki płynące z listów z pewnością są zgodne z pozosta- łym nauczaniem Apostoła. Sławne fragmenty "Chrystus Jezus przyszedł na świat zbawić grzeszników" 1,15-16 "Wielkim zaś zyskiem jest poboż- ność wraz z poprzestawaniem na tym, co wystarczy" 6,6 "Korzeniem wszelkiego zła jest chci- wość pieniędzy" 6,10 Główne tematy Listy pasterskie zawsze były szcze- gólnie cenione, zwłaszcza przez tych, którzy zostali wezwani do pias- towania urzędów w Kościele. List ten określa szczegółowo charakter potrzebny w służbie Chrystusowi i uczy, jak najlepiej układać stosunki z różnymi grupami w Kościołach. Autor wskazuje także na najlepszy sposób przeciwstawiania się fałszy- wemu nauczaniu w Kościele - rze- telnie i gruntownie instruując o praw- dziwej chrześcijańskiej wierze. DRUGI LIST DO TYMOTEUSZA Spodziewając się w każdej chwili śmierci, Paweł zachęca Tymoteusza do nieustawania w posłudze i stawia mu swoje życie jako przykład. Treść Pozdrowienia 1,1-2 "Dziękuję Bogu" 1,3-18 "Żołnierz Jezusa Chrystusa" 2 Zapowiedź trudnych czasów 3 Końcowe polecenia i pozdrowienia 4 Czas spisania Jeśli jest to list Pawła (patrz:1 Tm), to jest to jego list ostatni. Paweł znajduje się w więzieniu w Rzymie, gdzie wg tradycji umiera, prawdo- podobnie za czasów prześladowań rzymskiego cesarza Nerona w 64 r. po Chr. Sławne fragmenty Duch, którego dał nam Bóg 1,7 Natchnione Pisma święte 3,15-17 "W dobrych zawodach wystąpi- łem...", wyścig i nagroda 4,6-8 Przesłanie Paweł w czasie swej chrześcijań- skiej służby musiał się zmagać z wieloma rzeczami, jednak przewi- dywał, że jego następcy, w tym rów- nież Tymoteusz, staną przed jesz- cze trudniejszym zadaniem. Paweł niczego nie żałuje i jest pełen wdzięczności dla Boga. Jego rady dla Tymoteusza są zarówno głęboko duchowe, jak i bardzo praktyczne. LIST DO TYTUSA List do głowy Kościoła na Krecie. Pa- weł zdaje sobie sprawę, że wiele za- leżeć będzie od sposobu kierowania Młodymi Kościołami po odejściu apos- tołów, dlatego próbuje przekazać Ty- tusowi najlepsze rady. Treść Pozdrowienia 1,1-4 Cechy przywódcy, jakiego potrze- buje Kościół 1,5-16 Czego nauczać i jak 2 Życie chrześcijan w praktyce i jego podstawy 3,1-11 Końcowe rady 3,12-15 Czas spisania Jest to jeden z listów pasterskich, jednak nie ostatni (patrz: 1 Tm) Sławny fragment Ewangelia w miniaturze 3,4-7 Przesłanie List ten, podobnie jak 1 i 2 Tm, oma- wia szczegółowo charakter chrześci- jańskich zwierzchników i sprawy prak- tyczne związane i ich posługą. W cen- trum rozważanej nauki znajdujemy jedno z najczytelniejszych i najpięk- niejszych stwierdzeń EwangelŹŹ prze- kazywanej przez Pawła (3,4-7). LIST DO FILEMONA Ten krótki, osobisty list został praw- dopodobnie dostarczony wraz z lis- tem do Kolosan przez Epafrasa, po je- go wizycie u Pawła, znajdującego się w areszcie domowym w Rzymie. Filemon był zwierzchnikiem Koś- cioła w Kolosach. Onezym, jeden z jego niewolników, uciekł do Rzy- mu, spotkał tam Pawła i stał się chrześcijaninem. Paweł odesłał go z powrotem wraz z tym ciepłym i taktownym listem, polecając go łas- kawości właściciela, będącego także chrześcijaninem. W listach Pawła niewolnictwo- powszechne w Imperium Rzymskim - nigdzie nie jest potępione wy- raźnie. Jego zasadność jest jednak z pewnością podważana od środka, zwłaszcza w tym liście. Jak może człowiek, a zwłaszcza chrześcijanin, być własnością drugiego człowieka? LIST DO hEBRAJCZYKÓW Głównym tematem listu do Hebrajczy- ków jest wypełnienie przez Jezusa wszystkiego, co zostało zapoczątko- wane w Starym Testamencie. List pełen jest odniesień do Starego Tes- tamentu. Treść Wstęp: Jezus dokończył dzieła obja- wienia Bożego 1,1-3 Część 1: Jezus Chrystus jest więk- szy od kogokolwiek innego 1,4-10,39 Wyższość Jezusa nad aniołami 1,4-14 Jezus otworzył drogę dla naszego zbawienia 2 Jezus jest większy od Mojżesza 3,1-4,13 Jezus jest prawdziwym arcykapła- nem 4,14-7,28 Przymierze Jezusa jest większe i Je- go ofiara ważniejsza 8-10 Część 2: WiaRa i wytrwałość 11-12 Bohaterowie wiary Starego Testa- mentu 11 Wytrwać w dyscyplinie Bożej 12,1-11 Niewzruszone Królestwo 12,12-29 Konkluzja: Końcowe zachęty, modli- twa i pozdrowienia 13 Kto napisał ten list, kiedy i do kogo? Jest to tajemnicza księga Nowego Testamentu. List jest anonimowy. Przez wieki uważano, że jego auto- rem był Paweł, ale dzisiaj nikt już tak nie uważa, ponieważ zarówno styl, jak i idee w nim zawarte znacznie się od Pawłowych różnią. Istnieje wiele interesujących teorŹŹ na temat autorstwa tego listu, ale do dziś nie ma pewności. List skierowany jest do żydowskich chrześcijan, ale gdzie oni mieszkali? Prawdopodobnie nie była to Jerozo- lima; niektórzy sugerują Rzym, ale to także nie jest pewne. Na dość wczesną datę powstania listu wskazuje fakt, że nie wspomina się w nim o zniszczeniu Świątyni przez Rzymian w 70 r. po Chr., o czym - zważywszy na temat- z pewnością by wspomniano. Zatem list ten został prawdopodobnie napi- sany przed tym zdarzeniem. Sławne fragmenty Jezus Chrystus ostatecznym Bożym objawieniem 1,1-3 Współczujący arcykapłan 4,14-16 Jedna wielka ofiara Chrystusa na wieki 10,11-14 "Przez wiarę ..." 11 "Jezus, który nam w wierze przewo- dzi i ją wydoskonala" 12,1-3 "Jezus Chrystus wczoraj i dziś, ten sam także na wieki" 13,8 Wielki pasterz 13,20-21 Główne tematy Chrześcijanie żydowskiego pochodze- nia zaczęli w obliczu opozycji ulegać pokusie powrotu do judaizmu. Autor używa kilku potężnych argumentów, aby przekonać ich do pozostania w wierze chrześcijańskiej. Jezus jest większy od kogokolwiek w Starym Testamencie, w rzeczywistości wypeł- nił wszystko, co było tam zapowie- dziane. Bohaterowie Starego Testa- mentu dają wspaniałe przykłady wia- ry w obliczu cierpienia, ale Jezus cierpiał bardziej niż ktokolwiek inny. Odwrócenie się od Chrystusa ozna- cza sąd Boży. Ten wielki list łączy ze sobą Stary i Nowy Testament i przypomina nam o jedności BiblŹŹ. LIST ŚW. JAKUBA APOSTOłA List poświęcony w całości sprawom praktycznym i wadze utrzymania wysokiego standardu życia. Przypo- mina on najbardziej ze wszystkich części Nowego Testamentu, Kazanie na Górze, i stanowi odbicie stylu starotestamentalnej Księgi Przysłów. Treść Uczynki nie słowa 1 Potrzeba unikania uprzedzeń spo- łecznych 2,1-13 Wiara i uczynki 2,14-26 Kontrola naszej mowy 3,1-12 Mądrość z góry 3,13-18 Drogi Boga, nie ścieżki tego świata 4,1-5,6 Cierpliwość i modlitwa 5,7-20 Kto napisał ten list i do kogo? List ten jest zaadresowany do całe- go ludu Bożego rozproszonego po świecie (1,1). Nie można z tego wy- wnioskować, jak go używano. Wielu sądzi, że został napisany dość wcześnie w I w. po Chr. Autorem jest Jakub. Niemal cała tradycja uważa, że był nim Jakub Młodszy, krewny Jezusa, którego wymieniają Dzieje jako jednego ze zwierzchników Kościoła w Jero- zolimie. Pierwszy list do Koryntian mówi o nim, że zobaczył zmartwych- wstałego Jezusa. Sławne fragmenty Słuchanie i działanie 1,22-25 Wiara i uczynki 2,26 Mądrość, która pochodzi od Boga 3,17-18 Modlitwa pełna wiary i uzdrawianie chorych 5,14-16 Główne tematy List podejmuje wiele spraw związa- nych z praktyką życia chrześcijan. Podkreśla, iż do każdego obszaru życia należy podchodzić z zaanga- żowaniem. Chrześcijanin powinien unikać dwulicowych, ogólnie obowią- zujących standardów i wykazywać niepodzielność - w modlitwie, bar- dziej w przestrzeganiu Słowa Boże- go, aniżeli tylko w jego słuchaniu, w działaniu, a nie jedynie w intelek- tualnym akcie wiary, w kontroli włas- nych słów, w unikaniu społecznych i ekonomicznych niesprawiedliwości. W liście znalazł się krótki, ale istot- ny fragment o uzdrawianiu (5,14-16). PIERWSZY LIST ŚW. PIOTRA APOSTOŁA List przygotowujący chrześcijan na nadchodzące prześladowania. Piotr jest silny nadzieją. Treść Wstęp, rozdział 1,1-2 Wiara, nadzieja i właściwe życie 1,3-2,3 Naród wybrany 2,4-10 Przykład cierpienia Chrystusa 2,11-25 Żony i mężowie 3,1-7 Cierpienia za czynienie dobra 3,8-4,19 Rada dla ludu Bożego 5,1-11 Końcowe pozdrowienia 5,12-14 Autor i czas spisania Piotr z woli Jezusa został zwierz- chnikiem Kościoła. List ten napisał prawdopodobnie z Rzymu ("Babilon" 5,13), być może około roku 64 po Chr., kiedy zaczęło się prześladowa- nie chrześcijan przez Nerona. List ten adresowany jest do chrześcijan z terenów obecnej zachodniej i pół- nocnej Turcji. Główne tematy List Piotra jest pełen radości z przy- należenia do Jezusa Chrystusa, której nie jest w stanie zachwiać żadne cierpienie. Piotra przepełnia pewność, że Chrystus umarł za nas, że zmartwychwstał i przyjdzie pow- tórnie. Wierzy, że cierpienie może być próbą, dzięki której dojdzie do oczyszczenia wiary. Lecz idea wytrwa- nia w cierpieniu nie wyczerpuje treści tego listu; pisze on także o koniecz- ności pogłębiania życia wspólnego chrześcijan. DRUGI LIST ŚW. PIOTRA APOSTOŁA List napisany, aby przeciwstawić się tym, którzy twierdzą, że moralność nie jest ważna w życiu chrześcijani- na, i że Jezus Chrystus ponownie nie przyjdzie. Treść Poznanie Boga i Jego przesłania 1 Fałszywi nauczyciele 2 Pewność powrotu Chrystusa 3 Autor i czas spisania Autor sam nazywa siebie Szymonem Piotrem, jednak niektórzy wątpią, czy autorem listu był rzeczywiście Piotr i datują go na koniec pierwszego wieku lub nieco później. Zauważają oni, że styl i idee w nim zawarte zna- cznie się różnią od 1 P; minęło dużo czasu, zanim list ten został przyjęty do kanonu; rozdział 2 jest niemal powtórzeniem Listu św. Judy. Nato- miast fragment o przemienieniu Jezusa (1,16-18) świadczy na ko- rzyść autorstwa Piotra. Przesłanie Skupcie się na prawdziwym poznaniu Boga i żyjcie tak, jak ci, którzy wycze- kują ponownego przyjścia Chrystusa. To zaleca chrześcijanom autor w ob- liczu fałszywego nauczania i zwią- zanego z tym zagrożenia wiary. PIERWSZY LIST ŚW. JANA APOSTOŁA Napisany do chrześcijan, którzy pod wpływem fałszywego nauczania stra- cili orientację. Celem tego listu jest utwierdzenie ich w prawdziwej wierze przez podanie trzech kryteriów au- tentycznego chrześcijańskiego życia. Treść Wprowadzenie 1,1-4 Światło i ciemność; pierwsze dwa kryteria, chodzenie w światłości i mi- łość bliźniego 1,5-2,17 Prawda i fałsz, trzecie kryterium: wiara, że Jezus Chrystus, Syn Boży, był prawdziwym człowiekiem 2,18-4,21 Zwycięstwo wiary 5,1-12 Instrukcje końcowe 5,13-21 Autor i czas spisania Idee i sposób argumentowania są bardzo bliskie EwangelŹŹ św. Jana, zatem list ten z reguły przypisywany jest temu samemu autorowi. Nie jest jednak pewne, co zostało napisane wcześniej, i nie wiadomo, kim byli chrześcijanie, do których list ten pisano. Sławne fragmenty Chodzenie w światłości 1,5-10 Miłość Boża i nasza 4,7-12 Życie przez Syna Bożego 5,10-12 Główne tematy Ewangelia według św. Jana została napisana, by ludzie uwierzyli (J 20,31); list ma umocnić wiarę tych, którzy już wierzą (5,13). Złe nauczanie zawsze prowadzi do zamieszania, a pragnie- niem autora jest, by wszyscy chrześcijanie byli pewni i mieli jas- ność w sercu i umyśle. Tym, co po- maga rozpoznać nieprawidłowe nauki i zarazem umacnia wiarę, są kryteria prawdziwego chrześcijanina. Czy ci, którzy twierdzą, że należą do Chrys- tusa, żyją otwarcie i uczciwie po chrześcijańsku? (np. 1,5-10) Czy widać w nich prawdziwą chrześci- jańską miłość? (np. 4,7-12) I czy wie- rzą, że Jezus był Synem Bożym i jed- nocześnie człowiekiem? (np. 4,2-3) Podobnie jak w EwangelŹŹ według św. Jana struktura listu nie jest lo- giczna ani wyraźnie podzielona; autor przeplata swe idee wokół trzech kryteriów, wypowiadając je na wiele sposobów. DRUGI I TRZECI LIST ŚW.JANA APOSTOŁA Te krótkie listy, najkrótsze księgi biblijne, są wyraźnie tego samego autorstwa, co 1 J. Drugi list Jana za- adresowany jest do "Wybranej Pani i do jej dzieci", co jest alegorią ozna- czającą "Kościół i jego członków". Nacisk położony jest w nim, jak zwy- kle u Jana, na miłość. Apostoł wspo- mina tu także (tak jak w 1 J) o fałszy wym nauczaniu. Trzeci list napisany jest do zwierzchnika Kościoła, Gaju- sa. Jan chwali Gajusa i ostrzega go przed lokalnym dyktatorem. LIST ŚW. JUDY APOSTOłA Krótki list Judy, brata Jakuba i krew- nego Jezusa (Mk 6,3), koncentruje się na umacnianiu chrześcijan w ich walce przeciwko fałszywym nauczy- cielom. Bardzo zbliżony do 2 P 2, list Judy Apostoła pełen jest odnie- sień do Starego Testamentu i innych pism żydowskich. Kończy go znana modlitwa pochwalna (wersy 24-25). APOKALIPSA ŚW. JANA Księga ta jest jedyną w swoim ro- dzaju w Nowym Testamencie. Jej przesłanie o ostatecznym zwycięs- twie Jezusa Chrystusa nad wszelki- mi siłami, które sprzeciwiają się Bogu, przedstawione jest w serŹŹ wizji. Treść Prolog: Wizja Chrystusa w chwale 1 Część 1: Listy do siedmiu Kościołów 2-3 Część 2: Wizje sądu i zwycięstwa 4-20 Rada niebieska 4 Siedem pieczęci 5,1-8,1 Siedem trąb 8,2-11,19 Smok i jego królestwo 12-13 Baranek i Jego nadejście 14 Siedem plag 15-16 Upadek Babilonu 17,1-19,4 Zwycięski Chrystus 19,5-20,15 Część 3: Wizja nieba 21,1-22,5 Zakończenie: Przyjdź, Panie Jezu! 22,6-21 Autor i czas spisania Apokalipsa św. Jana została wyraź- nie stworzona w czasie, kiedy chrześ- cijanie byli prześladowani, najpraw- dopodobniej za panowania rzymskie- go cesarza Domicjana pod koniec I w. po Chr. Jan został zesłany na wyspę Patmos na Morzu Egejskim, i tam miał wizje. Autor Apokalipsy, jak stwierdza niemal jednogłośnie tradycja, to Jan Ewangelista. Sławne fragmenty Chrystus w chwale 1,12-18 Chrystus u drzwi 3,20 Bóg na tronie 4 Hymn zwycięzców 15,2-4 Nowe niebo i nowa ziemia 21 Gwiazda poranna 22,16-17 Główne tematy Księga Apokalipsy należy do "apoka- liptyki". Nazwa ta wiąże się baRdziej ze sposobem ujęcia (modelem) wszyst- kich przedstawionych tu wizji, aniżeli ze szczegółami zawartymi w każdej z nich z osobna. Przesłanie o nie- ograniczonej władzy Boga było wspar- ciem dla prześladowanych chrześci- jan w całej historŹŹ. Bez względu na potęgę prześladowców, dni ich są policzone. Końcowy obraz ukazuje zwycięskiego Chrystusa, Jego lud pomszczony i wszelkie zło zniszczo- ne. Księga zaczyna się siedmioma listami do Kościołów, ukazując stałe i bliskie związki Chrystusa z Jego lu- dem, gdy pociesza On swój lud, sta- wia mu zadania, czy gani. Księgę kończy poetycki opis nieba, w którym Bóg i Jego lud są całkowicie zjedno- czeni, a zło pokonane na zawsze. ĐĎࡱá>ţ˙ ţ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ý˙˙˙ţ˙˙˙ţ˙˙˙   !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{ţ˙˙˙ţ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙Root Entry˙˙˙˙˙˙˙˙ ŔF ČŻÓňËż|€WordDocument˙˙˙˙˙˙˙˙ ńCompObj˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙n˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ţ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙prawo są przede wszystkim: Księga Wyjścia, Kapłań- ska, Powtórzonego Prawa i Liczb. Znajdują się w nich długie fragmen- ty, wyliczające prawa dotyczące wielu różnych aspektów życia. Warto zadać sobie pytanie, jakich dziedzin życia dotyczą dane nakazy. Czy prawo to dotyczy spraw za- chowania i moralności? Czy są to prawa państwowe czy zwyczaje społeczne? Czy prawa te dotyczą higieny lub życia rodzinnego? Czy też są to prawa religijne - do- tyczące kultu, rytuału i ofiar? Czy są to uroczyste rytualne bło- gosławieństwa i przekleństwa związane z żydowską religią? Kiedy czytamy fragmenty podają- ce prawo, ważne jest, by odnieść je do właściwego okresu w historii Izra- ela. W przypadku Nowego Testa- mentu powinniśmy zauważyć, jak dalece nauczanie Jezusa zmieniało rozumienie Prawa. Listy do Galatów i Hebrajczyków pokazują, jak pierwsi chrześcijanie widzieli zakres zmian dokonanych w Prawie. POEZJA Niektóre księgi Starego Testamentu są w dużej mierze poezją, jak na przykład Księga Hioba, Psalmy i Pieśń nad pieśniami. Fragmenty poezji pojawiają się także u Proro- ków, oraz w krótszej formie w No- wym Testamencie - na przykład pieśń pochwalna Maryi, Magnificat. Powinniśmy czytać te fragmenty tak, jak się czyta poezję, nie jak prozę. Czy księga napisana jest jak sztuka sceniczna, z postaciami? (Przykładem takiej księgi może być Księga Hioba). Czy zawiera ona osobiste odczu- cia autora, które i nam czasami nie są obce? Przykładem są tu niektóre Psalmy. Czy poezja zawiera dużo środków językowych, przenośni i metafor? Część poezji Starego Testamentu została napisana z myślą o kulcie w Świątyni. Psalm na przykład może opisywać wielkie wydarzenia w his- torii Izraela. Czasami ważne jest, by znać historię, do jakiej odwołuje się dany utwór - na przykład lament Dawida nad śmiercią jego przyja- ciela - Jonatana. W poezji hebraj- skiej stosuje się kilka specyficznych tropów. Najczęściej pojawiającym się jest paralelizm, tj. powtarzanie jednej myśli w nieco inny sposób w kolejnych wersach. PRZYSłOWIA MĄDROŚCIOWE Niektóre księgi Starego Testamentu - zwłaszcza Księga Przysłów i Kohe leta - składają się z "przysłów mądro- ściowych". Jedne z nich występują samodzielnie, inne połączone są w grupy o wspólnym temacie. Nie- które są zdroworozsądkowymi ko- mentarzami życia codziennego, czę- sto z dodatkiem humoru, inne usiłują oddać ogólne zasady, jakimi rządzi się ludzkie życie. Część z nich traktuje o życiu bez Boga, część o prawdziwym źródle szczęścia. PROROCY Dużą część Starego Testamentu sta- nowią "księgi prorockie". Nie ozna- cza to jednak, że przepowiadają one przyszłość. Prorocy, którzy je spisy- wali, występowali głównie przeciwko złu, które dostrzegali wokół siebie, przeciwko ignorowaniu Boga i Jego Prawa. Czasami też wyglądali w przy- szłość ku temu co przygotował Bóg. Czytając proroków należy znać his- toryczne tło ich wypowiedzi. Warto również zapytać: Czy autor używa języka metafo- rycznego? Czy jest to poezja? Co znaczą jego metafory? W jakim celu prorok używa takiego języka? Czy proroctwo to było rozumiane w szczególny sposób przez auto- rów nowotestamentowych? O PRZYPOWIEŚCI W Ewangeliach spisano wiele przy- powieści Jezusa. Przypowieści znaj- dujemy także w niektórych księgach historycznych i prorockich Starego Testamentu. Najpierw należy odkryć, jakie było przesłanie przypowieści. Czy szczegóły przypowieści niosą w sobie jakieś specjalne znaczenie- czy też stanowią po prostu tło dla wydarzeń? Wiele z przypowieści Je- zusa opowiedziano, by pomóc zwyk- łym ludziom w zrozumieniu królestwa Bożego oraz tego, w jaki sposób Bóg postępuje względem ludzi. LISTY Wiele z późniejszych ksiąg Nowego Testamentu, to listy od apostołów czy innych chrześcijan z różnych miejsc Kiedy je czytamy, musimy zapytać: Kto napisał dany list? Do kogo jest on zaadresowany? Jaki był cel napisania listu? Jaki jest jego główny temat? 2. Jak dany fragment rozumieli jego pierwsi czytelnicy? Jeśli odpowiedzieliśmy na wszystkie te pytania i wiemy, o czym dany fragment rzeczywiście mówi, nie tak trudno dojść do tego, co znaczył on dla jego pierwszych czytelników.ÜĄe#Ŕ ĺ+^ńF[,đl,đlđđ đ Ş;(đěđđTîđ0X( ;MS Sans SerifMT SymbolîCourier New CE Biblia - zbiór ksiąg Prawo Księgi Historyczne Księgi Mądrościowe Prorocy Historia Nowego Testamentu Listy Apokalipsa STARY TESTAMENT - KSIĘGI: Księgi Deuterokanoniczne Rozumieć Biblię Niektóre z wydarzeń zapisanych w Ewangeliach są tak jasne, że zrozumieć może je każdy. Jednak nie wszystkie księgi i fragmenty Biblii są aż tak proste i przejrzyste. Biblia jest starożytną księgą składającą się z wielu części. Pisało ją wielu auto- rów z przeznaczeniem dla rozmai- tych odbiorców, różnymi stylami i językami. Kiedy czytamy tekst z Biblii, warto sobie zadać trzy pYtania: 1 O czym dany fragment rzeczywiś- cie mówi? 2 Jak rozumieli go pierwsi czytel- nicy? 3 Co znaczy on dla nas dzisiaj? 1. O czym dany fragment rzeczywiście mówi Aby zrozumieć, o czym dany tekst rzeczywiście mówi, należy zadać kil- ka dalszych, bardziej szczegółowych pytań. Na przykład kiedy i gdzie księga czy fragment został napisany. Czy było to przed, czy po narodzi- nach Chrystusa? Przed exodusem czy po? Kiedy Izraelem rządzili królowie czy pod okupacją rzymską? Gdzie został spisany? Na wygnaniu w Babilonie? W celi więziennej w Rzymie? Na dworze królewskim jako oficjal- ne zapiski? Jeśli znajdziemy odpowiedzi na te pytania (patrz: Księgi Biblii), pozna- my historyczne tło danego tekstu. Pomoże nam to zrozumieć intencje autora. Drugim użytecznym pytaniem jest dlaczego dany fragment został na- pisany? Jeśli potrafimy domyślić się celu, który przyświecał autorowi, za- czniemy lepiej rozumieć jego słowa. Na przykład kilka listów Pawła zostało napisanych po to, żeby wyeliminować błędy popełniane w niektórych wspólnotach chrześci- jańskich. Paweł wskazuje te błędy i pokazuje, jak powinno się postę- pować w przyszłości. Dobrze jest także wiedzieć, że autor Apokalipsy chciał wesprzeć swych czytelników, którzy cierpieli prześladowania za wiarę. Istotne jest również, aby zadać sobie pytanie: o czym jest dana księga? Odpowiedź na to pytanie pomoże nam przeczytać księgę we właściwy sposób. Czy jest to sprawozdanie z wyda- rzeń o życiu i śmierci Jezusa? Czy jest to lista religijnych obo- wiązków narodu żydowskiego? Czy jest to zbiór poezji religijnej? Czasami ważne jest zastanowie- nie się nad znaczeniem konkret- nych słów. W Biblii znajduje się kIL- ka specyficznych terminów - jak na przykład "pokuta" czy "grzech" (patrz: Podstawowe nauczanie Biblii). Jeśli mamy zrozumieć przesłanie autora, powinniśmy zrozumieć specjalne znaczenie tych słów. Powinniśmy zwłaszcza zapytać: Czy to jest zapis historyczny? Czy to jest poezja? Czy to jest list? Wówczas możemy zadać kolejne szczegółowe pytania, stosownie do uzyskanej odpowiedzi. Jeśli czytamy księgę historyczną, możemy zapytać: co się faktycznie zdarzyło? Jakie inne ważne wyda- rzenia miały miejsce w tym czasie? Dlaczego autor wybrał właśnie te wydarzenia? I dlaczego opowiada o nich w ten sposób? Lecz jeśli jest to księga poetycka, powinniśmy przyjrzeć się sposobowi obrazowania autora. Co znaczą kon- kretne obrazy? Kiedy i jak używano danego wiersza czy hymnu? Warto przyjrzeć się bliżej niektó- rym formom piśmienniczym zastoso- wanym w Biblii. hISTORIA I BIOGRAFIA Stary Testament zawiera wiele ksiąg historycznych, takich jak Księga Sa- muela i Księgi Królewskie. Historia obecna jest także na kartach Nowe- go Testamentu w Ewangeliach i Dzie- jach. Jeśli czytamy relacje historycz- ne, powinniśmy zainteresować się także tłem tych wydarzeń. Co działo się w tym czasie na całym świecie? Jakie ważne wydarzenia miały wówczas miejsce? Powinniśmy potem przyjrzeć się sta- rannie samemu fragmentowi Biblii. Co się rzeczywiście dzieje? Kim są główni bohaterowie? Gdzie się to wszystko wydarzyło? Czasami księgi historyczne pisze się, by coś udowodnić lub obalić. Zatem warto się zastanowić, jakie były intencje autora. PRAWO Spośród ksiąg Pięcioksięgu (w Biblii hebrajskiej Prawo - Tora) księgami zawierającymi Mo- żemy spróbować stwierdzić, co jest w nim najważniejsze. Jaką podaje naukę? Jeśli dany fragment został napisany, aby odpowiedzieć na jakąś konkretną potrzebę, to możemy zapy- tać: Czy w tym rozwiązaniu dostrzec można zasadę ogólną? Jeśli sądzimy, że wiemy, co dany tekst przekazuje i co znaczył dla je- go pierwszych czytelników, możemy śmiało zadać nasze ostatnie pytanie. 3. Co dany fragment znaczy dla nas dzisiaj Czy współczesna sytuacja przypo- mina sytuację pierwszego czytel- nika? Jeśli nie, to co autor powie- działby w obecnej sytuacji? Czy jest jakaś zasada, która wciąż znajduje zastosowanie? Jakie szczegółowe nauki zawiera dany fragment? Częs- to przydatne jest porównanie danego fragmentu z innymi tekstami biblij- nymi podejmującymi podobny temat. Czasami mogą one zarysowywać problem wyraźniej - albo dodać coś nowego do znaczenia czytanego przez nas fragmentu. Czy możemy się czegoś nowego dowiedzieć? O Bogu? O człowieku? O świecie? O Kościele? O jakimś innym konkretnym tema- cie? A może znajdujemy w nim jakiś przykład do naśladowania? Czy jakieś ostrzeżenie? Może zawiera on jakąś obietnicę, którą można odnieść do nas dzisiaj? Być może w świetle tego fragmentu powin- niśmy podjąć pewne działania? Albo jest on zachętą do modlitwy? Czy do chwalenia Pana? Czy moglibyśmy użyć słów autora do wyrażenia włas- nych uczuć o Bogu? Jak ten frag- ment i jego znaczenie pasują do innych znanych nam fragmentów podejmujących podobne tematy? Krytyka biblijna Co Biblia mówi i jakie jest jej zna- czenie? Aby w pełni zrozumieć Biblię, musimy sobie odpowiedzieć na te dwa pytania - a proces odpowia- dania na nie nazywa się "krytyką biblijną". "Krytyka" to mylące słowo. Dość często oznacza ono "ocenę nega- tywną". Jednak w kontekście stu- diów literackich przez krytykę rozu- mie się staranną analizę konkret- nego utworu pisanego, badającą jego język wzorce myśli i koncepty po to by dotrzeć do wszystkich pokładów znaczeń. W tym znaczeniu używamy tego słowa tutaj. Krytycy biblijni, jak najdalsi od podważania przesłania biblijnego, w rzeczywistości próbują zrozumieć i wyjaśnić wszystkie wątki Biblii. Co Biblia mówi? Pytanie to może się wydać dziwnym, ponieważ, gdy ma się Biblię przed oczami, doskonale widać, co ona mówi. Dziś możemy czytać Biblię w swoim własnym języku - winniśmy choćby za to złożyć hołd minionym pokoleniom krytyków biblijnych. Kilka faktów dotyczących Biblii pomoże nam to wyjaśnić. Biblia została napisana w ob- cych dla nas językach: Nowy Testa- ment po grecku; Stary Testament głównie po hebrajsku i kilka stron po aramejsku. Aby zrozumieć znacze- nie Biblii, potrzebna jest dobra zna- jomość tych języków. Przetłumacze- nie współczesnej książki, powiedzmy z francuskiego na angielski, jest dość prostą sprawą, ponieważ oba te ję- zyki zna duża grupa ludzi i bez trudu można się dowiedzieć, co dane wy- rażenia oznaczają. Nikt jednak nie mówi dzisiaj językami Biblii. Języki zmieniają się cały czas i współczesne języki, zarówno heb- rajski jak i grecki, różnią się dzisiaj znacznie od języków, jakimi posłu- giwali się autorzy Starego i Nowego Testamentu. Język Nowego Testa- mentu różni się nawet od języka klasycznych myślicieli greckich, ta- kich jak Platon, żyjących zaledwie kilka stuleci przed Chrystusem. Odkrywanie dokładnych znaczeń języków biblijnych jest sprawą zło- żoną, wymagającą studiów nad his- torią i kulturą, jak i badań ściśle lingwistycznych. Powinniśmy także pamiętać, że nikt współcześnie nie widział orygi- nalnych tekstów napisanych przez autorów Biblii. Nawet nasze najstar- sze teksty greckie i hebrajskie są ko- piami tekstów jeszcze starszych. Te najstarsze kopie zostały wykonane na długo przed wynalezieniem druku. Pisano je ręcznie, często w trudnych warunkach - i czasami popełniano błędy. Z reguły ktoś dyktował pisarzowi, a ten mógł dane słowo usłyszeć błędnie. Natomiast wtedy, gdy pisarze kopiowali z innych manuskryptów, czasami zdarzało im się pominąć nawet cały ustęp tekstu, gdy ich wzrok przeskakiwał do tego samego słowa kilka linii niżej. Jeśli czytelnik przepisywanego manuskryptu poczynił na marginesie jakieś uwagi, czasami kopiowano je również, jakby były one częścią tek- stu. Poza tym grupy ludzi, które miały do przekazania specjalne prze- słanie, mogły od czasu do czasu wprowadzić celowe zmiany po to, by dostarczyć "biblijnego" dowodu na poparcie swego punktu widzenia. TEKSTY BIBLIJNE Częścią pracy krytyka biblijnego jest oddzielenie tych materiałów i stwier- dzenie możliwie dokładnie, co auto- rzy Biblii rzeczywiście napisali i co oznaczają użyte przez nich słowa. Ta forma postępowania nazywana jest często "krytyką tekstu", ponieważ jej zadaniem jest możliwie dokładne odtworzenie tekstu oryginalnego. Nazywa się ją też czasem "krytyką niższą", gdyż tworzy ona fundamen- ty, na podstawie których możemy przejść do dalszych pytań o genezę i znaczenie Biblii ("krytyka wyższa"). Jednak pomimo problemów i niejas- ności możemy być pewni, że współ- czesne przekłady Biblii dokonane zo- stały na bazie hebrajskich i greckich tekstów, będących pod wszystkimi istotnymi względami identycznymi z oryginalnymi tekstami. Na temat Biblii wiemy znacznie więcej, niż o jakimkolwiek innym starożytnym tekście. Zachowały się dosłownie tysiące manuskryptów biblijnych, z których niektóre zostały spisane nie później niż jedno lub dwa pokolenia po auto rach. Spisane są one na wszelkich możliwych materiałach. Są wśród nich zarówno kompletne teksty, jak i małe fragmenty. Jeśli jeszcze do- dać do tego starożytne przekłady Biblii na język koptyjski i syryjski oraz niezliczone cytaty pierwszych chrześcijan, to możemy uznać, że nasza wiedza o tekście Biblii jest rzeczywiście olbrzymia. Konstantin von Tischendorf (1815-1874) jako jeden z pierw- szych zdał sobie sprawę z wagi badań nad dostępnymi tekstami. W klasztorze u stóp góry Synaj odkrył jeden z najdokładniejszych manuskryptów: Kodeks Synajski, napisany po grecku około 350 r. po Chr. Manuskrypt zawiera cały Nowy Testament jak również większość Starego. Wraz z innymi naukowcami zwłaszcza B. F. Westcottem (1825- 1901) i F. J. A. Hortem (1828-1892) ustalił reguły oceny całej masy materiału dokumentalnego, dzięki czemu nasze współczesne wersje Biblii bazują na starannie sprawdzo- nych źródłach. JĘZYK BIBLII Inne odkrycia także pomagają nam zrozumieć dokładne znaczenie ję- zyków biblijnych. Nasza znajomość języka hebrajskiego Starego Tes- tamentu została w sposób wprost nieoceniony wzbogacona dzięki odkryciom zwojów znad Morza Martwego, z przykładami tekstów hebrajskich o kilka stuleci starszych od znanych uprzednio. Inskrypcje, jak np. odnaleziona w kanale Ezechiasza, doprowadza- jącym wodę do Jerozolimy, również pomogły lepiej zrozumieć język uży- wany w okresie spisywania więk- szości ksiąg Starego Testamentu. Teksty z Ras Szamra rzuciły z ko- lei nowe światło na wiele niezrozu- miałych dotąd wyrażeń hebrajskich. Teksty te były spisane w języku uga- ryckim. Podobnie jak hebrajski, ara- mejski i arabski jest to język semicki, a ponieważ teksty te dotyczą tema- tyki religijnej, większość tropów lite- rackich tam zastosowanych, dzięki przeprowadzonej analogii, wpłynęła na nasze rozumienie starotesta- mentowego języka hebrajskiego- zwłaszcza ksiąg poetyckich, takich jak Psalmy. Teksty pisane w języku średnio- greckim również rzucają nowe światło na naturę ksiąg Starego Testamentu. Wiemy teraz na przyk- ład, że listy Pawła nie były literac- kimi epistołami, lecz prywatnymi listami, jakie pisują do siebie przy- jaciele. Listy Pawła są uderzająco podobne do wielu listów napisanych w tym czasie na papirusie przez zwykłych ludzi. Wszystko to poszerzyło nasze zrozumienie sŁów zawartych w Biblii i dzięki pracy krytyków biblijnych mamy teraz znacznie lepsze pojęcie o tym, co Biblia mówi. Jakie jest znaczenie Biblii? Aby Biblia stała się nam użyteczna, powinniśmy zadać również i to py- tanie. Odpowiedzi nie są już tak jed- noznaczne - częściowo ze względu na naturę pytania, a w zasadzie dwóch pytań: jakie było znaczenie Biblii wówczas, gdy powstała? i jakie jest jej znaczenie dzisiaj? W teorii krytycy biblijni starali się te pytania oddzielać. Nie jest to jednak takie łatwe, gdyż często współczesne rozumienie Biblii uniemożliwia nam dotarcie do sposobu pojmowania jej w oryginalnym kontekście. Tak więc tak zwana "krytyka wyższa" jest znacznie bardziej subiektywna niż "krytyka niższa". Niemniej jednak pytania te są ważne i jeśli chcemy podejść właś- ciwie do przesłania biblijnego, nie można ich ignorować. Każda część Biblii jest dzisiaj dla nas częścią obcej kultury. Współ- cześni ludzie nie są tacy sami, jak starożytni Grecy czy Rzymianie- nie mówiąc o Kananejczykach czy Egipcjanach! Sposób, w jaki myś- leli i pisali, wymaga interpretacji i przeformułowania, jeśli treść pism wywrzeć ma na nas ten sam wpływ. Weźmy na przykład najwcześ- niejsze wyznanie chrześcijan: "Je- zus jest Panem". We współczesnej kulturze brytyjskiej stwierdzenie to wydawałoby się oznaczać, że Je- zus był członkiem rodziny arysto- kratycznej (ang. Lord. A przecież nic nie mogłoby bardziej mijać się z prawdą. Zatem co jest prawdą? Dla Rzymian i Greków w pierw- szym wieku chrześcijaństwa stwier- dzenie "Jezus jest Panem" mogło oznaczać, że był bóstwem czczo- nym w ezoterycznych religiach- takim jak Izis czy Serapis. Z kolei dla Żydów słowo "Pan" (greckie kyrios) było imieniem jedy- nego prawdziwego Boga Starego Testamentu (Jahwe). Zatem stwier- dzenie "Jezus jest Panem" w tym kontekście miało zdecydowanie inne konotacje. Jak zatem stwierdzenie "Jezus jest Panem" odczytać? Słowa muszą zostać umieszczone we właściwej historycznej i kulturowej perspek- tywie - i to jest zadanie "krytyki wyższej". Musimy też pamiętać, że Biblia nie jest tylko jedną księgą, lecz całą kolekcją ksiąg. Ponadto Stary Testa- ment jest archiwum narodowym i je- go części różnie wykorzystywano w różnym czasie. W Księdze Psalmów znajduje się wiele wzmianek o królu, który spra- wuje rządy jako namiestnik Boga w Jerozolimie. Przed wygnaniem Psalmy były hymnami śpiewanymi w czasie obrzędów w Świątyni. Póź- niej, kiedy monarchia upadła, rozu- miano je inaczej. Nawet w samej Biblii widzimy różnice w interpretacji Psalmów. To samo zjawisko obecne jest w Nowym Testamencie, chociaż w krótszym okresie. Ewangelie informują nas o nauczaniu i życiu Jezusa. Były one jednak także częścią nauk pierwotnych Kościołów chrześcijańskich - i niekoniecznie znaczenie Ewangelii w życiu Koś- cioła było identyczne ze znacze- niem Ewangelii w Galilei w czasach Jezusa. Tym samym przypowieści o zagi- nionej owcy przypisywano dwa zna- czenia: odnoszono ją do pracy ewan- gelisty, który idzie do tych, którzy nie znają jeszcze Boga (Ek 15,1-7), lub do pracy duszpasterza troszczącego się o tych, którzy już są wyznawcami Jezusa (Mt 18,10-14). ŹRÓDŁA Krytyka biblijna jest zdania, że w procesie zrozumienia Biblii istot- ne jest również postawienie pytania, skąd Biblia pochodzi. Jak napisano jej księgi? Kto je spisał i dlaczego? Wiedzieć, co robi autor, to oczywiś- cie nie to samo co rozumieć, co chce powiedzieć. Jeśli jednak wie- my, jak podchodził do materiału, mamy większe szanse poznania, dokąd zmierzał. Autor współczesny - zwłaszcza historyk albo biograf - może użyć kilku źródeł, które podda reinterpre- tacji i wcieli do własnego dzieła. Tak samo postępowali autorzy biblijni. Zdecydowane potwierdzenie takiego właśnie sposobu postępowania znaj- dziemy u Łukasza (tk 1,1-4). Stary Testament także zawiera wiele przy- kładów odniesień do źródeł, które zostały wykorzystane (Joz 10,13; 1 Krl 11,41; 1 Krl 14,19 itd.). Próba zidentyfikowania tych źródeł to praca krytyków źródłowych. W ro- ku 1924 B. H. Streeter podał teorię wyjaśniającą sposób, w jaki zostały napisane pierwsze trzy Ewangelie. Teorię tę wielu uznaje i dzisiaj. Stre- eter stwierdził, że Mateusz i Łukasz skopiowali Ewangelię Marka nie- mal słowo w słowo, uzupełniając ją wyborem z innych źródeł, m.in. zawierających nauki Jezusa. Obecnie czytając Ewangelię według św. Marka, możemy sprawdzić czy i jak Mateusz i Łukasz z niej korzystali. Praca innych krytyków źródłowych okazaŁa się mniej trwała, jak np. Ju- liusa Wellhausena (1844-1918), który argumentował, że pierwszych pięć ksiąg Starego Testamentu pow- stało po złożeniu materiału z czte- rech różnych źródeł:1. 950-850 przed Chr., 2. 850-750 przed Chr., 3. 621 przed Chr. i 4. 450 przed Chr. Autor każdego z nich miał być jako- by bardziej wykształcony w teologii i etyce od swego poprzednika. Wellhausen sądził, że autor Pięcio- księgu - od Księgi Rodzaju po Księ- gę Powtórzonego Prawa - "pracował głównie przy użyciu nożyczek i kleju" łącząc różne fragmenty z rozmaitych dokumentów, aby powstała z tego spójna całość. Późniejsza wiedza na temat staro- żytnego sposobu pisania i generalne odrzucenie idei, że historia ludzka to przejście od dzikości poprzez barba- rzyństwo do cywilizacji, stawiają przed teorią Wellhausena, odnośnie powstania Starego Testamentu, wiele znaków zapytania. Jednak większość krytyków biblijnych zgadza się, iż po- szukiwanie źródeł wielu ksiąg biblij- nych jest pożyteczne dla pełniej- szego zrozumienia ich przesłania. KONTEKSTY Niektóre z ksiąg biblijnych istniały w formie ustnej na długo przed tym, zanim zostały spisane. Wielu więc krytyków próbowało badać owe ustne formy. Krytyka form wychodzi z założe- nia, że forma literacka danego dzieła starożytnego może nam wskazać na sposób, w jaki było ono używane. Ostrożne zastosowanie tej myśli przez Hermanna Gunkela i innych rzuciło cenne światło na sposób użycia Psalmów w kulcie Izraela, zaś Rudolf Bultmann, Martin Dibelius i inni pomogli nam zrozumieć, jak używano przypowieści ewangelicz- nych w pierwszych wspólnotach chrześcijańskich. Podejściu temu towarzyszył nie- rzadko skrajny sceptycyzm co do historycznej wartości niektórych części Biblii. Nie był to jednak wynik badań form krytycznych - lecz raczej produkt uboczny, wynikający z teolo- gicznej pozycji zajmowanej przez niektórych badaczy stosujących tę metodę. AUTORZY Żaden z autorów Biblii nie ograniczał się jedynie do zapisywania materiału otrzymanego od innych. Wszyscy interpretowali swój materiał, wyjaś- niając jego znaczenie czytelnikom. Tak jak wszyscy pisarze, autorzy biblijni pisali z własnej perspektywy, a sposób, w jaki opowiadają nam swoje historie, często tę perspekty- wę nam odsłania. Współczesne badania nad opisanymi powyżej zagadnieniami nazwano krytyką redakcji. Studia nad Ewangeliami, ukazując różnice pomiędzy opisami zawartych w nich faktów z życia i nauczania Jezusa, poniekąd tłumaczą różno- rodność pierwotnych Kościołów. Ten sam problem może dotyczyć Starego Testamentu, zwłaszcza ksiąg historycznych i przesłania proroków. Krytyka biblijna towarzyszy nam już od paru wieków i nie ma wątpliwo- ści, że w cenny sposób przyczynia się do pogłębienia naszego rozu- mienia Biblii i jej przesłania. Więk- szość prac z tej dziedziny jest staranna - wymagała niemałego wysiłku. Było jednak i tutaj wiele błędnych tropów i ślepych uliczek. Krytyka biblijna pozostaje jednak podstawowym narzędziem w uka- zywaniu treści Biblii. Bez względu na to, czy godzimy się z ciągle zmieniającymi się teoriami eksper- tów, czy nie, każdy współczesny czytelnik może się z tych prac wie- le dowiedzieć. Znalezienie auten- tycznych odpowiedzi na pytania stawiane przez krytykę biblijną pomoże nam pełniej odnieść lek- turę Biblii do naszego doświad- czenia życiowego. ĺćúű'(01@AKLQR]^wx‘ ˇżŔŢßţ˙&'MNst™ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&™šş»ÚŰćç  $%FGPQstyz™š±˛ĂÄäĺ  -.NOst—§ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&§¨żŔŕáúű)*EFhitu–—˝ľßŕ ()JKop•–ąşŘű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&ŘŮ÷ř  8 9 Z [ } ~ ž ź  à ĺ ć     / 0 O P o p Ś Ť   ˇ Á  ŕ á    ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a& E F d e „ … Ş « Ę Ë ě í ' ( E F c d n o Ś Ť ¬ ­ Á Â Ó Ô đ ń   ( ) J ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&J K l m Ť Ž ° ± Ń Ň ń ň *+MNpq“”­®ĐŃňó;<`a„…§ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&§¨ËĚňó-.KLZ[wx‰¬­ÎĎęë()NOqr’“Ł¤©ŞÎű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&ÎĎńň23STwx—»Ľŕáűü12PQde…†—»ĽŰÜţ˙ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&89XY|}˘ŁÁÂŕá%&JKno„Š‹­®ÎĎěí 12STqű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&qr”•ł´Ö×ÝŢűü:;MNmnŤŽ«¬Ľ˝ÝŢţ˙@Acd†‡¬ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&¬­ŇÓňó67\]}~˘ŁĂÄŘŮăäďđ56\]~žźżŔßŕű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&'(JKjk‹ŚŞ«˛łŐÖůúCDghŚŤ®ŻÓÔö÷<=MNlű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&lmvwŠ‹Ł¤ĹĆÍÎíî %&45VWz{ťžŔÁäĺ )*MNpq“ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&“”µ¶ŮÚýţ    ? @ e f ‰ Š « ¬  à ŕ á ţ ˙ !!0!1!G!H!S!T!w!x!—!!»!ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&»!Ľ!ß!ŕ!""'"("H"I"j"k"Ž"Ź"˛"ł"Ö"×"ë"ě" # #2#3#T#U#y#z#Ť#Ž#¤#Ą#Ĺ#Ć#ć#ç# $ $/$ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&/$0$R$S$r$s$•$–$ą$ş$Ý$Ţ$˙$%%%?%@%]%^%}%~%›%ś%Ł%¤%°%±%»%Ľ%Ç%Č%ç%č%ě%í% & &(&ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&(&)&I&J&i&j&Š&‹&Ş&«&Í&Î&ń&ň&''4'5'U'V'u'v'“'”'±'˛'Â'Ă'ç'č'ď'đ' ((-(.(M(N(n(ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&n(o(y(z(™(š(ą(ş(Ú(Ű(˙()!)")@)A)c)d)‚))”)•)±)˛)Ô)Ő)ö)÷)**:*;*H*I*X*Y*{*|*ť*ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&ť*ž*˝*ľ*Ý*Ţ*˙*+!+"+A+B+a+b+y+z+—++ş+»+Ú+Ű+,,!,",G,H,j,k,Ž,Ź,µ,¶,Ř,Ů,ţ,˙, -ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a& -!-C-D-a-b-€--Ł-¤-Ë-Ě-î-ď-..2.3.R.S.w.x.š.›.ş.».Ř.Ů.ü.ý.//B/C/S/T/r/s/—/ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&—//¸/ą/Ý/Ţ/00(0)0J0K0n0o0“0”0´0µ0Ň0Ó0ó0ô0115161W1X1|1}1ź1 1ż1Ŕ1Ţ1ß122$2ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&$2%2I2J2j2k2Ź22Ż2°2Ď2Đ2ń2ň233$3%3J3K3p3q3”3•3ş3»3Ü3Ý3ű3ü3"4#4F4G4g4h4‰4Š4¬4ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&¬4­4Ě4Í4ď4đ4558595Z5[55€5Ą5¦5Ć5Ç5ç5č5 6 6+6,6L6M6U6V6u6v66™6˝6ľ6á6â677#7ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a$7F7G7j7k7‹7Ś7°7±7Ó7Ô7ô7ő788/808J8K8j8k8‰8Š8¨8©8Ç8Č8é8ę89 9+9,9M9N9m9n9Ź9ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&Ź99±9˛9Ő9Ö9ő9ö9::5:6:Z:[:i:j:v:w:—::¸:ą:Ú:Ű:ű:ü:;;9;:;U;V;u;v;›;ś;±;˛;Ń;ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&Ń;Ň;ň;ó;<<8<9<X<Y<y<z<›<ś<ż<Ŕ<â<ă<==,=-=T=U=w=x=ź= =Á=Â=ä=ĺ=>>#>$>F>G>R>ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&R>S>r>s>Ź>>Ż>°>Ń>Ň>÷>ř>??>???a?b?„?…?¤?Ą?´?µ?Ń?Ň?ő?ö?@@;@<@R@S@g@h@o@p@“@ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&“@”@µ@¶@Ű@Ü@ü@ý@AA>A?AdAeA‰AŠA±A˛AŐAÖAôAőABB:B;B]B^B}B~BźB B±B˛BĎBĐBňBóBCű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&CC+C,CLCMCrCsC–C—C¶C·CÖC×C÷CřCDD;D$>G>S>s>>°>Ň>ř>???b?…?úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđ…?Ą?µ?Ň?ö?@<@S@h@p@”@¶@Ü@ý@A?AeAŠA˛AÖAőAB;B^B~BúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđ~B B˛BĐBóBC,CMCsC—C·C×CřCD>Ja jestem Pan, twój Bóg, który cię wywiódł z ziemi egipskiej, z domu niewoli. Nie będziesz miał cudzych Bogów obok Mnie! Nie będziesz czynił żadnej rzeź- by ani żadnego obrazu tego, co jest na niebie wysoko, ani tego, co jest na ziemi nisko, ani tego, co jest w wodach pod ziemią! Nie będziesz oddawał im pokłonu i nie będziesz im służył, ponieważ Ja Pan, twój Bóg, jestem ‘ogiem za- zdrosnym, który karze występek ojców na synach do trzeciego i czwartego pokolenia względem tych, którzy Mnie nienawidzą. Okazuję zaś łaskę aż do tysiącz- nego pokolenia tym, którzy mnie miłują i przestrzegają moich przykazań. Nie będziesz wzywał imienia Pana, Boga twego, do czczych rzeczy, gdyż Pan nie pozostawi bezkarnie tego, który wzywa Jego imienia do czczych rzeczy. Pamiętaj o dniu szabatu, aby go uświęcić. Sześć dni będziesz pra- cować i wykonywać wszystkie twe zajęcia. Dzień zaś siódmy jest szabatem ku czci Pana, Boga twe- go. Nie możesz przeto w tym dniu wykonywać żadnej pracy ani ty sam, ani syn twój, ani twoja córka, ani twój niewolnik, ani twoja nie- wolnica, ani twoje bydło, ani cu- dzoziemiec, który mieszka pośród twych bram. W sześciu dniach bowiem uczynił Pan niebo, ziemię, morze oraz wszystko, co jest w nich, w siódmym zaś dniu od- począł. Dlatego pobłogosławił Pan dzień szabatu i uznał go za święty. Czcij ojca twego i matkę twoją, abyś długo żył na ziemi, którą Pan, Bóg twój, da tobie. Nie będziesz zabijał. Nie będziesz cudzołożył. Nie będziesz kradł. Nie będziesz mówił przeciw bliźniemu twemu kłamstwa jako świadek. Nie będziesz pożądał domu bliźniego twego. Nie będziesz pożądał żony bliźniego twego, ani jego niewolnika, ani jego niewol- nicy, ani jego wołu, ani jego osła, ani żadnej rzeczy, która należy do bliźniego twego". Jest to najlepiej znany zbiór praw Izraela. Widać wyraźnie jego specjalne znaczenie: w Księdze Wyjścia jest to pierwszy zestaw praw, a w Księdze Powtórzonego Prawa mówi się na końcu Dziesię- ciu Przykazań: "Te słowa wyrzekł Pan do waszego zgromadzenia (...) niczego nie dodając". (Pwt 5,22). Oznacza to, że nie było praw równych tym w wadze. Dziesięć Przykazań adresowa- nych jest do całego narodu Izra- ela - a nie tylko do poszczególnej grupy, takiej jak kapłani - oraz do każdego Izraelity jako jednost- ki. Chociaż Dziesięć Przykazań jest unikalnych jako zbiór, to jednak pojedynczo można od- naleźć je w innych ustępach prawa hebrajskiego. Dziesięć Przykazań zostało za- pisanych na dwóch kamiennych tablicach. Oznacza to prawdo- podobnie dwie kopie. Dopiero niedawno zrozumiano powód przechowywania Dziesięciu Przy- kazań w dwóch kopiach. Przy sporządzaniu pisemnego przymie- rza każda ze stron otrzymywała swój egzemplarz umowy. Jeśli przymierze zawierano pomiędzy dwoma krajami, na przykład pomiędzy Chetytami a Egipcjana- mi, każdą z tych kopii trzymano oddzielnie, w świątyni boga w każdym z tych krajów. To przymierze jednak zawarte zostało pomiędzy ‘ogiem i Jego narodem. Obie kopie Dziesięciu Przykazań przechowywano w Arce Przymierza. Było to centrum Izraela, a także miejsce obecności Boga. Zatem kopia Boga i kopia Izraela mogły być przechowywane razem. Dziesięć Przykazań określało warunki przymierza Boga ze swym narodem. Na górze Synaj, w odpowiedzi na to, co Bóg dla nich uczynił, Izraelici zaakcepto- wali te warunki. Nie wspomina się o karze za złamanie jakiegokolwiek z Dzie- sięciu Przykazań. Jeśli jednak po- równamy te przykazania z innymi, podobnymi do nich, wydaje się, że karą była śmierć (por. Wj ?0,13 z Wj 21,1?). Nie oznacza to jed- nak, że karę zawsze wymierzano. Inne zbiory praw Oczywiście w każdym społe- czeństwie konieczne są bardziej szczegółowe reguły i prawa. Podstawowe prawa potrzebują rozwinięcia. Jeśli przykazanie nakazuje powstrzymanie się od pracy w dniu szabatu, to co to znaczy konkretnie? Już w Wj 20,10 owo proste przykazanie zostaje podane w sposób bardziej konkretny. "Ty z przykazania nie oznacza tylko ojca rodziny, lecz także "syna, córkę, sługę, służącą, woła, osła, każde zwierzę, obcego, przebywa- jącego w twoich bramach" (PwL 5,14) (Musimy założyć, że zakaz pracy dotyczył także żony!) Później rabini żydowscy spę- dzali dużo czasu def‹niując, co było "pracą". Niektórzy kryty- kowali Jezusa, ponieważ i On i jego uczniowie uzdrawiali i zbierali ziarna w dniu szabatu (Łk I4,3-4; Mt 1?,I-?). Sprzeci- wiało się to zaś faryzejskiej defi- nicji słowa "praca". Dziesięć Przykazań to Boże "przymierze-pravo" z Izraelem i dla Izraela. Oprócz nich księgi prawa Izraela (od Księgi Wyjścia do Powtórzonego Prawa) zawie- rają wiele praw, z których część przypomina prawa innych naro- dów. Rozróżnia się trzy główne zbiory takich praw. Pierwszy następuje po Dziesię- ciu Przykazaniach, w Księdze Wyjścia ? 1 23. Nazywa się ją cza- sem "Księgą Przymierza". Zawiera ona prawa moralne, cywilne i re- ligijne. Po instrukcjach dotyczą- cych kultu następują prawa doty- czące niewolników; zabójstwa i zranienia człowieka; kradzieży i zniszczenia własności; obowiąz- ków społecznych i religijnych; sprawiedliwości i praw ludzkich. Na koniec następują nakazy zwią- zane z trzema wielkimi świętami religijnymi: Świętem Przaśników, Świętem Żniw oraz Świętem Zbiorów. Z praw tych wynika troska ‘o- ga o to, by życie było sprawied- liwe i uczciwe. Widać dbałość o tych, którzy sami nie mogą o siebie zadbać - niewolników, biednych, wdowy, sieroty i cudzoziemców. Księga Kapłańska 17--?6 zawie- ra drugi zbiór praw (prawa "świę- tości"). Dotyczą one głównie spo- sobu kultu ‘oga i rytuałów zwią- zanych z przybytkiem. Zajmują się one jednak również życiem codzien- nym. Myśl przewodnia zawarta jest w przykazaniu: "‘ądźcie świę- tymi, bo Ja jestem święty, Pan, ‘óg wasz". (Kpł 19,?). Izrael ma być święty, ponieważ należy do ‘oga. Trzeci zbiór praw znajduje się w Księdze Powtórzonego Prawa 12-?5. Traktuje on o wielu spra- wach już omawianych w Księ- dze Wyjścia i Księdze Kapłań- skiej. Tu występują w formie kazania wygłoszonego przez Mojżesza do Izraelitów przed udaniem się do Ziemi Obiecanej. Znalazły się wśród nich liczne zachęty, aby nie łamać prawa oraz ostrzeżenia o karach za niepo- słuszeństwo. Księga Powtórzone- go Prawa 17,14-20 jako jedyna określa obowiązki króla. Cel przykazań Prawo miało wskazywać, jak utrzymywać dobre stosunki- z ‘ogiem i z innymi ludźmi. Bóg, Stwórca i Wybawca swego na- rodu mówi mu, jak żyć - dla jego własnego dobra. Hebrajskie słowo z reguły tłumaczone jako "prawo" (tora), oznacza dokładnie "wska- zania" czy "pouczenia". Nigdy nie miały one być długą listą nakazów i zakazów utrudniających życie. Prawo ukazuje charakter ‘oga- Jego świętość, sprawiedliwość i dobroć. Wyraża jego wolę. Lu- dowi daje praktyczne wskazania, jakich potrzebuje, żeby wypełniać Jego przykazanie "‘ądźcie świętymi, bo ja jestem święty". Jak dalece prawo Starego Testamentu jeszcze obowiązuje? Czy chrześcijanie dzisiaj są zo- bowiązani do jego przestrzegania jako Prawa Bożego? Z jednej strony mamy stwier- dzenia Jezusa, że nie przyszedł, by znieść Prawo; że przyszedł, by je "wypełnić" (to znaczy nadać mu pełniejsze znaczenie). "Dopóki ziemia i niebo nie przeminą, ani jedna jota, ani jedna kreska nie zmieni się w Prawie, aż wszystko się spełni - mówi Jezus. - Kto- kolwiek zniósłby jedno z tych przykazań, ten będzie najmniej- szy w królestwie niebieskim". Z drugiej strony Paweł stwier- dza, że Chrystus jest kresem Prawa. Postrzega on Prawo Sta- rego Testamentu jako "wprowa- dzone" w pewnym punkcie his- torii, aby obowiązywać tylko do momentu nadejścia Chrystusa. Jak te dwa stanowiska ze sobą pogodzić? Niektórzy sądzili, że trudność tę można przezwyciężyć przez roz- różnienie pomiędzy prawami mo- ralnymi, które wciąż obowiązują, a rytuałem, ceremoniałem i prawa- mi społecznymi Starego Testamen- tu, które odnosiły się tylko do Izra- elitów. Jednak nie da się odgrani- czyć jednych od drugich, a poza tym, chociaż Paweł uznaje, że Prawo pochodzi od Boga i jest "święte, sprawiedliwe i dobre", to stwierdza, że prawo moralne zos- tało przez dzieło Chrystusa "odwo- łane". Chrześcijan Prawo nie obo- wiązuje i nie są jemu podlegli- i tu Paweł myśli o całym Prawie, nie tylko o prawie moralnym. Dla chrześcijan miejsce Prawa zajął Jezus Chrystus. Nie odłożył on Prawa na bok, ani go nie odrzu- cił, lecz stanowi jego sumę. Kiedy Paweł stwierdza, że obowiązuje go prawo Chrystusa, nie znaczy to, że przyjął nowy zestaw praw. Będąc złączeni z Jezusem, dzie- ląc z Nim nowe życie i moc Ducha Świętego chrześcijanie mogą pójść Jego śladem i przestrzegać Jego prawa. Prawo Chrystusa nie jest prawem, które czyni z ludzi nie- wolników, bo nie są w stanie go przestrzegać. Jest to "doskonałe Prawo, Prawo wolności". POSty i ŚWięta Szabati większość wielkich świąt religii żydowskiej jest ob- chodzonych od najwcześniejszych lat historii Izraela. Jednak dwa święta tu opisane zaczęto obcho- dzić znacznie później - Purim (od czasu Imperium Perskiego, piąty wiek przed Chr.) i Poświęcenia/ Chanuka (od czasu Machabeuszy, drugi wiek przed Chr.). Główne religijne święta w Iz- raelu związane były z porami roku i uprawą ziemi w Kanaanie. Obchodzone były na wiosnę, wczesnym latem oraz jesienią. Przy każdej z tych okazji mężczyźni mieli udać się do lokalnej świątyni i złożyć ofiarę Bogu. Po siódmym wieku przed (:hr. "pielgrzymie" święta (Purim i Chanuka) obchodzono już jedy- nie w Jerozolimie. Za czasów Jezusa liczba ludności zamieszku- jącej na co dzień Jerozolimę- 40 000 - wzrastała za sprawą pielgrzymów w okresie Paschy do 150 000. Święta były czasem dzięk- czynienia Bogu za plony, oka- zją do upamiętnienia najważ- niejszych wydarzeń w historŹŹ Izraela oraz do wielkiej radości i ucztowania. Posty W prawach Starego Testamen- tu na post wyznaczono tylko je- den dzień w roku. Jest to Dzień Przebłagania, "dziesiąty dzień siódmego miesiąca" (przełom września i października). W cza- sie wygnania w Babilonie posz- czono także piątego i siódmego miesiąca, aby w ten sposób wyrazić żal z powodu zniszcze- nia Świątyni i zamordowania Godoliasza, gubernatora Judy. Po wygnaniu przyjęto dwa nowe posty: dziesiątego miesiąca, aby upamiętnić początek oblęże- nia Jerozolimy, i czwartego mie- siąca, dla upamiętnienia upadku miasta. Poszczono również indywidualnie i zbiorowo w trudnych warunkach. W parze z postem szła często modlitwa. Ludzie pościli na znak szczerej pokuty. W czasie postu powstrzymywali się od jedzenia i picia. Do zwyczaju należało także darcie ubrań, wdziewanie worków pokutniczych, posypy- wanie głów popiołem i zaprzes- tanie czesania włosów i mycia ciał. Lecz prorocy i sam Jezus stwierdzili wyraźnie, że te zewnętrzne oznaki postu nie wystarczają. Najważniejsza jest rzeczywista przemiana serca. Święta coroczne Pascha i Święto Przaśników Pascha była jednym z najważ- niejszych corocznych świąt. Odbywała się czternastego dnia miesiąca Nisan. Tej nocy każda rodzina składała w ofierze ba- ranka. Było to przypomnienie pierwszej takiej oft‹ary, która miała miejsce tuż przed wypro- wadzeniem Izraelitów z Egiptu. Wtedy krwią baranka Izraelici pokropili odrzwia i progi domów, aby Bóg, idący zgładzić pierwo- rodnych Egipcjan, ich ominął. W czasie posiłku paschalnego oraz przez cały tydzień po dniu Paschy jedzono chleb pieczony krótko i bez drożdży ("przaśny"). To również było przypomnieniem spiesznych przygotowań do wyjścia Izraelitów z Egiptu po otrzymaniu na to zgody faraona. Przaśny chleb przypominał także pierwszy chleb przygotowany z nowego ziarna po przybyciu Izraelitów do Kanaanu. Z początku Paschę obchodzono w prywatnych domach, ale w cza- sach Nowego Testamentu było to główne "pielgrzymie" święto obchodzone w Jerozolimie. Do dzisiaj jest ono jednym z naj- ważniejszych świąt żydowskich. Pierwociny tę ceremonię obchodzono ostat- niego dnia Święta Przaśników. Ofiarowywano Bogu pierwszy snop jęczmienia jako pierwociny plonu. Główne święto dożynek (Święto Tygodni) obchodzono później. Święto Tygodni (później Pięćdziesiątnicy) Na koniec żniw kapłani of‹a- rowywali dwa bochenki chleba upieczone z nowej mąki, obok ofiar zwierzęcych. Odbywało się to pięćdziesiąt dni (albo siedem tygodni i jeden dzień) po świę- cie Paschy i rozpoczęciu żniw. Święto to zostało później naz- wane świętem "pięćdziesiąt- nicy" (grec.: Pentekostez- "pięćdziesiąty"). Był to czas wielkiego radowania się i dzięk- czynienia za dary Boże zebrane w trakcie żniw. Trąby (później Nowy Rok) Dźwięk trąb rozpoczynał każ- dy miesiąc, jak i każde święto w kalendarzu żydowskim. Lecz pierwszego dnia siódmego miesiąca trąby odzywały się na szczególną okazję. Był to dzień odpoczynku i kultu, ważniejszy nawet od szabatu, sądząc po składanych w tym dniu ofiarach. Wyróżniano w ten sposób siódmy miesiąc jako najbardziej uroczys- ty miesiąc w roku. Po wygnaniu święto to traktowane było jako religijne święto Nowego Roku (Rosz Haszana), ale miesiące liczono wciąż od miesiąca Nisan (marzec/kwiecień) Dzień Przebłagania Tego dnia (Jom Kipur) cały naród Izraela wyznawał swe grzechy i prosił Boga o prze- baczenie i oczyszczenie. Arcy- kapłan, ubrany w białe szaty, składał najpierw ofiarę za swe własne grzechy i grzechy kapłanów, po czym składał ofiarę za grzechy narodu. Był to jedyny dzień w roku, kiedy arcykapłan wchodził do "Najświęt- szego Miejsca" - wewnętrznej, naj- bardziej świętej części Świątyni, które to miejsce skrapiał krwią ofia- ry. Następnie kładł dłonie na głowie kozła, zwanego "kozłem ofiarnym", i głośno wyznawał nad nim grzechy Izraela. Kozła wypędzano później na pustynię na znak, że grzechy narodu zostały odpuszczone. Święto Zbiorów/Namiotów Było to najbardziej popularne i radosne ze wszystkich świąt. Odbywało się ono jesienią po zebraniu wszystkich plonów. W ramach uroczystości stawia- no namioty albo domki z gałęzi drzew w ogrodach i na szczy- tach dachów. Namioty te były przypomnieniem czasów, kie- dy Izrael żył w namiotach na pustyni. W czasie obchodów wylewano wodę modląc się o obfite deszcze w nadchodzącym roku. To w cza- sie tego święta Jezus powstał i po- wiedział: "Jeśli ktoś jest spragnio- ny, a wierzy we Mnie, niech przyjdzie do Mnie i pije! Jak rzek- ło Pismo: Strumienie wody żywej popłyną z jego wnętrza".Uroczystość Poświęcenia Świątyni/Święto Świateł Święto na pamiątkę oczyszcze- nia Świątyni i ponownego poświę- cenia ołtarza drugiej Świątyni przez Judę Machabeusza w roku 165 przed Chr. po tym, jak została ona zbezczeszczona przez syryj- skiego władcę, Antiocha IV Epifa- nesa. Święto to nazywa się rów- nież Świętem Świateł z powodu wieczornych lamp, które umiesz- czano w domach i synagogach. Święto to, nazwane w J 10,22 "poświęceniem Świątyni" obcho- dzone jest dzisiaj jako Chanuka. 1 Mch 4,52-59 Purim Pełne wrzawy święto wywo- dzące się z czasów, kiedy Estera i jej stryj Mardocheusz urato- wali naród żydowski przed ma- sakrą w, czasie panowania króla perskiego Kserksesa (Achasz- werosza). Purim znaczy "losy" i nazwa ta jest nawiązaniem do losów rzucanych przez Hamana, wielkiego wezyra królestwa, aby zdecydować, którego dnia ma nastąpić masakra Żydów. Est 3; 7; 9,24.26 narody miały swoje święta plonów i rytuały związane z nowiem. Tyl- ko Izrael miał święto niezależne od rytmu pór roku. Każdy siódmy dzień przezna- czany był na odpoczynek i należał do Boga. Był to "szabat". Czwarte przykazanie nakazywało ludowi Izraela zaprzestanie w tym dniu pracy. Wzór sześciu dni pracy, po których następował dzień odpo- czynku wywodzi się z opisu stworzenia, kiedy Bóg odpoczął siódmego dnia. Tego dnia ludzie mieli wspominać wszystko, co Bóg uczynił, zwłaszcza wyprowadzenie ich z niewoli egipskiej. "Jeśli powściągniesz twe nogi od przekraczania szabatu, żeby w dzień mój święty spraw swych nie załatwiać, jeśli nazwiesz szabat rozkoszą, a święty dzień Pana - czcigodnym, jeśli go usza- nujesz przez unikanie podróży, tak by nie przeprowadzać swej woli ani nie omawiać spraw swo- ich, wtedy znajdziesz twą rozkosz w Panu." - mówi Bóg ustami proroka Izajasza. W czasach Nowego Testamen- tu z zachowaniem szabatu wiąza- ły się tak skomplikowane reguły i przepisy, że Jezus musiał przypomnieć ludziom, że "to sza- bat został ustanowiony dla dobra człowieka, a nie człowiek dla szabatu".Nów Dzień nowiu oznaczał rozpo- częcie nowego miesiąca. Grano wtedy na trąbach i składano spe- cjalne ofiary. Nadejście nowiu rozumiano jako przypomnienie, iż Bóg stworzył świat uporządko- wany. W dniu tym nie pracowano, przygotowywano specjalne posiłki i wygłaszano nauki religijne.Rok szabatowy Tak jak co siódmy dzień tygod- nia miał być dniem odpoczynku, tak co siódmy (szabatowy) rok miał być "uroczystym szabatem dla ziemi, szabatem dla Pana". Oczywiście nie wszystkie ziemie miały leżeć odłogiem jednocześ- nie. Prawdopodobnie każde pole leżało odłogiem co siedem lat od momentu pierwszego siewu. Wszystko, co wyrastało w tym roku, mogło być zbierane za darmo przez biednych. Takie zarządzenie przypominało Izraelitom, że ziemia nie należała do nich. Była ona święta, bo należała do Boga. Co siedem lat uwalniano także wszystkich izraelskich niewol- nikÓw i darowano wszystkie długi. Rok jubileuszowy Prawo stanowiło, że co pięć- dziesiąt lat - rok po siedmiu szaba- towych latach - ziemia i własność (z wyjątkiem domów miejskich) miała powrÓcić do ich pierwot- nych właścicieli, niewolnicy Izraelitów mieli być uwalniani, długi darowane, a ziemia miała leżeć odłogiem. Prawo roku jubileuszowego mogło okazać się zbyt wymagające, zatem ustalono, że rok ten ustanowić może jedy- nie Bóg. Był to "rok" obiecany przez Izajasza i ogłoszony przez Jezusa. Kpł 25,8-I7.?3-55; Iz 61,1-?; Łk 4.16-? 1 Przybytek i Świątynie Przybytek był dużym namio- tem zrobionym przez Izraelitów według wzoru, który Mojżesz otrzymał na Górze Synaj. Było to miejsce, w którym Izraelici czcili Boga w czasie podróży z Egiptu do Kanaanu. Stąd też Przybytek nazywa się często "Namiotem Spotkania" (Boga z człowiekiem) oraz "miejscem zamieszkania" (Boga). Za każdym razem, gdy rozbijano obóz (patrz Lb 1,50 - 2,31 ), lewici rozstawiali Przybytek. Stawał on w centrum obozu, a wokół niego, z czterech stron rozbijali swe namioty lewi- ci. Za nimi znajdowały się na- mioty dwunastu pokoleń Izraela, po trzy pokolenia z każdej strony, Przybytek był centrum życia religijnego IzraelitÓw. ‘ył to znak, że Bóg jest zawsze z nimi. Mimo iż z powodu swego niepo- słuszeństwa przez czterdzieści lat nie mogli wejść do Ziemi Obie- canej, Bóg wciąż był gotów ochraniać ich i iść z nimi. Przybytek i jego sprzęty Namiot (N) utrzymywała kon- strukcja z drewna akacjowego. Miała ona 14 metrów długości, 4 metry szerokości i 5 metrów wysokości. Konstrukcję tę przy- krywały cztery rodzaje materia- łów. Najpierw, widoczne od środka Przybytku, znajdowały się płócienne zasłony przystrojo- ne niebieskim, purpurowym i szkarłatnym nakryciem. Potem nałożone na to były zasłony z sierści koziej. ‘yły one nieco dłuższe od przykrycia płó- ciennego i jedna z nich tworzyła drzwi do namiotu. Na szczyt tych przykryć kładzio- no chroniące przed deszczem ba- ranie skóry barwione na czerwono. (zwarta warstwa, również wodoszczelna, to skóra z innego zwierzęcia (borsuka, morświna albo po prostu "dobra skóra"). Wnętrze Namiotu podzielono na dwie części. Pomieszczenie mniejsze, oddalone od wejścia, nazywane było "Najświętszym Miejscem". Jedynie arcykapłan raz w roku mógł wejść do niego. Od większego pomieszczenia, zwanego "Miejscem Świętym", oddzielała je płócienna zasłona. Wejście do niego przykryte było kolejną wyszywaną zasłoną z płótna. Arka Przymierza (AP) Była to prostokątna skrzynia (około 1 15X70X70 cm), tak jak i Przybytek, wykonana z drewna akacjowego, bardzo trwałego budulca. Drzewo to rośnie na pustyni Synaj. Arka pokryta by- ła złotem. Skrzynię niesiono na drążkach przechodzących przez pierścienie usytuowane na czte- rech niższych końcach. W środ- ku znajdowały się dwie tablice z Dziesięcioma Przykazaniami, naczynie złote z manną i laska Aarona, która zakwitła. Przebła- galnia (wieko) wykonana była ze szczerego złota; na dwóch jej końcach umieszczono cheruby z rozpostartymi na znak opieki Bożej skrzydłami. Arka Przymierza stała w Miej- scu Najświętszym. Uważano, że w miejscu tym niewidzialny na tronie siedzi Bóg, ponieważ po- wiedział: "Tam będę się spotykał z tobą i sponad przebłagalni i spośród cherubów, które są po- nad Arką Świadectwa, będę z tobą rozmawiał o wszystkich nakazach, które dam za twoim pośrednictwem Izraelitom". Cza- sami niesiono Arkę na pole bitwy jako symbol ochrony narodu przez Boga. Fakt, że raz wpadła w ręce Filistynów, świadczy, że nie miała sama w sobie mocy. Ołtarz kadzenia (OK) W Miejscu Świętym, przed zasłoną odgradzającą Miejsce Najświętsze, stał mały ołtarz, na którym palono każdego ranka i wieczora kadzidła. Wykonany był z drewna akacjowego po- krytego złotem. Wychodziły z niego cztery rogi, a z dwóch stron przymocowane były pierś- cienie do noszenia. Zlotv świecznik (S) Siedmioramienny świecznik wy- konany został z jednej bryły. Wa- żył 30 kilogramów lub więcej, a jego elementami ozdobnymi by- ły kielichy w kształcie kWiatów i pąków migdałowych. Było to je- dyne źródło światła w Przybytku. Stół chlebów pokładnych/ chlebów obecności (SP) W każdy szabat na krytym złotem stole, który stał w Miejs- cu Świętym, kładziono jako ofiarę dwanaście nowych boch- nów chleba, po jednym od każdego z pokoleń Izraela. Dziedziniec (D) Przybytek stał w zachod- niej części dziedzińca o wy- miarach około 50X?5 metrów, osłonięty płóciennymi zasłonami Z. jednej strony znajdowało się wejście zasłaniane barwnie wy- szywanym płótnem. Kadź (K) Kadź i jej podstawa wykona- ne były z brązu. Używali jej kapłani do mycia rąk i stóp za każdym razeM, gdy mieli Wejść do Przybytku albo złożyć of‹arę Ołtarz całopalenia (OC) Tutaj składano of‹ary z baran- kóW, byków, kozłóW i innych zwierząt. Ołtarz ten, tak jak kilka innych przedmiotóW w Przybyt- ku, wykonany z drewna akacjo- wego pokrytego brązem, podsta- wę miał w kształcie kwadratu o boku długości 2,5 metra, był wysoki na 1,5 metra. W połowie wysokości ołtarza znajdowała się półka, na której prawdopodobnie stawali kapłani, aby złożyć of‹ary Ołtarz miał być wypełniony ziemią lub stać pusty; używano go do spalania ofiar. Świątynia Salomona Gdy Izraelici zdobyli Kanaan, nie musieli już nosić ze sobą Przybytku. Na długi czas umieszczono go w Szilo. Arka Przymierza została zabrana na wyprawę wojenną i przechWy- cona przez filistynów. Jednak z poWodu związanych z nią kłopotów Filistyni odesłali ją z powrotem. W końcu król Dawid sprowa- dził ją do .Ierozolimy. Kupił on kawałek ziemi nieco na północ Od miasta I postanOwił tam zbu- dować stałą Świątynię dla Boga. Jednak nie był w stanie zrealizo- wać swych pragnień. Jak to wy- jaśniał: był żołnierzem i przelał zbyt dużo krwi. Zatem musiał się zadowolić zebraniem materiałów. Budowniczym pierwszej Świątyni w Jerozolimie został jego syn, Salomon. Według dzisiejszych standar- dów Świątynia ta nie była duża, jednak z pewnością była to największa wtedy budowla Wzniesiona przez IzraelitóW. W podstawie mierzyła 9x?7 metrów i miała 13,5 metra Wy- sokości. Nie odnaleziono żadnej świątyni o dokładnie takim pla- nie, choć odkryta niedawno w (Ilasor świątynia Kananejczy- ków i świątynia w Syrii z dzie- wiątego wieku przed (hr. mają ten sam podstawowy projekt trzech pomieszczeń. Świątynia kształtem przypominała Przy- bytek. Kapłani wchodzili z rozległego przedsionka wprost do Miejsca Świętego - pomieszczenia ŚWią- tyni - gdzie stał ołtarz kadzenia, stół chlebóW pokładnych i pięć par świeczników. Pomieszczenie wewnętrzne, tak jak w Przybytku, było "Miejscem Najświętszym". Wchodziło się do niego prawdo- podobnie po schodach z Miejsca Świętego. Stały w nim dwa cheru- by wykonane z drzewa oliwkowe- go pokrytego złotem. Były one symbolem opieki ‘ożej nad najważniejszym przedmiotem w Miejscu Najświętszym: Arką Przymierza. Ściany w każdym z pomiesz- czeń obłożone były cedrem rzeź- bionym w kwiaty, drzewem pal- mowym i cherubami oraz wyłożo- ne złotem. Wewnątrz Świątyni nie widać było nic z kamienia. Miejsce Święte było oświetlo- ne światłem docierającym przez wysokie okna i ze świeczników, natomiast Miejsce Najśviętsze- miejsce obecności ‘ożej - nie miało żadnych okien i było zu- pełnie ciemne. Kadzidła palono w samej Świą- tyni, lecz ofiary składano na ze- wnątrz, na dziedzińcu. Do budyn- ku Świątyni wstęp mieli tylko kapłani i lewici. Dokładny opis budowania i urządzania Świątyni zawarty jest w 1 Krl 5-7. Budowa Świątyni wymagała ogromnych umiejętnoś- ci i wszystkich środków, jakie król Salomon mógł zebrać. Nawet kamienie obrabiano w kamienioło- mie i dlatego "nie słyszano w do- mu, przy jego budowie ani młota, ani siekiery, ani jakiegokolwiek narzędzia żelaznego". Była to Świątynia ‘oga. Po skończeniu prac Salomon dokonał aktu poświęcenia Świą- tyni. Obłok ‘ożej obecności wy- pełnił dom Pański i Salomon poprowadził ceremonię: "Pan powiedział, że będzie mieszkać w czarnej chmurze. Już zbudowałem Ci dom na mieszkanie, Miejsce przebywania Twego na wieki". Od tego czasu Świątynia w Jero- zolimie była centrum kultu, mimo iż dziesięć pokoleń, które później utworzyły odrębne królestwo na północy, zbudowało swe własne świątynie w innych miejscach. Świątynia króla Salomona została zniszczona przez króla ‘abilonu, Nabuchodonozora, gdy zdobył on Jerozolimę w 587 roku przed (hr. ‘rąz, złoto i srebro, które ocalały ze Świątyni, zostały zabrane do ‘abilonu. Świątynia Zorobabela (druga Świątynia) Kiedy perski król, Cyrus, zezwo- lił Żydom na powrót z Babilonu do Jerozolimy w 536 roku, kazał im odbudować Świątynię. Oddał im również wszystkie złote i srebrne przedmioty zrabowane ze Świątyni Salomona przez Nabuchodonozora. Prace rozpoczęto natychmiast, ale wkrótce je przerwano. Dopiero pod wpływem proroków Aggeusza i Zachariasza budowę ukończono w 515 r. przed Chr. Mimo że przetrwała ona pięć- set lat, wiemy na jej temat bardzo niewiele. Niemal z pewnością zbudowano ją zgodnie z planami Salomona, ale świetnością nawet się nie zbliżyła do pierwszej Świątyni. Kiedy syryjski władca, Antioch IV, zakazał składania w Świątyni ofiar i zbez- cześcił ją przez złożenie pogań- skiej ofiary, wybuchła rewolta (powstanie machabejskie). Trzy lata później Świątynia została po- nownie poświęcona. Wydarzenie to jest wciąż upamiętniane w cza- sie święta (hanuka. Świątynia Heroda W roku 19 przed Chr. król He- rod Wielki rozpoczął prace nad nową Świątynią w Jerozolimie. Chciał przez to zyskać względy Żydów i budowlą swą zadziwić rzymski świat. Główny budynek został ukończony około 9 r. przed Chr., ale prace trwały jeszcze wiele lat. Zbudowana według planu Świątyni Salomona, trzecia Świątynia była zdecydo- wanie najwspanialsza. Dwa razy wyższa od Świątyni Salomona i cała w złocie - światło słoneczne odbijając się raziło oglądających. Najbardziej imponująca była istniejąca do dzisiaj "platforma" wielkiej Świątyni, gdzie gromadzi- li się pielgrzymi i gdzie składano ofiary. Ściany platformy sięgały wyżej niż szczyt wzgórza i ota- czały obszar wielkości 35 akrów. Na południowym końcu platforma wznosiła się 30-45 metrów ponad poziom ziemi. Jeden z jej połud- niowych narożników jest prawdo- podobnie wieżą, z której kuszony Jezus miał się rzucić na ziemię. Zadaszony krużganek (gdzie nauczali Piotr i Jan) okalał zewnętrzne dziedzińce. Główne wejście znajdowało się po stronie południowej, skąd wchodziło się na Dziedziniec Pogan. Do tej części Świątyni mógł wejść każdy. Jednak informacje w języ- ku greckim i łacińskim zakazywa- ły nie-żydom wejścia na wewnę- trzny dziedziniec Świątyni. Karą za złamanie tego zakazu była śmierć. Z opisu aresztowania Paw- ła w Dziejach Apostolskich wi- dać, jak wielkie emocje wśród Żydów wzbudzała możliwość zbezczeszczenia Świętego Miejsca. Kolejnym dziedzińcem był Dziedziniec Kobiet. Żydowskie kobiety mogły wejść tylko do tego miejsca. Mężczyźni mogli wejść dalej, na Dziedziniec Izraela, a nawet na Dziedziniec Kapłański z procesją wokół ołtarza w czasie Uroczystości Świątynnych. Świątynia została zniszczona przez Rzymian w czasie powsta- nia żydowskiego w roku 70 po Chr., a jej skarby wywiezione do Rzymu. Kapłani i lewici Lewici byli początkowo tylko jednym z dwunastu pokoleń Izraela, wywodzącym się od Le- wiego, jednego z synów Jakuba. Uzyskali oni jednak szczególną pozycję wśród ludu ‘oga, ponieważ bronili Jego honoru, kiedy wszyscy inni czcili złotego cielca. Zatem byli oddani służbie Bogu. Stali się oni w sposób szczególny jego wybranym pokoleniem. Lewici mieli oddać się służbie ‘ogu. .jako że nie posiadali zie- mi, inne pokolenia musiały im pomagać. Mogli zatem korzystać z dziesięciny składanej ‘ogu. Oddano im także w użytkowanie czterdzieści osiem miast w Izraelu. Lewi miał trzech synów (Kehat, Cierszon i Merari), a ich po- tomkowie utworzyli trzy klany Levitów. W czasie pobytu na pustyni Kehatyci odpowiedzial- ni byli za sprzęty Przybytku, Gerszonici troszczyli się o na- miot i jego pokrycie, jak również o zasłony; Meraryci o deski Przybytku i o rozstawianie namiotu. Jednej rodzinie należącej do klanu Kehatytów przyznano peł- nienie posługi w czasie specjal- nych nabożeństw. ‘yła to rodzina Aarona, brata Mojżesza. On i jego potomkowie zostali kapłanami. .Jedynie kapłani mogli składać ofiary. Inne rodziny lewitów wykonywały prace manualne i w zasadzie służyły kapłanom. Zatem kapłani byli "najświętszą" grupą w Izraelu. Nie oznacza to oczywiście, że byli oni najbardziej pobożni (na przykład synowie Helego, opisani w 1 Sm 2,2?-?5). Słowo "święty" użyte jest tu w znaczeniu "nale- żący do ‘oga". Mężczyźni ci byli zawodowymi urzędnikami Przybytku i Świą- tyni. Ze względu na swą szcze- gólną pozycję podlegali surowym prawom. Mężczyzna z tej rodziny zostawał kapłanem w wieku trzydziestu lat. Najważniejszego kapłana nazy- wano "arcykapłanem". Miał on jeden szczególny przywilej, którec- go niec miał nikt inny. Mógł on raz w roku, w Dniu Przebłagania wejść do Miejsca Najświętszego. Obowiązki kapłanów i lewitów Obowiązki kapłanów i lewitów są głównie związane z Przybyt- kiem, ofiarami składanymi w Świątyni i kultem. Mieli oni jednak także i inne obowiązki. Grupa mężczyzn z każdego z trzech klanów lewitów formo- wała chóry i być może to oni skomponowali kilka psalmów (na przykład Psalm 85 i 87). Kapłani i lewici musieli także radzić w kwestiach, których ina- czej nie można było rozstrzygnąć (na przykład, czy nadszedł właś- ciwy czas, aby wyruszyć na bit- wę). Do tego celu używali świę- tych kamieni zwanych urim i tummim, które przechowywano w pektorale noszonym przez arcykapłana na piersi. Jeśli kapłan wyciągnął kamień Urim, odpo- wiedź była "nie", a jeśli był to kamień tummim, odpowiedź brzmiała "tak". Co ważniejsze, odpowiedzialni byli także za nauczanie ludzi Prawa Bożego. Kiedy Mojżesz pobłogosławił pokolenia Izraela, powiedział, że lewici najpierw będą "uczyli wasze dzieci prze- strzegać Prawo", a dopiero potem, będą "składać ofiary na ołtarzu". Księga Nehemiasza opisuje, jak Ezdrasz i lewici czytali Prawo wszystkim ludziom. Prorok Malachiasz tak podsumowuje ich rolę: "Wargi kapłana bowiem powinny strzec wiedzy, a wtedy pouczenia będą szukali u niego, bo jest on wysłannikiem Pana Zastępów". Niestety prorocy musieli ciągle ganić kapłanów i LewitóW za zaniedbywanie tych obowiązków. Ofiary Praktyka składania ofiar ze zwierząt wywodzi się z bardzo da- wnych czasów. (zwarty rozdział Księgi Rodzaju opowiada, jak Abel zabił jednego ze swych bara- nów i najlepsze jego części złożył Bogu w of‹erze. Po uratowaniu się z potopu Noe składał ofiary ze zwierząt i ptaków. Przymierze pomiędzy Bogiem a Abrahamem zostało przypieczętowane ofiarą. Szczegóły dotyczące składania ofiar opisane są w Księdze Ka- płańskiej. Zawarte są tam pod- stawowe informacje na temat ich znaczenia. Ofiara jest zawsze skła- dana samemu Bogu. Zatem tylko najlepsze jest wystarczająco dobre. Ofiarą było również oddanie Bogu czegoś, co było CzęŚCią (cZłOWieka. Ofiara jest sposobem zbli- żenia podanym przez Boga. On określił reguły składania ofiar. Jest to sposób wskazany przez Niego na zyskanie przez człowie- ka względów Boga, aby człowiek żył w pokoju z Nim. Człowiek musi jednak dobrowolnie chcieć wypełnić rytuał wskazany przez Boga. Ofiary składać może każdy. W większości religii obrzędy są tajemnicą kapłanów. Fakt, iż tylko oni wiedzą, jak kontaktować się z bogiem, poma- ga im w utrzymaniu ich szcze- gólnej pozycji w społeczności. Lecz w Izraelu prawa dotyczące ofiar (to znaczy Księga Kapłań- ska) są częścią Pism należących do każdego.I w rzeczywistości większość ofiar składana była przez zwykłe osoby czczące Boga, a nie przez kapłanów.Skuteczność ofiar jest ograniczona. W większości przypadków ofiary mogły być tylko rekompensatą za przypad- kowy, "niechciany" grzech. Gdy dochodziło do celowego przekro- czenia prawa, ofiara mogła jedynie wyrażać skruchę. Jeśli grzeszni- kowi ma zostać odpuszczone, mu- si szukać przebaczenia bezpośred- nio u Boga. Nowy Testament po- twierdza, iż krew byków i kozłów nie wymazuje grzechów. Ofiara jako zastępstwo. Czasami śmierć zwierzęcia za- stępowała śmierć człowieka, który poświęcał zwierzę. Grzech zasłu- gujący na karę śmierci nie mógł być zmazany za sprawą ofiary, ale osoba, która odpokutowała swój grzech i której Bóg darował, często przynosiła ofiarę jako znak żalu za popełniony grzech. W Nowym Testamencie śmierć Jezusa rozumiana jestl jako ofiara, która faktycznie miała miejsce w zamian za śmierć grzesznika. Rodzaje ofiar Ofiara całopalna Kapłani poświęcali Bogu całe składane w ofierze zwierzę, oprócz skóry. Wierny kładł dłonie na zwierzęciu, aby w ten sposób pokazać, że jest to ofiara za jego własne słabości. Zwierzę musiało być w doskonałym stanie (tylko najlepsze jest wystarczająco dob- re dla Boga). Krwią zwierzęcia skrapiano ołtarz jako kolejny znak, że życie zwierzęcia po- święcano Bogu. Ofiara pokarmowa Było to ofiarowanie mąki, pieczonych ciast albo ziarna, wraz z oliwą i kadzidłem. Była to dobrowolna of‹ara Bogu. Jej część, "pamiątkę" spalano na ołtarzu. Był to zatem sposób, W jaki proszono ‘oga, żeby pa- miętał o wiernym, który dobrze czyni. Był to również datek wspomagający kapłanów. Tutaj także wierny dawał w of‹erze naj- lepszą część z tego, co posiadał. Ofiara biesiadna (pojednania) Rytuał przypominał of‹arę całopalną, z tym, że tutaj na ołtarzu spalano tylko tłuszcz- uznawany przez Izraelitów za najlepszą część, a wierny i jego rodzina spożywali mięso. Po- nieważ Bóg także uczestniczył w tej ofierze, był to posiłek przyjaźni z ’ogiem. Ofiary przebłagalne Of‹ary te składano, kiedy czło- wiek zgrzeszył przeciwko komuś lub przeciwko Bogu. Grzech ten "bezcześcił" Święte Miejsce Przybytku lub Świątyni, zatem trzeba je było oczyścić. Krew składanego w ofierze zwierzęcia oznaczała, że przez śmierć ofiarną zachodził proces oczyszczenia. Kiedy wierny widział, że kapłan je mięso i nie szkodzi mu to, wiedział, że Bóg przyjął jego akt skruchy. Rytuał ofiary na Dzień Prze- błagania jest nieco inny. Tutaj, obok innych ofiar, używano dwóch kozłów. Jednego zabijano, tak jak w zwykłej ofierze prze- błagalnej, ale drugiego wypusz- czano na pustynię jako znak, że grzechy zostały odpuszczone. ĐĎࡱá>ţ˙ ţ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ý˙˙˙ţ˙˙˙ţ˙˙˙   !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~€ý˙˙˙Root Entry˙˙˙˙˙˙˙˙ ŔF€GI=ňËżô€WordDocument˙˙˙˙˙˙˙˙ ßCompObj˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙n˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ţ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙wym pod koniec wieku siódmego. Wzywali naród do na- wrócenia. Jeszcze nie było za późno, by Bóg zmienił zdanie. Ale prorocy zdali sobie sprawę, że naród nawet nie myśli o na- wróceniu. Ludzie mieli wiele okazji do zmiany, ale z nich nie chcieli skorzystać. Wówczas Amos przemówił za wszystkich proroków: Oto mówi Pan, "przy- gotujcie się na sąd!". Co Izrael zrobił, by zasłużyć sobie na taki gniew Boga? Pro- rocy ukazywali różne aspekty grzechu Izraela. Ozeasz mówił o niewierności Izraela wobec Bo- ga, Micheasz o grzechach wład- ców Izraela, Jeremiasz o fałszy- wych bogach i ogromnej korup- cji w Judzie. Sprawiedliwy Bóg musi za takie grzechy wymierzyć karę, chociaż sprawia Mu to ogromny ból. Wygnanie i później Kiedy mieszkańcy Judy jak i Izraela znaleźli się na wygnaniu, niektórzy przynajmniej zaczęli sobie zdawać sprawę, że kara ta była zasłużona. Od tego momentu prorocy byli w stanie wzbudzić nadzieję. Ezechiel przewidział dzień, w którym naród, martwy niczym strefa kości, zostanie ponownie ożywiony, gdy Duch Boży tchnie weń nowe życie. Wyczekiwał odbudowy Świątyni i ponownego zamieszkania na swej ziemi. Proroctwa Iz 40-55 również przynosiły ludziom otu- chę. Bóg ma zamiar poprowa- dzić wygnańców z powrotem przez pustynię z Babilonu do Jerozolimy. Prorok Joel do opisania sądu Bożego używał obrazu plagi szarańczy. Gdy już pierwsi wygnańcy po- wrócili i zapał związany z odbu- dową Świątyni ich opuścił, na- deszła kolej na nowe pokolenie proroków, którzy przeciwstawiliby się rozczarowaniu i rozpaczy. Gdyby Aggeusz i Zachariasz nie zachęcali ludzi do pracy nad Świątynią, budowy nigdy by nie ukończono. Powrót z wygnania okazałby się klęską, jeśli naród nie powróciłby do oddawania czci swemu Bogu. Rola proroków Proroków najlepiej rozumieć jako wysłanników. Ich mowy (lub "wyrocznie") często zaczy- nają się od słów: "Bóg mówi" lub "Bóg powiedział". W ten sposób wysłannik w starożytnym świecie rozpoczynał przekazanie infor- macji, którą obwieszczał słownie. Proroków powoływał Bóg, żeby dowiedzieli się o Jego planach i o tym, co mają ludziom do prze- kazania. Wtedy wysyłał ich, by przekazali dane przesłanie Izra- elowi i narodom. Czasami proro- cy mieli wizje, czasami głosili kazania, czasami używali przy- powieści lub poezji albo formy dramatu, aby przemówić do ludu. O tym, jak dowiadywali się o swoim posłannictwie, mówią nam bardzo niewiele. Byli jednak całkowicie przekonani, że słowa, które głoszą, pochodzą od Boga. Prorocy występowali z reguły przeciwko ogólnie przyjętym opiniom. Kiedy życie wydawało się toczyć dobrze, atakowali zło obecne w społeczeństwie i prze- powiadali nieszczęście. Kiedy lu- dzi ogarniał pesymizm, ich pro- roctwa niosły nadzieję. Głosili te budzące zamieszanie słowa, ponie- waż zostali wezwani przez Boga i powołanie to zmieniło drastycz- nie ich życie. Prorocy byli również nauczy- cielami wzywającymi Izraela do przestrzegania Bożych praw. Nie głosili oni nowej religii, jedynie dostosowywali słowo Boże do współczesnych sobie wydarzeń. Stary Testament zawdzięcza bardzo wiele prorokom. Nie tylko księgi prorockie, ale wiele z ksiąg historycznych, zwłaszcza tych od Jozuego do 2 Księgi Królew- skiej, zostało napisanych przez proroków lub ludzi, którzy od proroków wiele się nauczyli. Zapisywali oni historię tak, jak ją widzi Bóg. Fałszywi prorocy Cały czas w historii Izraela pojawiali się fałszywi prorocy, którzy twierdzili, że ich słowa pochodzą od Boga, choć tak nie było. Prorok mógł zacząć słowa- mi: "Tak mówi Bóg", ale nie gwa- rantowało to, że były to rzeczy- wiście słowa Boga. Potrzeba było głębi duchowej, żeby rozstrzyg- nąć w konkretnym przypadku, co faktycznie było od Boga. W Księ- dze Powtórzonego Prawa znajdują się dwie uwagi umożliwiające rozpoznanie fałszywego proroka. Jeśli prorok przewidywał coś, do czego nie doszło, był fałszywym prorokiem. Jeśli jego słowa odwodziły ludzi od Boga i Jego praw, również był prorokiem fałszywym. Przesłanie proroków Jeremiasz zrozumiał, że wy- gnanie oznaczało koniec przy- mierza Boga z Izraelem: "Dom Izraela i dom Judy złamały moje przymierze, które zawarłem z ich ÜĄe#Ŕ ĺđ¶ß ´,Ţl,ŢlŢŢ Ţ Ş;(ŢěŢŢTîŢ\®RA;MS Sans SerifMT SymbolîCourier New CE Prorocy Praca kapłanów od momentu ich powołania trwała ciągle. Nato- miast wielcy prorocy, których pro- roctwa spisano w Starym Testa- mencie, pojawiali się na scenie hi- storii narodu tylko w czasach kry- zysu. Byli oni ludźmi Boga na ten czas i ich przesłanie dotyczyło konkretnego czasu i miejsca. Są oni nadal ważni i pomocni, ponie- waż tego typu sytuacje pojawiają się w historii dość często. Wcześni prorocy Prorocy pojawili się jako grupa w czasach Samuela, a sam Sa- muel opisywany jest często ja- ko "ostatni z sędziów i pierwszy z proroków Izraela". W tym cza- sie wielkim zagrożeniem dla Izraelitów byli Filistyni. Wcześni prorocy, z ogromnym entuzjazmem umacniali dążenia narodu do za- chowania wolności i niezależności. Kiedy spotkał ich młody Saul, zawładnęła nim przepełniająca ich Boża energia. Przyłączył się do nich i sam zaczął prorokować, bo został napełniony duchem Bożym. Nie wydaje się, by i Samuela : ogarnęła ekstaza tej grupy pro- roków. Pełnił on w Izraelu po- ważną funkcję sędziego. Ganił także ludzi za czczenie obcych bogów i modlił się do Boga w ich imieniu, prosząc o prze- baczenie. (To były także ważne aspekty działalności późniejszych proroków). Samuel posiadał jednak inne ponadnaturalne dary. Kiedy Saul szukał zagubionych oślic swego ojca, Samuel powie- dział mu, gdzie je znajdzie. Mógł również przewidzieć, co mu się przydarzy po drodze. Są to jed- nak stosunkowo trywialne sprawy. Od wielu proroków dowiady- wano się, kogo Bóg wybrał na Króla. Spośród nich najbardziej znany jest Samuel, ponieważ to on namaścił Saula a potem Dawida jako wybranych przez Boga władców. Kiedy królem był Dawid, prorok Natan ogłaszał, kto będzie następnym władcą. Jed- nak działalność proroków stała się prawdziwie ważnym aspektem życia Izraela dopiero w połowie dziewiątego wieku przed Chr., gdy żyli Eliasz i Elizeusz. Działali oni w okresie kryzysu w Północnym Królestwie Izraela. Król Achab, za namową swej żo- ny Izebel, zgodził się na tolero- wanie obcych bogów w Izraelu. Sprowadziła ona ze swego rodzin- nego Tyru 850 proroków Baala i Aszery, pary kananejskich bo- gów. Eliasz zdał sobie sprawę, że musi wystąpić przeciwko tej fałszywej religii i utrzymać wiarę w Boga Izraela. Eliasz wyzwał kapłanów Baala na próbę sił na górze Karmel, gdzie Bóg udowodnił rozpalając ogień, że "Naprawdę Jahwe jest Bogiem! Naprawdę Pan jest Bogiem!" Elizeusz kontynuował misję Eliasza. Dokonywał cudów uzdrawiania i w późniejszych latach namaścił Jehu na króla Izraela. Zgromadził wokół siebie grupę uczniów - "synów proroc- kich" - którzy zachowali pamięć o jego czynach. Późniejsi prorocy Żaden ze "starszych" proroków nie zostawił nam księgi z zapisem swoich proroctw, lecz i tak wiemy trochę o tym, co mówili i czynili. W "klasycznym" okresie proroctw, od ósmego do piątego wieku Prorok Amos wzywał do sprawiedli- wości: żadnych źle wyważonych wag oszukujących klientów. Jeremiasz deklarował, że Bóg ma prawo do odnowy zepsutych ludzi, jak to czyni garncarz lepiący garnki. przed Chr., wiele z tego, co proro- cy mówili, zostało włączone do innych ksiąg Starego Testamentu: Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela oraz Księgi Dwunastu Proroków (proroków "mniejszych" - od Ozeasza do Malachiasza) oraz Księgi Daniela. Tłem dla działalności tych proroków były zmiany na scenie politycznej, które doprowadziły najpierw do wygnania Izraela (Królestwo Północne) po zdobyciu jego stolicy Samarii w 721 r. przed Chr., a potem do wygnania Judy (Królestwa Południowego) po zniszczeniu Jerozolimy w 586 r. przed Chr. Proroctwa tego okresu zwią- zane były z wygnaniem. Jedni prorocy zapowiadali to wydarze- nie, inni zastanawiali się nad jego znaczeniem. Późniejsi prorocy zachęcali zaś naród do odbudowy po klęsce. Przed wygnaniem Prorocy ostrzegali, że sąd jest nieunikniony - Amos i Ozeasz w Królestwie Północnym w ósmym wieku, a Jeremiasz w Królestwie Południoprzodkami." Mimo to prorocy wierzyli, że Bóg nie opuści Izraela nawet bez formalnej umowy. Dlatego nawet ci prorocy, którzy prze- widywali straszną przyszłość dla narodu, potrafili spoglądać dalej w przyszłość z nadzieją. W Księ- dze Amosa zawarta jest obietnica, że rodzina Dawida powróci na tron; u Ozeasza, że Bóg wyleczy brak wiary Izraela; u Jeremiasza, że Bóg odnowi przymierze. Zatem przesłanie proroków wychodziło z przeszłości, przy- pominając posłuszeństwo Izraela, mówiło o teraźniejszości, o kry- zysie wiary, w jakim znaleźli się ludzie, i wychodziło w przy- szłość, ponieważ prorocy wie- rzyli, że Bóg nie opuści Izraela. Boża troska może oznaczać chwi- lowe zniszczenie Izraela, ale w końcu dzięki niej dojdzie do jego odbudowy. Czas zniszczenia i odbudowy Izraela nazywany był Dniem Pańskim. Nadzieja związana z nadejściem Mesjasza korzenia- mi sięga Starego Testamentu, ale wyraźnie dała znać o sobie dopiero w ostatnich stuleciach przed Chrystusem (patrz: Pomię- dzy Testamentami). Według proroków Bóg zejdzie na zie- mię, by przywrócić świetność Izraela. "Udam .się na miejsce czuwania .śle- dząc pilnie, by poznając co On powie do mnie" - pisze prorok Habakuk. Pomiędzy Testamentami W czasie wygnania w Babilo- nii prorocy, tacy jak Ezechiel, oraz historycy,tacy jak nieznany autor pierwszej i drugiej Księgi Kró- lewskiej, wykazali, że wygnanie było karą Boga za nieposłuszeń- stwo Izraela wobec Niego. Zatem ci, którzy wrócili do Izraela, posta- nawiali nigdy już Prawa Bożego nie odrzucać. Chcieli być jemu wierni we wszystkich szcze- gółach. Nie mieli króla, więc ich natu- ralnym przywódcą został arcykap- łan, któremu asystowała nowa klasa "uczonych w Piśmie", umie- jących wyjaśniać prawa zawarte w Biblii. Lekcja została zrozumia- na tak dobrze, że po wygnaniu prorocy nigdy nie musieli ganić Żydów za kult innych bogów, chociaż narzekali na ich ociąganie się przy odbudowie Świątyni i niechęć do płacenia dziesięciny. Społeczność żydowska po po- wrocie z wygnania była mała, liczyła prawdopodobnie niecałe 75 000 osób. Była świadoma swe- go kontrastu na tle otaczających ją narodów. Podkreślano trzy najbardziej charakterystyczne różnice: ścisłe przestrzeganie szabatu, rytuału obrzezania i praw dotyczących spożywania posiłków. Historia Żydów po wygnaniu Faza 1 W pierwszej fazie historii żydowskiej po wygnaniu państwo izraelskie stanowiło prowincję Imperium Perskiego, założonego w roku 539 przed Chr., kiedy Cy- rus Wielki zdobył Babilon i stał się dziedzicem Imperium Babilonu i jego bogatej cywilizacji. Inaczej niż Babilończycy, Persowie wspo- magali wzrost lojalnych państewek i religii narodowych w obrębie swego imperium. Nawet hojnie dawali pieniądze na utrzymanie Świątyni w Jerozolimie. Faza 2 Druga faza zaczęła się wraz z obaleniem Imperium Perskiego przez Aleksandra Wielkiego z Macedonii (północna Grecja). Kiedy podbił on Persję w 331 r. przed Chr., jego marzenie o tym, by grecka kultura i język dotarły do wszystkich zakątków imperium, zaczęło się realizować. Ale Ale- ksander nie dożył tych czasów. Umarł kilka lat później a impe- rium zostało rozdzielone między jego dowódców. Palestyna była od wieków łako- mym kąskiem. W III w. przed Chr. kontrolowana była z Aleksandrii przez królów Egiptu, Ptolemeusza i jego potomków. Jednak w II w. przed Chr. o jej losach decydowa- li królowie Seleucydzi z Syrii ze stolicą w Antiochii. Kultura każdego z państw, któ- remu podlegał Izrael, wywierała wpływ na jego kulturę i religię. Także kultura grecka (helleńska) w całej swej atrakcyjności wywar- ła wpływ na religię żydowską (ju- daizm). Zanim rozpoczął się II w. przed Chr. konieczne okazało się tłumaczenie Starego Testamentu na język grecki po to, by mogli go czytać ci Żydzi, mieszkający prze- ważnie poza Palestyną, którzy mówili jedynie po grecku. Jednak kultura grecka przyniosła z sobą także grecką religię, zupełnie inną od religii żydowskiej. Wśród Ży- dów doszło do podziału na zwo- lenników obcych zwyczajów (hellenistów) i Żydów bardziej konserwatywnych (chasydów), którzy uważali, że hellenizm i judaizm były nie do pogodzenia. Do kulminacyjnego punktu kon- fliktu doszło za panowania Antio- cha IV Epifanesa. Najpierw z po- mocą kilku ważniejszych rodzin żydowskich uczynił on z Jerozo- limy miasto greckie. W końcu zdecydował się w ogóle na wyko- rzenienie religii żydowskiej i za- kazał Żydom składania ofiar, obrzezania i czytania Prawa. Kiedy Żydzi przeciwstawiali się temu, podjął ostateczny krok, aby umie- ścić w Świątyni w Jerozolimie greckiego boga Zeusa i złożyć na ołtarzu ofiary ze świń. W oczach wszystkich pobożnych Żydów Świątynia została zbez- czeszczona i nie mogła być już miejscem kultu. Faza 3 Trzecia faza rozpoczęła się od powstania, któremu przewodził Juda Machabeusz. Po długich zmaganiach udało mu się wyprzeć zwolenników Antiocha ze Świąty- ni, zbudował nowy ołtarz i w grud- niu na przełomie roku 165/164 przed Chr. ponownie poświęcił Świątynię. Od tego momentu, aż do roku 63 przed Chr. Judea pozostała niezależnym państwem rządzonym przez nastę- pujących po sobie królów-kapła- nów z rodu Machabeusza. Faza 4 Czwarta faza historii Żydów "pomiędzy Testamentami" zaczęła się od podboju przez Rzymian tego, co pozostało z Imperium Seleucydów w Syrii i Palestynie. Rzymski dowódca, Pompejusz, za- jął w 63 r. przed Chr. Jerozolimę i od tego wydarzenia, aż do upad- ku Imperium Rzymskiego kilka wie- ków później, Judeą rządzili bezpo- średnio Rzymianie. Przez jeden ważny okres Judea miała króla. Było to od roku 37 do 4 przed Chr.- królem tym był Herod Wielki. Herod został mianowany królem przez Senat rzymski. Po śmierci Heroda Rzym obdarował jego syna, Archelaosa, tytułem etnarchy ("władcy ludzi"). Jednak w 6 r. po Chr. został przez Rzymian zdetronizowany i Judea stała się rzymską prowincją. Zmieniające się idee Ważniejsze od zmian w historii i polityce, jakie nastąpiły pomię- dzy powrotem z wygnania a cza- sami Chrystusa, były zmiany w wierze żydowskiej. Nadejście nowego świata W czasach Chrystusa z dużą na- dzieją patrzono w przyszłość. Kilka wieków wcześniej prorocy przewidzieli koniec państwa Izraela i proroctwa te spełniły się. Niektóre z tych proroctw wyda- wały się sięgać poza najbliższą przyszłość ku przyszłości dalszej, kiedy Bóg, jak to ujął Aggeusz, "poruszy niebiosa i ziemię" i na- dejdzie zupełnie nowa era. Począwszy od II w. przed Chr. pojawiło się piśmiennictwo apokaliptyczne. Autorzy ksiąg apokaliptycznych byli pewni, że koniec świata jest bliski. Bóg miał lada chwila wkroczyć, zniszczyć obcych władców, Greków czy Rzymian, i roz- począć nową erę w historii. Jedną z grup, które w to wie- rzyły, była społeczność znad Morza Martwego (patrz: Esseńczycy). Mesjasz Wiele nadziei związanych z no- wą erą skupiało się na Mesjaszu. W Starym Testamencie hebrajskie słowo "Mesjasz" znaczyło po pros- tu "ktoś, kto został namaszczony", i mogło być użyte wobec królów, kapłanów czy proroków. Niektó- rzy prorocy, tak jak Izajasz, mó- wili o przyszłym królu, potomku Dawida, który będzie rządził spra- wiedliwie i na którym spocznie Duch Boży. Na półtora wieku przed na- dejściem Chrystusa wielu ludzi zaczęło gorliwie wypatrywać ta- kiego króla. Wspólnota znad Morza Martwego wyczekiwała dwóch "Mesjaszy": jeden miał być kapłanem, drugi królem. Zbiór hymnów z 1 w. przed Chr., nazwa- ny Psalmami Salomona, był jed- nym z pierwszych pism, w których wobec tego przyszłego władcy użyto sformułowania "Pan Chrys- tus", tzn. Mesjasz albo Pomaza- niec Pański (por. Łk 2,11 ). Najczęściej spodziewano się, że Mesjasz będzie wojownikiem, który wyzwoli Żydów spod pano- wania znienawidzonych obcych władców. Nie dziwi zatem, że ,Iezus, którego królestwo "nie jest z tego świata", niechętnie zezwa- lał na nazywanie siebie "Mesja- szem". Stwarzało to błędne wra- żenie. ,Iednak uczniowie, którzy w końcu zrozumieli kim jest, często używali tego tytułu wobec Niego: "Jezus Chrystus". Zmartwychwstanie Nadzieję zaczęto wiązać też z czymś nowym: ze zmartwych- wstaniem osobowym. W czasach Starego Testamentu Izraelici ge- neralnie wierzyli, że po śmierci dobrzy i źli ludzie udawali się do Szeolu, podziemnej krainy cieni, z której nie można powrócić, a w której egzystencja jest tylko cieniem prawdziwego życia. Sporadycznie prorocy wyrażali nadzieję na zmartwychwstanie narodu -jak w wizji Ezechiela: szkielety, które stały się znowu ludźmi. W Starym Testamencie najpełniej naukę o zmartwych- wstaniu pojedynczych osób wy- raża tekst Dn 12,2: "Wielu zaś, co posnęli w prochu ziemi, zbudzi się: jedni do wiecznego życia, drudzy ku hańbie, ku wiecznej odrazie". .Iednak przed narodzeniem Jezusa już większość Żydów (z wyjątkiem saduceuszy) praw- dopodobnie wierzyła w zmar- twychwstanie wszystkich ludzi. Sprawiedliwi "powstaną znowu do życia wiecznego" (Psalmy Salomona 3,16) w "ogrodzie życia" ( 1 Henoch 61,12) czy na "łonie Abrahama". Niego- dziwi zostaną wrzuceni do Gehenny, świata podziemnego równoważnego Dolinie Hinnom, śmietnisku Jerozolimy, gdzie zawsze płonął ogień. Wiara w anioły i demony Izraelici zawsze wyobrażali so- bie Boga w otoczeniu Jego dwo- rzan, aniołów. Bóg podejmował decyzje w pokoju narad, a prorocy wyobrażali sobie, że się temu przysłuchują. Na "złe" anioły nie zwracano specjalnej uwagi, nie bano się ich, gdyż Bóg miał nad nimi kontrolę. W okresie po- między Starym a Nowym Testa- mentem rozgorzały ogromne deba- ty na temat imion i obowiązków aniołów i demonów. Złe anioły identyfikowano cza- sami ze zbuntowanymi "synami Boga" albo "ponadnaturalnymi istotami", o których wspomina Rdz 6,1-4. Wraz ze swoimi asys- tentami, demonami czy duchami nieczystymi, odpowiadały za zło na świecie. Szatan w Starym Testa- mencie był tym, który poddaje człowieka próbom, aby znaleźć powody do oskarżenia go przed Bogiem. Lecz teraz zaczęto go uważać za księcia demonów prze- ciwnego Bogu. Nazywano go także Belialem lub Belzebubem. W ostatnich stuleciach przed Chrystusem doszło do jeszcze dwóch istotnych zmian. Był to czas, kiedy studiowano Prawo i poszerzano je, jak nigdy przed- tem (patrz: Faryzeusze). Powstały różne religijne i polityczne grupy. Niektóre z nich - faryzeuszy, sa- duceuszy i uczonych w Piśmie- spotykamy w Nowym Testamen- cie. Jednak także te grupy, któ- rych Nowy Testament nie wymie- nia, miały wpływ na klimat tych czasów. Na następnych stronach znajdują się opisy głównych spośród tych grup. Religia żydowska w czasach Nowego Testamentu Aby zrozumieć klimat religij- ny czasów Jezusa, powinniśmy dowiedzieć się czegoś na temat kilku żydowskich grup czy sekt, które powstały w ostatnich stu- leciach przed Chrystusem. Nie- które z nich, lecz nie wszystkie, wymienione są w Nowym Testa- mencie. Większość Żydów nie należała do żadnej sekty. Zwykli ludzie obdarzali ogromnym sza- cunkiem faryzeuszy. Rozwój grup 0 Chasydzi ("pobożni") Grupa ta nie była zorganizowa- ną sektą. Nazywano tak tych Ży- dów, którzy sprzeciwiali się wpły- wom kultury greckiej (hellenizmo- wi) na życie i kulturę żydowską. W II w. przed Chr. niektórzy z nich przyłączyli się do zbrojne- go powstania Machabeuszy przeciwko greckiemu panowaniu. Inni byli pacyfis- tami. Wszyscy z pewnością wier- nie przestrzegali Prawa, a wielu z nich przystąpiło do sekt faryze- uszy i esseńczyków. Faryzeusze (słowo, które można przetłumaczyć jako "od- dzieleni"). Faryzeusze byli surową grupą religijną, .powstałą prawdo- podobnie w 11 w. przed Chr. Byli to w większości zwykli żydzi- nie kapłani - przestrzegający ściśle żydowskiego Prawa. Często rozszerzali zastosowanie Prawa do tego stopnia, że przestrzeganie go było bardzo trudne. Zakaz pracy w dzień szabatu jest jaskrawym tego przykładem. Faryzeusze "pracą" nazywali przejście ponad 1 kilometra ze swojego miasta, niesienie jakiegokolwiek ciężaru, zapalanie światła w domu. Tak ścisłe przepisy często pro- wadziły do tego, że ludzie, prze- strzegając Prawa w każdym naj- drobniejszym szczególe, tracili z oczu "ducha" tego prawa. Lecz intencje były dobre. Faryzeusze wierzyli, że ich zasady "stworzą osłonę dla Prawa", a ludzie, po- stępując zgodnie z ich przepisami, będą mniej narażeni na złamanie faktycznego Prawa Bożego. Chociaż faryzeusze stanowili najliczniejszą sektę żydowską, za czasów Jezusa było ich tylko około 6000. Wielu z nich było bardzo pobożnymi ludźmi, jednak ogólnie wyrażali pogardę wobec tych, którzy nie przestrzegali, czy nie potrafili przestrzegać ich uciążliwych praw i nazywali ich "grzesznikami". Jezus często sprzeczał się z fa- ryzeuszami. Potępiał ich legalizm oraz to, że sami ustanawiali pra- wo. Utożsamiał się też ze zwy- kłymi ludźmi, których faryzeusze, jako przywódcy religijni, spisali na straty. Faryzeuszem był Niko- dem, który stał się potajemnym zwolennikiem Jezusa. Był nim także Paweł. Saduceusze Grupa ta była mniejsza od fa- ryzeuszy, ale bardziej wpływowa. W większości saduceusze wywo- dzili się z rodzin kapłańskich. Popierali królów Hasmonejczy- ków (patrz: Pomiędzy Testa- mentami) a później władców rzymskich. Na temat saduceuszy posiadamy niewiele wiarygod- nych informacji, ponieważ większość z nich pochodzi od ich przeciwników. Wiemy jednak na pewno, że sprzeciwiali się faryzej- skiemu rozszerzaniu Prawa (prawa ustnego, w odróżnieniu od staro- testamentowego prawa spisanego). Nie przyjmowali wiary w zmart- wychwstanie, ponieważ w Prawie Starego Testamentu (Rdz-Pwt) nie ma wyraźnych stwierdzeń na ten temat. Esseńczycy Esseńczycy byli mniejszą i bar- dziej ekskluzywną sektą od fary- zeuszy; ich liczba nigdy nie osiąg- nęła kilku tysięcy. Pojawili się w II w. przed Chr. jako ruch pro- testu - przeciwko wpływom grec- kim na religię żydowską; przeciw skorumpowanym królom i rosną- cym zaniedbaniom Prawa przez Żydów. Podchodzili do niego jeszcze bardziej surowo niż fary- zeusze, których krytykowali jako "dających łatwe interpretacje". Byli tak rozczarowani społecz- nością żydowską, że wielu z nich wycofało się na pustynię, by żyć w zamkniętych wspólnotach. Do ruchu esseńczyków należała prawdopodobnie społeczność Qumran, autorzy Zwojów znad Morza Martwego. (patrz: Archeologia i Biblia.) Zeloci (albo nacjonaliści) Była to grupa podtrzymująca du- cha powstańczego Judy Machabe- usza - przywódcy udanego powsta- nia, dzięki któremu w II w. przed Chr. odzyskano od Syryjczyków Świątynię. Odmawiali płacenia Rzymianom podatków i żyli w gotowości do podjęcia walki, by zaprowadzić królestwo Boże. Zorganizowali kilka powstań, z których jedno w roku 70 po Chr doprowadziło do zniszczenia Świątyni przez Rzymian. Przy- najmniej jeden z uczniów Jezusa, Szymon (nie Szymon Piotr) był wcześniej zelotą. Uczeni w Piśmie Nie była to sekta czy partia polityczna. Uczeni w Piśmie byli ekspertami w dziedzinie Prawa, nazywano ich też prawnikami czy nauczycielami (rabinami). Inter- pretowali Prawo i określali, co ono znaczy w życiu codziennym. Jezus nie był w szkole dla rabi- nów, lecz Jego uczniowie nazywa- li Go "nauczycielem" (rabinem). Nazywało Go tak też wielu zawo- dowych rabinów. Rozumienie Prawa przez Jezusa wywarło na nich ogromne wrażenie. Paweł przybył do Jerozolimy jako uczeń rabina Gamaliela. Kult żydowski W Świątyni W czasach nowotestamento- wych Świątynia była w dalszym ciągu centrum religijnego życia Żydów. Na wielkie doroczne święta (patrz: Posty i święta) do Świątyni przybywały tłumy piel- grzymów. Świątynia była również centrum nauczania religijnego. Tak jak w czasach Starego Testa- mentu, kapłani służący w Świątyni odprawiali przewidziane prawem rytuały i składali ofiary. Każdy dzień rozpoczynał się od recytacji fragmentów Biblii oraz modlitw. Do głównych rytuałów należały poranne i wieczorne ofiary. Kapłan zwracał się do wiernych słowami błogosławieństwa: "Niech Pan błogosławi wam i opiekuje się wami; Niech Pan będzie wam łaskawy; Niech Pan spojrzy na was łaskawie i obdarzy was pokojem". Chóry lewitów śpiewały hym- ny, choć czasem inni ludzie przy-łączali się do nich, zwłaszcza pod- czas procesji z pochodniami w czasie Święta Namiotów. Ewangelia według św. Łukasza opisuje pierwszą wizytę Jezusa - wówczas jeszcze chłopca- w Świątyni w czasie święta Pas- chy. Ewangelia według św. Jana często odnotowuje, że Jezus w swym dorosłym życiu wielo- krotnie udawał się do Jerozolimy na święta i wiele spośród nauk Jezusa wymienionych w tej Ewan- gelii wygłoszonych zostało w Je- rozolimie, na dziedzińcach Świą- tyni. Po wniebowstąpieniu Jezusa, Jego uczniowie także spotykali się tam i nauczali. W synagodze Początek synagog to najprawdo- podobniej okres wygnania, gdy nie było Świątyni i ludzie żyli daleko od Jerozolimy. Do czasów Jezusa większość Żydów mieszka- jących poza Jerozolimą spotykała się w dzień szabatu w lokalnej świątyni - synagodze. Z reguły czytano urywki z Biblii (zwykle fragment Prawa i z Proroków) oraz modlono się. Nabożeństwo zaczynało się od Szema: "Słuchaj, Izraelu, Pan jest naszym Bogiem - Panem jedynym. Będziesz miłował Pana Boga two- jego, z całego swego serca, z całej duszy swojej, ze wszystkich swych sił". Fragmenty z Biblii czytano wtedy po hebrajsku. Jednak, po- nieważ większość Żydów w Pale- stynie w czasach Jezusa mówiła po aramejsku, interpretator czytał tekst linia po linii i podawał wyjaśnienia (targum). Czasami wygłaszano także kazanie. W każdej synagodze znajdowa- ła się skrzynia ("arka"), w której trzymano zwoje z zapisanym na nich Prawem. Przywódcy religij- ni siedzieli przed arką twarzą do ludzi. Mężczyźni i kobiety sie- dzieli oddzielnie. Jezus chodził do synagogi regu- larnie, tam czytał i nauczał. Paweł w czasie swych podróży misyj- nych pierwsze kroki kierował do synagogi, by tam przemawiać. Obok roli kultowej synagoga spełniała też funkcje szkoły i siedzibę lokalnego rządu. W domu W domu Żydzi modlili się od- mawiając każdego ranka Osiem- naście Błogosławieństw. Każde błogosławieństwo zaczyna się od słów: "Błogosławiony jesteś Panie, królu wszechświata". We wszystkich zawarta jest pochwa- ła Boga: za obietnicę zesłania wybawcy czy zmartwychwstania zmarłych, dar pokuty czy uzdro- wienie chorych itd. Przed każdym posiłkiem ojciec rodziny wypowiadał błogosła- wieństwo: "Błogosławiony jesteś Panie, nasz Boże, królu wszech- świata, który stworzyłeś owoce tego wina" (lub: "który dajesz nam spożywać owoce tej ziemi" lub: "który stworzyłeś owoce drzewa"). Życie religijne Żydów Święta, ofiary, nabożeństwa w synagogach, modlitwa i post stanowiły podstawę życia reli- gijnego Żydów, choć nie wszyscy tego przestrzegali. Religia ży- dowska miała także wpływ na różne aspekty życia codziennego: ů Dziesięcina. Każdego roku Bogu oddawano "dziesięcinę" (dziesiątą część plonów), z której utrzymywali się kapłani. Drugi podatek obejmował ofiarny posi- łek, w którym w czasie jednego ze świąt uczestniczył wierny wraz ze swoją rodziną. Trzeci podatek przeznaczano na pomoc biednym. Prawa dotyczące żywności. Zgodnie z przykazaniem Bożym Żydom nie wolno było spożywać wielu zwierząt. Istniały też ścisłe prawa, jak powinno się zabijać zwierzęta w celu ich spożycia, aby uniknąć spożycia krwi. Żywność przygotowana zgodnie z żydowskim prawem nazywa się koszerna. Nieczystość. Bycie "nieczy- stym" oznaczało, że dana osoba nie mogła w takim stanie oddawać czci Bogu. Rytualnie nieczystym można było zostać z wielu powo- dów, na przykład po dotknięciu ciała zmarłego lub grobu, czy zje- dzeniu niekoszernego mięsa. Jeśli do tego doszło, należało postępo- wać zgodnie z nakazami Prawa dotyczącymi "oczyszczenia". ů Edukacja. Nauki w szkołach przy synagodze pobierało wielu żydowskich chłopców, począwszy od wieku sześciu lat. (patrz: Praca i stosunki społeczne w Biblii). Nauczanie Jezusa Wielu ludzi dzisiaj sądzi, że nauczanie Jezusa to w zasadzie Kazanie na Górze, które podsu- mowuje "złota reguła": "Wszystko więc, co byście chcieli, żeby wam ludzie czynili, i wy im czyńcie". Lecz najważniejszym przesłaniem Jezusa było obwieszczenie, że nadeszło "królestwo Boże". (Więcej informacji o znaczeniu niektórych słów użytych tutaj patrz: Podstawowe nauczanie Biblii). Przesłanie Jezusa Królestwo Boże "Królestwo Boże" oznacza panowanie Boga w życiu ludzi. Spełnia się to wówczas, gdy lu- dzie są świadomi, że Bóg jest Panem świata. Jest to więc "królestwo" albo społeczność ludzi, w której przestrzega się praw Boga. Żydzi wyczekiwali nadejścia Mesjasza, który miał zostać ich potężnym Królem. Uwolniłby On swój lud i osądził narody. "Żadnego króla oprócz Boga"- tak brzmiał slogan fanatycznych zelotów (patrz powyżej), którzy mieli nadzieję na wygnanie siłą Rzymian ze swego kraju. Lecz królestwo, którego nadejście ogłosił i przyniósł z sobą Jezus, nie należało "do tego świata". Miało ono zostać wprowadzone bez użycia siły. Królestwo Boże nadeszło wraz z nadejściem Chrystusa, ponie- waż był On pierwszym, który w pełni wypełniał wolę Boga. Mógł zatem powiedzieć do fary- zeuszy: "Królestwo Boże jest wśród was". Było ono obecne w słowach i czynach Jezusa. W pewnym jednak sensie kró- lestwo Boże nie nadeszło nawet wtedy. "Przyjdź królestwo Twoje" -uczył modlić się Jezus w Modlit- wie Pańskiej. Królestwo Boże zapanowało tylko częściowo. W przyszłości nadejdzie "w mo- cy". Jednak przyszłe nadejście królestwa nie będzie radosnym wydarzeniem dla każdego. Dla wszystkich wiernych i posłusz- nych woli Boga nadejście króles- twa Bożego będzie "zbawieniem", nowym życiem. Jednak dla wielu nastanie Bożej władzy będzie dniem sądu. Aby wyjaśnić, jakie jest kró- lestwo Boże, Jezus często używał przypowieści. Królestwo to wy- wraca do góry nogami wartości tego świata. To pokorni, biedni i płaczący wejdą do królestwa; oni się radują, bo królestwo Boże należy do nich. Bogaci nie mogą sobie tam kupić wejścia. Po raz pierwszy w ich życiu może się okazać, że bogactwo jest prze- szkodą. Do królestwa zaproszeni są żebracy i przyjmują to zapro- szenie, podczas gdy drzwi króles- twa Bożego często zamykają się przed szanowanymi obywatelami. Przypowieści Jezusa ukazują, jak Bóg działa na świecie, po cichu, niemal w tajemnicy. Lecz "królestwo", na początku małych rozmiarów, rozrasta się. Jest ono niczym małe ziarnko gorczycy, które staje się drzewem, albo drożdżami, dzięki którym rośnie ciasto. "Siewca" wychodzi, głosząc wszędzie ludziom orędzie Boga. Wiele "ziaren" obumrze. Ludzie zamykają swe umysły na to, co słyszą lub w natłoku innych spraw zapominają o tym. Jednak niektórzy słuchają i ich życie ulega zmianie. Ziarno kiełkuje, wzrasta i doczekuje żniwa. "Nawracajcie się i wierzcie" "Królestwo Boże jest blisko"- mówił Jan Chrzciciel. "Odwróćcie się od swych grzechów i uwierz- cie w Dobrą Nowinę". Ludzie muszą żałować za grzechy, prze- żyć zupełną zmianę w swym ser- cu, jeśli mają zaakceptować wła- dzę Boga w swoim życiu. Muszą uwierzyć w dobrą nowinę, którą przyniósł Jezus. Bóg oferuje nowe życie wszyst- kim, którzy wierzą, którzy zosta- wią swoje stare ścieżki życia i pójdą za Nim. Warto oddać za to wszystko, co człowiek posiada. Odkrycie tej prawdy to niczym znalezienie ukrytego na polu skarbu i sprzedanie wszystkiego, by nabyć to pole. Oznacza to porzucenie wszyst- kiego, czego się kurczowo trzyma- liśmy, aby czuć się bezpiecznie, i zaufanie Bogu. Oznacza to rów- nież żal za nasze grzechy. Jednak człowiek nie może tego sam uczy- nić. Bóg przychodzi osobiście, by znaleźć grzesznego. W przy- powieściach o zagubionej owcy i synu marnotrawnym Jezus pod- kreśla radość z faktu bycia odna- lezionym przez Boga. Nauczanie Jezusa o samym sobie Jezus wiedział, że jest bardzo blisko Boga. Zachęcał swych uczniów, by nazywali Boga swym ojcem, lecz On był Synem Bożym w sposób wyjątkowy. Zwłaszcza Ewangelia według św. Jana poka- zuje nam ten aspekt nauczania Jezusa. Jezus powiedział nawet: "Ja i Ojciec jedno jesteśmy". Zatem wiara w Boga oznacza także wiarę w Jezusa. Jest On tak blisko Boga, że ludzie mogą na Nim polegać tak, jak na Bogu. Nigdy nie powiedział nic, by wydać się od Boga ważniejszym. Był "drogą" do Boga. Nie robił nic z własnej woli, lecz tylko to, co polecił Mu Ojciec. Był dla ludzi "chlebem", który Ojciec posłał z nieba. Droga do "wiecznego życia"- w którym mogą uczestniczyć tak- że ludzie - to zawierzenie Jezusowi, Synowi Bożemu. Jest to to samo, co prawdziwa wiara w Ojca, który Go posłał. Prowadzi ona człowieka od "śmierci" do "życia". Radość W nauczaniu Jezusa cały czas przewija się nuta radości. Króles- two Boże uwalnia ludzi i pozwala im żyć pełnią życia. Nawet kiedy uczniowie Jezusa poszczą, mówi im On, że mają z tego uczynić święto, namaszczając się olejem, a nie chodzić z posępnymi mina- mi, jak czyni to większość ludzi. Dla Żydów współczesnych Jezu- sowi przestrzeganie praw Bożych i bycie dobrym należało do zajęć posępnych. Przywódcom religijnym nie w smak była radość Jezusa i gnie- wem zareagowali na jego radosne powitanie w Jerozolimie. Byli niczym rozżalony starszy brat z przypowieści o synu marnotraw- nym. Ale ojciec chłopców mówi: "Trzeba się weselić i cieszyć z tego, że ten brat twój był umar- ły, a znów ożył; zaginął, a odna- lazł się". Sam Bóg raduje się z każdego, kto powróci do Niego, z każdego grzesznika, który się nawraca. Błogosławieństwa Jezus ogłosił błogosławionymi "ubogich w duchu" - tych, któ- rzy zdawali sobie sprawę, że są duchowo "ubodzy". W rzeczy- wistości wszyscy wymienieni w błogosławieństwach są "ubo- dzy" w taki czy inny sposób ("błogosławiony" oznacza "szczęśliwy"). Tych ludzi Bóg nazywa "szczęśliwymi". Otrzy- mają oni to, co obiecał Bóg. Do nich należy Jego królestwo. Nie mają nic na świecie, ale mogą spodziewać się wszystkiego od Boga. Ci, którzy "łakną i pragną spra- wiedliwości", których najwięk- szym pragnieniem jest czynić tak, jak chce tego Bóg, których życie skupia się na Bogu, wiedzą, że nie mogą bez Niego przeżyć. "Miłosierni" postępują z innymi ludźmi tak, jak z nimi postępuje Bóg. Ci, którzy pracują na rzecz pokoju, nie mają władzy na tym świecie. Polegają na miłości Bo- żej, która może sprawić, że nie- przyjaciele staną się przyjaciółmi. Spośród ludzi Bóg wybiera prze- śladowanych. Do takich ludzi należy króles- two Boże. To ich nagrodzi Bóg. Ich też chwali Jezus. Tak też Osiem Błogosławieństw zupełnie odwraca ludzkie pojęcie szczęś- cia. Stają się one fundamentem. Stanowią wyzwanie, wyznaczają wymogi, jakie lud Boży musi wypełnić, by wejść do królestwa Bożego. Uczniowie Jezusa Być "uczniem" Jezusa było wielkim przywilejem. Inaczej niż inni nauczyciele, On nie nakładał na swych uczniów wielkich cię- żarów. "Jarzmo moje jest słodkie, a moje brzemię lekkie" - powie- dział. Uczył też jednak, że "ciasna jest brama i wąska droga, która prowadzi do życia". Uczniowie muszą być jak ich Mistrz i nie mogą kierować się własnymi interesami. Nawet więzi rodzinne nie mogą stanąć na przeszkodzie oddaniu się Jemu pełnym sercem. Jezus uprzedził swoich uczniów, żeby spodziewali się prześladowa- nia. Ale nie muszą się lękać. Bóg włoży w ich usta słowa, których będą potrzebować, jeśli znajdą się na procesie. Jezus powołał swych wyznawców do życia w służbie innym, traktując ich jak własnych przyjaciół. Dzielili Jego pewność, tak jest dzielili Jego cierpienie. Będą też uczestniczyli w Jego życiu, radości i przyszłej chwale. Bóg i kult Jezus mówił o Bogu jako "Ojcu" w nowy, osobisty sposób. Na- uczał, że Bóg jest w szczególny sposób Jego własnym Ojcem. Lecz uczył także modlitwy "Ojcze nasz, któryś jest w niebie". Uczył, aby przychodzić do Boga, jak dzieci przychodzą do kochające- go, przebaczającego i mądrego ojca. Dzięki Niemu Jego ucznio- wie mieli prawo stać się "dziećmi Bożymi". Dla wielu nauczanie to było no- we i rewolucyjne. "Religia" często kojarzona była z kłopotliwym sys- temem reguł i ceremonii. Jezus pokazał, że podstawę religii sta- nowi pełen miłości związek z Bo- giem. Bóg, jako Ojciec, intereso- wał się każdą najdrobniejszą rze- czą w życiu. Troszczył się. To zmieniło podejście ludzi do modlitwy. Pod wpływem słów i czynów Jezusa miały nastąpić też większe zmiany. Kiedy kobieta przy studni spytała, gdzie ludzie mają czcić Boga, Jezus odpowiedział: "nad- chodzi godzina, kiedy ani na tej górze, ani w Jerozolimie nie będziecie czcili Ojca... prawdziwi czciciele będą oddawać cześć Oj- cu w Duchu i prawdzie, a takich to czcicieli chce mieć Ojciec". W Dziejach Apostolskich widzi- my, jak się to staje, jak "Dobrą Nowinę" głosi się na równi Ży- dom, jak i innym narodom. Jezus regularnie chodził do sy- nagogi i uczestniczył w świętach w Jerozolimie. Nie ustanowił no- wego ceremoniału religijnego. Oczekiwał od swoich uczniów, by postępowali zgodnie z Jego przy- kładem, aby się spotykali na czy- taniu Biblii, aby się modlili i po- ścili. Nakazał im także chrzcić no- wych wiernych i na pamiątkę Jego śmierci za nich dzielić się chle- bem i winem, tak jak On to uczy- nił w czasie Ostatniej Wieczerzy. Ten podrozdział koncentrował się na Jezusie jako nauczycielu, ale Jezus był kimś zdecydowanie więcej. Był On przysłanym przez Boga posłańcem przynoszącym nową nadzieję. Był On wreszcie Zbawcą świata, wyczekiwanym przez Żydów Mesjaszem. Kult chrześcijański w Nowym Testamencie Tradycja żydowska Najwcześniejsi chrześcijanie byli Żydami, zatem nie powinno dziwić, że w swoich obrzędach zapożyczyli bardzo wiele ze swo- jej żydowskiej przeszłości. W Dz 2,46 mówi się: "Codziennie trwali jednomyślnie w świątyni, a łamiąc chleb po domach, przyjmowali posiłek z radością i prostotą ser- ca". Nadal zatem oddawali cześć Bogu w żydowskiej świątyni, do- dając do tego specjalny chrześci- jański posiłek. Lecz chrześcijanie zrozumieli, że ofiary składane w świątyni nie są już potrzebne, ponieważ śmierć Jezusa była ostateczną ofiarą za grzech, uczynioną raz na zawsze. Zatem chrześcijanie zaczęli rezyg- nować z kultu w świątyni, zwłasz- cza, gdy zaczął się nasilać kon- flikt pomiędzy żydami a chrześ- cijanami. Lecz przez kilka dziesię- cioleci wielu żydowskich chrześ- cijan w dalszym ciągu chodziło do synagogi. Paweł z reguły zaczynał nauczanie w każdym mieście od synagogi i czcił tam Boga, dopóki nie zmuszono go do wyjścia. Dwa aspekty kultu żydow- skiego szczególnie wpłynęły na kult chrześcijański. Rytuał święta Paschy znalazł swoje odbicie w Wieczerzy Pańskiej. Nabożeń- stwo w synagodze, z czytaniami z Biblii, modlitwą i kazaniem było wzorem dla wczesnych nabożeństw chrześcijańskich. Wieczerza Pańska W czasie Paschy na ostatniej wieczerzy ze swoimi uczniami Jezus ustanowił Eucharystię- Wieczerzę Pańską. W czasie święta Paschy ludzie wspominali wyprowadzenie z Egiptu i wyglą- dali nadejścia królestwa Bożego. Wieczerza Pańska jest także wspomnieniem. Przypomina nam, przez chleb i wino, o minionym wydarzeniu z życia Jezusa. Wy- gląda też w przyszłość ku po- wtórnemu nadejściu Jezusa. "Śmierć Pana głoście, aż przyj- dzie" - mówi Paweł. Posiłek paschalny rozpoczynał się od błogosławieństwa i podzię- kowania Bogu za chleb. Następnie kawałki chleba podawano siedzą- cym wokół gościom. Takie samo dzielenie się chlebem w chrześ- cijaństwie było przypomnieniem faktu, że ciało Jezusa było wydane "za was". Posiłek kończyło wspólne wypicie kielicha wina. W ceremonii chrześcijańskiej wino było symbolem krwi (śmier- ci) Chrystusa. Jego śmierć była ofiarą, która przypieczętowała Nowe Przymierze pomiędzy Bo- giem a człowiekiem, tak jak Stare Przymierze zostało przypieczę- towane krwią ofiarnego cielca. Dlatego Jezus powiedział: "Ten kielich to Nowe Przymierze we krwi Mojej, która za was będzie wylana". Ci, którzy uczestniczą w tym świętym posiłku, deklarują swoją lojalność wobec Pana, który zawarł Nowe Przymierze. Wino Raport na temat religii chrześcijań- skiej od gubernatora rzymskiego, Pliniusza Młodszego, dla cesarza Trajana, około 113 r. po Chr. "Mieli oni zwyczaj spotykania się pewnego ustalonego dnia przed świtem; śpiewali wtedy hymn Chrystusowi jak Bogu i zobowią- zywali się uroczystymi przysię- gami nie popełniać żadnych nie- godziwych czynów, unikać wszel- kich złych rzeczy, nie kraść, nie cudzołożyć, zawsze dotrzymywać własnego słowa, ani zawieść za- ufania, gdy ktoś jest w potrzebie, po czym mieli w zwyczaju rozcho- dzić się, żeby spotkać ponownie dzieląc się pokarmem, ale to pokarmem zwyczajnym, zupełnie niewinnym." Pliniusz, Listy X.96 kieruje też uwagę na przyszłe królestwo Boże, przedstawiane jako biesiada. Jezus powiedział: "Odtąd nie będę już pił z tego owocu winnego krzewu aż do owego dnia, kiedy pić go będę z wami nowy, w królestwie Ojca mego". W Dziejach Apostolskich Wie- czerzę Pańską nazywa się "łama- niem chleba" ("posiłkiem wspól- notowym"). Była to nazwa uży- wana przez Żydów dla błogosła- wieństwa wypowiadanego nad chlebem. Początkowo łamanie było częścią faktycznego posiłku. Na taki wspólny posiłek chrześci- janie w Koryncie przynosili swój własny prowiant. Paweł dostrzegł w dzieleniu się chlebem inne zna- czenie. "Chleb, który łamiemy, czyż nie jest udziałem w Ciele Chrystusa? Ponieważ jeden jest chleb, przeto my tworzymy jedno Ciało". Podział i brak jedności w Kościele przeczy prawdzie, którą symbolizuje jeden chleb. Ostatecznie Wieczerzę Pańską przeniesiono z domów pojedyn- czych chrześcijan do specjalnego budynku i wówczas Wieczerza przestała już być częścią faktycz- nego posiłku. Do ceremonii do- dano chrześcijańskie modlitwy i hymny pochwalne, które roz- winęły się z nabożeństw w syna- godze. Najwcześniejsze infor- macje na temat modlitw w czasie Wieczerzy Pańskiej pochodzą z Didache ("Nauka dwunastu Apostołów"). Zbiór ten powstał w 1 lub na początku II wieku po Chr. Chrzest Drugi rytuał, jaki Jezus nakazał wypełniać swoim uczniom, to udzielanie chrztu wszystkim nowo nawróconym. To także wyrastało z tradycji żydowskiej. W czasach pomiędzy Starym a Nowym Tes- tamentem ludzie, którzy się na- wracali (prozelici) na religię ży- dowską, byli chrzczeni, czyli zanurzani w wodzie, zazwyczaj w okolicznej rzece, na znak oczyszczenia. Jan Chrzciciel także ochrzcił wielu ludzi na znak ich pokuty i wewnętrznego oczyszczenia przez Boga. Ale chrześcijański chrzest nie był zazwyczaj kojarzony z "obmy- ciem" grzechu. Paweł wyjaśnia, że kiedy człowiek w czasie chrztu znika zanurzony pod wodą i po- nownie się pojawia po wynurze- niu - przechodzi symboliczną śmierć, pogrzeb i zmartwychwsta- nie. Chrześcijanie poprzez akt chrztu uczestniczą w śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa. "My wszyscy, którzyśmy otrzymali chrzest zanurzający w Chrystusa Jezusa, zostaliśmy zanurzeni w .le- go śmierć. Zatem przez chrzest za- nurzający nas w śmierć zostaliśmy razem z Nim pogrzebani po to, abyśmy i my wkroczyli w nowe życie -jak Chrystus powstał z martwych dzięki chwale Ojca". Najpełniejszą relacją o chrzcie w Nowym Testamencie jest histo- ria Filipa i Etiopczyka. Dz 8,37 po- kazują, jakich między innymi słów używali przy tym obrzędzie chrześ- cijanie. Chrzczący mówi: "Możesz być ochrzczony, jeśli wierzysz z ca- łego serca". Osoba chrzczona odpo- wiada: "Wierzę, że Jezus Chrystus jest Synem Bożym". Ludzie byli czasami chrzczeni "w imię Jezusa Chrystusa", czasami "w imię Ojca, Syna i Ducha Świętego". Modlitwa Obok modlitwy indywidualnej Nowy Testament wspomina często o grupach chrześcijan modlących się razem. Od samego początku chrześcijanie uczestniczyli wspól- nie w posiłkach i modlitwie. Mo- dlili się o odwagę, kiedy Sanhed- ryn zabronił nauczać Piotrowi i Ja- nowi. Modlili się za Piotra, gdy ten był uwięziony. Modlili się o po- wodzenie pracy misyjnej Barnaby i Pawła. Modlitwy te były sponta- niczne,jednak pełne ducha i języka Starego Testamentu. Zachowały się niektóre spośród słów rzeczywiście wypowiada- nych w czasie modlitw przez pierwszych chrześcijan. ů Maranatha ( 1 Kor 16,22) Ten zwrot aramejski oznacza "Przyjdź, Panie nasz!" Żydzi zarezerwowali go wyłącznie dla Boga, dlatego chrześcijanie adre- sowali go do Jezusa, nazywanego "Panem". Maranatha pojawia się raz jeszcze w ostatniej modlitwie Biblii: "Przyjdź, Panie Jezu!" (Ap 22, 20) ů Słowo abba (Mk 14,36) użyte przez Jezusa, gdy zwracał się do Boga. Jest to słowo aramejskie oznaczające "drogi ojcze" lub "tato". Słowa tego użyłoby dziec- ko zwracając się do swego ojca. Żydzi uważali je za zbyt mało podniosłe, aby zwracać się nim do Boga. Używali oni słowa "abinu": "nasz ojcze". Lecz Jezus był tak blisko Boga, że mógł użyć tego słowa, używanego zazwyczaj w rodzinie, i zachęcać swych uczniów, by też się tak do Boga zwracali. Słowo to pojawia się dwa razy w listach Pawła: "Możemy wołać: >>Abba, Ojcze!<< Sam Duch wspiera swym świa- dectwem naszego ducha, że jes- teśmy dziećmi Bożymi". Oraz: "Na dowód tego, że jesteście syna- mi, Bóg wysłał do serc naszych Ducha Syna swego, który woła: >>Abba, Ojcze!<<". ů Amen Jest to słowo hebrajskie używane w nabożeństwach w Świątyni i w synagodze na koń- cu modlitw. Oznacza ono "zapra- wdę, tak jest". W Ap 5 wołanie, gdy podnosi się krzyk: "Baranek zabity jest godzien wziąć potęgę i bogactwo, i mądrość, i moc, i cześć, i chwałę, i błogosławień- stwo", kończy "Amen". "Amen" pojawia się po modlitwie w Rz 15,33, błogosławieństwo Boga w Rz 9,5, wyrażenie pochwały w Ga 1,5 i błogosławieństwo dla braci chrześcijan w Ga 6,18. Credo i hymny Kościół Nowego Testamentu był społecznością wyznającą wia- rę w pewne podstawowe prawdy- "nauki apostołów", "nauki praw- dziwe", czy "prawdziwe słowa". Wiarę w te prawdy wyrażano nie tylko w księgach Nowego Testa- mentu, ale także w kulcie, często w formie śpiewanych hymnów. Niektóre z wczesnych chrześ- cijańskich prawd wiary były bardzo proste i krótkie. "Jezus jest Panem" - to podstawowa z nich. Były to prawdopodobnie słowa wypowiadane przez każ- dego nowo nawróconego. Nie- które prawdy wiary zawierają dwa lub trzy stwierdzenia: "Jest jeden Bóg i jest jeden pośrednik pomiędzy Bogiem a człowiekiem, człowiek Chrystus Jezus"; "jeden Pan,jedna wiara,jeden chrzest". Czasami autorzy Nowego Tes- tamentu wplatali chrześcijańskie prawdy wiary w tekst. 1 Tm 3,16 jest to credo w formie hymnu (po- dobnie jak " Te Deum" w później- szym chrześcijańskim kulcie): "Ten, który objawił się w ciele, usprawiedliwiony został w Duchu, ukazał się aniołom, ogłoszony został poganom, znalazł wiarę w świecie, wzięty został w chwale". Jeszcze bardziej szczegółowe wyznanie wiary w osobę i dzieło Chrystusa znajduje się w Liście św. Pawła do Filipian 2,6-1 1l. Hymn kończy się wyznaniem nowo nawróconego: "1 aby wszelki język wyznał, że Jezus Chrystus jest Panem". Hymn ten mógł być śpiewany podczas ceremonii chrztu. ĺćíîď +,NOmn‘’´µŇÓö÷89YZuv…†Ą¦ÂĂáâű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&"#>?ab‚ˇ˘ÄĹâă$%BC^_ef„…¤ĄĂÄáâ:;ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&;YZ{|–—·¸ŐÖőö67VWopwx’“Ż°ĎĐëě $ % 2 3 J K ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&K e f „ ˘ Ł Á  á â ˙   : ; Z [ y z › ś ą ş Ú Ű ÷ ř   6 7 U V x y ‰ ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&‰ Ą ¦ Ă Ä â ă     9 : X Y u v “ ” ´ µ Ó Ô ó ô     3 4 U V w x š › » Ľ ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&Ľ Ö × ř ů 12QRvw™Ľ˝ŰÜüý:;VWst„žź˝ľÝŢúűű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&ű9:YZz{š›Ą¦ÁÂŢßţ˙"#@A`akl{|›ś¸ą×Ř÷řű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&34QRopŹ®ŻËĚěí %&DE[\yz™µ¶ÓÔôő45RSű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&Sqr‘’­®ş»ÍÎçč  *+JKjk‰Š¨©ĆÇäĺ9:UVtuű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&u”•°±ĘËçčóô+,67STtu“”˛łÔŐňó./MNjk‹Śű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&Ś§¨¸ąĆÇâăýţ>?]^}~śťľżŰÜúű;<\]|}śť»Ľű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&ĽÚŰúű23STtu”•±˛ÍÎëě  ,-NOno‘’ł´ŇÓôőű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a& !?@_`‚žźĽ˝×Řřů:;YZyz—´µŐÖăäôő12ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&2QRpq‘±˛ŇÓóô  2 3 S T s t ‘ ° ± Ń Ň ń ň !!,!-!H!I!S!T!g!h!ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&h!!„!ˇ!˘!ľ!ż!Ţ!ß!˙!" " "(")"E"F"b"c""‚"˘"Ł"Ä"Ĺ"ĺ"ć"##$#%#D#E#f#g#€##š#›#ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&›#ş#»#Ű#Ü#ü#ý#$$;$<$Y$Z${$|$›$ś$ą$ş$Ř$Ů$ç$č$%%%%9%:%Y%Z%v%w%•%–%´%µ%Ô%Ő%ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&Ő%î%ď% & &(&)&1&2&V&W&{&|&ś&ť&˛&ł&Î&Ď&ó&ô&''5'6'U'V'u'v'•'–'»'Ľ'Ú'Ű'ů'ú'((ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&(((=(>(^(_({(|(ś(ť(»(Ľ(Ţ(ß(ü(ý())8)9)[)\)w)x)š)›)¶)·)Ó)Ô)ň)ó)**3*4*P*Q*ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&Q*n*o*Ť*Ž*©*Ş*Ç*Č*Ń*Ň*ă*ä*ě*í*ó*ô*++-+.+L+M+k+l+Ś+Ť+­+®+Î+Ď+ň+ó+,,5,6,T,U,ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&U,q,r,,‘,¨,©,Ż,°,Ë,Ě,ę,ë,--$-%-D-E-e-f-‡--¨-©-É-Ę-č-é-. .(.).7.8.V.W.w.x.ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&x.—..¸.ą.Ř.Ů.ú.ű.//1/2/P/Q/p/q/‘/’/˛/ł/Ô/Ő/ö/÷/0090:0X0Y0{0|0ž0ź0Ľ0˝0Ý0Ţ0ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&Ţ0ţ0˙0"1#1C1D1b1c1|1}1›1ś1·1¸1Ô1Ő1ö1÷1226272W2X2v2w2–2—2ł2´2Ó2Ô2ö2÷2336373ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&73V3W3x3y3–3—3´3µ3Ď3Đ3í3î3 4 4*4+4:4;4A4B4`4a4~44š4›4ş4»4Ú4Ű4ý4ţ45595:5L5M5ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&M5i5j5Š5‹5Ş5«5Ę5Ë5â5ă5é5ę566%6&6B6C6`6a66‚6ˇ6˘6Ă6Ä6ĺ6ć677*7+7I7J7m7n7Ś7Ť7ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&Ť7©7Ş7Ç7Č7ç7č788%8&8E8F8b8c88„8–8—8«8¬8Ę8Ë8í8î8 9 9(9)9=9>9U9V9t9u9’9“9±9˛9ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&˛9Í9Î9ň9ó9::1:2:T:U:t:u:–:—:±:˛:Ď:Đ:ę:ë:; ;%;&;C;D;b;c;|;};—;;ł;´;Ń;Ň;î;ď;ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&ď;<<<<<<9<:<Z<[<z<{<ś<ť<ż<Ŕ<ß<ŕ<ţ<˙< =!=@=A=c=d=‚==Ť=Ž=¨=©=Ç=Č=ç=č=>>ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&>>>;><>]>^>~>>ť>ž>ľ>ż>Ű>Ü>ű>ü>??8?9?X?Y?t?u?“?”?°?±?Í?Î?ń?ň?@@3@4@S@T@ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&T@t@u@‘@’@˛@ł@Ë@Ě@Ü@Ý@ř@ů@AA2A3ASATAtAuA—AA¸AąAŐAÖA÷AřABB0B1BMBNBlBmBŤBŽBű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&ŽBŞB«BČBÉBćBçBCC(C)CGCHCeCfCoCpC‰CŠC¤CĄCĂCÄCßCŕCţC˙CDD7D8DRDSDoDpD‹DŚDĄD¦Dű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&¦DÁDÂDŢDßDűDüDEE(E)EHEIEgEhE…E†E§E¨EĹEĆEçEčEFF&F'FCFDF`FaF€FFźF F˛FłFŃFŇFű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&ŇFîFďF G G)G*GIGJGgGhG‡GGŞG«GČGÉGćGçGHH"H#HBHCH\H]H{H|HH™HµH¶HÓHÔHđHńHIIű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&‚„…†‡‰Š‹ŚŤŽŹ‘’“”•–—™š›śťžź ˇ˘Ł¤Ą¦§¨©Ş«¬­®Ż°±˛ł´µ¶·¸ąş»Ľ˝ľżŔÁÂĂÄĹĆÇČÉĘËĚÍÎĎĐŃŇÓÔŐÖ×ŘŮÚŰÜÝŢßŕáâăäĺćçčéęëěíîďđńňóţ˙˙˙ţ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙I4I5IXIYIzI{II™I´IµIŐIÖIôIőIJJ3J4JOJPJbJcJŹJJ­J®JĘJËJéJęJ K K)K*KHKIKjKkKű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&kK‡KKŁK¤KÄKĹKăKäK÷KřKLLLL9L:LYLZL|L}LžLźLżLŔLÜLÝL˙LMMM7M8MJMKMjMkM‹MŚMű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&ŚM®MŻMÂMĂMŰMÜMůMúMNN?N@N`NaN~NNśNťN˝NľNßNŕNOO"O#OAOBO]O^O~OOťOžOżOŔOŮOÚOű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&ÚOůOúOPP:P;PZP[PzP{PšP›P»PĽPÜPÝP˙PQQ Q9Q:QVQWQuQvQ•Q–QłQ´QÓQÔQňQóQRR5R6Rű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&6RURVReRfR†R‡R¨R©RĘRËRéRęR S S-S.SNSOSmSnSŠS‹S—SS˘SŁSŔSÁSáSâS˙STT T=T>TYTZTű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&ZTtTuT“T”T°T±TĘTËTëTěT U U-U.UNUOUoUpUU‘UŻU°UÎUĎUďUđUVVVV V!V@VAVaVbV…V†Vű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&†V¦V§VČVÉVčVéV W W'W(WDWEW`WaW‚WWŁW¤WĂWÄWâWăWXX$X%X?X@X]X^XxXyX”X•X¬X­XĂXÄXű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&ÄXŢXßXţX˙XYY>Y?Y`YaY~YYśYťY¶Y·YŐYÖYôYőYZZ2Z3ZNZOZlZmZŤZŽZ«Z¬Z˝ZľZÍZÎZęZëZű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&ëZ [ [*[+[J[K[k[l[‹[Ś[Ş[«[Ë[Ě[ě[í[ \ \,\-\G\H\e\f\‚\\Ł\¤\µ\¶\Ă\Ä\Î\Ď\č\é\]]ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&]&]']A]B]c]d]]„]Ł]¤]Â]Ă]ă]ä]^^$^%^E^F^h^i^^‰^¦^§^Â^Ă^á^â^ű^ü^__*_+_?_@_ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&@_H_I_a_b_x_y_‚__ž_ź_Ŕ_ă_ä_˙_```6`7`U`V`p`q``‘`Ż`°`Ë`Ě`č`é` a a(a)aHaIaiaű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&iajaŠa‹a¬a­aĎaĐaßaŕaëaěa b b(b)bHbIbhbibb‰b©bŞbČbÉbçbčbcc$c%c6c7cScTcvcwc•cű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&•c–cµc¶cŮcÚcűcücddl?lalbl~lű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&~llžlźlľlżlÝlŢlmm"m#mDmEmambm}m~mšm›mąmşmŘmŮmöm÷mnnnn-n.nKnLnjnkn‰nŠnŞnű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&Şn«nĚnÍnînďnoo,o-oGoHofogo„o…o oˇo©oŞo»oĽoĘoËoăoäopp!p"p?p@pZp[pwpxp—pp˘pű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&˘pŁpľpżpŢpßpůpúpqq4q5qTqUqtquq”q•q±q˛qÎqĎqđqńqrr,r-r=r>rZr[ryrzr•r–r˛rłrŃrű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&ŃrŇrîrďr s s&s'sBsCsasbs‚ss¤sĄsÁsÂsÝsŢsüsýstt9t:tVtWtutvt–t—t¶t·tŐtÖtňtótţtű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&ţt˙tuu=u>u\u]uzu{ušu›u˝uľuŰuÜuűuüuvv9v:vXvYvxvyv™všv»vĽvÚvŰvůvúvww4w5wTwű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&TwUwtwuw–w—w´wµwŇwÓwňwówúwűwxx4x5xSxTxqxrxŤxŽx¬x­xËxĚxëxěxyy#y$yAyBybycy‚yű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&‚yyžyźyľyżyÝyŢyţy˙yzz;z|?|]|^|{|||š|›|Ľ|˝|Ń|Ň|ę|ë|đ|ń|}}+},}J}K}i}j}‡}}§}¨}Ĺ}Ć}ĺ}ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&ĺ}ć}~~~~@~A~c~d~~„~¤~Ą~Ĺ~Ć~ć~ç~  *+GHcd„žźĽ˝ŰÜýţ€€$€ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&$€%€+€,€H€I€k€l€Ś€Ť€­€®€Ě€Í€ę€ë€ +,MNkl‹Ś¬­·¸ŃŇóô‚‚1‚2‚O‚ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&O‚P‚p‚q‚Ź‚‚­‚®‚Đ‚Ń‚ň‚ó‚12QRZ[kl‰Š¨©ČÉäĺ„„„„:„;„S„T„q„ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&q„r„Ź„„Ż„°„Ď„Đ„í„î„ … ………2…3…Q…R…s…t…”…•…ł…´…Ď…Đ…ď…đ…††1†2†P†Q†q†r†’†“†¶†ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&¶†·†Ö†×†ă†ä†‡‡!‡"‡?‡@‡^‡_‡~‡‡ž‡ź‡Ľ‡˝‡Ř‡Ů‡ř‡ů‡+,LMnoŤŽŻ°Ďű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&ĎĐóô‰‰1‰2‰P‰Q‰k‰l‰Ś‰Ť‰¬‰­‰Ě‰Í‰ě‰í‰ŠŠ0Š1ŠPŠQŠsŠtŠ”Š•Š±Š˛ŠÓŠÔŠöŠ÷Š‹‹7‹ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&7‹8‹Z‹[‹e‹f‹„‹…‹ˇ‹˘‹Á‹Â‹Ü‹Ý‹ý‹ţ‹!Ś"Ś>Ś?Ś^Ś_Ś|Ś}ŚśŚťŚľŚżŚÇŚČŚçŚčŚ Ť Ť,Ť-ŤKŤLŤmŤű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&mŤnŤŽŤŹŤ°Ť±ŤŇŤÓŤńŤňŤ ŽŽŽŽ1Ž2ŽSŽTŽuŽvŽ–Ž—Ž¶Ž·Ž×ŽŘŽôŽőŽŹŹ8Ź9ŹXŹYŹxŹyŹ—ŹŹ¸Źű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&¸ŹąŹ×ŹŘŹńŹňŹ23STqr‘’˛łÔŐřů‘‘=‘>‘_‘`‘€‘‘˘‘Ł‘ż‘Ŕ‘ŕ‘á‘’’ ’ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a& ’!’<’=’[’\’w’x’Ž’Ź’˘’Ł’¶’·’Č’É’ĺ’ć’““"“#“C“D“d“e“†“‡“¨“©“Ĺ“Ć“č“é“” ”(”)”J”ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&J”K”Z”[”y”z”›”ś”˝”ľ”ޔߔ˙”•"•#•D•E•e•f•…•†•©•Ş•Ę•Ë•ě•í•––,–-–N–O–j–k––„–˘–ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&˘–Ł–Ĺ–Ć–â–ă–—— —!—>—?—X—Y—u—v—†—‡—Ł—¤—Ŕ—Á—Ý—Ţ—ř—ů—89YZuv“”˛łŃű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&ŃŇďđ ™ ™*™+™>™?™\™]™~™™ź™ ™ż™Ŕ™Ý™Ţ™ý™ţ™šš?š@šZš[šyšzš–š—š¶š·šÖš×šőšöš›ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&››4›5›S›T›€››ˇ›˘›Á›Â›Ř›Ů›ő›ö›śś2ś3śOśPśtśuś•ś–ś¶ś·śÔśŐśöś÷śťť0ť1ťPťQťpťű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&pťqťť‘ť°ť±ťŇťÓťńťňťžž4ž5žUžVžužvž’ž“ž°ž±žĽž˝žŃžŇžďžđž źź.ź/źMźNźhźiź†ź‡źĄźű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&Ąź¦ź¬ź­źÉźĘźéźęź    ' ( F G a b } ~ ź   Á Â â ă ˇˇ%ˇ&ˇDˇEˇcˇdˇ‚ˇˇ˘ˇŁˇÂˇĂˇßˇű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&ߡŕˇţˇ˙ˇ˘˘9˘:˘Z˘[˘v˘w˘™˘š˘¸˘ą˘Ö˘×˘ô˘ő˘ŁŁ2Ł3ŁRŁSŁnŁoŁ‰ŁŠŁ ŁˇŁĽŁ˝ŁÍŁÎŁŐŁÖŁöŁű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&öŁ÷Ł¤¤3¤4¤R¤S¤s¤t¤¤‘¤°¤±¤Ó¤Ô¤ń¤ň¤ĄĄ+Ą,ĄHĄIĄfĄgĄ…Ą†ĄžĄźĄ˝ĄľĄŢĄßĄýĄţĄ¦ ¦>¦ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&>¦?¦]¦^¦z¦{¦›¦ś¦ş¦»¦×¦Ř¦ö¦÷¦§§3§4§W§X§z§{§ś§ť§ş§»§×§Ř§ó§ô§¨¨3¨4¨S¨T¨x¨y¨š¨ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&š¨›¨˝¨ľ¨Ţ¨ß¨©©&©'©H©I©g©h©©‰©¤©Ą©Â©Ă©Ë©Ě©ç©č©ŞŞ&Ş'ŞDŞEŞgŞhŞŞ‰ŞŞŞ«ŞÎŞĎŞďŞű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&ďŞđŞ««4«5«V«W«p«q«Ť«Ž«¬«­«É«Ę«ĺ«ć«ý«ţ«¬¬4¬5¬Q¬R¬p¬q¬’¬“¬˛¬ł¬Ń¬Ň¬ó¬ô¬­­­ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&­­<­=­]­^­|­}­š­›­Ľ­˝­Ü­Ý­ú­ű­®®=®>®^®_®}®~®®™®µ®¶®Ő®Ö®ô®ő®ŻŻ.Ż/ŻJŻKŻiŻű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&iŻjŻ†Ż‡Ż©ŻŞŻČŻÉŻćŻçŻůŻúŻ°°1°2°R°S°r°s°’°“°˛°ł°Ó°Ô°ń°ň°±±1±2±O±P±l±m±‰±Š±©±ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&©±Ş±Ć±Ç±Ô±Ő±î±ď±˛˛-˛.˛M˛N˛l˛m˛‹˛Ś˛Ş˛«˛Ě˛Í˛č˛é˛łł!ł"łAłBł]ł^ł|ł}ł™łšłµł¶łŇłű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&ŇłÓłółôł´´3´4´T´U´t´u´´‘´±´˛´Ń´Ň´ó´ô´µµ2µ3µSµTµkµlµtµuµµ‰µ˘µŁµ»µĽµÔµŐµńµű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ«§Łź›—“Ź‹‡{wsokg]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a&ńµňµ¶¶1¶2¶Q¶R¶k¶l¶„¶…¶Ł¶¤¶Â¶Ă¶Ü¶Ý¶î¶ď¶đ¶ű÷óďëçăßŰ×ÓĎËÇĂż»·łŻ]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]a]aĺćîď ,On’µÓ÷9Zv†¦Ăâ#?b‚úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđ‚˘Ĺă%C_f…ĄÄâ;Z|—¸Öö7WúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđWpx“°Đě % 3 K f „ Ł  â  ; [ z ś ş Ű ř úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđř  7 V y ‰ ¦ Ä ă   : Y v ” µ Ô ô   4 V x › Ľ úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđĽ × ů 2Rw™˝Üý;Wt„źľŢű:Z{›úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđ›¦Âß˙#Aal|śąŘř4RpŻĚí &EúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđE\z™¶Ôő5Sr’®»Îč +KkŠ©ÇĺúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđ:Vu•±Ëčô,7Tu”łŐó/NkŚ¨úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđ¨ąÇăţ?^~ťżÜű<]}ťĽŰű3TuúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđu•˛Îě -Oo’´Óő!@`ź˝Řů;ZúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđZzµÖäő2Rq‘˛Óô 3 T t ‘ ± Ň ň !-!úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđ-!I!T!h!„!˘!ż!ß!" ")"F"c"‚"Ł"Ĺ"ć"#%#E#g##›#»#Ü#úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđÜ#ý#$<$Z$|$ś$ş$Ů$č$%%:%Z%w%–%µ%Ő%ď% &)&2&W&|&ť&úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđť&ł&Ď&ô&'6'V'v'–'Ľ'Ű'ú'((>(_(|(ť(Ľ(ß(ý()9)\)x)úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđx)›)·)Ô)ó)*4*Q*o*Ž*Ş*Č*Ň*ä*í*ô*+.+M+l+Ť+®+Ď+ó+,úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđ,6,U,r,‘,©,°,Ě,ë,-%-E-f--©-Ę-é- .).8.W.x..ą.Ů.úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđŮ.ű./2/Q/q/’/ł/Ő/÷/0:0Y0|0ź0˝0Ţ0˙0#1D1c1}1ś1¸1Ő1úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđŐ1÷1272X2w2—2´2Ô2÷2373W3y3—3µ3Đ3î3 4+4;4B4a44›4úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđ›4»4Ű4ţ45:5M5j5‹5«5Ë5ă5ę56&6C6a6‚6˘6Ä6ć67+7J7n7úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđn7Ť7Ş7Č7č78&8F8c8„8—8¬8Ë8î8 9)9>9V9u9“9˛9Î9ó9:2:úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđ2:U:u:—:˛:Đ:ë: ;&;D;c;};;´;Ň;ď;<<<:<[<{<ť<Ŕ<ŕ<úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđŕ<˙<!=A=d==Ž=©=Č=č=>><>^>>ž>ż>Ü>ü>?9?Y?u?”?±?úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđ±?Î?ň?@4@T@u@’@ł@Ě@Ý@ů@A3ATAuAAąAÖAřAB1BNBmBŽBúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđŽB«BÉBçBC)CHCfCpCŠCĄCÄCŕC˙CD8DSDpDŚD¦DÂDßDüDE)EúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđ)EIEhE†E¨EĆEčEF'FDFaFF FłFŇFďF G*GJGhGG«GÉGçGHúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđH#HCH]H|H™H¶HÔHńHI5IYI{I™IµIÖIőIJ4JPJcJJ®JËJęJúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđęJ K*KIKkKK¤KĹKäKřKLL:LZL}LźLŔLÝLMM8MKMkMŚMŻMúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđŻMĂMÜMúMN@NaNNťNľNŕNO#OBO^OOžOŔOÚOúOP;P[P{P›PúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđ›PĽPÝPQ Q:QWQvQ–Q´QÔQóQR6RVRfR‡R©RËRęR S.SOSnS‹SúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđ‹SSŁSÁSâST T>TZTuT”T±TËTěT U.UOUpU‘U°UĎUđUVV!VúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđ!VAVbV†V§VÉVéV W(WEWaWW¤WÄWăWX%X@X^XyX•X­XÄXßX˙XúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđ˙XY?YaYYťY·YÖYőYZ3ZOZmZŽZ¬ZľZÎZëZ [+[K[l[Ś[«[Ě[úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđĚ[í[ \-\H\f\\¤\¶\Ä\Ď\é\]']B]d]„]¤]Ă]ä]^%^F^i^‰^úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđ‰^§^Ă^â^ü^_+_@_I_b_y__ź_ä_``7`V`q`‘`°`Ě`é` a)aúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđ)aIaja‹a­aĐaŕaěa b)bIbib‰bŞbÉbčbc%c7cTcwc–c¶cÚcücúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđücd=d\d{džd˝dŰdőde5eSese•eµeČeče f*fJfgff fĽfĂfúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđĂfŕfţfg9gXgwg—g¶gÓgógh%hBhbh‚hˇhÄhăhii7iUiti”iúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđ”i´iĐińi j)jLjkj‹jŞjĚjíj k&kCkak…k¤kĂkŢkűkl#l?lblúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđbllźlżlŢlm#mEmbm~m›mşmŮm÷mnn.nLnknŠn«nÍnďno-oúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđ-oHogo…oˇoŞoĽoËoäop"p@p[pxppŁpżpßpúpq5qUquq•q˛qúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđ˛qĎqńqr-r>r[rzr–rłrŇrďr s'sCsbssĄsÂsŢsýst:tWtvtúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđvt—t·tÖtót˙tu>u]u{u›uľuÜuüuv:vYvyvšvĽvŰvúvw5wUwúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđUwuw—wµwÓwówűwx5xTxrxŽx­xĚxěxy$yBycyyźyżyŢy˙yzúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđz‘`‘‘Ł‘Ŕ‘á‘’!’=’\’x’Ź’Ł’·’É’ć’“#“D“e“úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđe“‡“©“Ć“é“ ”)”K”[”z”ś”ľ”ß”•#•E•f•†•Ş•Ë•í•–-–O–k–úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđk–„–Ł–Ć–ă–—!—?—Y—v—‡—¤—Á—Ţ—ů—9Zv”łŇđ ™+™úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđ+™?™]™™ ™Ŕ™Ţ™ţ™š@š[šzš—š·š×šöš›5›T››˘›Â›Ů›ö›śúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđś3śPśuś–ś·śŐś÷śť1ťQťqť‘ť±ťÓťňťž5žVžvž“ž±ž˝žŇžđžúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđžź/źNźiź‡ź¦ź­źĘźęź  ( G b ~   Â ă ˇ&ˇEˇdˇˇŁˇĂˇúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđáŕˇ˙ˇ˘:˘[˘w˘š˘ą˘×˘ő˘Ł3ŁSŁoŁŠŁˇŁ˝ŁÎŁÖŁ÷Ł¤4¤S¤t¤úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđt¤‘¤±¤Ô¤ň¤Ą,ĄIĄgĄ†ĄźĄľĄßĄţĄ ¦?¦^¦{¦ś¦»¦Ř¦÷¦§4§X§úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđX§{§ť§»§Ř§ô§¨4¨T¨y¨›¨ľ¨ß¨©'©I©h©‰©Ą©Ă©Ě©č©Ş'ŞEŞúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđEŞhމޫŞĎŞđŞ«5«W«q«Ž«­«Ę«ć«ţ«¬5¬R¬q¬“¬ł¬Ň¬ô¬­­úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđ­=­^­}­›­˝­Ý­ű­®>®_®~®™®¶®Ö®ő®Ż/ŻKŻjŻ‡ŻŞŻÉŻçŻúŻúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđúŻ°2°S°s°“°ł°Ô°ň°±2±P±m±Š±Ş±Ç±Ő±ď±˛.˛N˛m˛Ś˛«˛Í˛úőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđͲ鲳"łBł^ł}łšł¶łÓłôł´4´U´u´‘´˛´Ň´ô´µ3µTµlµuµ‰µúőđëćáÜ×ŇÍČĂľą´ŻŞĄ ›–‘Ś‡đđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđđ‰µŁµĽµŐµňµ¶2¶R¶l¶…¶¤¶Ă¶Ý¶ď¶đ¶úőđëćáÜ×ŇÍČĂľąđđđđđđđđđđđđđđĺđ¶\ĺ𶮠´˙˙˙˙˙˙˙˙CŰK@ń˙Normala "A@ň˙ˇ"Default Paragraph FontĐ˙@ţ˙ ˙˙˙˙ ŔFMicrosoft Word 6.0 Document MSWordDocWord.Document.6ô9˛qPODSTAWOWE NAUCZANIE Uwaga: Ten rozdział wyjaśnia niektóre ważne pojęcia w nauczaniu BiblŹŹ. Część 5: Religia i kult w BiblŹŹ dostarcza dalszych informacji o wierzeniach, a zwłaszcza o praktykach religijnych judaizmu i chrześcijaństwa. Anioł - słowo to oznacza zwiastuna. W BiblŹŹ nazwa ta odnosi się do ponad- naturalnych istot, które otaczają tron Boga. Jezus mówi nam, że dzielą one radość Bożą "z jednego grzesznika, który się nawraca". O aniołach mówi się tak- że jako o "synach Bożych", "niebiańskich istotach", albo "sługach Bożych". Ich zadaniem jest służenie Bogu. W niebie czczą Bo- ga, a na ziemi występują jako Boży posłańcy, któ- rzy przynoszą ludziom słowo Boże. Pomagają także ludziom. Zaopieko- wały się Jezusem po Jego kuszeniu i opiekują się Jego wiernymi. Żydzi wierzyli, że wśród aniołów panuje złożona hierarchia i że wszystkie mają swoje imiona. W BiblŹŹ nie ma jednoznacznej infor- macji na ten temat. Wymie- nia się w niej dwóch anio- łów z imienia: Gabriela i Michała. Gabriel przyniósł wieść o narodzinach Jezu- sa i Jana Chrzciciela. Zwrot "anioł Pański" jest często używany w Starym Testamencie, gdy Bóg przybywa do ludzi w pos- taci ludzkiej, aby przynieść im specjalne przesłanie. "Anioł Pański" to także określenie Bożego pośre- dnika w sądzeniu (patrz także: Niebo). Apostoł - słowo to ozna- cza "osobę, która jest posłana" - posłańca albo przedstawiciela. W Nowym Testamencie używa się go głównie do określenia dwu- nastu uczniów Jezusa, do Pawła oraz innych chrześ- cijan, którzy byli zaanga- żowani w prace misyjne. Jezus wybrał dwunastu apostołów, aby byli z nim, nauczali i uzdrawiali. Gdy powstał z martwych, kazali m iść i rozpowiadać na całym świecie, czego się o Nim dowiedzieli. Kiedy uczniowie szukali apostoła, aby zastąpić Ju- dasza Iskariotę, Piotr powie- dział im, że muszą wybrać kogoś, kto był z Jezusem od początku Jego działal- ności i kto widział Go po tym, jak zmartwychwstał. Paweł twierdził, że był apostołem, ponieważ jego doświadczenie na drodze do Damaszku nie było tylko widzeniem, ale spotkaniem z żywym Jezusem. został wybrany przez Jezusa ja- ko Jego specjalny wysłan- nik zwłaszcza po to, by zanieść Jego przesłanie światu nieżydowskiemu ("poganom"). Bóg - w BiblŹŹ (w ST) jest wszechmocny, jest osobą, duchowym bytem, którego nie potrafimy objąć naszym umysłem, ale który ukazał nam się w swym dziele stworzenia i w swej dzia- łalności w historŹŹ. On stwo- rzył wszystko, co żyje- i stworzenie swe podtrzy- muje. W Starym Testamen- cie widzimy Go też, jak po- maga swemu narodowi- Izraelowi. Nowy Testament przedstawia Go przede wszystkim przez pryzmat życia, śmierci i zmartwych- wstania Jezusa, ale także działającego w życiu wy- znawców Jezusa. Biblia mówi, jaki jest Bóg opisując to, co On robi. Nie daje nam abstrakcyjnych, filozoficznych opisów natu- ry Boga. Jasne jest jednak, że jest On wszechwidzący, wszechwiedzący i wszech- obecny. Jest święty i spra- wiedliwy, kochający i prze- baczający. Biblia przyjmuje istnienie Boga za fakt, który nie wymaga dowo- dzenia. "Na początku Bóg stworzył..." Ludzie zawsze mieli wiele wyobrażeń związa- nych z boskimi istotami. Jednym z zadań Starego Testamentu jest wykazanie, że Jahwe (hebrajskie imię Boga) jest jedynym praw- dziwym Bogiem. Jest on Stwórcą i Królem nad wszy- stkim, co jest; "światłem" świętym bez granic i jedno- cześnie miłością bez granic. Słowo Jahwe, imię Boga, jest czasami pisane Jeho- wa, a w wielu wersjach Starego Testamentu zastą- piono je słowem "Pan". Zwykle hebrajskie słowo oznaczające Boga to "Elohim". Słowo Jahwe oznacza: "Ten, który ist- nieje zawsze"; Żydzi prze- ważnie zwracali się do Niego używając hebraj- skiego słowa Adonai, które oznacza "mój Pan". W Starym Testamencie o Bogu mówi się czasem jako "ojcu" narodu Izraela. Jezus nadał temu słowu nową wagę. Bóg stworzył nas po to, byśmy byli Jego dziećmi, co stało się możli- we dzięki wierze w Jezusa. Bóg z radością działa w świecie poprzez ludzi, których stworzył, by żyli z Nim w przyjaźni. B6g chce, aby ta przyjaźń objęła wszystkich ludzi, aby wszyscy Go poznali (patrz: Trójca i wiele haseł, które opisują działanie Boga). Inność Boga - wieczny duch, Stwórca, Moc Boga: Jego wiedza: Jego obecność wszędzie: Charakter Boga, Jego świętość i sprawiedliwość: Jego miłość i miłosier- dzie: Bóg jako "ojciec": Chrzest - w czasach Nowego Testamentu ludzie byli "chrzczeni", kiedy zostawali chrześcijanami. Publicznie deklarowali swą nową wiarę, przechodząC ; prostą ceremonię "obmyCia w wodzie". Paweł wyjaśnił że było to symboliczne ukazanie, w jaki sposób chrześcijanin może uczestniczyć w śmierci Jezusa i powstać wraz z Nim do nowego życia. Oznaczało to całkowite zerwanie z przeszłością, . usunięcie grzechu i począ- tek nowego życia, do któ- rego siły daje sam Jezus Chrystus. Kilka lat wcześniej Jan Chrzciciel zaczął przygoto- wywać ludzi na przyjście Jezusa. Mówił im, aby odwrócili się od grzechu i przyjęli chrzest. Wielu usłuchało i przyjęło chrzest w Jordanie. Ale w dniu Zesłania Du- cha Świętego Piotr wyraź- nie powiedział, że chrześ- cijański chrzest oznacza więcej niż tylko zmianę w sercu. "Nawróćcie się- powiedział Piotr - i niech każdy z was ochrzci się w imię Jezusa Chrystusa na odpuszczenie grze- chów waszych, a weź- miecie w darze Ducha Świętego". Chwalenie - radość, jaką ludzie znajdują w Bogu, wyrażają "chwaląc Boga". Chwalą Go jako swego Stwórcę i Odkupiciela (Zbawcę). Jedno ze słów użytych w Starym Testamencie, oznaczających chwalenie, wywodzi się ze słowa "hała- sowanie". Jest to uży- wane przez nas "alleluja". W kulcie Izraelitów nie bra- kowało radosnych okrzyków i śpiewów oraz dźwięków muzycznych instrumentów. Widać to niejednokrotnie w Psalmach (hymnach śpie- wanych w Świątyni). Ta sama nuta pochwalna charakteryzuje Kościół chrześcijański. Chrześcija- nie radują się głównie z wielkiego dzieła zbawie- nia, do którego doszło dzię- ki życiu, śmierci i zmar- twychwstaniu Jezusa. Kiedy Jezus się rodził, aniołowie śpiewali. Poch- wała jest nieodłączną częścią modlitwy chrześ- cijańskiej - wypowiada- nej z radością, z ser- cem pełnym wdzięczności. Niebo nieustannie roz- brzmiewa pochwałą Pana Chwała - kiedy słowa tego używa się w BiblŹŹ wobec ludzi, oznacza ono zwykle ich bogactwo i pozycję. Lecz "chwała Boża" odnosi się do unikalnej władzy i wielkości Boga: "Król kró- lujących i Pan panujących, jedyny, mający nieśmiertel- ność, który zamieszkuje światłość niedostępną, któ- rego żaden z ludzi nie widział ani nie może zo- baczyć". Choć ludzie nie mogą zobaczyć Boga, cza- sami widzą Jego chwałę. W Starym Testamencie chwała Boga widoczna jest w historŹŹ, zwłaszcza w dwóch wydarzeniach: wyj- ścia z Egiptu i wygnania. Chwała Boga ukazująca się w obłoku i ogniu prowadziła Izraelitów w ich drodze przez pustynię. Kiedy Moj- żesz wszedł na Synaj, gdzie otrzymał prawo Boże, górę przykrył obłok chwały Boga. W czasie wygnania kilka cudownych wizji uka- zujących chwałę Boga miał prorok Ezechiel. Nowy Testament suge- ruje, że Jezus był chwałą Boga widzialną na ziemi. Chwałę Boga ujrzeli paste- rze, gdy usłyszeli o naro- dzinach Jezusa. I ci, którzy zobaczyli Jezusa, rozpoz- nali w Nim chwałę Boga. "Ujrzeliśmy Jego chwałę"- pisze apostoł Jan (patrz także: Przemienienie). Życie Jezusa i dokonane przez Niego cuda "ukazywały Jego chwałę". Lecz chwała Boga najpełniej uwidoczniła się w śmierci Jezusa na krzyżu. Jezus został przy- bity do krzyża nie jako człowiek pokonany, lecz jako zwycięzca grzechu i Zbawca świata. Żywym tego dowodem było Jego zmartwychwstanie. Z tego powodu całemu ludowi Bożemu obiecano "przyszłą chwałę"; uczestniczenie w chwale Boga, w której Jezus powróci na ziemię. Ciało -1. w BiblŹŹ słowo "ciało" jest często używane na oznaczenie całej osoby. Można zatem zdanie: "Daj- cie ciała swoje na żywą ofiarę" przetłumaczyć jako: "Dajcie siebie (...)". Nowy Testament mówi o "ciałach po zmartwychwstaniu", no- wej postaci, jaką przybie- rzemy, kiedy Bóg wskrzesi nas z martwych. Oznacza to pełne, ciągłe życie całej osoby, a nie tylko egzys- tencję ducha uwolnionego od powłoki cielesnej. Paweł używa idei ciała- którego części mają róż- ne funkcje - jako alegorii Kościoła. Chrześcijanie są niczym poszczególne częś- ci stanowiące ciało. Każdy w Kościele ma inną rolę do odegrania, działając pod kierownictwem Jezusa. Nowy Testament przy- wiązuje do ciała fizycznego wielką wagę. Ciało jest świątynią Ducha Świętego, i naszych ciał mamy uży- wać dla chwały Bożej. słowo to często uży- wane jest w BiblŹŹ na okreś- lenie ludzi jako istot fizycz- nych - "śmiertelne ciało". W tym znaczeniu może być ono użyte do pokazania słabości człowieka, który jest "tylko człowiekiem" wo- bec potęgi Boga. Ucznio- wie Jezusa posnęli w ogro- dzie Getsemani, mimo iż kazał im czuwać i modlić się. "Duch wprawdzie ochoczy, ale ciało słabe". Paweł użył słowa "ciało" (w niektórych nowych tłu- maczeniach: "natura niż- sza" albo "natura ludzka") dla określenia życia nie- -chrześcijan, w których ży- ciu panuje grzech. Chrześ- cijanin jest zaś zarówno "w ciele" jak i "w Duchu". Toczy się w nim walka po- między wrodzoną skłonnoś- cią do grzechu a obecnoś- cią w jego życiu Bożego Ducha, który działając w nim, upodabnia go do Chrystusa. Musi on zwal- czyć grzeszne pragnienia, które są częścią jego grze- sznej natury i pozwolić wyrosnąć "owocom" Ducha (patrz także: ciało 1). Cierpienie - w BiblŹŹ jest ukazane jako nieszczęście. Zaistniało na świecie z po- wodu grzechu; jest rezul- tatem działalności Szata- na. Jezus przyszedł na świat, by wyzwolić ludzi od cierpienia i śmierci. W czasie swej działalności uwolnił wielu od cierpienia uzdrawiając i wskrzeszając. W nowym niebie i na nowej ziemi nie będzie cierpienia. Cierpienie jest także pro- blemem w BiblŹŹ. Ponieważ Bóg sprawuje całkowitą kontrolę, cierpienie w osta- tecznym rozrachunku musi pochodzić od Niego. Lecz jak Bóg Miłości może pozwolić, aby cierpieli niewinni? Łatwo spostrzec, że grzech sprowadza cierpienie i to nie tylko na jednostki, lecz na całą rodzinę. Należy przyjąć, że Bóg zezwala na cierpie- nie, żeby zdyscyplinować swe dzieci. Księga Hioba jest uczciwą próbą prze- dyskutowania problemu cierpienia niewinnych ludzi. Hiob odrzuca wszystkie podawane mu teorie i w końcu akceptuje cier- pienie. Nie znajduje racjo- nalnego wytłumaczenia, lecz Bóg jest dla niego ostoją, dzięki czemu może pokonać wszystkie swe wątpliwości i lęki. W życiu i działalności Jezusa cierpienie ukazane jest jako sposób życia. Jego życie jest życiem cier- piącego sługi, o którym mo- wa w Iz 53. Jest niewinny, nie cierpi za swój własny grzech, lecz cierpi z powo- du nienawiści grzesznych ludzi oraz po to, by zba- wić ich od grzechu. Biblia nie daje nam racjonalnej odpowiedzi na problem cierpienia, lecz daje nam radę praktyczną. Bóg wziął za cierpienie odpowie- dzialność w śmierci swego Syna. Cuda - jedną z uderza- jących rzeczy w życiu Jezusa było to, że działał cuda. Nawet Jego wrogo- wie zgadzali się co do tego. Cuda opisane w Ewange- liach obejmują leczenie chorób fizycznych i wyrzu- canie złych duchów, uspo- kajanie wody i przywra- canie zmarłych do życia. Do cudów, "wspaniałych dzieł" dochodzi dzięki mocy Boga. Największym cudem było zmartwych- wstanie Jezusa. Cuda Jezusa często za- dziwiały tych, którzy je wi- dzieli. Ale Jezus nie chciał być postrzegany jedynie jako cudotwórca. Dlatego odmówił skoku z najwyż- szego punktu w Świątyni, co sugerował mu kuszący Go diabeł. Jezus nie chciał, by ludzie szli za nim po to tylko, by oglądać cuda. Dlatego często tym, któ- rych uzdrowił, mówił, by o tym nie rozpowiadali. Ewangelia według św. Jana ukazuje wyraźnie, że cuda Jezusa są przede wszystkim "znakami". Świadczyły one, że jest On Mesjaszem, że nowy wiek rzeczywiście już nad- szedł, Kiedy Jan Chrzci- ciel chciał wiedzieć, czy Jezus rzeczywiście jest Mesjaszem, opowiedziano mu o cudach, jakich doko- nał Jezus i pozwolono na wyciągnięcie samemu kon- kluzji. Dokonując cudów, Jezus ukazywał ludziom królestwo Boże. Cuda były kolejnymi przykładami tego, że w nowej erze nie będzie już grzechu ani śmierci, ani choroby. Jezus przekazał swym uczniom zdolność dokony- wania cudów. Po Zesłaniu Ducha Świętego uczniowie uzdrawiali mocą Jezusa i cuda zostały częścią doświadczenia Kościoła pierwotnego. Jednym z darów Ducha, o których wspomina Jezus, jest do- konywanie cudów, kolej- nym darem jest uzdra- wianie. Lecz tym, który uzdrawia, jest zawsze Bóg, nigdy zaś człowiek czy Kościół. Uzdrowienia dokonane przez Jezusa: Panowanie Jezusa nad żywiołami: Jezus przywraca zmarłych do życia: Niektóre cuda ze Starego Testamentu: Dary duchowe - kiedy Chrystus opuszczał ziemię i wracał do swego Ojca, ofiarował wiernym dary. Są one przekazywane przez Ducha Świętego każdemu członkowi Kościoła po to, by kontynuowali dzieło Chrystusa. Dary pokazu- ją nadnaturalną naturę Kościoła. dzieło Kościoła, jako społeczności ludu Bożego, nie ogranicza się do naturalnych zdolności jego członków. Duch Boży przekazuje te dary, które są potrzebne w rozbudo- wie Kościoła. Duch prze- kazuje tyle darów, ile uważa za stosowne. W Ef 4 Paweł wymienia kilka spośród darów jakie, otrzy- mali ludzie, którzy jako zwierzchnicy Kościoła stali przed szczególnymi zadaniami - apostołowie, prorocy, nauczyciele i ewangeliści. W 1 Kor 12 Paweł wymienia inne dary, tym razem takie, którymi mogą być obdarzeni zwykli członkowie Kościoła- mądrość, wiedzę, wiarę, zdolność uzdrawiania, dokonywania cudów, mówienie obcymi języka- mi i prorokowanie. Pod koniec rozdziału dodaje do listy tych, którzy mają moc pomagania lub kie- rowania innymi. Rz 12 wylicza jeszcze inne dary: dar służby, zachęty, dzielenia się z innymi i wielkoduszność. Żadna z tych list nie pretenduje do bycia kompletną. Paweł wierzył, że w każ- dym lokalnym Kościele każdy wierny powinien mieć możność używania otrzymanych od Boga darów. Dary Ducha nie są rozdawane do prywat- nego użytku, ale dla do- bra wszystkich i dlatego Paweł zastanawia się dłużej nad darem języków. Sam mówił kilkoma języ- kami i zależało mu, żeby więcej osób otrzymało ten dar, ale podkreślał. "Jeśli więc ktoś korzysta z daru języków, niech się modli, aby potrafił to wytłumaczyć". Rz 12;1 Kor 12 i 14; Ef 4 Duch Święty - Duch Boży wraz z Bogiem Ojcem i Jezusem Chrystusem są Trójcą Świętą (patrz: Trój- ca). Działa On w historŹŹ dzieła Bożego i Bożego ludu. Lecz dopiero w cza- sach Nowego Testamentu, w "wieku ducha", widzimy Jego konkretne dzieło. Duch Boży uczestniczył w stworzeniu świata. Jako Bóg jest obecny wszędzie - nic w całym stworzeniu nie znajduje się poza Jego panowaniem. Raz po raz czytamy o tym, jak Duch Boży daje ludziom moc potrzebną dla szczególnej posługi. Duch Boży inspi- rował proroków i przez nich przekazywał słowo Boże. Lecz Stary Testament wy- gląda czasów, kiedy Duch Boży zostanie wylany na wszystkich ludzi. Jezus począł się z Ducha Świę- tego. Duch Święty zstąpił na Jezusa przy chrzcie w rzece Jordan. Duch poprowadził Go na pusty- nię, gdzie był kuszony przez diabła. Jezus na początku swej publicznej działalności oznajmił, że będzie działał z mocy Ducha. Jan Chrzciciel stwierdził, że Jezus bę- dzie chrzcił ludzi Duchem Świętym. I sam Jezus obiecał swym uczniom, że kiedy ich opuści, ześle im Ducha Świętego, aby był z nimi przez cały czas. Po powrocie Jezusa do Ojca, Duch Święty będzie uczył i prowadził wiernych Jezusa oraz da im moc. "On Mnie otoczy chwałą, ponieważ z Mojego weźmie i wam objawi" - powiedział Jezus. Uczniowie zostali ochrzczeni Duchem Świę- tym, jak obiecał im Jezus, w dniu Zesłania Ducha Świętego. Było to oczy- wiste dla wszystkich ze względu na nowy ton ich wypowiedzi, śmiałość, oraz siłę ich nauczania. Jak Piotr powiedział tym, co go słuchali w Dniu Ze- słania Ducha Świętego- sprawdziło się proroctwo Joela. Bóg wylał swego Ducha na wszystkich wiernych. Kiedy człowiek zostaje chrześcijaninem otrzymu- je "dar" Ducha Świętego. Duch Święty mieszka w chrześcijaninie, dając mu nowe zrozumienie i kierując nim, uświada- miając mu, że rzeczywiś- cie jest dzieckiem Bożym. Duch jest gwarancją przyszłego przebywania z Bogiem w niebie. Duch Święty pomaga chrześcijanom zrozumieć, że są w jedności z Jezusem Chrystusem. Działa, aby odtworzyć w życiu każdego chrześcijanina charakter Jezusa - takie jego cechy jak miłość, radość, cierpli- wość, łaskawość, dobroć, wierność, skromność i opanowanie. Daje też chrześcijanom moc i dary potrzebne, by służyć Bogu (patrz także: Trójca, Kościół). Dusza - Biblia postrzega istotę ludzką jako jedność. Nie mówi o nieśmiertelnej "duszy" zamkniętej w prze- mijającym, grzesznym ciele. To była grecka idea, choć przez stulecia wy- znawało ją także wielu chrześcijan. Kiedy czytamy słowo "dusza" w Starym Testa- mencie, oznacza ono całą osobę. Kiedy psalmista mówi: "Chwal duszo moja Pana", nawołuje on, by odpowiedziała Bogu cała jego osoba. Nowy Testament używa słowa "dusza" podobnie. Jest to słowo, które poka- zuje, że ludzie to nie tylko ciało i kości: mają oni umysł, wolę i osobowość. Jezus powiedział: "Nie bój- cie się tych, którzy zabijają ciało, lecz duszy zabić nie mogą. Bójcie się raczej Tego, który duszę i ciało może zatracić w piekle" (patrz także: ciało). Ewangelia - słowo "ewangelia" oznacza "do- brą nowinę". Dobrą nowiną w BiblŹŹ jest to, że przez nasze grzechy nie musimy być odcięci od Boga, ponieważ z Jezusem nadeszło przebaczenie. Ewangelia wg św. Marka stwierdza, że jest "Ewan- gelią o Jezusie Chrystusie" i w najprostszym ujęciu sam Jezus jest "Dobrą Nowiną", Ewangelią. Fakty, które przekazuje Ewangelia, są proste: Chrystus umarł- zgodnie z Pismem - za nasze grzechy, został po- grzebany i zmartwychwstał trzeciego dnia. Dzięki śmierci Jezusa i Jego zmartwychwstaniu uzys- kujemy przebaczenie i nowe życie. W rzeczywistości Ewan- gelia jest tak prosta, że niektórzy czynią z tego właśnie zarzut. Nie jest ona dla nich wystarczająco złożona. Paweł stwierdził wyraźnie, że Boga zawsze jest łatwo znaleźć. Dobra Nowina o Jezusie Chrystu- sie nie była systemem filozoficznym, ale ujawnie- niem planu samego Boga. Paweł udowodnił na włas- nym przykładzie, że mocą Boga jest zbawić wszyst- kich, którzy uwierzą. Grzech - Biblia używa wie- lu słów na określenie grze- chu. Jak pokazuje to his- toria Adama i Ewy, grzech jest sprzeciwieniem się woli Boga. Ludzie stają się w ten sposób nieprzyja- ciółmi Boga. Grzech opisa- ny jest też często jako niewypełnienie woli Boga. Człowiek winny jest, gdy nie wypełni woli Boga tak samo, jak winny jest, gdy celowo łamie Boże przykazania. Sednem grzechu jest to, że jest on wykroczeniem przeciwko Bogu. Z tego powodu lu- dzie są odcięci od Boga i stają wobec Bożego gnie- wu i sądu. Z powodu grze- chu na świat przyszły cierpienie i śmierć. Biblia nie zajmuje się dociekaniem, skąd wzięło się zło. Przyjmuje to jako fakt: źródłem zła jest Szatan, ale ludzie nie mo- gą zrzucać winy na Szata- na za swój upadek, cho- ciaż Adam i Ewa starali się tak uczynić. To ludzie są odpowiedzialni za swój osobisty grzech. Bóg w Jezusie Chrystusie zajął się problemem grzechu i nadejdzie dzień, kiedy zła nie będzie już na świecie (patrz także: Śmierć, Upadek, Prze- baczenie, Piekło, Sąd, Cierpienie). Jezus Chrystus- "Jezus" jest to imię nadane Synowi Boga, który stał się człowiekiem i oznacza "Jahwe jest zbawieniem" (patrz: Postacie biblijne- Jezus). słowo "Chrystus" jest greckim słowem ozna- czającym Mesjasza, obie- canego wybawcę, na którego Żydzi od dawna czekali. Jest to tytuł, nie nazwisko. Istotę Jezusa, o której mówi Biblia, można podsumować następująco: Jezus Sługa Boży. Tytułu tego wobec Jezusa używa Mateusz, a pochodzi on z proroctw Izajasza. Postać pokornego, łagodnego Słu- gi Bożego, który przycho- dzi, by przynieść sprawied- liwość, doskonale spełniła się w osobie Jezusa. Kiedy Jezus powiedział, że "przyszedł, by służyć i dać swe życie dla zbawie- nia wielu ludzi", wypełniał w ten sposób dzieło Sługi Bożego, cierpiącego za grzechy ludzkości, jak opisuje Go Izajasz. Jezus, "Pan". W Ewange- liach Jezus nazywany jest często "Panem" w codzien- nym znaczeniu tego słowa. Jednak po zmartwych- wstaniu słowo to nabrało nowego znaczenia. "Pan mój i Bóg mój" stwierdził Tomasz, gdy na własne oczy ujrzał Zmartwychwsta- łego. W ten sposób Żydzi często zwracali się do Boga, a pierwsi chrześci- janie publicznie deklaro- wali swą wiarę słowami: "Jezus Chrystus jest Panem". Paweł w swym liście do Filipian wycze- kuje czasów, kiedy "Jezus powróci jako Pan, kiedy na imię Jezusa zegnie się każde kolano istot nie- bieskich, ziemskich i pod- ziemnych. I aby wszelki język wyznał, że Jezus Chrystus jest PANEM - ku chwale Boga Ojca". Trójca, Sąd, Usprawiedli- wienie, Mesjasz, Króles- two Boże, Odkupienie, Zbawienie, Zmartwych- wstanie. Powtórne przyjście Jezusa, Przemie- nienie). Jezus, "Syn Boga". W czasie chrztu Jezusa w Jordanie odezwał się głos z nieba: "Tyś jest mój Syn umiłowany, w Tobie mam upodobanie". Głos ten odezwał się raz jeszcze na górze, gdy ujrzano chwałę Jezusa: "To jest Syn mój wybrany, Jego słuchajcie!". Ewangelia według św. Jana wyjaśnia, co ten zwrot zna- czy. Jezus jest "jedynym Synem" Boga. Celem Jego całego życia jest wykonać to, co powierzył Mu Bóg. "Ja i Ojciec jedno jesteś- my" - mówi. Jezus był z Ojcem przed stworzeniem świata. Są jednym na zaw- sze. Ponieważ Jezus dzieli swą naturę z Bogiem i jest wolny od grzechu, mógł w pełni zapłacić za grzechy całego świata po wszystkie czasy. I teraz mamy spra- wiedliwego - Jezusa Chrystusa, który prosi za nami u Ojca. Jezus, "Syn Człowieczy". Tego tytułu używał najczęś- ciej sam Jezus, mówiąc o sobie. Zapożyczył ten zwrot z wizji Daniela, o kimś, kto przybywa "jakby Syn Człowieczy"; któremu Bóg powierzył panowanie na zawsze. Jego królestwo - mówi Daniel - nigdy się nie skończy. Biblia naucza wyraźnie, że Jezus był prawdziwym człowiekiem. Identyfikował się całkowicie z ludźmi. Jako "Syn Czło- wieczy" przyszedł, by słu- żyć ludziom i by oddać życie dla ich zbawienia. "Syn Człowieczy musi cier- pieć. Zostanie zabity, lecz trzeciego dnia zmartwych- wstanie". Jako Syn Czło- wieczy Jezus pokonał grzech i śmierć, i przyjdzie ponownie "w wielkiej mocy i chwale". Jezus, "Syn Dawida". Anioł, który ogłosił Jego narodziny, powiedział Maryi, że bóg uczyni Jej Syna kró- lem tak, jak był nim Jego przodek, Dawid. Jezus za- tem był potomkiem Dawida. Tytuł ten ukazuje Jezusa ja- ko wypełnienie nadziei na- rodu Izraela. Używa go Ma- teusz w pierwszym zdaniu swej EwangelŹŹ, uważanej za najbardziej żydowską ze wszystkich. Tytułu tego używali Żydzi, kiedy uwie- rzyli, że Jezus jest Mes- jaszem. "Hosanna Synowi Dawida! BŁogosławiony Ten, który przychodzi w imię Pańskie! Hosanna na wysokościach!" Kościół - jest społecz- nością wierzących w Je- zusa. W Nowym Testa- mencie słowo to zawsze odnosi się do ludzi, nigdy, jak to może mieć miejsce dzisiaj, do budynku. Chrześ- cijanie przez kilka pokoleń nie mieli budynków prze- znaczonych na miejsca spotkań. Jezus obiecał Piotrowi, że założy on Kościół, i to słowa Piotra w dniu Zesła- nia Ducha Świętego dopro- wadziły do chrztu i przystą- pienia do grupy chrześcijan 3000 osób. W Starym Testa- mencie Bóg wybrał Izraeli- tów, aby byli Jego narodem. Nowy Testament stwierdza, że ci, którzy wierzą w Jezu- sa - bez względu na naro- dowość - są teraz wybra- nymi Boga, Jego Kościo- łem. Przygotowują się na dzień powrotu Jezusa- wielki dzień "zaślubin" Jezusa i Jego ludu. W Nowym Testamencie słowo oznaczające Kościół odnosi się zarówno do lokalnej grupy chrześcijan, jak i do wszystkich chrześ- cijan na całym świecie. Paweł naucza, że głową Kościoła jest Jezus Chrys- tus, i że żaden chrześcija- nin nie żyje samotnie, ale jest częścią całości: "wszyscy razem tworzymy jedno ciało w Chrystusie, a każdy z osobna jest jego członkiem". W czasach Nowego Tes- tamentu nie było organi- zacji Kościoła lokalnego porównywalnej z dzisiej- szą (patrz: Religia i kult w Biblii). Niektóre Kościo- ły miały przywódców, zwanych czasami "star- szymi" albo "biskupami", którzy nauczali i dbali o członków. Ale w wielu in- nych Kościołach lokalnych nie było "oficjalnych" przy- wódców i szczególne dary, takie jak nauczanie, uzdra- wianie czy dbanie o innych, przypadały w udziale róż- nym członkom. Spotkania w tych Kościołach z pew- nością były bardzo różno- rodne, gdyż brali w nich udział najróżniejsi ludzie. Krew - Nowy Testament często opisuje śmierć Jezu- sa przy użyciu zwrotu "krew Chrystusa (lub Jezusa)". Źródło tego niezwykłego sformułowania znajduje się w Starym Testamencie, gdzie słowo "krew" użyte jest w kilku różnych zna- czeniach: ~ Kiedy przelewa się krew, życie ludzkie się kończy; "Życie jest we krwi". ~ Życie jest darem Bożym, zatem nikt nie może przele- wać niczyjej krwi. ~ W ofierze przelewano krew zwierząt. Symbolizo- wało to wylewanie życia ze zwierzęcia. Ponieważ życie jest darem Bożym, krwi tej nie można użyć jako poży- wienia (ten przepis obowią- zywał w przypadku każ- dego zabitego zwierzęcia, nie tylko ofiarnego). Zatem kiedy Nowy Tes- tament używa sformułowa- nia "krew Chrystusa" mowa jest o męczeńskiej śmierci Jezusa na krzyżu. Niektóre współczesne wersje BiblŹŹ tłumaczą ten zwrot jako "śmierć Chrystusa" (patrz także: Przebłaganie, Krzyż, Odkupienie). Królestwo Boże - "Bóg jest Królem" to jeden ze stałych tematów Starego Testamentu. By zapano- wało Jego królestwo, Bóg będzie musiał zadziałać w sposób zdecydowany, żeby naprawić całe zło wyrządzone przez ludzki grzech. Bóg obiecał, że tak się stanie. "Czas się wypełnii i blis- kie jest królestwo Boże"- powiedział Jezus na po- czątku swojej działalności w Galilei. - "Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię!" Bóg posłał Jezusa, aby ustanowić swoje nowe pa- nowanie, aby położyć kres tej sytuacji, w której znalazł się świat, oraz by rozpo- cząć od nowa, zacząć nową erę. Królestwo ozna- cza bardziej rządy Boga, a nie miejsce, w którym Bóg sprawuje rządy. Efekt rządów Boga widoczny był w cudach Jezusa oraz w tym, że potrafił wypędzać demony. Jezus leczył choroby ciała i duszy, by okazać moc nowego królestwa, w któ- rym zło zostanie zupełnie zniszczone Życie i nauczanie Jezusa pokazują, że królestwo Bo- że już nadeszło. Umarł On za grzechy starego, grzesz- nego stworzenia i powstał z martwych do życia wiecz- nego, nowego królestwa. Lecz nie zapanowało ono jeszcze w pełni. Stanie się tak po powtórnym przyjściu Jezusa na końcu czasów, kiedy odnowione zostaną wszystkie rzeczy. Ucząc o królestwie Bo- żym, Jezus używał przypo- wieści. Żydzi sądzili, że będzie ono uwolnieniem ich od panowania Rzymian. Jezus jednak pokazał jas- no, że będzie to powolny rozwój, który w końcu do- prowadzi do zmiany całego świata. Aby się dostać do królestwa Bożego, warto zapłacić każdą cenę. Nie jest ono dla dumnych czy egoistów, lecz dla tych, którzy korzą się przed Bogiem - dla grzeszników, którzy się nawracają. Ludzie, którzy wierzą w Jezusa, już osiągnęli nowe życie. W przyszłości poznają "nowe niebo i nową ziemię", ich ciała zostaną odnowione, kiedy wypełni się czas. Krzyż - stał się uniwer- salnym symbolem wiary chrześcijańskiej, ponieważ przypomina nam o naj- bardziej zadziwiającym i najważniejszym wyda- rzeniu w historŹŹ Jezusa z Nazaretu. Było ono zadziwiające, ponieważ Jezus - Mesjasz (wybraniec Boga) został stracony niczym pospolity przestępca. Żydzi nie mogli przyjąć, że ktoś taki mógł być prawdziwym Sy- nem Bożym - i wielu zwyk- łych ludzi nie mogło po prostu zrozumieć, jak świat mógł zostać zbawiony przez osobę, którą spotkał taki poniżający koniec. Dla pierwszych chrześci- jan krzyż miał głębokie znaczenie. Był on sednem wszystkiego, co zaplano- wał Bóg dla swego ludu. O ogromnym znaczeniu krzyża przekonany był Paweł, który napisał do chrześcijan w Koryncie: "Postanowiłem bowiem, będąc wśród was, nie znać niczego więcej jak tylko Jezusa Chrystusa, i to ukrzyżowanego". Nowy Testament mówi wyraźnie, że Jezus umarł na krzyżu nie ze względu na własne przewinienia (oskarżenia skierowane przeciwko Niemu były fał- szywe), ale zamiast zwyk- łych grzesznych ludzi. Do- świadczył oddzielenia od Boga, na które to oni za- sługiwali, umożliwił tym samym uzyskanie przeba- czenia i rozpoczęcie nowe- go życia tym wszystkim, którzy powierzą swe życie Jezusowi jako temu, który umarł za nasze grzechy i powstał z martwych. W śmierci Jezusa na krzyżu widzimy głębię miłości Bożej. Dzięki niej ludzie mogą pogodzić się z Bogiem i nawzajem ze sobą. W krzyżu Bóg pokonał wszelkie zło. Krzyż jest również dra- matycznym symbolem ży- cia, jakie powinni wieść chrześcijanie. Jezus we- zwał człowieka, by "wziął swój krzyż i poszedł za Nim". Wezwał ludzi do życia, w którym poświęca się własne ja i żyje mocą nowego życia, jakie daje Bóg. Paweł wiedział, co to znaczy z własnego doświadczenia. "Razem z Chrystusem zostałem przybity do krzyża. Teraz zaś już nie ja żyję, lecz żyje we mnie Chrystus" (patrz także: Przebłaga- nie, Pojednanie, Odku- pienie). Kult - "Ja jestem Pan, twój Bóg" - mówi pierwsze przykazanie. - "Nie będziesz miał cudzych bogów obok Mnie". Czcić Boga, znaczy oddawać należny Mu ho- nor. W Psalmach lud Boży wielbi Go za to, kim jest; za to, co stworzył; za ura- towanie i uwolnienie swego narodu oraz za wszyst- kie Jego dary i błogosła- wieństwa dla poszczegól- nych osób. W Nowym Testamencie chrześcijanie, spotykając się ze sobą, wyrażali swą radość "chwaląc Boga". Napełnieni Duchem mówili do siebie słowami psal- mów, hymnów i świętych pieśni, śpiewali Panu chwaląc Go w swych ser- cach. Każdy mógł się przy- łączyć. "Kiedy się razem zbieracie, ma każdy z was już to dar śpiewania hym- nów, już to łaskę nauczania albo objawiania rzeczy skrytych, lub dar języków, albo wyjaśniania". "Bóg jest Duchem, po- trzeba więc, by czciciele Jego oddawali Mu cześć w Duchu i prawdzie" - po- wiedział Jezus. Oddawanie czci musi być prawdziwe. Musi wychodzić z serca. W Starym Testamencie Bóg wypowiadał się surowo przeciwko takiemu oddawa- niu czci, które jest tylko ze- wnętrznym rytuałem. Praw- dziwe oddawanie czci ma być autentyczną odpowie- dzią Bogu i ukazywać się w prawym życiu, które ra- duje Boga. Kult skupia się na Bogu. słowo Boże wy- pełnia go treścią i znacze- niem. Jak pisał Paweł: "Słowo Chrystusa niech w was przebywa z całym swym bogactwem: z wszel- ką mądrością nauczajcie i napominajcie samych sie- bie przez psalmy, hymny, pieśni pełne ducha, pod wpływem łaski śpiewając Bogu w waszych sercach". Oddawanie czci nie jest tylko sprawą ludzi. Boga chwali i oddaje Mu cześć całe Boże stworzenie, ludzie i aniołowie (patrz także: Chwalenie, Modlitwa i rozdział: Religia i kult w BiblŹŹ). KusZenie - Bóg pozwala, by ludzie byli kuszeni. Ta- kie testy wykazują wartość ich miłości wobec Niego. Każda zwycięska próba wzmacnia człowieka i pro- wadzi go dalej. Słowo "kuszenie" używa- ne jest częściej do określe- nia działalności Szatana, który próbuje namówić człowieka do grzechu, tak jak w kuszeniu Jezusa. Innym klasycznym przykła- dem jest kuszenie w historŹŹ Adama i Ewy. Wąż stopnio- wo wprowadza wątpliwość w serce kobiety oraz zamie- szanie co do woli Boga. Widzi ona owoc, dostrzega jego wartość, pragnie go, uświadamia sobie, co mo- głaby za jego sprawą osią- gnąć i w końcu zrywa go. Chrześcijanie wiedzą, że mają uważać na ku- szenie. Bóg obiecuje jed- nak, że nie zezwoli, by próba okazała się zbyt trudna jak na nasze siły. On da nam moc wytrwa- nia (patrz także: Szatan, Grzech). Łaska - zarówno Stary jak i Nowy Testament uczą, że Bóg jest dobry i łaskawy dla człowieka. Nie ma po- wodu, żeby Bóg był taki; z pewnością na to nie za- sługujemy. Bóg jest dla nas dobry, ponieważ nas kocha - jest to łaska Boża. Stary Testament stale przypomina o Bożej dobro- ci, Jego stałej miłości. Lecz łaskę Bożą najpełniej widać w przyjściu Jezusa. Na krzyżu Bóg pokazał nam, jak bardzo nas kocha. "Chrystus umarł za nas, gdyśmy byli jeszcze grze- sznikami". Rodzaj ludzki nie zasługiwał na zbawienie, lecz Bóg dał nam je z włas- nej dobrej woli. To właśnie znaczy sformułowanie nowotestamentowe: "łaska naszego Pana, Jezusa Chrystusa". Nowy Testament sugeru- je nadto, że życie chrześci- jańskie, od początku do końca, zależy od łaski Bożej. Jesteśmy posłuszni Bogu z wdzięczności za Jego łaskę. "Wystarczy ci mojej łaski - odpowiada Bóg na modlitwę Pawła- Moc bowiem w słabości się doskonali". Listy Pawłowe często zaczyna- ją się lub kończą modlitwą o łaskę Bożą (patrz także: Przymierze, Usprawiedli- wienie). Mesjasz - Mesjasz i Chrystus znaczą to samo - "namaszczony". "Mesjasz" jest słowem hebrajskim, a "Chrystus" jego greckim odpowiednikiem. W całej, niełatwej historŹŹ Izraela stopniowo narastała nadzieja, że Bóg ześle kie- dyś wielkiego Mesjasza- króla, aby ustanowił uni- wersalne i wieczne króles- two. Wielu Żydów do cza- sów Jezusa pragnęło, by ten dzień nadszedł. Zatem, kiedy usłyszeli o Jego naukach i cudach, spytali: "Czy to jest Mesjasz?" Nowy Testament poka- zuje wyraźnie, że już pierwsi chrześcijanie wi- dzieli w Jezusie Mesjasza. W czasie chrztu Bóg namaścił Jezusa Duchem Świętym i mocą. Potem Jezus przytoczył słowa proroka Izajasza: "czas się wypełnił, Pan zbawi swój naród", odnosząc je do siebie. Ale Jezus unikał nazywania siebie Mesja- szem, ponieważ ludzie wyobrażali sobie zbawcę w znaczeniu politycznym. Ewangelie wspominają tylko o jednej okazji, w której Jezus sam stwier- dził, że jest Mesjaszem. Powiedział tak biednej, grzesznej kobiecie przy studni. Kiedy Piotr zwrócił się do Jezusa: "Ty jesteś Mesjasz", Jezus poprosił, aby o tym nie rozpowia- dać. Jezusowi zależało na autentycznych ucz- niach, nie był żadnym dążącym do sławy podże- gaczem. Niemniej, kiedy władze żydowskie zaczę- ły naciskać i zadawać mu pytanie: "Czy ty jesteś Mesjasz, Syn Boży?" Jezus odpowiedział "Tak, Ja nim jestem". Wtedy arcy- kapłan, pod zarzutem "bluźnierstwa" (obrazy Boga) doprowadził do jednomyślnego uznania Jezusa winnym i skaza- nia Go na śmierć. Z Nowego Testamentu wynika jasno, że Wysoka Rada popełniła błąd. Jezus był Mesjaszem - i Bóg to udowodnił, wskrzeszając Go z martwych. Jak stwierdził Piotr w dniu Zesłania Ducha Świętego "tego Jezusa, którego wyście ukrzyżowali, uczynił Bóg i Panem, i Mesjaszem" (patrz także: Jezus Chrystus). Mężczyzna i kobieta- mężczyźni i kobiety są częścią natury. Różnią się od zwierząt, gdyż Bóg stworzył ich na swój obraz i podobień- stwo i obdarował swoją przyjaźnią. Stanowią ukoronowanie chwały całego stworzenia na ziemi. Historia Adama i Ewy w Rdz 2 pokazuje, jak męż- czyzna i kobieta byli ważni w Bożym dziele stworzenia. Adam zostaje umieszczony w ogrodzie Eden, aby się nim opiekować i pracować w nim. Praca nie jest złem koniecznym: jest od po- czątku częścią zamiarów Boga. Człowiek nie miał żyć samotnie. Bóg stworzył kobietę jako idealną part- nerkę dla Adama, aby ra- zem z nim pracowała i dzie- liła z nim życie. Związek płciowy pomiędzy męż- czyzną a kobietą jest częś- cią doskonałego aktu stwórczego. Lecz kiedy Adam (męż- czyzna) i Ewa (kobieta) zbuntowali się przeciwko Bogu, utracili bliską więź, jaka łączyła ich dotychczas z Bogiem i między sobą. Ich grzech wpłynął na wszystkie dziedziny ich ży- cia. Praca mężczyzny stała się mu ciężarem, a stosunki kobiety z mężczyzną obok przyjemności zaczęły przynosić ból. Reszta BiblŹŹ ukazuje wielkość i małość męż- czyzn i kobiet. Nic im nie dorównuje wśród stworze- nia. Troszczą się o wszys- tko, co bóg stworzył, są obdarzeni zdolnościami twórczymi i dbają o zasoby naturalne ziemi. Lecz wi- dzimy ich także jako tych, którzy niszczą, zdemora- lizowanych i poniżonych, uciekających się do prze- mocy, złych. Nowy Testament ogła- sza nadejście nowego wieku. "Jeżeli więc ktoś pozostaje w Chrystusie, jest nowym stworze- niem. To, co dawne, minęło, a oto wszystko stało się nowe". Odtąd ludzie (mężczyźni i kobiety) będą żyć tak, jak Bóg to pierwotnie przewidział (patrz także: Upadek, Przyszły los, Życie). MIłosierdzie - hebrajskie słowo "miłosierdzie" poja- wia się w Starym Tes- tamencie prawie 250 razy. Oznacza ono wynikającą z miłości Bożą cierpliwość wobec Izraela, Jego łaskawość i gotowość do przebaczenia. Bóg zawarł z Izraelitami przymierze; i mimo że oni często nie dotrzymywali umowy ze swojej strony, On nie wy- parł się ich. Bóg jest wierny i "lituje" się nad nimi. W Nowym Testamencie "miłosierdzie" jest wynika- jącą z miłości litością nad potrzebującymi. Bóg jest "miłosiernym Ojcem", od Niego przychodzi wszelka pomoc. To dzięki Jego mi- łosierdziu jesteśmy zba- wieni. Jezus sam często litował się nad potrzebują- cymi, których spotykał na swej drodze. Chrześcijanie powinni okazywać innym ludziom takie samo miłosierdzie, jakiego doświadczyli i do- świadczają od samego Boga. miłość - "Bóg jest miłoś- cią". Miłość zawsze charak- teryzowała Boga. Błędem jest sądzić, że Boga Sta- rego Testamentu nie można tak opisać. Jedno z najbar- dziej wzruszających świa- dectw Bożej miłości znaj- duje się w księdze proroka Ozeasza. Miłość Boża była powodem wybrania Izraela i troski o jego lud. W za- mian za to lud Boży miał kochać Boga całym swoim sercem i podobnie miłować swoich braci. W Nowym Testamencie słowo "miłość" wyrażane jest czasami greckim sło- wem philia, oznaczającym "intymne uczucie". Dużo ważniejsze jest jednak słowo agape. Nie jest to słowo oznaczające miłość fizyczną, choć Biblia bar- dzo ją sobie poważa. Agape jest używane do opisania miłości dawania, najbardziej podkreślonej przez Jezusa Chrystusa. Jego śmierć jest najlep- szym dowodem głębi tej miłości. Jest ona znacznie więk- sza od miłości ludzkiej. Jest to miłość, która jedno- czy Ojca i Syna. Jest to miłość, którą Bóg obdarzył świat i staje się ona częścią chrześcijańskiego życia, będąc darem Bożym. Jest to znak Bożej obecności w życiu każdego chrześ- cijanina. "Po tym wszyscy poznają, żeście uczniami Moimi, jeśli będziecie się wzajemnie miłowali" - mówi Jezus. Modlitwa - ludzie zostali stworzeni do życia w przy- jaźni z Bogiem. Modlitwa była przy tym czymś nor- malnym; przez nią Bóg realizował swoje cele. Z powodu grzechu i zła często dochodzi teraz do zerwania tej więzi, w związku z czym mo- dlitwa może się wydać czymś nienaturalnym. Lecz ci, którzy ufają Bo- gu, dzielą się z Nim swoim życiem w modlitwach. Otwie- ramy przed Nim nasze ser- ca, wyznajemy nasze grze- chy, wierząc w przebacze- nie. składamy Bogu nasze prośby, ufni, że Bóg wysłu- cha naszych modlitw. Zaw- sze też składamy w nich Bogu podziękowania. Wierny Izraelita modlił się trzy razy dziennie. Samuel tak był pewien swego obo- wiązku modlitwy, że uważał, iż popełnia grzech, gdy nie pomodlił się za swój lud. Chrześcijanie nie mają szczególnego wzorca w modlitwie, ale Paweł uwa- ża, że modlitwa musi mieć centralne miejsce w życiu chrześcijanina i Kościoła. Znajdzie ona naturalne miejsce po przywróceniu więzi pomiędzy Bogiem a Jego ludem. Modlitwa jest dla chrześcijan czynnością rodzinną. Modlitwa, której nauczył nas Jezus, zaczyna się od słów: "Ojcze nasz..." Kościół pierwotny spotykał się na modlitwie na przy- kład w domu matki Jana Marka, gdzie modlono się o uwolnienie Piotra. Zada- niem Ducha Świętego jest pomoc w modlitwie tak, by umysły modlących się stapiały się coraz bardziej z umysłem Boga. "Sam Duch przyczynia się za nami w błaganiach, których nie można wyrazić słowami" - pisał Paweł w Liście do Rzymian. Modlitwy Jezusa: Nauki Jezusa o modlitwie: Niektóre modlitwy zawarte w BiblŹŹ: Nadzieja - w pojęciu chrześcijańskim jest ufnym spojrzeniem w obiecaną przez Boga przyszłość po- za tym światem. Nadzieja sprawia, że chrześcijanin może być radosny nawet mając kłopoty. Chrześcijanin nauczył się, że na obietnicach Bożych można polegać, zatem z ufnością spogląda w przyszłość: "Jestem bo- wiem świadomy zamiarów, jakie zamyślam co do was- wyrocznia Pana - zamia- rów pełnych pokoju, a nie zguby, by zapewnić wam przyszłość, jakiej oczeku- jecie" - mówi Bóg do Jere- miasza w ciężkich czasach tułaczki. Wielkim fundamentem nadziei chrześcijańskiej jest zmartwychwstanie Jezusa. "On w swoim wielkim miło- sierdziu przez powstanie z martwych Jezusa Chrys- tusa na nowo zrodził nas do żywej nadziei" - pisał Piotr. "To napełnia nas żywą nadzieją". Potwier- dzone jest to przez dar Ducha Świętego, który jest dla chrześcijanina gwarancją jego zmar- twychwstania (patrz także: Przyszły los). Nawrócenie - "Nawróć- cie się do Mnie całym ser- cem, przez post i płacz, i lament. Rozdzierajcie jed nak serca wasze, a nie szaty!" - mówi Bóg przez proroka Joela. Jezus nawołuje do takiej samej zmiany serca. Na- wrócenie się, to więcej niż powiedzenie "przepra- szam", więcej niż odczuwa- nie żalu za grzech. W na- wróceniu potrzebna jest decyzja, by do grzechu już nie wracać. Przypowieść Jezusa o faryzeuszu i cel- niku pokazuje wagę, jaką Jezus przykładał do we- wnętrznej zmiany serca. Dla Jezusa istnieje zwią- zek pomiędzy nawróceniem się a wiarą. "Odwróćcie się od grzechów i uwierzcie w Dobrą Nowinę!" Nawró- cenie nie jest czymś, co naturalnie zdarza się lu- dziom. Jest to dar Boży. Ale kiedy ludzie spotykają Jezusa na swej drodze, nawracają się. Nie ma innej drogi do królestwa Bożego. Bóg wzywa wszę- dzie i wszystkich ludzi do nawrócenia (patrz także: Przebaczenie). Niebo - hebrajczycy używali słowa "niebo" na określenie firmamentu. Zwrot "niebo i ziemia" oznacza to samo co "wszechświat". Niebo oznacza także miejsce, w którym jest Bóg. Zatem Jezus uczył swych uczniów modlić się: "Ojcze nasz, któryś jest w nie- bie...". Bóg nie jest w nie- bie sam. Znajduje się tam w otoczeniu "aniołów nie- ba", którzy mu służą. Chrześcijanie mają także obiecane miejsce w niebie. Jezus obiecał swym ucz- niom, że udaje się tam, by przygotować dla nich miejsce. Zatem niebo jest miejscem, w którym wszys- tkie anioły i wszyscy wierni, którzy kiedyś żyli na ziemi, łączą się, aby bez końca chwalić Boga. Jakie jest niebo? Biblia mówi, że niebo to dom, w którym będzie można odpocząć, lecz także przy- łączyć się do dzieła Bo- żego. W niebie będziemy bezpieczni i szczęśliwi w obecności Bożej, i nic tej radości nie zakłóci. W nie- bie spotkamy wszystkich, którzy zaufali Jezusowi i poszli za jego głosem tak, jak to uczynili apostołowie. Niebo jest skarbcem, w którym trzymane są dla nas rzeczy cenniejsze niż pieniądze. W niebie nie ma łez, nie ma bólu, słabości, nocy ani potrzeby snu. W obecności Bożej radość jest wieczna (patrz także: Anioł, Przyszły los, Zmar- twychwstanie, Powtórne przyjście Jezusa). Objawienie - ludzie nigdy nie mogą poznać Boga, chyba, że Bóg zde- cyduje się ludziom "obja- wić" w swojej mądrości i majestacie "światłości niedostępnej". O Bogu dowiedzieć się możemy ze świata, który On stwo- rzył (nawet to jest objawie- niem) i naszego doświad- czania świata. Poza tym nie możemy nic wiedzieć, chyba, że On zechce nam objawić. Spotkanie Mojżesza z Bogiem pod postacią gorejącego krza- ka jest wyraźnym przy- kładem ukazania przez Boga człowiekowi tego, do czego on sam nigdy by nie dotarł. W historŹŹ Izraela Bóg najczęściej objawiał się przez swoje czyny, na przykład przez wyprowa- dzenie swojego narodu z niewoli w Egipcie. Lecz czasami Izraelici nie potrafili dostrzec działania Boga w swej historŹŹ. Tak więc Bóg zsyłał proroków, przez których zwracał się bezpośrednio do swego narodu i wyjaśniał im, co robi. "Wielokrotnie i na różne sposoby przemawiał nie- gdyś Bóg do ojców przez proroków, w tych ostatecz- nych dniach przemówił do nas przez Syna" - pisze w Nowym Testamencie autor Listu do Hebrajczy- ków. Jezus Chrystus jest ostatecznym i całkowitym objawieniem Boga. Jest On Bogiem, który pokazuje się nam w postaci, jaką może- my zrozumieć, będąc ludźmi żyjącymi na Ziemi. Do wielkich wydarzeń w ży- ciu Jezusa doszło w Jero- zolimie. Tutaj umarł, tu też Bóg wskrzesił Go do życia, wypełniając słowa proroków Starego Testamentu. Sama Biblia też jest ob- jawieniem. Jest to spisana historia tego, co Bóg zro- bił i powiedział przez proro- ków i przez Jezusa - Jego przesłanie do ludzi- od powołania Abrahama do powołania apostołów w czasach Nowego Testa- mentu. Księgi BiblŹŹ były spisane przez ludzi, którymi kierował sam Bóg. Obrzezanie - to drobny zabieg polegający na obcięciu napletka przy- krywającego członek męs- ki. Jest to zabieg często spotykany u ludów prymi- tywnych. Przeprowadzano go na każdym chłopcu Izraelicie w ósmym dniu po narodzeniu. Kiedy Bóg obiecał Abra- hamowi, że będzie on za- łożycielem wielkiego naro- du, narodu Izraela, nakazał obrzezanie wszystkich jego męskich potomków. Miał to być fizyczny znak ich przy- należności do Boga. Z biegiem czasu znak ten stał się bardziej istotny od tego, co miał oznaczać, i prorocy często musieli przypominać, że sam zew- nętrzny znak nie wystarczy, musi mu towarzyszyć mi- łość do innych ludzi i po- słuszeństwo Bogu. Nowy Testament poucza podobnie. "Prawdziwe ob- rzezanie" albo bycie człon- kiem ludu Bożego zależy od tego, w co wierzymy i jak się zachowujemy. Za- tem nie-żydzi (poganie), którzy stają się chrześcija- nami nie muszą być obrze- zani. Chrześcijan nazywa się czasem "prawdziwie obrzezanymi", ponieważ łączy ich z Bogiem praw- dziwa więź i są oni obecnie prawdziwymi dziedzicami obietnic Bożych na równi z wierzącymi ludźmi z cza- sów Starego Testamentu. Odkupienie - Jezus po- wiedział, że przyszedł, by dać swe życie na odku- pienie wielu. To sformułowanie przy- wołuje na myśl scenę pla- cenia okupu za niewolnika. O człowieku mówi się, że jest "niewolnikiem grze- chu", że popełniając grzech nakłada sobie kaj- dany. Jednak Jezus przez swoje życie, śmierć i zmar- twychwstanie zapłacił cenę, która od grzechu nas uwalnia. Chrześcijanie są zatem "odkupieni", tak samo jak Izraelici, którzy zostali wy- kupieni z niewoli egipskiej w Starym Testamencie. Należą teraz do Boga. Paweł wzywa adresatów swych listów do zastano- wienia się nad ceną, która została zapłacona za ich odkupienie, i do tego, żeby całym sercem oddali się służbie Bogu. Osoba odku- piona jest osobą wolną; ale Paweł wzywa ludzi, aby nie wracali na stare ścieżki, lecz aby pozwolili Bogu uwolnić ich od piętna, jakie na nich pozostawiła niewola grzechu. Lecz na- wet chrześcijanie nie będą się cieszyć od razu pełną wolnością. Na to trzeba po- czekać do końca czasów, kiedy powróci Jezus. Do- piero wtedy Jego lud pozna wolność życia w obliczu samego Boga (patrz także: Krzyż, Wolność). Piekło - z nauczania Je- zusa wynika wyraźnie, że piekło jest miejscem wiecz- nej kary dla tych, którzy czynią zło. Jezus używa bardzo wymownych obra- zów do jego przedstawie- nia: ogień wieczny, morze ognia, ogień nieugaszony, piec ognisty, miejsce, w którym będzie płacz i zgrzytanie zębów, oraz miejsce, w którym Bóg niszczy zarówno ciało jak i duszę. Zwrotów tych nie należy brać dosłownie. Są one ostrzeżeniami. Podkreślają absolutną i ostateczną na- turę sądu Bożego i błędem byłoby odczytywać je do- słownie. Błędem jest też jednak odrzucenie idei piek- ła jako średniowiecznego wymysłu, jakim były choć- by diabły z widłami. Piekło stanowi zasadniczą część surowych ostrzeżeń Jezusa przed grzechem i jego mocą. W rzeczywistości Jezus powiedział, że sam wyda wyrok w dniu sądu- "Idźcie precz ode mnie, przeklęci, w ogień wieczny, przygotowany diabłu i jego aniołom!" Słowo "piekło" czasami (np. w Credo) bywa użyte w znaczeniu hebrajskiego słowa Szeol (greckie Hades). Nie oznacza wówczas miej- sca potępienia, lecz miejsce przebywania zmarłych (patrz także: Śmierć, Przy- szły los, Sąd). Pojednanie - "pojednać" dwóch ludzi znaczy spra- wić, aby zaniechali sporów po okresie wzajemnej wro- gości. Historia człowieka w BiblŹŹ zaczyna się od zerwania więzi pomiędzy nim a Bogiem. Zaraz za tym następuje wrogość czło- wieka wobec innych ludzi (Kain morduje Abla). Dopie- ro po przywróceniu więzi z Bogiem relacje pomiędzy ludźmi mogą zostać praw- dziwie uzdrowione. Stanie się tak za sprawą "pojedna- nia", które Bóg proponuje każdemu. Nie dziwi zatem, że Biblia często opisuje ludzi jako wrogów Boga. Sprzeciwiają się oni wszystkiemu, czym jest Bóg i za czym się opowiada. Ludzkość jest odcięta od Boga przez grzech. Nie możemy sami pojednać się z Bogiem. Ale, jak wyjaśniał Paweł, Bóg uczynił wszystkich ludzi przyjaciółmi przez Chrystusa. Stało się to za sprawą życia, śmierci i zmartwych- wstania samego Jezusa. Ludzie mogą teraz być przyjaciółmi, w rzeczywis- tości nawet dziećmi Boga, a nie wrogami. Grzech, powód odejścia człowieka od Boga, zostaje odpusz- czony dzięki Jezusowi. Mimo to do pojednania nie dochodzi automatycznie. Jest to dar, który On ofe- ruje, a my musimy go przy- jąć. Jest to dar dostępny każdemu, dlatego my, chrześcijanie mamy za za- danie ukazywać drogę do pojednania innym. Pojednanie nie tylko sprowadza pokój między ludźmi a Bogiem, ale rów- nież pomiędzy ludźmi. Jeśli ludzie, którzy kiedyś byli wrogami, jednają się z Bo- giem, stają się członkami jednej rodziny. Sprawy, które ich dzieliły, stają się nieistotne w porównaniu z więzią z Bogiem, która ich obecnie jednoczy. Oto no- wotestamentowe rozwią- zanie największego kon- fliktu czasów Biblijnych - podziału pomiędzy Ży- dami a nie-Żydami (patrz także: Przebłaganie, Krzyż, Pokój). Pokój - hebrajskie słowo szalom, tłumaczone jako "pokój", ma szeroki zakres znaczeniowy. Oznacza ono "całość", opisuje pełnię życia w każdym aspekcie. Może odnosić się do zdro- wia fizycznego albo dłu- giego życia, które kończy się naturalną śmiercią. Używa się go też do opi- sania bezpieczeństwa i harmonŹŹ jednostki i spo- łeczności. Pokój jest naj- cenniejszym ze wszystkich darów i pochodzi od same- go Boga. "Pan jest poko- jem". Z drugiej strony "Nie ma pokoju, mówi Pan, dla grzeszników". Pokój staje się symbo- lem przyszłej ery, w której Bóg ustanowi swoje kró- lestwo. Mesjasza, który miał rozpocząć ten nowy wiek, nazywa się "Księ- ciem Pokoju". Nowy Testament głosi, że Jezus "przyniósł nam pokój". Przyszedł i przekazał Dobrą Nowinę o pokoju - pokoju, który przyniósł przez swą śmierć na krzyżu. Jego dar dla każdego chrześcijanina, to pokój z Bogiem oraz po- kój z braćmi. Jest to także głęboko rozumiany pokój serca i umysłu, na który nie mają wpływu zewnętrzne okoliczności. "Pokój zos- tawiam wam, pokój mój daję wam. Nie tak, jak daje świat Ja wam daję. Niech się nie trwoży serce wa- sze ani się lęka!" - powie- dział Jezus swoim ucz- niom w czasie Ostatniej Wieczerzy (patrz także: Pojednanie). Pośrednik - osoba, której zadaniem jest pogodzenie dwóch pokłóconych ze so- bą ludzi. Kiedy Adam po raz pier- wszy nie usłuchał Boga, jego grzech przerwał przy- jaźń pomiędzy nimi. Stąd też Stary Testament pod- kreśla potrzebę mediatora pomiędzy człowiekiem a Bogiem. Prorocy Starego Testamentu mówili w imie- niu Boga i dzięki nim Bóg stawał się dla ich słuchaczy realny. Kapłani, którzy skła- dali w imieniu ludzi ofiary, reprezentowali ich wobec Boga. Mojżesz spełniał obie te role, będąc pośred- nikiem pomiędzy Izraelem a Bogiem. Bez względu jednak na to, jak ważną rolę odgrywał Mojżesz, nie mógł on nigdy być pośrednikiem dosko- nałym, ponieważ dzielił ze wszystkimi ludźmi grzeszną naturę. Tylko Jezus, który był zarówno człowiekiem, tyle że bezgrzesznym, jak i Synem Bożym, mógł być doskonałym mediatorem, który doprowadza do No- wego Przymierza. Jest to głównym tematem Listu do Hebrajczyków (patrz także: Pojednanie). Powołanie - Biblia opi- suje jak Bóg powołuje ludzi i przemawia do nich bezpośrednio. W Starym Testamencie historia narodu Izraela zaczyna się od powołania Abrahama. Izraelici byli ludem Bożym nie dlatego, iż w jakiś sposób zasłużyli sobie na prawo bycia Jego dziećmi, lecz ponieważ sam Bóg zdecydował się ich "powołać". W Nowym Testamencie znajdujemy opisy, jak Jezus powołuje ludzi, by szli za nim, aby odpowiadali na Jego naukę o nowym kró- lestwie; Kościół pierwotny robi tak samo. Chrześcija- nie są "wezwani" do zba- wienia (życia wiecznego), do życia w pokoju, i jed- nocześnie do ciągłego wzrostu (rozwoju) pod wpływem Ducha Świętego. Zarówno w Starym jak i Nowym Testamencie często podkreśla się oso- bistą naturę powołania Bożego. Bóg powołuje lu- dzi do konkretnych zadań: Abrahama, Mojżesza, Sa- muela, Dawida, Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i wielu innych. Paweł w Nowym Testamencie został "powołany na apostoła", aby podróżo- wać do innych krajów i głosić Ewangelię (patrz także: Wybór, łaska). Powtórne narodziny- na długo przed przyjściem Jezusa, prorok Jeremiasz zrozumiał, że człowiek mu- si ulec całkowitej przemia- nie od wewnątrz, jeśli ma on zawrzeć nową więź z Bogiem. Jezus w czasie dyskusji z Nikodemem, przywódcą żydowskim, wrócił do tej sprawy. Powie- dział, że ludzie mogą tego dokonać jedynie przez swe "powtórne narodziny". Do tej fundamentalnej zmiany dochodzi, gdy człowiek staje się chrześ- cijaninem. "Jeżeli więc ktoś pozostaje w Chrystu- sie, jest nowym stworze- niem. To co dawne, minę- ło, a oto stało się nowe". Chrzest jest zewnętrznym znakiem tego nowego ży- cia. Duch Święty daje nowe życie, wieczne życie kró- lestwa Bożego, dzielone z innymi w rodzinie Koś- cioła (patrz także: Chrzest). Powtórne przyjście Jezusa - Jezus przyszedł na ziemię po raz pierwszy bez rozgłosu, żył jak skrom- ny sługa Boży i umarł na krzyżu. Za swego życia obiecał jednak, że przyj- dzie powtórnie przy końcu świata, tym razem w chwale i potędze, którą każdy zo- baczy. Wielu ludzi zigno- rowało Jezusa, gdy przy- szedł po raz pierwszy. Kiedy jednak Jezus przyj- dzie powtórnie, nikt nie będzie mógł Go zignoro- wać, a dla wielu będzie to czas smutku z powodu dnia sądu. Dla wierzących, żywych i zmarłych, będzie to chwila ich ostatecznego zbawienia. Jezus weźmie ich z sobą, aby byli z Nim na zawsze, w stworzonym zupełnie od nowa porządku świata. Nie ma sposobu, aby przewidzieć, kiedy ten wielki dzień nastąpi. Jezus powiedział, że zanim przyj- dzie, Ewangelia będzie głoszona we wszystkich narodach. Przed Jego przyjściem na świecie za- panuje grzech i ludzie bę- dą czcić fałszywego boga. Nikt jednak nie może ob- liczyć, kiedy to się stanie, gdyż będzie to w takiej godzinie, w której nie bę- dziemy się Go spodziewać. Chrześcijanin musi być zawsze gotowy na Jego przyjście. Prawo - Bóg dał Prawo Starego Testamentu, Torę (pierwszych pięć ksiąg BiblŹŹ), swemu ludowi, aby pomóc mu poznać, jak należy żyć. Zawierało ono Dziesięć Przykazań, sedno prawa moralnego. Były w nim tak- że prawa społeczne i reli- gijne, łącznie ze szczegó- Jezus porównuje się do krze- wu winnego. Ci, którzy idĄ za Nim, mają nowe życie, życie samego Boga w nich. łowymi przepisami dotyczą- cymi higieny i codziennego zachowania. Zasady Prawa są dla nas podstawą do zrozumienia, do jakiego życia człowiek i społeczeństwo zostali stworzeni. Niczym "instruk- cja obsługi" Prawo poka- zuje nam, jak Bóg chce, byśmy żyli. Nakazów doty- czących składania ofiar nie stosuje się już w szczególe. Ofiary zostały już wypeł- nione przez śmierć Jezusa; ale zasady Prawa nadal są ważne. Najpierw Bóg wybawił swój naród z niewoli w Egipcie; potem dał mu Prawo. Taka była kolejność, Izraelici nie musieli prze- strzegać Prawa, żeby zos- tać wyzwolonymi. Ale po powrocie z wygnania w Ba- bilonie wielu Żydów zaczęło postrzegać Prawo jako sposób na zbawienie. Jeśli przestrzegam Prawa, Bóg mnie przyjmie. Sam Jezus nigdy nie od- rzucał Prawa, ale powie- dział wyraźnie, że dni Pra- wa minęły, ponieważ zastą- pią je Jego nauki, wypeł- niające najgłębsze znacze- nie Prawa. Nowy Testament całkowicie odrzuca błędne mniemanie, że przez wy- pełnianie Prawa człowiek może zasłużyć na zbawie- nie. Zbawionym można zostać tylko dzięki "łasce" Boga. Prawo pokazuje, czym jest grzech, lecz pod- kreśla przez to tylko po- trzebę, w jakiej są ludzie, ponieważ nie jesteśmy w stanie przestrzegać ca- łego Prawa Boga. Zatem prawdziwe rozumienie Pra- wa prowadzi nas do Chrys- tusa po to, żeby uzyskać przebaczenie, które daje nam On z własnej woli (patrz także: Wolność, łaska, Usprawiedliwienie). Proroctwo - od począt- ków dziejów Izraela proro- cy odgrywali wiodącą ro- lę w historŹŹ biblijnej. To oni byli odpowiedzialni za przekazywanie infor- macji od Boga. Ozna- czało to często podawa- nie Bożej oceny stanu świata i ujawnianie, co Bóg zrobi teraz lub w przyszłości, aby ten stan rzeczy naprawić. Prorok przemawiał z au- torytetem Bożym i zaczynał swe przesłanie od zwrotu: "Pan mówi..." Ludzie musie- li rozróżnić prawdziwego proroka od proroka fałszy- wego. Prawdziwego proro- ka zawsze powoływał Bóg. "Od trzody bowiem wziął mnie Pan i rzekł do mnie Pan: Idź, prorokuj do naro- du mego, izraelskiego". Bóg komunikował proro- kowi swoje plany. "Prorok", który odwodził lud od Pa- na, musiał być fałszywym prorokiem. Jeśli ktoś prze- powiadał coś, co się nie spełniło, także był fałszy- wym prorokiem. Karą dla takich proroków była śmierć, ponieważ byli za- grożeniem dla wiary i bez- pieczeństwa Izraela. Większość proroctw odnosiła się do sytuacji współczesnych prorokowi. Zatem ważne jest, by czy- tać je wraz z historycznymi relacjami z tego samego okresu. Proroctwa spełniały się za czasów proroka, często także wskazywały na dzień w przyszłości, w którym Bóg wkroczy do historŹŹ świata. Zatem niektóre z proroctw Stare- go Testamentu są odnie- sione przez autorów Nowego Testamentu do Chrystusa. Od momentu zesłania Ducha Świętego słowo Boże może głosić każdy wierny. Mimo to w Nowym Testamencie nadal wspo- mina się dar wygłaszania proroctw. Jest to jeden ze specjalnych darów Bożych, przekazywanych różnym członkom Kościoła, aby go budować. Proroctwa z Księgi Apo- kalipsy, podobnie jak pro- roctwa z Księgi Daniela w Starym Testamencie, na- leżą do literatury zwanej "apokaliptyczną". Charakte- ryzują się one specjalnym rodzajem obrazowania i symbolizmem, który moż- na zrozumieć, jeśli odnie- sie się go do czasów, w których dana księga była pisana. Większość proroctw Starego Testamentu zawarta jest w księgach proroków, od Izajasza do Malachiasza. Przebaczenie - jedną z najbardziej niezwykłych rzeczy jest to, że Bóg ko- cha grzeszne istoty ludzkie I chętnie im przebacza. "Jeśli zachowasz pamięć o grzechach, Panie, któż się ostoi? Ale Ty udzielasz przebaczenia, aby Cię ota- czano bojaźnią". Od samego początku Biblia mówi wyraźnie, że kiedy pokutujemy, zawra- camy z grzesznej drogi i kierujemy się ku Bogu- On nam wybaczy. Jako chrześcijanie wcho- dzimy do nowego życia, stajemy się dziećmi Boży- mi, grzechy zostają nam przebaczone. Chrześcijanie przebaczają innym, ponie- waż i im jest przebaczone i chociaż czasami popadają w grzech, jeśli tylko zwrócą się do Boga, żałując za grzechy - On wybaczy im i przywróci ich do godności dzieci Bożych (patrz także: Nawrócenie). Przebłaganie - jeden problem zajmował autorów BiblŹŹ bardziej niż wszystkie inne. Jak ludzie mogą cie- szyć się przyjaźnią Bożą? Z powodu grzechu są oni oddzieleni od Boga, a jed- nocześnie ich podstawową potrzebą jest bycie z Nim "w jedności". Bez względu na to, jak ludzie będą się starać, nig- dy nie będą godni przyjaźni z Bogiem. Nigdy nie spro- stamy wymogom Boga. Aby Bóg odpuścił nam grzechy musimy Go przebłagać. W czasach Starego Testamentu składano ofiary, które były formą przebła- gania za grzech. Jednak ten system nie mógł być ostatecznym rozwiązaniem. Kilku autorów starotesta- mentowych rozumiało, że problemem tym będzie musiał się zająć sam Bóg. Izajasz pisał o tym, że aby ten problem rozwiązać, nadejdzie sługa Boga. "Wszyscyśmy pobłądzili jak owce, każdy z nas się ob- rócił ku własnej drodze, a Pan zwalił na Niego winy nas wszystkich". Nowy Testament opisuje, jak Bóg posłał Jezusa, swe- go Syna, aby to właśnie uczynił. Jego śmierć była pełną ofiarą za wszystkich ludzi. Kiedy Jezus umierał na krzyżu, cierpiał aż do śmierci za nasz grzech. Na krzyżu odczuł bardzo wy- raźnie oddzielenie od Boga i zawołał: "Boże, mój Boże, czemuś mnie opuścił?" Ma- teusz opisuje, że zasłona wisząca w Świątyni rozdar- ła się na dwoje z góry na dół. Rozdarcie na pół zasło- ny ogłaszało w dramatycz- ny sposób, że nie musimy być już dłużej oddzieleni od Boga. Jezus złożył ofia- rę przebłagalną za grzech świata (patrz także: Krzyż, Pojednanie, Odkupienie). Przemienienie - Prze- mienienie Jezusa nastąpiło w przełomowym momencie Jego życia. Piotr rozpoznał wtedy w Jezusie Mesjasza. Jezus często mówił ucz- niom o swojej nadchodzą- cej śmierci i zmartwych- wstaniu. Gdy poszedł na górę (tradycyjnie przyjmuje się, że była to Góra Tabor) z Piotrem, Jakubem i Janem, zobaczyli oni tam Jezusa, przemienionego przez chwałę niebiańską, oraz Eliasza i Mojżesza, jak z Nim rozmawiają. Wtedy przemówił głos z nieba, podobny do głosu, który przemówił w czasie chrztu Jezusa: "To jest mój Syn umiłowany, w którym mam upodo- banie, Jego słuchajcie!" Mojżesz i Eliasz sym- bolizowali dwie główne części Starego Testamentu: Prawo i Księgi Proroków. Ich obecność potwierdziła, że wszystko się wypełniło w Jezusie. Piotr chciał roz- bić namioty, aby upamięt- nić to zdarzenie. Ale nie o to chodziło. Przemienie- nie potwierdzało słuszność drogi obranej przez Jezu- sa. Wskazywało na chwa- łę, która stanie się Jego udziałem. Lecz zanim to nastąpi, musi On umrzeć na krzyżu. O tym Jezus roz- mawiał z Eliaszem i Mojże- szem - o Jego odejściu. Ale uczniowie, zrozumieli to do- piero po zmartwychwstaniu. Przykazania - (patrz: Prawo). Przymierze - podstawo- we znaczenie słowa "przy- mierze" w BiblŹŹ oddają sło- wa Jeremiasza 31,33: "Bę- dę im Bogiem, oni zaś bę- dą Mi narodem". Bóg na- wiązuje z ludźmi specjalne więzi. Zobowiązuje się chronić swój lud, a w za- mian spodziewa się z ich strony posłuszeństwa. Wię- kszość przymierzy, o któ- rych wspomina Biblia, za- wartych jest pomiędzy Bo- giem a człowiekiem, lecz w Starym Testamencie są także przymierza zawierane między ludźmi. Sama Biblia dzieli się na dwa główne przymierza: Stare i Nowe, choć częś- ciej nazywa się je Starym i Nowym Testamentem (co znaczy to samo). Stare przymierze zostało zawarte z Mojżeszem na Górze Sy- naj, kiedy Bóg dał swemu ludowi Dziesięć Przykazań, jako podstawowe przepisy w życiu. Przymierze to stanowi podstawę religŹŹ Izraela. Niektóre odkrycia archeologiczne sugerują, że sposób, w jaki ułożone jest przymierze, może być zaczerpnięty z traktatów zawieranych w tym samym czasie pomiędzy niektórymi państwami na Bliskim Wschodzie. W Starym Testamencie były też inne przymierza. Jednym z nich było przy- mierze z Noem po potopie, kiedy Bóg obiecał nigdy więcej nie zsyłać na ziemię potopu. Jest to przymierze Boga z wszystkimi ludźmi. Jest też przymierze z Abrahamem, w którym Bóg obiecał, że jego potomkowie będą mieli własny kraj. Jestto przy- mierze Boga z Jego naro- dem, odnowione przymie- rzem z Mojżeszem na Górze Synaj. Autorzy Nowego Testa- mentu pokazują, że nowe przymierze pomiędzy Bo- giem a człowiekiem, które zapowiada Stary Testa- ment, zostaje zawarte przez śmierć Jezusa. Sam Jezus mówii o tym w czasie Ostat- niej Wieczerzy: "Ten kielich to Nowe Przymierze we krwi mojej, która za was będzie wylana". List do Hebrajczy- ków porównuje Stare i Nowe Przymierze. Nowe Przymierze daje coś, czego Stare nigdy dać nie mogło: uwolnienie od mocy grze- chu, wolność do posłu- szeństwa Bogu (patrz także: Wybór). Przypowieść - sposób uczenia prawd duchowych przy użyciu barwnego opisu lub krótkiej historŹŹ. Wiele nauk Jezusa to przypowieści (patrz także: Religia i kult w BiblŹŹ). Przyszły los - oprócz pewności sądu i powtórne- go przyjścia Jezusa, Biblia przekazuje nam niewiele o tym, co dzieje się po śmierci. Autorzy Starego Testa- mentu generalnie spodzie- wali się dalszego istnienia w Szeolu. Było to po prostu miejsce spoczynku i ciszy, po ustaniu życia. Jednak wraz z upływem czasu lu- dzie zaczęli rozumieć, że Bóg zaplanował dla nich przyszłość bardziej chwa- lebną w innym miejscu. Bóg nie porzuci swych ludzi w Szeolu, ale popro- wadzi ich do życia i radoś- ci. Księgi Hioba i Daniela wyrażają takie przekonanie o przyszłości. Hiob jest pewien, że zobaczy Boga. A Daniel mówi o zmarłych przywróconych do życia. Otchłań w Nowym Testamencie znaczy tyle, co Szeol. Piotr, mówiąc o śmierci Jezusa, stwier- dził, że Dawid przepowie- dział zmartwychwstanie Mesjasza: "więc jako pro- rok widział przyszłość (...) i przepowiedział zmar- twychwstanie Mesjasza, że ani nie.pozostanie w Otchłani, ani ciało Jego nie ulegnie rozkładowi". Gdzie indziej Piotr mówi, że Jezus poszedł nauczać do zmarłych, "duchów uwięzionych", prawdopo- dobnie w czasie pomię- dzy ukrzyżowaniem a zmartwychwstaniem. Nowy Testament często mówi o śmierci jako o śnie. "Raj" jest to słowo użyte przez Jezusa dla określe- nia miejsca przebywania tych, którzy umarli w poko- ju z Bogiem. Paweł wyra- żał pewność, że chrześci- janin po śmierci staje przed Jezusem. Nie potrafimy wyobrazić sobie istnienia poza czasem, ale autorzy Nowego Testamentu byli pewni, że wierzący chrześcijanie, zmarli czy żyjący, spotkają Jezusa i wejdą do chwały nieba i "zmartwychwstaną" tak, że ich ciała nie będą już podlegać śmierci (patrz także: Śmierć, Niebo, Piekło, Sąd, Powtórne przyjście Jezusa). Kiedy Jezus przywrócił wzrok niewidomemu od urodzenia. posłał go. by.się umył w sadzawce Siloe. Radość - w BiblŹŹ nie jest okazjonalnym doświadcze- niem emocjonalnym; jest ona podstawową częścią osobistego spotykania Boga. Radość jest owocem Ducha Świętego. "głównym zadaniem człowieka jest chwalić Pana i radować się w Nim na wieki". Gdy Bóg obecny jest w naszym życiu, przez cały czas doświadczamy ra- dości. A skoro radość ta jest darem Boga, możliwe jest, że chrześcijanin radu- je się nawet w czasach prześladowań. "Radujcie się w Panu" - pisze Paweł w liście do Filipian. Rządy - Biblia nie pro- ponuje żadnej formy rządów jako słusznego sposobu na zorganizo- wanie społeczeństwa. Ukazuje ona wiele róż- nych form kierowania. Patriarchowie, Abraham, Izaak i Jakub, żyli w kla- nach rodzin. Naród Izrae- la rządzony był najpierw przez sędziów, potem przez królów. A chrześci- janie Nowego Testamentu zaakceptowali rzymski system rządów, pod którym się znajdowali. Od początku Izrael miał być "teokracją" - narodem, w którym królem jest Bóg. Jednak ze względu na grzeszną naturę człowie- ka wkrótce stało się jasne, że potrzebni są ludzie, którzy ustanowią prawa i będą pilnować ich prze- strzegania. Naród Izraela odkrył to w czasie pano- wania sędziów, gdy nie było rządu centralnego. "W owych dniach nie było króla w Izraelu. Każdy czynił to, co było słuszne w jego oczach". Bóg udziela rządom peł- nomocnictwa, aby dbały o sprawiedliwość. "Każdy niech będzie poddany wła- dzom, sprawującym rządy nad innymi. Nie ma bowiem władzy, która by nie pocho- dziła od Boga, a te, które są, zostały ustanowione przez Boga". Lud Boży po- winien modlić się za rząd i podtrzymywać go, gdy stara się rządzić sprawie- dliwie. Jednocześnie Biblia pokazuje, że Bóg oczeku- je od władców dbałości o sprawiedliwość, a nie sprzeniewierzanie się jej. Starotestamentowi prorocy - zwłaszcza Amos - głośno występowali przeciwko ty- rańskim rządom wielu kró- lów Izraela i Judy. A kiedy rządy prześladują swych podwładnych, lud Boży musi powstać nieustra- szenie przeciwko nim i je potępić. Jeśli dochodzi do sprzeczności pomiędzy tym, czego wymaga rząd, a co nakazuje Bóg, chrześ- cijanie muszą być posłusz- ni Bogu. Sąd - ponieważ Bóg jest Władcą wszechświata, jest On również Sędzią. władca ustanawia prawa i pilnuje, by były przestrzegane. To właśnie oznacza w BiblŹŹ sąd. Sąd w Starym Testa- mencie często oznaczał "dobry rząd". Sędziowie byli przywódcami narodo- wymi, zanim w Izraelu za- częli rządzić królowie. Bóg był najwyższym Sędzią, Władcą nad wszystkimi istotami. Zatem sąd "ostateczny" jak uczy Jezus - będzie definitywnym oddzieleniem złego od dobrego. Ponie- waż sędzią jest sam Bóg, nie będzie niesprawiedli- wości. Możemy być pewni, że Sędzia całej ziemi są- dził będzie sprawiedliwie. Zadanie osądzenia Bóg powierza Jezusowi. Każdy będzie osądzony zgodnie ze swoją wiedzą. Ci, którzy nigdy nie słyszeli pisanego Prawa Boga, bę- dą osądzeni na podstawie tego, co wiedzą o Bogu ze stworzenia i co mówi im ich własne sumienie o tym, co jest dobre, a co złe. Lecz nikomu z nas nie udaje się żyć w zgodzie z tym, co wiemy o Bogu i Jego wy- mogach, i wnioskując z na- szego życia wszyscy po- winniśmy zostać potępieni. W dniu Sądu Ostatecz- nego wszystko zależeć będzie od związku danej osoby z Chrystusem. Sam Jezus tak powiedział. Wcześni chrześcijanie wie- rzyli, że jedynym sposo- bem zapewnienia sobie życia w dniu ostatecznym jest wiara w Chrystusa. "Kto wierzy w Niego, nie podlega potępieniu; a kto nie wierzy, już został po- tępiony" - pisze Jan (patrz także: Przyszły los, Niebo, Piekło, Powtórne przyjście Jezusa). słowo - "Słowo Boże" jest zwrotem, którego Biblia często używa, mówiąc o Bo- gu objawiającym się czło- wiekowi. Tak jak my pozna- jemy się dobrze poprzez mowę, tak Bóg dał się nam poznać przez mowę, a tak- że przez swe czyny. "Słowo Pańskie" zostało przekazane w różnych formach. Zwrot ten często pojawia się w księgach proroków. Nie zawsze sły- szano to Słowo: czasami je widziano. Jezus, koń- cowe i pełne objawienie Boga, jest także nazywany słowem. Tym razem Słowo Boże można było zoba- czyć, dotknąć i usłyszeć. "Bóg zaś przemówił ostatni raz w swym Synu Jezusie Chrystusie". Słowo Boże - to Boże objawienie - ono "trwa na wieki". Jest potężne i czyni wszystko, co Bóg planuje. Nikt nie może do niego nic dodać, ani nic ująć (patrz także: Objawienie). Stworzenie - Biblia na- ucza, że wszystko zostało stworzone przez Boga. On był Stwórcą na samym początku i swoje stworze- nie podtrzymuje, sporady- cznie interweniując w jego losy. Biblia nic nie mówi, która teoria stworzenia jest najbardziej prawdopodo- bna. Nic w tym dziwnego, skoro nigdy nie miała to być księga naukowa. Jej celem jest opowiedzenie nam o Bogu i Jego sto- sunku do ludzi i świata, w którym oni żyją. W Rdz 1 dowiadujemy się, że Bóg stworzył dos- konały świat. Stworzył rośli- ny i zwierzęta zdolne do reprodukcji. Umieścił męż- czyznę i kobietę w centrum stworzenia, aby nad wszel- kim stworzeniem panowali. Według Rdz 2 świat, ja- kim go stworzył Bóg, był cudownym miejscem do mieszkania, zwłaszcza że mężczyzna i kobieta mogli w sposób wolny i otwarty spotykać Boga. Pierwotna doskonałość świata przeminęła, ponie- waż ludzie z własnej woli sprzeciwili się nakazom Bożym. Biblia nieustan- nie przypomina jak wielki i wspaniały jest Bóg- Stworzyciel i jak mały w po- równaniu z Nim jest czło- wiek. Mimo to Bóg dba o ludzi, troszczy się o całe swoje stworzenie. Zatem: "Niech cała zie- mia boi się Pana i niech się Go lękają wszyscy miesz- kańcy świata! Bo On prze- mówił, a wszystko powsta- ło; On rozkazał, a zaczęło istnieć". Paweł mówi też o "no- wym stworzeniu". Przez śmierć i zmartwychwsta- nie Jezusa, Bóg dał lu- dziom szansę, by ich grzechy zostały przeba- czone, umożliwił im uczest- niczenie w nowym życiu nowego stworzenia. Chrześcijanie wiedzą już coś o tym nowym stworze- niu i dniu, kiedy staną się jego pełną częścią, gdy wszechświat zepsuty przez grzech przestanie istnieć i wszystkie rzeczy powsta- ną na nowo. Szatan - to hebrajskie imię diabła i greckie mia- no istoty, która uosabia wszelkie zło i stoi w opo- zycji wobec Boga. Oba te imiona znaczą "oskarży- ciel", przez co pokazują, że Szatan jest tym, który kusi ludzi do złego, że- by potem oskarżyć ich przed Bogiem. Walka pomiędzy siłami dobra i zła nie jest walką dwóch równych potęg. Bóg jest wszechmocny i wieczny; Szatan wpraw- dzie często wydaje się być górą, lecz jego dzieło jest ograniczone przez Boga. Szatan do dzieła zniszcze- nia doprowadza sztuczkami i oszustwem, nie siłą. Jed- nak posiada taką władzę na świecie, że można go nazwać władcą. Jezus przyszedł, by zniszczyć to, co zrobii diabeł i dzięki zwycięstwu nad złem przez śmierć i zmartwychwstanie pokonał Szatana. Chociaż Szatan wciąż jeszcze działa na świecie, jego porażka bę- dzie zupełna na końcu dziejów. Szatan stanowi przeci- wieństwo świata Bożego. Widząc jak kusi Jezusa lub jak wykorzystuje ludzi w swoim dziele, wiemy, że występuje przeciwko dzie- łu Bożemu. Jednak wraz z Jezusem nadeszło kró- lestwo Boże, a królestwo Szatana uległo zniwe- czeniu. Jezus wiele razy spotykał się ze złymi du- chami rządzonymi przez Szatana, lecz Jego dzia- łalność wykazała, że Jego moc jest znacznie potęż- niejsza od mocy Szatana i złych sił. Śmierć - "Człowiek jest podobny do tchnienia wiatru, dni jego jak cień mijają". Biblia podejmuje zagadnienie śmierci, która przychodzi do każdego. Śmierć pozostaje nadal czymś złym, czymś, co wzbudza trwogę w naszych umysłach. W całej BiblŹŹ widoczny jest bliski związek pomię- dzy śmiercią a grzechem. śmierć jest częścią kary, która spadła na Adama po jego nieposłuszeństwie. Paweł uważa śmierć za nieuniknioną konsekwencję obecności grzechu na świecie. Bóg bowiem jest święty, i nie może tolero- wać grzechu. Jeśli umie- ramy w stanie niewybaczo- nego grzechu, nasza śmierć jest nie tylko cieles- na, lecz także duchowa. Jest to oddzielenie od Boga. Nowy Testament często mówi o nie-chrześ- cijanach, że są fizycznie żywi, ale "duchowo martwi przez nieposłuszeństwo i grzechy". Kiedy Jezus umarł na krzyżu, wziął na siebie koń- cowe konsekwencje grze- chu. Jego zmartwychwsta- nie pokazało, że pokonał śmierć. Zatem, mimo iż na- szym ludzkim losem jest umrzeć, przez wiarę w Chrystusa możemy po- siąść "życie wieczne". Chrześcijanin jest już wyniesiony ponad śmierć duchową ku nowemu życiu i oczekuje końca czasu, kiedy fizyczna śmierć, "ostatni wróg", zostanie pokonana (patrz także: Niebo, Piekło, Sąd, Życie, Zmartwychwsta- nie, Powtórne przyjście Jezusa). Jezus powstał z martwych do życia. Z tego powodu Jego wierni mogĄ z ufnością wy- glĄdać własnego zmartwych- wstania. Śmierć nie jest końcem. Świat - greckie słowo "kosmos", świat, zwykle oznacza "stworzony, fizycz- ny świat. W takim znacze- niu używa się go w Nowym Testamencie do opisania świata stworzonego przez Boga. Używa się go też, gdy mówi się o "stanie świata". Świat zbuntował się prze- ciwko Bogu; stąd też Szatana można nazwać księciem albo władcą świata i o całym świecie mówi się, że jest w jego mocy. Świat (czasami nazywany po grecku aion, co znaczy "wiek" albo "duch wieku") oznacza wszystko, co stoi w opo- zycji wobec Boga. Świat znienawidził Chrys- tusa i okazuje podobną nienawiść wobec Jego wiernych. A mimo to Bóg ukochał świat. Chrześcija- nie nie należą do tego świata, lecz w nim żyją. Nie wolno im przejąć sposobu myślenia świata i podpo- rządkować się skoncentro- wanym na człowieku, ma- terialistycznym standardom. Muszą zaś żyć z tymi, którzy się przeciwko temu buntują, ponieważ Bóg kocha ich, a Jezus umarł za wszystkich. Światło - Biblia często przeciwstawia światło ciem- ności, aby pokazać abso- lutną różnicę pomiędzy Bo- giem, a siłami zła. "Bóg jest światłością, a nie ma w Nim żadnej ciemności". Bóg jest bezgranicznie dobry. Jego świętość jest tak krańcowo czysta, że mówi się o Nim, iż "zamieszkuje światłość niedostępną". Siły zła zaś nazywa się kos- micznymi siłami w tym "wie- ku ciemności". Jan opisuje duchową bitwę pomiędzy "światłem" (Bogiem i dob- rem) a "ciemnością" (Szata- nem i całym złem). "Świat- łość w ciemności świeci i ciemność jej nie ogarnę- ła". Przez życie, śmierć i zmartwychwstanie Jezusa światło odniosło zwycięstwo nad ciemnością. Jezus nazywa siebie "światłością świata" i obie- cuje "światło życia" wszyst- kim, którzy za Nim pójdą. Ludzie nie potrzebują dłużej chodzić w ciemnoś- ci, nieświadomi prawdy, odcięci od Boga, zaślepie- ni grzechem. Mogą "żyć w światłości" - tak jak i On jest w światłości. Zostać chrześcijaninem znaczy wyjść z ciemności na światło. Lud Boży jest światłem dla całego świa- ta. Chrześcijanie muszą pozwolić temu światłu świecić także dla innych. W nowym niebie i na nowej ziemi światło obec- ności Bożej będzie stałą rzeczywistością. Nie będzie ciemności ani nocy, ani lamp, ani nawet światła słonecznego. Cały lud Boży będzie z Nim, a On będzie im światłem. Świętość - zasadniczą ideą świętości jest "oddzie- lenie" (tj. przeznaczenie) dla Boga. W Starym Testa- mencie miejsca, rzeczy, ludzie i czas nazywane były świętymi, kiedy były prze- znaczone dla Boga. Z tego powodu siódmy dzień ty- godnia, szabat, był dniem świętym. Czym jest świętość? Jest szczególnym przymiotem Boga. Świętość Boga nie zezwala na porównywanie Go do innych bóstw. Nic się z Nim nie równa. Sama Jego natura jest różna od naszej. On jest "święty". Z tego powodu powinniśmy stawać przed Nim z lękiem. Gdy ktoś, jak Izajasz, zdaje sobie sprawę z tego, jak święty jest Bóg, z całą intensywnością uzmysła- wia sobie swój własny grzech, który oddziela go od Boga. Ludzie mają za zadanie dążyć do świętości, jaką widzą w Bogu. Bóg chce, by ludzie uczestniczyli w Jego świętości. W No- wym Testamencie święty jest przede wszystkim Jezus; także chrześcijan często nazywa się świę- tymi. Nie oznacza to szczególnie pobożnego chrześcijanina, ale osobę "pełną świętości", która jest "oddzielona od świata" i oddana służbie Bogu. Święci mają wzrastać w świętości i upodabniać się do Boga - proces ten nazywa się "uświęcaniem". Święty - (patrz: ,Świętość). Trójca - słowo to nie po- jawia się w BiblŹŹ. Jest to nazwa, której użyto po raz pierwszy w Credo w pierw- szych wiekach Kościoła, aby wyjaśnić, że Bóg jest Ojcem, Synem i Duchem Świętym. Wynika to z nau- ki Jezusa i Nowego Tes- tamentu jako całości. Od najwcześniejszych cza- sów podkreślano to przy chrzcie. Zgodnie z nauczaniem Żydów jest jeden Bóg. Niczemu i nikomu nie wolno podważyć tego wierzenia. Mimo to autorzy Nowego Testamentu wyraźnie po- kazują Boga jako Ojca, który stworzył i podtrzymu- je wszystko swą miłością i mocą, jako Syna, który przyszedł na świat oraz jako Ducha, który działał w ich własnym życiu. W pewnym momencie Kościół uznał za konieczne opracowanie stwierdzeń o Trzech Osobach w jed- nym Bogu, po to, by po- twierdzić prawdę Nowe- go Testamentu i ustrzec się przed fałszywymi wierzeniami (patrz także: Bóg, Duch Święty, Jezus Chrystus). Upadek - grzech jest obecny w świecie, ponie- waż ludzkość sprzeciwiła się Bogu. Za wyjątkiem Je- zusa nigdy nie istniał czło- wiek bezgrzeszny. Biblia wskazuje na początki grze- chu u progu dziejów czło- wieka. Historia Adama i Ewy jest odzwierciedleniem dra- matu upadku mężczyzny i kobiety z wyżyn, kiedy to byli przyjaciółmi Boga i ko- roną całego stworzenia. Pierwotnie nie było grze- chu, który niszczyłby życie ludzi i ich bliskość z Bo- giem. Tak miało być, bo do takiego szczęścia Bóg stwo- rzył ludzi. W Rdz 3 dowiadu- jemy się, że ta sytuacja zmieniła się drastycznie. Pierwsi rodzice ulegli podszeptom węża i zdecy- dowali przeciwstawić się Bogu dopuszczając się za- bronionego czynu. W wy- niku tego nieposłuszeństwa Adam i Ewa zostali pozba- wieni możliwości przebywa- nia w obecności Boga. Ży- cie ich odtąd wypełnione będzie ciężką pracą, pozna- ją, co to smutek i cierpie- nie, a w końcu będą musieli umrzeć. Od czasu upadku Adama i Ewy cała ludzkość (z wyjątkiem niepokalanie poczętej Maryi) została ska- żona przez grzech pierwo- rodny. "Przez jednego czło- wieka grzech wszedł na świat, a przez grzech śmierć, i w ten sposób śmierć prze- szła na wszystkich ludzi, po- nieważ wszyscy zgrzeszyli". Cały wszechświat jest ska- żony grzechem; zarówno ludzie, jak i natura, w której żyjemy. Pomimo iż ciągle mamy w sobie wiele z pierwotnej natury danej nam przez Bo- ga, pomimo iż ciągle zna- my Go i szukamy - istnieje w nas skłonność do grzechu. Usprawiedliwienie- sam człowiek nic nie może zrobić, by być usprawiedli- wionym wobec Boga. Grzech odcina nas od świętego Boga. Bez wzglę- du na to, jak bardzo chce- my być dobrzy, nie może- my się od grzechu uwolnić. Zatem, jeśli człowiek ma zostać usprawiedliwiony wobec Boga, może się to stać tylko z woli Boga, za sprawą Jego łaski. Tak mówi doktryna o usprawie- dliwieniu. Jezus głosi, jako swoje orędzie, usprawie- dliwienie. Bóg przyjmuje nas jako swoje dzieci, gdyż Jezus umarł za nas na krzyżu. "On to dla nas grzechem uczynił Tego, który nie znał grzechu, abyśmy się stali w Nim sprawiedliwością Bożą". Chrystus przyjął na siebie wyrok za grzech, żeby nas uwolnić. Bóg patrzy teraz na chrześcijanina jako na osobę "w Chrystusie", no- wą osobę za sprawą odku- pienia przez Chrystusa. Grzesznik oczywiście potrzebuje nawrócenia i wiary w orędzie Jezusa, tzn. musi chcieć ponownie nawiązać właściwy stosu- nek z Bogiem i pokornie prosić o przebaczenie (patrz także: Przebłaga- nie, łaska). Uzdrawianie - choroba jest jednym ze skutków obecności zła na świecie. Ludzie chorują, starzeją się i umierają na skutek "upad- ku", przyjścia grzechu na świat. Nie znaczy to, że osoba choruje, ponieważ zgrzeszy- ła. Sądzono tak powszech- nie za czasów Jezusa, ale On temu zaprzeczył. Jezus przyszedł ogłosić nowe stworzenie, w którym nie będzie już grzechu, choroby ani śmierci. Nowe stworzenie już się zaczęło od zmartwychwstania Jezusa, ale zostanie dokoń- czone w przyszłości. Ci, którzy w Niego wierzą, będą w nim uczestniczyć. Chrystus uzdrawiając i odpuszczając grzechy chciał wszystkim pokazać, jakie jest nowe królestwo, i że jest ono realne. Jezus odniósł do siebie proroctwo Izajasza: "Duch Pański spo- czywa na Mnie, ponieważ Mnie namaścił i posłał Mnie, abym ubogim niósł dobrą nowinę, więźniom głosił wolność, a niewido- mym przejrzenie". Uzdra- wianie chorych na ciele i duszy było próbką, przed- smakiem nadchodzącej ery. Dzieło uzdrawiania kontynuowane jest także przez uczniów Chrystusa. Paweł opisuje dar uzdra- wiania przekazany każde- mu Kościołowi. Dla Jakuba normalnym jest zwołanie starszych Kościoła, by modlić się za chorego. Radzi on chrześcijanom: "Wyznawajcie zatem sobie nawzajem grzechy, módl- cie się jeden za drugiego, byście odzyskali zdrowie". Zbawienie, jakie przynosi Jezus, jest zbawieniem całego ciała. Ale dopóki "wszystkie rzeczy nie staną się nowe", do końca czasów, Kościół nie może zawrócić proce- su chorób, starzenia się i umierania. Ludzie nadal będą chorować, starzeć się i umierać. Bóg jednak chce, by Kościół niósł dalej posługę uzdrawiania, do czasu powrotu Jezusa. Wówczas w pełni zostanie ustanowione królestwo Bo- że i nie będzie już łez, bólu ani śmierci. Wiara - Paweł wyjaśnia starannie w swych listach do chrześcijan z Rzymu i Galacji, że ułożenie odpo- wiednich relacji z Bogiem jest możliwe nie tyle przez dobre uczynki, co wiarę. "Wiara" oznacza zaufa- nie Bogu. Nie jest to "skok w ciemno", który człowiek musi wykonać bez zasta- nowienia. Bóg - jak wierzy- my - jest godzien zaufania, możemy na Nim całkowicie polegać. Ufając swojej wie- dzy, można uwierzyć Jezu- sowi Chrystusowi i zawie- rzyć mu swoje życie. Jako grzeszni, sami nie możemy zrobić nic, by się zbawić. Musimy polegać całkowicie na tym, co Bóg uczynił już dla nas przez Jezusa. Jest to początek "życia wiary". Nikt nie może być pewien, że żyje dobrze, gdy polega tylko na sobie. Musimy całkowicie pokła- dać ufność w Jezusie i w Duchu Świętym, które- go On nam daje, aby nam pomóc żyć tak, jak się to podoba Bogu. Takie życie, gdy człowiek zdaje się na Boga, zaczęło się - jak za- uważa Paweł - już w sa- mych początkach relacji pomiędzy Bogiem a czło- wiekiem, już od Abrahama. Nowy Testament także mówi o "wierze", z jaką należy przyjąć podstawowe nauki o życiu Jezusa, na których opiera się nasze zaufanie. Wniebowstąpienie- przez czterdzieści dni po swym zmartwychwstaniu Jezus często odwiedzał swych uczniów. Potem wstąpił do nieba. Ucznio- wie byli razem z Nim na Górze Oliwnej, kiedy zosta- wił im swe ostatnie prze- słanie. Ujrzeli Go, jak uno- si się w górę i "obłok za- brał Go im sprzed oczu". To zdarzenie nazywamy "wniebowstąpieniem". Chociaż wniebowstąpie- nie było końcem działal- ności Jezusa na ziemi, nie był to koniec Jego dzieła. Gdy uczniowie patrzyli, jak Jezus wstępuje do nieba, dwaj niebiańscy posłańcy zapytali ich: "Mężowie z Galilei, dlaczego stoicie i wpatrujecie się w niebo? Ten Jezus, wzięty od was do nieba, przyjdzie tak samo, jak widzieliście Go wstępującego do nieba". Dalsza część Nowego Testamentu sugeruje wy- raźnie, że od czasu wnie- bowstąpienia do powrotu na końcu czasów Jezus przebywa z Bogiem, swym Ojcem, w chwale niebios. Króluje nad całym wszech- światem. Reprezentuje swych wyznawców przed Bogiem i posyła im Ducha Świętego do pomocy. Wolność - w każdym społeczeństwie, w którym panują rządy autorytarne, odzywa się głębokie prag- nienie wolności. Nie dziwi zatem, że idei tej poświę- cono w BiblŹŹ wiele miejsca. Wolność jest tematem cen- tralnym w cytacie z Izaja- sza, którego Jezus użył do opisania własnego dzieła: "Duch Pański spoczywa na Mnie (...) i posłał Mnie, abym więźniom głosił wolność". Wielu miało nadzieję, że Jezus przyszedł, by wyzwo- lić Izrael spod panowania Rzymian. Lecz Jezus wyjaś- nił wyraźnie, że ma na myś- li znacznie bardziej okrutną formę niewolnictwa. Przy- szedł, by uwolnić człowieka od mocy zła, co zademon- strował, uwalniając ludzi od złych duchów i uzdrawiając chorych. W swych listach do Rzymu i Galacji Pawłowi bardzo zależy, by pokazać, jak ważna jest ta wolność. Jest to wolność od kary za nasz grzech i wolność od ciągłego, a bezskuteczne- go wysiłku przypodobania się Bogu. Chrześcijanin wie, że może być zbawiony tylko dzięki Bożej łasce, a nie własnym wysiłkom. Paweł dostrzegł, że chrześcijanie mogą nad- użyć cennego daru wolnoś- ci w dwojaki sposób. Nie- którzy tęsknili za regułami i nakazami starej religŹŹ ży- dowskiej. Było tak w koś- ciołach Galacji i Paweł na- pisał donich list, by poka- zać,jak wiara chrześcijań- ska zdecydowanie różni się od religŹŹ pełnej reguł. Inni sądzili, że skoro Jezus ich uwolnił, mogą robić, co im się podoba, nawet grze- szyć do woli. Przeświad- czenie to było caŁkowicie błędne: człowiek został uwolniony od grzechu, nie zezwolono mu zaś grze- szyć. Człowiek z radością służy swemu nowemu Pa- nu - Jezusowi Chrystusowi. Prawdziwą wolność znaj- duje się, służąc Bogu i służąc innym. Współuczestnictwo- to dzielenie się, braterstwo będące sednem doświad- czenia chrześcijańskiego. Człowiek został stworzony, by żyć w przyjaźni z Bo- giem. Nieposłuszeństwo człowieka było powodem zerwania tej przyjaźni. Je- zus przyszedł, by ją przy- wrócić, poprzez własną śmierć zwyciężając grzech, który oddziela nas od Boga. Ci, którzy zdają się na Chrystusa, mają udział w miłości Bożej, dzięki któ- rej człowiek został stwo- rzony. Chrześcijanin współ- uczestniczy z Jezusem w miłości samego Boga. Jezus ukazuje bliskość po- między Nim a tymi, którzy w Niego wierzą: "Ja jestem krzewem winnym, wy la toroślami". Tak samo jak współ- uczestniczymy w życiu Je- zusa, tak współuczestniczy- my w życiu naszych braci chrześcijan. Chrześcijanin nie jest tylko jednostką połączoną z Chrystusem. Wszyscy jesteśmy złączeni z sobą, a znakiem tego współuczestniczenia jest miłość wzajemna. To współuczestniczenie i miłość, które charaktery- zują Kościół chrześcijański, widać w czynach. Kościół pierwotny w Jerozolimie wyrażał tę jedność przez dzielenie się ze sobą wszystkimi dobrami materialnymi, które mieli jego członkowie. Kościoły nie-Żydowskie okazywały swą miłość dla będącego w potrze- bie Kościoła w Jero- zolimie, wysyłając mu pieniądze (patrz także: ciało, Kościół). Wybór - "Nie wyście Mnie wybrali, ale Ja was wybra- łem" - powiedział Jezus. Słowa te są podsumowa- niem nauki zawartej w BiblŹŹ na temat wyboru. Ponieważ Bóg jest wszechmocnym Stwórcą, to On podejmuje ostateczne decyzje - a nie człowiek. Dzisiaj chrześcijanie na ca- łym .świecie znajdują słowo Boże skierowane do nich w BiblŹŹ. W niej zawarte jest objawienie Boże, stamtĄd czerpiemy całą naszĄ wiedzę o Jezusie, ucieleśnionym słowie Bożym. Stary Testament poda- je, jak Bóg wybierał ludzi. Wybrał Abla, a nie Kaina; Izaaka, a nie Izmaela; Ja- kuba, a nie Ezawa; Józefa, a nie jego braci. Nie zostali oni wybrani ze względu na swą szczególną dobroć czy wspaniałość. Mojżesz mó- wi ludowi Izraela: "Pan wy- brał was i znalazł upodoba- nie w was nie dlatego, że liczebnie przewyższacie wszystkie narody, (...) lecz ponieważ Pan was umiło- wał". "Nie dzięki twojej sprawiedliwości ani prawo- ści serca twojego ty przy- chodzisz wziąć ich kraj w posiadanie". Powód, dla którego Bóg wybiera te, a nie inne osoby, znany jest tylko Jemu i żaden człowiek tego nie może zrozumieć. Jasne jest wszakże, że ci, którzy przyjmują , wezwanie Boga, mają być I Jemu posłuszni i mają oddać swe życie w posłu- dze dla Niego. Tak było z Abrahamem i ludem Izraela; teraz jest tak z chrześcijanami. "Wy zaś jesteście wybranym ple- mieniem, królewskim ka- płaństwem, narodem świę- tym, ludem na własność przeznaczonym, abyście ogłaszali dzieła potęgi Tego, który was wezwał z ciemności do przedziw- nego swojego światła" (patrz: Powołanie, także: Przymierze, łaska). Zbawienie - to akt Bo- żego wybawienia. Osacze- ni grzechem ludzie są bezradni. Tylko Bóg może przynieść wybawienie. Słowo "zbawić" występuje w Nowym Testamencie w czasie przeszłym, teraź- niejszym i przyszłym. Bóg posiał Jezusa na świat, żeby zbawił ludzi od ich grzechów. Jezus uczynił to poprzez swą śmierć i zmartwychwstanie. Wie- rząc w Niego możemy zostać zbawieni. Dar zba- wienia oferowany jest z dobrej woli wszystkim, bez względu na religijne, rasowe czy społeczne , pochodzenie. Każdy, kto wzywa pomocy u Pana, będzie zbawiony. Chrześ- cijanie już są "zbawieni", ponieważ już zostało im przebaczone i mają nowe życie. Lecz w pełni do- świadczą zbawienia do- piero przy końcu czasów i powtórnym przyjściu Jezusa Chrystusa. Tym- czasem są oni w trakcie "zbawiania". W Starym Testamencie zbawienie jest czymś wię- cej niż wybawieniem du- chowym. Głównym dziełem zbawienia było uwolnie- nie Izraelitów z niewoli egipskiej. Nowy Testament naucza również, że zba- wienie Boże oddziałuje nie tylko na życie ducho- we. Dotyczy ono całej osoby. Niemal jedna trze- cia wzmianek o zbawieniu w Nowym Testamencie dotyczy uwalniania od kon- kretnego zła, jak uwięzie- nie, choroba czy opętanie przez demona. Kiedy czło- wiek staje się chrześcijani- nem, zbawienie Chrystusa wpływa na całe życie, fizy- czne jak i duchowe. Pełnia zbawienia ujawni się jednak dopiero przy powtórnym przyjściu Chrystusa (patrz także: Przebłaganie, Wolność, Odkupienie). Zmartwychwstanie- Twierdzenie, że Jezus po- wstał z martwych, jest klu- czowe dla chrześcijańskiej wiary. "Jeżeli Chrystus nie zmartwychwstał, daremna jest wasza wiara i aż do- tąd pozostajecie w swoich grzechach" - pisał Paweł. Co do faktu, że Jezus powstał z martwych, tak jak to przepowiedział, nie było najmniejszej wątpliwości w umysłach apostołów. Widzieli Go przy różnych okazjach i to było dla nich wystarczającym dowodem. Grób był pusty i władze żydowskie nie mogły poka- zać ciała, żeby wykazać, iż Jezus nie zmartwych- wstał. Paweł wymienia oso- by, które widziały Jezusa żywego po zmartwychwsta- niu. Uczniowie zostali prze- mienieni w ciągu jednej nocy; ze słabej i zastraszo- nej gromadki stali się nie- ustraszoną grupą, nauczali i dokonywali cudów mocą swego zmartwychwstałego Pana. Paweł naucza, że wie- rzący w Jezusa będą mieli udział w Jego zmartwych- wstaniu. Kiedy stajemy się chrześcijanami, już doświad- czamy, jak zmartwychwsta- nie Jezusa oddziałuje na nasze życie. Chrześcija- nin może ufnie spoglądać w przyszłość, ku swemu własnemu zmartwychwsta- niu przy końcu czasów. Wierni muszą stanąć wo- bec śmierci fizycznej, tak jak wszyscy, ale mają za- pewnienie o nowym ducho- wym życiu z Chrystusem, które ich oczekuje w przy- szłości. Chrześcijaństwo nie szuka nieśmiertelności duszy (idea grecka), ale zmartwychwstania całego człowieka w nowym, wspa- nialszym ciele (patrz także: Niebo). Życie - człowiek zaczął żyć, gdy Bóg "tchnął" życie w jego nozdrza. Bóg jest we wszystkich procesach naturalnych, które utrzy- mują nas przy życiu; to On decyduje, kiedy życie się kończy. Życie jest najcen- niejszym klejnotem czło- wieka, a jednym z jego naj- większych pragnień jest możliwość długiego życia. Lecz życie to nie tylko egzystencja fizyczna. Więź z Bogiem umożliwia ludziom życie na nowym poziomie, istnienie pełne, które dał nam Jezus. Jest to "życie wieczne", ofiaro- wane nam przez Jezusa jako dobrowolny i niezmien- ny dar. Życie wieczne jest istnieniem w nowym wymia- rze, "Bożym życiem". "Ten, kto ma Syna, ma życie"- mówi Jan. Zaczyna się ono, gdy człowiek staje się chrześcijaninem, i trwa dalej po śmierci fizycznej. Jest to wieczna więź z Bogiem (patrz także: Śmierć, Zmartwychwstanie). DOM I ŻYCIE RODZINNE Trudno wyobrazić sobie, jak wyglądało życie pięćdziesiąt lat temu, a o ileż trudniej uzyskać prawdziwy obraz życia z czasów biblijnych. Ziemie biblijne znajdują się w basenie Morza Śródziemnego, a to dla wielu z nas oznacza inny klimat. W Izraelu lato jest gorące i suche. Kiedy wieje pustynny wiatr (Sirocco), upał się nasila. Zima jest mokra. Wczesne desz- cze spadają na spękaną od suszy ziemię na przełomie października i listopada. Późniejsze deszcze, w marcu i kwietniu, spadają w okresie dojrzewania owoców. Współczesny Izrael jest małym państwem; tak jak w starożytności rozciąga się na przestrzeni 240 km z północy na południe i 80 km ze wschodu na zachód. Na obszarze tym znajdują się jed- nak szerokie i żyzne doliny, wy- soka na 2750 m n.p.m. góra, pu- stynia oraz tropikalna dolina 390 m poniżej poziomu morza. Zatem klimat tego małego kraju jest zróżnicowany, co ma wpływ na życie ludzi. Zimą w Jerozolimie może padać śnieg, podczas gdy w tym samym czasie w odda- lonym od niej o około 30 km Jerychu możemy odczuwać dotkliwy upał. Bogaci mieli zwyczaj udawania się zimą do Jerycha, zostawiając w Jerozo- limie swych uboższych sąsia- dów. Pieniądze oraz przyna- leżność klasowa zawsze miały wpływ na życie rodzinne. Od czasów Abrahama (około 1900 r. przed Chr.) do spisania ostatniej księgi Nowego Testa- mentu (około 100 r. po Chr.) minęło 2000 lat. W tym czasie na- stąpiło wiele zmian. Abraham prowadził życie na poły koczow- nicze. Jego potomkowie osiedli w Izraelu (Kanaanie), zbudowali wioski i przejęli wiele umie- jętności od rdzennej ludności. Przyjęli nowy system kierowa- nia, rezygnując z władzy star- szych wioski na rzecz scentralizo- wanych rządów królewskich. Na- stały lata dobrobytu, ale z nimi prace przymusowe, podatki, po- działy na biednych i bogatych. Kraj został rozdarty. Inwazje z SyrŹŹ, Egiptu, AsyrŹŹ i BabilonŹŹ, trwające 70 lat wygnanie, pano- wanie najpierw Persów, potem Greków i Rzymian - wszystko to przyniosło nowe zwyczaje i nowe poglądy. Zmiany te odcisnęły swoje pięt- no na życiu domowym i rodzin- nym, przez co trudno jest dziś mówić o "życiu w czasach biblij- nych" ogólnie. Można jedynie mó- wić o życiu w konkretnym czasie. W wypełnieniu luk w naszej ; wiedzy na temat życia w tamtych czasach pomocni są archeolo- gowie. Odkryli oni dokumenty ; oraz pozostałości budynków i przedmiotów domowego użytku z tamtego okresu. Wiemy, że nazwy przedmiotów często się zmieniały - np. nazwy różnych instrumentów muzycznych, drogocennych kamieni i roślin- i gdy znajdujemy dokument, w którym są zapisane jakieś nazwy, czasem pozostaje nam jedynie zgadywanie znaczenia niektórych słów. Pomimo tych trudności zrozu- mienie tła wydarzeń biblijnych jest niezwykle istotne. Bóg prze- :; mawiał za pośrednictwem wielu ludzi w różnych okresach historŹŹ, mówił też przez prostych ludzi. Sam Jezus nie urodził się przecież w pałacu, ale w zwykłym domu zwyczajnego małżeństwa. Im bli- żej możemy przyjrzeć się ludziom z czasów BiblŹŹ, tym lepiej zro- zumiemy, jakie jest przesłanie BiblŹŹ dla nas dzisiaj. Rozumieć świat BiblŹŹ Od czasu spisania ostatniej księgi biblijnej minęło niemalże tysiąc dziewięćset lat. Nasza zna- jomość życia ludzi w tych cza- sach w dużej mierze wywodzi się z samej BiblŹŹ. Lecz opowiedzenie nam o tym nie było celem BiblŹŹ. Jej celem było przekazanie nam Słowa Bożego: wyjaśnienie Jego planu ratunku dla zagubionego i nieszczęśliwego świata. Życie w rodzinie Rodzina z czasów Abrahama zostałaby przez nas, ludzi żyjących w małych ilościowo rodzinach, określona mianem "rodziny rozbu- dowanej". W skład rodziny wcho- dzili nie tylko rodzice i dzieci, ale także dziadkowie, ciotki, wujowie i kuzyni, a nawet służba. Taka ro- dzina mogła być bardzo liczna, dla- tego Abraham był w stanie zabrać ze sobą 38 wojowników, spiesząc, aby wyratować Lota z rąk królów, którzy go napadli i uwięzili (Rdz 14,14). W takim typie rodziny bezgra- nicznym autorytetem, nie tylko w kwestiach praktycznych, ale i religijnych, cieszył się dziad. Po jego śmierci, zgodnie z pra- wem pierwszeństwa urodzenia, obowiązki przejmował jego naj- starszy syn. Słowo przywódcy było prawem. Wspólnota rodziny Abrahama akceptowała fakt, że Bóg dał mu się poznać w ciszy pustyni. Jego Bóg był ich Bogiem, nawet jeśli nie posiadali takiej silnej wiary jak Abraham. Bóg złożył obietnice Abrahamo- wi, a następnie jego synowi Iza- akowi oraz wnukowi Jakubowi, że będzie ich Bogiem troszczącym się i otaczającym ich opieką. W zamian za to Izraelici zostali zobowiązani do życia zgodnego z Bożymi zasadami. Zasady te zostały dokładnie sprecyzowane dla następnych pokoleń w mo- mencie, gdy Bóg przekazał Mojże- szowi przykazania na górze Synaj. Tak więc już od zarania codzienne życie w Izraelu związane było z religią; razem stanowiły one nie- rozerwalną całość. Wszystko, co czyniła rodzina, musiało być zgod- ne z prawem Bożym. Jeśli człon- kowie rodziny źle się nawzajem traktowali, oznaczało to złamanie prawa Bożego. Dlatego też musieli najpierw pogodzić się ze sobą. Do pogodzenia się z Bogiem koniecz- na była jeszcze ofiara (Kpł 6,1-6). Dzieci i rodzice Religia i życie rodzinne były ze sobą związane poprzez osoby rodziców wychowujących dzieci. Dzieci zachęcano do zadawania pytań dotyczących religŹŹ i historŹŹ (Wj 13,14). Miejsca, w których Bóg dokonał czegoś szczególnego dla swojego ludu, zaznaczano ogromnymi kamie- niami. Kiedy dzieci pytały, do czego one służą, rodzice dawali im wyczerpujące odpowiedzi (Joz 4,5-7). Szabat, stały dzień odpoczynku w tygodniu, miał być dniem, pod- czas którego mówiono o Bogu i oddawano Mu cześć (Wj 31,15- 17). W czasach Starego Testamen- tu dzień szabatu rozpoczynał się w piątkowy wieczór najlepszym po- siłkiem w tygodniu. Później ludzie szli do "domu spotkań" (synagogi), aby wysłuchać Pisma Świętego, objaśnianego przez nauczyciela. Rodzice uczyli swoje dzieci bos- kich praw. Uczono się także na pamięć niektórych części BiblŹŹ. Popularnym fragmentem był wiersz Dawida opisujący śmierć Saula i Jonatana. Wieczorami członko- wie rodzin recytowali różne opo- wieści zapisane w BiblŹŹ. Święta Znaczenie wielkich świąt religij- nych było szczególnie widoczne w czasie specjalnych uroczystości. Na przykład w czasie Święta Pas- chy, gdy ojciec zapytał swoje naj- starsze dziecko: "Dlaczego odpra- wiamy to nabożeństwo?", odpo- wiadało ono zgodnie z tym, jak zostało nauczone. Obchodzono także Dzień Po- jednania, po którym następowało Święto Namiotów. W czasie zbio- ru winogron ludzie mieszkali w namiotach zrobionych z gałęzi, aby przypomnieć sobie, w jaki sposób ich przodkowie mieszkali na pustyni. W późniejszej historŹŹ Izraela dzieci podczas Święta Purim odgrywały opowieść o Esterze. Wszystkie te uroczysto- ści były tak pełne życia i ruchu, że dzieci chciały się dowiedzieć, o co w nich chodzi. W ten sposób uczyły się historŹŹ swojego na- rodu jako ludu wybranego przez Boga (patrz: Religia i kult w BiblŹŹ). Nauczanie W czasach Starego Testamen- tu nie było szkół jako takich. Dzieci uczone były w domach, najpierw przez matkę, następnie zaś przez ojca. ReligŹŹ i historŹŹ nauczano poprzez opowieści, me- todą pytań i odpowiedzi oraz przez uczenie się na pamięć. Oprócz tych przedmiotów dziew- częta dodatkowo uczyły się od swoich matek prac domowych, takich jak pieczenie, przędzenie, tkactwo, a chłopcy od ojców, np. wypasu czy rzemiosła. Żydzi mają następujące przysło- wie: "Ten, który nie uczy swojego syna pożytecznego rzemiosła, ro- bi z niego złodzieja". Praca i na- rzędzia ojca (w późniejszych cza- sach Starego Testamentu) oraz przebywanie wśród innych człon- ków cechu, do którego należał- to bardzo istotne elementy eduka- cji chłopca (patrz: Praca i sto- sunki .społeczne w BiblŹŹ). Kraj i zwierzęta Każdy posiadał w tamtych cza- sach kawałek ziemi, tak że zarów- no dziewczęta jak i chłopcy mieli dodatkowo jakieś pozadomowe zajęcia. Zawsze było dużo pracy przy doglądaniu winorośli, oraniu i młóceniu zboża. Dzieci opiekowały się także zwierzętami, które posiadała ro- dzina. Były to przeważnie kozy i owce. Każda, nawet najbiedniej- sza rodzina miała nadzieję, że będzie mogła nabyć dwa baran- ki na okres Paschy. Jeden z nich był zabijany i spożywany, drugi natomiast stawał się to- warzyszem dziecięcych zabaw, dostarczając również wełny na ich odzież. W biednych domach nie było osobnego pomieszczenia dla zwierząt, dlatego też jagnię często spało razem z dziećmi i jadało z tych samych naczyń co one (2 Sm 12,3). Pod koniec lata jagnię zabijano, a mięso było przechowywane w tłuszczu z ogona owcy. Większość rodzin miała także przynajmniej jedną kozę, którą trzymano ze względu na mleko. Część mleka była kwaszona, a następnie przerabiana na ser. W niektórych domostwach trzymano psy, nie były one jed- nak często spotykane. Trakto- wano je jako zwierzęta padlino- żerne. Osioł stanowił najbardziej pow- szechny środek transportu. Mógł unieść zarówno ciężki ładunek, jak i ludzi. Bogatsi rolnicy używa- li do pracy na farmie wołów, a do transportu wielbłądów. Nomadzi i osadnicy We wczesnych czasach Starego Testamentu, przed latami spędzo- nymi w niewoli egipskiej, ludzie żyli w namiotach. Abraham po- rzucił cywilizowane życie, jakie wiódł w mieście Ur, położonym nad odległą rzeką Eufrat, aby po- dążyć za wezwaniem Boga. Przez resztę swojego życia, a przynaj- mniej od czasu do czasu, prowadził koczowniczy tryb życia. Jego syn Izaak i jego wnuk Jakub także ży- li w namiotach jak dzisiejsi Be- duini. Woda była rzadkością, szcze- gólnie latem w okresie suszy, a ludzie żyjący w Kanaan bronili swoich studni przed wędrowcami, którzy czerpali wodę nie tylko dla siebie, ale także dla swoich zwie- rząt. Kłótnia o studnię w Beer- -Szeba pomiędzy Abrahamem i Abimelekiem jest jednym z przy- kładów (Rdz 21,25-31). Chociaż Abraham i jego rodzi- na nie mieli stałych domostw, prowadzili dostatecznie osiadły tryb życia, aby zbierać plony. Po- za tym nigdy nie oddalali się od dużych skupisk ludności. Już za czasów mojżeszowych lud Izraela zapragnął osiedlić się na stałe. W tym okresie jednak toczyła się wojna. Kiedy Izraelici zdobyli swoje ziemie, inne grupy noma- dów chciały się tam także osied- lić. Z tego powodu Izraelici mu- sieli nauczyć się dyplomatycz- nie obchodzić z obcym, poz- bawionym ziemi ludem, który wkrótce zaczął dla nich pracować. Schemat poszczególnych dni nie różnił się zbytnio. Podstawo- wy wzór życia rodzinnego na przestrzeni wieków uległ niewiel- kim zmianom. Spokojny tryb życia naruszały od czasu do czasu armie najeźdźców. Ludzie byli mocno związani z ziemią. Każda rodzina opiekowała się swoim małym gospodarstwem. Zawsze były również jakieś zwierzęta, o które należało się troszczyć. W krajach Wschodu ciągle jeszcze do zadań dzieci należy doglądanie owiec. Ponadto zajmowano się także innymi czynnościami, takimi jak sprzątanie, pieczenie, przędzenie, tkanie i farbowanie. Stosunki rodzinne W miarę upływu czasu życie rodzinne nabierało znaczenia. W momencie gdy klan osiedlił się na stałe, przeciętna rodzina zmniejszyła się. Ojciec W pomniejszonej rodzinie ojciec zachował pełny autorytet. Jeżeli tylko chciał, mógł nawet sprzedać własną córkę w niewolę We wcześniejszych czasach Starego Testamentu ojciec miał prawo nawet zabić nieposłuszne dzieci. Mógł także rozwieść się z żoną, nie podając żadnego powodu i nie zabezpieczając jej na przyszłość. Wolno mu także było aranżować małżeństwa synów. Kobiety Kobieta była własnością swoje- go męża i traktowała go jako swo- jego pana. Z taką postawą spotkać się można nawet jeszcze w cza- sach Nowego Testamentu. Chociaż kobiety wykonywały większość ciężkich prac, pozycja ich zarów- no w rodzinie jak i w społeczności była niska. Prawo chroniło jednak kobiety rozwiedzione, a ich dzieci uczone były szacunku do matki. Stosunki Chrystusa z kobietami, na przykład gotowość, aby przemó- wić do Samarytanki i udzielić jej pomocy (patrz J 4) pozostają w sprzeczności z panującymi wte- dy powszechnie stereotypami. Chrześcijańska nauka jest jasna i prosta: " .. nie ma już mężczyzny ani kobiety, wszyscy bowiem jes- teście kimś jednym w Chrystusie Jezusie" (Ga 3,28). Nie ma obywateli drugiej kategorŹŹ w królestwie Chrystusowym. Dziedzictwo Dziedziczyć mogli jedynie synowie, a specjalna pozycja w rodzinie przysługiwała naj- starszemu z nich. On miał prawo do połowy własności ojca. Tylko w przypadku, gdy rodzina nie miała męskich potomków, dzie- dziczyć mogły córki. W wypadku gdy nie było dzieci w ogóle, włas- ność przechodziła na najbliższego męskiego krewnego. Szacunek i dyscyplina Księga Przysłów traktuje o sto- sunkach rodzinnych w bardziej swobodny i bezpośredni sposób niż jakakolwiek inna księga BiblŹŹ. Dla dobra dzieci wymagano od nich zarówno szacunku do rodzi- ców, jak i zwracania uwagi na ich nauki i rady. Rodzice, którzy na- prawdę kochali swoje dzieci, utrzy- mywali je w karności i pouczali je, szczególnie kiedy były małe. "Porządne lanie nauczy je, jak się należy zachowywać". "Jeżeli dziecko będzie kroczyć własną drogą, spowoduje, że jego matka będzie się go wstydzić". Powiązane ze sobą szczęście dzieci i rodziców jest dla Boga punktem wyjściowym. Nowy Testament jest oparty na tym samym fundamencie. Chrześcijańskim obowiązkiem dzieci jest posłuszeństwo wobec rodziców, rodzice zaś. zobowią- zani są wychowywać je zgodnie z chrześcijańską dyscypliną i nau- ką. Ojcowie jednak nie powinni prowokować swoich dzieci. Czas W żydowskim domu czas nie był "ponaglany". Zanim Grecy i Rzymianie zaczęli używać ze- garów woskowych i wodnych, powszechnym sposobem odmie- rzania czasu w małych jednost- kach było obserwowanie ruchu cienia (chociaż już znacznie wcześniej Egipcjanie używali klepsydry). Żydzi stosowali w czasach biblijnych trzy różne systemy odmierzania czasu. Wcześniej, w okresie Starego Testamentu, kiedy Kanaan znaj- dował się pod wpływami egip- skimi, dzień rozpoczynał się o wschodzie słońca. Używano wtedy dwunastomiesięcznego ka- lendarza z pięcioma dodatkowymi dniami pod koniec roku. Dni mie- siąca oznaczane były poprzez umieszczenie kołka w kościanej płytce, która miała trzy rzędy, a każdy z nich po dziesięć dziurek. Później, być może pod wpły- wem babilońskim, kalendarz uległ zmianie. Dzień rozpoczynał się o "wschodzie księżyca" (godz. 18.00) i w ten sposób cały dzień otrzymał "wieczór i poranek". Wieczór był podzielony na trzy czterogodzinne czuwania. Rzymianie zmienili to na cztery trzygodzinne czuwania. Nowy miesiąc zaczynał się wraz z pier- wszą fazą Księżyca. Pierwszy znak nowiu Księżyca sygnalizo- wały ogniska zapalane na wzgó- rzach. Miesiące wtedy miały tylko 28/29 dni, dlatego też trzeba było dodać jeszcze jeden miesiąc na koniec niektórych lat, aby ka- lendarz funkcjonował zgodnie ze słońcem. Decydowali o tym kapłani. Specjalne okazje Na całym świecie każda rodzi- na ma swoje, czasem szczęśliwe, czasem nieszczęśliwe "wielkie dni". Nie wszystkie święta obcho- dzone przez współczesnych znano w starożytności. Na przykład przejście na emeryturę nie było znane w czasach biblijnych. My jednak ciągle obchodzimy trzy najbardziej istotne wydarzenia obecne także w życiu biblijnej rodziny: narodziny, ślub i śmierć. Nowe dziecko "Dzieci są darem Boga. Są prawdziwym błogosławieństwem. Synowie mężczyzny, który jest jeszcze młody, są jak strzały w rę- ku żołnierza. Szczęśliwym jest ten, który ma wiele takich strzał." Słowa te pochodzące z Psalmu 127 pokazują, jaki stosunek do dzieci mieli Izraelici. Posiadanie licznej rodziny było znakiem bos- kiego błogosławieństwa. Brak po- tomstwa traktowano jako oznakę boskiego gniewu, a to z kolei utrudniało życie bezdzietnej pary (porównaj na przykład historię Anny w 1 Sm). Dzieci były ważne z bardzo wielu powodów. Chłopców ce- niono szczególnie. Posiadanie sy- na było tak istotne, że nawet imię kobiety ulegało zmianie na "mat- ka..." w momencie, gdy na świat przychodził chłopiec. Kiedy chłopcy dorastali, mogli pomagać rodzicom w pracy na roli. Dziewczynki były znacz- nie mniej ważnymi, ale użytecz- nymi pomocnicami. Rodzicom, których córka wychodziła za mąż, należało wynagrodzić stratę rąk do pracy, ofiarowując ślubny po- darunek. Synowie byli ponadto potrzebni, aby zachowywać nazwisko rodzi- ny. We wcześniejszych czasach, zanim ludzie zostali przekonani o istnieniu życia po śmierci, skłon- ni byli wierzyć, że będą żyć za po- średnictwem swoich dzieci. Dlate- go też brak potomstwa oznaczał dla nich również brak przyszłości. Z tego powodu, jeżeli mężczyzna umierał bezdzietnie, do obowiąz- ku jego najbliższego krewnego należało poślubienie żony zmar- łego. Ich pierwszy syn dziedzi- czyłby wtedy zarówno nazwisko, jak i ziemię zmarłego (Prawo lewiratu, Pwt 25,5-6). Obyczaje Nowo narodzone niemowlę myto i nacierano solą (wierzono, że zabieg ten ujędrnia skórę). Na- stępnie owijano je w "pieluszki". Potem matka lub jej pomocnica układała dziecko na kwadratowym kawałku płótna, zaginała wystają- ce po bokach i poniżej stóp rogi i owijała dziecko bandażami (często wyszywanymi), aby ręce niemowlęcia były unieruchomione wzdłuż ciała. Bandaże poluźniano kilka razy dziennie, a skórę sma- rowano olejkiem oliwnym i po- sypywano sproszkowanymi liśćmi mirtu. Czynności te powtarzano przez kilka miesięcy. Dziecko owinięte w ten sposób mogło być łatwo noszone przez matkę w wełnianej "kołysce" umieszczo- nej na plecach. Nocą ta kołyska wisiała na belce pomiędzy dwo- ma rozgałęzionymi żerdziami. Normalnie dzieci były karmio- ne piersią przez pierwsze dwa lub trzy lata życia. Śmiertelność wśród niemowląt była jednak bardzo wysoka, ze względu na ubóstwo panujące w większości domów. W czasach Starego Testamentu noworodkowi nadawano imię za- raz po urodzeniu. Imię zawsze miało jakieś znaczenie. Mogło określać sposób, w jaki dziecko przyszło na świat, jego charakter, bądź też wyrażać odczucia członków rodziny w stosunku do Boga. Na przykład żona Jakuba, Rachela, która czekała bardzo długo na narodziny pier- wszego syna, nazwała go Józef- "oby Bóg dał nam więcej sy- nów". Imię Barak oznacza "błys- kawicę", Eliasz znaczy "Bóg jest Panem", Izajasz z kolei "Bóg jest zbawieniem". Ceremonie Chłopiec w czasach Starego Testamentu otrzymywał imię w osiem dni po urodzeniu. W tym samym momencie był również obrzezany (obcinano luźną część napletka). Wiele narodów dokonywało obrzezania, kiedy chłopcy byli uznawani za dorosłych członków społeczności. W czasach Abraha- ma, zgodnie z ustanowieniem bos- kim, obrzezania należało dokonać w ósmym dniu po narodzinach. Czynność ta była fizycznym znakiem przymierza zawartego na wieki pomiędzy Bogiem a Abraha- mem i jego potomkami. Ta ceremonia miała przypominać im, że każde dziecko w Izraelu jest jednym z dzieci bożych. Niestety prawdziwe znaczenie tego znaku zostało zapomniane i w czasach wygnania babilońskiego uważano je jedynie za znak przynależności do społeczności żydowskiej. Czasem podczas obrzezania od- bywały się jeszcze dwie ceremonie. Jeżeli chłopiec był pierworodny w rodzinie, wtedy należał do Boga w szczególnym sensie i musiał być wykupiony. Zwyczaj ten był pa- miątką wyjścia z Egiptu, gdy wszystkie pierworodne dzieci egipskie zmarły, a Bóg ocalił pier- worodnych synów Izraela. Od tego czasu każdy pierworodny należał do Niego. "Należy wykupić każde swoje pierworodne dziecko płci męskiej". "Ten obrządek stanie się pa- miątką... przypomni nam, że Bóg wyprowadził nas z Egiptu poprzez swoją wielką moc" (Wj 13,13 i n.). Pierwsze pokolenie po wyjściu z Egiptu zostało wykupione po- przez oddanie lewitów służbie Bożej. Potem każda rodzina pła- ciła pięć kawałków srebra, aby wykupić swojego pierworodnego. Drugą ceremonią była ofiara składana przez matkę, aby mogła być oczyszczona (patrz Kpł 12). Zgodnie z Prawem Mojżeszowym każdy oddający cześć Bogu musiał być rytualnie "czysty". Pewne rze- czy, jak na przykład kontakt z mart- wym ciałem, urodzenie dziecka lub jedzenie zakazanych pokar- mów, które mogły spowodować chorobę, uniemożliwiały ludziom na jakiś czas uczestniczenie w nabożeństwach. Aby znowu stać się czystą, matka musiała ofiarować najpierw gołębia, a potem jagnię. W przy- padku gdy rodzina była biedna i nie mogła sobie pozwolić na jagnię -jak na przykład rodzice Jezusa, Józef i Maryja - mogła w zamian ofiarować jednego gołębia. W czasach Nowego Te- stamentu pieniądze (lub kawałki srebra) wrzucano do skarbon umieszczonych w świątyni, aby zapłacić za ofiary, a kobiety gro- madziły się na schodach w po- bliżu ołtarza, w oczekiwaniu na ceremonię. W czasach Nowego Testamentu chłopiec stawał się mężczyzną w dniu trzynastych urodzin. Uro- czystość ta była podkreślona spe- cjalnym nabożeństwem zwanym Bar micwa ("syn prawa"). Na kilka miesięcy przed urodzinami chłopiec uczył się czytać frag- menty z Pięcioksięgu i proroków, które miał samodzielnie odczytać tego dnia w trakcie nabożeństwa w synagodze. Potem rabin prze- mawiał do chłopca i prosił Boga o błogosławieństwo dla niego przepięknymi słowami z Lb 6,24-26: "Niech cię Pan błogosławi i strzeże. Niech Pan rozpromieni oblicze swe nad tobą, niech cię obdarzy swą łaską". Chłopiec stawał się dorosłym członkiem społeczności. Czasem rodzice zabierali syna na uroczy- stość już na rok przed jego trzy- nastymi urodzinami, aby mógł się przyjrzeć tej ceremonŹŹ. Ślub i małżeństwo W czasach powstania Księgi Rodzaju wyobrażano sobie Boży projekt małżeństwa, jako związek pomiędzy jedną kobietą i jednym mężczyzną, mający trwać przez całe życie. Ale już niedługo póź- niej stwierdzono potrzebę wprowa- dzenia jakiegoś kodeksu zasad, ponieważ obyczaje zaczęły upadać. Zasady i obyczaje Babiloński Kodeks Hammura- biego (około 1700 przed Chrys- tusem) wyraźnie daje do zrozu- mienia, że: "Mężczyzna nie weźmie sobie drugiej żony, chyba że jego pierwsza żona nie może mieć dzieci. Mąż ma prawo mieć drugą żonę (konkubinę) lub też jego żona może mu podsunąć niewolnicę, aby mógł mieć z nią dzieci. Dzieci niewolnicy nie mogą zostać oddalone". Z historŹŹ Abrahama jasno wyni- ka, że on podporządkował się temu prawu. Z tego powodu tak bardzo oburzyło go naleganie jego żony, Sary, aby odprawił niewolnicę Hagar wraz z jej synem (Rdz 16,1-6; 21,10-12). Zwyczaje z czasów Jakuba i Ezawa były mniej surowe i poz- walały na posiadanie więcej niż jednej żony. Te praktyki nasilały się aż do okresu Sędziów i Kró- lów, kiedy to mężczyzna mógł mieć tyle żon, na ile był w stanie pozwolić sobie finansowo. Posia- danie wielu żon wiodło jednak do wielu różnych problemów. Posia- danie faworyt też nie było najlep- szym rozwiązaniem. Pwt 21,15 wyraźnie ukazuje ten problem, jako że znajduje się tam wzmian- ka o tym, że mężczyzna nie może odebrać dziedzictwa swemu pier- worodnemu synowi, aby przeka- zać je na rzecz dziecka faworyzo- wanej żony. Niewątpliwie początkowo roz- sądnym posunięciem ekonomicz- nym było posiadanie więcej niż jednej żony, ponieważ większa liczba dzieci oznaczała zarazem większą liczbę rąk do pracy. Nad- szedł jednak czas, że utrzymanie kilku żon kosztowało więcej niż zysk rodziny wynikający z faktu posiadania dużej ilości dzieci. Do czasów Nowego Testamentu posiadanie tylko jednej żony stało się znowu powszechnie praktyko- wane. (Chociaż król Herod Wiel- ki miał ich dziewięć). W tym względzie ludzie powrócili do norm ustalonych przez Mojżesza i proroków. Niecodziennym faktem było zrezygnowanie ze wstąpienia w związek małżeński. W języku hebrajskim nie ma słowa na okreś- lenie "starego kawalera"; ludzie w Izraelu pobierali się w bardzo młodym wieku. Zgodnie z obo- wiązującym prawem chłopak mógł wstąpić w związek małżeński już od trzynastego roku życia, a dziew- czyna od dwunastego. Małżeństwa były prawdopodobnie aranżowane przez rodziców ze względu na tak młody wiek przyszłych małżon- ków. W czasach Starego Testa- mentu małżeństwa w obrębie tego samego klanu były często spoty- kane, najchętniej z pierwszym ku- zynem, bądź kuzynką. Małżeństwo z kimś wywodzą- cym się z innego narodu, oddają- cym cześć innym bogom było za- bronione. Prawo zakazywało także małżeństwa z bliskimi krewnymi (Kpł 18,6nn.). Fakt, że rodzice zajmowali się aranżowaniem małżeństwa, nie oznaczał jednak tego, że młodzi nie mieli nic do powiedzenia w tym względzie. Zarówno Sy- chem (Rdz 34,4) jak i Samson (Sdz 14,2) prosili swoich rodzi- ców o zaplanowanie małżeństwa z określoną dziewczyną. Można było także poślubić niewolnicę lub brankę wojenną. Na Wschodzie z powodu pow- szechnej praktyki aranżowania małżeństw ślub następował naj- pierw, a uczucie przychodziło póź- niej. Miłość w krajach Wschodu jest rozumiana raczej jako część woli, w odróżnieniu od często spotykanego w zachodnich społe- czeństwach nacisku położonego na emocje. Tak więc przykazane jest nam kochać Boga, a zachodnie pojęcie "zakochania się w Chry- stusie" ma niewiele wspólnego z koncepcjami biblijnymi. Małżeństwo było kwestią oby- watelską, a nie religijną. W trakcie zaręczyn spisywano w obecności 2 świadków kontrakt małżeński. Czasem zaręczeni wymieniali się pierścionkami lub branso- letkami. Zaręczyny były równie wiążące jak małżeństwo. W okresie oczekiwania na ślub dziewczyna mieszkała z rodzica- mi, a mężczyzna był zwolniony z obowiązku służby wojskowej (Pwt 20,7). Ojcu dziewczyny należało wy- płacić pewną sumę pieniędzy, ce- nę za pannę młodą (zwaną mo- har). Czasem mężczyzna mógł część tej sumy odpracować. Oj- ciec mógł korzystać z wszelkich odsetek, jakie przynosił mohar, ale nie mógł ruszyć jego samego. Mohar powracał do córki po śmierci rodziców, lub też gdy umarł jej mąż. Teść Jakuba, La- ban, najprawdopodobniej złamał ten zakaz i wydał pieniądze córki (Rdz 31,15). Z kolei ojciec dziewczyny da- wał jej albo jej mężowi wiano (ślubny podarunek). Mogła to być na przykład służba (jak w przy- padku Racheli i Lei), bądź też ziemia, albo nieruchomości. Ślub Ślub następował w momencie, gdy pan młody przygotował już dom dla siebie i swojej przyszłej małżonki. Wtedy wraz ze swoimi przyjaciółmi udawał się wieczo- rem do domu swojej wybranki, gdzie ona już na niego czekała, ubrana w ślubną suknię. Miała na sobie biżuterię podarowaną przez pana młodego. Czasem dawał on także pannie młodej opaskę na głowę, w której były monety. (Być może były tam także zgubione monety z opowieści przytoczonej przez Jezusa - Łk 15,8). W trakcie trwania skromnej uroczystości pan młody zdejmo- wał welon zakrywający twarz panny młodej i kładł go sobie na ramię. Następnie pan młody, jego naj- lepszy przyjaciel (zwany "towa- rzyszem") i jego znajomi (zwani "synami komnaty pana młode- go") zabierali pannę młodą do je- go domu albo do domu jego rodzi- ców na ucztę weselną, na którą zaproszeni byli wszyscy przyjacie- le rodzin. Przyjaciele oczekiwali przy drodze ubrani w najlepsze stroje, a potem szli w świetle pochodni do nowego domu. Cza- sem takiemu korowodowi towa- rzyszyła muzyka i tańce. Prawo Mojżesza pozwalało roz- wieść się mężczyźnie ze swoją żoną. Zanim ją odprawił musiał jednak spisać dokument rozwo- dowy, który przyznawał kobiecie wolność. W czasach Nowego Testamentu nauczyciele żydowscy często dyskutowali na temat po- wodów do rozwodu. (Faryzeusze podnieśli tę kwestię w rozmowach z Jezusem - patrz: Mt 19). Nie- którzy dopuszczali rozwód z każdego powodu, jaki podał mąż, mogła nim być nawet zła kuchnia żony! Inni sądzili, że musi zajść jakieś poważne moralne uchybienie, takie jak niewierność. Oczywiście inne przepisy obowią- zywały kobietę. Nie mogła się nigdy rozwieść z mężem, chociaż w pewnych okolicznościach miała prawo zmusić go, aby się z nią rozwiódł. Śmierć Kiedy Paweł stał w obliczu śmierci, napisał w Liście do Fi- lipian: "Dla mnie bowiem żyć - to Chrystus, a umrzeć - to zysk. (...) Pragnę odejść, a być z Chrystu- sem, bo to o wiele lepsze". Wiedział, że dla chrześcijanina istnieje perspektywa wspaniałego życia po śmierci, która stała się możliwa dzięki zmartwychwsta- niu Jezusa. Ale lud żydowski nie zawsze wierzył w życie pośmiertne. Wierzenia We wczesnych czasach Starego Testamentu Izraelici wierzyli, że człowiek po śmierci udaje się do podziemnej krainy cieni zwanej Szeol. Niedługo potem ludzie za- częli się zastanawiać, jak to jest możliwe, żeby Bóg pozwolił tym, którzy dobrze przeżyli życie, prze- stać istnieć. Wydedukowali zatem, że Szeol nie mógł być końcem. Z całą pewnością musiało nastąpić zmartwychwstanie, a ostateczne przeznaczenie człowieka uzale- żnione byłoby od tego, w jaki sposób żył. Prorok Daniel pisze: "Wielu z tych, którzy śpią w pro- chu ziemi, obudzi się, jedni do żywota wiecznego, a drudzy na hańbę i wieczne potępienie" (Dn 12,2). W czasach Nowego Testamentu faryzeusze w odróżnieniu od sadu- ceuszy wierzyli w zmartwych- wstanie. Zwycięstwo Jezusa nad śmiercią oraz jego obietnica życia po śmierci ostatecznie usunęły strach przed śmiercią. Zwyczaje pogrzebowe W całym Starym Testamencie śmierć jest przedstawiana jako tragedia. Porządek pogrzebu wyglądał podobnie jak w czasach dzisiejszych. Gdy ktoś umarł, za- mykano mu oczy, a ciało myto i owijano paskami płótna. Szybki pochówek był koniecznością ze względu na upalny klimat. Ciała nie umieszczano w trumnie, ale niesiono na drewnianych noszach (marach) do miejsca grzebania zwłok. Rodzina i przyjaciele ostentacyjnie płakali i zawodzili. Odziewali się w niewygodne ubrania, szli boso, głowy posypy- wali popiołem, rozdzierali szaty i golili brody. Aby wywołać więk- sze wrażenie, czasem wynajmowa- no profesjonalnych żałobników. Żałoba zwykle trwała przez siedem dni, ale jej okres ulegał wydłuże- niu, jeśli zmarły był kimś ważnym (siedemdziesiąt dni po zgonie Jó- zefa, a trzydzieści po śmierci Moj- żesza). Żałobie towarzyszył rów- nież okres postu. Jednak zaraz po pogrzebie przy grobie odbywała się uczta. W niektórych krajach, szczególnie w Egipcie, ciała balsamowano. Mózg i wnętrzności usuwano, a puste miejsca wypeł- niano kleistą masą. korytarze wydrążone w skale, w których umieszczano ciała. Bogaci mogli sobie pozwolić na specjalnie skonstruowane gro- bowce ze schodami wiodącymi wzdłuż skały na dół aż do kom- naty grobowcowej. Wejście do grobu zastawione było kamienną płytą podpartą otoczakiem. W czasach Nowego Testamentu w wyżłobieniu niekiedy umiesz- czano okrągły kamień, który po- tem opuszczano tak, aby zasłonił otwór. Wydrążenie w skale jaski- ni było niezwykle ciężką pracą. Z tego powodu często z ciała usuwano kości i wkładano je do drewnianych lub kamiennych skrzyń zwanych urnami. Biedni byli chowani w płytkich grobach na otwartej przestrzeni. Dookoła ciała umieszczano rząd kamieni, a puste miejsca pomię- dzy nimi wypełniano kamycz- kami i ziemią. Potem na tej konstrukcji kładziono kamienną płytę. Wszystkie groby były po- malowane na biało, aby zwrócić uwagę przechodniów, ponieważ nie wolno było ich dotknąć. Kon- takt ze zmarłym sprawiał, że oso- ba stawała się rytualnie nieczysta. Pogrzeb Izraelici często wykorzystywali na grobowce jaskinie. Niektóre z nich były wystarczająco obszerne, aby pomieścić wszystkich człon- ków rodziny (Rdz 50,13), ale w ra- zie konieczności poszerzano je Fragmenty z BiblŹŹ na temat śmierci patrz: Podstawowe nauczanie BiblŹŹ- hasło Śmierć. Ubrania i moda Biblia obejmuje około 2000 lat historŹŹ. Jednak z powodu upalne- go klimatu i ograniczonej liczby dostępnych surowców ubrania w Izraelu przez większość tego czasu nie zmieniły się zbytnio. Ubiór Największe różnice w ubiorze widoczne były pomiędzy ludźmi bogatymi i biednymi. Ubogi wieś- niak nosił jedynie wełniane odzienie z koziej sierści. Boga- ci mieli ubrania na lato i na zimę, do pracy i wypoczynku, zrobione z różnych materiałów: delikatnego płótna, a czasem i z jedwabiu. Niektórzy z nich wydawali tak du- żo pieniędzy na odzież, że Jezus musiał ich pouczać: "A o odzienie czemu się zbytnio troszczycie? Przypatrzcie się li- liom na polu, jak rosną (...). Jeśli więc ziele na polu, które dziś jest, a jutro do pieca będzie wrzucone, Bóg tak przyodziewa, to czyż nie tym bardziej was, małej wiary?" (Mt 6,28-30) Nie mamy pewności, które wy- razy hebrajskie oznaczają poszcze- gólne części ubrania, ponieważ nazwy uległy zmianie, dlatego też musimy stawiać ostrożne hipotezy. Ubieranie się Pierwszą częścią garderoby, ja- ką nakładał człowiek, była przepa- ska na biodra lub krótka spódnica sięgająca od pasa do kolan. Tak prezentował się człowiek wykonu- jący ciężkie prace. Na górę nakładano koszulę lub tunikę z wełny lub płótna. Wyglą- dała ona jak worek. Był to długi kawałek materiału z zakładką na środku, zeszyty po bokach, z ot- worami na ręce i głowę. Koszula w przypadku mężczyzny sięgała do łydek i była kolorowa, prze- ważnie czerwona, żółta, czarna lub w paski. Damska tunika zwykle w kolorze niebieskim była długa aż do kostek. Często na karczku miała wyszyty jakiś specjalny mo- tyw charakteryzujący daną wieś. Tunikę przewiązywano w pa- sie opaską lub paskiem. Był to przeważnie długi kawałek mate- riału zwinięty w taki sposób, że tworzył rodzaj kieszeni na monety i inne drobiazgi. Jeżeli ktoś był bogaty, mógł mieć skórzany pasek, za który wtykał sztylet albo kałamarz. Jeżeli człowiek potrzebował większej swobody ruchów, mógł zatknąć tunikę za pasek, aby była krótsza. Czynność tę zwano "owi- janiem lędźwi", co oznaczało przy- gotowanie do jakiegoś działania. Kobieta mogła podnieść swoją tu- nikę i użyć jej jako torby, w któ- rej niosła potem np. kukurydzę. Poza domem bogaci nosili lekki płaszcz do kolan, narzucony na tu- nikę. Płaszcz taki był pasiasty albo w kratę. Niektórzy zamożni ludzie także w domu nosili lekkie płasz- cze, czasem uszyte z jedwabiu. W czasach Józefa płaszcz z dłu- gimi rękawami, uszyty z kilku kawałków, był noszony przez przyszłego przywódcę klanu (patrz opowieść o Józefie, Rdz 37,3). W czasach Nowego Testamentu, aby uchronić się od chłodu, noszo- no gruby, wełniany płaszcz zwany himation. Himation uszyty był z dwóch kawałków materiału po- łączonych na ramionach, z otwo- rami po bokach na ręce. Pasterze prawie nie rozstawali się ze swoimi okryciami. Kiedy nocą spali na otwartej przestrze- ni, strój ten służył jako koc. Jeżeli biednemu człowiekowi wzięto płaszcz w zastaw za długi, trzeba było mu ten płaszcz oddać przed zachodem słońca, gdyż było to jego jedyne okrycie podczas snu. Takie było prawo. Abraham i jego rodzina byli prawdo- podobnie odziani podobnie jak semic- kie postacie ukazane na malowidle .ściennym w Beni-Hasan, Egipt około 1890 przed Chr. Nakrycie głowy W Izraelu klimat był tak upalny, że koniecznością stało się używa- nie jakiegoś nakrycia ochraniają- cego głowę, szyję i oczy. Służył do tego zazwyczaj kwadratowy kawałek płótna złożony ukośnie, z zakładką wzdłuż czoła. Nakrycie to trzymało się na głowie przy po- mocy plecionej wełnianej opaski, a fałdy chroniły szyję. Czasem no- szono taką czapkę razem z założo- nym na nią delikatnym wełnianym szalem - tallithem, szczególnie podczas modlitw. Kobiety dodat- kowo nakładały na głowę pod- kładkę, aby umocować na niej dzbany wypełnione wodą lub też inne przedmioty. Obuwie Sandały były najbardziej roz- ; powszechnionym obuwiem, ale najprawdopodobniej wielu ludzi chodziło boso. Najprostszy wzór takiego sandała składał się z ka- wałka skóry długości stopy, do którego przymocowany był także skórzany pasek, który przechodził pomiędzy paluchem i drugim pal- cem, a następnie był wiązany wo- kół kostki. Był to przewiewny ro- dzaj obuwia, ale stopy bardzo się kurzyły. Sandały zdejmowano zawsze przed wejściem do czyje- goś domu. Zdjęcie sandałów i obmycie stóp gościa należało do zajęć najniższego sługi. Trzeba było je zdjąć także wtedy, kiedy wchodziło się do Miejsca Świę- tego. Zgodnie z panującym obyczajem zawsze zdejmowano i wkładano najpierw prawy, a potem lewy sandał. Człowiek sprzedający swoją własność zdejmował sandał i wręczał go kupującemu jako znak, że zrzeka się do niej wszelkich praw (jak uczynił krewny Booza z opo- wieści o Rut, Rt 4,7). Ciekawą rzeczą jest fakt że mi- mo bardzo surowych zasad zaka- zujących wszelkiej pracy podczas szabatu, prawo żydowskie pozwa- la na zabranie niektórych ubrań z płonącego tego dnia domu. Do takich rzeczy należały: pończochy i spodnie, buty już nie. Większość ludzi miała niewielką ilość ubrań i musiała o nie dbać, aby służyły przez długi czas. Były one delikatnie prane mydłem rozrobionym z olejkiem oliwnym i płukane w bieżącej wodzie, tak aby usunąć z materiału brud. Jeżeli ktoś rozdzierał swoje szaty pod- czas żałoby, był to z pewnością znak wielkiej rozpaczy. Nie posiadano wtedy piżam. Lu- dzie spali w poluzowanej, dziennej odzieży. Fason odzieży w Izraelu był podobny do ubiorów w innych krajach. Na ścianie grobowca w Be- ni-Hasan można obejrzeć malowid- ło prezentujące azjatyckich noma- dów, którzy przybyli do Egiptu około 1890 przed Chr. Są oni ubrani w kolorowe wełniane płaszcze sięgające poniżej kolan, których luźny koniec zarzucony jest na ramię. Taki rodzaj odzieży greckie rzymskie nosił prawdopodobnie Abraham (patrz: Praca i stosunki społeczne w BiblŹŹ pod hasłem Wyrób odzieży). Różne materiały Koszule i płaszcze robiono cza- sem ze skóry zwierzęcej, ale taką odzież nosili jedynie biedni. Ubra- nia z szorstkiego, chropowatego materiału nosili także prorocy. Było to odzienie, które ich wyróż- niało. Kiedy król Izraela usłyszał opis człowieka, który "nosił płaszcz zrobiony ze zwierzęcej skóry, przepasany także skórza- nym pasem", od razu wiedział, że musiał być to prorok Eliasz (2 Krl 1 ). Jan Chrzciciel także przejął ten styl ubierania (Mk 1,6). Izraelici i Syryjczycy ukazani na "czarnym obelisku"asyryj.skiego króla Salmanassara. Ubrani są w szpiczaste czapki i buty oraz płaszcze z frędzlami. Jedną z wielu sztuk cenionych w Izraelu było tkactwo, równie istotne jak malarstwo i rzeźba dla innych społeczeństw. Już we wczesnych czasach ubra- nia robiono z farbowanej wełny. Niektóre owce były specjalnie trzy- mane przez cały czas w domostwie, po to aby ich wełna była śnieżno- biała. Dobrej jakości wełnianą odzież przekazywano z pokolenia na pokolenie (Akan był tak zauro- czony pięknym babilońskim płasz- czem, który zobaczył w Jerychu, że nie posłuchał rozkazu Boga, aby zburzyć miasto - Joz 7,21 ). Z. wielbłądziej sierści robiono ciepłe, ale raczej szorstkie odzienie. Z brązowej albo czarnej sierści ko- ziej wyrabiano płótno namiotowe i płaszcze dla ubogich. Połączona z wielbłądzią sierścią była zbyt chropowata i nieprzyjemna, dlate- go robiono z niej płótno na worki. Płótno lniane produkowano głów- nie w Egipcie. Uprawiano tam tak duże ilości lnu, że wszyscy nosili odzież lnianą. Wyrabiane płótno było tak delikatne, że prawie prze- źroczyste. Włosy Izraelici z czasów Starego Tes- tamentu przeważnie nosili długie włosy (patrz np. opowieści o Salo- monie i Absalomie). Azjatyccy no- madzi, ukazani na malowidle w Be- ni-Hasan, mają długie włosy zacho- dzące im na czoła i opadające na plecy. Brody ich są schludnie przystrzyżone. Asyryjskie inskrypcje pochodzą- ce z późniejszego okresu, przedsta- wiają Izraelitów noszących brody (zgolenie brody było oznaką żało- by). W czasach Nowego Testam‚n- tu, pod wpływem Greków i Rzy- mian, noszono już krótko ostrzyżo- ne włosy, a wielu mężczyzn gład- ko się goliło. Siwe włosy szano- wano jako znak podeszłego wieku. "Ten, który żyje wiecznie", praw- dopodobnie sam Bóg, jest przed- stawiony w Księdze Daniela jako postać z białymi włosami. Mężczyźni czasem splatali wło- sy. W późniejszych czasach brody strzygli fryzjerzy. Włosów za usza- mi, po bokach głowy, nie obcina- no; Kpł 14,27 zakazuje tego jako pogańskiej praktyki. Nakaz ten jest ciągle jeszcze przestrzegany przez ortodoksyjnych żydów. Kobiety zaplatały lub układały włosy w loki, a umocowywały je często przy pomocy grzebieni z kości słoniowej. W czasach rzymskich kobiety układały włosy na czubku głowy i przymocowy- wały je siateczką. Zamożne ko- biety miały nawet siateczki zro- bione ze złotej nici. Egipskie kobiety ubrane w misternie ułożone w fałdy szaty i biżuterię. Na głowach mają stożki wypełnione słodko pachnącą maścią. Makijaż Od najdawniejszych czasów kobiety używały środków upiększających. W starożytnej Palestynie, Egipcie i Mezopota- mŹŹ, kobiety nakładały cienie dookoła oczu. Początkowo makijaż chro- nił skórę przed ostrym słońcem. Wkrótce stał się sprawą mody. Minerały kruszono w oleju i gu- mie przy pomocy małego tłuczka lub moździerza. Kobiety nakła- dały cienie na powieki palca- mi, łopatkami z brązu i drewna lub delikatnymi pędzelkami, a aby móc ocenić efekt zabie- gów upiększania, przeglądały się w metalowych lusterkach. Cienie wyrabiano z siarczku ołowiu (galeny), a dodawany póź- niej węglan miedzi nadawał zie- lonkawe zabarwienie. W czasach rzymskich stosowano antymon. Egipskie kobiety używały szmin- ki i pudru. Ich paznokcie u rąk i nóg były pomalowane na czerwo- no barwnikiem ze sproszkowanych liści. Tlenek żelaza o czerwonym zabarwieniu był prawdopodobnie używany w Egipcie jako róż. Aby nadać gładkości skórze wcierano w nią olejek. W gorą- cym klimacie był to zabieg nie- mal niezbędny. Nie postępowa- no tak jedynie w czasie żałoby. Olejek, tak jak cienie do oczu, wkrótce stał się także kwestią mody i zaczęto go perfumować. Ciężki zapach pomagał zabić nieprzyjemną woń ciała tam, gdzie nie było wystarczającej ilości wody, by się umyć. Ole- jek wyrabiano z kwiatów, nasion i owoców moczonych w wodzie i oleju. Do produkcji perfum wyko- rzystywano gumę lub żywicę. Pachnidła stosowane były w for- mie proszku lub maści albo roz- puszczone w oleju. Większość tych luksusowych produktów była do Izraela importowana. Z powodu swojej ceny były przechowywane w kosztownych buteleczkach i flakonikach. Biżuteria Izraelici byli tak biegli w robie- niu biżuterŹŹ, jak niektórzy ich sąsiedzi, a szczególnie Egipcja- nie. Biżuteria była noszona od najdawniejszych czasów. Poza walorami estetycznymi, w czasach, gdy nie istniały banki, łatwiej by- ło przemieszczać się z miejsca na miejsce z naszyjnikiem niż z torbą pełną monet. Jeszcze w czasach, kiedy nie używano monet, klejno- ty były bogactwem, które mogło być wymieniane na inne rzeczy oraz brane jako łup wojenny. Noszono bransolety, naszyjni- ki, wisiorki, bransoletki na nogę oraz pierścienie do uszu, nosa i na palce. Przedmioty te wyra- biano ze złota, srebra i innego rodzaju metali, które łączono ze szlachetnymi i półszlachetny- mi kamieniami lub nawet koloro- wym szkłem. Kamienie wygła- dzano i szlifowano, grawerowa- no i rzeźbiono. Szlifowaną kość słoniową stosowano jako materiał do inkrustacji mebli, grzebieni do włosów, broszek, plakietek, wazonów i flakonów na kos- metyki. Egipscy jubilerzy i złotnicy byli mistrzami w swojej sztuce. Spod ich rąk wyszły jedne z najpiękniej- szych i najbardziej kolorowych klejnotów świata. Misternie wypra- cowane wisiory, zawieszone na łańcuchach z paciorków, robiono z półszlachetnych kamieni: lazu- rytu, turkusu, karnelianu, kwarcu i kolorowego szkła w olśniewa- jących błękitach i czerwieniach. Kamienie osadzano w złocie i srebrze. Napierśniki początkowo miały chronić od złych duchów. Skarabeusze, zdobiące egipskie pierścienie i bransolety, były wy- razem wierzeń, zgodnie z którymi Re, bóg słońca - symbol wiecz- nego życia, przybrał postać chrząszcza. Izraelici, opuszczając Egipt, za- brali ze sobą złotą i srebrną biżu- terię, a także odzież. Złote kolczyki przetopiono, aby zrobić cielca u stóp góry Synaj. Ludzie zaczęli jednak żałować swojej nielojalno- ści w stosunku do Boga i "mężczy- źni i kobiety, wszyscy ochoczego serca, przynieśli spinki, kolczyki, pierścienie, naszyjniki i wszelkie przedmioty ze złota", aby poś- więcić je Bogu (Wj 35,20nn). Izraelscy rzemieślnicy używali złota i klejnotów, aby upiększyć Przybytek. Pektorał arcykapłana był wysadzany szlachetnymi kamieniami, z których każdy sym- bolizował jedno z dwunastu po- koleń Izraela. Sztuka jubilerska miała także zastosowanie przy wyrobie i gra- werowaniu pieczęci osobistych, czasem noszonych jako pierście- nie. Odciskano je na kawałkach gliny, aby zabezpieczyć i po- świadczyć autentyczność doku- mentów. Biedni mieli pieczęcie z terakoty; bogaci - z karne- lianu, agatu, kryształu górskie- go, a także innych kamieni półszlachetnych. W Izraelu biżuterię noszono podczas specjalnych okazji, takich jak ślub. Przesada w ubiorze była uważana za złą cechę oraz oznakę dumy i została potępiona zarówno w Starym jak i Nowym Testamen- cie. Miasto i życie miejskie Różnice pomiędzy miastem a wsią w czasach biblijnych wy- znaczane były nie przez wielkość skupiska ludności, ale jego obron- ność. Wsi nie otaczano murami, w przeciwieństwie do miast, które budowano na szczytach wzgórz (lub na kopcu uformowanym ze znajdujących się na tym miejscu ruin wcześniejszych miast). Ze względów obronnych miastu potrzebne było, położone nieda- leko, źródło wody. W Megiddo wykopano tunel wiodący od miasta aż do źródła, aby móc dostarczać wodę w wypadku oblężenia. Miasta budowano za- zwyczaj w żyznych częściach kraju, gdzie ziemia dawała owoc- ne plony, a ludzie musieli orga- nizować się dla obrony przed najeźdźcami. Często sytuowano je na skrzyżowaniu lub połączeniu szlaków handlowych. Miasta we wczesnym Izraelu Miasta były wtedy bardzo małe. Zajmowały powierzchnię około 6-10 akrów ( 1 akr = 4047 metrów kwadratowych), czyli mniej więcej tyle, co rynek dzisiejszego miasta (640 akrów równe jest jednej mili kwadratowej). W obrębie murów znajdowało się około 150-250 domów, w których żyło ok. 1000 mieszkańców. Z daleka miasta w Kanaanie przypominały wyglą- dem zamki. Kiedy mieszkający jeszcze w namiotach Izraelici po raz pierwszy znaleźli się w tej okolicy, ich szpiedzy donieśli, że widzieli "miasta z murami sięgającymi do nieba" (Pwt 1,28). Te fortyfikacje zaczęto po raz pierwszy wznosić, gdy klany nomadów zdecydowały się osiedlić na stałe. Przywódca klanu zostawał "królem" wła- dającym własnym terytorium. Nie było żadnego centralnego rzą- du, a "królowie" różnych miast kłócili się i walczyli ze sobą. Po wejściu do miast należących do Kananejczyków, Izraelici po- czątkowo nie umiejący budować, zajmowali opuszczone domy. Sztuki budowlanej musieli się nauczyć od swoich sąsiadów. W czasach pokoju część miesz- kańców miasta koczowała poza murami, wypasając bydło i upra- wiając ziemię. W miastach panowała ciasnota, a domy były źle zbudowane. Nie było ulic z prawdziwego zdarze- nia, jedynie puste przestrzenie po- między domami oraz wąskie drogi wiodące donikąd. Ulic nie bru- kowano, a ścieki miejskie płynęły otwartymi kanałami. Muł, śmieci, połamane naczynia, stare cegły wyrzucane były na zewnątrz, tak że poziom uliczek często sięgał wyżej niż parter domów. Deszcz zamieniał całość w prawdziwe bagno. Zimą ludziom doskwierała wil- goć i nieczystości. Letnie słońce pomagało, ale przykry zapach po- zostawał. W tym czasie jednak większość ludności wyprowadzała się, aby mieszkać i pracować w po- lu. W okresie pokoju ludzie byli przez dwie trzecie roku wieśnia- kami, a przez jedną trzecią miesz- kańcami miasta. Ufortyfikowana brama stano- wiła główny punkt w każdym mieście. W czasie dnia pod bra- mami spotykali się: przybywający kupcy, sprzedawcy i nabywcy, starsi przychodzący by porozma- wiać, ludzie wszczynający kłótnie i przysłuchujący się rozprawom. Żebracy, domokrążcy, wyrobnicy, pisarze, odwiedzający miasto, handlarze i klienci wraz ze swoimi wielbłądami, osłami, a nawet bydłem - wszyscy gro- madzili się wokół bram miasta. Asyryjska płaskorzeźba przedstawia- jĄca izraelskie miasto na wzgórzu, ufortyfikowane podwójnym murem i wieżami. W większych miastach najwię- cej miejsca przeznaczano dla sklepikarzy. Czasem określony rodzaj towaru miał wyznaczony rejon. Nie budowano jednak spe- cjalnych sklepów. Każdy handlarz wystawiał swoje towary na usy- tuowanym z boku uliczki stra- ganie, który w nocy zwijano. Wieczorem bramy miasta były zamykane. Ważniejsze budynki Większość miast posiadała je- den lub dwa okazalsze budynki. Od czasów króla Salomona, kiedy rząd został bardziej scentralizo- wany, miasto zyskało na znacze- niu, stając się centrum administra- cyjnym regionu. W swojej stolicy, Jerozolimie, Salomon miał "gabi- net", w skład którego wchodzili: naczelnik administracji, sekretarz stanu, dozorca pałacu, kanclerz skarbu i minister przymusowej pracy. Utworzył on dwanaście dzielnic, z których ściągał podatki w postaci żywności. Pociągało to za sobą konieczność budowania magazynów, w których można było przechowywać jedzenie oraz zapewnienia w głównych mia- stach pomieszczenia dla służby królewskiej i urzędników. Większość najistotniejszych bu- dowli Izraela związana była z re- ligią. Ważne centra religijne znaj- dowały się nie tylko w Jerozoli- mie, ale też w Dan i Betel. Część miast posiadała swoją własną, małą świątynię z ołtarzem, podo- bną do świątyń w Kanaanie (tzw. "wyżyny"), które uważano do niedawna za zniszczone. MegIDDO Dzięki swojemu położeniu na przełęczy góry Karmel Megiddo stało się sceną wielu bitew trwa- jących przez cały okres biblijny. Z powodu częstych najazdów musiało być dobrze ufortyfikowane. Salomon wprowadził przymuso- wą i niewolniczą pracę, aby prze- prowadzić wielkie przedsięwzięcie budowlane. W Jerozolimie wybu- dował Świątynię, pałace dla siebie i królowej i inne ogromne gmachy (jeden prawdopodobnie do przecho- wywania broni, a drugi jako salę sądową). Ogromne wrażenie robiły kamienne budowle z belkowaniem i boazerią wykonaną z drewna ce- drowego. Świątynia była przepięk- na, z drzwiami zrobionymi z drze- wa oliwnego, ozdobionymi wyrzeź- bionymi figurami pokrytymi złotem. Izraelici, dzięki wprawnym rzemie- ślnikom z Tyru, umieli bardzo dużo w porównaniu do czasów, kiedy wiedli wędrowny tryb życia na pustyni (choć już wtedy byli zdolni do wyrabiania pięknych przedmio- tów, takich jak np. Przybytek). Salomon, aby podnieść obron- ność kraju, odbudował i ufortyfi- kował wiele miast. Trzy najważ- niejsze z nich to Gezer, Megiddo i Chasor. Podwójne mury i masyw- ne bramy we wszystkich trzech miastach zbudowano według tego samego planu. Były tam też magazyny i stajnie, w których trzymano konie i powozy. W okresie wygnania babiloń- skiego Żydzi nie mogli uczęsz- czać do Świątyni w Jerozolimie. W zamian za to spotykali się co tydzień w dzień szabatu (sobota), aby słuchać Prawa i jego objaś- nień. Po powrocie z Babilonu wy- budowali domy spotkań specjal- nie przeznaczone do tego celu. Były to pierwsze "synagogi" (grec- kie słowo synagein znaczy "spoty- kać się razem"). Czasy Nowego Testamentu Z nadejściem Greków i Rzymian zaczęto projektować miasta w bar- dziej przemyślany sposób. Wielkie miasta Nowego Testamentu zasad- niczo różniły się od ufortyfikowa- nych miast wczesnego Izraela. Antiochia w SyrŹŹ (miasto, które było bazą Pawła) miała szerokie ulice (niejednokrotnie wybruko- wane marmurem), łaźnie, teatry, świątynie i miejsca do handlu. W nocy zapalano tam nawet światła. Wiele miast w tamtych czasach miało wysokie, kilku- piętrowe budynki usytuowane w wąskich uliczkach. Król Herod Wielki odbudował Samarię (po zmianie nazwy na Se- baste) i Cezareę zgodnie z rzym- skimi normami. Przez środek miasta przebiegała główna ulica, przy której znajdowały się sklepy, łaźnie, teatry, a przecinały ją mniejsze uliczki. Domy kon- struowano z czterech bloków. Rzymianie budowali akwedukty, aby dostarczyć wodę do miasta. Wznosili oni także łaźnie publicz- ne i wprowadzili bardziej sprawny system kanalizacji, aby usuwać zużytą wodę i nieczystości. Życie w mieście stało się, przynajmniej dla bogatych, znacznie przyjem- niejsze. Biedota i mieszkańcy odleglejszych części miasta nie odczuli tych zmian. W czasach Jezusa najbardziej olśniewającym widokiem w Jero- zolimie była Świątynia, którą He- rod kazał wybudować z białego marmuru, a ściany miejscami po- kryć złotem. Gromadziła ona piel- grzymów z całego śródziemno- morskiego świata, szczególnie w czasie wielkich świąt religijnych. Miasto zamieszkiwało 250 tysię- cy ludzi. Ulice były pełne sprze- dawców i kupujących. W sklepach i na straganach można było nabyć wszystko, poczynając od rzeczy niezbędnych, takich jak sandały, płótno, mięso, warzywa i owoce, aż do luksusowych towarów, jak jedwab, len, perfumy czy artykuły oferowane przez jubilerów, złot- ników i innych handlarzy. Hand- lowano dwa razy w tygodniu na siedmiu targowiskach. W Je- rozolimie obok restauracji i skle- pów dla prostych ludzi wznosi- ły się świetne pałace rzymskie, amfiteatry i forteca Antonia. Wieś w czasach Starego Testa- mentu była prostą, nie ograniczo- ną murami osadą. Wioski zakłada- no blisko strumieni lub źródeł, które dostarczały wody przez cały rok. Wkrótce po tym jak udomo- wiono zwierzęta, zaczęto także również uprawiać ziemię; ludzie osiedlali się raczej w jednym miejscu, zamiast prowadzić ko- czowniczy tryb życia. W Jerychu uprawiano rolę używając prymi- tywnych kilofów, siekier i łopat już około 6000 przed Chr. W tym czasie nie było jeszcze miast. Zakładanie miast (dużych osad) stało się możliwe po wynalezieniu lemiesza z brązu (około roku 4000 przed Chr.), dzięki któremu wzro- sła produkcja żywności. Miasta (ufortyfikowane wsie) były nie- zbędne ze względu na walki pomię- dzy ludnością osiadłą a nomadycz- nymi plemionami, które chciały mieć dostęp do tych samych źró- deł wody. Z tego powodu miasta budowano jako duże, obronne fortyfikacje (patrz: Miasto i życie miejskie). W czasie pokoju ludzie żyli na wsi, ale kiedy zagrażała im jakaś inwazja, dla bezpieczeństwa gromadzili się w mieście. Także w okresie letnim ludność opu- szczała miasta i udawała się na wieś, aby pracować na roli. Studnia stanowiła centrum życia wsi. Posiadanie ziemi Abraham i jego rodzina wiedli częściowo osiadły, częściowo ko- czowniczy tryb życia. Przemiesz- czali się wraz ze swoimi stadami, ale także uprawiali ziemię. W Me- zopotamii, skąd przybył Abraham, funkcjonował "feudalny" system przydziału ziemi. Król ofiarowy- wał ziemię (lenno) w zamian za pełnienie służby, a otrzymana własność przechodziła z ojca na syna. Kiedy Izraelici przybyli do Kanaanu, system ten utrzymał się, ale w nieco zmodyfikowanej formie. Jako że Bóg był królem Izraela, On nadawał ludziom ziemię. Każda rodzina otrzymy- wała ziemię w drodze losowania (Joz 15). Ziemia była własnością Boga, dlatego też On mówił im, w jaki sposób robić z niej należyty uży- tek i jak dzielić plony. Każda ro- dzina otrzymywała jedną parcelę, która przypuszczalnie stawała się zarówno miejscem grzebania zwłok, jak i upraw. Ziemia każde- go człowieka stanowiła dar Boży (Iz 34,17) i nie należało jej lekko- myślnie kupować ani sprzedawać (z tego powodu Nabot nie sprze- dał swojej ziemi królowi Acha- bowi -1 Krl 21, 1-16). Kiedy rodzina znalazła się w ciężkim położeniu, obowiązkiem krewnych było wykupienie jej ziemi, tak aby mogła ona pozostać w rodzinie. Zgodnie z tym, co wiemy, włas- ność rodzinna przechodziła w ręce najstarszego syna, dlatego też bardzo ważne było posiadanie męskiego potomka, aby mógł odziedziczyć zarówno własność rodziny, jak i jej nazwisko. Co pięćdziesiąt lat następował rok Jubileuszowy, kiedy to każdy kawałek ziemi, który był oddany w zastaw za długi, musiał być zwrócony rodzinie. Zwyczaj ten pomagał utrzymać wszystkich na jednakowym poziomie i za- pobiegał powstawaniu ostrych podziałów pomiędzy bogatymi posiadaczami ziemi i biednymi robotnikami. Podkreślał także znaczenie rodzinnych gospo- darstw rolnych. Ziemia znajdująca się tuż obok wsi była własnością prywatną, a grunty oddalone od niej uważa- no za wspólne dobro, które dzie- lono i przydzielano rodzinom w drodze losowania. Za panowania królów, poczyna- jąc od Dawida i Salomona, dawna równość zaczęła się załamywać, a pojawiła się nowa klasa zamoż- nych właścicieli i urzędników. Uciskali oni biednych i wykupy- wali ziemię. Wielkie posiadłości wyparły małe gospodarstwa ro- dzinne. Ludzie, którzy utracili swoją ziemię, zmuszeni byli naj- mować się jako robotnicy. Biedni popadli w ogromną niedolę. Pro- rocy często protestowali przeciw- ko temu stanowi (Iz 5,8; Mi 2,2). Zmiana właścicieli ziemi dopro- wadziła do zmiany wyglądu do- mostwa. W X wieku przed Chr. wszystkie domy na wsi i w mie- ście były tej samej wielkości. W VIII111 wieku niektóre z nich były większe, lepsze i zgrupowane w jednej części miasta. Codzienne prace We wczesnych czasach Starego Testamentu prawie każdy miesz- kaniec wsi był rolnikiem i upra- wiał to, co było niezbędne, aby się wyżywić (patrz: Praca i sto- sunki społeczne w BiblŹŹ). Hodo- wano owce, kozy i bydło, które dostarczały pożywienia rodzinie i nawozu glebie. Pory roku wyznaczały roczny cykl pracy. W czasie pory desz- czowej, trwającej od październi- ka do kwietnia, orano, siano (ręcz- nie z otwartego koszyka), plewio- no i bronowano. Potem rozpoczy- nały się żniwa, najpierw lnu, po- tem jęczmienia (kwiecień/maj) i w końcu pszenicy. Praca przy winorośli rozpoczy- nała się wiosną, kiedy to rośliny trzeba było przycinać. W trakcie wzrostu płożące się pędy należało podeprzeć żerdziami. Winogro- na dojrzewały od lipca do października. Większość ludzi uprawiała tak- że figi i drzewa oliwne. Główny zbiór fig następował w sierpniu i wrześniu. Żniwa oliwne odby- wały się na samym końcu, w paź- dzierniku i listopadzie, już po ukończeniu zbiorów winogron. Kobiety każdego dnia piekły chleb. Najpierw należało zemleć ziarno na grubą mąkę, co wyma- gało dużo wysiłku i powodowało ból w krzyżu. Mąkę mieszano z solą i wodą, tak aby powstało ciasto. Do przygotowanego surowca dodawano czasami pozostałości sfermentowanego ciasta z poprzedniego dnia, mieszano dokładnie i odstawiano do wyrośnięcia. Równie istotnym codziennym zajęciem było przynoszenie wody ze źródła lub studni. Niewiele do- mów miało własne studnie lub podziemne cysterny do przecho- wywania wody. Kobiety nosiły do domu ciężkie dzbany z wodą na głowie lub ramieniu. W gospodar- stwie zawsze była praca od świtu do zmroku, np. przerabianie mleka na ser i jogurt, przędzenie i tkanie wełny. Pracą w polu trudnili się nie tylko mężczyźni. Wszyscy poma- gali przy zbiorach i przy rozgnia- taniu winogron i oliwek w prasie. Praca kończyła się o zachodzie słońca, kiedy to cała rodzina zbierała się, aby razem spożyć główny posiłek dnia. Postęp i problemy Życie na wsi zmieniło się nie- wiele na przestrzeni stuleci. Pług i inne narzędzia zostały ulepszone, ale nawet w czasach Nowego Tes- tamentu były ciągle jeszcze pry- mitywne. Pługiem można było wyryć tylko jedną bruzdę. Z bie- giem lat w dużych gospodarstwach postępowała specjalizacja. Zatrud- niano wprawnych, profesjonalnych przycinaczy winorośli oraz ludzi do prowadzenia zaprzęgów mułów, a także do orania. "Niewykwalifi- kowani" pracownicy m.in. od- chwaszczali pola i rozrzucali nawóz. ZmieniajĄce się pory roku wyzna- czały schemat życia każdemu wieśniakowi. Ludzie borykali się ciągle z ty- mi samymi trudnościami. Brak wody był podstawowym proble- mem w gorącym kraju, gdzie deszcz nie padał przez trzy albo cztery letnie miesiące. Studnie musiały zapewnić wodę dla rodzin i ich zwierząt oraz ziemi upraw- nej. Czasem wyciągano ze studni nie kończący się łańcuch skó- rzanych wiader, aby napełnić wodą rowy irygacyjne nawadnia- jące pola uprawne. Innym problemem była szarań- cza. Mogła się pojawić zupełnie niespodziewanie w ogromnych ilościach, by pochłonąć każdy skrawek zieleni. Dzikie zwierzę- ta, takie jak wilki, szakale i lwy zagrażały żywemu inwentarzowi. Trzecim problemem zupełnie zakłócającym życie wsi, były woj- ny. Armie najeźdźców nieustannie nawi‚dzały kraj, biorąc jeńców lub wcielając w swoje szeregi młodych mężczyzn. Jeżeli przy- bywali oni pod koniec pory desz- czowej, oznaczało to zniszczenie zbiorów. Jeśli z kolei pojawiali się w czasie żniw, plony służyły do wykarmienia armŹŹ lub były konfiskowane jako łup wojenny. W obu przypadkach wieśniacy musieli głodować. Pasterze ze stadami gromadzą .się przy wejściu do typowej wsi w SyrŹŹ. Budownictwo mieszkaniowe Ziemie, które opisuje Biblia by- ły zawsze zasiedlone zarówno przez nomadów, ludzi którzy przemieszczali się z miejsca na miejsce, jak i przez tych, którzy osiedlali się na stałe. Życie w namiotach Abraham zamienił cywilizowane życie w mezopotamskim mieście Ur na półnomadyczne, gdy Bóg wezwał go do opuszczenia domu. Żył w namiocie zrobionym z ko- ziej sierści, tak jak dzisiaj Be- duini. Materiał w brązowo-czarne pasy tkano, ze zgromadzonej po okresie strzyżenia koziej sierści, na krosnach przytwierdzonych do ziemi. Wzdłuż bocznych krawędzi i na środku krosna przyszywano drewniane pierścienie, tak aby mo- żna było w nich umieścić dziewięć żerdzi w trzech rzędach. Środkowy rząd żerdzi miał wysokość ok. 1,8 metra, a dwa skrajne nieco mniej. Do budowania namiotów używa- no materiału, szerokiego na ok. 1,8 metra, który zawieszano na wysokim szkielecie. Powierz- chnia mieszkalna znajdowała się poniżej. Do kobiet należało roz- stawienie namiotu i zabezpieczenie żerdzi, przez umocowanie ich linami. Przestrzeń wewnętrzna była zamknięta z tyłu osłoną zrobioną z tej samej tkaniny lub też gałązek i trzcin splecionych razem. Tak powstały obszar mieszkalny był podzielony na dwa pokoje. Jeden stanowił otwarty przedsionek, gdzie przyjmowano gości, a drugi był oddzielony kotarą i używany przez kobiety oraz jako magazyn gospodarstwa. Jedyną osobą płci męskiej, która miała prawo wejść do tej części, był mężczyzna peł- niący funkcję głowy rodziny. Cza- sem podłogę w namiocie pokrywa- no utkanymi matami, ale częściej pozostawiano po prostu gołą zie- mię. Ze względów obronnych na- mioty były zgrupowane razem. Ko- biety rzadko miały własne namioty, chyba, że rodzina była bardzo bo- gata. Przez setki lat potomkowie Ab- rahama żyli w namiotach: najpierw w Kanaanie, potem w Egipcie, a na- stępnie na pustyni. W okresie, któ- ry nastąpił po podbiciu Kanaanu, Izraelici zajęli miasta, naprawili zrujnowane domy i zaczęli naśla- dować zastany styl budownictwa. Budowanie domów Biedniejsi ludzie z czasów sta- rotestamentowych mieszkali w bar- dzo małych domach, składających się z jednego pomieszczenia mie- szkalnego z zewnętrznym dziedziń- cem. Domy budowały grupy sąsia- dów i fachowcy, którzy pracowali, wędrując z miejsca na miejsce. Materiały budowlane W wypadku, gdy dom budowa- ny był na równinie lub w dolinie, ściany wznoszono z cegieł wy- konanych z mułu. Wraz ze wzros- tem zamożności mieszkańców i rozwojem umiejętności budowla- nych dobudowywano do domu nowe pokoje, po bokach, albo ja- ko kolejne piętra. Cegły zrobione z mułu były dość duże, mierzy- ły około 53X25X10 cm, a wyrabia- no je w drewnianych matrycach. Ojcowie i pradziadowie Izraeli- tów, którzy osiedlili się w Kanaa- nie, nabrali wprawy w produkcji cegieł jeszcze w czasach niewoli egipskiej. Prace zaczynali od wy- kopania dziury w ziemi i wypeł- nienia jej wodą, pociętą na kawał- ki słomą, włóknem palmowym i kawałkami skorup oraz węglem drzewnym. Następnie robotnicy udeptywali tę mieszaninę aż do momentu, kiedy przekształciła się w gliniasty muł. Większość cegieł zostawiano do wyschnięcia na słońcu. Cegły wypalane w piecu były trwalsze i używano ich do stawiania fundamentów. Błota używano jako spoiwa łączącego cegły, a także do tynkowania ścian. Nie należy się więc dziwić, że w czasie deszczowej pogody do- my często przeciekały. Nie były to bardzo trwałe konstrukcje, dlatego złodziej mógł łatwo się włamać, robiąc po prostu dziurę w ścianie. W górach, gdzie dostępny był wapień i bazalt, a także na wybrze- żu, gdzie spotykano piaskowiec, do stawiania fundamentów używa- no z grubsza obrobionych kamieni. Ściany z kamienia lub cegieł umie- szczone na fundamentach miały grubość około 91 cm. Tak grube ściany utrzymywały stałą tempe- raturę, co umożliwiło przechowy- wanie żywności. We wcześniej- szych czasach ściany budowano z odłamków kamiennych, ale z chwilą, gdy zaczęto używać żelaznych narzędzi, obróbka sta- ła się łatwiejsza i kamieniom nadawano zazwyczaj kształt sześcianu. Okna były małe i nieliczne. Umieszczano je wysoko w ścianie, aby zapewnić chłód w lecie, a cie- pło zimą. Nie używano szkła, a za- miast niego stawiano w poprzek otworu kratowaną okiennicę, aby powstrzymać intruzów. Dla ochro- ny przed chłodem stosowano gru- be, wełniane zasłony. Drzwi po- czątkowo robiono ze splecionych żerdzi, a później wraz ze wzrostem umiejętności z drewna i metalu. Dach Podstawę konstrukcji dachu sta- nowiły mniejsze lub większe drew- niane belki ułożone poprzecznie na górnych krawędziach ścian. Ro- dzaj stosowanego drewna zależał od zamożności rodziny. Powszech- nie używano figowca, natomiast zamożni korzystali z drewna cy- prysu i cedru. Na konstrukcji z belek układano warstwy po- szycia leśnego, ziemi, gliny, a całość utwardzano, używając kamiennego walca o szerokości 60 cm, który przechowywano na dachu. Po deszczu na dachu często wyrastała trawa, umieszczano wtedy tam małe zwierzęta, aby mogły się paść! Rynny zbierały cenną, ale niezbyt czystą wodę do cystern, w których ją prze- chowywano. Były one szczelne dzięki zaprawie murarskiej zrobionej z pyłu, wapna, piachu i wody. Jednak zła jakość wody wpływała na stan zdrowia. W czasach Starego Testamentu posiadanie własnego magazynu wody było symbolem statusu społecznego. Dach był bardzo ważnym ele- mentem domu. Biedni wdrapywali się tam prawdopodobnie przy po- mocy drabiny. Ludzie, którym się lepiej wiodło, mogli mieć schody wbudowane w ścianę, wiodące z podwórza na dach. Dachu uży- wano do suszenia owoców oraz ziarna (Rachab ukryła szpiegów pod suszącym się na jej dachu lnem - Joz 2,6); był chłodnym miejscem podczas upalnych wieczorów. Czasem rodzina usta- wiała tam namiot z gałęzi i spę- dzała noc. Wraz ze wzrostem umiejętności budowlanych bardziej rozpow- szechniły się budynki piętrowe. Bogata Szunemitka dobudowała specjalny pokój gościnny dla pro- roka Elizeusza (2 Krl 4,10). Cza- sem na dachu ustawiano szpaler, po którym pięła się winorośl. Jeśli dom był wbudowany w strome zbo- cze, na dachu czasami młócono zboże. Właściciele domów mieli zwyczaj wykrzykiwania nowych wieści z dachu swojego domu w kierunku dachu sąsiada, z dala od zgiełku znajdującej się poniżej ulicy. Dach był tak często wy- korzystywany przez mieszkańców domu, że prawo nakazywało umie- szczanie poręczy zapewniających bezpieczeństwo jego użytkow- ników (Pwt 22,8). Dachy pokryte dachówką i smołą zaczęto bu- dować tuż przed okresem nowo- testamentowym. Powyżej znajdowały się sypialnie i pokoje dla kobiet Wnętrze domu Wnętrze domu było podzie- lone, tak jak w przypadku no- madycznego namiotu, na dwie części. Zwierzęta wprowadzano w okresie zimowym do niższej części domu, niedaleko od drzwi wejściowych. Podłogę stanowiła ubita ziemia. Rodzina mieszkała na podwyższeniu, z dala od drzwi. Przestrzeń poniżej mogła być uży- wana jako magazyn na narzędzia i naczynia, a nawet do trzymania małych zwierząt. Przedmioty służą- ce do gotowania, ubrania i posłania przechowywano na podwyższeniu. Czasami podłogę wykładano ka- wałkami kamieni, ale robiono tak dopiero pod greckim wpływem około 300 r. przed Chr., kiedy to rozwinęła się sztuka mozaiki podłogowej. Nawet wtedy patrzono na to (ze względów religijnych) z dezapro- batą, dlatego mozaiki podłogowe w Izraelu czasów biblijnych można było spotkać jedynie w pałacu kró- la Heroda Wielkiego w Masadzie i w bogatych domach Jerozolimy. życie w domu Jak wyglądało życie rodziny mieszkającej w małym domu? Pod- czas upalnego lata dom był pełen owadów. W czasie chłodniejszych dni wypełniał go dym wznoszący się od ognia. Nie było prawdziwego kominka, a ogień tlił się w otworze zrobionym w ubitym podłożu. W przypadku gdy rodzina była zamożna, ogrzewano się siedząc wokół kotła. Kiedy deszcz padał przez dłuż- szy czas, dach przeciekał. Zapisu- jący starotestamentowe przysłowia wiedział, jakie to było nieprzyjem- ne. "Rynna ciekąca stale w dzień dżdżysty - pisał - podobna do żo- ny swarliwej" (Prz 27,15). Nie by- ło warunków, żeby zrobić kąpiel. Dom ubogiego był tak ciemny, że trzeba było cały czas palić lampę, którą stawiano na półce lub w niszy w ścianie, jak najdalej od drzwi. Jednak już od czasów Salomona zaczęła się wyłaniać klasa ludzi zamożnych, których życie było całkiem inne. Pokoje odchodziły od dziedzińca, a ogrody dostarcza- ły cienia i chłodnego przewiewu latem. Zimą można było używać pokoi ulokowanych w cieplej- szym, bardziej nasłonecznionym miejscu. Budowa całego domu odbywała się na większą skalę. Kolumny podpierały dach. Dzięki temu w domu mógł znajdować się portyk i arkady. Prorok Amos mó- wi o "domach na lato i na zimę", które posiadali bogaci (Am 3, I5). W okresie pomiędzy Starym i Nowym Testamentem bogaci za- częli nawet dobudowywać specjal- ne łaźnie z wannami wmontowa- nymi w podłogę. (Mówi się, że Sergiusz Orata wynalazł central- nie ogrzewaną łaźnię, zaopatrywa- ną w ciepłą wodę, około roku 70 przed Chr.). Do czasów Nowego Testamentu bogaci ludzie w Pales- tynie mieli domy wybudowane w rzymskim stylu, z dwoma prze- kątnymi dziedzińcami umieszczo- nymi jeden za drugim, z których każdy był otoczony pokojami. Wyposażenie Nawet i dzisiaj ludzie Wschodu mają mniej mebli niż w większoś- ci krajów zachodnich. Wnętrza urządzone są w prostym, spokoj- nym, nieprzeładowanym stylu. Na podłodze znajduje się kilka mat, tak aby można było na nich usiąść, oraz małe stoły i jakieś źródło cie- pła służące ogrzewaniu w zimie. Przez cały okres biblijny biedni posiadali bardzo niewiele mebli. "Łóżko" stanowił cienki, wypcha- ny wełną materac rozkładany każ- dego wieczora na podwyższonej części podłogi. Cała rodzina spała na nim, przykrywając się kołdrą z koziej sierści. Rankiem zwijano lub składano łóżko i pościel w ster- tę. Umeblowanie pokoju, w którym Szunemitka umieściła Elizeusza, należało do więcej niż przecięt- nych: łóżko, stół, krzesło i lampa (2 Krl 4,10). Często stół stanowiła po prostu słomiana mata ułożona na podwyższonej części podłogi. Jedynie w nielicznych domach do siedzenia służyły taborety. W każdym domu znajdowały się kamienne bądź gliniane skrzynie, w których przechowywano paszę dla zwierząt oraz rodzinne zapasy. Poza tym były także specjalne słoje, w których trzymano mąkę i olej z oliwek, a także naczynia do gotowania i miski, w których podawano jedzenie. Miotły do sprzątania sporządza- no z łodyg zbóż, przechowywano je z narzędziami, które potrzebo- wał do swojego rzemiosła ojciec. Większość dzbanów i misek, używanych każdego dnia, robił garncarz, ale zamożniejsi ludzie mieli także metalowe naczynia. Do czasów Nowego Testamentu zaczęto używać szkła odlewanego na rdzeniu, a wyrabianego w Egip- cie. Około 50 roku przed Chr. w SyrŹŹ rozwinęła się sztuka wy- dmuchiwania szkła i chociaż spo- wodowało to jego potanienie, ciągle jednak było ono dostępne dla niewielu. Zwykle domy nie były ozdabiane. Ludzie korzystali ze swoich artystycznych umiejęt- ności, dekorując przedmioty codziennego użytku. Naczynia do gotowania Jednym z najważniejszych przed- miotów w gospodarstwie domo- wym były żarna do mielenia, zro- bione z dwóch okrągłych kamieni. Większy z nich, umieszczony na do- le, miał ostrze przebijające środek mniejszego kamienia, który obraca- no. Ziarno wrzucało się przez środ- kowy otwór. W miarę jak dwie ko- biety obracały górny kamień przy pomocy specjalnego uchwytu, mą- ka wysypywała się wzdłuż krawę- dzi na złączeniu kamieni. To była ciężka praca! Ogień do gotowania przygotowy- wano na podłodze z ubitej ziemi, a czasem w glinianych garnkach. Jako paliwo służyły: węgiel drzew- ny, ciernie lub wysuszone odchody zwierzęce. Wypukła taca do pie- czenia, odporna na ogień, była pod- stawowym naczyniem kuchennym. Lampy Jako że w domach było bardzo ciemno, jednym z najważniejszych przedmiotów stała się lampa. Przez cały okres Starego Testamentu lam- pami były gliniane miseczki z dziób- kiem po jednej stronie. Do naczy- nia wlewano olej, a z jego wnętrza aż do dzióbka wystawał knot. Lam- pa taka mogła palić się przez dwie lub trzy godziny, po czym należa- ło ją ponownie napełnić olejem. Do czasów Nowego Testamentu garncarze nauczyli się, jak wyra- biać lampy o rozmaitych kształ- tach. Zaczęto wtedy robić lampy całkowicie osłonięte, jedynie z małym otworem na olej i dziób- kiem na knot. Były one bezpie- czniejsze i bardziej wydajne. Knoty robiono przeważnie z lnia- nych pasków. Do lamp używano oleju z oliwek lub tłuszczu zwie- rzęcego; olej z innych roślin zaczęto stosować dopiero w cza- sach Nowego Testamentu. Lampy stały się na tyle małe, że podróżny mógł nieść lampę w ręku. Być może to miał przed oczyma psalmista, gdy pisał: "Twoje słowo jest lampą dla moich stóp i światłem na mojej ścieżce" (Ps ll9,l05). Bogaci Bogaci ludzie korzystali z wielu dodatkowych udogodnień: wyso- kich łóżek, stołów, krzeseł i kanap, które często wykonywano z piękne- go, rzeźbionego drewna, z inkrusta- cją ze zwykłej i słoniowej kości. Na łóżkach leżały poduszki i piękne koce. Odzież i pościel przechowy- wane były w skrzyniach. W cza- sach Nowego Testamentu zamożni ludzie spożywali posiłki w rzym- skim stylu, leżąc na leżankach z oparciem z trzech stron (tricli- nium), wokół kwadratowego stołu. Najwykwintniej urządzali pałace królowie, poczynając od króla Salomona, który zbudował swoją rezydencję z równo obrobionych kamieni, a wyłożył ją boazerią z drewna cedrowego, przez króla Achaba, który mógł się szczycić swoim pałacem w Samarii, pełnym drogich mebli i piękną boazerią z kości słoniowej, aż do Heroda Wielkiego. Herod miał swój letni pałac z przepięknymi ogrodami w Jerozolimie, a zimowy w Jerychu. Dla zwykłych ludzi jedzenie i ubranie stanowiło zawsze naj- większy problem. "Nie troszczcie się więc zbytnio - powiada Jezus- i nie mówcie: co będziemy jeść? co będziemy pić? czym będziemy się przyodziewać`?" (Mt 6,31). Wiedział, jak łatwo jest zacząć się martwić, gdy zaledwie starcza na życie. W czasach biblijnych tak właśnie żyła większość ludzi. Łatwo było pokonać przeciwnika, gdy najechało się go podczas żniw. Gdy zniszczono zbiory, ludzie nie byli w stanie przetrwać. Za czasów Gedeona "zdarzało się, że gdy Izrael zasiał, nadciąga- li Madianici, napadali go... i nisz- czyli plon ziemi". (Sdz 6,3-4). Rzadkie deszcze, susza i plagi, takie jak szarańcza, często stawiały plony pod znakiem zapytania. Głód stanowił normalną część ży- cia. Nie należy się więc dziwić, że Izraelici upatrywali przyszłego złotego wieku jako czasu obfitoś- ci, kiedy to każdy będzie miał więcej niż potrzebuje. Pożywienie Zboże, owoce i warzywa sta- nowiły dostępne źródła pożywie- nia. Podstawowym składnikiem diety każdego człowieka był chleb. Słowo "chleb" w modlitwie "Ojcze nasz" symbolizuje poży- wienie w sensie ogólnym. Jezus sam siebie określił jako "chleb życia", lub też "pokarm życia". Chleb Chleb zrobiony z jęczmienia, taki, jaki chłopiec z pięcioma bo- chenkami i dwoma rybami dał Jezusowi (J 6,9), był prawdopo- dobnie spożywany najczęściej. Z pszenicy, która była także roz- powszechniona, robiono najlepszą mąkę. Do wyrobu mąki używano także orkiszu. Ziarno najpierw sortowano, a potem mielono. We wczesnych czasach rozcierano ziarna między małym i dużym kamieniem. Póź- niej ziarno mielono pomiędzy dwoma małymi kamieniami w żar- nach. Dolny z nich był umocowany i nieruchomy, a górny się obracał. Do każdego wypieku używano 40 litrów mąki z wodą (lub czasem z olejem z oliwek), tak aby otrzy- mać ciasto (Mt I3,33). Ludzie rzadko mieli świeże drożdże, dlate- go też wgniatano kawałek sfermen- towanego ciasta z poprzedniego dnia (zaczyn) i całość pozostawia- no do wyrośnięcia. Część ciasta przed upieczeniem odkładano na zaczyn. Chleb pieczono w formie płaskich placków. Zaraz po upieczeniu był smaczny, ale szybko wysychał. Przypieczone zboże, świeże kłosy układane na metalowej pokrywie nad ogniem, często jedzono zamiennie z chle- bem. Na specjalne okazje przy- gotowywano także ciasta i inne wyroby cukiernicze. Owoce i warzywa Owoce stanowiły kolejny skład- nik pożywienia. Z winorośli spo- rządzano nie tylko sok. W czasie zbiorów jedzono duże ilości świe- żych owoców winogron, a pozosta- łe suszono na rodzynki. Jedzono także świeże figi, które również suszono i prasowano, tak aby mo- żna było z nich zrobić ciastka fi- gowe. Abigail, przysyłając Dawi- dowi ludzi, dała mu dodatkowo "100 kiści rodzynek i 200 ciastek z suszonych fig" (1 Sm 25,18). Były one szczególnie cenione jako prowiant dla wyruszających w podróż. Prorok Izajasz zalecił królowi Ezechiaszowi wyleczenie bolesnego czyraka przy pomocy maści z fig (Iz 38,21). Daktyle, chociaż nie są wymie- nione w BiblŹŹ, z całą pewnością były uprawiane. Tłumy witały przybywającego na tydzień przed śmiercią Jezusa, wymachując ga- łęziami palmowymi. Daktyle spo- żywano także w specjalnym sosie (charosůeth), w którym każdy ma- czał chleb w czasie uczty paschal- nej. Sos robiono z daktyli, fig, rodzynek i octu winnego. Spożywano także oliwki: w paź- dzierniku świeże, a inne, przecho- wywane w osolonej wodzie, później. Najważniejszym produktem, jaki uzyskiwano z oliwek był olej, któ- rego używano do gotowania. Dos- tępne były także granaty, migdały i orzeszki pistacjowe, a owoce cytrusowe pojawiły się dopiero w czasach Nowego Testamentu. Sezonowe warzywa, takie jak fasola, soczewica i groch suszono i przechowywano. Stosunkowo rzadkie były: cebula, pory i ogórki. Warzywa stosowano do sporządza- nia zup. Ezaw oddał swoje pier- worództwo w zamian za miskę zupy z czerwonej soczewicy (Rdz 25,29-34). Można było także nabyć produkty pochodzenia zwie- rzęcego. Masła nie używano zbyt często, ponieważ nie można go było przechowywać w upalnym klimacie, ale popularny był jogurt. W czasach Nowego Testamentu ludzie hodowali kury, a jaja gotowali w oleju z oliwek. Mięso i ryby Nie jedzono dużych ilości mię- sa. Najpopularniejsza była bara- nina i mięso z kozy. Spożywano także ptaki, a bogaci nawet w cza- sach Starego Testamentu żywili się mięsem z jagnięcia, cielęciną i wołowiną. Zazwyczaj mięso go- towano. Pieczony na święto Pas- chy baranek stanowił wyjątek. Zwykli ludzie jedli mięso tylko podczas specjalnych okazji, ta- kich jak uroczyste przyjęcie, posiłek podczas religijnego świę- ta, czy jakiejś szczególnej ofiary w miejscowej świątyni. W takim wypadku rodzina zbierała się, by spożyć zwierzę poświęcone w świątyni, jako znak odnowio- nego przymierza z Bogiem. Ryby były z pewnością ważnym pokarmem w czasach Nowego Testamentu (przynajmniej siedmiu z dwunastu uczniów Jezusa było rybakami). Małe ryby suszono, solono i spożywano razem z chle- bem, tak jak podczas cudownego nakarmienia 5000 osób. Można było je także zjeść świeże lub upiec nad ogniem, tak jak je przy- gotował na śniadanie dla swoich uczniów Jezus (J 21). Prawa dotyczące spożywania pokarmów Surowe prawa określające, co można, a czego nie można spoży- wać, wyłożone są w Starym Tes- tamencie. Generalnie rzecz biorąc, można było jeść mięso przeżuwa- czy, których racice nie są podzie- lone. Ten przepis wykluczał spo- żywanie wieprzowiny. Wolno było jeść ryby, ale tylko te, które mają płetwy i łuski. Nie wolno było spożywać wielu gatunków ptaków, szczególnie tych, które należały do padlinożernych. Należało także odsączyć krew z mięsa przed ugotowaniem go. Potrawy z mleka i mięsa nie mogły być gotowane razem. Te dwa nakazy oznaczały, że Żyd nie mógł jeść w domu kogoś, kto nie był Żydem i nie przestrze- gał tych obostrzeń. Spowodowało to podział pomiędzy żydowskimi i nieżydowskimi chrześcijanami w czasach Nowego Testamentu. Paweł musiał nauczać Koryntian o ich chrześcijańskiej wolności w tym względzie. W tym samym czasie rodzina, która przestrzegała nauk faryzeuszy, nie mogła ani jeść, ani nabyć mięsa zwierzęcia, które było zabite na ofiarę w po- gańskiej świątyni. Na trzy dni przed świętem nie wolno było kupić żadnego pożywienia od nie-Żyda. Powody przestrzegania tak suro- wej diety nigdy nie zostały wyjaś- nione. Być może był to sposób, w jaki Bóg dbał o ochronę zdro- wia swojego ludu. Surowa dieta mogła być także wprowadzona, by unikać okrucieństwa w stosunku do zwierząt, jak na przykład pra- wo zakazujące gotowania mięsa w mleku matki, czy nakaz odsą- czania krwi, który zapobiegał praktyce odcinania kończyn ży- wych zwierząt. Może wprowadzo- no je głównie ze względów religij- nych. Z pewnością z tego powodu zakazywano spożywania mięsa ofiarowanego bożkom. Gotowanie potomstwa w mleku matki należało do praktyk mieszkańców Kanaanu, których Izraelici mieli unikać. Nie możemy być pewni, czy w określo- nym przypadku kierowano się tylko jednym, czy wszystkimi zakazami. Słodzenie i przyprawianie Izraelici nie posiadali cukru, dla- tego też słodzili miodem pszczelim (patrz: historia Jonatana z 1 Sm 14,25-27 i Samsona z Sdz 14,8). Wyrabiano także inny rodzaj "miodu": syrop, który otrzymy- wano gotując daktyle i ziarna drzewa świętojańskiego. Doprawianie pokarmów było także istotne. Na południowo- -zachodnim wybrzeżu Morza Mart- wego dostępne były duże ilości soli kamiennej. Otrzymywano ją także przez odparowywanie. Sól pochodząca z zewnętrznej warst- wy skał była często zanieczysz- czona, twarda i bez smaku. Dla- tego używano jej w czasie desz- czowej pogody, aby dziedziniec świątyni uczynić mniej śliskim. Soli używano nie tylko do do- prawiania jedzenia, ale - co było bardziej istotne - do przechowywa- nia go. W czasach Nowego Testa- mentu głównym przemysłem Mag- dalŹŹ nad Morzem Galilejskim, było solenie ryb. Aby nadać po- żywieniu ostrzejszy smak, który wszyscy preferowali, stosowano też miętę, koper (anyż) i kminek (ziaren kminku używano zamiast pieprzu). Przyprawy te urozmai- cały nieco jednostajną dietę. Rzadsze przyprawy importowane z Afryki i Azji, używane były tyl- ko przez zamożnych ludzi. Napoje Woda, której używano do go- towania, nie była jednak naj- zdrowsza do picia. Wodę po- chodzącą z miejscowej studni lub źródła można było pić zasadniczo bez obaw. Przechowywano ją w porowatych wyrobach garncar- skich, a pozostawała ona chłod- na, dzięki procesowi parowania. Woda pochodząca z rodzinnej cysterny, która miała kształt stoż- kowej jamy wykopanej w ziemi, wyłożonej nieprzeciekającą wy- ściółką, z całą pewnością nie była bezpieczna do picia. Jako że woda, którą tam zbierano, spływała rynną z dachu, często była zanieczyszczo- na i pełna drobnoustrojów. W cza- sach rzymskich, kiedy wodę do- prowadzano do miasta przy pomo- cy akweduktów (tak jak to miało miejsce w Cezarei i Betlejem) lub też wodociągiem (jak w Jerozo- limie), ciągle nie można było jeszcze bezpiecznie jej pić. Z tych powodów inne płyny stanowiły lepsze napoje. Pito więc mleko, często pocho- dzące prosto od kozy, którą posia- dała rodzina, lub mleko przyno- szone i stawiane na progu przez "mleczarza". Najpopularniejszym napojem było jednak wino. W ok- resie zbioru winogron można było pić także świeży sok z tych owo- ców, wyciskany prosto z kiści do filiżanki. Większość soku musiała zostać sfermentowana, tak aby można go było przechowywać. Pierwsze wino robiono w czasie, gdy sok wyciśnięty z winogron był ugniatany w prasie. Drugą partię robiono odciskując pozo- stałości z prasy. Do wina dodawano czasem żółć lub mirrę, aby otrzymać środek łagodzący ból (taki napój podano Jezusowi wiszącemu na krzyżu Mt 27,34). W połączeniu z olejem używano go do przemywania ran (Dobry Samarytanin nalał olej i wino na rany zranionego mężczyzny Łk 10,34). Wino było powszechnym na- pojem, Jezus sam "dostarczył" je na ślub w Kanie i wypił go wystarczająco dużo, aby faryze- usze mogli go określić mianem "pijaka" (Łk 7,34). Ludzie, któ- rzy złożyli śluby Bogu lub byli oddani specjalnej służbie, czasem rezygnowali z picia wina (Kpł 10,9; Lb 6,3). Picie w nadmiarze i upijanie się było zawsze potę- piane. Rekabici unikali picia wi- na, traktując to jako część swego powołania, aby utrzymać noma- dyczny styl życia. Uprawa wi- norośli i produkcja wina były uważane za symbol osiadłego życia. W bogatych domach z czasów Nowego Testamentu znajdowały się piwnice pełne wybornego wi- na z całego obszaru śródziemno- morskiego. Przechowywano je w wąskich dzbanach (amforach) ze spiczastym dzióbkiem, za- kopane głęboko w piasku, żeby wino pozostawało chłodne. Naj- częściej jednak nalewano je do skórzanych butelek (bukłaków). Gotowanie Jedzenie zazwyczaj gotowano w garnku nad ogniem. Niektóre pokarmy smażono na oleju. Natu- ralnie pieczono także chleb. Wy- piek chleba mógł odbywać się w różny sposób. Najprostszą z metod było wygrzebanie w zie- mi otworu, w którym rozpalano ogień, po czym usuwano popiół i układano na brzegach płaskie "naleśniki" z ciasta. Czasem placki z ciasta układano na wy- jętych z ognia kamieniach lub na dnie umieszczonej nad ogniskiem miski. W zamożniejszych domach budowano gliniane piece z ko- minem w kształcie ula. Ogień zapalano na dnie komina, a chleb układano w wyższej części jego wnętrza. Dopiero w czasach rzymskich wynaleziono piec, w którym przestrzeń do gotowania była oddzielona od ognia. Żadna z tych metod pieczenia nie była higieniczna. Wiele warzyw, takich jak na przykład ogórek, spożywano na surowo. Fasolę i soczewicę goto- wano w wodzie lub oliwie, a ziarna zbóż podawano rozgoto- wane w osolonej wodzie z do- datkiem masła. Posiłki Posiłki serwowane w domach wieśniaków były niewyszukane. Nie jedzono obfitego śniadania, a jeżeli już coś spożywano, to była to prze- kąska w drodze do pracy. Posiłek w środku dnia składał się zazwyczaj z chleba, oliwek, a czasem również owoców. Wieczorem spożywano gulasz warzywny, w którym ma- czano chleb. Wszyscy jedli z jed- nego naczynia. Cała rodzina zbiera- ła się, aby zjeść ten posiłek razem, a jeśli obecni byli jacyś goście, dodawano czasem mięso. Jedzono siedząc na podłodze. W zamożnych domach odbywało się to nieco inaczej. Jedzenie było bardziej wyszukane, podawano duże ilości mięsa. W czasach No- wego Testamentu goście zasiadali na siedziskach po trzech stronach kwadratowego stołu. Serwowano wiele potraw. Rzymskie, a raczej w rzymskim stylu urządzone przyjęcie, odby- wało się według następującego schematu: na początku były po- dawane delikatesowe przysmaki z winem zmieszanym z miodem. Następnie przychodziła kolej na trzy główne dania podawane na tacach. Goście jedli palcami, ale do jedzenia takich potraw, jak zu- pa, używali łyżek! Po pierwszym daniu - podczas posiłku w rzym- skim stylu - kawałki pokarmów były wrzucane do ognia jako "poś- więcone w ofierze" dla bogów. Na deser podawano ciasta i owoce, wypijano napoje i oddawano się rozrywkom. Element religijny, który stanowiła ofiara dla bogów, był jednym z powodów, dla któ- rych Żydzi nie mogli jeść wspól- nie z ludźmi nieżydowskiego po- chodzenia. Surowe prawa żydow- skie dotyczące spożywania po- siłków stanowiły drugi powód (patrz powyżej). Bóg ukazał Piotrowi w trakcie widzenia ko- nieczność przełamania dawnych barier pomiędzy Żydami i nie- -Żydami, jako że chrześcijanie niezależnie od faktu, do jakiego należą narodu, stanowią jedną rodzinę. Ludzie pochodzący z nomadycz- nych plemion, mieszkający w na- miotach, zawsze zapraszali wę- drowca, aby został na trzy dni i cztery godziny! Sądzili, że na taki właśnie czas wystarczy im jedzenia, aby ugościć podróżują- cego. Podstawą posiłków były płaskie bochenki chleba i mleko. Na czas swojego pobytu gość był traktowany jak członek klanu. Zarówno Stary jak i Nowy Tes- tament naucza o wadze goś- cinności. Autor listu do Hebraj- czyków pisze: "Pamiętaj, o tym abyś użyczył gościny nieznajo- memu" (Hbr 13,2). Zakupy Targowisko miejskie było usy- tuowane przy bramie miasta. Lu- dzie sprzedający ten sam rodzaj towarów formowali grupy i za- zwyczaj rozstawiali swoje straga- ny razem. We wczesnych czasach biblijnych zapłata odbywała się poprzez handel wymienny (wy- mieniano jedną rzecz na inną). Jednak kiedy żył Abraham i przez większość okresu starotestamento- wego ludzie płacili odmierzonymi ilościami srebra, a rzadziej złota. Koniecznością stało się przyjęcie pewnych standardów wagi, by każ- dy znał wartość odważonego sreb- ra czy złota, co doprowadziło do ustalenia systemu monetarnego. Pieniądze Zgodnie z tym, co wiemy, pie- niądze były po raz pierwszy użyte na ziemiach biblijnych w Vlll wieku przed Chrystusem w Lidii (część dzisiejszej Turcji). Wczes- ne monety były zrobione z elekt- rum (stop złota i srebra), a wagę metalu poświadczano stemplem wybitym na monecie. Począwszy od tego czasu Żydzi rzadko byli niepodległym narodem. Byli oni najpierw na wygnaniu babiloń- skim, potem z kolei poddanymi perskimi, greckimi i rzymskimi, dlatego też żydowskie monety nie były wybijane. W okresie greckim wybijano monety w Akko, na wybrzeżu Iz- raela. Rzymskie monety były uży- wane na obszarze całego cesars- twa. Jedyne żydowskie monety, na których wybijanie zezwolili królo- wie Seleucydzi (imperium syryj- skie po śmierci Aleksandra Wiel- kiego), były małe i zrobione z brą- zu. Przywódcy żydowscy (Has- moneusze) w Jerozolimie bili monety według swoich własnych projektów. W czasie rebelŹŹ skie- rowanej przeciwko Rzymianom w 66 roku po Chr., Żydzi wybi- jali własne srebrne monety. W obiegu znajdowało się tak wie- le różnych rodzajów monet, że za- równo kupujący jak i sprzedawca musieli znać odpowiadającą im wartość (patrz: Praca i .sto.sunki społeczne w BiblŹŹ). Miary W czasach biblijnych posiadano standardy miar długości, wag i ob- jętości płynów i suchych produk- tów, ale bardzo niewiele było do- kładnych miar. Standardowe miary długości oparte na względnej dłu- gości ludzkiego ramienia i ręki mają swój początek w powszech- nej praktyce mierzenia w ten właśnie sposób. W czasach Stare- go Testamentu odległość mierzono w oparciu o podróż trwającą jeden dzień, a czasem nawet o zasięg strzały wystrzelonej z łuku. Produkty spożywcze odmierza- no raczej za pomocą pojemności niż wagi. Terminy określające miary pochodzą od pojemników, w których przechowywano jedze- nie (patrz: Praca i stosunki .sPo- łeczne w BiblŹŹ). Chamer określał "ładunek, jaki może udźwignąć osioł" (możliwe, że było to 200 litrów) i stanowił największą mia- rę zbóż. Efa oznaczała pojemnik zamykany pokrywą, mieszczący około jedną dziesiątą chomera. Do odmierzania płynów stosowa- no bath, który miał taką samą objętość jak efa. Omer- (czyli wiązka) oznaczał ilość manny zbieranej każdego dnia. Innych miar używano na targu. Getek stanowił jedną drugą chomera, a hin oznaczał objętość, jaką człowiek powinien wypić każ- dego dnia, pomnożoną przez sześć. Inną małą jednostką miary płynów był log. Waga Cenne materiały i metale odwa- żano. Małe przedmioty ważono na wadze o jednym ramieniu i szal- kach. Odważniki przechowywano w sakiewce. Kupcy czasem uży- wali dwóch rodzajów odważni- ków: innych, gdy kupowali, a in- nych w czasie sprzedaży, aby oszukać klientów. Prawo boskie nalegało na ścisłe przestrzeganie uczciwości. "Nie oszukuj, kiedy używasz miar i wag. Stosuj prawdziwe i uczciwe wagi i miary, tak abyś mógł żyć w kraju przez długi czas" (Pwt 25,13). "Bóg nienawi- dzi ludzi używających nieuczci- wych wag i odważników" (Prz 20,23). Czasownik "ważyć" to po he- brajsku szaqal, dlatego też nazwa ta określa podstawową jednostkę wagi - .szekel (sykl). Życie towarzyskie W dzisiejszych czasach mamy tendencje do dzielenia czasu na czas pracy i czas wypoczynku. Naj- wcześniejsi robotnicy w Izraelu pracowali przez długie godziny i nie mieli do dyspozycji narzędzi uła- twiających pracę. Jest to jednak tylko część prawdy. Dzieci zawsze się bawiły. Dzięki służbie i nie- wolnikom zamożni ludzie mogli poświęcać czas na życie towarzy- skie oraz oddawanie się rozrywkom. Ponadto Bóg wpoił swojemu lu- dowi potrzebę odpoczynku i roz- rywki. Mieli oni odłożyć sobie je- den dzień w tygodniu, jako dzień "szabatu", kiedy to nie wykony- wali żadnej pracy. Był to zarówno czas wypoczynku, jak i oddawania czci Bogu; podobnie podczas wielkich uroczystości religijnych. Gry Nie wydaje się, by zabawy dzie- cięce bardzo się zmieniły. Zgodnie z tym, co wiemy, dzieci w czasach biblijnych miały zabawki wydające różne dźwięki, takie jak grzechotki i gwizdki, które archeologowie od- naleźli w wielu miejscach. Niektó- re grzechotki miały kształt pudełka z niewielkimi dziurkami umiesz- czonymi na każdej ścianie. Inne z kolei wyglądały jak lalki i ptaki, choć nieco trudno było się nimi bawić ze względu na ich ciężar. Dziewczęta miały do zabawy także domki dla lalek. Odnaleziono miniaturowe meble i naczynia do gotowania pochodzące z okresu pomiędzy 900 a 600 rokiem przed Chr. Niektóre lalki miały dołączone do korpusu nogi i ręce oraz włosy zrobione z paciorków i mułu. W ra- mionach wywiercono im dziurki na nitki, po to aby można ich było używać jako marionetek. Do końca nie wiadomo jednak, czy naprawdę używano ich do zabawy, czy też w czasie uroczystości religijnych. Izraelskie dzieci, podobnie jak dzieci na całym świecie, chętnie naśladowały dorosłych. Mt 11, 16-17 opisuje grupy dzieci, które na rynku bawiły się odgrywając ślub i pogrzeb. Gry planszowe W warcaby grano używając plan- szy, która miała dwadzieścia albo trzydzieści kwadratowych pól. Plansze zrobione były z kamienia, gliny, hebanu i kości słoniowej. Nie- które z odnalezionych miały z tyłu wycięte miejsce na zbite pionki. Już przed 2000 rokiem przed Chr. w Babilonie grano w szachy oraz w inne gry, takie jak Ludo czy Mankala. Gra, którą Chaldejczy- cy z Ur nazywali "królewską grą", wydaje się być także odmia- ną Ludo. Grano także w Solite- ra. Ruch można było wykonać po rzuceniu kostką, która mia- ła kształt dwustronnego dys- ku, albo piramidy o czterech ściankach zwanej bąkiem. Kost- ki o sześciu ściankach,jakich używamy obecnie, były wtedy nieznane. Rzucanie kostką lub ciągnięcie losów traktowano bardzo poważ- nie. "We fałdy sukni wrzuca się losy - powiada autor Księgi Przys- łów - ale Pan sam rozstrzyga" (Prz 16,33). Sam najwyższy kap- łan używał kostki, aby odkryć wo- lę Boga. Posiadał dwie takie kost- ki zwane "urim" i "tummim", któ- re przechowywał w pektorale (płóciennej torbie wyszywanej drogimi kamieniami noszonej na piersi). Gra, w którą grali żołnierze w czasie rozprawy Jezusa, była także grą planszową. Stosowano kostkę o czterech ściankach, a pionek był przesuwany z centralnej pozycji na miejsca, gdzie mógł on zostać "odziany płaszczem purpurowym", "ukoronowany" lub "obdarzony berłem", a żołnierz, którego ruch kończył grę, zwany był "królem" i zbierał pulę wyłożoną do gry. W tym wypadku więzień użyty został w charakterze ludzkiego pionka (Mt 27,28-29). Choć gry planszowe były popu- larne, przywódcy religijni potępia- li hazard, a prawo żydowskie nie zezwalało hazardziście na zezna- wanie w sądzie. Gry z użyciem piłki i tarczy W Egipcie popularna była gra w kręgle. Kule należało przetoczyć pod trzema łukami wyciętymi w ścianie. Jeżeli chodzi o gry upra- wiane na dworze, to znana była gra w klasy, a także rzucanie skórzany- mi piłkami. Popularnością cieszyło się także żonglowanie; nie wydaje się,żeby grano wtedy w palanta albo rakietki. Czasem dzieci robiły dołki w ziemi i współzawodniczyły ze sobą o to, kto wrzuci z jakiej odległości największą ilość ka- mieni do owych dołków. Zarówno dzieci, jak i dorośli, za- bawiali się używając procy i ka- mienia. Proca zrobiona była z weł- nianej kieszonki, do której przy- mocowane były sznurki o długości kubitu (miara równa długości od łokcia do czubka środkowego pal- ca). Kamień wkładano do kieszon- ki i wywijano tak skonstruowaną procą dookoła. Następnie osoba wprawiająca procę w ruch pusz- czała jeden ze sznurków, a kamień szybował w kierunku tarczy. Wolny czas spędzano, strzelając z łuku. Praktykowano strzelanie do tarczy i na odległość. Zapasy Zapasy także należały do popu- larnych rozrywek. W Babilonie uprawiano zapasy, trzymając się pasa przeciwnika. Walka zapaśni- cza Jakuba oraz wyrażenia "biod- ro" i "udo" (Sdz 15,8), będące ter- minami określającymi pchnięcia w zapasach, świadczą o popular- ności tego sportu także w Izraelu. Rozrywki publiczne Z upływem czasu część ludzi za- częła zarabiać na życie, zabawiając innych. Rodzaj rozrywki, którą Paweł w 1 Kor 4,9 nazywa "spek- taklem", stał się wielce popularny w czasach greckich. Był on jednym z punktów odróżniających sadu- ceuszy, którzy oddawali się tej formie rozrywki z przyjemnością, od faryzeuszy, którzy byli prze- konani, że jest ona niewłaściwa. Król Herod wybudował w Jero- zolimie stadion służący do walk gladiatorów (którzy byli szkolony- mi jeźdźcami wojennymi lub kry- minalistami), a także do zmagań ludzi ze zwierzętami, i amfiteatr do wyścigów powozów. W Cezarei i Sebaste wybudował także teatry, które przetrwały do chwili obec- nej. Na stadionach i w salach gim- nastycznych uprawiano atletykę w greckim stylu. Grecy wierzyli, że ćwiczenia tego rodzaju są nie- zbędne, aby człowiek mógł cieszyć się dobrym zdrowiem. Grecka atle- tyka nie była jednak popularna wśród Żydów, jako że obrażał ich widok współzawodniczących nago atletów. Poza tym bliski związek sportu z religią grecką był dalszą przeszkodą. Wszystkie wydarzenia sportowe. o których wspomina w swoich listach Paweł są powiązane ze sportami uprawianymi w Grecji. Stawia on za przykład surowy tre- ning atletów ( 1 Kor 9,24-27) oraz pisze o biegaczach współzawodni- czących ze sobą o zdobycie wień- ca z liści laurowych, oliwnych lub sosnowych. Nawiązuje także do walk bokserskich, podczas których walczący mieli ręce i ramiona owinięte skórą nabitą gwoźdźmi, dlatego też powinno się raczej uni- kać ciosów niż je odparowywać! W Flp 3,13-14 ukazanyjest wyś- cig na krótki dystans, z kolei Hbr 12,12 można odnieść do biegu na długi dystans, którego uczestni- cy w trakcie przygotowań tracą na wadze, a przed samym wyścigiem zrzucają odzienie. Muzyka Od najdawniejszych czasów, o których wspomina historia, mu- zyka i taniec stanowiły część ży- cia wszystkich kultur. W Izraelu używano trzech ro- dzajów instrumentów muzycz- nych: strunowych, dętych i perku- syjnych. Instrumenty te razem grały raczej unisono niż harmo- nicznie, a muzyka, jaką z nich wydobywano, była prawdopodob- nie silnie rytmiczna, a nie melo- dyjna, choć do niektórych psal- mów istniały ustalone melodie. Nie sposób zidentyfikować wszyst- kie instrumenty, ponieważ ich opis jest nieprecyzyjny. Posiada- my jednak pewne informacje na temat następujących instrumentów: Strunowe Kinnor zazwyczaj tłumaczy się w BiblŹŹ jako harfa. Mógł być zarówno harfą, jak i lirą. Był to mały, przenośny instrument o oś- miu lub dziesięciu strunach roz- piętych na drewnianej ramie. Nie wiemy, czy grano na nim szarpiąc struny, czy też używano plektro- nu. Instrumentem ukazanym na starożytnych malowidłach nagrob- nych w Beni-Hasan w Egipcie mógł być właśnie kinnor. Innym szarpanym instrumentem strunowym w drewnianej ramie był nebel zwany "psalterium". Słowo nebel oznacza "skórzaną butelkę" lub słoik, co przywodzi na myśl wypukłe pudło rezonan- sowe lutni. Dawid potrafił grać na obu tych instrumentach. Instrumenty dęte Halil (fujarka) był zwykłą, wy- drążoną w środku rurką zrobioną z trzciny, drewna lub kości. Halil znaczy "drążyć" i opisuje sposób, w jaki instrument był zrobiony. Do gry na tym instrumencie uży- wano stroika. Osoba grająca nosi- ła w torbie zapasowe stroiki. Geren (kornet, róg) wykonywano ze zwierzęcych rogów, a używany był jako trąbka. Jeżeli geren zro- biony był z rogów byka, to wtedy nosił nazwę szofar, tłumaczony w niektórych wersjach BiblŹŹ jako trąbka. Używano go podczas pub- licznych bądź religijnych świąt. Metalowa trąbka, którą w cza- sach biblijnych robiono ze srebra, zwana była hazozra. Ciągły dźwięk dwóch srebrnych trąbek był syg- nałem do zebrania się w świątyni. Gdy grano na jednej trąbce, był to wtedy znak zwołujący wodzów. Instrumenty perkusyjne Menaanim to instrument perku- syjny, który był prawdopodobnie zrobiony z dysków, którymi ude- rzano wzdłuż metalowych prętów umieszczonych w drewnianej ramie Miedziane cymbały nosiły naz- wę meziltaim. Lewici używali ich w świątyni, aby zaznaczyć począ- tek, koniec i pauzy we fragmen- tach, które odśpiewywali. Tof był perkusyjnym instrumen- tem muzycznym z membraną, któ- ry nosił nazwę "timbrel" lub w an- gielskich wersjach tamburyn. Słu- żył jako akompaniament do tańca i śpiewu. W czasie wyjścia z Egip- tu siostra Aarona, Miriam, "wzięła swój tamburyn, a wszystkie kobie- ty poszły w jej ślad, grając na tam- burynach (bębenkach) i tańcząc" (Wj 15,20). Niestety nie wiemy dokładnie, w jaki sposób grano na tych instru- mentach, ponieważ Izraelitom two- rzącym sztukę nie wolno było przed- stawiać postaci ludzkich. Pewnych wiadomości na ten temat dostarcza- ją nam obrazy pochodzące z Egip- tu, AsyrŹŹ i BabilonŹŹ, ukazujące podobne instrumenty. Robiono je z przeróżnych materiałów: drzewa cedrowego i sandałowego, ze skóry i wnętrzności, z kości słoniowej, muszli, złota i srebra. Muzyka zajmowała ważne miej- sce podczas nabożeństw w świąty- ni.1 Krn 15,16-24 opisuje sposób, w jaki Dawid zorganizował w świą- tyni chór i orkiestrę, aby śpiewano i grano radosną muzykę. Śpiew w świątyni był zazwyczaj podzielo- ny na części: jedną linijkę śpiewa- ła jedna grupa, a następną w odpo- wiedzi odśpiewywała druga. Taniec także stanowił część radosnego od- dawania czci Bogu przez ludzi. Kie- dy do Jerozolimy przyniesiono Arkę Przymierza, "Dawid oraz wszyscy ludzie tańczyli najlepiej jak potra- fili, aby uczcić Boga" (1 Krn 13,8).awid POSTACIE BIBLIJNE Uwaga: Większość po- danych tu dat jest z ko- nieczności tylko przy- bliżona. Zachodzenie na siebie rządów nie- których królów wynika z faktu ich współrzą- dzenia w tym czasie. Aaron - starszy brat Mojżesza i Miriam, uro- dzony w niewoli u Egip- cjan. Mojżesz nie potrafił przekonująco mówić, stąd też do faraona przemawiał w jego imieniu Aaron, żądając uwzględnienia nakazu Boga i pozwolenia na wyjście ludu Izraela. Kiedy faraon odmówił, Aaron z Mojżeszem ostrze- gli go przed plagami, które ześle Bóg. Aaron lojalnie wspierał Mojżesza w cza- sie ucieczki z Egiptu, lecz pod górą Synaj ustąpił przed żądaniami ludu i po- lecił zrobić złotego cielca jako przedmiot kultu. Bóg jednak przebaczył mu i uczynił go pierwszym arcykapłanem Izraela. Aaron odpowiadał za specjalny namiot, w któ- rym oddawano cześć Bogu (Przybytek). Składał w nim ofiary Bogu za grzechy ludu i modlił się o ich przebaczenie. Cza- sami Aaron zazdrościł Mojżeszowi pozycji przy- wódcy. Zmarł, zanim Izraelici weszli do Kanaanu. Arcykapłanem został po nim jego syn -- Eleazar. Wj 4,14; 5-12; 28,1; 32,1; Lb 20,23-29 Abdiasz - prorok, pra- wdopodobnie z Judy, który występował prze- ciwko Edomitom. Jego przesłanie zapisane jest w Księdze Abdiasza. Prze- powiedział zniszczenie Edomu za odmowę po- mocy ludowi Bożemu w potrzebie. Po zniszcze- niu Jerozolimy zadowo- leni z tego Edomici zaczęli najeżdżać Judę. Prawdopodobnie to właśnie spowodowało wystąpienia Abdiasza przeciwko nim. Żył w piątym lub szóstym wieku przed Chr. Ab Abed-Nego - babilońskie imię nadane Azariaszowi, jednemu z trzech żydows- kich wygnańców wybranych do specjalnej służby przez króla Nabuchodonozora z Babilonu. Szadrak, Me- szak i Abed-Nego, prowa- dzeni przez Daniela, od- ważnie odmówili spożywa- nia potraw królewskich na dworze, ponieważ nawet w obcym kraju byli zdecydo- wani niezłomnie przestrze- gać praw dotyczących po- żywienia, które Bóg dał Izra- elowi. Później odmówił zło- żenia pokłonu przed złotym posągiem wzniesionym przez króla. Wszystkich trzech wrzucono do rozpalo- nego pieca, ale Bóg ustrzegł ich i wyszli z niego cało. Król nie krył swego zdumienia. "Nie ma innego Boga, który by mógł zapewnić ratunek, jak Ten" - powiedział. Dn 1-3 Abel - drugi syn Adama i Ewy. Abel był pasterzem i składał Bogu ofiary z ba- ranków. Ofiary te były miłe Bogu. Ponieważ Bóg nie przyjął daru owoców od Kaina, Kainem zawładnęła zazdrość i zabił swego bra- ta. Nowy Testament wyjaś- nia, że Bóg wybrał Abla, nie Kaina, z powodu jego wiary. Rdz 4,1-8; Hbr 11,4 Abiasz - syn króla Jerobo- ama I. Umarł jako dziecko. 1 Krl 14 Abiatar - syn Achimeleka, kapłana za czasów króla Saula. Kiedy królem został Dawid, Abiatar został arcy- kapłanem wspólnie z Sa- dokiem. Po śmierci Dawida brał udział w spisku, by osadzić na tronie Adonia- sza, a nie Salomona. Został ukarany wygnaniem. 1 Sm 22,20 nn.; 2 Sm 8,17; 15,24 nn.; 1 Krl 1 i 2 Abigail - piękna żona Na- bala, po jego śmierci żona Dawida (patrz: Nabal). 1 Sm 25 Abihu - patrz: Nadab. Abijjam - syn króla Judy Roboama, panował przez trzy lata prawdopodobnie 913-911 przed Chr. 1 Krl 15; 2 Krn 13 Abimelek -1. bojąc się o swoje życie, Abraham uda- wał, że jego żona Sara jest tylko jego siostrą. Abimelek, król Geraru chciał ją poślu- bić, ale Bóg ukazał mu prawdę i zapobiegł temu. Rdz 20; 26 (historia ta może dotyczyć innego króla o tym samym imieniu, który miał podobne doświadcze- nie z Izaakiem) 2. syn Gedeona, który zabił swych braci, żeby zostać królem. Sdz 8,3 nn.; 9 Abiram - wraz z Kora- chem i Datanem zbuntował się przeciwko Mojżeszowi (patrz także: Korach). Lb 16 Abiszag - piękna dziew- czyna z Szunem, która opiekowała się Dawidem u schyłku jego lat. 1 Krl 1 i 2 Abiszaj - spokrewniony z królem Dawidem, brat Joaba; jeden z generałów Dawida. 1 Sm 26,6-12; 2 Sm 10,9- 10; 16,9.11-12; 18,2 Abner - syn Nera, stryja Saula, dowódca jego wojsk. Po śmierci Saula Abner ogłosił królem syna Saula Iszbaala. Doprowadziło to do wojny pomiędzy plemio- nami, które zaakceptowały Iszbaala, a plemieniem Ju- dy, którym rządził Dawid. Abner rozgniewany złym traktowaniem go przez Isz- baala przeszedł na stronę Dawida i popierał go, jako króla całego Izraela. Został zamordowany przez do- wódcę wojsk Dawida, Jo- aba, któremu wcześniej zabił brata. 1 Sm 14,50; 2 Sm 3 Abraham/Abram - imię Abram zostało zmienione na Abraham ("ojciec wielu narodów") po tym, jak Bóg obiecał mu, że zostanie ojcem narodu hebrajskiego. Miastem rodzinnym Abra- hama było bogate i wspa- niałe Ur nad Eufratem. Mieszkał tam przez wiele lat ze swym ojcem Tera- chem i trzema braćmi. Oże- nił się z Sarą, swoją przy- rodnią siostrą. Terach prze- prowadził się z rodziną z Ur do Charanu, kilkaset kilomet- rów na północny zachód. Tam Terach umarł, a Bóg wezwał Abrahama, aby się udał do Kanaanu. Abraham posłuchał. Żył jak nomada, przemieszcza- jąc się z miejsca na miej- sce ze swymi stadami owiec i bydła. Na każdym obozowisku stawiał ołtarz i oddawał cześć Bogu. Głód poprowadził go na połud- nie do Egiptu. Ale Bóg ka- zał mu wrócić do Kanaanu. Był to kraj obiecany przez Boga nowemu narodowi. Abraham zestarzał się, a Sara wciąż nie miała dzieci. Zgodnie z ówczes- nymi zwyczajami Abraham miał syna ze służącą żony, Hagar. Lecz syn ten, Izma- el, nie był dzieckiem, które obiecał Bóg. Kiedy Abraham i Sara byli już starzy, Bóg dał im syna - Izaaka. Miał on być ojcem narodu. Izaak był jeszcze chłopcem, gdy Bóg sprawdził wiarę Abrahama, i to jak nigdy przedtem. Kazał mu wziąć Izaaka na odległą górę i złożyć go tam w ofierze. Z ciężkim sercem Abraham usłuchał, ufając, że Bóg dotrzyma obietnicy dotyczącej jego syna. Związał Izaaka na ołtarzu. Wzniósł nóż, żeby dokonać ofiary. Wtedy anioł Boga zawołał: "Nie podnoś ręki na chłopca i nie czyń mu nic złego! Teraz pozna- łem, że boisz się Boga, bo nie odmówiłeś Mi nawet twego jedynego syna". W ofierze złożono barana zaplątanego rogami w za- roślach nie opodal. Wtedy Bóg powtórzył Abrahamowi swe obietnice: .,Dam ci potomstwo tak liczne, jak gwiazdy na niebie. (...) Wszystkie ludy ziemi będą sobie życzyć szczęścia (takiego, jakie jest udzia- łem) twego potomstwa, dla- tego, że usłuchałeś mego rozkazu". Po śmierci Sary Abraham wysłał swego zaufanego sługę Eliezera, aby wybrał dla Izaaka żonę spośród jego własnej rodziny w Charanie. Abraham jest jednym z najbardziej nie- zwykłych ludzi w BiblŹŹ. Jego wiara w Boga czyni go przykładem na wszyst- kie czasy. Rdz 11,31-32; 12,1 nn.; 17,1-8; 21,1-3; 22,1-14; Rz 4,1-3; Hbr 11,8-19; Jk 2,21-23 Absalom - ukochany syn króla Dawida. Zbuntował się przeciw swemu ojcu i uknuł przeciwko niemu spisek. Wojska Dawida pokonały armię Absaloma w lesie Efraima. Po porażce uciekający na mule Ab- salom zaczepił głową o gałęzie dębu. Dowódca wojsk Dawida, Joab, zabił go wbrew rozkazom królewskim. 2 Sm 15-19 Achab - siódmy król Izrae- la (około 874-853 przed Chr.). Rządy sprawował w stolicy SamarŹŹ. Trzy razy wyruszał na wojnę przeciw- ko SyrŹŹ i za trzecim razem zginął. Rządy jego należy zaliczyć do udanych, choć Stary Testament przedsta- wia go jako władcę niego- dziwego, który prowokował gniew Boży częściej niż jego poprzednicy. Poślubił Izebel, córkę króla Sydoń- czyków, i zaczął służyć Baalowi, ich bogu. Doprowadził tym do kon- fliktu z prorokiem Eliaszem. Na górze Karmel Achab oglądał współzawodnictwo Eliasza z prorokami Baala oraz jego wielkie zwycięs- two dla Boga. Kiedy Achab doprowadził do śmierci Nabota, aby przejąć jego winnicę, Eliasz to rozgłosił. Achab zginął w bitwie pod Ramot w Gileadzie. Była to kara Boża za grzech. 1 Krl 16,29-34; 18; 21; 22 Achaszwerosz -1. he- brajska forma imienia kró- la perskiego Kserksesa. Kserkses I (486-465 przed Chr.) rozwiódł się z Waszti, by poślubić Esterę, żydow- ską dziewczynę, która dzię- ki temu została królową. O Achaszweroszu wspomi- na także Księga Ezdrasza. Do niego zanoszono skargi, gdy żydowscy wygnańcy po powrocie zaczęli odbu- dowywać Jerozolimę. Est; Ezd 4,6 2. ojciec Dariusza z rodu Medów. Dn 9,1 Achiasz - prorok z Szilo. Achiasz podarł swą szatę na dwanaście części przed królem Jeroboa- mem I, aby pokazać, jak zostanie podzielone kró- lestwo Salomona. Powie- dział Jeroboamowi, żeby wziął sobie dziesięć części, ponieważ Bóg wybrał go, by panował nad dziesię- cioma spośród dwunastu pokoleń Izraela. 1 Krl 11,29 nn.; 14 Achimaas - syn Sadoka, arcykapłana. Ryzykował życiem jako szpieg dla kró- la Dawida w czasie rebelŹŹ Absaloma. 2 Sm 17,17 nn.; 18 Achimelek - dzielny ka- płan z Nob, który pomógł Dawidowi w czasie jego ucieczki przed królem Sa- ulem. Dał Dawidowi chleb z ołtarza i miecz Goliata. Kiedy Saul dowiedział się o tym, kazał zgładzić Achi- meleka, współpracujących z nim kapłanów oraz wszystkich ludzi z Nob. 1 Sm 21-22 Achitofel - zaufany do- radca króla Dawida, który okazał się zdrajcą popie- rającym powstanie Absa- loma. Kiedy Absalom zigno- rował jego radę, Achitofel popełnił samobójstwo. 2 Sm 15,12-17,23 Adam - pierwszy człowiek (słowo "adam" oznacza ludzkość) stworzony przez Boga na Jego podobień- stwo. Wszystkie zwierzęta zostały stworzone dla Adama. Miał mieszkać i pracować w stworzonym dla niego przez Boga og- rodzie Eden i cieszyć się jego owocami. Tylko spo- życie owocu z jednego drzewa zostało mu zabro- nione - "drzewa poznania dobra i zła". Bóg nigdy nie planował, by mężczyzna żył samotnie. Stworzył Ewę - kobietę, aby żyli wspólnie. Ewa uległa pokusie bycia niczym Bóg, zerwała owoc i spożyła go wspólnie z Adamem. Wie- dząc, że postąpili źle, Adam i Ewa próbowali się ukryć przed Bogiem. Ich przyjaźń z Nim została zerwana. W efekcie ich nieposłuszeń- stwa wobec Boga ucier- piało całe stworzenie. Od tej pory każde życie kończy się śmiercią. Adam i Ewa zostali wy- pędzeni z raju. Mieli dzie- ci. Ale posiadanie rodziny obok radości przynosiło ból. Rdz 1,26-27; 2,1-5,5 Adoniasz - czwarty syn króla Dawida. Kiedy Dawid był stary i starsi bracia Adoniasza już nie żyli, Ado- niasz spróbował przejąć władzę. Ale Dawid obiecał swej żonie Batszebie, że jego następcą zostanie ich syn Salomon. Spisek Ado- niasza nie powiódł się. Dawid przebaczył mu, ale Salomon, kiedy został kró- lem, kazał zabić Adoniasza, gdy ten starał się znowu zasiąść na tronie. 1 Krl 1-2 Agabos - prorok chrześci- jański z Jerozolimy, który przepowiedział Kościołowi w AntiochŹŹ, że nadchodzi wielki głód. Później ostrzegł Pawła, że jeśli uda się on do Jerozolimy, zostanie uwięziony. Dz 11,27-30; 21,7-14 Aggeus: - prorok, który prawdopodobnie wrócił z Babilonu do Jerozolimy w grupie prowadzonej przez Zorobabela. Jego przesłanie, zapisane w Księ- dze Aggeusza, zostało przekazane w roku 520 przed Chr. Aggeusz zwra- cał uwagę, iż ludzie budują dla siebie domy i mieszkają wygodnie, podczas gdy Świątynia Boga leży wciąż w gruzach. Napominał, by ją odbudować. Ag Agryppa - patrz: Herod. Achaz - król Judy około 732-716 r. przed Chr. (współrządził od 735 lub wcześniej). Wprowadził kult pogański i nawet złożył w ofierze swojego własne- go syna. Achaz został poko- nany, kiedy Izrael i Syria przeprowadziły wspólny atak na Judę. Odrzucając radę proroka Izajasza, zwrócił się o pomoc do króla asyryjskiego Tiglat- -Pilesera III i tak stał się jego poddanym. 2 Krl 15,38 nn.; 2 Krn 27,9 nn.: Iz 7 Akan - po zdobyciu przez Izraelitów Jerycha Akan sprzeciwił się Bogu i zabrał dla siebie złoto, srebro i piękny płaszcz. Z tego powodu Izraelici przegrali następną bitwę. Joz 7-8 Akisz - król Gat. Król Dawid dwa razy uciekał do Akisza przed królem Saulem. 1 Sm 21,11-15 Akwila - judeochrześci- janin, przyjaciel Pawła. Akwila i jego żona Pryscylla zostali zmuszeni do opuszczenia ItalŹŹ, kiedy cesarz Klaudiusz wygnał Żydów z Rzymu (48 r. po Chr.) Podobnie jak Paweł zajmowali się wyrobem namiotów i przez jakiś czas Apostoł zamieszkał u nich i pracował z nimi w Koryn- cie. Kiedy Paweł wyjechał do Efezu, Akwila i Pryscyl- la pojechali razem z nim (patrz: Apollos). Później Akwila i Pryscylla powróci- li do Rzymu. W ich domu, zarówno w Efezie, jak i w Rzymie, spotykali się chrześcijanie. Dz 18,1-3.18-26; Rz 16,3; 1 Kor 16,19; 2 Tm 4,19 Aleksander - imię kilku mężczyzn (niekoniecznie różnych) w Nowym Tes- tamencie, 1. syn Szymona Cyrenej- czyka, człowieka, który niósł krzyż Jezusa. Mk 15,21 2. członek rodu arcykapła- nów i jeden z przywódców żydowskich w Jerozolimie. Dz 4,6 3. Żyd, który próbował przemawiać do tłumów w czasie rozruchu Deme- triusza (patrz: Demetriusz). Dz 19,33 4. chrześcijanin, który stra- cił (przynajmniej chwilowo) wiarę. 1 Tm 1,20 5. brązownik - zaciekły przeciwnik Pawła i EwangelŹŹ. Paweł ostrze- gał przed nim Tymo- teusza. 2 Tm 4,14 Amasa - kuzyn króla Da- wida wybrany przez Absa- loma do dowodzenia jego buntowniczą armią. Po porażce Absaloma Dawid darował mu i uczynił go dowódcą swych własnych wojsk w miejsce Joaba. Mszcząc się, Joab zabił Amasę. 2 Sm 17,25; 20 Amazjasz -1. syn króla Joasza z Judy; objął wła- dzę po tym, jak jego oj- ciec został zamordowany (796-782 r. przed Chr.). Amazjasz był dobrym czło- wiekiem, ale zwycięstwo nad Edomitami zawróciło mu w głowie. Wyruszył na Izrael i przegrał. Przywiózł z sobą bożki z Edomu i nie chciał słuchać Bożego pro- roka. Uknuto przeciwko nie- mu spisek i zamordowano go w Lakisz. 2 Krl 12,21-14,21; 2 Krn 24,27 nn. 2. kapłan w Betel, który sprzeciwiał się prorokowi Amosowi (patrz: Amos). Am 7,10 nn. Amnon - najstarszy syn króla Dawida. Amnon zgwałcił Tamar, swą siostrę przyrodnią. Mszcząc się, Absalom kazał go zabić. 2 Sm 3,2; 13 Amon - król Judy po Ma- nassesie, swym ojcu (642- 640 przed Chr.). Amon odmawiał posłuszeństwa wobec Boga i czcił bożki. Zaledwie po dwóch latach panowania został zabity w pałacu przez swych służących. 2 Krl 21,18-26; 2 Krn 33,20-25 Amos - jeden z pierw- szych proroków Boga, któ- rego słowa były spisywa- ne. Amos żył w ósmym wieku przed Chr. Hodował owce i uprawiał drzewa figowe w Tekoa, wiosce na wzgórzach Judy. Lecz Bóg posłał go na północ do Betel w Izraelu, gdzie król Jeroboam I postawił złote- go cielca. Tutaj dzielnie przekazał Boże przesłanie o sprawiedliwości i osą- dził występki i chciwość. Oszukujący handlarze nie mogli liczyć na to, że ich oszustwa zostaną zapom- niane, tylko dlatego, że składają Bogu ofiary. Amazjasz, kapłan z Be- tel opłacany przez króla Izraela, kazał Amosowi spa- kować swe rzeczy i wracać ze swoim przesłaniem do Judy. Lecz Amos w dal- szym ciągu ostrzegał lud Izraela o sądzie i wygnaniu, jeśli się nie nawróci. Am 1,1; 7,10-15 Ananiasz -1. Ananiasz wraz ze swą żoną Safirą dali apostołom tylko część pieniędzy, które otrzymali ze sprzedaży ziemi, udając, że dają całość. Z powodu tego kłamstwa obydwoje umarli. Dz 5,1-11 2. chrześcijanin, który mieszkał w Damaszku. Tuż po nawróceniu Szawła (Pa- wła) Bóg kazał mu udać się do domu, w którym Szaweł przebywał. Ananiasz przy- wrócił wzrok Szawłowi, którego ten od trzech dni nie odzyskiwał po tym, jak zobaczył Jezusa na drodze do Damaszku. Dz 9,10-19 3. arcykapłan obecny w czasie przesłuchiwania Pawła przez Sanhedryn, który rozkazał strażnikom uderzyć Apostoła. Ananiasz był oskarżycielem, gdy Paweł stanął przed sądem Feliksa. Dz 23,2-3; 24,1 Andrzej - jeden z dwu- nastu apostołów wybranych przez Jezusa. Andrzej i je- go brat, Szymon Piotr, byli rybakami z Betsaidy nad Jeziorem Galilejskim. Jan Chrzciciel powiedział Andrzejowi, że Jezus jest "Barankiem Bożym", Andrzej rozpoznał w Nim Mesjasza (Chrystusa) i przyprowa- dził ze sobą swego brata, Piotra, by słuchać, jak nau- cza Jezus. Później, kiedy łowili ryby, Jezus wezwał obu braci, aby poszli za Nim. Andrzej przyprowadził do Jezusa chłopca z bo- chenkami chleba i rybami, wtedy Jezus nakarmił pięć tysięcy głodnych ludzi. Gdy do Jerozolimy przy- byli Grecy, by się modlić, Andrzej i Filip powiedzieli o tym Jezusowi. Andrzej był z innymi apostołami w Jerozolimie, gdy Jezus wstępował do nieba. J 1,35-42; Mt 4,18-19; 10,2; J 6,6-9; 12,22; Dz 1,13 Anna -1. stara prorokini, która była w Świątyni, kiedy Józef i Maryja przynieśli Dziecię Jezus, aby Je przedstawić Panu. Podob- nie jak Symeon rozpozna- ła w Jezusie Mesjasza i powiedziała o tym innym. Lk 2,36-38 2. żona Elkany i matka Sa- muela. Przez kilka lat Anna nie miała dzieci. W czasie dorocznej wizyty w Szilo, mieście, gdzie przechowy- wano początkowo Arkę Przy- mierza, Anna złożyła przysię- gę. Obiecała Bogu, że jeśli da jej syna, to ona odda Mu go na służbę. Kiedy Samuel osiągnął odpowiedni wiek, Anna zaprowadziła go do Szilo, gdzie pomagał He- lemu, kapłanowi. Maryja, matka Jezusa, powtórzyła wspaniałą pieśń pochwalną Anny przed urodzeniem Jezusa. Anna była matką jeszcze trzech synów i dwóch córek. 1 Sm 1-2 Annasz - najwyższy kap- łan. Annasz przesłuchiwał aresztowanego Jezusa przed wysłaniem Go do Kajfasza. Lk 3,2; J 18,13-24 Antypas - patrz: Herod. Apollos - Żyd z Aleksan- drŹŹ, który przybył do Efe- zu i nauczał w synagodze po wizycie Pawła. Akwila i Pryscylla, przyjaciele Pawła, nauczyli go więcej na temat Jezusa. Apollos udał się potem do Koryn- tu, gdzie z wielką mocą przemawiał do Żydów, mówiąc im o Jezusie jako Mesjaszu. Dz 18,24-28; 19,1; 1 Kor 16,12 Arauna/Ornan - człowiek z Jerozolimy, który sprze- dał swe klepisko królowi Dawidowi. Z powodu grze- chu Dawida na Izrael spadła zaraza. Dawid zro- zumiał, że dzieje się to z jego winy i posłuchał Boga, budując mu ołtarz na klepisku Arauny. Bóg zobaczył, że Dawid żałuje tego, co zrobił, i choroby skończyły się. Na miejscu tym zbudowano później Świątynię. 2 Sm 24,16-25; 1 Krn 21,18-30 Archelaus - patrz: Herod. Aretas - król nabatejski, którego stolicą była Petra (obecnie terytorium Jor- danŹŹ). Przez jakiś czas częścią jego terytorium był Damaszek. Kiedy Paweł przebywał w Damaszku, namiestnik Aretasa plano- wał jego aresztowanie, ale Paweł uciekł, spuszczony z murów miasta w koszu. 2 Kor 11,32 Artakserkses - imię kilku królów Persji. Prawdopo- dobnie w czasie pano- wania Artakserksesa (464- 423 r. przed Chr.) z wy- gnania wrócili Ezdrasz i Nehemiasz. Ezd 4,6-7 Arystarch - chrześcijanin macedoński, przyjaciel i współpracownik Pawła. Był z Pawłem w czasie rozruchu Demetriusza w Efezie - udał się z nim później do Jerozolimy, a następnie wyruszył wraz z nim do Rzymu. Przeby- wał razem z Pawłem, gdy ten znajdował się w więzieniu. Dz 19,29 nn.; 20,4; 27,2; Kol 4,10 Asa - syn Abijjama i trzeci król Judy. Panował przez czterdzieści jeden lat (około 911-870 r. przed Chr.). Kiedy Asa został królem, próbował wyplenić kult pogański. Odniósł wielkie zwycięstwo, kiedy potężna armia etiopska pod dowództwem Zeracha za- atakowała Judę. 1 Krl 15,8 nn.; 2 Krn 14,1 nn. Asaf - lewita, który prowa- dził śpiew za panowania króla Dawida. Jego potom- kowie służyli w Świątyni jako śpiewacy. Asaf był autorem kilku psalmów. 1 Krn 15,17 nn.; 25,1 nn.; 2 Krn 29,30; 35,15 Asahel - kuzyn króla Da- wida. Asahel był jednym z najdzielniejszych żołnie- rzy Dawida i dowodził dużą częścią jego wojsk. 2 Sm 2,18 nn.; 23,24 Assarhaddon - syn Sen- nacheryba. Namaszczony na króla AsyrŹŹ (680-669 r. przed Chr.), kiedy jego ojciec został zamordowany. Jednym z wielu mniejszych królów podległych Assar- haddonowi był Manasses, król Judy. 2 Krl 19,37; Ezd 4,2 Atalia - jedyna kobieta, która rządziła w Judzie (841-835 r. przed Chr.). , Była okrutną, złą królową- podobnie jak Izebel, jej 'matka - i doprowadziła do śmierci wszystkich dzieci królewskich z wyjątkiem niemowlęcia Joasza, ukry- tego przez jego ciotkę. Kie- dy Joasz miał siedem lat, doszło do zamachu stanu. ,Atalia została zabita, a Joa- ,sza ukoronowano. 2 Krl 11,1-16; 2 Krn 22,10-23; 15 August Cezar - pierwszy cesarz rzymski, następca Juliusza Cezara. Panował od 31 r. przed Chr. do 14 r. ;po Chr. August zarządził spis ludności, który przy- wiódł Maryję i Józefa do Betlejem. Azariasz - najlepiej zna- nym z kilku Azariaszów jest król Judy, zwany także Ozjaszem (791-740 r. przed Chr.). Azariasz był dobrym królem, potężnym władcą służącym Bogu. Wciąż jed- nak pozwalał swym podda- nym czcić bożki, a gdy zdobył sławę, zawładnęła nim pycha. Wszedł do Świątyni, by zapalić ka- dzidła, co było dozwolone tylko kapłanom. Karą za to była poważna choroba skóry, przez co musiał żyć w odosobnieniu, a władzę sprawował jego syn, Jotam. 2 Krl 14,21 nn.; 2 Krn 26 Balaam - prorok z Mezo- potamŹŹ, którego Balak, król Moabu, poprosił, by prze- klął Izraelitów w czasie ich wędrówki po pustyni. Poko- nali oni właśnie Amorytów i Balak obawiał się, że przyszła kolej na jego kraj. Początkowo Balaam odmó- wił spotkania się z królem, lecz za drugim razem wy- raził zgodę. Po drodze anioł Boga zatrzymał jego oślicę i nakazał mu powie- dzieć tylko to, co kazał Bóg. Zamiast przekląć Izraelitów, pobłogosławił im trzy razy. Później próbował sprowadzić na Izraelitów zgubę i zyskać w ten spo- sób obiecaną nagrodę za namówienie ich do kultu Baala. Został zabity w cza- sie ataku Izraelitów na Madianitów, Lb 22-24; 31 Balak - król Moabu, który panował w czasie, kiedy Izraelici przygotowywali się do podboju Kanaanu (patrz także: Balaam). Lb 22,2-24,5 Baltazar - władca Babi- lonu, zginął po zdobyciu Babilonu w 539 r. przed Chr. przez Medów i Persów, Pełnił władzę królewską pod nieobecność swego ojca, Nabonida. W czasie uczty przestraszył się dziw- nego napisu na ścianie sali biesiadnej. Do przetłuma- czenia słów wezwano Da- niela. Prorok ostrzegł Balta- zara, że Bóg wydał wyrok na jego królestwo, Baltazar straci życie, a Babilon zostanie podbity. Tej samej nocy armia Persów pod- stępnie zdobyła miasto. Dn 5 Barabasz - bandyta i mor- derca oskarżony o rebelię, który znajdował się w wię- zieniu w czasie aresztowa- nia Jezusa. Rzymski na- miestnik, Piłat, wiedząc, że Jezus nie popełnił żadnego przestępstwa, chciał Go uwolnić w ramach amnestŹŹ paschalnej, ale przywódcy religijni podburzyli tłum, by prosić o uwolnienie w za- mian Barabasza. Barabasz został uwolniony, a Jezusa ukrzyżowano. Mt 27,15-26 Barak - Izraelita z Kedesz w pokoleniu Neftalego, wybrany przez prorokinię Deborę do zebrania armŹŹ przeciwko Jabinowi, królo- wi Kanaanu, w czasach Sędziów. Wojska Baraka odniosły wielkie zwycięs- two, co zakończyło dwu- dziestoletnie panowanie Kananejczyków. Sdz 4-5 Barnaba - przydomek ("syn zachęty") chrześcijanina żydowskiego, urodzonego na Cyprze, który był człon- kiem Kościoła w Jerozoli- mie. Był człowiekiem hoj- nym i dobrego serca; sprzedał swą ziemię, aby dać pieniądze biednym chrześcijanom. Gdy do Je- rozolimy przybył nawróco- ny Paweł, tamtejsi chrześ- cijanie patrzyli na niego jeszcze podejrzliwie. Lecz Barnaba przywitał go i przedstawił apostołom. Kościół jerozolimski wysłał Barnabę do AntiochŹŹ, aby pomógł tam nowym chrześ- cijanom, spośród których wielu nie było Żydami. Stamtąd udał się do Tarsu, aby odszukać Pawła i spytać, czy może z nim współpracować. Barnaba i Paweł wy- ruszyli razem na swą pierw- szą wyprawę misyjną do AntiochŹŹ, zabierając ze so- bą Jana Marka, kuzyna Barnaby. Po powrocie sta- wili się na ważne spotkanie zwierzchników Kościoła w Jerozolimie. Później Bar- naba nie zgodził się z Paw- łem co do zabrania z sobą Marka po raz drugi, Bar- naba powrócił na Cypr z Markiem, podczas gdy Paweł udał się do Azji Mniejszej (Turcji). Barnaba i Paweł pozostali dobrymi przyjaciółmi i w swych listach Apostoł wyraża się o Barnabie bardzo pozy- tywnie. Dz 4,36; 9,27; 11,22 nn.; 12,25 nn.; 15; 1 Kor 9,6; Ga 2 Bartłomiej-jeden z dwu- nastu apostołów. Był z in- nymi apostołami, gdy Jezus wstępował do nieba, lecz nic więcej na jego temat nie wiadomo. Utożsamia się go też z Natanaelem, któ- rego Filip przyprowadził do Jezusa. Mt 10,3; Dz 1,13 Bartymeusz - niewidomy, którego Jezus uzdrowił. Mk 10,46-52 Baruch - lojalny przyjaciel proroka Jeremiasza w cza- sie ostatnich dni Jerozo- limy, tuż przed zajęciem jej przez wojska babilońskie w 586 r. przed Chr, Baruch spisywał proroctwa Jere- miasza. Po upadku Jerozo- limy pozostał u boku Jere- miasza nawet wtedy, gdy zmuszono go do udania się do Egiptu. Autor jed- nej z ksiąg deuterokano- nicznych. Jr 36; 43,6; Barzillaj - lojalny wobec króla Dawida; dał pożywie- nie Dawidowi i jego woj- skom w Machanaim, w cza- sie rebelŹŹ Absaloma. 2 Sm 17,27 nn.; 19,31-39 Basza - członek poko- lenia Issachara, który przechwycił władzę w Izraelu od Nadaba, sy- na Jeroboama, i panował od około 909 do 886 r. przed Chr. 1 Krl 15,16 nn. Batszeba - żona najpierw Uriasza Chetyty, a potem króla Dawida (patrz: Dawic. 2 Sm 11-12; 1 Krl 1-2 Belteszassar - babiloń- skie imię proroka Daniela (patrz: Daniel). Benajasz - najlepiej zna- nym z kilku ludzi o tym imieniu był kapitan przy- bocznej gwardŹŹ króla Da- wida, lojalny wobec króla nawet wtedy, gdy Adoniasz próbował przejąć tron. Benajasz odegrał wiodącą rolę w uzyskaniu władzy przez Salomona i został dowódcą jego wojsk. 2 Sm 8,18; 1 Krl 1-2 BenůMadad - imię trzech królów syryjskich, prawdo- podobnie oznaczające "syn Hadada" (syryjskiego boga burzy). Ben-Hadad I (około 900-860 r. przed Chr.) pomógł Asie, królowi Judy, przeciwko Izraelowi. Ben- -Hadad II (około 860-843 r. przed Chr.) był przeciw- nikiem Achaba, króla Izraela, w czasach proroka Elizeusza. W odpowiedzi na modlitwy Elizeusza Bóg kilka razy uwalniał Izrae- litów od Syryjczyków. Bóg ukazał Elizeuszowi, że Ben- -Hadad umrze z rąk swego sługi, Chazaela. 1 Krl 20; 2 Krl 6-8 Beniamin - najmłodszy syn Jakuba i Racheli. Jego matka umarła w czasie po- rodu. Wraz ze swoim bra- tem, Józefem, cieszył się szczególnymi względami ojca. Ich zazdrośni przyrod- ni bracia sprzedali Józefa do Egiptu. Kiedy bracia ci stali się w Egipcie zależni od Józefa, on sprawdził ich, czy będą tak samo okrutni wobec Beniamina, ale bracia zmienili się. Nie zostawili samego Benia- mina w Egipcie nawet za cenę własnego wybawienia. Jedno z dwunastu pokoleń Izraela zostało nazwane od imienia Beniamina. Rdz 35,18-20; 43-45 Berenike - siostra Heroda Agryppy II (patrz także: Herod Agryppa II). Dz 25,13 nn. Besaleel - zdolny rze- mieślnik odpowiedzialny za wykonanie Namiotu Spot- kania (Przybytku), gdy Izraelici byli na pustyni. Wj 35,30 nn. Bildad - jeden z trzech przyjaciół Hioba, którzy rozmawiali z nim w czasie nieszczęść, jakie na niego spadały, Hi 2,11 nn. Bilha - służąca Racheli, która stała się matką Dana i Neftalego. Rdz 29,29; 30,3-7 Booz - bohater Księgi Rut. Booz był bogatym i hojnym rolnikiem w Betlejem. Poślu- bił Rut i został pradziad- kiem Dawida. Rt 2-4 Cezar - tytuł nadawany rzymskim cesarzom w cza- sach Nowego Testamentu. W momencie urodzin Jezu- sa panował August, Po nim cesarzem został Tyberiusz. Paweł i Piotr zginęli śmier- cią męczeńską prawdo- podobnie za panowania Nerona. Jezus używał czasem tego tytułu jako określenia "sprawujących władzę". Mk 12,14-17; Ek 2,1; 3,1; Dz 25 Cham - drugi syn Noego. Cham był ojcem narodów: egipskiego, etiopskiego, libijskiego i kananejskiego. Rdz 5,32; 6,10; 10,6-20 Chanameel - kuzyn Jere- miasza. Kiedy Jerozolima była zagrożona ze strony Babilończyków, Chanameel zdecydował się sprzedać swoje pole. Pole to kupił Jeremiasz, żeby pokazać, iż pewnego dnia Babiloń- czycy nie będą panować nad Judą, i że warto bę- dzie mieć tu ziemię na własność. Jr 32 Chanani - najlepiej zna- nym z kilku mężczyzn o tym imieniu jest ten, który po- jechał do Suzy, aby powie- dzieć Nehemiaszowi, że Jerozolima leży wciąż w gruzach, mimo iż część Żydów wróciła z wygnania. Kiedy Nehemiasz odbudo- wał mury Jerozolimy, uczynił Chananiego gubernatorem. Ne 1,2 Chananiasz - fałszywy prorok, który powiedział ludziom Judy, że będą wol- ni po dwóch latach. Jr 28 Chazael - urzędnik na dworze Ben-Hadada II, któ- rego Bóg kazał Elizeuszowi namaścić na króla SyrŹŹ. Elizeusz zapłakał, kiedy Bóg ukazał mu, co Chazael zrobi Izraelitom. Chazael zabił Ben-Hadada i przejął tron. Wypowiedział wojnę królom Izraela i Judy. 1 Krl 19,15-17, 2 Krl 8 nn. Chilkiasz - najlepiej zna- nym z kilku Chilkiaszów jest arcykapłan, który żył za panowania króla Judy, Joz- jasza. W czasie odbudowy Świątyni znalazł stary zwój z zapisanym na nim Pra- wem Bożym. Odkrycie to doprowadziło do wielkiej reformy kultu w Świątyni. 2 Krl 22-23; 2 Krn 34 Chofni i Pinchas - syno- wie Helego, kapłana w Szilo, Ponieważ zachowy- wali się karygodnie wzglę- dem Boga, Bóg ostrzegł Helego, że umrą. Chofni i Pinchas zabrali Arkę Przy- mierza na bitwę z Filisty- nami. Obaj zginęli, a Arka została przechwycona. 1 Sm 2,12 nn., 4 Chulda - prorokini, która żyła za panowania króla Jozjasza. Kiedy kapłan Chilkiasz znalazł w Świątyni stary zwój z zapisanym na nim Prawem Boga, Jozjasz poprosił ją o radę. 2 Krl 22,14 nn.; 2 Krn 34,22 nn. Chuszaj - zaufany przyja- ciel króla Dawida. W czasie powstania Absaloma Chu- szaj udał, że przechodzi na jego stronę. Jego mylna "rada" pozwoliła Dawidowi zyskać na czasie i umożli- wiła ucieczkę, gdy szpiedzy poinformowali Dawida o planach Absaloma. 2 Sm 15,32-17,15 Cyrus - król perski, który podbił Babilon w 539 r. przed Chr. Cyrus zezwolił wygnańcom żydowskim w Babilonie na powrót do Jerozolimy, aby odbudować Świątynię. Oddał im wszyst- kie skarby zabrane ze Świątyni przez Nabucho- donozora oraz ofiarował dużą sumę pieniędzy, aby wspomóc ich w pracach. Izajasz stwierdził, że Cyrus był wybrany przez Boga, aby być królem i uwolnić Żydów. Późniejsze zdarze- nia z Księgi Daniela pocho- dzą z czasów panowania Cyrusa. Ezd 1,1-6,14; Iz 4,28 nn.; Dn 6,28 Dalila - piękna Filistynka, która zdradziła Samsona (patrz także: Samson). Sdz 16 Daniel - najbardziej znany z kilku osób o tym imieniu występujących w Starym Testamencie to wysoko urodzony Żyd, wzięty- prawdopodobnie w latach młodzieńczych - do niewoli w Babilonie. Na dworze króla Nabuchodonozora Daniel wraz z trzema przy- jaciółmi Szadrakiem, Me- szakiem i Abed-Nego mieli zostać przyuczeni do służ- by. Daniel był zdecydowa- ny zachować posłuszeń- stwo wobec Boga. Odmówił spożywania potraw królew- skich, a mimo to wyrastał na silnego młodzieńca spożywając proste posiłki, na jakie zezwalało prawo żydowskie. Bóg obdarzył Daniela wielką mądrością. Daniel dwa razy wytłumaczył Na- buchodonozorowi znacze- nie dziwnych snów. Później objaśnił także Baltazarowi (sprawującemu władzę po Nabuchodonozorze) zna- czenie napisów na ścianie: królestwo miało wkrótce upaść. Tej samej nocy Bal- tazar został zabity i Perso- wie zdobyli Babilon. Persowie uczynili Daniela ważnym urzędnikiem, lecz inni zazdrościli mu władzy i spiskowali przeciwko nie- mu. Daniel został wrzucony do jaskini lwów, lecz Bóg uratował mu życie, Daniel zapisał także kil- ka snów, w których Bóg wyjawiał mu swe plany na przyszłość. Dariusz -1. Dariusz Med - wymieniony w Księdze Daniela jako władca po Baltazarze. 0 Dariuszu nie wspominają dzisiaj inne zapisy (którym jednak dużo brakuje do kompletności). Być może Cyrus mianował Dariusza władcą Babilonu lub może nawet sam użył imienia Dariusz. Dn 5,31 nn. 2. Dariusz I (522-486 przed Chr.), król perski, który za- chęcał Żydów do ukończe- nia odbudowy Świątyni. Ezd 4,5; Ag 1,1; Za 1,1 3. Dariusz II (423-408 przed Chr.) wspomniany w Księdze Nehemiasza. Ne 12,22 Datan - wraz z Korachem i Abiramem zbuntował się przeciwko Mojżeszowi (patrz także: Korach), Lb 16 Dawid - najmłodszy z oś- miu synów Jessego, rolnika z Betlejem. Dawid był pasterzem. Opiekował się stadami, kiedy prorok Sa- muel przybył do Betlejem, wysłany przez Boga, aby wybrać jednego z synów Jessego na króla w miejsce Saula. Po wyborze Dawida jego bracia zaczęli mu zazdrościć. Umiejętność gry na harfie sprawiła, że Dawid grał na dworze Saula, aby mu ulżyć w na- padach szału. Później, kiedy został wysłany z żywnością dla swych braci w armŹŹ, przyjął wy- zwanie i stanął do walki z Goliatem, potężnie zbu- dowanym wojownikiem Filis- tynów. Zabił go kamieniem wypuszczonym ze swej pasterskiej procy. Po bit- wie kobiety wyszły, by przy- witać Saula. "Pobił Saul tysiące, a Dawid dziesiątki tysięcy" - śpiewały. Od tej pory Saul zazdrościł Dawi- dowi i kilkakrotnie próbował go zabić. Jonatan, syn Sau- la i bliski przyjaciel Dawida, ostrzegł go, by uciekł. Dawid został ogłoszony banitą. Saul ścigał go bez litości, mimo że Dawid dwa razy darował mu życie. Saul i Jonatan zginęli w bitwie z Filistynami, a Dawid został ukoronowa- ny w Judzie. Lecz dopiero dwa lata później cały Izrael zaakceptował go jako króla. Dawid był dzielnym żoł- nierzem i odniósł wiele zwycięstw. Cieszył się dużą popularnością wśród ludu i był dobrym władcą. Po pokonaniu Jebuzytów i przejęciu Jerozolimy usta- nowił ją stolicą. Sprowadził do Jerozolimy Arkę Przy- mierza i zaplanował zbu- dowanie Świątyni, lecz Bóg zabronił mu tego. Dawid zapragnął i po- siadł Batszebę, żonę Uria- sza, jednego ze swych żoł- nierzy. Kiedy Batszeba oka- zała się brzemienną, Dawid posłał Uriasza do pierw- szych szyków bojowych, tak by ten zginął. Wtedy Dawid poślubił Batszebę. Prorok Natan wystąpił prze- ciwko postępkom Dawida i mimo iż Dawid okazał szczerą skruchę i Bóg mu przebaczył, dziecko Bat- szeby zmarło. Ich następny syn, Salomon, został nas- tępcą Dawida. Później kłopot sprawiali synowie Dawida. Absalom, jego ulubiony syn, próbo- wał przejąć władzę. Dawid musiał opuścić Jerozolimę, lecz Absalom został poko- nany i zabity, ku wielkiemu zmartwieniu Dawida. Gdy Dawid był już w podeszłym wieku, spiskował przeciwko niemu jego inny syn, Ado- niasz. Dawid był nie tylko wiel- kim królem i wielkim żoł- nierzem, lecz także wielkim poetą, który napisał wiele pięknych psalmów chwalą- cych Boga. Mimo iż popeł- niał błędy i czynił źle, zaw- sze nawracał się i prosił Boga o przebaczenie. Bib- lia opisuje go jako człowie- ka bliskiego sercu Boga. 1 Sm 16 nn.; 1 Krl 2; 1 Krn 11-29 Debora - jedyna kobieta- -Sędzia w Izraelu. Debora zachęcała Baraka do walki przeciw Siserze, dowódcy armŹŹ Jabina, króla Kananej- czyków. Dzięki zwycięstwu Izraelitów skończyło się dwadzieścia lat kananej- skiego ucisku. Sdz 4-5 Demas - chrześcijanin, który był z Pawłem w czasie jego uwięzienia w Rzymie. Później opuścił Pawła i wyjechał do Tesaloniki. Kol 4,14; 2 Tm 4,10 Demetriusz -1. złotnik z Efezu, który wyrabiał pamiątki w świątyni Diany (Artemidy). Obawiał się, że działalność apostolska Pawła pozbawi go chętnych do zakupu jego wyrobów i zachęcił innych rzemieśl- ników do buntu przeciwko Pawłowi. Dz 19,24 nn. 2. chrześcijanin wspom- niany w trzecim liście Jana, o którym wszyscy się dobrze wyrażali. 3J12 Diana-rzymska bogini księżyca i łowów, naz- wana przez Greków Artemidą. Jej wspaniała świątynia w Efezie była jednym z cudów sta- rożytnego świata (patrz: Narody i ludy w BiblŹŹ, rozdział: Religia grecka i rzymska). Dz 19 Dina - córka Jakuba i Lei zgwałcona przez Sychema, syna księcia Chiwwitów. Mszcząc się bracia Diny zabili Sychema i mężczyzn z jego miasta. Rdz 34 Dionizy - członek Areopa- gu, najwyższej rady ateń- skiej, zajmującej się spra- wami religijnymi. Dionizy przeszedł na chrześci- jaństwo po wygłoszeniu przez Pawła mowy na Areopagu. Dz 17,34 Diotrefes - dumny i po- stępujący niezręcznie zwierzchnik Kościoła, który nie chciał uznać władzy Jana. 3 J 9-10 Doeg - Edomita, główny pasterz króla Saula. Był w Nob, kiedy kapłan Achi- melek nakarmił i uzbroił uciekającego Dawida. Doeg wydał Achimeleka i przeprowadził egzekucje zarządzone przez Saula. 1 Sm 21,8; 22,9 nn. Druzylla - najmłodsza córka Heroda Agryppy I i żona prokuratora Feliksa. (patrz także: Feliks). Dz 24,24 Ebedmelek - Etiopczyk, który był jednym z urzędni- ków w pałacu króla Sedec- jasza (szósty wiek przed Chr.). Ponieważ uratował życie Jeremiaszowi, Bóg obiecał, że Ebedmelek nie zginie w czasie zburzenia Jerozolimy. Jr 38; 39,16-18 Efraim - młodszy z dwóch synów Józefa, urodzony w Egipcie. Jakub zaadop- tował Efraima, swego wnu- ka, i swoje błogosławień- stwo dał jemu, a nie jego starszemu bratu Manasse- sowi. Od Efraima wywodzi się ważne pokolenie. Pro- rocy nazywają czasem jego imieniem Izrael. Rdz 41,52; 48 Eglon - król Moabu w cza- sach Sędziów. Pokonał Izrael i zdobył Jerycho, utrzymując władzę nad Izraelitami przez osiemnaś- cie lat. Został zamordo- wany przez Ehuda. Sdz 3,12-26 Ehud - leworęczny Izraeli- ta z plemienia Beniamina. Ehud obmyślił chytry i zuchwały plan zabicia Eglona, króla Moabu, który uciskał część Izraela, włącznie ze wschodnią częścią kraju należącą do plemienia Ehuda. Po zabi- ciu Eglona Ehud zebrał armię i pokonał Moabitów, uwalniając swój naród. Sdz 3,15-30 Ela - najlepiej znanym z mężczyzn o tym imieniu w Starym Testamencie jest syn króla Baszy. Ela był złym królem; panował w Izraelu przez niecałe dwa lata (886-885 r. przed Chr.). Gdy się upił, został zabity przez Zimriego, dowódcę swojej armŹŹ. 1 Krl 16,8-14 Eleazar - najważniejszym z kilku Eleazarów był trzeci syn Aarona. Dwaj starsi bracia Eleazara zostali zabici, więc po śmierci Aarona to on został arcy- kapłanem. Stał ponad lewitami. Do jego zadań należało zabezpieczenie wszystkiego, co było zwią- zane z Przybytkiem. Wj 6,23; Kpł 10; Lb 3 nn.; Joz 14 Eliab - najstarszy syn Jessego, brat Dawida. 1 Sm 16,6 nn.; 17,13.28 Eliakim - najważniejszym człowiekiem o tym imieniu w BiblŹŹ był syn Chilkiasza, główny urzędnik pała- cu króla Ezechiasza. Kie- dy król AsyrŹŹ, Senna- cheryb, zagroził oblęże- niem Jerozolimy, Ezechiasz wysłał Eliakima razem z Szebną i Joachem, aby wysłuchali rzecznika, Asyryjczyków. 2 Krl 18,18 nn.; Iz 36,1-37,6 Eliasz - prorok, który żył w Izraelu w czasie panowa- nia króla Achaba. Achab i jego cudzoziemska żona Izebel grzeszyli przeciwko Bogu, czcząc Baala i za- bijając proroków Boga. Eliasz został posłany, by przekazać, że z tego powodu Bóg zsyła suszę. Potem Eliasz ukrywał się przy potoku Kerit, gdzie kruki przynosiły mu poży- wienie. Kiedy potok wy- sechł, udał się do Sarepty w Sydonie i zatrzymał u wdowy. Podzieliła się ona z prorokiem resztką swo- jego jedzenia, lecz Bóg odnawiał jej zapasy mąki i oliwy do czasu zakończe- nia głodu. Gdy zmarł syn wdowy, Bóg odpowiedział na modlitwę Eliasza i przy- wrócił go do życia. W trzecim roku suszy Eliasz wrócił do Achaba. Król oskarżył go o spowo- dowanie kłopotów Izraela. Eliasz odpowiedział: "Nie ja dręczę Izraela, ale właśnie ty i ród twego ojca waszym porzucaniem przykazań Pańskich". Kazał Achabowi posłać proroków Baala i Aszery na górę Karmel. Tam Eliasz wezwał ich do udowodnienia, że ich bóg jest prawdziwy. Jeśli Baal rozpali ogień pod ich ofia- rą, wtedy ludzie zaczną go czcić, lecz jeśli to Bóg ześle ogień, by zapalić ofiarę Eliasza, udowodni przez to, że jest prawdzi- wym Bogiem. Prorocy Ba- ala tańczyli, modlili się i okaleczali, lecz ogień nie zapłonął. Kiedy zaś Eliasz modlił się do Boga, spadł ogień od Pana i strawił jego ofiarę. Wszyscy ludzie krzyknęli: "Naprawdę Pan jest Bogiem". Kapłanów Baala zabito i tego samego dnia susza się skończyła. Kiedy Izebel usłyszała o zabiciu jej proroków, wpadła we wściekłość. Eliasz uciekł na południe na górę Horeb (Synaj) by ratować swoje życie. Czuł się samotny i był bliski roz- paczy. Lecz Bóg przemówił do niego. Powiedział Elia- szowi, że czeka go jeszcze praca. Ma on namaścić nowego króla i przygotować Elizeusza, aby przejął jego zadania. Później, kiedy Achab kazał zabić Nabota, żeby przejąć jego winnice, Eliasz ostrzegł króla, że Bóg ukarze całą jego ro- dzinę. Achab zginął w bit- wie pod Ramot w Gileadzie. Kiedy zadanie Eliasza się skończyło, Bóg wziął go do nieba w ognistym rydwanie. Prorok Malachiasz prze- powiedział, że Eliasz wróci; dużo później ukazał się wraz z Mojżeszem, gdy uczniowie ujrzeli chwałę Jezusa (przemienienie). 1 Krl 17-2 Krl 2; MI 4,5-6; Lk 9,28 nn, Eliaszib - arcykapłan z czasów Nehemiasza, któ- ry pomógł odbudować mury Jerozolimy, Ne 3,1; 13,4-9 Eliezer - główny sługa Abrahama, który miał po nim dziedziczyć, gdy Abra- ham nie miał potomka. Najprawdopodobniej to Eliezerowi powierzono misję udania się do Me- zopotamŹŹ po żonę dla Izaaka. Rdz 15,2; 24 Elifaz - jeden z trzech przyjaciół Hioba, którzy przyszli, gdy spadły na niego nieszczęścia. Hi 2,1 nn. Elihu - młody, gniewny człowiek z historŹŹ o Hiobie, który błędnie upierał się, że powodem nieszczęść, jakie spadły na Hioba, były jego grzechy. Hi 32-37 ElimasBar Jezus - ży- dowski mag i fałszywy pro- rok na dworze Sergiusza Pawła, prokonsula rzyms- kiego na Cyprze. Elimas obawiał się że jeśli Ser- giusz Paweł zostanie chrześcijaninem, to straci u niego swe wpływy i starał się zapobiec temu, by pro- konsul uwierzył w nauki Pawła i Barnaby. Oburzo- ny postępowaniem Elima- sa Paweł sprowadził na niego czasową ślepotę. Kiedy Sergiusz Paweł to zobaczył, uwierzył w Boga. Dz 13,6-12 Elimelek - patrz: Noemi. Elizeusz - kontynuował dzieło Eliasza jako proroka Bożego w Izraelu przez ponad pięćdziesiąt lat. Zanim Eliasz został wzięty do nieba, Elizeusz poprosił o charyzmaty dla siebie, jako duchowego syna Eliasza. Prośba ta została spełniona. Elizeusz dokonał wielu cudów. Przywrócił do życia syna Szunemitki i uzdrowił z trądu Naama- na, syryjskiego dowódcę. Elizeusz żył w czasie panowania sześciu królów Izraela. 1 Krl 19,16 nn., 2 Krl 2-9; 13,14 nn, Elkana - najlepiej znanym z kilku mężczyzn o tym imie- niu jest ojciec Samuela, mąż Anny (patrz także: Anna). 1 Sm 1 Elżbieta - żona kapłana Zachariasza. Elżbieta nie mogła mieć dzieci. Ku swej radości w podeszłym wieku została matką Jana Chrzci- ciela, Maryja, matka Jezu- sa, była krewną Elżbiety i odwiedziła ją, zanim dzie- ci się urodziły. Dzięki natchnieniu Ducha Św. Elżbieta rozpoznała w Sy- nu Maryi oczekiwanego Mesjasza. Lk 1 Epałras - chrześcijanin, który założył Kościół w Ko- losach. Epałras odwiedził Pawła, kiedy ten był w więzieniu w Rzymie, i przekazał mu wieści na temat chrześcijan w Kolo- sach. W związku z tym Paweł napisał do nich list. Kol 1,7-8; 4,12; Flm 23 Epałrodyt - chrześcijanin z Kościoła w Filippi. Kiedy Paweł był w więzieniu w Rzymie, członkowie Kościoła w Filippi posłali Epałrodyta z darem dla niego. Flp 2,25-30; 4,18 Erast -1. pomocnik Pawła, który udał się wraz z Tymoteuszem do Mace- donŹŹ (Grecja), gdy Paweł został w Azji Mniejszej (Turcja). Dz 19,22; 2 Tm 4,20 2. skarbnik miasta w Ko- ryncie. Erast był chrześcija- ninem i przesłałt swe życze- nia Kościołowi w Rzymie. Rz 16 23 Estera - Żydówka, która została królową Persji. Este- ra była sierotą wychowaną w Suzie, stolicy Persji, przez swego stryja Mar- docheusza. Król Achaszwe- rosz (grec. Kserkses) roz- wiódł się z Waszti i wybrał sobie Esterę na żonę. Este- ra utrzymywała w tajemnicy fakt że jest Żydówką. Kie- dy Haman, główny minister króla, kierując się niena- wiścią do Mardocheusza, zaplanował zagładę wszyst- kich Żydów, Estera wstawiła się za nimi u króla i wyja- wiła plany ministra. Żydzi nie tylko nie zginęli, lecz pozwolono im zabić wszyst- kich swoich nieprzyjaciół. Wydarzenie to wspominane jest w czasie dorocznego święta Purim. Est Eunice - matka Tymo- teusza. Dz 16,1, 2 Tm 1,5 Eutych - młodzieniec, któ- ry udał się do Troady, aby wysłuchać Pawła, Było póź- no i Eutych zasnął tak głę- boko, że wypadł z okna na trzecim piętrze i poniósł śmierć. Paweł przywrócił go do życia. Dz 20,7-13 Ewa - pierwsza kobieta, towarzyszka Adama. Wraz z Adamem złamała zakaz Boga, aby nie spożywać owocu z "drzewa poznania dobra i zła". Z tego powo- du śmierć przyszła na świat, a Bóg wygnał Adama i Ewę z rajskiego ogrodu- Edenu. Księga Rodzaju wymienia trzech synów Ewy: Kaina, Abla i Seta. Rdz 2,18-4,2; 4,25 EwilůMerodak - król Ba- bilonu 562-560 r. przed Chr. Po dojściu do władzy uwolnił króla Judy, Jojakina, z więzienia w Babilonie. 2 Krl 25,27-30; Jr 52,31-34 Ezaw - starszy brat Jakuba (bliźniak), syn Izaaka i Re- beki. Został myśliwym i tak mało zważał na obietnice Boga, że pewnego razu, kiedy wrócił głodny, w za- mian za pożywienie "sprze- dał" Jakubowi swe pierwo- rództwo. Kiedy Jakub pod- stępnie otrzymał także błogosławieństwo swego ojca, rozgniewało to Ezawa. Jakub, bojąc się tego, co może zrobić jego brat, opuścił dom. Po opuszczeniu domu przez Jakuba Ezaw za- mieszkał niedaleko góry Seir i zdobył bogactwo. Kiedy bracia spotkali się ponownie, Ezaw przywitał Jakuba serdecznie i przyjął jego dar - trzodę. Ezaw powrócił do Seiru i stał się ojcem Edomitów, podczas gdy Jakub poszedł do Ka- naanu. Pomiędzy ich po- tomkami dochodziło do ciągłych waśni. Rdz 25,21 nn.; 27,1-28,9; 32-33; Hbr 12,16-17 Ezdrasz - kapłan i nauczy- ciel Prawa w czasie wygna- nia. Ezdrasz uzyskał zgodę od króla Artakserksesa na poprowadzenie dużej grupy wygnańców żydowskich z Babilonu z powrotem do Jerozolimy. Odbudowano Świątynię, ale Ezdrasz po powrocie zauważył ze smut- kiem, że ludzie nadal nie przestrzegali praw Bożych, nawet po tym, co się im przytrafiło. Wielu Żydów, wśród nich także i kapłani, pożeniło się z kobietami z krajów, w których nie uzna- wano Boga. Ezdrasz dopro- wadził do tego, że więcej takich małżeństw nie zawie- rano. Nauczał praw Bożych, w efekcie czego Izraelici z nowym entuzjazmem zwrócili się do Boga. Ezd 7-10; Ne 8-9 Ezechiasz - król Judy w latach 716-687 przed Chr. (współregent od 729 r,) po swym ojcu, królu Achazie. Tuż po objęciu władzy Ezechiasz otworzył i odrestaurował Świątynię. Zorganizował narodową kampanię, aby zwalczyć wszystko, co było związane z bożkami. Ezechiasz zbun- tował się przeciwko Asyryj- czykom i odmówił im pła- cenia podatków. W czasie jego rządów Asyryjczycy podporządkowali sobie całkowicie Północne Kró- lestwo Izraela. Ezechiasz zrozumiał, że jego kraj jest także zagrożony. Przekopał tunel w skale, doprowadza- jąc do Jerozolimy wodę na wypadek oblężenia. Król AsyrŹŹ, Sennacheryb, podbił kilka miast Judy i otoczył Jerozolimę, Juda została ocalona, gdy jednej nocy śmierć zagościła w szere- gach armŹŹ asyryjskiej. Eze- chiasz poważnie zachoro- wał, ale Bóg odpowiedział na jego modlitwy i podaro- wał mu jeszcze piętnaście lat życia. 2 Krl 18-20; 2 Krn 29-32; Iz 36-39 Ezechiel - jeden z wielkich proroków Starego Testa- mentu. Ezechiel był synem kapłana Buziego i mieszkał w Jerozolimie do czasu na- jazdu Nabuchodonozora na miasto w 597 r. przed Chr. Razem z królem Jojakinem i innymi ważnymi obywa- telami został wzięty do nie- woli w Babilonie. Pozwo- lono mu tam na posiadanie własnego domu; zamiesz- kał w osadzie żydowskich wygnańców w Tell-Abib nad rzeką Kebar. Po około czterech latach Bóg wez- wał go na proroka. Dopóki Jerozolima nie została całkowicie zniszczona, jego podstawowym prze- słaniem było nawoływanie do nawrócenia. Żydzi nie słuchali Boga i muszą pro- sić o przebaczenie, Kiedy Babilończycy zniszczyli Jerozolimę, Ezechiel wy- glądał dnia, kiedy Bóg ze- zwoli Żydom na odbudo- wanie miasta i Świątyni Boga. Ez 1,1-3; 20,33-37; 36,26- 33; 43,1-5 Faraon - tytuł króla Egip- tu. W Starym Testamencie wymienionych jest kilku faraonów: 1. faraon, u którego był Abraham. Rdz 12,10 nn. 2. faraon, który uczynił Józefa rządcą całego Egiptu. Rdz 40 nn. 3. faraon, który został zmuszony do zezwolenia Mojżeszowi na wyprowa- dzenie Żydów z Egiptu, prawdopodobnie Ramzes II który wybudował wielkie miasta-spichlerze. Wj 5 nn. 4. faraon, który dał schronienie Hadadowi po tym, jak Dawid pokonał Edomitów. 1 Krl 11 5. faraon, który dał Salo- monowi swą córkę za żonę. 1 Krl 9,16 6. Szeszonk. Zachęcił Jeroboama do poprowa- dzenia dziesięciu pokoleń przeciwko synowi Salomo- na, Roboamowi. Później najechał Jerozolimę i za- brał skarby Świątyni. 1 Krl 11,40; 14,25-26 7. So, którego Ozeasz, król Izraela, poprosił o przymie- rze przeciwko AsyrŹŹ. 2 Krl 17,4 8. Tirhaka - poprowadził swą armię przeciw AsyrŹŹ za panowania króla Eze- chiasza. Armia asyryjska musiała odstąpić od a!aku na Jerozolimę i stawić czoła wojskom egipskim. 2 Krl 19,9; Iz 37,9 9. Neko, 610-595 r. przed Chr. Zabił króla Judy, Joz- jasza, w bitwie pod Megid- do. Juda musiała mu płacić podatki przez cztery lata, lecz później on został po- konany przez Nabucho- donozora z Babilonu w bit- wie pod Karkemisz (605 r. przed Chr.) Juda dostała się pod panowanie Babi- lonu. Ostatnie lata swego życia Neko spędził, broniąc Egiptu i próbując wzmocnić swój kraj. 2 Krl 23,29 nn.; 24,7; 2 Krn 35,20-36,4 10. Chofra, 587-570 przed Chr. Poparł powstanie kró- la Sedecjasza przeciwko Nabuchodonozorowi z Ba- bilonu. Jr 37,5; 44,30; Ez 17,15 nn.; 29,2 Feba - chrześcijanka, któ- rą znał Paweł. Pracowała w Kościele w Kenchrach niedaleko Koryntu w Grecji. Rz 16,1-2 Feliks - rzymski prokura- tor, przed którym stanął Paweł na procesie w Ceza- rei. Przetrzymywał Pawła w więzieniu przez dwa lata, licząc na to, że otrzyma od Apostoła pieniądze, Dz 23,24; 24,1-27 Festus - rzymski prokura- tor urzędujący w Palestynie po Feliksie. Wysłuchał uważnie Pawła i wezwał go, by się sam bronił przed królem Herodem Agryppą II i Berenike. Zgodził się z ni- mi, że Paweł nie zrobił nic złego. Ale Paweł uprzednio odwołał się do Cezara i mu- siał udać się do Rzymu na proces. Dz 25-26 Filemon - chrześcijański przyjaciel Pawła mieszka- jący w Kolosach. Filemon był właścicielem zbiegłego niewolnika Onezyma (patrz także: Onezym). Filip -1. jeden z dwunas- tu apostołów. Pochodził z miasta Betsaida nad Je- ziorem Genezaret, miasta rodzinnego Piotra i Andrze- ja. Filip udał się prosto do Natanaela, powiedział mu, że znalazł Mesjasza, i przedstawił go Jezusowi. Gdy Jezus stanął wobec tłumu pięciu tysięcy głod- nych ludzi, poddał wiarę Filipa próbie. "Skąd kupimy chleba, aby oni się posilili?" - spytał Jezus Filipa. Filip zastanawiał się, skąd wezmą pieniądze, Jezus zaś nakarmił wszystkich pięcioma małymi chlebami i dwiema rybami. W czasie Ostatniej Wieczerzy, gdy Jezus powiedział: "Nikt nie przychodzi do Ojca inaczej, jak tylko przeze Mnie", Filip poprosił Jezusa, by pokazał im swego Ojca, "Kto Mnie zobaczył, zobaczył także i Ojca" - odpowiedział Jezus. Mt 10,3; J 1,43-46; 6,5-7; 12,21-22; 14,8-9; Dz 1,13 2. syn Heroda Wielkiego. Jego żona Herodiada po- rzuciła go, by wyjść za jego brata przyrodniego, Heroda Antypasa, Jan Chrzciciel został ścięty, ponieważ potępiał to małżeństwo. Mk 6,17 3. inny syn Heroda Wielkie- go, brat Antypasa i Arche- lausa. Został władcą Iturei. Lk 3,1 4. Filip diakon. Jeden z siedmiu mężczyzn wy- branych do pomocy apos- tołom w pracach w Koś- ciele w Jerozolimie. Uciekł do SamarŹŹ, kiedy Szaweł prześladował chrześcijan w Jerozolimie. Tam nauczał i uzdrawiał wielu ludzi. Anioł posłał Filipa na spot- kanie dworzanina etiops- kiego podróżującego z Je- rozolimy do Gazy. Człowiek ten nawrócił się i przyjął chrzest. Filip udał się wtedy do miast wzdłuż wybrzeża, od Aszdod do Cezarei, i tam nauczał. Cztery córki Filipa także uczestniczyły w przekazywaniu Słowa Bożego. Około dwudziestu lat później w domu Filipa w Cezarei zatrzymał się Paweł. Dz 6,1-6; 8; 21,8-9 Gabriel - anioł, który był specjalnym posłańcem Bo- ga. Gabriel został posłany dwa razy do Daniela: raz, aby powiedzieć mu, co znaczy sen, i drugi raz, by przepowiedzieć, co się stanie z Jerozolimą. Gabriel został także posłany, aby ogłosić narodziny Jana Chrzciciela Zachariaszowi i Jezusa - Maryi. Dn 8,16; 9,21; 5k 1,11-20; 26-38 Gad - siódmy syn Jakuba, od którego wywodzi się pokolenie Gada. Lb 32 Gajus -1. chrześcijanin z MacedonŹŹ, który towarzy- szył Pawłowi w czasie jego trzeciej podróży misyjnej. Gajusa wciągnięto do amfiteatru w czasie roz- ruchu Demetriusza (patrz także: Demetriusz), Dz 19,29 2. chrześcijanin z Derbe, który podróżował z Pawłem do Jerozolimy. Dz 20,4 3. jeden z kilku chrześ- cijan, których Paweł ochrzcił w Koryncie. 1 Kor 1,14 4. chrześcijanin, przyjaciel Jana, do którego Apostoł skierował list. 3J1 Być może są to częścio- wo ci sami ludzie. Gallio - rzymski prokurator Achai, około 51-53 r. po Chr. Gallio był nauczycielem cesarza Nerona i bratem filozofa Seneki. Będąc prokuratorem Achai, Gallio przebywał w Koryncie. Kiedy do Koryntu przybył Paweł, Żydzi, których martwiło powodzenie Apos- toła, usiłowali przekonać Galliona, aby go skazał. Gallio odmawiał jednak mieszania się w prawo żydowskie i dzięki temu Paweł mógł kontynuować swą pracę. Dz 18,12-17 Gamaliel - sławny faryze- usz, nauczyciel Pawła i członek Najwyższej Rady żydowskiej, Sanhedrynu. Kiedy aresztowano i prze- słuchiwano apostołów, niektórzy członkowie Rady domagali się ich śmierci. Gamaliel jednak doradzał zachowanie ostrożności: "Odstąpcie od tych ludzi i puśćcie ich! Jeżeli bo- wiem od ludzi pochodzi ta myśl czy sprawa, rozpadnie się, a jeżeli rzeczywiście od Boga pochodzi, nie potra- ficie ich zniszczyć i może się czasem okazać, że z Bogiem walczycie". Dz 5,34 nn.; 22,3 Gazela/Tabita - chrze- ścijanka z Jafy, która po- magała biednym, szyjąc dla nich ubrania. Kiedy umarła, jej przyjaciele posłali po Piotra, a on ją wskrzesił. Dz 9,36-41 Gechazi - sługa proroka Elizeusza. Kiedy do Elize- usza przyszedł Naaman, by prorok uleczył jego trąd, Gechazi przyjął dar, który Elizeusz odrzucił. Skłamał Elizeuszowi i za karę sam stał się trędowaty. Dalej jednak pozostał sługą Eli- zeusza i rozmawiał z kró- lem Joramem na temat wspaniałych rzeczy doko- nanych przez proroka. 2 Krl 4-5; 8,4 nn. Gedeon - Sędzia Izraela, który pokonał Madianitów, należących w tych cza- sach do najgroźniejszych wrogów Izraela. Gedeon w tajemnicy młócił swoje zboże, gdy anioł Boży wez- wał go do ratowania Izraela przed Madianitami, Aby się upewnić, że to rzeczywiście Bóg go wzywa, Gedeon przeprowadził dwie próby. Bóg dwa razy dał znak, o który prosił, Gedeon wybrał 300 ludzi z tysięcy, którzy ruszyli za nim. Podzielił ich na trzy grupy. Uzbrojeni w rogi, puste dzbany i pochodnie zaskoczyli w nocy nieprzy- jaciela wspaniałym okrzy- kiem: "Za Pana i za Gede- ona". W obozie Madia- nitów wybuchła panika. Obrócili się jeden przeciw- ko drugiemu i rzucili się do ucieczki. Izraelici ruszyli w pogoń za nimi, Zwycięs- two było pełne i Gedeon sprowadził na te ziemie pokój na czterdzieści lat, aż do swojej śmierci, Sdz 6,11-23.36-39; 7,1-23 Gerszon - najstarszy syn Lewiego. Gerszon i jego potomkowie tworzyli jedną z trzech grup lewitów, Wj 6,16-17; Lb 3,17 nn. Geszem - wpływowy Arab, który próbował powstrzy- mać Nehemiasza przed od- budową murów Jerozolimy. Ne 2,19; 6,1 nn. Godoliasz - najlepiej zna- nym z kilku osób o tym imie- niu jest rządca Judei mia- nowany przez króla Nabu- chodonozora z Babilonu po zdobyciu przez niego Jerozolimy. Po kilku mie- siącach został zamordo- wany przez Izmaela, człon- ka rodziny królewskiej. Żydzi wciąż mieszkający w Judzie obawiali się, czy Babilończycy nie potraktują tego jako rebelŹŹ, i uciekli do Egiptu. 2 Krl 25,22-26; Jr 39,14-41,18 Gog - w Księdze Ezechiela opisuje się go jako władcę ziemi Magog i księcia kraju Meszek i Tubal. Poprowa- dził atak na Izrael z półno- cy i doznał porażki. W Księdze Apokalipsy Gog i Magog, prowadzeni przez Szatana, zostają zupełnie rozbici przez samego Boga. Ez 38-39; Ap 20,7-9 Goliat - trzymetrowego wzrostu olbrzym filistyński zabity przez Dawida. Ka- mień wypuszczony z procy przez Dawida trafił go w czoło i obalił na ziemię. Dawid wyciągnął wtedy miecz Goliata i obciął mu głowę. Armia Filistynów uciekła. 15m17 Gomer - niewierna żona proroka Ozeasza (patrz także: Ozeasz), Oz 1-3 Habakuk - prorok Judy, który żył pod koniec VII w. przed Chr., w czasach Je- remiasza. Chaldejczycy stawali się coraz potężniejsi i Habakuk nie mógł zrozu- mieć, jak Bóg mógł użyć tak niegodziwego narodu do ukarania Izraela. W od- powiedzi usłyszał, że pew- nego dnia Bóg osądzi wszystkich, którzy są dum- ni i niegodziwi, włącznie z nieprzyjaciółmi Judy. Ha Hadadezer/Madarezer- król Soby w SyrŹŹ. Król Da- wid pokonał Hadadezera trzy razy. Po trzeciej poraż- ce Soba przeszła pod pa- nowanie Dawida. 2 Sm 8-10; 1 Krn 18-19 Hagar - służąca Sary. Abraham wziął ją jako dru- gą żonę (konkubinę), kiedy wydawało się, że obietnica Boga, iż jego potomkowie będą wielkim narodem, się nie spełni, Hagar zaszła w ciążę i uciekła na pusty- nię, ponieważ Sara bardzo jej dokuczała. Anioł nakazał jej powrócić i obiecał, że jej syn Izmael będzie ojcem narodu. Kiedy Izmael miał czter- naście lat, urodził się Izaak. Izmael śmiał się z Izaaka i Sara poprosiła Abrahama o odesłanie Hagar I jej sy- na Hagar szła z Izmaelem przez pustynię i kiedy skoń- czyła się jej woda, wydawa- ło się, że muszą umrzeć. Jednak anioł pokazał im studnię i powtórzył obietni- cę Boga dotyczącą Izmaela, Rdz 16,21 Haman - główny minister króla Persji Achaszwerosza, Haman nienawidził Żyda Mardocheusza za to, że nie chciał mu on oddać po- kłonu, i planował zabicie Mardocheusza i wszystkich Żydów w Persji. Kiedy kró- lowa Estera odkryła jego plany królowi, Haman został powieszony. Est 3-9 Heli - Sędzia i kapłan w Izraelu. Matka Samuela (patrz: Anna) zabrała swego syna do Helego, do świąty- ni w Szilo, aby się tam przyuczył do służby Bożej, Dwaj synowie Helego, Chofni i Pinchas zachowy- wali się w sposób karygod- ny, Nie słuchali swego ojca i Bóg ostrzegł Helego o ich strasznym losie. Zginęli obaj w bitwie przeciwko Filistynom, kiedy w ręce wrogów wpadła Arka Przy- mierza. Na wieść o tym Heli przewrócił się i umarł. 1 Sm 1-4 Menoch - potomek syna Adama, Seta. Żył w tak wielkiej przyjaźni z Bogiem, że Biblia mówi, iż nie umarł, lecz "zabrał go Bóg". Rdz 5,22; Hbr 11,5 Herod -1. Herod Wielki, syn Antypatra, prokuratora Judei z mianowania Juliu- sza Cezara w 47 r. przed Chr. Antypater mianował Heroda gubernatorem Gali- lei. Po śmierci jego ojca i brata Józefa, który był gubernatorem Jerozolimy, Rzymianie nadali Herodowi tytuł "króla żydowskiego". Panował od 37 do 4 r. przed Chr. Żydzi nienawidzili He- roda, mimo że wydał duże sumy pieniędzy na Świąty- nię. Nie był Żydem z uro- dzenia i zamordował człon- ków żydowskiej rodziny Hasmonejczyków, w któ- rych widział zagrożenie dla tronu. O nim mówi Nowy Testament, że kiedy Mędrcy przybyli, by oddać cześć Dzieciątku, poczuł się zno- wu zagrożony i kazał zabić w Betlejem wszystkie dzieci poniżej drugiego roku ży- cia, Po jego śmierci króle- stwo zostało podzielone pomiędzy trzech z jego synów: Archelausa, Antypasa i Filipa. Mt 2; Łk 1,5 2. Archelaus, zwany He- rodem Etnarchą, panował w Judei od 4 r. przed Chr. do 6 r. po Chr. Kiedy Mary- ja i józef wrócili z Jezu- sem z Egiptu i usłyszeli, że Archelaus jest władcą Judei, zdecydowali się za- mieszkać w Galilei. Arche- laus traktował Żydów i Samarytan tak okrutnie, że poskarżyli się oni Rzy- mianom. W efekcie został zdetronizowany i zesłany na banicję. Mt 2,22 3. Antypas, zwany Hero- dem Tetrarchą, panował w Galilei od 4 r. przed Chr. do 39 r. po Chr, Uwięził Jana Chrzciciela i dotrzy- mując nieodpowiedzialnej obietnicy zgodził się na to, aby ściąć mu głowę. Piłat oddał Jezusa Herodowi, ponieważ pochodził On z Galilei. Antypas odniósł się do Jezusa z pogardą i odesłał Go z powrotem do Piłata. Mt 14; Mk 6; Łk 23,7 nn. 4. Agryppa I, zwany Hero- dem Królem, był synem Ary- stobulosa i wnukiem Heroda Wielkiego. Został władcą Galilei, Judei i SamarŹŹ. Aby przypodobać się Żydom, prześladował chrześcijan. Zabił Jakuba, syna Zebede- usza, i uwięził Piotra. Łu- kasz, autor Dziejów Apostol- skich, stwierdza, że śmierć Agryppy w 44 r. po Chr. była wynikiem jego dumy. Dz 12 5. Agryppa II był synem Agryppy I. Kiedy udał się do Cezarei z wizytą do Fes- tusa, rzymskiego guberna- tora, wysłuchał procesu Pawła i uznał go niewin- nym. Paweł odwołał się jed- nak wcześniej do Cezara. Dz 25,13-26,32 Herodiada - żona Heroda Antypasa. Herod poślubił Herodiadę, gdy Filip, jej pierwszy mąż, jeszcze żył, Ponieważ Jan Chrzciciel potępiał to małżeństwo, Herodiada doprowadziła do jego ścięcia. Mt 14; Mk 6; Łk 3,19 Hiob - bohater Księgi Hio- ba. Hiob był człowiekiem niezwykłej dobroci. Stracił swój majątek, dziesięcioro dzieci oraz zdrowie. Pomi- mo to nie chciał pójść za namową żony i nie przeklął Boga. Trzej przyjaciele, którzy przyszli go odwie- dzić, byli przekonani, że kłopoty Hioba są karą za jego grzechy. Lecz on wie- dział, że to nieprawda. Inny przyjaciel Hioba powiedział mu, że nie ma nadziei, iż zrozumie drogi Boga. Cho- ciaż Hiob był bliski rozpa- czy i nigdy nie poznał powodu swych cierpień, Bóg dał mu nowe rozumie- nie swej władzy i mądrości. W końcu Bóg uzdrowił Hioba i przywrócił mu wszystkie bogactwa. Hi Hiram -1. król Tyru, któ- ry był przyjacielem króla Dawida i Salomona. Przes- łał drzewo cedrowe z Liba- nu do Jerozolimy na potrze- by budowy pałacu Dawida, a później Świątyni budowa- nej przez Salomona. 2 Sm 5,11; 1 Krl 5; 9-10 2. rzemieślnik przesłany przez króla Hirama do po- mocy królowi Salomonowi przy budowie Świątyni. 1 Krl 7 Hymenajos - mężczyzna, którego Paweł wyrzucił z Kościoła, ponieważ nau- czał nieprawdziwych rze- czy, które osłabiały wiarę niektórych chrześcijan. 1 Tm 1,20; 2 Tm 2,17 Postacie biblijne I-l Issachar - syn Jakuba i Lei, od którego wywodzi się jedno z pokoleń Izraela, Rdz 35,23 Iszboszet/Iszbaal - je- den z synów króla Saula, Po zabiciu Saula przez Filistynów dowódca armŹŹ Saula, Abner, ukoronował Iszboszeta. Panował on w Izraelu, kiedy Dawid był królem w Judzie. Juda i Izrael były przez dwa lata w stanie wojny. Iszboszet został zamordowany przez dwóch dowódców swojej armŹŹ, a wtedy Dawid został królem Izraela oraz Judy. 2 Sm 2-4 Itamar - najmłodszy syn Aarona. Itamar był kapła- nem, który nadzorował wykonanie Przybytku. Przewodził dwóm grupom lewitów; był ojcem jednej z najważniejszych rodzin kapłańskich. Wj 6,23; 38,21; Lb 3 nn.; 1 Krn 24,1 Ittaj - Gittyta, który był przywódcą grupy 600 żoł- nierzy filistyńskich. W na- grodę za lojalność król Dawid uczynił go dowódcą jednej trzeciej swojej armŹŹ. 2 Sm 15; 18 Izaak - syn, którego Bóg obiecał Abrahamowi i Sa- rze. Urodził się, kiedy jego rodzice byli bardzo starzy. Kilka lat po narodzinach Izaaka Bóg sprawdził wiarę Abrahama jeszcze bardziej. Kazał Abrahamowi złożyć swego syna w ofierze. Gdy Abraham miał już zabić Izaaka, anioł powstrzymał jego rękę, Bóg wynagrodził Abrahamowi i po raz kolej- ny obiecał mu, że jego po- tomstwo będzie wielkim narodem. W wieku czterdziestu lat Izaak ożenił się z Rebeką, dziewczyną wybraną dla niego z rodziny Abrahama w Charanie. Po wielu la- tach Bóg odpowiedział na modlitwy Izaaka o syna- urodziły mu się bliźnięta Ezaw i Jakub. Bóg po- błogosławił Jakuba tak samo, jak pobłogosławił Abrahama. Kiedy Izaak był stary i słabego wzroku, został oszukany przez Jakuba, któremu dał błogosławień- stwo, myśląc, że jest to Ezaw, starszy z bliźniąt. Jakub opuścił dom rodzin- ny, lecz powrócił kilka lat później, aby zobaczyć ojca przed śmiercią. Rdz 21-22; 24,1-28,9; 35,27-29 Izajasz - wielki prorok, który mieszkał w Jerozoli- mie za panowania Ozjasza, Jotama, Achaza i Ezechia- sza. Bóg wezwał Izajasza, by został prorokiem, kiedy Izajasz przebywał w Świą- tyni. Ujrzał chwałę Boga i jego grzech został mu darowany. Teraz mógł ludziom przekazywać słowa Boga. Izajasz ożenił się z prorokinią. Miał dwóch synów i nadał im specjalne imiona na znak tego, czego miał dokonać Bóg. W czasach Izajasza Judzie groził atak potężnej armŹŹ asyryjskiej. W czasie oblężenia Jerozolimy prorok zachęcał króla Ezechiasza, by ufał Bogu i nie podda- wał się. Gdy Ezechiasz po- tem zachorował, Izajasz mo- dlił się o jego zdrowie i Bóg dał znak, że król będzie żył jeszcze przez piętnaście lat. Izajasz przynosił miesz- kańcom Judy przesłanie nadziei. Nie mogli uniknąć konsekwencji swojego nie- posłuszeństwa, ale na- dejdzie czas, gdy Bóg zniszczy ich wrogów i po- wrócą z wygnania. Izajasz wyglądał też czasów nadejścia Sługi Bożego, Mesjasza. Izebel - księżna z Sydonu, która poślubiła Achaba, króla Izraela. Izebel czci- ła bogów pogody i płod- ności: Baala i Aszerę (patrz, Religia i kult w Bi- blŹŹ). Za jej namową Achab i zmuszeni przez niego podwładni przyjęli jej reli- gię. Izebel kazała zabić proroków Boga i w ich miej- sce wprowadzić proroków Baala. Ocalał tylko Eliasz i później pokonał proroków Baala na górze Karmel. Wówczas Izebel zapragnęła śmierci Eliasza i prorok musiał się ukrywać. Izebel sama wydała na siebie wyrok śmierci, kiedy za- chęcała Achaba, by zabił Nabota, żeby przejąć jego winnicę. Eliasz przewidział jej gwałtowną śmierć, a ja- kiś czas później na rozkaz Jehu zrzucono ją z piętra na ziemię, 1 Krl 16,31; 18,4.13,19; 19,1-2; 21; 2 Krl 9,30 nn. Izrael - nowe imię, jakie Bóg dał Jakubowi po jego walce z aniołem nad rzeką Jabbok. Izrael znaczy: "ten, który walczy z Bogiem". Dwanaście pokoleń wywo- dzących się od Jakuba znanych jest jako dzieci Izraela. Rdz 32,22 nn.; 35,9 Jabin -1. król Chasoru pokonany i zabity przez Jozuego. Joz 11,1-11 2. król Kanaanu, także z Chasoru, który prześla- dował Izraelitów przez dwa- dzieścia lat. Jego armia uległa Barakowi i Deborze. Sdz 4 Jael - kobieta z nomadyj- skiego plemienia Kenitów. Sisera, dowódca armŹŹ Kana- nejczyków, po przegranej bitwie z Izraelitami uciekł i skrył się w namiocie Jaeli. Gdy zasnął, Jael go zabiła. Debora chwali Jael w swej pieśni zwycięstwa. Sdz 4; 5,24-27 Jafet - jeden z trzech synów Noego. Przeżył potop i został ojcem kilku narodów. Rdz 5,32; 9,18 nn.; 10,1 nn. Jair - jeden z przełożo- nych synagogi w Kafar- naum, który poprosił Jezu- sa o uzdrowienie swojej dwunastoletniej córki, Zanim Jezus doszedł do domu Jaira, dziewczynka zmarła. Lecz ku radosnemu zdziwieniu rodziców Jezus przywrócił ją do życia. Mk 5,22 nn. Jakub -1. syn Izaaka i Rebeki; młodszy brat (bliźniak) Ezawa. Kiedy Ezaw był głodny po polo- waniu, Jakub przekonał go, by dał mu prawo pierwo- rództwa w zamian za miskę strawy. Później Jakub uzys- kał podstępnie błogosła- vieństwo swego ojca uda- jąc, że jest Ezawem, Roz- gniewany Ezaw gotów był zabić brata, wobec czego Jakub uciekł na północ do swego wuja Labana w Cha- ranie. Po drodze miał sen. Zobaczył drabinę sięgającą z ziemi do nieba, po której chodzili aniołowie. Bóg obiecał mu, że jego potom- kowie zamieszkają w kraju, w którym spał. "Nie opusz- czę cię, dopóki nie spełnię tego, co obiecuję". Jakub pracował dla La- bana jako pasterz przez dwadzieścia lat. Kochał córkę Labana, Rachelę, ale został oszukany i najpierw poślubił Leę, jej starszą siostrę. W czasie swego pobytu w Charanie Jakub został ojcem jedenastu synów i jednej córki. Na pierwszego syna z Rachelą - Józefa - cze- kał bardzo długo. Rachela umarła rodząc drugiego syna, Beniamina. Laban oszukał Jakuba, ale w koń- cu został sam przechytrzo- ny. Jakub dorobił się włas- nych trzód owiec i kóz, po czym wyjechał do swojego kraju, Po drodze przeżył dziwne zapasy z tajemni- czą osobą i nie puścił jej, dopóki nie uzyskał bło- gosławieństwa. Bóg nadał mu nowe imię, Izrael, co oznacza "ten, który walczył z Bogiem". Ku wielkiej uldze Jakuba Ezaw przyjął go serdecz- nie. Później jednak każdy z nich poszedł własną dro- gą. Jakub mieszkał w Ka- naanie, dopóki józef nie zaprosił go do osiedlenia się w Egipcie. Przed śmiercią Jakub pobłogo- sławił swych synów, przod- ków pokoleń Izraela. Rdz 25,21-34; 27-35; 37,1; 42-49 2. syn Zebedeusza i uczeń Jezusa. Tak jak i jego brat Jan, Jakub był rybakiem. Jezus nadał dwóm skorym do wybuchu braciom przy- domek "synowie gromu". Kiedy Jezus wezwał Jakuba, by ten został jednym z Jego uczniów, Jakub usłuchał Go od razu. Jakub był obecny, gdy Jezus wskrzesił córkę Jaira oraz był świadkiem chwały Jezusa (przemienienie). Został zabity za swoją wiarę przez Heroda Agryppę I. Mt 4,21 nn.; 17,1 nn.; Mk 5,37; 10,35 nn.; Dz 12,2 3. inny apostoł, syn Alfe- usza. Prawdopodobnie nazywano go "Jakubem młodszym". Mt 10,3; Mk 15,40; Dz 1,13 4. jeden z braci (kuzynów) Jezusa, Jakub nie wierzył, że Jezus jest Mesjaszem, dopóki nie zobaczył Go po zmartwychwstaniu. Został zwierzchnikiem Kościoła w Jerozolimie i prawdo- podobnie napisał List Ja- kuba, Historyk żydowski, józef Flawiusz, pisze, iż Ja- kub został ukamieniowany w 62 r. po Chr. Mt 13,55; Dz 12,17; 1 Kor 15,7; Jk Jan Apostoł - podobnie jak jego ojciec, Zebedeusz, i brat, Jakub, Jan był ryba- kiem. Zanim Jezus wezwał go, aby został Jego uczniem, Jan był prawdopodobnie u boku Jana Chrzciciela. Jezus nazwał Jana i Jakuba "synami gromu" ze względu na ich gwałtowny charakter. Piotr, Jakub i Jan byli szczególnie bliscy Jezuso- wi. Jan był z Jeżusem, kiedy wskrzesił On z martwych córkę Jaira. Widział chwałę Jezusa w czasie przemie- nienia i był z Nim w ogro- dzie Getsemani tuż przed Jego śmiercią. Imię Jana nie jest wymienione w EwangelŹŹ według św. Ja- na, lecz to on jest niemal z pewnością "umiłowanym uczniem" Jezusa, który był obok Niego w czasie Ostatniej Wieczerzy i do którego Jezus przemówił z krzyża i zlecił mu opiekę nad swoją Matką. Po wstąpieniu Jezusa do nieba Jan i Piotr stali się zwierzchnikami Kościoła w Jerozolimie. Jan przeby- wał w Jerozolimie jeszcze czternaście lat po nawróce- niu się Pawła. Tradycja mó- wi, że Jan późne lata swe- go życia spędził w Efezie. Jeśli jest to ten sam Jan, który napisał Apokalipsę, to był także wygnany na wyspę Patmos. Ewangelia według św. Jana została napisana, by szerzyć wiarę wśród ludzi. Jan był także autorem trzech listów Nowego Testamentu. Mt 4,21 nn.; 10,2; 17,1 nn.; 14,33; Lk 9,49 nn.; J 19,26-27; Dz 3-4; Ga 2 9 Jan Chrzciciel - prorok posłany, aby przygotować ludzi na przyjście Jezusa, Mesjasza. Rodzice Jana Chrzciciela, Zachariasz i Elżbieta, będąc już w po- deszłym wieku dowiedzieli się od anioła, że będą mieli tego szczególnego syna. Jan był spokrewniony z Jezusem i kilka miesięcy starszy od Niego. Żył na pustyni w Judei, gdzie Bóg powołał go, by został pro- rokiem. Jego płomiennych nauk słuchały tłumy. Wzy- wał, by ludzie odwrócili się od grzechu i przyjęli chrzest, a Bóg im przeba- czy. Mimo że Jezus był bez grzechu, poprosił Jana, by ten Go także ochrzcił w Jordanie, aby pokazać w ten sposób swoje posłuszeństwo wobec Boga. Później Jan znalazł się w więzieniu za słowa potę- pienia skierowane do Hero- da. Z więzienia wysłał kilku swoich uczniów do Jezusa pytając, czy jest On rzeczy- wiście osobą, której ocze- kiwali. Jezus kazał im pójść i powiedzieć Janowi, co widzieli i słyszeli o tym, jak uzdrawia i ubogim głosi Dobrą Nowinę. Jezus po- wiedział do tłumów, że Jan Chrzciciel to nie tylko pro- rok. Jest on większy od każdego człowieka, który kiedykolwiek żył. Niedługo potem Herod, za namową swej żony, kazał ściąć Jana. bk 1; 3; 7,18 nn.; Mt 3; 11; 14,1-12; Mk 1; 6 Jazon -1. chrześcijanin, u którego zatrzymali się Paweł i Sylas, kiedy prze- bywali w Tesalonice. Dz 17,5-9 2. chrześcijanin pochodze- nia żydowskiego wymie- niony przez Pawła. Rz 16,21 Jedutun - lewita, który prowadził śpiew w Świątyni za panowania królów Dawida i Salomona. 1 Krn 16,41-42; 25; 2 Krn 5,12 Jefte - jeden z "Sędziów" we wczesnym okresie Izra- ela. Jefte, zanim wyruszył na bitwę przeciwko Ammo- nitom, przysiągł, że jeśli zwycięży, złoży w ofierze, cokolwiek wyjdzie z jego domu, gdy będzie do niego wracał. Na spotkanie wra- cającemu zwycięsko Jefte- mu wyszła córka, jego jedy- ne dziecko. Jefte, mimo smutku, spełnił swoją przy- sięgę. Panował jako Sędzia przez sześć lat. Sdz 11-12 Jehu - dowódca armŹŹ kró- la Izraela, Jorama. Panował w latach 841-814 przed Chr. Na króla namaścił go Elizeusz, który nakazał mu zgładzić wszystkich potom- ków króla Achaba i Izebel za ich niegodziwość. Tak też uczynił. Później za jego panowania na Izrael naje- chał król syryjski Chazael. Salmanassar III, władca AsyrŹŹ, wymienia Jehu po- śród podległych mu kró- lów. Być może Jehu prosił Asyrię o pomoc przeciwko SyrŹŹ. 2 Krl 9-10 Jeremiasz - wielki prorok w Judzie od około 625 do 585 r. przed Chr. Był synem kapłana. Został prorokiem z Bożego wezwania jesz- cze w młodym wieku, Przez lata lud Judy nie słuchał Boga i lekceważył Jego prawa. Bóg posłał do nich Jeremiasza, aby ich ostrzec, że jeśli nie zmienią swego postępowania, ich kraj i miasto zostaną pod- bite, a mieszkańcy uprowa- dzeni do Babilonu. Lecz Bóg przebaczy im i odbu- duje ich kraj, jeśli do Niego powrócą. "Zawrę z domem Izraela nowe przymierze... Umieszczę swe prawo w głębi ich jestestwa i wy- piszę na ich sercu". Lecz ludzie nie chcieli go słu- chać. Po upadku Jerozoli- my Nabuchodonozor po- traktował Jeremiasza łagod- nie i pozwolił mu pozostać w Judzie. Lecz jego własny naród - po tym, jak zarząd- ca Judy został zamordowa- ny - zmusił Jeremiasza, by udał się do Egiptu. Prawdo- podobnie tam prorok zmarł. 2 Krn 35,25; 36,12.21-22; Jr Jeroboam I - mężczyzna z pokolenia Efraima, który został pierwszym królem Izraela, odłączonego Pań- stwa Północnego (931-910 r przed Chr.) W czasie pa- nowania Salomona prorok Achiasz przepowiedział, że Jeroboam zostanie władcą dziesięciu pokoleń. Po śmierci Salomona władzę przejął jego syn, Roboam, ale wszystkie pokolenia oprócz Beniamina i Judy zbuntowały się przeciwko niemu i obrały sobie za kró- la Jeroboama. Jeroboam wprowadził kult bożków i nakazał wykonanie dwóch złotych cielców. Postawił je w Dan i Betel, by jego podwładni nie wracali do Jerozolimy, by tam czcić Boga. Za jego złym przykładem poszli inni królowie Izraela, co do- prowadziło do podbicia i rozproszenia Izraela przez Asyrię w 721 r. przed Chr. 1 Krl 11,26-14,20 Jeroboam II - został kró- lem Izraela po swym ojcu Joaszu i panował przez czterdzieści jeden lat, od 793 do 753 r. przed Chr. Odzyskał ziemie, które Izrael stracił, i w czasie jego panowania kraj stał się bo- gaty. Wraz z bogactwem przyszła pewność siebie i nierozwaga. Ani król, ani ludzie nie zważali na ostrze- żenia proroków Ozeasza i Amosa. W dalszym ciągu czcili bożków i lekceważyli przymierze z Bogiem. 2 Krl 14,23-29; Am 7 Jerubbaal - inne imię Gedeona. Jesse - wnuk Rut i Booza, ojciec króla Dawida. 1 Sm 16-17 Jetro/Reuel - kapłan w kraju Madianitów, teść Mojżesza. Kiedy Mojżesz przyprowadził Izraelitów do Synaju, Jetro wyszedł go przywitać, a wraz z nim przyszli żona i synowie Mojżesza. Jetro poradził Mojżeszowi, aby wybrał ludzi, z którymi będzie mógł się podzielić cięża- rem przywództwa. Wj 2,16 nn.; 3,1; 4,18-19; 18 Jezus - imię to (starotes- tamentowe "Joszua") znaczy "zbawca". Za panowania Heroda w Judei, gdy cały kraj znajdował się pod okupacją rzymską, anioł Gabriel przybył do Maryi do Nazaretu. Bóg wybrał Ją, by była matką obiecanego Mesjasza. Oblubieniec Ma- ryi, józef, otrzymał we śnie polecenie, by nazwać Dziec- ko imieniem Jezus, ponie- waż On "zbawi swój lud od jego grzechów". W związku ze spisem ludności Maryja i józef udali się do Betle- jem, gdzie w mieście Dawi- da, swojego przodka, uro- dził się Jezus. Herod oba- wiając się, że Jezus będzie jego rywalem do tronu, usiłował Go zabić, lecz Bóg poprowadził Jego rodziców do Egiptu. Po śmierci Hero- da józef i Maryja wrócili do swego miasta rodzinnego, Nazaretu. Tu Jezus doras- tał, pracując prawdopodob- nie jako cieśla. W wieku trzydziestu lat Jezus został ochrzczony w Jordanie przez Jana Chrzciciela. Wybrał sobie dwunastu uczniów, aby dzielili z Nim życie i pracę. Jezus nauczał lud przez trzy lata, czyniąc cuda i uzdrawiając z wszelkiego rodzaju chorób. Szły za Nim tłumy. Jednak przy- wódcy żydowscy obawiali się Jego siły oraz twierdze- nia, że jest Synem Bożym. Zdecydowali się Go zabić. Judasz, jeden z apostołów, za trzydzieści srebrników pomógł nieprzyjaciołom pochwycić Go bez wiedzy ludu. Żołnierze areszto- wali Jezusa w ogrodzie Getsemani, u stóp Góry Oliwnej. Jeszcze tej nocy został osądzony przez sąd żydowski i skazany na karę śmierci. Wszystkie kary śmierci musiał zatwierdzić Piłat, namiestnik rzymski. Nie znalazł on żadnej winy w Jezusie, ale obawiał się zamieszek, gdyby Go uwol- nił. Jezus został ukrzyżowa- ny. Jego ciało złożono w grobie Józefa z Aryma- tei, cichego zwolennika Jezusa. O świcie trzeciego dnia po śmierci Jezusa grupa kobiet zastała Jego grób pusty. Aniołowie powie- dzieli im, że Jezus znowu żyje. W ciągu najbliższych czterdziestu dni Jezus ukazał się swoim uczniom i wielu innym ludziom. Te- raz zrozumieli, że jest On Synem Bożym. Po czter- dziestu dniach Jezus z Góry Oliwnej wstąpił do nieba. Gdy uczniowie wciąż jeszcze patrzyli za Nim w niebo anioł powie- dział im, że pewnego dnia Jezus powróci. Mt, Mk, bk, J, Dz 1,1-11 (patrz także: Podstawowe nauczanie BiblŹŹ). Joab - kuzyn króla Dawida i dowódca jego armŹŹ. Był nieustraszony, lecz także porywczy. Joab pomógł Dawidowi zostać królem wszystkich pokoleń Izraela. Pozostał lojalny wobec Dawida w czasie przewrotu Absaloma, lecz pod koniec panowania Dawida poparł rebelię Adoniasza. Po śmier- ci Dawida król Salomon kazał zabić Joaba za jego udział w przewrocie i za zamordowanie Abnera i Amasy, dwóch innych dowódców wojska. 2 Sm 2-3;10--11;14,18-20; 24; 1 Krl 1-2; 1 Krn 11 nn. Joachaz -1. Król Izraela w latach 814-798 przed Chr., po Jehu, swym ojcu. Od- wodził swych poddanych od czczenia Boga i został pokonany przez Chazaela i Ben-Hadada, królów SyrŹŹ. 2 Krl 13,1 nn. 2. Syn Jozjasza i król Judy przez trzy miesiące w 609 r. przed Chr. Został zdetroni- zowany i zesłany na wygna- nie do Egiptu przez faraona Neko. 2 Krl 23,31-34 Joanna - żona urzędnika Heroda Antypasa, uzdrowio- na przez Jezusa. Wspomo- gła Jezusa i Jego uczniów pieniędzmi. W dniu zmar- twychwstania była jedną z kobiet przy pustym grobie Jezusa. Lk 8,1-3; 24,10 Joasz -1. syn króla Ochozjasza. Został królem w wieku siedmiu lat. Kiedy był niemowlęciem, uratowa- ła mu życie Joszeba. W po- czątkowym okresie swych czterdziestoletnich rządów (835-796 r. przed Chr.) kie- rował nim kapłan Jojada. Po śmierci Jojady Joasz wpro- wadził kult bożków i zamor- dował syna Jojady, Zacha- riasza. Zerwał złoto ze Świą- tyni, by wyjednać pokój u nadciągających Syryjczy- ków. Zamordowali go jego urzędnicy (patrz Jojada). 2 Krl 11-12; 2 Krn 24 2. król Izraela sprawujący władzę przez szesnaście lat (798-782 r. przed Chr.) po swym ojcu, królu Joachazie. 2 Krl 13-14 Jochanan - przywódca ży- dowski, który zatrzymał się w Judzie po zdobyciu Jero- zolimy przez króla Babilonu, Nabuchodonozora.Jocha- nan ostrzegł Godoliasza, gubernatora Judy, o spisku na jego życie. Wbrew ra- dom Jeremiasza poprowa- dził ludzi do Egiptu. Jr 40-43 Joel - prorok, syn Petuela. W swej księdze Joel opisu- je plagę szarańczy i strasz- ną suszę. Jego przesłanie było ostrzeżeniem dla Izra- elitów. Wzywał do nawró- cenia i mówił o nowej erze wylania Ducha Bożego na wszelkie ciało. Wtedy to Bóg pobłogosławi tych, którzy Mu zaufali. JI; Dz 2,16-21 Jojada - najważniejszy z ludzi o tym imieniu w Bi- blŹŹ to arcykapłan za pa- nowania Ochozjasza, kró- lowej AtalŹŹ i Joasza. Jojada ożenił się z Joszebą, siostrą króla Ochozjasza. Po śmierci syna Atalia, królowa matka, przejęła władzę i rozkazała zabicie rodziny królewskiej. Lecz Jojada ukrył Joszebę, jednego z synów Ochozja- sza. Po sześciu latach wprowadził go na tron i Atalia została zabita. Jojada rządził jako regent, dopóki Joasz nie osiągnął wieku, w którym mógł sam sprawować władzę, 2 Krl 11-12; 2 Krn 23--24 Jojakim syn Jozjasza, król Judy w latach 609-597 przed Chr. Został królem dzięki faraonowi Neko i musiał płacić mu daninę. Jojakim zniweczył wszelkie dobro wypracowane przez swego ojca, był chciwy i okrutny. Spalił zwój z pro- roctwami Jeremiasza. Kiedy zbuntował się przeciwko Babilonowi, Juda została podbita. 2 Krl 24,1-7, 2 Krn 36,4-8; Jr 22,18 nn.; 26; 36 Jojakin - król Judy, pano- wał przez trzy miesiące w 597 r. przed Chr. Nabu- chodonozor wziął go do niewoli babilońskiej. Wiele lat później nowy król Babi- lonu uwolnił Jojakina z wię- zienia i dał mu miejsce na swym dworze. 2 Krl 24,8-16; 25,27 nn.; 2 Krn 36,9-10; Jr 52,31 nn. Jonasz - prorok żyjący prawdopodobnie w VIII w. przed Chr, Opowiada o nim Księga Jonasza. Bóg kazał mu się udać do Niniwy, sto- licy AsyrŹŹ, wroga Izraela. Miał nawoływać ludzi, by zaniechali swych niegodzi- wości. Jonasz wsiadł jed- nak na statek udający się w przeciwnym kierunku. Rozpętała się burza i Jo- nasz wiedział, że stało się tak, gdyż uciekał przed Bo- giem. Kazał załodze wy- rzucić się za burtę. Kiedy tak uczynili, sztorm ucichł, Jonasz nie utonął, lecz zos- tał połknięty przez ogromną rybę, która wypluła go na brzeg, Bóg dał Jonaszowi dru- gą szansę. Tym razem pro- rok pojechał do Niniwy i ostrzegł ludzi o sądzie Bo- żym. Wszyscy, począwszy od króla, zaczęli pościć i modlić się do Boga i mia- sto zostało oszczędzone. Lecz Jonasz był oburzony, że Bóg przebaczył wrogom Izraela, i Bóg musiał udzie- lić mu lekcji pokory. Jon Jonatan - najstarszy syn króla Saula i wielki przyja- ciel Dawida. Był dzielnym żołnierzem i wyróżnił się w kilku bitwach przeciwko Filistynom, Mimo że Jona- tan wiedział, iż Dawid mo- że zostać królem zamiast niego, był jego lojalnym przyjacielem i uratował go przed Saulem. Jonatan i Saul zginęli w bitwie, w której Izraelici przegrali z Filistynami. Dawid pogrą- żył się w smutku i ułożył żałobną pieśń na cześć Jonatana. 1 Sm 13-14; 18-20; 23,16-18; 31,2; 2 Sm 1 Joram -1. Syn króla Achaba. Joram był królem Izraela w latach 852-841 przed Chr. po śmierci swe- go brata, króla Ochozjasza. Przerwał kult Baala, ale nie przeprowadził w pełni re- form, Został zamordowany przez Jehu, który pozabi- jał wszystkich potomków Ac;haba. 2 Krl 3; 8-9 2. Król Judy w latach 848-841 przed Chr. (współ- regent od r. 853). Eliasz ostrzegł go, że umrze na straszną chorobę, ponieważ zamordował swoich sześ- ciu braci i zachęcał swych poddanych do czczenia bożków pogańskich, 2 I(rl 8,16 nn.; 2 Krn 21 Joszeba - siostra króla Judy, Ochozjasza. Joszeba wyszła za mąż za kapłana Joiadę (patrz także; Jojada). 2 Krl 11,1-3; 2 Krn 22,11-12 Jotam - król Judy w la- tach 750--732 przed Chr" który objął panowanie po swym ojcu, królu Azariaszu. Zaczął panowanie jeszcze za życia swego ojca, który zachorował na trąd. Jotam czcił Boga. Ufortyfikował Judę i pobił Ammonitów, 2 Krl 15,32-38; 2 Krn 27,1-6 Jozafat - najlepiej znany Jozafat to syn króla Asy, który został królem Judy i panował w latach 870-848 przed Chr. (współregent od 873 r.). Był dobrym królem, który zniszczył bożki i do- pilnował, by jego poddani poznali Prawo Boże. Popra- wił system prawny i wyzna- czył sędziów w ważniej- szych miastach. Popełnił jednak błąd, gdyż zawarł przymierze z królem Achabem i został wciąg- nięty w wojny Izraela. 1 Krl 22; 2 Krl 3; 2 Krn 17,1--21,1 Jozjasz - został królem Judy w wieku ośmiu lat, po tym jak zamordowano jego ojca Amona, w 640 r. przed Chr. Jozjasz wyrósł na sil- nego, dobrego władcę, który poprowadził naród z powrotem ku Bogu, Po- lecił renowację Świątyni i w czasie prowadzenia tych prac znaleziono zwój z zapisanymi na nim pra- wami, które Bóg dał Moj- żeszowi. Jozjasz studiował te prawa i kazał czytać je ludowi, Wprowadzono wiele reform w obrzędach, między innymi przywrócono święto Paschy. W wieku trzydzies- tu dziewięciu lat Jozjasz zginął w bitwie z Egipcja- nami, Śmierć Jozjasza opłakiwał prorok Jeremiasz. 2 Krl 21,24-23,30; 2 Krn 33,25= 35,27; Jr 22,15-16 Jozue -1. Wódz Izraeli- tów po śmierci Mojżesza. Jego imię oznacza "Jahwe jest zbawieniem". Jozue został wybrany do prowa- dzenia armŹŹ, gdy Izraelici byli na pustyni. Z dwunastu zwiadowców wysłanych przez Mojżesza, aby dowie- dzieć się o Kanaanie, tylko Jozue i Kaleb wierzyli, że Izraelici podbiją te ziemie z pomocą Bożą. Bóg nag- rodził ich wiarę. Ze wszyst- kich Izraelitów urodzonych w Egipcie tylko oni dożyli czasów zajęcia Kanaanu. Jozue poprowadził tam Izraelitów po śmierci Mojże- sza. Po zdobyciu Kanaanu podzielił jego ziemie po- między dwanaście pokoleń. Przed śmiercią Jozue wez- wał Izraelitów, by kochali Boga i byli Mu posłuszni. "Ja sam i mój dom chcemy służyć Panu" - powiedział. "My również chcemy służyć Panu, bo On jest naszym Bogiem" - odpowiedział lud. 2. arcykapłan wybrany zaraz po powrocie Żydów z wygnania w Babilonie. Rozpoczął prace nad odbudową Świątyni, lecz wkrótce prace te przerwa- no. Kiedy prorocy Aggeusz i Zachariasz zachęcili ludzi do działania, Jozue raz je- szcze pokierował pracami, Ag; Za 3 józef -1. pierwszy po wielu latach oczekiwania syn Jakuba i Racheli. Bę- dąc ulubionym synem, otrzy- mał od ojca piękny płaszcz. Bracia Józefa zaczęli mu zazdrościć, zwłaszcza kie- dy opowiedział im swój sen, w którym składali mu oni pokłon. Zaplanowali go za- bić, ale Ruben przekonał ich, by się powstrzymali, a Juda zaproponował, by sprzedać go jako niewolni- ka, józef został zabrany do Egiptu, a bracia powiedzieli Jakubowi, że zabiły go dzi- kie zwierzęta. W Egipcie Józefa kupił Potifar, wysoki urzędnik, który uczynił go zarządcą swego domu. Żona Potifara oskarżyła jednak Józefa o próbę gwałtu i Józef trafił do więzienia. Wytłumaczył tam podczaszemu i przeło- żonemu piekarzy nadwor- nych faraona znaczenie ich snów. Dwa lata później fa- raon miał sny, których zna- czenia nie potrafiono wyjaś- nić. Podczaszy pamiętał o Józefie i faraon posłał po niego. józef powiedział mu, że musi przygotować kraj na długi okres głodu. Faraon uczynił Józefa rząd- cą całego Egiptu i na jego ręce złożył przygotowania. józef zobaczył swych braci ponownie, kiedy w czasie głodu przybyli do Egiptu, aby kupić zboże. Udał, że uważa ich za szpiegów i kazał im przybyć raz jesz- cze ze swym młodszym bratem, Beniaminem, by udowodnić, że mówią praw- dę. Wówczas poddał ich próbie, aby zobaczyć, czy będą tak okrutni wobec Beniamina, jak byli wobec niego. Kiedy józef zdał so- bie sprawę, że rzeczywiś- cie zależało im na ich bra- cie, przyznał się, kim jest. józef zaprosił swego ojca i rodziny braci do za- mieszkania w Egipcie, Ja- kub rozradował się, widząc znowu Józefa. Ich potom- kowie mieszkali w Egipcie przez cztery stulecia, Rdz 30,24; 37-50 2. mąż Maryi, matki Jezu- sa. Chociaż józef nie był fizycznie ojcem Jezusa, był jego ojcem w świetle pra- wa, Przed narodzeniem Je- zusa anioł powiedział mu, że Dziecko Maryi jest Sy- nem Bożym. józef zabrał Maryję i Dziecko do Egiptu, kiedy został we śnie ostrze- żony, że król Herod pla- nował zabicie Jezusa. Po śmierci Heroda józef spro- wadził rodzinę z powrotem. Osiedli w Nazarecie, gdzie józef pracował jako cieśla. Kiedy Jezus osiągnął dwa- naście lat, józef i Maryja zabrali Go do Świątyni na święto Paschy. O dalszych losach Józefa nic więcej nie wiadomo. Być może umarł, zanim Jezus osiągnął dojrzały wiek, Mt 1-2; Lk 1,27; 2 3. józef z Arymatei. Czło- nek żydowskiego Sanhe- drynu i potajemny uczeń Jezusa. Po ukrzyżowaniu poprosił Piłata o ciało Je- zusa i umieścił Go w swoim własnym, nie wykorzysta- nym jeszcze grobowcu, Lk 23,50-53; J 19,38-42 Juda -1. czwarty syn Ja- kuba i Lei. Juda przekonał braci, aby sprzedać Józefa handlarzom udającym się do Egiptu i nie zabijać go. Jakub w ostatnich słowach do Judy obiecał mu przy- szłe królestwo. Rdz 29,35; 37,26-27; 38; 49,9-10 W Nowym Testamencie jest kilku ludzi o tym imieniu. Do najbardziej znanych należą: 2. Juda, syn Jakuba. Był jednym z dwunastu aposto- łów, obecny też wraz z in- nymi podczas wniebowstą- pienia Jezusa. Lk 6,16; Dz 1,13 3. jeden z braci (kuzynów) Jezusa. Juda nie wierzył, że Jezus jest Mesjaszem aż do śmierci i zmartwych- wstania Jezusa. Być może to on napisał List św. Judy. Mt 13,55; J 7,5; Dz 1,14 Judasz Iskariota- uczeń, który wydał Jezusa przywódcom żydowskim. Sprawował pieczę nad pie- niędzmi apostołów. Praw- dopodobnie miał nadzieję, że Jezus zorganizuje po- wstanie przeciwko Rzymia- nom. Kiedy Jezus okazał się być przywódcą innego rodzaju, Judasz sprzedał Jezusa Jego wrogom za trzydzieści srebrników. Nocą zaprowadził żołnie- rzy do ogrodu Getsemani. Kiedy zrozumiał, co zrobił, oddał pieniądze kapłanom i popełnił samobójstwo. Mt 10,4; 26,14 nn.; 27,3 nn.; J 12,4-6; 13,21-30; Dz 1,18-19 Judi - urzędnik na dworze króla Jojakima, który czytał królowi zwój Jeremiasza. Jr 36 Juliusz - centurion, rzym- ski dowódca oddziału wojsk eskortujących Pawła w cza- sie jego podróży morskiej do Rzymu na rozprawę przed Cezarem. Dz 27,1.3.42-44 Kain - najstarszy syn Adama i Ewy. Pracował jako rolnik. Jego brat Abel był pasterzem. Ponieważ Bóg okazał zadowolenie z ofiary z baranka złożonej przez Abla, a nie podobała Mu się ofiara plonów Kaina, Kaina ogarnęła wściekłość. W napadzie szału zabił Abla. Za karę spędził resz- tę życia jako nomada. Rdz 4,1; 1 J 3,12 Kajfasz - arcykapłan w latach 18-36 po Chr. W czasie procesu Jezusa wraz ze swym teściem, Annaszem, uznał Jezusa winnym bluźnierstwa i posłał Go do Piłata, by ten Go skazał. Kajfasz był arcykapłanem, o którym wspominają Dzieje Apos- tolskie - prześladował on pierwszych chrześcijan. Mt 26,3.57 nn.; Lk 3,2; J 18,13 nn.; Dz 5,17 nn. Kaleb - zwiadowca wysła- ny przez Mojżesza, aby do- wiedzieć się możliwie dużo o Kanaanie i ludziach, któ- rzy tam mieszkali. Z dwu- nastu zwiadowców, którzy zdali relacje z tego, co widzieli, tylko Kaleb i Jozue wierzyli, że Bóg umożliwi Izraelitom zdobycie tego kraju. Z powodu ich ufności wobec Boga Kaleb i Jozue osiedlili się w Kanaanie- wszyscy inni Izraelici uro- dzeni w Egipcie umarli na pustyni. Lb 13-14; Joz 14,6 nn. Kanaan - syn Chama. Po- nieważ Cham nie wykazał szacunku wobec swego ojca, Noe, jego dziadek, przeklął Kanaana i jego potomków (Kananejczyków). Rdz 9,18-27 Kedorlaomer - król Elamu. Rdz 14 Kefas - patrz: Piotr. Kehat - syn Lewiego i dziadek Mojżesza. Jego potomkowie znani są jako Kehatyci; tworzyli oni jedną z trzech grup lewitów. Wj 6,16 nn.; Lb 3,17 nn. Ketura - druga żona Abrahama. Rdz 25,1 nn. Kisz - bogaty człowiek z ro- du Beniamina, ojciec Saula, pierwszego króla Izraela. 1 Sm 9,1 nn. Klaudiusz - czwarty ce- sarz rzymski. Panował od roku 41 do 54 po Chr. W tym czasie doszło do gło- du przepowiedzianego przez chrześcijańskiego proroka Agabosa. Pod koniec pano- wania Klaudiusz wypędził Żydów z Rzymu. Dz 11,28; 18,2 Klaudiusz Lizjasz- dowódca garnizonu rzym- skiego w Jerozolimie, który uratował Pawła, kiedy wzbu- rzony tłum Żydów chciał go zabić. Klaudiusz Lizjasz aresztował Pawła i pozwo- lił żydowskiej radzie (San- hedrynowi) na przesłu- chanie go. Przesłuchanie skończyło się wielką kłót- nią pomiędzy faryzeuszami a saduceuszami. Kiedy Klaudiusz Lizjasz dowie- dział się o spisku na życie Pawła, wysłał go do Ce- zarei, aby tam proces przeprowadził prokurator Feliks. Dz 21,31-23,3U Klemens - chrześcijanin z Filippi, który pomagał w działalności Pawłowi. Kleofas - w dniu, w któ- rym Jezus zmartwychwstał, Kleofas wraz z przyjacielem wędrował z Jerozolimy do Emaus. Sądzili wcześniej, że Jezus jest Mesjaszem, i zadziwiła ich Jego śmierć oraz głosy, że znowu żyje. Dołączył do nich mężczyz- na. Gdy wyjaśniał im ustę- py ze Starego Testamentu na temat Mesjasza, "serce im pałało". W Emaus Kleo- fas i jego przyjaciel zapro- sili mężczyznę, aby zjadł z nimi posiłek. Gdy męż- czyzna wziął chleb, odmó- wił błogosławieństwo, poła- mał go i dawał im - zdali sobie sprawę, że to był Jezus. Od razu udali się do Jerozolimy, by podzielić się wieścią z innyrmi uczniami. Lk 24,13-53 Korach -1. lewita, który zorganizował bunt przeciw- ko Mojżeszowi i Aaronowi. Nie rozumiał, jakim prawem byli oni przywódcami, i był zły, ponieważ lud nie dotarł do Kanaanu odpowiednio szybko, Korach i inni umar- li, ponieważ odrzucili wy- branego przez Boga przy- wódcę i zbuntowali się przeciwko niemu. Lb 16 2. syn Lewiego. Jego po- tomkowie byli śpiewakami w Świątyni. 1 Krn 6,37; Ps 44-49 Korneliusz - kapitan (centurion) armŹŹ rzymskiej stacjonującej w Cezarei. Czcił Boga i hojnie obdaro- wywał biednych. We śnie objawił mu się anioł, który powiedział, aby posłał po Piotra przebywającego właśnie w Jafie (patrz: Piotr). W domu Korneliusza na Piotra oczekiwał tłum przyjaciół i krewnych żoł- nierza, którzy chcieli go wysłuchać. Uwierzyli i zostali ochrzczeni; była to pierwsza grupa nieżydow- ska, która przyjęła chrzest. Dz 10 Krescens - przyjaciel Pawła. Krescens był z Paw- łem, kiedy ten był więźniem w Rzymie, ale zostawił go i udał się do Galacji. 2 Tm 4,10 Kryspus - przełożony sy- nagogi w Koryncie. Wraz z rodziną nawrócił się i został ochrzczony przez Pawła. Dz 18,8; 1 Kor 1,14 KuszanůRiszeataim - król MezopotamŹŹ, który panował nad Izraelitami przez osiem lat w czasie epoki Sędziów. Sdz 3,7-10 Kwiryniusz - rzymski wielkorządca SyrŹŹ w czasie spisu ludności, który spro- wadził Józefa i Maryję do Betlejem. Lk 2,2 Laban - brat Rebeki, żony Izaaka. Mieszkał w Chara- nie, gdzie przywitał swego siostrzeńca Jakuba, gdy ten musiał opuścić swój dom. Laban miał dwie cór- ki - Leę i Rachelę. Jakub zgodził się pracować dla La- bana przez siedem lat, aby poślubić Rachelę. Jednak Laban oszukał go i dał mu za żonę Leę. Jakub musiał się zgodzić na pracę u nie- go przez kolejnych siedem lat, żeby dostać za żonę także Rachelę. Jakub z kolei przechytrzył Labana i w re- zultacie jego stada kozłów i owiec były większe od stad jego wuja. Kiedy Laban dowiedział się, że Jakub wyjechał w tajemnicy przed nim do Kanaanu, wyruszył za nim w pościg. Bóg ostrzegł Labana, by nie czynił nic złego Jakubowi. Zgodzili się pójść każdy swoją drogą i Laban wrócił do Charanu. Rdz 24,29 nn; 29-31 Lamek -1. potomek Kaina. Rdz 4,18 nn. 2. syn Metuszelacha i ojciec Noego. Rdz 5,28-31 Lea - starsza córka Laba- na, podstępnie oddana za mąż Jakubowi. Miała z Ja- kubem sześciu synów, oj- ców pokoleń Izraela, oraz córkę. Rdz 29,16-33,7 Lewi -1. trzeci syn Jaku- ba i Lei. Jego potomkowie utworzyli pokolenie Lewi- tów. Zostali oni wybrani, by służyć Bogu w Przybytku, a później w Świątyni. Rdz 29,34; 34,25 nn.; 49,5 nn.; Lb 3,5-20 2. patrz: Mateusz. Lidia - kobieta sprzedają- ca purpurę, która przybyła z miasta Tiatyry w Azji Mniejszej (Turcja). Usłysza- ła, jak Paweł naucza w Fi- lippi, i została chrześcijanką. Dz 16,14-15.40 Lot - bratanek Abrahama. Udał się z Abrahamem w drogę z Charanu do Ka- naanu, ale rozstali się, gdy ich pasterze się pokłócili. Lot zamieszkał w Sodomie na jałowej równinie. Abra- ham wyratował go przed najeźdźcami. Później, kiedy Sodoma została znŹszczona z powodu złych uczynków jej mieszkańców, Lot led- wo uszedł z życiem, Jego żona, która zatrzymała się, aby spojrzeć za sie- bie, zamieniła się w słup soli. Rdz 11,31-14,16, 19 Łazarz -1. brat Marty i MarŹŹ mieszkający w Beta- nŹŹ. Kiedy Łazarz zachoro- wał, jego siostry posłały po Jezusa. Mimo że ich ko- , chał, Jezus opóźnił swoje przyjście, tak iż łazarz umarł (patrz: Marta). Jezus poszedł z płaczącymi ko- bietami do grobu w pie- czarze - i sam zapłakał. Powiedział stojącym opo- dal ludziom, aby odsunęli kamień blokujący wejście, i głośno zawołał. "Łazarzu, wyjdź na zewnątrz". Ła- zarz wyszedł, a ciało jego wciąż owinięte było banda- żami, jakimi owijało się zmarłych. Przywódcy ży- dowscy, którzy byli tego świadkami, uwierzyli w Je- zusa. Kiedy arcykapłani i faryzeusze usłyszeli o wła- dzy Jezusa, zlękli się, że cały naród pójdzie za Nim. Zdecydowali się zabić Jezusa, a także Łazarza. J 11,1-12,11 2. imię żebraka z przypo- wieści Jezusa o bogaczu i żebraku u jego bram. Łk 16.19-31 Łukasz - mówiący po grec- ku lekarz, autor EwangelŹŹ według św, Łukasza i Dzie- jów Apostolskich. Był przy- jacielem Pawła i odbył z nim kilka podróży, zatem sam widział, czego nauczał i dokonał Paweł. W czasie tych podróży Łukasz do- wiedział się od apostołów i pierwszych chrześcijan o życiu Jezusa i począt- kach Kościoła. Popłynął z Pawłem do Rzymu i po- został tam razem z uwię- zionym Apostołem. Kol 4,14, 2 Tm 4,11; Flm 24 Postacie Biblijne M-Z Maciej - z wyboru apos- tołów zajął miejsce Juda- sza Iskarioty w gronie Dwunastu. Dz 1,21-26 Magog - patrz. Gog. Malachiasz - ostatni pro- rok Starego Testamentu (około połowy piątego wie- ku przed Chr,). Po powro- cie z wygnania odbudowa- no wprawdzie Świątynię, ale ludzie nie służyli Bogu całym sercem. "Zawróćcie- mówił Malachiasz. - Zacz- nijcie wypełniać swoje obo- wiązki względem Pana. Nie poddawajcie już próbie Jego cierpliwości". Imię Malachiasz oznacza "mój posłaniec". Jako posłaniec Boga mówił o mającym nadejść Mesjaszu i wielkim dniu sprawiedliwości Bożej i sądu. MI Manasses -1. starszy syn Józefa, który został za- adoptowany i pobłogosła- wiony przez Jakuba. Jego potomkowie utworzyli poko- lenie Manassesa. Rdz 41,51; 48,1 nn. 2. król Judy panujący przez pięćdziesiąt pięć lat (696- 642 r. przed Chr,) po swym ojcu, królu Ezechiaszu. Manasses odwodził swój lud od Boga, wprowadza- jąc najróżniejsze rodzaje kultów bożków. Dostał się do niewoli babilońskiej. Po powrocie do Jerozoli- my zwrócił się ku Bogu i zmienił się całkowicie. 2 Krl 21,1 nn.; 2 Krn 33 Manoach - ojciec Sam- sona. Sdz 13 Mardocheusz - stryj i opiekun Estery. Mardo- cheusz był Żydem zamiesz- kałym w Suzie, stolicy Per- sji. Kiedy usłyszał o pla- nach zabicia wszystkich Żydów, przekonał Esterę, ówczesną królową Persji, aby wstawiła się za nimi u króla Achaszwerosza. Mardocheusz został po- tem królewskim ministrem (patrz także: Estera), Est Marek /Jan - autor dru- giej EwangelŹŹ. Jan Marek mieszkał w Jerozolimie. Jego matka, Maria, pozwo- liła pierwszym chrześcija- nom spotykać się w swym domu, Marek udał się póź- niej z Pawłem i Barnabą na Cypr, na pierwszą wyprawę misyjną Pawła. Zostawił ich w połowie drogi i Paweł nie zgodził się, by go zabrać na kolejną wyprawę. Marek wrócił na Cypr z Barna- bą. Później Paweł i Marek przebywali razem w Rzy- mie i Paweł pisał o nim jako o lojalnym przyjacielu i po- mocniku. Piotr pisze o nim "mój syn Marek". Zgodnie z tradycją to Piotr przekazał Markowi większość faktów z życia Jezusa, zawartych w EwangelŹŹ według św. Marka. Mk 14,51, Dz 12,12.25, 13,13; 15,36 nn.; Kol 4,10, 2 Tm 4,11; Flm 24; 1 P 5,13 Maria -1. siostra Marty. Mieszkała w BetanŹŹ z siost- rą i bratem łazarzem i bar- dzo lubiła słuchać Jezusa. Tuż przed śmiercią Jezusa namaściła Mu nogi drogo- cennym olejkiem i wytarła je własnymi włosami (patrz także: Marta, łazarz). Łk 10,38-42; J 11; 12,3 nn. 2. Maria Magdalena - po- szła za Jezusem po tym, jak Jezus ją uzdrowił. Była pierwszą osobą, która zoba- czyła Jezusa po Jego zmar- twychwstaniu i pobiegła powiedzieć o tym uczniom. Mk 16,9; Lk 8,2; 24,10; J 20,1 nn. 3. Maria, matka Jakuba i Józefa. Była obecna przy ukrzyżowaniu i jako jedna z grupy kobiet ujrzała pusty grób Jezusa rano w dniu zmartwychwstania, Maria jest prawdopodobnie "dru- gą Marią" oraz, żoną Kleofasa. Mt 27,56.61; 28,1; J 19,25 4. Maria, matka Jana Mar- ka. Pierwsi chrześcijanie spotykali się w jej domu w Jerozolimie. Dz 12,12 Marta - siostra MarŹŹ i ła- zarza. Mieszkała w BetanŹŹ, niedaleko Jerozolimy. Jezus często odwiedzał ich dom. Kiedy łazarz zachorował, jego siostry wysłały po Jezusa. Ich brat jednak zmarł, zanim przy- był Jezus. Marta wyszła Jezusowi na spotkanie i powiedziała: "Panie, gdy- byś tu był, mój brat by nie umarł", Jezus odpowie- dział jej: "Ja jestem zmar- twychwstaniem i życiem. (.,.) Wierzysz w to?" "Tak, Panie" - odpowiedziała Marta. Ku jej wielkiej ra- dości, Jezus przywrócił brata do życia. Łk 10,38-42; J 11,20 nn. Maryja - Matka Jezusa. Kiedy była zaręczona z Józefem, cieślą, anioł powiedział Jej, że zostanie matką Jezusa, Mesjasza i Syna Boga, Przed urodze- niem Jezusa Maryja odwie- dziła swą krewną Elżbietę. Wypowiedziała tam wspa- niałą pieśń pochwalną zwaną Magnificat. Maryja:: i Józef udali się z Nazaretu do Betlejem, aby dokonać obowiązku wynikającego ze spisu ludności przeprowa- dzanego przez Rzymian. . Tam urodził się Jezus. Kie- dy przybyli pasterze i opo- wiedzieli o śpiewających ' aniołach, "Maryja zacho- wała wszystkie te sprawy i rozważała je w swoim sercu". Kiedy rodzice przy nieśli Jezusa, aby Go ofia.: rować w Świątyni, Symeon. powiedział Maryi o przy- szłości: "A Twoją duszę miecz przeniknie". Kiedy , Jezus był jeszcze dziec- kiem, Maryja i Józef zabrali Go do Egiptu, ponieważ król Herod widział w Nim rywala i chciał Go zgładziĆ Po śmierci Heroda powró cili do Nazaretu. Kiedy Jezus miał dwa- naście lat, rodzice zabrali Go do Świątyni na święto :ů: Paschy. Zatrwożyli się bardzo, kiedy Jezus zagu- bił się im, bo został, by po-. rozmawiać z rabinami. Ma- ryja była z Jezusem, gdy dokonał On pierwszego cudu przemiany wody w wi- no na przyjęciu w Kanie Ga- lilejskiej. W czasie ukrzyżo- wania stała przy Jego krzy- żu i Jezus poprosił jednego ze swych uczniów (patrz: Jan), aby się Nią opiekował. Maryja była z uczniami, kiedy spotkali się na mod- litwie po wniebowstąpieniu Jezusa. Mt 1,18-25; 2,11; 13,55; Lk 1-2; J 2,1 nn.; 19,25- 27; Dz 1,14 Mateusz - jeden z dwu- nastu apostołów, zgodnie z tradycją autor pierwszej EwangelŹŹ. Zanim Jezus powiedział do niego: "Pójdź za Mną", Mateusz, zwany także Lewim, był celni- kiem. Mt 9,9; 10,3; Łk 5,27-32 Melchizedek - król Sza- lem (Jerozolima) i kapłan Boga Najwyższego, który spotkał i pobłogosławił Abrahama po bitwie, W liś- cie do Hebrajczyków Jezus nazwany jest "kapłanem na wieki, na wzór Melchizede- ka". Podobnie jak Melchi- zedek, Jezus jest kapłanem i królem - królem Bożego królestwa i kapłanem, ponieważ złożył siebie w ofierze. Rdz 14,18-20, Ps 110,4; Hbr 5,6-10 Menachem - jeden z ostat- nich królów Izraela (752- 742 r. przed Chr.). Mena- chem zabił króla Szalluma po miesiącu jego panowa- nia i zasiadł po nim na tro- nie. Był okrutnym i niego- dziwym władcą, który czcił bożków. Za jego panowania król AsyrŹŹ, Tiglat-Pileser III, najechał Izrael. Menachem zapłacił Asyryjczykom dużą sumę pieniędzy, aby utrzy- mać się przy władzy. 2 Krl 15,14-22 Merab - córka króla Saula. Saul obiecał Dawidowi, że da mu ją za żonę, ale nie dotrzymał słowa. 1 Sm 14,49; 18,17 nn. Merari - jeden z synów Lewiego. Jego potomkowie, Meraryci, tworzyli jedną z trzech grup lewitów. Wj 6,16 nn.; Lb 3 Meribbaal - (hebr. Me- fiboszet) był synem Jo- natana, wielkiego przy- jaciela Dawida i wnukiem króla Saula. Kiedy Dawid został królem, przyjął Meribbaala w pałacu oraz dał mu służących. 2 Sm 4,4; 9; 16,1 nn.; 19,24-30; 21,7 Merodak Baladan - król babiloński, który wysłał po- słańców do króla Ezechia- sza w Jerozolimie. Merodak- -Baladan miał nadzieję, że przekona Ezechiasza, aby przyłączył się do niego przeciwko AsyrŹŹ. Iz 39 Meszak - patrz: Abed- -Nego. Metuszelach - upamięt- niony jako najstarszy czło- wiek, jaki kiedykolwiek żył na ziemi. Umarł w roku po- topu po przeżyciu 969 lat. Rdz 5,22-27 Michał - archanioł opisa- ny przez Daniela jako stróż narodu żydowskiego. Dn 10,21;12,1; Jud 9; Ap 12,7 Micheasz -1. prorok ży- jący w VIII w. przed Chr. Jego działalność prorocka przypada na okres działal- ności proroków Izajasza, Amosa i Ozeasza. Miche- asz mieszkał na wsi w do- linach Judy, ale jego prze- słanie było przeznaczone dla ludzi w SamarŹŹ, stolicy Izraela, a także dla miesz- kańców Jerozolimy. Prze- powiadał, że oba te miasta zostaną zniszczone ze względu na zło i okrutne traktowanie ubogich, na które w nich zezwalano. W następnym stuleciu Jeremiasz przypomniał proroctwa, zapisane w Księdze Micheasza. Jr 26,18-19; Mi 2. prorok, który żył za pa- nowania króla Achaba. Kie- dy Achab planował stoczyć bitwę z Syryjczykami, pytał wielu proroków, czy wygra. Czterystu przepowiadało zwycięstwo, a tylko Miche- asz przewidział porażkę. Achab rozgniewał się na Mi- cheasza, ale to jego prze- powiednia się sprawdziła. 1 Krl 22 Mikal - młodsza córka króla Saula, żona Dawida. Pomogła Dawidowi uciec przed Saulem i uratowała mu życie, ale Saul oddał ją innemu mężczyźnie. 1 Sm 14,49; 18,20 nn; 25,44; 2 Sm 3,13-16; 6,16 nn. Miriam - siostra Mojżesza i Aarona. Opiekowała się Mojżeszem-niemowlęciem umieszczonym w koszu z trzciny, dopóki nie znalaz- ła go córka faraona. Po przejściu Izraelitów przez Morze Czerwone, Miriam prowadziła kobiety, śpie- wając i tańcząc z radości. Później pokłóciła się z Moj- żeszem, ponieważ zazdro- ściła mu przywództwa. Przez krótki czas za karę cierpiała na straszną cho- robę skóry. Ale Mojżesz poprosił Boga o jej uzdro- wienie. Miriam umarła w Kadesz, zanim Izraelici doszli do Kanaanu. Wj 2,4.7-8; 15,20-21; Lb 12; 20,1 Moab - syn Lota i ojciec narodu Moabitów. Rdz 19,36-37 Mojżesz - wielki przywód- ca, który uwolnił Izraelitów z niewoli w Egipcie i prze- prowadził ich przez pusty- nię do granic Kanaanu. Mojżesz urodził się w Egip- cie, został wychowany przez córkę faraona i zdo- był edukację niczym Egip- cjanin. Gdy dorósł, tak był oburzony okrutnym trak- towaniem Żydów, że zabił jednego z nadzorców egip- skich. Kiedy faraon dowie- dział się o tym, Mojżesz musiał uciekać z Egiptu. Żył jako pasterz na pustyni w ziemi Madianitów i ożenił się z córką Reuela (Jetry), człowieka, który zaprosił go do domu. Po czterdziestu latach Bóg objawił się Mojżeszowi. Ujrzał on krzew na pustyni, który płonął, ale się nie spalał, i zrozumiał, że mó- wi do niego Bóg. Bóg ka- zał mu wrócić do Egiptu i poprosić faraona o wy- puszczenie jego ludu. Fara- on odmówił i przez Egipt przeszło dziesięć plag. Wówczas faraon pozwolił Mojżeszowi wyprowadzić swój lud z Egiptu. Szybko jednak zmienił zdanie i Egipcjanie ruszyli w po- ścig za Izraelitami aż do Morza Czerwonego. Izrae- lici przeszli przez morze na pustynię, podczas gdy armia faraona utonęła. Po trzech miesiącach Izraelici dotarli do góry Synaj. Tutaj Mojżesz-przy- wódca stał się przekazicie- lem Prawa. Bóg przekazał mu Dziesięć Przykazań oraz instrukcje budowy Przybytku. Spod góry Synaj Mojżesz poprowadził swój lud do oazy w Kadesz. Stąd wysłał zwiadowców do Kanaanu. Dziesięciu z nich wróciło z zatrważającymi wieściami. Ludzie zaczęli krzyczeć i buntować się przeciwko Mojżeszowi, zapominając o potędze Boga. Ponieważ lud odrzucił Boga, został skazany na wędrówkę po pustyni, dopóki wszyscy ci, którzy się zbuntowali, nie umrą. Mojżesz dał Boże przy- kazania nowemu pokoleniu po czym przekazał przy- wództwo Jozuemu. Po po- błogosławieniu ludowi Moj- żesz wszedł na górę Nebo, by zobaczyć Kanaan, zie- mię, do której nie mógł wejść ze względu na swoje wcześniejsze nieposłuszeń- stwo. Mojżesz umarł w krai- nie Moabu w wieku stu dwudziestu lat. W czasie przemienienia uczniowie zobaczyli chwałę Jezusa, a także Mojżesza i Eliasza, dwóch wielkich przywódców starotestamen- towych, rozmawiających z Jezusem o Jego nadcho- dzącej śmierci. Wj 2-Pwt 34; k 9,28 nn. Naaman - wódz syryjski wyleczony z trądu przez proroka Elizeusza. 2 Krl 5 Nabal - bogaty hodowca owiec mieszkający w pobli- żu Karmelu. Dawid, wów- czas poza prawem, strzegł ziemi Nabala. W czasie strzyżenia owiec, kiedy Dawid poprosił o prowiant, Nabal odmówił. Abigail, żo- na Nabala, dowiedziała się, że ludzie Dawida chcą w zamian zaatakować Na- bala. Nic nie mówiąc swe- mu mężowi, zapakowała duże ilości pożywienia oraz wina i pojechała prosić Dawida, aby darował życie jej mężowi. Dawid zrezyg- nował z napaści. Gdy Na- bal się o tym dowiedział, "serce jego zamarło, a on stał się jak kamień i po kilku dniach zmarł". 1 Sm 25 Nabot - właściciel winnicy w Jizreel obok pałacu króla Achaba. Achab próbował tę winnicę kupić, ale Nabot odmawiał. Gdy Achab złościł się, Izebel obiecała mu, że ona odkupi tę win- nicę od Nabota. Przekupiła dwóch donosicieli, by po- wiedzieli, że Nabot prze- klął Boga i króla. Nabota uznano winnym i ukamie- nowano. Achab posiadł winnicę - ale Bóg posłał do niego Eliasza, aby mu powiedzieć, że z powodu tego morderstwa zginie cała jego rodzina. 1 Krl 21 Nabuchodonozor - król Babilonu w latach 605-562 przed Chr. Był synem Na- bopolassara, który podbił imperium asyryjskie. Nabu- chodonozor poprowadził armię swojego ojca prze- ciwko Egipcjanom i pokonał ich pod Karkemisz w 605 r. przed Chr. Babilon uzyskał kontrolę nad krajami pod- legającymi dotąd Egiptowi, w tym także nad Judą. Juda płacił podatki Ba- bilonowi przez trzy lata. W 597 r. przed Chr. król Jojakim zbuntował się i Nabuchodonozor zaatako- wał Jerozolimę. Wziął Joja- kina - następnego króla Judy - do niewoli w Babilo- nie wraz z innymi ważnymi obywatelami, ustanawiając królem Sedecjasza. Kiedy i Sedecjasz się zbuntował, Nabuchodonozor w roku 586 przed Chr. wyruszył na Jerozolimę i zburzył ją, bio- rąc przywódców narodu do niewoli w Babilonie. Jed- nym z pierwszych przesied- leńców był Daniel. Na dworze Nabuchodonozora otrzymał wykształcenie. Kiedy wytłumaczył znacze- nie snów Nabuchodonozora, został jego głównym dorad- cą. Po odniesieniu sukce- sów Nabuchodonozor stał się dumny. "Spójrzcie, jak wielki jest Babilon. Zbudo- wałem go, jak swą stolicę, aby pokazać moją potęgę i moc". Lecz Bóg upokorzył go, zsyłając na niego dziw- ne szaleństwo. Kiedy Na- buchodonozor wrócił do zmysłów, był zupełnie od- mienionym człowiekiem. "Ja, Nabuchodonozor, wysławiam Najwyższego, uwielbiam i wychwalam żyjącego na wieki". 2 Krl 24 25; 2 Krn 36; Jr 21,2-52,30; Ez 26,7 nn.; 29,18 nn.; 30,10; Dn 1-4 Nachor -1. ojciec Tera- cha i dziadek Abrahama. 2. brat Abrahama. Rdz 11,26-29; 22,20 nn.; 24,10 nn. Nadab - najstarszy syn Aarona. Został kapłanem, ale umarł, kiedy wraz z Abihu, swoim bratem, ofiarował Bogu ogień inny, niż był nakazany. Wj 6,23; Kpl 10 Nahum - prorok z Elkosz, prawdopodobnie w Ju- dzie. Jego imię znaczy "pocieszyciel". Księga Nahuma zawiera proroctwa wygłoszone tuż przed zdobyciem Niniwy przez Babilon w 612 r. przed Chr. Nahum przewidział, że Niniwa zostanie zniszczo- na ze względu na swe okrucieństwo wobec innych narodów. Na Natan - najbardziej znany z kilku Natanów to prorok żyjący za panowania króla Dawida. Dawid powiedział Natanowi, że chce zbudo- wać Świątynię dla Boga. Natan odpowiedział, że Bóg mówi, iż to nie on, lecz jego syn zbuduje Świątynię. Natan wypomniał Dawidowi, że zabrał Batszebę jej mężowi i doprowadził do jego śmierci. Kiedy Dawid był stary, nakazał Natanowi i Sadokowi namaszczenie Salomona na króla. 2 Sm 7; 12; 1 Krl 1; 1 Krn 17 Natanael - jeden z dwu- nastu apostołów Jezusa. Wymienia go tylko Ewan- gelia według św. Jana, ale jest to może apostoł znany w innych Ewangeliach jako Bartłomiej. Natanael dowie- dział się o Jezusie od Filipa. J 1,45 nn.; 21,2 Nebuzaradan - dowódca straży przybocznej króla Nabuchodonozora. To on był odpowiedzialny za ze- słanie Żydów na wygnanie w Babilonie po zdobyciu przez Nabuchodonozora Jerozolimy. Spalił Świątynię doszczętnie zniszczył całe miasto. Jednak przestrze- gając rozkazu Nabuchodo- nozora, potraktował Jere- miasza łagodnie i pozwolił mu zostać w Judzie. 2Krl25;Jr39nn Neftali - piąty syn Jakuba, ojciec pokolenia Neftalego. Rdz 30,8; 49,21 Nehemiasz - żydowski podczaszy króla perskiego Artakserksesa I. Około roku 445 przed Chr. Nehemiasz uzyskał zgodę króla na udanie się do Jerozolimy i odbudowanie jej murów zniszczonych przez króla Nabuchodonozora. Ukoń- czył dzieło po pięćdzie- sięciu pięciu dniach mimo sprzeciwów. Był człowie- kiem czynu, ale także mo- dlitwy. Nehemiasz pozo- stawił wszystko pieczy kapłana Ezdrasza, a sam powrócił do Persji. Po kilku latach odwiedził ponownie Jerozolimę i stwierdził, że ludzie złamali prawa Boże. Musiał ich nawoływać, by byli Bogu posłuszni. Ne Neko - patrz: Faraon. Nikodem - faryzeusz, członek Wysokiej Rady żydowskiej (Sanhedrynu). Przyszedł, aby potajemnie w nocy porozmawiać z Je- zusem. "Jeśli się ktoś nie narodzi powtórnie, nie mo- że ujrzeć Królestwa Boże- go" - powiedział Jezus. Ni- kodem nie zrozumiał wów- czas Jezusa, lecz później wystąpił w Jego obronie, gdy faryzeusze chcieli Go aresztować. Po ukrzyżowa- niu Jezusa Nikodem przy- niósł wonności, aby zgod- nie z żydowskim zwyczajem włożyć je w płótna, w które obwiązano ciało Jezusa. J 3,1-20; 7,50 nn.; 19,39-42 Noe - był dobrym czło- wiekiem w czasach pano- wania zła i przemocy. Zło tak się nasiliło, że Bóg nie mógł już tego tolerować, i zesłał straszny potop. Ocaleli tylko Noe i jego rodzina. Noe usłuchał Boga i zbudował przed potopem arkę długą na 133 metry. Ludzie widzieli, co robi, ale nie chcieli słuchać jego ostrzeżeń. Kiedy zaczęły padać deszcze, Noe z żo- ną, trójką synów i ich żona- mi wszedł do arki, zabiera- jąc ze sobą po parze wszy- stkich zwierząt. Po obniże- niu się wód arka przybiła do zbocza góry Ararat. Bóg obiecał Noemu, że już nigdy nie ześle potopu, by zniszczyć wszystkie żyjące istoty. Znakiem tej obietnicy była tęcza. Noe dożył późnego wieku, a jego synowie stali się przodka- mi narodów. Rdz 6-9; 1 P 3,20 Noemi - teściowa Rut. Noemi i jej mąż Elimelek pochodzili z Betlejem. Mie- li dwóch synów, Machlona i Kiliona. Z powodu głodu rodzina przeniosła się do Moabu. Tam Machlon i Ki- lion poślubili Moabitki. Po śmierci swego męża i sy- nów Noemi powróciła do Betlejem, a Rut udała się wraz z nią. Noemi zaaran- żowała małżeństwo Rut z Boozem. Ich syn Obed był dziadkiem Dawida. Noe- mi opiekowała się dziec- kiem jak własnym synem. Rt Obadiasz - zarządca w pa- łacu króla Achaba. Kiedy królowa Izebel rozkazała zabicie wszystkich proro- ków Boga, Obadiasz ukrył stu z nich w jaskiniach i żywił ich dopóki niebez- pieczeństwo nie minęło. Ponownie ryzykował swym życiem, gdy Eliasz poprosił go o zaaranżowanie spot- kania z Achabem. 1 Krl 18 Obed - syn Rut i Booza, dziadek Dawida. Rt 4,17 nn. ObedůEdom - Filistyn, w którego domu król Dawid po śmierci Uzzy umieś- cił na jakiś czas Arkę Przymierza. 2 Sm 6; 1 Krn 13 Ochozjasz -1. Syn Acha- ba i Izebel. Był królem Izra- ela po Achabie, ale tylko przez krótki czas (około 853-852 r. przed Chr.) Tak jak i jego ojciec czcił Baala. 1 Krl 22,40 nn.; 2 Krl 1; 2 Krn 20,35-37 2. król Judy, syn Jorama (841 r. przed Chr.) Wraz ze swym wujem, królem Jora- mem z Izraela, z którym zawarł przymierze, został zamordowany przez Jehu. 2 Krl 8,24 nn.; 2 Krn 22,1-9 Og - król Baszanu, kraju leżącego na wschód od Jordanu. Izraelici pod wodzą Mojżesza pokonali Oga i zdobyli sześćdzie- siąt jego ufortyfikowanych miast. Baszan przypadł w udziale połowie pokole- nia Manassesa. Lb 21,32 nn.; Pwt 3; Joz 22, 7 Omri - dowódca armŹŹ Eli, króla Izraela. Kiedy jego oficerowie usłyszeli, że Zimri zabił Elę, uczynili Omriego królem. Omri był władcą silnym, pełnym wigoru. Panował przez dwanaście lat (885-874 przed Chr.) Za stolicę obrał sobie Samarię - miasto do- brze usytuowane, na szczy- cie stromego wzgórza, łatwe do obrony. Mimo iż Omri stracił kilka miast na rzecz SyrŹŹ, udało mu się zdobyć Moab. Moab musiał co roku płacić Izraelowi wysoki podatek. Omri czcił bożków i jego syn, Achab, poszedł jego przykładem. 1 Krl 16,15-28; 20,34 Onezyfor - chrześcijanin, który pomógł Pawłowi, kiedy ten przebywał w Efezie. Onezyfor wspie- rał potem Pawła w więzie- niu w Rzymie. 2 Tm 4,19 Onezym - niewolnik, który należał do Filemona, miesz- kającego w Kolosach chrześcijańskiego przyja- ciela Pawła. Apostoł spot- kał Onezyma prawdopodob- nie w Rzymie, gdy ten uciekł od swego pana. Przebywając z Pawłem, Onezym został chrześ- cijaninem. Paweł napisał list do Filemona prosząc go, by przebaczył Onezy- mowi i przyjął go jak brata- -chrześcijanina. Onezym pojechał więc wraz z Ty- chikiem, za pośrednictwem którego Paweł przekazał list Kolosanom. Kol 4,9; Flm Ornan - patrz: Arauna. Orpa - Moabitka, która wy- szła za mąż za jednego z synów Noemi. Rt 1 Otniel - pierwszy z Sę- dziów w Izraelu. Dzięki Otnielowi Żydzi przestali czczić bożków. Dzięki temu Bóg dał mu zwycię- żyć króla MezopotamŹŹ, Kuszan-Riszeataima. Joz 15,16-17; Sdz 3,7-11 Ozeasz -1. prorok w Pół- nocnym Królestwie Izraela, od czasu Jeroboama II do okresu na krótko przed za- jęciem SamarŹŹ przez Asy- ryjczyków w 722 r. przed Chr. Ozeasz użył swego nieszczęśliwego małżeń- stwa z niewierną żoną jako obrazu opuszczenia Boga przez Jego naród. Mimo to Bóg obiecał: "Uleczę ich niewierność i umiłuję ich z serca, bo gniew mój od- wrócił się od nich". Oz 2. ostatni król Izraela. Oze- asz został królem po zabi- ciu króla Pekacha. Przegrał z królem AsyrŹŹ, Salmanas- sarem V, i musiał mu płacić daninę. Kiedy zbuntował się przeciwko niemu, został przez Salmanassara uwię- ziony. Trzy lata później padła Samaria, stolica Izraela, a jej mieszkańców uprowadzono do AsyrŹŹ. 2 Krl 17 Paszchur - kapłan, będą- cy głównym nadzorcą w Świątyni za czasów Jere- miasza. Za to, że Jeremiasz przepowiadał upadek Jero- zolimy, Paszchur kazał go wychłostać i zakuć w dyby. Jr 20,1-6 Paweł /Szaweł/ - wielki apostoł i misjonarz, którego listy stanowią dużą część Nowego Testamentu. Paweł był Żydem i obywatelem rzymskim. Urodził się w Tar- sie, uczył się u rabina Ga- maliela w Jerozolimie. Jako faryzeusz występował prze- ciwko chrześcijanom; obec- ny był przy ukamienowaniu Szczepana. Gdy Paweł Apostoł znajdował się w drodze do Damaszku, aby aresztować tam chrze- ścijan, ujrzał oślepiające światło i usłyszał mówiącego Jezusa: "Dlaczego Mnie prześladujesz?" Oślepiony światłem Paweł stracił chwi- lowo wzrok i musiał być do Damaszku zaprowadzony. Bóg posłał Ananiasza, aby go odwiedził i przywrócił mu wzrok. Paweł został ochrzczony i po samotnym pobycie na pustyni nie- zwłocznie zaczął nauczać w Damaszku o Jezusie. Kiedy Żydzi powzięli za- miar, by go zabić, wyruszył do Jerozolimy. Chrześci- janie obawiali się tam Pawła, ale Barnaba przed- stawił go apostołom. Unikając kolejnego spisku na swoje życie, Paweł powrócił do Tarsu. Kilka lat później Barna- ba udał się po niego, by pomógł Kościołom w Antio- chŹŹ i SyrŹŹ. We dwójkę zostali później posłani na Cypr, a potem do Azji Mniejszej (Turcji), aby gło- sić tam Dobrą Nowinę wielu narodom. Od wizyty na Cyprze Apostoł znany jest jako Paweł, co jest greckim odpowiednikiem hebrajskie- go imienia Szaweł. Paweł wrócił i zgłosił się do Kościo- ła w AntiochŹŹ. Pomógł też chrześcijanom pochodzenia żydowskiego zaakceptować, że Chrystus był Zbawcą wszystkich narodów, a nie tylko narodu żydowskiego. W czasie swej drugiej podróży Paweł wziął sobie jako pomocnika Sylasa. Udali się z wizytą do chrześcijan nawróconych w Galacji. W Listrze dołą- czył do nich Tymoteusz. Z Troady popłynęli do Gre- cji, gdzie dołączył do nich także łukasz, autor jednej EwangelŹŹ i Dziejów Apo- stolskich. W Filippi założyli Kościół, lecz zostali pobici i osadzeni w więzieniu. Po uwolnieniu przeszli przez Grecję. Paweł nauczał w Atenach i pozostał przez osiemnaście miesięcy w Koryncie. Powrócił do Jerozolimy z darami dla ubogich od chrześcijan z Grecji i Azji Mniejszej. Przez jakiś czas Paweł zatrzymał się w SyrŹŹ. Później wyruszył znowu do Efezu. Nauczał tam Żydów i Greków przez niemal trzy lata. Po kolejnej wizycie w Koryncie Paweł wrócił przez Grecję i Azję Mniejszą do Jerozolimy. Został aresztowany i posła- ny do Cezarei, by stanąć tam przed prokuratorem Feliksem. Dwa lata przeby- wał w więzieniu, oczekując na swój proces. W tym cza- sie prokuratorem był już Festus. Paweł odwołał się do Cezara i został wysłany na sąd do Rzymu. W czasie podróży statek wiozący Pawła rozbił się u wybrzeży Malty, ale nikt nie utonął. Kiedy dotarli do Rzymu, Paweł przebywał w aresz- cie domowym przez ponad dwa lata. Prawdopodobnie uwolniono go i być może nauczał w HiszpanŹŹ. Po ponownym aresztowaniu Paweł został stracony w Rzymie przez Nerona, około 67 roku po Chr. Paweł wprowadził chrześ- cijaństwo do Europy, zos- tawił po wszystkie czasy Kościołowi bezcenną spuściznę - swoje Listy, a sam zachował wiarę do końca. Dz 7,58 nn.; 9-28; Rz; Flm Pekach - kapitan (tar- czownik) w armŹŹ Pekachia- sza, po którym przejął władzę w Izraelu (740-732 przed Chr.). był złym kró- lem, który czcił bożków. Pekach zawarł przymierze z królem SyrŹŹ, Rezinem, i razem napadli na Judę. Król Judy, Achaz, zwrócił się o pomoc do króla AsyrŹŹ, Tiglat-Pilesera. W rezultacie Asyryjczycy napadli na Izrael i zajęli kilka miast. Wkrótce potem Pekach został zamor- dowany przez Ozeasza. 2 Krl 15,25-16,5; 2 Krn 28, 5-6 Pekachiasz - król Izraela po Menachemie, swym ojcu w latach 742-740 przed Chr. Pekachiasz zezwolił Izraelitom na kontynuowa- nie kultu bożków. W drugim roku swego panowania zos- tał zabity przez Pekacha, kapitana swej armŹŹ. 2 Krl 15,22-26 Piłat - rzymski namiestnik Judei w latach 26-37 po Chr. Był okrutny i nie lubia- ny przez Żydów. Kiedy przy- prowadzono do niego Jezu- sa, aby Go osądził, Piłat wiedział, że Jezus jest niewinny. Bał się jednak zamieszek i usunięcia ze stanowiska, zatem skazał Jezusa na śmierć. Mt 27; Mk 15; Lk 3,1;13,1; 23; J 18-19 Pinchas -1. syn Eleaza- ra i wnuk Aarona. Kiedy Izraelici zaczęli uprawiać nierząd z kobietami Madia- nitów i czcić ich boga, Pin- chas zabił dwójkę najwięk- szych grzeszników. Dzięki temu ustała epidemia, która zdążyła już zabić 24 000 ludzi. Jego wierność Bogu została nagrodzona obiet- nicą, że zarówno on, jak i jego potomkowie zawsze będą kapłanami. Wj 6,25; Lb 25; 31,6; Joz 22,13 nn.; Sdz 20,28 2. jeden z dwóch synów Helego (patrz: Chofni i Pin- chas). 1 Sm 2,12 nn.; 4 Piotr-zwierzchnik aposto- łów i pierwotnego Kościoła. Podobnie jak jego ojciec i brat Andrzej, Szymon Piotr był rybakiem. Kiedy Jezus powołał go na swe- go ucznia, zmienił też jego imię z Szymona na Piotr, co oznacza "skała". Kiedy Je- zus spytał swych uczniów o to, co myślą o Nim ludzie, to właśnie Piotr powiedział: "Ty jesteś Mesjasz, Syn Boga Żywego". Jezus odpowiedział: "Ty jesteś Piotr (czyli Skała) i na tej Skale zbuduję Kościół mój". Piotr był jednym z naj- bliższych uczniów Jezusa. Był z Jezusem w czasie przemienienia i w ogrodzie Getsemani tuż przed Jego śmiercią. Po aresztowaniu Jezusa przelękniony Piotr trzy razy powiedział, iż Go nie zna, lecz zaraz potem gorzko zapłakał. Wiedząc o tym, Jezus po zmartwych- wstaniu objawił się przede wszystkim jemu. Nad Je- ziorem Galilejskim kazał Piotrowi jako pasterzowi opiekować się swymi "owcami". W Dniu Pięćdziesiątnicy Piotr odważnie nauczał tłumy w Jerozolimie. Tego dnia około trzech tysięcy osób zostało chrześcijanami. Początkowo Piotr nauczał tylko Żydów. Ale w Jafie Bóg we śnie objawił mu, że musi się dzielić Dobrą Nowiną także z innymi narodami. Król Herod aresztował Piotra i osadził go w więzieniu, lecz chrze- ścijanie, modlili się za niego i Bóg uwolnił Piotra. Piotr napisał dwa Listy Nowego Testamentu, praw- dopodobnie w czasie swego pobytu w Rzymie. Bardzo możliwe, że to Piotr przekazał historię Jezusa Markowi. Piotr zgodnie z tradycją zginął w Rzymie w czasie prześladowań chrześcijan rozpoczętych tam przez cesarza Nerona. Został ukrzyżowany, lecz do góry nogami. Mt 4,18-19;10,2;14,28-33; 16,13-23; 17,1-9; 26,30 nn.; Mk 1,16-18.29-31; 5,37; J 1,40-42; 18,10-11; 20,2-10; 21; Dz 1-15; Ga 1-2; 1 i 2 P Potifar-egipski urzędnik, który kupił Józefa jako nie- wolnika (patrz także: Józef. Rdz 37,36; 39 Pryscylla - patrz: Akwila. Publiusz - namiestnik Mal- ty w czasie, kiedy statek wiozący Pawła do Rzymu rozbił się u wybrzeży wyspy. Dz 28,7 nn. Rabsak/Tartan - tytuł nadawany urzędnikom asy- ryjskim, wysyłanym przez króla Sennacheryba, aby zmusić króla Ezechiasza do poddania się w czasie oblężenia Jerozolimy. 2 Krl 18-19; Iz 36-37 Rachab - nierządnica, któ- ra mieszkała w domu przy murach Jerycha. Ukryła dwóch szpiegów Jozuego, ponieważ wierzyła, że Bóg da Kanaan Izraelitom. W zamian za to szpiedzy obiecali oszczędzić Ra- chab i jej rodzinę po zdo- byciu Jerycha. Imię Rachab podane jest jako imię matki Booza przez Mateusza, gdy wymienia on przodków Jezusa. Joz 2; 6; Mt 1,5; Jk 2,25 Rachela - piękna córka Labana. Jakub pracował siedem lat bez zapłaty dla Labana, ponieważ kochał Rachelę; potem kolejnych siedem, gdy Laban oszukał go i dał mu za żonę naj- pierw Leę. Rachela przez wiele lat nie miała dzieci, potem urodził się Józef. Kie- dy Jakub wracał do rodzin- nego kraju, Rachela pota- jemnie wykradła ojcu wize- runki bóstw opiekuńczych domu. Rachela umarła w Kanaanie, rodząc drugie- go syna, Beniamina. Rdz 29-30; 35,18-20 Rebeka - żona Izaaka, matka Ezawa i Jakuba. Re- beka urodziła się i mieszka- ła w Charanie, gdzie zatrzy- mał się Abraham w drodze do Kanaanu. Jej ojciec był kuzynem Abrahama. Kiedy Abraham zdecydował, że Izaak powinien się ożenić, wysłał Eliezera, swego za- rządcę, do Charanu, aby znalazł dla jego syna od- powiednią żonę. Pierwszą osobą, która podeszła do studni, gdy Eliezer dawał odpocząć swym wielbłą- dom, była Rebeka. Z błogo- sławieństwem swej rodziny Rebeka wyruszyła do Ka- naanu. Izaak pokochał ją od pierwszego wejrzenia. Przez dwadzieścia lat Izaak i Rebeka modlili się o syna. Urodzili się im bliź- niacy - Ezaw i Jakub. Ja- kub, który chętnie przeby- wał w domu, był ulubieńcem Rebeki; Izaak wolał Ezawa. Kiedy Izaak był stary i pra- wie całkiem ślepy, Rebeka pomogła Jakubowi oszukać ojca i uzyskać od niego błogosławieństwo, które na- leżało się Ezawowi, starsze- mu z bliźniąt. Aby go urato- wać przed gniewem Izaaka, Rebeka posłała Jakuba do swojego brata, Labana, do Charanu. Rdz 24; 25,19-26,16; 27 Reuel - inne imię Jetry. Rezon - ostatni król SyrŹŹ. Rezon zawarł układ z kró- lem Izraela, Pekachem. Sprawiał kłopoty Salomo- nowi przez cały czas jego rządów. 1 Krl 11,23-25 Rispa - jedna z konkubin króla Saula. 2 Sm 3,7; 21 Roboam - syn króla Salo- mona. Po śmierci ojca Ro- boam został królem, ale był tak nierozważnym przywód- cą, że ludzie zbuntowali się przeciw niemu. Jak przewi- dział to prorok Achiasz, dzie- sięć północnych pokoleń obrało sobie Jeroboama za króla. Tylko Juda i Benia- min zostali wierni Roboa- mowi. Od tej pory Królestwo Północne zwane było Izrael, a Południowe Juda. Ro- boam został pokonany przez Egipt i przez większą część swych rządów prowa- dził wojnę z Jeroboamem. 1 Krl 11,43-14,31; 2 Krn 9,31-12,16 Rode - służąca w domu matki Jana Marka w Jerozo- limie, która otworzyła drzwi, gdy Piotr został uwolniony z więzienia. Dz 12,13 nn. Ruben - najstarszy syn Ja- kuba i Lei. Próbował urato- wać życie Józefa, kiedy je- go bracia planowali jego zabicie. Wiele lat później w Egipcie zaoferował swoich dwóch synów ja- ko zakładników gwarantu- jących bezpieczeństwo Beniamina. Ruben był ojcem pokolenia nazwa- nego od jego imienia. Rdz 29,32; 37,21-22; 42; 49,3 Rut - dziewczyna z Moabu, której historia opowiedziana jest w Księdze Rut. Poślu- biła jednego z dwóch sy- nów Noemi, gdy rodzina przeniosła się z Betlejem do Moabu, uciekając przed głodem. Kiedy mąż i syno- wie Noemi umarli, Noemi zdecydowała się wrócić do Betlejem. Rut kochała swo- ją teściową i poszła razem z nią. Aby dostać wyżywie- nie, Rut zbierała kłosy jęcz- mienne na polu należącym do Booza, bogatego krew- nego Noemi. Booz potrak- tował Rut życzliwie, ponie- waż wiedział, że była ona dobra dla Noemi. Rut po- ślubiła Booza. Ich syn, Obed, był dziadkiem króla Dawida. Rt Sadok - za panowania kró- la Dawida Sadok i Abiatar byli najważniejszymi kapła- nami. Pod koniec panowa- nia Dawida Abiatar poparł próbę przejęcia władzy przez Adoniasza. Sadok ukoronował Salomona jako nowego króla i w nagrodę został arcykapłanem. 2 Sm 15,24 nn.; 17,15; 19,11;1 Krl 1,7.32 nn.; 2,35 Safira - patrz: Ananiasz. Salmanassar - imię kilku królów AsyrŹŹ. Salmanassar V (727-722 r. przed Chr.) po- konał króla Izraela, Ozea- sza, który musiał co roku płacić mu lenno. Kiedy Ozeasz się zbuntował, Sal- manassar najechał stolicę Izraela, Samarię. Po trzech latach oblężenia Samaria uległa i Izraelici zostali uprowadzeni do AsyrŹŹ. 2 Krl 17 Salome - jedna z kobiet, które opiekowały się Jezu- sem i Jego uczniami, gdy przebywali w Galilei. Salo- me była obecna przy ukrzy- żowaniu. W dniu zmartwych- wstania była jedną z kobiet niosących wonności do grobu. Powszechnie uważa się, że Salome była żoną Zebedeusza i matką Jakuba i Jana. Mk 15,40; 16,1 Salomon - syn króla Dawi- da i Batszeby, najsławniej- szy król Izraela. Dawid to- czył wiele wojen, aby utwo- rzyć mocne królestwo; Sa- lomon odziedziczył pokój. Ochraniał swój kraj, utrzy- mując silną armię i budując fortece. Przez małżeństwa doprowadził również do przymierzy z sąsiednimi pań- stwami. Za rządów Salomo- na Izrael stał się krajem bogatym. Handlował mie- dzią i końmi, a w zamian dostawał złoto i klejnoty. Dzięki otrzymanej od Boga mądrości stał się sławny. Aby sprawdzić jego mąd- rość, odwiedziła go też kró- lowa Saby (południowo-za- chodnia Arabia). Salomon zbudował pierwszą Świąty- nię Boga w Jerozolimie. Materiały oraz fachowców przysłał mu Hiram, król Tyru, w zamian za pszenicę i oliwę. była to wspaniała budowla, która przetrwała czterysta lat, aż do roku 586 przed Chr., kiedy to zniszczył ją Nabuchodo- nozor. Salomon zbudował także pałace dla siebie i córki faraona, jednej ze swoich żon. Harmonijne panowanie Salomona zos- tało zakłócone złym trakto- waniem podwładnych przez króla i jego wieloma mał- żeństwami. Podwładni sprzeciwiali się jego żąda- niom darmowej pracy i wy- sokim podatkom na prowa- dzone przez niego budowy. Cudzoziemskie żony Salo- mona sprawiły, że odwrócił się od prawdziwego Boga i zaczął czcić ich bogów. Po śmierci Salomona dzie- sięć północnych pokoleń zbuntowało się przeciwko Roboamowi, jego synowi, i obrało sobie Jeroboama za króla. 2 Sm 12,24; 1 Krl 1-11; 1 Krn 22,5-23,1; 1 Krn 28- 2 Krn 9 Samson - Sędzia w Izra- elu sławny ze swej wielkiej siły. Przed urodzeniem Sam- sona anioł powiedział jego matce, że ma on zostać w sposób szczególny odda- ny Bogu jako nazirejczyk i że wybawi Izrael od Filis- tynów. Na znak tego włosy Samsona miały pozostać niestrzyżone. Gdy Samson wyrósł, nękał w pojedynkę Filistynów, lecz nigdy w peł- ni nie uwolnił swego naro- du. Wynikało to z jego sła- bości do kobiet. W końcu zdradził dziewczynie filis- tyńskiej, Dalili, tajemnicę swej siły. Samson został pojmany, a jego włosy ścięte. Został oślepiony i osadzony w wię- zieniu. Gdy jego włosy od- rosły, wróciły mu siły. W cza- sie święta Samson miał za- bawiać tłumy w świątyni fi- listyńskiej. Chwycił dwa słu- py podtrzymujące świątynię i modląc się szarpnął z ca- łej siły. Budynek runął na ziemię i Samson zginął wraz z przywódcami Filistynów i wieloma Filistyńczykami. Sdz 13-16 Samuel - syn Elkana i Anny, który był ostatnim wielkim Sędzią w Izraelu i jednym z pierwszych pro- roków. Urodził się w odpo- wiedzi na modlitwy Anny. Prosząc o syna złożyła przysięgę, której dotrzyma- ła, oddając Samuela do świątyni w Szilo, aby tam uczył go kapłan Heli. Pew- nej nocy Samuel otrzymał od Boga wiadomość, że ro- dzina Helego zostanie uka- rana ze względu na grzesz- ny styl życia jego synów. Po śmierci Helego Samuel stanął wobec trudnej sytu- acji. Izrael został pokonany przez Filistynów i naród sądził, że Bóg już o niego nie dba. Samuel kazał Izra- elitom zniszczyć pogańskie bożki i słuchać Boga. Sa- muel rządził Izraelem do końca swego życia i za je- go rządów panował pokój. Gdy Samuel był stary, swych synów uczynił kapła- nami i przekazał im pracę. Lecz naród nie był z tego powodu szczęśliwy i doma- gał się króla. Na początku Samuel sprzeciwiał się te- mu, ale będąc posłusznym Bogu namaścił na króla Saula. Gdy Saul przestał słuchać Boga, Samuel w jego miejsce namaścił Dawida. Po śmierci Sa- muela cały Izrael okrył się żałobą. 1 Sm 1-4; 7-16; 19,18 nn.; 25,1 Sanballat - namiestnik SamarŹŹ, który próbował odwieść Nehemiasza od odbudowy murów Jerozolimy. Ne 2,10.19; 4; 6; 13,28 Sara - żona Abrahama, matka Izaaka. Abraham po- ślubił Sarę, gdy mieszkał w Ur. Ponieważ była piękna, Abraham dwa razy podał, że jest jego siostrą, aby chronić własne życie. Kiedy wydawało się, że nigdy nie będzie miała dzieci, mimo obietnicy Boga, Sara dała Abrahamowi swoją służącą Hagar i z tego związku uro- dził się Izmael. Abraham i Sara byli już starzy, kiedy anioł oznajmił Abrahamowi, że Sara będzie miała syna. Początkowo Sara nie uwie- rzyła, ale we właściwym czasie urodził się Izaak. Był on dziedzicem Abrahama. Po urodzeniu Izaaka Sara odesłała Hagar i jej syna, Izmaela. Po śmierci Sary Abraham kupił jaskinię niedaleko Hebronu na miejsce jej spoczynku. Rdz 11-12;16,1-18,15; 20--21 Saul - pierwszy król Izrae- la. Saul był synem Kisza, z rodu Beniamina. Izraelici domagali się od proroka Samuela, by ustanowił nad nimi króla, jak to jest u in- nych narodów. Ich prawdzi- wym królem był Bóg, ale zezwolił On Samuelowi na spełnienie prośby ludu. Sa- muel za wskazaniem Boga namaścił na króla Saula, najwyższego i najprzystoj- niejszego mężczyznę w Izraelu. Saul został ogło- szony królem, gdy spraw- dził się w bitwie. Na początku Saul był skromny, lecz wkrótce stał się pełen pychy i przestał słuchać Boga. Bóg posłał Samuela, by oznajmił mu, że wybrał innego człowieka na króla. Saul zaczął cier- pieć na napady szaleństwa. Dawid, znany ze swych zdolności gry na harfie, miał swą muzyką ulżyć kró- lowi w jego cierpieniach. Początkowo Saul trakto- wał Dawida łagodnie, ale wkrótce zaczął mu zazdroś- cić jego popularności i pró- bował go zabić. Dawid zos- tał zmuszony do ucieczki w góry. Siły zawiodły Saula jako przywódcę i uległ Filis- tynom. Kiedy armia filistyń- ska ponownie przygotowy- wała się do ataku na Izrael, Saul zwrócił się o pomoc do wróżki. Saul i Jonatan, jego syn, zginęli w bitwie. 1 Sm 8-31; 2 Sm 1 nn. Sedecjasz -1. ostatni król Judy, panujący w la- tach 597-586 przed Chr. Na tronie osadził go król Nabuchodonozor, jako swo- jego poddanego. Kiedy Se- decjasz się zbuntował, Na- buchodonozor rozpoczął oblężenie Jerozolimy. Po kilku miesiącach Babiloń- czycy zdobyli i zniszczyli miasto. Sedecjasz został oślepiony i wzięty do nie- woli w Babilonie. 2 Krl 24-25; 2 Krn 36,10 nn.; Jr 21; 32; 34; 37-39 2. fałszywy prorok, który żył za panowania króla Achaba. 1 Krl 22; 2 Krn 18 Sefora - żona Mojżesza i córka Jetry, człowieka, który dał Mojżeszowi schro- nienie po jego ucieczce z Egiptu. Była matką dwóch synów Mojżesza. Wj 2,16-22; 4,24-26;18,2-4 Sem - najstarszy syn Noe- go. Przeżył potop i stał się ojcem kilku narodów "se- mickich", do których nale- żeli też Hebrajczycy. Rdz 6-10 Sennacheryb - król AsyrŹŹ w latach 705-681 przed Chr. Wzmocnił Imperium AsyrŹŹ, wysyłając armię do opanowania buntów w pod- danych mu krajach. Gdy Ezechiasz odmówił płace- nia lenna, Sennacheryb za- atakował Jerozolimę. Mimo że Sennacherybowi udało się zająć kilka miast w Ju- dzie, Izajasz zachęcał Eze- chiasza, aby się nie pod- dawał. Jerozolima została uratowana. Armia egipska nadciągnęła z północy, a śmierć zabrała wielu żoł- nierzy asyryjskich. Senna- cheryb powrócił do Niniwy, gdzie został zamordowany przez swoich dwóch synów. 2 Krl 18-19; 2 Krn 32; Iz 36-37 Sergiusz Paweł - rzym- ski prokonsul Cypru. Intere- sował się religią i dostał się pod wpływy maga Elimasa (patrz: Elimas). Dz 13,7 nn. Set - trzeci syn Adama i Ewy, urodzony po tym, jak Kain zabił Abla. Rdz 4,25 Siba - sługa króla Saula. Po śmierci Saula i Jonata- na Siba powiedział królowi Dawidowi, że żyje jeszcze kulawy syn Jonatana, Meribbaal. 2 Sm 9; 16,1-4; 19,17 nn. Sichon - król Amorytów zamieszkujących tereny na wschód od rzeki Jordan. Mojżesz poprosił Sichona o zgodę na przejście Izrae- litów przez jego kraj w dro- dze do Kanaanu. Sichon odmówił i zaatakował Izra- elitów. Został pokonany. Lb 21 Sisera - kapitan armŹŹ Ja- bina, króla Chasoru. Miał pod swoim dowództwem 900 rydwanów i przez dwa- dzieścia lat niemiłosiernie nękał Izraelitów. Sisera zo- stał pokonany przez Debo- rę i Baraka. Uciekał pieszo i został zabity przez Jaelę, kiedy ukrył się w jej namio- cie. Sdz 4-5 Sofar - jeden z trzech przyjaciół Hioba, którzy rozmawiali z nim o jego nieszczęściu. Hi 2,11 Sofoniasz - prorok, który żył w Judzie za panowania króla Jozjasza. Prawdopo- dobnie potomek króla Eze- chiasza. Proroctwa Sofonia- sza zapisane są w starotes- tamentowej Księdze Sofo- niasza. Ostrzegał lud Judy o nadchodzącym sądzie Bo- żym, jeśli będzie on nadal czcił bożki i łamał Jego pra- wa. Niesprawiedliwość bę- dzie ukarana. Lecz na tych, którzy wrócą do Boga, czeka świetlana przyszłość. So Sostenes -1. przewodni- czący synagogi w Koryncie po tym, jak poprzedni prze- wodniczący, Kryspus, przy- jął chrzest. Sostenes został pobity, kiedy grupie Żydów nie udało się namówić Ga- liona, rzymskiego prokon- sula Achai, do skazania Pawła. Jeśli się później na- wrócił, być może jest to ta sama osoba, co poniżej. Dz 18,17 2. chrześcijanin znany członkom Kościoła w Ko- ryncie. Pierwszy list do Ko- ryntian został wysłany od Pawła i Sostenesa. 1 Kor 1,1 Szczepan - grekojęzycz- ny Żyd, pierwszy chrześci- jański męczennik. Szcze- pan był jednym z siedmiu diakonów wybranych do zorganizowania opieki nad biednymi wdowami w Koś- ciele w Jerozolimie. Odzna- czał się wielką wiarą. Dbał nie tylko o sprawy praktycz- ne, lecz także nauczał i czynił cuda. Został aresz- towany i stanął przed San- hedrynem. Pod koniec od- ważnej mowy oskarżył Ży- dów o zabicie Syna Boże- go. Został ukamienowany. Umierając prosił Boga o wybaczenie swym zabój- com. Paweł, który wtedy jeszcze prześladował chrześcijan, był świadkiem śmierci Szczepana. Dz6i7 Stefanas - Stefanas i jego rodzina zostali pierwszymi chrześcijanami w Achai (południowa Grecja). Byli oni pośród nielicznych osób, które Paweł ochrzcił osobiście w Koryncie. 1 Kor 1,16;16,15 nn. Sychem - syn Chamora, króla Chiwwitów. Sychem zgwałcił Ding, córkę Jaku- ba (patrz: Dina). Rdz 34 Sylas - zwierzchnik Kościo- ła w Jerozolimie, który udał się z Pawłem w jego dru- gą podróż misyjną w miej- sce Barnaby. W Filippi (północna Grecja) Paweł i Sylas zostali pobici i wtrą- ceni do więzienia. Gdy trzę- sienie ziemi otworzyło bra- my więzienia, opowiedzieli strażnikowi o Jezusie i stra- żnik nawrócił się. Gdy Paweł wyruszył na południe do Aten, Sylas pozostał w oko- licznej Berei, ale dołączył do Apostoła w Koryncie. Niemal na pewno jest on chrześcijaninem nazywa- nym Sylwan w kilku nowo- testamentowych listach. Sylwan pomógł Piotrowi napisać jego pierwszy list i mógł też pomagać w pisaniu listów Pawłowi. Paweł przesyła pozdrowie- nia od Sylwana w swoich listach do Tesaloniczan. Dz 15,22-17,15;18,5; 2 Kor 1,19; 1 Tes 1,1; 2 Tes 1,1;1 P 5,12 Symeon -1. drugi syn Jakuba i Lei. Kiedy Symeon wraz z braćmi udał się do Egiptu, by kupić ziarno, został tam jako zakładnik, żeby bracia przyprowadzili ze sobą Beniamina. Syme- on był ojcem jednego z dwunastu pokoleń Izraela. Rdz 29,33; 34,25 nn.; 42,24 nn.; 49,5 2. stary człowiek, któremu Bóg obiecał, że nie umrze, dopóki nie zobaczy Mesja- sza. W Świątyni wziął Dzie- ciątko Jezus w ramiona i chwalił Boga. Jego modlitwa znana jest jako Nunc Dimittis. k 2,22-35 Szadrak - patrz: Abed- -Nego. Szafan - najlepiej znanym z kilku osób o tym imieniu jest ważny urzędnik króla Jozjasza Pomagał w re- moncie Świątyni i poinfor- mował Jozjasza o znalezie- niu zwoju Prawa Bożego. 2 Krl 22; 2 Krn 34 Szallum -1. syn Jabesza; zamordował króla Zacharia- sza i obwołał się królem Izraela (752 r. przed Chr.). Szallum sprawował władzę tylko przez jeden miesiąc. Został zamordowany przez Menachema. 2 Krl 15,10-15 2. syn króla Jozjasza, zwany też Joachazem (patrz: Joachaz). 1 Krn 3,15; J r 22,11 Szamgar - jeden z Sę- dziów Izraela. Szamgar pobił Filistynów. Sdz 3,31; 5,6 Szebna - jeden z najważ- niejszych urzędników króla Ezechiasza, wysłany do prowadzenia negocjacji z wysłannikiem króla Sen- nacheryba. 2 Krl 18-19; Iz 22,15-25; 36-37 Szeszbassar - poprowa- dził wygnańców żydow- skich z powrotem do Je- rozolimy, kiedy król perski Cyrus zezwolił im na po- wrót i odbudowę Świątyni. Cyrus przekazał mu skar- by zabrane przed znisz- czeniem Świątyni przez Nabuchodonozora. Szeszbassar położył fun- damenty pod nową Świątynię. Ez 1,8 nn.; 5,14 nn. Szimei - mężczyzna z ro- du Beniamina, krewny króla Saula. W czasie powstania Absaloma Szimei przeklął Dawida i oskarżył go o za- mordowanie Saula. 2 Sm 16,5 nn.; 19,16-23; 1 Krl 2,8-9 Szymon -1. nauczyciel w Kościele w AntiochŹŹ. Był prawdopodobnie Afrykani- nem i być może jest Szy- monem z Cyreny, który po- magał Jezusowi nieść krzyż. Dz 13,1-2 2. Szymon Piotr (patrz: Piotr). 3. jeden z dwunastu apos- tołów. Należał do zelotów, grupy nacjonalistycznych ekstremistów żydowskich, dążących do wygnania Rzymian. Mt 10,4; Dz 1,13 4. brat (kuzyn) Jezusa. Mt 13,55 5. Szymon Trędowaty, który zaprosił Jezusa do swego domu w BetanŹŹ. Tam, w cza- sie obiadu podeszła do Jezusa kobieta i wylała Mu kosztowny olejek na głowę. Mt 26,6; Mk 14,3 6. faryzeusz, który zaprosił Jezusa do swego domu. W czasie obiadu kobieta płakała u stóp Jezusa, otar- ła je swoimi włosami i wy- lała na nie olejek. Łk 7,40 nn. 7. Szymon z Cyreny, któ- remu kazano nieść krzyż Jezusa. Mt 27,32 8. Szymon, mag z SamarŹŹ, który chciał kupić darowa- ną apostołom od Boga moc. Dz 8,9-24 9. garbarz, u którego prze- bywał Piotr w Jafie. Dz 9,43 nn. Tabita - patrz: Gazela. Tamar -1. synowa Judy i matka jego bliźniąt. Rdz 38 2. córka Dawida, zgwałco- na przez Amnona, swego przyrodniego brata. 2 Sm 13 Tartan - patrz: Rabsak. Teodas - przywódca grupy 400 rebeliantów. Gdy zginął, jego zwolennicy zostali roz- proszeni i ślad po nich za- ginął. Gamaliel podał ten przykład w czasie sądu nad apostołami. Ruch, który roz- począł się od Jezusa, rów- nież zamrze, jeśli nie stoi za nim Bóg. Dz 5,34 nn. Teofil - osoba, do której Łukasz adresował swoją Ewangelię i Dzieje Apos- tolskie. Wiedział coś na temat chrześcijaństwa, ale Łukasz chciał mu prze- kazać znacznie pełniejsze informacje. Imię "Teofil" oznacza "przyjaciel Boga". Łk 1,3; Dz 1,1 Terach - ojciec Abrahama. Wyruszył z Abrahamem z Ur, zamierzając dojść do Kanaanu. Jednak osiadł w Charanie i tam zmarł. Rdz 11,27-32 Tiglat.Pileser - Tiglat- -Pileser III był w latach 745-727 przed Chr. królem AsyrŹŹ. Doprowadził do wzrostu potęgi AsyrŹŹ przez podboje mniejszych na- rodów. Izrael był jednym z krajów, które najechał. Król Menachem zapłacił mu dużą sumę pieniędzy, by móc utrzymać się przy władzy. Po tym, jak królo- wie Izraela (Pekach) i SyrŹŹ (Resin) zaatakowali Jerozo- limg, Tiglat-Pileser odpo- wiedział na wezwanie króla Achaza o pomoc i zajął Damaszek oraz kilka miast w północnym Izraelu. Achaz stał się poddanym Tiglat- -Pilesera. 2 Krl 15,29; 16,7 nn.; 2 Krn 28,16 nn. Tirhaka - patrz: Faraon. Tobiasz - Ammonita, który próbował zmusić Nehemia- sza do zaprzestania odbu- dowy murów Jerozolimy. Ne 2,10 nn.; 4; 6;13 Tomasz-jeden z dwunas- tu apostołów. Jego imię oznacza "bliźniak". Gdy Je- zus zdecydował się udać do Judei, ponieważ usłyszał o chorobie łazarza, To- masz wiedział, że przywód- cy żydowscy mogą znowu spróbować zabić Jezusa, ale gotów był pójść i z Nim umrzeć. Na pytanie Toma- sza przy Ostatniej Wieczerzy ! Jezus odpowiedział: "Ja jestem drogą i prawdą, i życiem". Kiedy Jezus uka- zał się uczniom pierwszego dnia Wielkanocy, Tomasza nie było wśród nich. Powie- dział, że nie uwierzy, iż Je- zus żyje, dopóki nie zoba- czy i nie dotknie Jego ran. Tydzień później Tomasz zobaczył osobiście Jezusa. "Pan mój i Bóg mój" - po- wiedział. Późniejsza trady- cja mówi, że Tomasz został misjonarzem w Indiach. J 11,16; 14,5-7; 20,24 nn.; 21,1-14; Dz 1,12-14 Trofim - chrześcijanin z Efezu, który udał się z Pawłem do Europy i Jerozolimy. , Dz 20,4; 21,29; 2 Tm 4,20 Tyberiusz - cesarz rzym- ski za czasów Jezusa. Pa- nował w latach 14-37 po Chr. W Ewangeliach mówi się o nim po prostu Cezar. ' Lk 31 Tychik - przyjaciel i po- mocnik Pawła, prawdopo- dobnie z Efezu. Niemal na pewno pojechał z Pawłem do Jerozolimy, ponieważ został wybrany przez Koś- cioły Azji Mniejszej (Turcja), aby zawieść zebrane przez nie pieniądze potrzebu- jącym chrześcijanom w Judei. Tychik był z Paw- łem, gdy ten przebywał w więzieniu. Paweł ufał mu i wysłał go do Kolosów, a później do Efezu z lista- mi, które napisał. W cza- sie swego ostatniego uwię- zienia w Rzymie Paweł wysłał Tychika do Efezu, by pomagał tamtejszym chrześcijanom. Dz 20,4; Ef 6,21-22; Kol 4,7-9; 2 Tm 4,12; Tt 3,12 Tymoteusz - chrześcija- nin z Listry, który był przy- jacielem i pomocnikiem Pawła. Jego matka była chrześcijańską Żydówką; jego ojciec Grekiem. Paweł wybrał Tymoteusza na swego pomocnika w cza- sie swej drugiej podróży misyjnej. Kiedy Paweł opuś- cił Tesalonikę, udał się tam Tymoteusz, by umacniać prześladowanych chrześ- cijan. Później Paweł posłał go z Efezu do Koryntu, aby nauczał korynckich chrześcijan. Tymoteusz został przywódcą Kościoła w Efezie. Często brakowało mu pewności i potrzebował wsparcia Pawła. Zawsze jednak był lojalny i wierny. Dwa listy, które Paweł na- pisał do młodzieńca, są pełne mądrych porad doty- czących zwierzchnictwa w Kościele. Dz 16,1-3; 17,13-15; 1 Kor 4,17; 1 Tes 1,1; 3,1-6; 1 i 2 Tm Tytus - chrześcijanin, któ- ry nie był Żydem, przyjaciel i pomocnik Pawła. Tytus był z nim w czasie jednej z podróży do Jerozolimy i prawdopodobnie podró- żował z nim dość często. Przez jakiś czas Tytus pra- cował wśród chrześcijan w Koryncie. Załagodził złe stosunki pomiędzy tamtej- szym Kościołem a Pawłem. Kiedy Tytus ponownie spo- tkał się z Pawłem i powie- dział mu, o ile lepiej mają się sprawy, Paweł napisał do Koryntian drugi list. Tytus wrócił z tym listem do Koryntu i pomógł w zorga- nizowaniu tam zbiórki dla potrzebujących chrześcijan w Judei. Pracował na Kre- cie, kiedy Paweł wysłał do niego list. 1 Kor 16,10; 2 Kor 2,13; 7,13 nn.; 8; 12,18; Ga 2; 2 Tm 4,10; Tt Uriasz -1. Chetyta, żoł- nierz w armŹŹ króla Dawida, mąż Batszeby. Ponieważ Dawid zakochał się w Bat-, szebie, wysłał Uriasza na front, aby tam zginął. 2 Sm 11 2. kapłan w Jerozolimie. Posłuchał króla Achaza i zmienił projekt Świątyni na taki, który został zatwier- dzony przez Asyryjczyków. 2 Krl 16,10 nn. 3. prorok w czasach Jere- miasza, zabity przez króla Jojakima, ponieważ kryty- kował lud w Judzie. Jr 26,20 nn. Uzza - jeden z mężczyzn, którzy pomogli królowi Dawidowi przewieźć Arkę Przymierza z Kiriat-Jearim do Jerozolimy. Powoził wo- zem, na którym umieszczo- no Arkę. Kiedy Uzza pod- parł Arkę ręką, gdy woły szarpnęły, Pan poraził go i Uzza umarł. 2 Sm 6,3-7 Waszti - królowa, z którą rozwiódł się król Achaszwe- rosz, gdy nie chciała go usłuchać. Est 1 Zabulon - syn Jakuba i Lei. Założyciel jednego z dwunastu pokoleń Izraela. Rdz 30,19-20; 49,13 Zachariasz -1. Zacha- riasz, król Izraela, który rządził tylko przez sześć miesięcy i został zamor- dowany przez Szalluma (752 r. przed Chr.). 2 Krl 14,29; 15,8-12 2. prorok i kapłan urodzony na wygnaniu w Babilonie. Swoje pierwsze proroctwo wypowiedział w roku 520 przed Chr. i zostało ono zapisane w Księdze Zacha- riasza. W tym czasie Żydzi, którzy wrócili z wygnania w Babilonie, stracili zapał i porzucili prace przy od- budowie Świątyni. Zacha- riasz zachęcał ich do kon- tynuowania prac i obiecy- wał świetlaną przyszłość. Ezd 5,1-2; Ne 12,16; Za 3. kapłan, mąż Elżbiety i ojciec Jana Chrzciciela. Kiedy pełnił służbę kapłań- ską w Świątyni, anioł powie- dział mu, że będzie miał syna, który przygotuje ludzi na przyjście Mesjasza. Zachariasz i Elżbieta byli już starzy. Ponieważ Zacha- riasz nie uwierzył aniołowi, pozostał niemy aż do naro- dzenia Jana. Lk 1 Zacheusz - celnik miesz- kający w Jerychu. Ponie- waż był niskiego wzrostu, wspiął się na drzewo, aby zobaczyć przechodzącego Jezusa. Jezus spojrzał do góry i spytał, czy może odwiedzić go w domu. Po spotkaniu z Jezusem Zacheusz był odmienio- nym człowiekiem. Lk 19,1-10 Zebedeusz - rybak, ojciec apostołów Jakuba i Jana. Mt 4,21-22 Zerach - Etiopczyk, który poprowadził dużą armię przeciwko wojskom króla Judy, Asy. Judejczycy starli armię Zeracha z powierz- chni ziemi. 2 Krn 14,9-14 Zilpa - niewolnica Lei, jednej z żon Jakuba. Zilpa była matką Gada i Asera, dwóch z jego dwunastu synów. Rdz 29,24; 30,9-13 Zimri - dowódca armŹŹ Izraelitów. Zimri zabił króla Elę i panował jako król Izraela przez siedem dni (885 r. przed Chr.). Został obalony przez Omriego. 1 Krl 16 Zorobabel - wnuk króla Jojakina i przywódca repa- triantów, którzy wrócili z Babilonu do Judy w roku 537 przed Chr. Został na- miestnikiem Judei i praco- wał razem z arcykapłanem Jozuem. Pod ich przewod- nictwem położono funda- menty Świątyni. Prace sta- nęły i dopiero prorocy Ag- geusz i Zachariasz namó- wili ich do wezwania ludzi, by dokończyli podjęte dzieło. Ezd 2,2; 3-5; Ag, Za 4 PRACA I STOSUNKI SPOŁECZNE Biblia opisuje życie na przes- trzeni wielu wieków i w wielu miejscach. Przedstawia style i wa- runki życia od na poły koczowni- czego (półpasterskie, półfarmer- skie) do życia osiadłego w mias- tach i wioskach. Zmieniało się ono z biegiem czasu, począwszy od pierwszych osadników w Ka- naanie, przez czasy królów Izra- ela i Judy i doświadczenia z życia na wygnaniu w obcych krajach, po życie pod panowaniem Greków i Rzymian. Lecz nie wszystko się zmieniło. Wielkie zwroty w poli- tyce nie miały znaczącego wpływu na życie zwykłych ludzi. Geogra- fia Izraela - a co za tym idzie i jej wpływ na codzienne życie - po- została ta sama. Stały wpływ przez stulecia miała także religia Izraela. Sama Biblia dostarcza większoś- ci informacji zawartych w tym rozdziale. Lecz nie jest to jej pierwszoplanowym zadaniem, zatem są one niepełne. Dużo uży- tecznych informacji dostarcza archeologia, zwłaszcza o budo- wnictwie, narzędziach i innych przedmiotach odkrytych w Izra- elu i okolicznych krajach. Metal i kamień wytrzymały upływ cza- su, ale drewno i skóra, płótno i wełna w klimacie Środkowego (Bliskiego) Wschodu niszczeją dość szybko. Pomocą w wyobra- żeniu sobie życia ludzi z czasów Starego Testamentu służyć mogą nam także malowidła z Egiptu i rzeźby z AsyrŹŹ. Izraelici jednak zawsze unikali portretowania lu- dzi, a nie wszystkie zwyczaje były u narodów takie same. Późniejszy okres jest lepiej udokumentowany; wiemy bardzo dużo na temat życia w starożytnej Grecji czy Rzymie, ale nie mamy pewności, w jakim stopniu ich styl życia miał wpływ na Żydów w Palestynie. Amatorzy, fachowcy i niewolnicy W okresie opisywanym przez Biblię niektóre z prac dzisiaj wy- konywanych przez "fachowców" wykonywano w domu. Większość rodzin posiadała na własność tro- chę ziemi i utrzymywała się z niej, najczęściej hodując owce i kozy. Kobiety zajmowały się przędze- niem i tkaniem. Mężczyźni sami budowali swe domy i uczyli tych umiejętności swoje dzieci. Rzemiosło i rękodzieło W czasach Starego Testamentu w Izraelu było niewielu rzemieśl- ników, którzy wykonywaliby pięk- ne przedmioty tylko ze względów estetycznych. Nawet w przypadku budowania miejsc kultowych do wykonania prac często musiano sprowadzać artystów zagranicz- nych. Izrael był biednym krajem i rzemieślnicy ograniczali się do wykonywania przedmiotów ściśle użytecznych. Mimo to, niektóre rzemiosła uznaje się już od wcze- snego okresu Izraela za rozwinię- te. Ich wykonywaniem zajmowały się niektóre rodziny, przekazując sekrety rzemiosła z pokolenia na pokolenie. Niektóre wyroby powstawały w konkretnych miejscach, być mo- że dlatego, że łatwo tam było zdo- być potrzebne materiały. Tak też Sukkot znane było z odlewu na- rzędzi metalowych. Jest możliwe, że dość wcześnie powstały cechy rzemiosł, zwłaszcza w miastach, gdzie -jak się wydaje - rze- mieślnicy różnych specjalności mieszkali w oddzielnych dzielni- cach. Biblia wymienia cieśli, pra- cowników wytwarzających płótno, garncarzy i złotników oraz wy- twórców perfum. W czasach nowotestamentowych cechy rzemieślnicze były dobrze znane w Imperium Rzymskim. Mu- siały jednak uzyskać licencję od cesarza, który chciał mieć pewność, że nie są tylko przykrywką dla nie- pożądanej działalności politycznej. W tym czasie rzemiosło było wśród Żydów bardzo poważane. Rzemieślnicy nie musieli na przyk- ład wstawać, gdy nadchodził uczo- ny, mimo że wszyscy inni wstawa- li. Rzemiosłem nazywano prawdo- podobnie pracę pisarzy. Pisma rabinów wymieniają wytwórców gwoździ, piekarzy, wyrobników sandałów, majstrów budowlanych, krawców. Jednak niektóre zawody traktowano pogardliwie, między innymi garbarzy, ponieważ był to zawód "nieczysty"; celników, po- nieważ dawał możliwości oszustw; tkaczy, ponieważ tkactwo uwa- żano za zawód kobiecy. Tkacze pracowali w jednej z najbiedniej- szych dzielnic Jerozolimy, nie- daleko Bramy Śmietników. Niewolnicy i praca przymusowa Niektóre przedsięwzięcia królów Starego Testamentu - na przykład budowlane lub kopalniane, a także prace budowlane za Heroda Wiel- kiego i jego następców - wymaga- ły ogromnych ilości robotników. W czasach Starego Testamentu w Izraelu akceptowano niewolnic- two, choć nie było ono szeroko rozpowszechnione. Mężczyźni i ich rodziny stawali się niewolni- kami zamożniejszych rodzin, gdy nie mogli spłacić swoich długów. Niewolnikami stawali się także jeńcy wojenni. Prawa Starego Tes- tamentu odnośnie niewolników są - jak na owe czasy - bardzo liberalne, choć być może ludzie nie zawsze do tych praw się sto- sowali. Izraelitom nie wolno było zapomnieć, że i oni byli kiedyś niewolnikami w Egipcie. Mieli więc uwalniać swoich niewolni- ków po sześciu latach ich służby. Król Dawid zmuszał jeńców wojennych do pracy nad swoimi przedsięwzięciami. Salomon także zorganizował system pracy przy- musowej, zmuszając do pracy tak- że Izraelitów. Mieli oni pracować dla króla co trzy miesiące przez miesiąc. Izraelici, wraz z niewol- nikami, budowali drogi, fortece i świątynie, dzięki którym Salo- mon stał się sławny. Zajmowali się polami uprawnymi króla i pra- cowali w jego fabrykach i kopal- niach. Dużo wcześniej prorok Samuel ostrzegał ludzi, że posia- danie króla oznaczać będzie przy- musową służbę w wojsku i przy- musową pracę. Niewolnictwo, jak i pobór do wojska, trwały w Judzie prawdopodobnie przez cały okres królewski. W czasach nowotestamentowych w Palestynie byli niewolnicy za- równo żydowscy, jak i nieżydow- scy. Nie zmuszano ich jednak do ciężkich robót. W większości byli służącymi w domach bogaczy i na dworze. Wydaje się, że nie było ich wielu. Robotników do budo- wy najczęściej zatrudniano na dniówkę (jak w przypowieści Jezusa o robotnikach w winnicy- Mt 20,1-16). Kiedy ukończono rozpoczętą przez Heroda Wiel- kiego budowę Świątyni (62-64 r. po Chr.), pracy pozbawiono ponad 18 000 robotników. Paweł i Piotr w swych listach przekazywali rady niewolnikom w różnych Kościołach. Ludzie ci żyli w Imperium Rzymskim poza Palestyną i prawdopodobnie ich życie tam było znacznie trudniejsze. Rolnictwo Mieszkańcy Palestyny na ogół zajmowali się rolnictwem, mimo że rodzaj gleby, klimat i inne czyn- niki sprawiały, że życie rolnika by- ło nieustannym mozołem i udręką. Ziemia, w większości pustynna i skalista, nie nadawała się do upra- wy. Kiedy Izraelici osiedlili się po raz pierwszy w Ziemi Obiecanej, każda rodzina otrzymała swój ka- wałek ziemi oraz prawdopodobnie prawo wypasu na wspólnych łą- kach. Jednak z upływem czasu ci, którym powodziło się lepiej, próbowali "wykupić" mniejszych rolników (zob. Iz 5,8) i biedni zawsze musieli ciężko walczyć o utrzymanie się na swojej ziemi. Typowy rolnik Izraelita nie mieszkał w swoim gospodarstwie, lecz w pobliskiej wiosce lub mias- teczku, znajdującym się często nie- daleko ufortyfikowanego miasta. Mieszkanie w pobliżu źródła wo- dy i obronnej osady było ważne w przypadku najazdu nieprzyjacie- la. Rolnicy posiadali tylko tyle zie- mi, ile sami wraz z rodziną mogli uprawiać, być może przy pomocy kilku niewolników lub robotników najemnych. Pracowali wszyscy członkowie rodziny. Rolnik przede wszystkim uprawiał ziemię, ale mógł także posiadać kilka owiec i kóz, którymi zajmował się jeden z jego synów lub wynajęty pa- sterz. Rolnik borykał się z czterema głównymi problemami: suszą, sil- nymi wiatrami ze wschodu (si- rocco), które wywiewały suchą glebę, plagami szarańczy oraz wojskami najeźdźców. Uprawy Uprawiano głównie zboża, wi- nogrona (na wino) i oliwki (na oli- wę). Te trzy uprawy wymieniane są w BiblŹŹ obok siebie bardzo często (np. Pwt 7,13; Ne 5,11; Oz 2,8). Lecz listę tę można poszerzyć. Zboża Pszenicę uprawiano w nielicz- nych żyznych dolinach, na równi- nie filistyńskiej, w dolinie Jordanu i dolinie Jizreel. Jęczmień można było spotkać częściej, gdyż wy- magał krótszego okresu dojrzewa- nia i rósł na gorszych glebach. Uprawiano także orkisz i proso. Chleb był podstawowym skład- nikiem pożywienia dla każdego i aby go zdobyć uprawiano każdy nadający się do tego kawałek ziemi. Na zboczach wzgórz, wy- korzystując skały i kamienie, budowano tarasy, aby zapobiec utracie cennej gleby. Warzywa Warzyw zbierano stosunkowo mało - soczewicę, groch, fasolę, cebulę, ogórki, czosnek i zioła. Uprawiano je w pobliżu domów lub pomiędzy winoroślami. Owoce Wino i rodzynki otrzymywano z winogron. Do innych uprawia- nych owoców należały melony, figi, migdały, granaty i orzechy. W czasie sześciomiesięcznej letniej suszy, trwającej od maja do paź- dziernika, wiele z nich dostarczało ludziom niezbędnych płynów. Oli- wy z oliwek używano do gotowa- nia, rozpalania ognia, wytwarza- nia lekarstw i prania. Winogrona i oliwki rosły na zboczach wzgórz. Len Z uprawianego lnu wytwarza- no płótno i knoty do lamp. Na ziemi położonej najwyżej wypasano stada lub sadzono lasy. Rolniczy rok Jakiś czas temu odkryto tablicz- kę z wapienia pochodzącą mniej więcej z czasów króla Salomona, na której widniała szkolna rymo- wanka. Nazwano ją kalendarzem z Gezer. Te dwa miesiące to zbiory oliwek Te dwa miesiące to sianie zbóż Te dwa miesiące to sianie późnych odmian Ten miesiąc to prace Z lnem Ten miesiąc to zbiory jęczmienia Ten miesiąc to żniwa i świętowanie Te dwa miesiące to uprawa winnic Ten miesiąc to letnie owoce Oto rok rolnika w skrócie Zbiory oliwek Od września lub października do listopada zbierano oliwki i wyciskano z nich olej. Drzewa oliwkowe mogą wytrzymać długie okresy suszy i rosnąć na glebach ubogich i kamienistych. Owocują po dwóch latach. Ponieważ owoce nie dojrzewają jednocześnie, rol- nik nie musi się spieszyć. W koszach znoszono je do ka- dzi, w których początkowo wycis- kano olej, rozgniatając owoce no- gami lub specjalnym tłuczkiem. Później do miażdżenia oliwek za- stosowano kamień młyński. Oliw- ki kładziono na kamienne koło z rowkami i przetaczano po nich inny kamień, trzymając za przy- mocowaną do niego belkę. Miąższ był zgniatany pomiędzy kamieniami. Duże prasy do wyciskania oli- wek zastosowano już w czasach króla Dawida, wyciskając olej z całych koszy oliwek. Do górnej części belki mocowano ciężary, podczas gdy dolną umieszczano w otworze w ścianie. Olej ściekał do kamiennych kadzi, gdzie zos- tawiano go na jakiś czas, by się ustał i wyklarował. Siew Praca rolnika postępuje zgodnie z porami roku. Orka i siew W październiku/listopadzie po długiej letniej suszy zaczynał wreszcie padać "wczesny deszcz". Od tego momentu, aż do stycznia, nastawał czas orania i siania. Pług, był to zwykle prosty, drew- niany pal zakończony uchwytem, z żelaznym (przed królem Dawi- dem jeszcze brązowym) ostrzem. Przymocowywano go do jarzma ciągnionego przez jednego lub parę wołów. Rolnik w jednej ręce trzymał pług, a w drugiej kij do poganiania wołów. Ze względu na swoją lekkość pług dawał się łatwo przenieść nad dużymi kamienia- mi. Pługiem tym robiono bruzdę głęboką na 8-10 cm. Nasiona (pszenica, jęczmień, len) sypano ręcznie i czasami raz jeszcze uży- wano pługa do zakrycia ziaren. Niekiedy po ziemi ciągnięto gałę- zie, aby ją wyrównać, a do usu- wania chwastów używano motyki 0 Sianie późnych odmian Od stycznia do marca padały zimowe deszcze i prace konty- nuowano, siejąc pszenicę, proso, groch, soczewicę, melony i ogórki. 0 Żniwa lnu i zbóż W marcu i kwietniu spadały "późniejsze deszcze". Dzięki nim ziarno rozwijało się tak dalece, że można było rozpoczynać żniwa. Najpierw, w kwietniu i marcu, zbierano len. Roślinę ścinano za pomocą motyki tuż nad ziemią, łodygi suszono i przygotowywa- no do przetworzenia. Potem, w kwietniu, maju i czerw- cu zaczynały się żniwa jęczmienia i pszenicy. Zboże ścinano sierpem (mała drewniana rączka zakoń- czona żelaznym lub miedzianym ostrzem) i wiązano w snopki, któ- re ładowano na wozy ciągnięte przez woły i transportowano na klepisko. Była to, jak należy są- dzić, wspólna własność i centrum życia wiejskiego w tym okresie- z reguły twarda, skalista ziemia lub ubita glina w wietrznym miejscu poza wioską. Brzegi kle- piska okładano kamieniami, a w środku na podłożu układano snopki. Młócono, uderzając zboże ki- jem, deską. Czasami do specjal- nie przygotowanych konstrukcji z drewna i kawałków żelaza zaprzęgano zwierzęta, a całość przejeżdżała po łodygach roślin. Wówczas zaczynano tak zwane oczyszczanie zboża, polegające na podrzucaniu łodyg do góry przy użyciu drewnianych wideł. Słomę zwiewało na bok (w zimie używa- no jej do karmienia zwierząt), a ciężkie ziarno spadało z powro- tem na klepisko. Wtedy prawdo- podobnie przesiewano je i składo- wano w glinianych dzbanach, w suchych silosach wykopanych w ziemi albo w stodołach. Wyda- je się, że był jeden duży silos na- rodowy i rolnik, oddając tam część swojego zboża, płacił "po- datek dochodowy" lub spłacał długi. Winnice W czerwcu, lipcu i sierpniu przycinano winorośle i porządko- wano teren wokół nich. Iz 5 i Mk 12 pokazują, jak przygotowywano nową winnicę. Kopano rów odgra- niczający i osadzano słupy, sta- nowiące wzmocnienie żywopłotu czy ogrodzenia. Młode winorośle sadzono w rzędach, a gałęzie unoszono do góry, wspierając na podpórkach. Wówczas gałęzie przycinano. Kiedy zaczynały się wykształcać owoce, stawiano osłonę z gałęzi lub kamienną wie- żę i domownicy strzegli zbiorów przed złodziejami, lisami czy szakalami. Gdy winogrona dojrzewały, ludzie strzegli swych winnic ze specjalnych wież obserwacyjnych. Zbiory owoców W sierpniu i wrześniu zbiera- no letnie owoce - figi, granaty i winogrona. Winogrona w ko- szach zanoszono do małych ka- dzi, w których podłoże obniżało się w stronę, gdzie ustawiano dzbany. Winogrona udeptywano, aby wycisnąć sok. Duże ilości takich kadzi znaleziono u pod- nóża wzgórz Judy. Zbieranie i wyciskanie soku z winogron odbywało się w świą- tecznym nastroju. Można było wówczas jeść owoce. "Gdy wej- dziesz do winnicy swego bliź- niego - czytamy w Księdze Powtórzonego Prawa - możesz zjeść winogron do syta, ile ze- chcesz; lecz do swego koszyka nie weźmiesz". Potrzeba było czterdziestu dni, aby zanieczysz- czenia osiadły. Wówczas fermen- tujące wino przelewano do buk- łaków z koziej skóry lub glinia- nych pojemników. W niektórych miejscach wy- twarzanie wina stało się czymś w rodzaju przemysłu. W Gibeon odkryto 56 uchwytów do dzba- nów, na których napisane były nazwy miast i imiona właści- cieli winnic. Poza tym odkryto 65 kadzi w kształcie dzwonu oraz kadzie fermentacyjne i pra- sy do wyciskania owoców. Zwierzęta Trzoda po hebrajsku oznacza owce, kozy, woły i osły, ale nie świnie. Osłów używano do trans- portu, a wołów do orki. Woły za- bijano dla mięsa tylko przy spec- jalnych okazjach. Owce i kozy zawsze trzymano razem. Z owiec uzyskiwano głównie wełnę na ubranie. Czasami jadano ich mię- so. W Izraelu ich tłusty ogon uwa- żany był za szczególny przysmak. Dawały także mleko, z którego twaróg stanowił pożywienie naju- boższych. Kozy ceniono za mięso i mleko. Z ich sierści wyrabiano szorstki materiał, a ze skór bukłaki. Wydaje się, że życie pasterza nie zmieniło się zasadniczo od czasów Abrahama do Jezusa. Pas- terz prowadził swe owce, znając każdą z osobna, i strzegł ich w noc i w dzień (patrz: J l0, I-6). Pomimo wykonanych z ostrych kamieni zagród, przebywającym tam zwierzętom ciągle groziło niebez- pieczeństwo ze strony złodziei i dzikich zwierząt - lwów, lampartów i niedźwiedzi (dopóki nie wyginęły), wilków, hien, sza- kali, węży i skorpionów. Pasterz nosił laskę, by na niej zaznaczać ilość padłych owiec, i był uzbro- jony w drewniany kij. Jeśli ktoś skradł owcę, pasterz musiał zapła- cić za nią właścicielowi stada. Jeśli dzikie zwierzęta napadły na owce, pasterz musiał to udowodnić (patrz: Wj 22,12-13). Czasy Nowego Testamentu W czasie objętym przez Biblię rolnictwo na terenie Izraela zmie- niło się niewiele, mimo że w in- nych krajach śródziemnomorskich dokonano zauważalnego postępu. Faryzeusze często nazywali ludzi bez wykształcenia religijnego "wieśniakami", co może świad- czyć o tym, że rolnictwa specjal- nie nie ceniono. Jednak uprawy stawały się bardziej intensywne. W pewnym tekście z tego okresu stwierdza się, że owoce Izraela są lepsze od owoców z innych kra- jów. Żyzna Galilea dawała więcej lnu i prawdopodobnie pracowano tam nad irygacją. Popularne stało się wtedy hodowanie drobiu. BudoWNICTWO, murarze i cieśle Sztuka budownictwa rozwijała się w Izraelu powoli. ,Jako nie- wolnicy w Egipcie Izraelici wy- konywali cegły do ogromnych przedsięwzięć budowlanych. Kie- dy jednak weszli do Kanaanu, wykazywali niewielkie zaintereso- wanie budownictwem. Szpiedzy donosili o "dużych i dobrze ob- warowanych" miastach w Kana- anie. Lecz izraelici wiele z nich zniszczyli, a budynki wzniesio- ne w ich miejsce nie były zbyt imponujące. Dopiero w czasach Dawida i Salomona budownictwo stało się sztuką, a to głównie za spra- wą pomocy i wskazówek murarzy i stolarzy fenickich, przysłanych przez króla Hirama z Tyru (patrz: 1 Krn 14,1 ). Budynki wzniesione później, po zerwaniu przymierza z Fenicją, są znowu gorsze. W jeszcze późniejszych czasach bardziej okazałe budowle zaw- dzięczają dużo wpływom perskim, greckim i rzymskim. Materiały Materiałami używanymi przy budowie były: błoto, kamienie, głazy, wapienie i drewno. W miejscach, gdzie brakowało kamieni, używano cegieł. Błoto mieszano ze słomą i formowano ręcznie lub przy pomocy drewnia- nych form w prostopadłościany lub sześciany i suszono na słońcu. Błota używano również jako zapra- wy, łączącej ze sobą luźne kamie- nie, dzięki czemu powstawał mur. Wapień w Palestynie jest mięk- ki i łatwo daje się ciąć, ale nie używano go zbyt często do wzno- szenia zwykłych budowli. Odkry- to starożytne kamieniołomy ze śladami kilofów i niedokończo- nych bloków kamiennych. Jako narzędzi używano młotków, pił, kilofów i siekier. Aby otrzymać duży blok kamienny, uderzano młotkami wzdłuż naturalnych pęk- nięć bloku, uzyskując w ten spo- sób szczeliny. Wbijano w nie dre- wniane kliny, które polewano wo- dą. Drewno rozszerzało się, dopro- wadzając do pęknięcia skały. Kamienie obrabiano wstępnie w kamieniołomie i odsyłano na te- ren budowy do ostatecznego wy- kończenia. To wyjaśnia zwały bloków kamiennych odkryte koło pałacu Lakisz i późniejszej cyta- deli w Jerozolimie. Jednak do bu- dowy Świątyni Salomona, jak podano w 1 Krl 6,7, kamień został przygotowany już w kamienioło- mie i "nie było dźwięku uderzeń młotków, siekier ani innych na- rzędzi w miejscu świętym". W tym czasie Izrael, zwłaszcza Galileę, porastały bujne lasy. Do celów budowlanych używano często drzew iglastych. Ogólne prace budowlane Prace budowlane oznaczały głównie konstruowanie domów i murów miast, kopanie studzien, cystern, kanałów dla wody oraz silosów na zboże. Był to z reguły wysiłek jednej rodziny lub całej społeczności (porównaj budowa- nie wspólnym wysiłkiem murów Jerozolimy za czasów Nehemia- sza - Ne 3-6). Nie było mowy o tym, by sami tylko rzemieślni- cy wykonywali prace. Domy budowano na kamiennych fundamentach, ale ściany robiono z cegły, krytej po obu stronach błotem. Czasami do wzmocnienia używano długich kamieni i na ka- miennych fundamentach stawiano drewniane kolumny w celu pod- parcia i powiększenia domu. Po- między tymi kolumnami stawiano mury z kamienia łamanego, two- rząc w ten sposób małe pokoje z wyjściem na dziedziniec. Nor- malnie budynek miał jednak tylko jeden pokój. Mury przykrywano z góry belkami, a dach robiono ze słomianki krytej tynkiem ze sło- my, błota i wapna. Z reguły bu- dynki były jednopiętrowe, ale sam dach dawał dodatkową przestrzeń do pracy. Prowadziły nań schody na zewnątrz domu lub drabina we- wnątrz. Wokół krawędzi dachu biegła barierka, żeby zapobiec wypadkom. Mury miejskie budowano z kamienia łamanego lub głazów, czasami pokrytych tynkiem i wzmocnionych wieżami. Gła- zy były tylko nieznacznie obro- bione, lecz układano je, starannie dopasowując. Domy wznoszono wzdłuż wewnętrznej strony murów i był to jedyny przejaw planowej zabudowy. Z upływem czasu wiele domów wyposażono w cysterny do groma- dzenia wody deszczowej. Drążono je w litej skale i wykładano płyt- kami z wapienia, żeby woda nie wyciekała. Ze zbiorników wod- nych drążonych w skale -jak po- kazały niektóre wykopaliska- wychodziły czasami tunele, by łatwiej można było z nich czerpać wodę. Zbiornik z Megiddo pocho- dzi z czasów Izraelitów. Murarze i cieśle wykonywali też przedmioty codziennego użytku - kamienne miski, słoje na wodę, ciężarki do krosna, kamienie młyńskie, drewniane jarzma, pługi, młockarnie, wózki i meble. Szczególne projekty Do szczególnych przedsięwzięć budowlanych z czasów biblijnych należą: pałac Dawida, fortyfikacje Salomona, Świątynia wraz z oko- licznymi budynkami w Jerozoli- mie, pałac Achaba w SamarŹŹ, tunel wodny Ezechiasza w Jero- zolimie, odbudowa Jerozolimy po powrocie z wygnania, wiele bu- dynków Heroda Wielkiego i jego następców (Świątynia, pałac He- roda, twierdza Macheront, Hero- dium, Masada i zatoka w Cezarei). Za Poncjusza Piłata wybudowano akwedukt zaopatrujący Jerozolimę w wodę. Świątynia zbudowana w Jerozo- limie przez Salomona była z pew- nością najbardziej spektakularnym z wczesnych przedsięwzięć. Hiram, król Tyru, który był jed- nym ze sprzymierzeńców Salomo- na, dostarczył drzew cedrowych. Wysłał też wykwalifikowanych rzemieślników. W tym momencie, po raz pierwszy, odkąd Izraelici weszli do Kanaanu, pojawiają się pięknie ciosane i gładzone kamie- nie - mur z kamienia ciosanego. Narożniki są dobrze złączone i związane, bloki ściśle przylega- ją bez użycia zaprawy, a kamienie ułożone są naprzemiennie dla zwiększenia wytrzymałości konstrukcji. Ściany Świątyni Salomona mia- ły trzy warstwy obrobionych kamieni, zwieńczonych cegłą na warstwie belek cedrowych. Drewno służyło amortyzacji wstrząsów w przypadku trzęsienia ziemi. Dach i drzwi zrobione były z drewna; podłogę, ściany i suf‹t wyłożono listwami z drewna cedrowego i jodłowego, udekoro- wanymi rzeźbami (patrz: l Krl 6). Fortyfikacje Salomona w mias- tach Chasor, Megiddo i Gezer miały mury miejskie zbudowane według wzoru kazamat (dwie ściany z biegnącymi w poprzek ściankami działowymi, a prze- strzeń między nimi wypełniona kamieniami lub pozostawiona na magazyny) oraz bramami miejskimi z trzema pomieszcze- niami dla straży po obu stronach. Pod wyłożoną kamieniami podło- gą biegł kamienny rynsztok. Tunel Ezechiasza został zbu- dowany, by doprowadzić wodę ze źródła Gichon do Jerozolimy. W roku 1880 odnaleziono intere- sujący zapis, wyryty przez robot- ników, opisujący przeżycia dwóch grup pracujących na głębokości 45 metrów, które po przebyciu 350 metrowego krętego korytarza, mają się spotkać w połowie drogi."Dnia, kiedy kończono przebija- nie tunelu, robotnicy po obu stro- nach uderzyli toporami i znaleźli się tuż koło siebie. Wtedy do zbiornika popłynęła woda ze źródła..." Ze względu na program budo- wlany króla Heroda rzemiosło budowlane było w czasach .Jezusa wysoko cenione. Mówi się, że Herod przygotował 1000 wozów do transportu kamienia, którego część wydobywano z jaskiń pod samym miastem. Kamienie o wadze od 5 do 10 ton tran- sportowano na miejsce budowy, prawdopodobnie na rolkach. Łuki i sklepienia wykonywano według wzoru rzymskiego. ,Jerozolima za czasów Heroda była typowym miastem cesarstwa rzymskiego. Wykopaliska odsła- niające teren ,lerozolimy z I w. po Chr. odkryły duże, budowane z przepychem domy. Jest w nich ogrzewanie pod podłogą i kanali- zacja. Po obu stronach wyłożonej kamieniami rzymskiej drogi, w le- żącej opodal wiosce, stoją kamien- ne wsporniki dla pochodni, które pełniły funkcje ulicznych latarń. Domy biedaków nadal były proste, lecz prawdopodobnie większość miała więcej niż jedno piętro. Wyrób odzieży Do wykonywania odzieży słu- żyły następujące materiały: płótno lniane, wełna owcza, włosie kozy i skóry zwierzęce (zob. Inne za- wody: Wyroby ze .skóry). W Izrae- lu wełny używano dopiero od momentu, kiedy zaczęto ją impor- tować, prawdopodobnie po okresie niewoli. Izraelici lubili przyozda- biać swe ubrania jaskrawymi frę- dzlami, lamówkami i chwastami. Złotej nici używano do haftowa- nia bardzo szczególnych ubrań - na przykład szat arcykapłanów (Wj 39,3). Wełna Owce, po wykąpaniu, strzyżono na wiosnę. Wełnę prano albo prze- syłano folusznikowi do oczysz- czenia z naturalnych olejów. Robił to, udeptując wełnę rozłożoną na skale w wodzie. Potem rozkładano ją na słońcu, by wyschła i zbielała. W 2 Krl 18,17 czytamy o "Polu Folusznika" znajdującym się przy kanale z wodą-jak to często by- wało - poza miastem, ze względu na zapach. Folusznik obrabiał tak- że świeżo utkane tkaniny, aby je skurczyć. Czasami był też odpo- wiedzialny za barwienie wełny. Płótno W Izraelu len rósł tylko na południowej, nadbrzeżnej rów- ninie, koło Jerycha i w Galilei; w czasach nowotestamentowych ilość lnu uprawianego w Galilei znacznie wzrosła. Duże ilości lnu produkowali Egipcjanie, a mocząc go w bieżącej wodzie uzyskiwali bardzo miękkie płótno. Biblia nazywa je "najczystszym lnem". Szatę z "najczystszego lnu" daro- wał faraon Józefowi, ustanawiając go zarządcą (Rdz 41,42). Płótna tego używano do wytwarzania ubrań i żagli. Rachab z Jerycha ukryła szpiegów pod łodygami lnu rozłożonymi na dachu (Joz 2,6). Po ścięciu i wysuszeniu lnu usuwano nasiona. Potem raz jeszcze moczono go i suszono w piecu. Włókna oddzielano i len gotowy był do przędzenia i tkania. Płótna z reguły nie far- bowano, choć czasami wplatano weń niebieskie nitki (szatę arcykapłana z niebieskiego lnu uważano za bardzo uroczystą - Wj 28,31 ). Zatem jeśli w BiblŹŹ mowa jest o kolorowych stro- jach, są to zazwyczaj stroje wełniane. Farbowanie W Rdz 30,32 w stadach Labana oprócz białych były także owce cętkowane, pstre i czarne! Wełna może mieć wiele naturalnych kolo- rów, zatem podstawowe barwniki mogą dać w efekcie różnorodność odcieni. Kolory najczęściej wymie- niane w BiblŹŹ to niebieski, szkar- łatny i purpurowy. Mogły to być podstawowe barwniki. Stroje pur- purowe były oznaką pochodzenia z rodu królewskiego i bogactwa. Purpurę kiepskiej jakości można było otrzymać, farbując ubranie najpierw na niebiesko, potem na czerwono. Najlepszą purpurę przy- wożono z Tyru i była ona bardzo kosztowna. Wyrabiano ją z mię- czaków wyławianych na wschod- nim wybrzeżu Morza Śródziemne- go. Przemysł ten kontrolowali wy- łącznie Fenicjanie i Izraelici mu- sieli prawdopodobnie importować wszystkie swoje purpurowe stroje. Centra farbiarskie powstawały także w Izraelu, w miejscach, w których łatwo było o wodę i tereny do wypasu owiec. Takimi ośrodkami były m.in. Gezer, Bet- -Szemesz, Bet-Sur i Debir. W De- birze, jak wykazały wykopaliska, istniało co najmniej trzydzieści domów z pomieszczeniami do farbowania. W każdym znajdowały się dwie kamienne ka- dzie z małymi otworami na górze. Do kadzi wsypywano potaż i ga- szone wapno, a później dodawano barwnik. W drugiej kadzi było więcej barwnika. Wełnę pod- dawano dwu kąpielom. Potaż i wapno gaszone utrwalały farbę, po czym przędzę rozkładano do wyschnięcia. Po wyschnięciu była gotowa do przędzenia i tkania. Niemal każdy dom w Debirze posiadał także warsztat tkacki. Przędzenie i tkanie Po wyczesaniu wełnę przędzono we włókno. Przędzenie było zwyk- le zajęciem dla kobiet. Prawdopo- dobnie używano do tego prostego ręcznego wrzeciona, wykonanego z drewna i elementów kamiennych lub kościanych, które przetrwały do obecnych czasów. W Izraelu zasadniczo używano dwóch rodza- jów krosna: krosno pionowe i krosno poziome. Tkacz stał przed krosnem pio- nowym, z nićmi osnowy zaczepio- nymi na wale tkackim biegnącym poprzecznie u góry (włócznia Go- liata była tak gruba, jak wał tkacki - I Sm 17,7), utrzymywanym przy pomocy ciężarków. Gdy tkacz pra- cował, nici biegnące w poprzek podchodziły do góry. Jednocześnie można było pracować na pięciu czy sześciu osnowach, dzięki cze- mu mogły powstawać wzory. Ponieważ tkacz mógł się poruszać, był w stanie wykonać szerokie kawałki materiału. Później wprowa- dzono obracającą się belkę, umie- szczaną u dołu krosna. Tkanina zaczynała się u dołu, a wykończo- ny materiał zwijał się do góry. Dzięki temu można było wytwo- rzyć dość długie kawałki materiału. Poziome krosno składało się z dwóch belek przymocowanych czterema kołkami do ziemi. Przed nimi siadał tkacz. Krosno nie mo- gło być szersze niż rozstaw ramion tkacza, chociaż Egipcjanie opraco- wali system, dzięki któremu przy krośnie mogła pracować dwójka ludzi. Krosno to służyło do tkania wełny i lnu, a czasem także bar- dziej szorstkiego włosia koziego lub wielbłądziego, na grube szaty pasterzy i na namioty. Kiedy Biblia mówi o wyszywa- nych (różnobarwnych) szatach, (patrz: Sdz 5,30; Ez 26,16) może się to odnosić do różnych materia- łów zszytych z sobą, albo tkanych wzorach, choć Izraelici znali też haft i potrafili wytwarzać gobeliny. Nadawanie formy Istniały dwa główne sposoby nadawania formy ubraniom. Jeśli krosno było wystarczająco szero- kie, całe ubranie mogło zostać wykonane z jednego kawałka (Jezus miał szatę bez szwów- J 19,23). Tkacz zaczynał od kra- wędzi jednego rękawa i dochodził do krawędzi drugiego rękawa, zostawiając otwór na szyję. Rękawy mogły być dowolnej długości, a wzór w paski był łat- wy do wykonania. Po odcięciu wolne osnowy związywano w su- pełki, co wzmacniało boki. Czasa- mi w dolnych rogach pozostawia- no je jako frędzle. Jeśli krosno było wąskie, ubra- nie zszywano z trzech części: sta- nu z rękawami, części przedniej i tylnej. Otwór na głowę wzmac- niano tkanym obszyciem. Czasami robiono ubrania okrąg- łe. Tkacz zaczynał od środka i tkaninę poszerzał o wątek lub dwa za każdym razem. Rodzaje ubrań Niełatwo jest uzyskać pewność co do szczegółów stylu ubrań. Mamy kilka obrazów i szereg opisów w BiblŹŹ, lecz czasami trudno jedno dopasować do dru- giego (patrz: Dom i życie rodzinne w BiblŹŹ - rozdział: ubrania i moda). W czasach patriarchów (od Abrahama do Józefa) używano szaty długiej do kostek, udrapowa- nej na jednym ramieniu i odsła- niającej drugie. Wydaje się mało prawdopodobne, by szata ta była tkana, ponieważ jej górna krawędź jest ukośna, a dolna półokrągła. Być może wykonywano ją ze skór i pasków filcu. Mężczyzna mógł nosić spiętą paskiem krótką koszulę z płótna lub skóry, w którą się zawijał; na to nakładał coś podobnego do ko- szulki z krótkim rękawem. Pasy robiono z wełny i czasami boga- to zdobiono. Prz 31,24 opisując "idealną żonę" stwierdza, że "płótno wyrabia, sprzedaje, pasy dostarcza kupcowi". Zarówno mężczyźni jak i ko- biety nosili bieliznę albo tunikę o podstawowym wzorze, czasem ozdobioną szarfą, a na wierzch płaszcz z płótna lub wełny z frędz- lami. Główną różnicą między ubraniem mężczyzny i kobiety by- ło to, że strój kobiety był bardziej kolorowy. W czasach nowotestamentowych do podstawowego ubioru należały tunika i płaszcz. Tunika grecka, często bez rękawów, była długa, choć dzięki pasowi można ją było skrócić. Noszono różne rodzaje płaszczy. Jedynie obywatele rzym- scy mogli nosić rzymską togę. GÓRNICTWO I OBRÓBKA METALI W Pwt 8,9 Mojżesz obiecał Izraelitom, że kraina Kanaanu bę- dzie bogata. "Jej kamienie zawie- rają żelazo, a z jej gór wydobywa się miedź". W rzeczywistości są to jedyne dwa metale wydoby- wane w rejonie Izraela. Złoto, srebro, cyna i ołów musiały być sprowadzane. Złoto i srebro Złoto było prawdopodobnie pierwszym metalem znanym czło- wiekowi, ponieważ znajduje się je w czystym stanie i nie potrzeba do jego odlania skomplikowanych procesów. Kiedy Izraelici wyszli z Egiptu, Egipcjanie używali już złota od kilku stuleci. izraelici zabrali z sobą z Egiptu złote i srebrne ozdoby i wiedzieli, jak te metale obrabiać. Do wytworzenia litych przed- miotów metal topiono i wlewano do form. Wj 32,4 opisuje, jak Aaron zebrał kolczyki, stopił je i wlał do formy, aby odlać złotego cielca. Ze złota robiono także proste lub o wyszukanych kształ- tach płyty do przykrycia przed- miotów. W Starym Testamencie pojawiają się różne słowa określa- jące złoto, co może oznaczać róż- nice w kolorze i jakości, ale dok- ładne ich znaczenie nie jest znane. Kiedy Izraelici weszli do Kana- anu, złoto i srebro stanowiło część łupów wojennych. Rzemieślnicy wykonywali ozdoby i biżuterię dla tych, którzy mogli sobie na to pozwolić, a w czasach religijnego załamania przejmowali praktyki sąsiednich narodów i wykonywali bożki ze srebra lub złota (zwyczaj ten był mocno krytykowany przez proroków). Rzemieślnicy ci z pew- nością nie byli bardzo doświad- czeni. Kiedy Salomon potrzebo- wał precyzyjnego wykonawstwa prac przy budowie Świątyni i in- nych budowli, zatrudnił ekspertów z Fenicji. Sprowadził złoto z Oti- ru. Mówi się o nim, że srebro uczynił w Izraelu tak popularnym jak kamień. Proces oczyszczania złota i sre- bra - topienie ich w celu oddziele- nia zanieczyszczeń - pojawia się w BiblŹŹ często sparafrazowany, jako oczyszczający efekt cierpienia. Wj 11,2; 32,4; 25, I 1. 31; Joz 6,19; 22,8; Sdz I 7,1-4; lz 2,20; 40,19; Oz 8,4; 2 Krn 2,7; 1 Krl 10,1-27; Za 13,9; M13,2-3; I P 1,7 Miedź Miedź była metalem najobficiej występującym w Izraelu. Oddzie- lano ją od rudy przez ogrzewanie (wytapianie) i chociaż metal ten był dość giętki, można go było utwardzić i nadać mu wymagane kształty kując na zimno. Jeszcze przed rokiem 2000 przed Chr. od- kryto, że jeśli dodać do niej 4 pro- cent cyny, to miedź stawała się mocniejsza i twardsza. Obniżała się również jej temperatura top- nienia i można ją było wlać do formy i nadać odpowiedni kształt. W rezultacie otrzymano brąz. Jednak hebrajskie słowo oznacza- jące miedź i brąz jest takie samo i nie wiadomo, kiedy Izraelici za- częli wytwarzać brąz. Z pewnoś- cią znali go przed wykonaniem pięknych detali zdobiących Świątynię Salomona - wielkie- go brązowego basenu ("morza"), spoczywającego na dwunastu brązowych wołach i brązowych kolumnach, zwieńczonych liliami i owocami granatu. , Rudę miedzi wydobywano na półwyspie Synaj i w Arabie, pus- tynnym obszarze pomiędzy Mo- rzem Martwym a zatoką Akaba. Archeologia pokazała, że na tym obszarze kopalnie istniały już w czasach, kiedy Izraelici byli w Egipcie, a nawet znacznie wcześniej. W Timnie, około 30 ki- lometrów na północ od Elat, pod- , ziemne korytarze kopalni rozcho- dzą się na setki metrów we wszyst- kich kierunkach i to na kilku po- ziomach. Głębsze korytarze znaj- dują się na głębokości kilkuset stóp pod powierzchnią i są wentylowane dzięki kanałom doprowadzającym powietrze. Hi 28 opisuje prace w kopalni srebra. W Izraelu srebra nie wy- dobywano, jednak opis ten można równie dobrze zastosować do opisu wydobycia miedzi i żelaza. "Kres się kładzie ciemności, prze- szukuje się wszystko dokładnie, kamień i mroki, i zmierzch. Na odludziu kopią chodniki, hen tam, gdzie noga się gubi, zawieszeni kołyszą się samotni". Niekiedy sugeruje się, że Izrae- lici nauczyli się sztuki wytapiania i obrabiania miedzi od Madiani- tów, pustynnego plemienia, w któ- re wżenił się Mojżesz. Możliwe jest też, że w owych czasach ist- nieli wędrowni druciarze czy ko- wale. Malowidło na grobowcu egipskim ukazuje grupę Azjatów z czymś, co z wyglądu przypomina wykonane z koziej skóry miechy kowalskie. W Bet-Szemesz odkryto piec z okresu Sędziów. Wytapiano w nim na małą skalę miedź - zna- lazły już w nim zastosowanie mie- chy kowalskie. W Izraelu znaleziono także inne piece z czasów Salomona - niektó- re służyły do wytapiania miedzi, inne do żelaza. Kowale otrzymy- wali metal, topili go w glinianych naczyniach nad ogniem i nadawali mu kształt, czasami wlewając do kamiennych form. Ich produkcja przeznaczona była głównie dla potrzeb wojska i do użytku domo- wego, były to groty strzał, lance i ostrza włóczni, miecze, sztylety, siekiery, ostrza pługów, topory cie- sielskie, dłuta, igły, agrafki, pin- cety, bransolety, garnki i wiadra. Nie jest jasne, jak bardzo roz- powszechnione było wydobycie metali i ich wytapianie w czasach Salomona. Archeologowie sądzą, że doszło wtedy do małej "rewo- lucji przemysłowej". Kilka kopalń i pieców do wytopu odkryto w Ara- bie. Piece miały różne kształty- jedne były okrągłe, inne kwadrato- we, niektóre składały się z dwóch części. Odnaleziono też ślady obo- zowisk, w których mieszkali ro- botnicy, najprawdopodobniej nie- wolnicy. Budowle z cegły, odkry- te na wykopalisku u szczytu zato- ki Akaba, określono jako miasto, które Biblia nazywa Esjon-Geber (Elat). Sądzono, że należą one do ogromnej huty, do której wy- syłano miedź, aby po wstępnym wytopieniu eksportować ją dalej. Lecz hipotezy te stoją dzisiaj pod dużym znakiem zapytania. Późniejsze wykopaliska pokazały, że prace górnicze, które budzą dziś największy podziw, prowa- dzono tylko w okresie znacznie wcześniejszym, jeszcze przed pod- biciem Kanaanu - podczas gdy budowle z cegły mogły być dużą, ufortyfikowaną gospodą na waż- nej trasie handlowej. Żelazo Użycie żelaza w Izraelu roz- powszechniało się bardzo powoli. W czasie formowania trzeba je było ogrzewać, zatem proces je- go uzyskania był trudny. Kiedy Izraelici wkroczyli do Kanaanu, Kananejczycy mieli już w swym wyposażeniu rydwany z żelazny- mi częściami i inny sprzęt. Kiedy Filistyni pokonali Izrae- litów za czasów Samuela i Saula, nie zezwolili im na uprawianie ko- walstwa, aby nie mogli wyprodu- kować trwałych mieczy i włóczni. Jeśli Izraelici chcieli naprawić swoje miedziane narzędzia lub je naostrzyć, musieli udawać się do Filistynów, którzy żądali za tę usługę bardzo wysokich opłat. Jednak Dawid miał wielkie zapasy żelaza. "Przygotował też Dawid bardzo wiele żelaza na gwoździe, na drzwi w bramach i na spoje- nia...". Od tego też czasu przed- mioty z żelaza stały się powszech- niejsze. Rudę żelaza odkryto i wy- dobywano także w Arabie. Joz 17,16; 1 Sm 13,19-22; 1 Krn 22,3 Okres Nowego Testamentu W czasach Nowego Testamentu w Jerozolimie istniał bazar kowali. Jednak prace przy wytapianiu brą- zu i żelaza w niektóre święta reli- gijne były zakazane, ze względu na towarzyszący im hałas. Ekstra- wagancje dworu króla Heroda oznaczały zwiększony handel towarami luksusowymi. W Świątyni zbudowanej przez Heroda w Jerozolimie podwójną bramę, progi oraz nadproża wyło- żono złotem i srebrem. Ściany wewnętrzne pokryte były pozłotą. Zgromadzono złote i srebrne lam- py oraz naczynia, a nawet złote szpice na dachach, aby odstraszać ptaki! Trzeba było przeszkolić tysiąc kapłanów do wykonania większości z tych prac, gdyż do Świętego Miejsca w Świątyni mogli wchodzić tylko kapłani. Ceramika W porównaniu z wyrobami sąsiadów ceramika Izraela wyda- je się kiepska i niezbyt atrakcyj- na. Różnica między malowaną ceramiką Kananejczyków i Fili- stynów a ubogim wzornictwem Izraelitów, kiedy zajęli Kanaan, jest ogromna. Wynika to jednak z faktu, że Izraelici wyrabiali ceramikę dla celów użytkowych a nie dekoracyjnych. Formy były dobre, a produkty starannie wykonane. W czasach króla Dawida sztu- ka ceramiczna nieco się rozwi- nęła. Pojawiły się nowe kształty i pewne formy dekoracyjne. Wyrabiana ceramika stawała się coraz lepsza i w czasach królów można mówić o małym przemyśle ceramicznym, z "fabryczkami", produkcją masową, kilkoma standardowymi kształtami i zna- kami handlowymi. Wykonywa- no znacznie więcej naczyń, utrzymując przy tym wysoki standard. W czasach Nowego Testamentu najprawdopodobniej wyroby z de- likatnej ceramiki importowano. Garncarze Garncarze, zwłaszcza w czasach późniejszych królów, pracowali najprawdopodobniej w kilkuoso- bowych grupach, razem ze swoi- mi uczniami, którymi często byli ich synowie. Istnieją dowody, iż garncarze dostarczali wiernym naczyń do gotowania posiłków ofiarnych na dziedzińcu Świątyni. Wydaje się, że istniał także kró- lewski cech garncarzy wykonu- jący prace dla króla (1 Krn 4,23). Prawdopodobnie produkowali oni duże słoje do przechowywania produktów z prywatnych włości króla. Znaleziono takie słoje, o pojemności 45 litrów, z pie- częcią na rączce "własność króla", Pod spodem widnieje nazwa jed- nego z czterech miast: Chebronu, Zif, Soko albo Memszat. Być może znajdowały się w nich kró- lewskie winnice, albo były to miejsca przyjmowania od ludzi podatków w formie płodów rolnych. 0 Pracownia garncarza Cały proces wytwarzania cera- miki odbywał się prawdopodob- nie w jednym miejscu. Potrzebna do produkcji była woda (strumień lub cysterna), koła, na których nadawano glinie kształt, i piece do jej wypalania. Na podwórzu garncarz przygotowywał glinę i tam wyrzucał pęknięte kawałki i skorupy z pieca. Jr 19,2 mówi o "Bramie Sko- rup" koło doliny Ben-Hinnom. Przypuszczalnie stał tam dom garncarza. W Ne 3,11 i 12,38 czytamy o "Wieży Piekarników" w Jerozolimie, co może oznaczać piece do wypalania gliny. 0 Przygotowywanie gliny Ceramikę wykonywano z miej- scowej, czerwonej gliny. Garn- carz nie zmieniał jakości gliny, a tylko mieszał ją ze zmielonym wapieniem, którego było pod dostatkiem. Dzięki temu wyko- nane naczynie wytrzymywało wysokie temperatury (co było pożyteczne w przypadku naczyń do gotowania), ale oznaczało też, że garncarz musi wypalać glinę w niższej temperaturze, bo w przeciwnym razie wapień uległby zniszczeniu. Surową glinę wystawiano na słońce, deszcz i mróz, by ją poła- mać i usunąć zanieczyszczenia. Wówczas dodawano do niej wody i deptano (patrz: Iz 41,25). Wyma- gało to umiejętności. Wodę trzeba było odmierzyć i wlewać równo, a powietrze usunąć. 0 Obrabianie gliny Istniały trzy sposoby obróbki przygotowanej gliny. ů Glinę można było włożyć do formy. W ten sposób Kananejczy- cy robili swoje płyty; tak też wy- twarzano większość lamp z okresu Nowego Testamentu. Hi 38,14 mówi o pieczętowaniu gliny. ů Glina mogła być modelowana ręcznie. W Izraelu wytwarzano w ten sposób jedynie zabawki, piece i nieliczne naczynia. ů Glinę można było też kształto- wać za pomocą koła - i była to najczęstsza metoda obrabiania. Najwcześniejszym rodzajem koła garncarskiego był okrągły dysk, obracający się na pionowym wale. J‚dnak mniej więcej w okre- sie Wyjścia do użytku wszedł nowy rodzaj koła. Miało ono drugi, większy dysk, zamon- towany poniżej pierwszego. Przy- spieszyło to obroty i dało możli- wość napędzania przez pomocni- ków garncarza. Kół garncarskich używano prawdopodobnie wszę- dzie, ale Biblia wymienia je tylko raz (gdy Jeremiasz odwiedza dom garncarza - Jr I8,3) i znajduje się je rzadko. Prawdopodobnie wy- konywano je najczęściej z drewna lub gliny i nie przetrwały do dziś. Kamienne koła znaleziono w Me- giddo, Lakisz i Chasor. Nie ma dowodów, że koła napędzanego nożnie używano przed rokiem 200 przed Chr., mimo że stoso- wano je powszechnie w czasach nowotestamentowych. Po nadaniu naczyniu podstawo- wego kształtu zostawiano je do stwardnienia. Następnie wracało ono na koło w celu wypracowania bardziej delikatnych kształtów. W okresie późnych królów pro- dukcję na różne sposoby przyspie- szano. Czasami na koło kładziono od razu bardzo dużą ilość gliny i naczynia kształtowano począw- szy od góry, a po uformowaniu "zrywano" je: W pierwszej fazie na kole pracowali niewykwali- fikowani robotnicy, nadając na- czyniu tylko kształt podstawowy Używali taniej gliny i w efekcie uzyskiwali grube naczynia, które wykańczali wykwalifikowani garncarze. 0 Wypalanie Wypalanie glinianych przed- miotów w piecu garncarskim było ostatecznym sprawdzianem umie- jętności garncarza. Różne rodzaje gliny wymagały różnej obróbki. Jednak metod wypalania z tam- tego okresu nie znamy. Odkryto kilka pieców. Niektóre z nich mia- ły kształt litery U, ale niełatwo określić, czy używano ich do wy- palania ceramiki, czy wytapiania miedzi. 0 Zdobnictwo Izraelici nie glazurowali swej ceramiki, lecz używali trzech in- nych sposobów na jej ozdobienie. ů Angoba jest dobrej jakości glinką z dużą zawartością żelaza, która była rozcieńczana i nakła- dana pędzlem w miejscach, które garncarz chciał dekorować. ů Czasami malowano czerwoną lub czarną linię wokół nasady uchwytu lub wokół środka dzbana lub naczynia. ů Ceramice nadawano połysk ręcznie, albo przy użyciu koła. Aby ten efekt uzyskać, po wy- suszeniu, ale przed wypalaniem, pocierano glinę narzędziem z ka- mienia, kości lub drewna. Po wy- paleniu fragmenty tak przygoto- wywane dawały w efekcie połysk. Technikę pierwszą i trzecią czasami łączono. Niektóre z odkrytych przez archeologów dzbanów na perfumy są czarnego koloru. Nie wiadomo dokładnie, jak je wytwarzano. Być może przed wypalaniem zanurza- no je w mleku lub oleju z oliwek, a potem lekko polerowano. Glazurowanie stosowali Grecy i Rzymianie. Artykuły wytwarzane przez garncarza Istniały dwa główne typy wy- tworów ceramicznych. 0 Misa Mogły to być duże misy bankie- towe z czterema uchwytami lub też małe kubki (najczęściej bez uchwytów). Mis używano do mie- szania win, podawania jedzenia, przechowywania węgla, gotowania itp. Piec domowy to odwrócona misa bez denka. Aby go otrzymać, wystarczyło nadać glinie określo- ny kształt. Wypalała się ona w czasie gotowania. Kawałki stłu- czonej ceramiki przyklejano do pieca po jego stronie zewnętrznej, aby ograniczać wzrost temperatury. Lampy wykonywano podobnie jak misy, a brzegi zaginano do środka, gdy glina była jeszcze plastyczna. Ich styl zmienił się znacznie w czasie dziejów Izraela, lecz podstawowy wzór pozostał ten sam. Stopniowe zmiany na różnych etapach wytwarzania ceramiki, umożliwiają ekspertom użycie jej do określenia wieku wykopalisk. 0 Dzban Wytwarzano dzbany do wina, wo- dy lub oleju. Używano ich także do przechowywania dokumentów. Małe dzbanuszki produkowano specjalnie do perfum. Wśród innych przedmiotów ceramicznych były także butelki na wodę przydatne w podróży, przedmioty przemysłowe (tygle, gliniane formy, spirale wrzecion, ciężarki do krosna); zabawki (lal- ki, konie, wielbłądy) i przedmio- ty gliniane związane z religią Kananejczyków. Jeśli naczynia się tłukły, czasa- mi naprawiano je, spajając dru- tem lub nitami. Niekiedy na po- tłuczonych kawałkach pisano no- tatki lub listy. Wiemy na przykład o serŹŹ tzw. Listów z Lakisz, pisa- nych na kawałkach ceramiki (ostraka) przez dowódcę małego garnizonu do przełożonego w La- kisz, podczas końcowego ataku króla Nabuchodonozora na Judę. Inne zaWody Wyroby ze skóry Wśród artykułów skórzanych (skóra owcza lub kozia) wymie- nianych w BiblŹŹ są ubrania, pasy i obuwie. Całe skóry z małych zwierząt zszywano razem i w ten sposób uzyskiwano bukłaki na wi- no, wodę lub mleko. Początkowo skórą pokrywano namioty, lecz później używano do tego filcowa- nego lub tkanego włosia koziego, jak to czynią do dzisiaj Beduini. Na skórze także pisano. Nie zna- my szczegółów dotyczących przy- gotowania i obróbki skóry, lecz wymagało to trzech oddzielnych umiejętności. ů Zdzieranie skóry ze zwierzęcia. Znaleziono noże, których prawdo- podobnie do tego używano. ů Garbowanie skóry. W dawnych czasach być może tylko suszono skórę na słońcu, lub smarowano ją sokami ze specjalnych roślin. Gar- barze mieszkali poza miastami ze względu na przykry zapach towa- rzyszący ich pracy. ů Nadawanie skórze kształtów i szycie skóry. O Pawle, Akwili i Pryscylli Biblia wspomina, że zajmowali się wyrobem namio- tów. Niektórzy sądzą, że może tu chodzić o wyroby ze skóry. Rdz 3,21; ? Krl 1,8; Ez I 6,10; Wj 26,14; Dz 18,3 Polowanie Ezaw polował na jelenie. Izrae- lici mieli prawa dotyczące polowa- nia - zwłaszcza jeśli chodziło o to, jakie zwierzęta i ptaki mogły być spożywane i jak je należało zabi- jać. Królow‹e polowali dla sportu, tak jak Mezopotamczycy i Egipcja- nie. Na stół Salomona trafiały "jelenie, gazele, daniele i tuczone ptactwo". Ludzie polowali zmu- szani do tego głodem lub broniąc swych trzód przed atakami dzikiej zwierzyny. Nie wiemy jednak, czy polowano regularnie w celu zdoby- cia pokarmu. W Starym Testamen- cie wzmianek o tym jest niewiele. Izrael leży na głównej trasie migracji ptaków, zatem nic dziw- nego, że znajdujemy w BiblŹŹ częs- te wzmianki o "ptaszniku" zasta- wiającym sidła na ptaki. Rdz 25,27; Pwt 14,4-5; Kpł 17,13; 1 Krl 4,23; Prz 1,17; Oz 7,11-12; Prz 6,5; Ps 1?4,7 Rybołówstwo Kiedy pamięta się o wszystkich wzmiankach z EwangelŹŹ na temat rybaków, może się wydać dziw- nym, że rybołówstwa nie zalicza się do podstawowych zawodów. Jednak Izraelici zajęli się poważ- niej rybołówstwem dopiero w czasach nowotestamentowych. W hebrajskim istnieje tylko jedno słowo określające rybę - używano go do nazwania zarówno malut- kiej rybki jak i wielkiej ryby, która połknęła Jonasza. Rybołówstwem w czasach Stare- go Testamentu zajmowali się przede wszystkim Fenicjanie, chociaż obecność "Bramy Rybnej" w Jerozolimie sugeruje istnienie targu ryb (raczej importowanych). W czasach Jezusa rybołówstwo na otoczonym zewsząd lądem Jeziorze Galilejskim stało się zajęciem powszechnym. Nazwa miasta nad jeziorem, Tarichea (Magdala) - dosłownie "marynata" - prawdopodobnie wskazuje, że był to ośrodek solenia i maryno- wania ryb. Ewangelie opisują rybaków pracujących całymi rodzinami, najmujących jeszcze dodatkowo pomocników. Napra- wiali oni sami swe sieci i łodzie, a na połów wypływali często nocą. Było to niebezpieczne ze względu na sztormy, które mogły nie- spodziewanie rozpętać się na jeziorze. Od najdawniejszych czasów używano haczyków, które wyko- nywano z kości lub żelaza. W Księdze Izajasza wspomina się o haczyku i lince (nie używa- no wędki), a w Księdze Hioba o włóczni, lecz ryby łowiono najczęściej w sieci. Jedną rzucano ręcznie z brzegu. Inna była dużą siecią rzucaną z łodzi, z przycze- pionymi do niej pęcherzami pław- nymi i ciężarkami, aby mogła się poruszać w linŹŹ pionowej. Siecią tą ryby otaczano i wciągano do łodzi lub na mieliznę. Przed wy- słaniem na targ ryby sortowano na brzegu. Ne 13,16; Mk 1,20; Iz 19,8; Hi 41,7; Koh 9,12; Mt I3,47-48 Wyroby z kości słoniowej Lista rzemiosł Izraela nie była- by pełna, gdyby nie wymienić rzeźbienia w kości słoniowej, mimo że prawdopodobnie zaj- mowała się tym niewielka grupa rzemieślników i to w większości cudzoziemców. Kość słoniową sprowadzano z Afryki (lub we wczesnym okresie z SyrŹŹ). Wy- roby z kości słoniowej były szcze- gólnie lubiane przez królów, ale prorocy występowali przeciwko jej używaniu, ponieważ symboli- zowała zbytek i ekstrawagancję. Salomon prawdopodobnie użył kości słoniowej do wykonania rzeźb i inkrustacji wnętrza Świą- tyni, ale Stary Testament wspomi- na jedynie o jego tronie z kości słoniowej. Król Izraela, Achab, zbudował "dom z kości słoniowej" w swej stolicy, SamarŹŹ. W SamarŹŹ właśnie odnaleziono największy izraelicki zbiór kości słoniowej. Wykopaliska pokazały, że sztuka obrabiania kości słoniowej kwitła na całym Bliskim Wschodzie. Najczęściej znajduje się małe pła- skorzeźby, inkrustacje i rzeźby. 1 Krl 10,22; Ez 27,15; Am 3,15; 1 Krl 22,39 Obróbka kamieni szlachetnych Izraelici używali półszlachet- nych kamieni takich jak agat, jaspis, karneol i kryształ górski. Po pocięciu i wyszlifowaniu robiono z nich paciorki lub gra- werowano na nich wzory czy też imię właściciela, uzyskując w ten sposób pieczęcie. Biblia wymienia wiele różnych kamie- ni, lecz nie wszystkie możemy zidentyfikować. W Wj 28,9-14 opisany jest sposób grawerowania kamieni i osadzania ich w złocie dla ozdobienia naramienników arcykapłana. Hutnictwo szkła Sztuka wykonywania przed- miotów ze szkła nigdy nie była w Izraelu popularna. Egipcjanie i Babilończycy odkryli, jak wy- konać szkło nieprzezroczyste i jak nadawać mu kształt, na dłu- go przed wejściem Izraelitów do Kanaanu. Jeszcze przed czasami Nowego Testamentu Rzymianie wykonywali szkło przezroczyste, "wydmuchując" z niego różne kształty. Większość przedmiotów szklanych odkrytych w Izraelu pochodziła z importu. Urzędnicy państwowi i sekretarze Przesadą byłoby mówić w tym czasie o "służbie państwowej", lecz od początku czasów biblij- nych potrzeba było ludzi do wy- konywania zadań administratorów, celników i sekretarzy. W Mezo- potamŹŹ i Egipcie utworzono spec- jalne szkoły przygotowujące męż- czyzn do wykonywania tych za- dań (patrz: Edukacja). Nawet na pustyni, w drodze z Egiptu, Moj- żesz wyznaczał osoby do przepro- wadzenia spisu ludności i zbiera- nia danin na potrzeby Przybytku. Salomon utworzył w kraju dwa- naście okręgów administracyjnych i wyznaczył w każdym z nich urzędnika odpowiedzialnego za zbieranie podatku należnego kró- lowi. Wyznaczył też osoby orga- nizujące siłę roboczą do pracy przymusowej, a wśród nich dwóch sekretarzy i osobę odpo- wiedzialną za dokumenty. W czasach królów do zbierania i zapisywania pobranych podat- ków ustanowiono prawdopodob- nie specjalną posadę. W SamarŹŹ odkryto specjalny magazyn z cza- sów Amosa, gdzie znajdowały się 63 zapisane kawałki cerami- ki. Większość z nich to zapisy mówiące o tym, ile wina i oliwy otrzymano na rzecz króla i od kogo. Powoływano także sekretarzy do pisania listów pod dyktando, i różnego rodzaju dokumentów. Sekretarza miał Jeremiasz i dy- ktował mu swe proroctwa. Jego sekretarz, Baruch, dokonał w imieniu Jeremiasza zakupu kawałka ziemi. W EwangelŹŹ występują także celnicy. Rzymianie sprzedawali Żydom, których wyznaczali na swoich przedstawicieli (celników), prawa do pobierania niektórych podatków. Ponieważ celnicy ci pracowali dla znienawidzonych Rzymian i często sami zabierali część pieniędzy, uważano ich za złodziei. Nie mogli piastować funkcji publicznych ani religij- nych, a nawet składać zeznań w żydowskich sądach. Wj 30,11-16; 1 Krl 4,1-6; Jr 36,4; 32,11-12; Łk 19,1-9 Medycyna Stosunek do chorób Stosunek do chorób w Izraelu różnił się wyraźnie od stosunku do chorób w krajach sąsiednich. Mieszkańcy MezopotamŹŹ i Egip- cjanie w dawnych czasach uwa- żali, że chorobę zawsze powodo- wały złe duchy. Leczenie zosta- wiano w związku z tym egzor- cystom, którzy posługiwali się, obok innych metod, zaklęciami i magią. W Izraelu zdrowie także było sprawą religŹŹ, ale dlatego, że ludzie wierzyli, iż Bóg jest wszechmocny. Zdrowie było błogosławieństwem. Choroba była znakiem, że du- chowy związek pomiędzy Bogiem a człowiekiem został zerwany. Choroby Nawet wtedy, gdy Biblia opisu- je symptomy niektórych chorób, nie zawsze można dziś rozpoznać rodzaj choroby. Dość rozpowsze- chniony był trąd. Brak pożywienia w czasie suszy w połączeniu z upa- łem i złą jakością wody często prowadził do epidemŹŹ dyzenterŹŹ, cholery, tyfusu i beri-beri (obrzęk). Ze względu na kurz unoszący się w powietrzu częste były przypad- ki ślepoty. Dużo też było głu- chych i chromych. Śmiertelność wśród dzieci była wysoka. Sporo ludzi cierpiało na choro- by psychiczne. Biblia często jed- nak nie odróżnia tego od opętania przez złe duchy. Wierzono także, że "napady" wiązały się z wpły- wem księżyca. (W Mt 4,24 wyraz "epileptyk" jest tłumaczeniem słowa oznaczającego dosłownie "pod wpływem księżyca"). 2 Sm 12,15; 2 Krl 4,20; 1 Krl 17,17; 2 Krl 5, I -14; 1 Sm I9,9; Dn 4,33 Z tego względu oficjalnie magia była zakazana, choć zwykli lu- dzie czasem ją bez wątpienia praktykowali. Wskazuje na to odkrycie wielu małych obrazków, używanych prawdopodobnie do celów magicznych. Takie podejście do choroby miało jednak i swoje wady. Bóg był jedynym prawdziwym uzdro- wicielem, który dał swemu ludo- wi prawa. Jeśli ludzie praw prze- strzegali, to cieszyli się dobrym zdrowiem. Czasami Bóg używał do uzdrawiania proroków. Działo się to jednak sporadycznie i nie było w społeczności Izraelitów miejsca dla lekarzy. Nie było po- wodu, by badać fizyczne przy- czyny choroby, stąd i umiejętności medyczne były nikłe. Król babiloński, Hammurabi, zapisał około 1750 r. przed Chr. swój kodeks praw. Zawarto w nim informacje o sposobach wynagra- dzania lekarzy oraz kary dla chi- rurgów za niewłaściwe przeprowa- dzenie operacji. Egipcjanie także stosowali chirurgię, studiując ana- tomię przez wykonywanie sekcji zwłok i zapisując wyniki swych obserwacji na papirusie. Lecz było to nie do pomyślenia w Izraelu. Pierwsza wzmianka o lekarzach w BiblŹŹ jest krytyczna: "Asa rozchorował się bardzo na nogi i cierpiał bardzo, jednakże nawet w swej chorobie szukał nie Pana, lecz lekarzy". Jednak Księga Hioba podważa przekonanie, jakoby choroba zawsze była bezpośrednim wynikiem grze- chu danej osoby. W drugim wieku przed Chr. prestiż lekarzy jest już znaczny. W Księdze Koheleta mówi się, że mimo iż Bóg jest uzdrowicielem, dał ludziom dary uzdrawiania i dostarczył lekarstw do leczenia chorób. Jezus sprzeciwiał się po- glądowi, że choroba jest zawsze wynikiem grzechu osobistego. Widział w chorobie dowód na istnienie sił zła na świecie. Le- cząc choroby, atakował królestwo Szatana. Nie było w Jego słowach krytyki lekarzy. Postawy ludzi zmieniały się jednak powoli, na co wskazują takie zapisane po ży- dowsku powiedzonka: "Lekarzu, lecz się sam". "Nie mieszkaj w mieście, w którym sprawuje władzę lekarz, ponieważ zajmie się on sprawami publicznymi i zaniedba swoich pacjentów". "Nawet najlepszy z lekarzy zasługuje na Gehennę" (piekło). Kpł26,14-16; Pwt 7,12-15; 2 Krn 16,12; J 9,3; Łk 13,16; Mk 2,17; Łk 4,23 Leczenie chorób Niezwykle interesujące jest, że Izraelici byli jednym z nielicznych narodów, których prawo obejmo- wało higienę. Przestrzeganie tych praw należało do religijnych obowiązków, i w dużym stopniu przyczyniało się do utrzymania dobrego zdrowia. ů Po pierwsze jeden dzień w ty- godniu był dniem zupełnego wy- poczynku dla odnowy fizycznej i duchowej. ů Nie można było spożywać nie- których potraw. Między innymi nie wolno było jeść wieprzowiny, która w tym klimacie stwarza wysokie ryzyko zatrucia pokar- mowego. Woda musiała też być czysta. ů Wszystkie osoby płci męskiej musiały zostać obrzezane - który to zabieg, jak wierzono, zapobie- gał chorobom wenerycznym. ů Nie wolno było poślubiać członków własnej rodziny. ů Dużą uwagę trzeba było zwra- cać na przestrzeganie czystości, w życiu codziennym i seksualnym. Jest to najwcześniejszy znany nam przykład profilaktyki medy- cznej. Odpowiedzialnymi za wprowadzenie tych praw byli ka- płani, którzy musieli także podjąć specjalne działania w przypadku trądu (choć niekoniecznie był to trąd znany nam dzisiaj). Zdrowiem zajmowali się cza- sem prorocy. Prorok Elizeusz neutralizował trujące rośliny, czyścił wodę w Jerychu i pomógł w wyleczeniu Naamana i syna Szunemitki. W 2 Krl 20, I-7 Izajasz doradza Ezechiaszowi położenie placka figowego na wrzód -jest to jedyna prawdzi- wa porada medyczna w Starym Testamencie. Do higieny osobistej używano wielu olejków i perfum - mirtu, szafranu, mirry i spikenardu. Olej z oliwek i "balsam z Gileadu" (rodzaj mocno pachnącej żywicy) stosowano doustnie lub smarowa- no nimi rany. Opis Judy u Izaja- sza rzuca światło na to, jak postę- powano z ranami. "Cała głowa chora, całe serce osłabłe, od stopy nogi do szczytu głowy nie ma w nim części nietkniętej; rany i sińce, i opuchnięte pręgi, nie opatrzone ani przewiązane, ni zła- godzone oliwą". Niektórych ziół używano do uśmierzania bólu, na przykład wino zmieszane z mirrą, które podano Jezusowi na krzyżu. Z pewnością znano wiele leczni- czych ziół, lecz było też sporo przesądów. Powszechnie wierzo- no, że korzeń mandragory pomaga niepłodnej kobiecie. Złamane ręce i nogi mocno związywano, stosowano być może także kule pomocne w chodzeniu. Nie ma jednak dowodów na dokonywanie operacji w Izraelu w czasach Starego Testamentu, z wyjąt- kiem odkrycia w Lakisz, gdzie znaleziono trzy pochodzące z VIII w. przed Chr. czaszki z wy- wierconymi w nich otworami. Ten rodzaj operacji był stosowa- ny do zmniejszenia ciśnienia (lub usunięcia demonów). Hipokrates. Lekarze w wielu krajach składają przysięgę, że będą przestrze- gać jego zasad. Od najdawniejszych czasów ko- bietami ciężarnymi zajmowały się położne. W okresie Wyjścia utwo- rzyły one nawet pewnego rodza- ju cech, z własnym kodeksem etycznym i uznawanymi liderkami (dwie wymienia tekst w Wj 1,15). Matki czasami umierały przy porodzie, ale położne były prze- ważnie dobrze przygotowane do wykonywania swego zawodu. Tamar urodziła szczęśliwie bliź- niaki, mimo że ułożenie płodów nie było korzystne (Rdz 38,27-30). Ezechiel, mówiąc o Jerozolimie, rzuca światło na to, co normalnie robiono po porodzie: "W dniu twego przyjścia na świat nie ucię- to ci pępowiny, nie obmyto cię w wodzie, aby cię oczyścić, nie natarto cię solą i w pieluszki ci nie owinięto". Położnictwo było chyba jedynym szanowanym publicznym zajęciem, w którym mogła być zatrudniona kobieta. Wj 20,8; Kpł 11,13-23; 2 Krl 4,41; 2,19-22; 5; 4,18-37; Jr 8,22; Łk 10,34; Iz l,6; Mk 15,23; Rdz 30,14; Ez 30,21; 164 Czasy Nowego Testamentu Medycyna i chirurgia w Grecji rozwinęły się znacznie, choć wciąż związane były trochę z ma- gią. To właśnie Grek, Hipokrates, sformułował zasady: że życie i dobro pacjenta powinno być naj- ważniejszym celem lekarza, że mężczyźni-lekarze nie powinni wykorzystywać kobiet-pacjentów, ani doprowadzać do aborcji; nie powinni też ujawniać poufnych informacji. W pewnym momen- cie zaczęto zatrudniać lekarzy państwowych, którym płacono pensje w zamian za bezpłatną pomoc medyczną. Rzymianie rozwinęli później niektóre z tych praktyk. Przy okazji wykopalisk, prowadzonych w starych rzymskich miastach, odkryto narzędzia chirurgiczne i recepty, a w AleksandrŹŹ w Egip- cie działała szkoła medyczna. Lekarzem był Łukasz, towarzysz Pawła. Ewangelia wg św. Łuka- sza i Dzieje zawierają techniczne sformułowania charakterystyczne dla języka medycznego. Czarny kamienny obelisk, na któ- rym zapisano Kodeks Hammurabie- go z Babilonu, ok. 1750 r. przed Chr. Król stoi przed bogiem-słońcem, Szamasz. Oprócz praw zawarto tam także stawki opłat dla lekarzy oraz surowe kary, jeśli ich zabiegi zawiodą. "Jeśli lekarz naprawił złamaną kość obywatela, albo wyleczył jego mięsień, pacjent zapłaci lekarzowi pięć sykli srebra". "Jeśli pacjent należy do klasy za- leżnej, zapłaci trzy sykle srebra". "Jeśli lekarz dokonał dużego cię- cia brązowym lancetem i spowodował śmierć pacjenta, albo naciął brew obywatela i uszkodził oko obywatela, obetnie mu się rękę". Paragrafy 221, 222, 218 W Palestynie rabini wymagali, żeby w każdym mieście był przy- najmniej jeden lekarz, a najlepiej także chirurg. Kobieta cierpiąca na upływ krwi, która przyszła do Jezusa, była wcześniej u wielu lekarzy. Lekarz był także wśród urzędników świątyni. Do jego za- dań należała opieka nad kapłana- mi, którzy pracowali boso i nara- żeni byli na choroby. Zęby leczono już w starożyt- nym Egipcie (niektóre mumie miały zęby wypełnione złotem!), a historyk grecki, Herodot, opi- suje, że Fenicjanie już w 500 r. przed Chr. używali sztucznych zębów. Nie ma śladów takiej działalności w Izraelu. Kol 4,14; Łk 5,12; 13,11; 14,2; Dz 12,23; Mk 5,26 KupiectWo i handel Okres Starego Testamentu 0 Sprzedaż ziemi Jedną z najwcześniejszych za- rejestrowanych w BiblŹŹ transak- cji jest zakup przez Abrahama pola i pieczary od Efrona Chetyty. Od czasu, gdy Izraelici osiedli w Kanaanie, kupowanie i sprze- dawanie ziemi nie było pochwa- lane. Ludzie mieli ziemię na własność nadaną od Boga. Sami nie byli jej właścicielami. Każda rodzina otrzymała kawałek ziemi jako swe dziedzictwo. Powinien on zatem zostać częścią jej własności. Wprowadzono więc prawa "wykupu", zgodnie z którymi, jeśli ktoś zbiedniał i był zmuszony sprzedać swoją ziemię, kupić ją musiał członek jego rodziny. Były również prawa związane z "ro- kiem jubileuszowym", które sta- nowiły, iż co pięćdziesiąt lat cała ziemia musi zostać zwrócona pier- wotnemu właścicielowi. Jak praw tych przestrzegano, nie wiadomo. Z pewnością system ten nie funk- cjonował w czasie panowania królów. Aby przejąć ziemię na- leżącą do podwładnego, Nabota, król Achab doprowadził do jego śmierci. A bogaci wykupywali ziemie tych, którzy nie mogli oddać swoich długów. Z nabyciem ziemi związane by- ły starożytne rytuały. W Księdze Rut sprzedający zdejmuje swój sandał i wręcza go kupującemu. Być może symbolizowało to prze- jęcie własności przez umieszcze- nie stopy na kupowanej ziemi. Kiedy Jeremiasz kupował pole, spisano kontrakt, który przecho- wywano w glinianym naczyniu (ówczesny rodzaj depozytu w sejfie). Rdz 23; Kpł 25,8-34; 1 Krl 21,1-16; Iz 5,8; Rt 4,7-8; Ps 60,8; Jr 32,6-15 Handel lokalny Rolnicy w Izraelu byli biedni. Generalnie wytwarzali tylko tyle żywności, żeby utrzymać swo- ją rodzinę. Wszystkie potrzebne przedmioty, z wyjątkiem ceramiki, przedmiotów metalowych i broni, potrafili wykonać sami. Podróż i transport były utrudnione. Osła, jako zwierzęcia jucznego, używano do przenoszenia większości towa- rów, gdyż wozy były małe. Zatem przez długi czas handel lokalny był bardzo mały. Jednak z upływem czasu wokół bram miasta rozwi- nęły się targi. Sprzedawano plony rolnicze, owce i kozy. Garncarze i kowale handlowali swoimi wyrobami, a przejeżdżający przez miasto kupcy ustawiali swoje stragany. 0 Handel międzynarodowy Trzy czynniki doprowadziły do zaangażowania się Izraelitów w handel międzynarodowy, zwłaszcza w okresie królów. ů Pierwszym był rozwój "prze- mysłu", który wymagał importo- wanych surowców. Najważniej- szymi z nich były: wytwarzanie metali i wyrób materiału. ů Drugim był podbój przez Izra- el nowych terytoriów, które leżały na międzynarodowych szlakach handlowych. ů Po trzecie sami królowie byli za- interesowani powiększaniem dobro- bytu i zakupem dóbr luksusowych. Z faktu, że handlarzy popular- nie nazywano "Kananejczykami", wynika prawdopodobnie, że Izra- elici będąc otoczeni terytorialnie wzgórzami, sami handlem zagra- nicznym się nie zajmowali. Prorok Izajasz mówi o Tyrze, "którego kupcy byli książętami, a przekup- nie ludźmi szanowanymi w świe- cie" (23,8). Lecz Ozeasz stwierdza: "Kanaan ma w ręku fałszywą wagę, w oszustwie jest rozmiłowany" ( 12,8). 0 Lądowe szlaki handlowe Izrael leżał na skrzyżowaniu dróg między Azją Mniejszą (Turcja i Syria), Egiptem i Arabią. Izrae- lici wykorzystali dobrze swe poło- żenie, mimo że to pustynni noma- dowie przewozili towary karawa- nami wielbłądów. Z Azji Mniejszej podróżowali przez Góry Taurus, na zachodzie Pustyni Syryjskiej, przez Aleppo, Hamat i Damaszek do Izraela. Z MezopotamŹŹ udawali się na północ Pustyni Syryjskiej przez Charan i Aleppo, potem na połud- nie do Izraela. Z ArabŹŹ ich szlak wiódł przez Morze Czerwone i do Akaby, skąd jechali albo na północ do Damasz- ku przez Moab i Gilead, i na pół- nocny zachód do Jerozolimy, albo na zachód do portu Gaza. 0 Morskie szlaki handlowe Aż do czasów rzymskich trans- port morski znajdował się pod kontrolą Fenicjan. Podróżowali oni do zachodniej części basenu Morza Śródziemnego, a być mo- że nawet do Wysp Brytyjskich; kursowali na trasie z Libanu do Egiptu, przybijając po drodze do takich portów, jak Ugarit, Byblos, Sydon, Tyr, Akko, Cezarea, Jafa, i portów obsługujących Równinę Filistyńską. Z upływem czasu wy- budowano nabrzeża i magazyny. Istniała także trasa przez Morze Czerwone do wschodniego wy- brzeża Afryki, lecz handel z tym regionem niekiedy zanikał. 0 Przedsięwzięcia królów Niektórzy królowie Izraela za- wierali przymierza z krajami są- siednimi, zwłaszcza z Tyrem. Być może były to celowe działania zmierzające do rozwinięcia handlu, jak i zapewnienia pokoju. Tyr stał się w tym okresie największą po- tęgą morską nad Morzem Śród- ziemnym, z wieloma koloniami i portami na całym wybrzeżu. Salomon działał chyba także jako pośrednik pomiędzy wielo- ma krajami. Prawdopodobnie sprowadzał konie z Cylicji i ryd- wany z Egiptu i eksportował je do SyrŹŹ. Gdy królowa Saby złożyła wi- zytę Salomonowi, przybyła chyba z delegacją handlową z Południo- wej ArabŹŹ (gdzie produkowano kadzidła). A kiedy Salomon for- tyfikował Tadmor (Palmira), praw- dopodobnie miał na względzie ułatwienie handlarzom przejścia przez Pustynię Syryjską. Salomon zwrócił się do Fenic- jan o pomoc przy budowie statków w Esjon-Geber, na północnym końcu zatoki Akaba. Oni tworzyli też załogi tych statków i pływali do Ofiru (prawdopodobnie na północno-wschodnim wybrzeżu Afryki). Później Jozafat, król Judy, zawarł umowę z królami Izraela i Tyru, aby wspólnie odnowić ten handel, ale statki ich zatonęły w czasie sztormu. Jak się wydaje, w zwyczaju kró- lów było zapewnienie sobie praw do otwierania nowych rynków w zagranicznych miastach, aby sprzedawać w nich swoje produk- ty. Król Achab miał takie prawo w Damaszku. Za panowania niektórych kró- lów naród stawał się bogaty i to- wary napływały do kraju. Prorocy patrzyli na ten stan rzeczy z deza- probatą. Pomyślność rodziła py- chę, korupcję, dług i niewolnictwo. Bogaci stawali się coraz bogatsi, a coraz mniej zostawało dla bied- nych. Co gorsza, sprowadzano nie tylko zagraniczne rzeczy, lecz także religie. Ez 27; 1 Krl 5; 9,11; I 0,28-29; 2 Krn 9,28; I Krl 10,1-13; 2 Krn 20,35-37; 1 Krl 22,48-49; 20,34 Czasy Nowego Testamentu "Pokój rzymski", zwłaszcza kie- dy Pompeje oczyściły morze z pi- ratów, stwarzał dogodne warunki do handlu. W Palestynie zawód kupca był bardzo poważany, tak że nawet kapłani zajmowali się handlem. Zakres towarów sprzeda- wanych i sprowadzanych z zagra- nicy zwiększył się. Tabele poka- zują, jakie nastąpiły zmiany od czasu Starego Testamentu. Lądowe szlaki handlowe dosta- ły się pod kontrolę Nabatejczyków, których stolicą była Petra (współ- cześnie w JordanŹŹ). Karawany wielbłądów były długie i stale groziło im niebezpieczeństwo ze strony bandytów. Najniebezpiecz- niejszymi były okolice Jerozoli- my, chociaż król Herod przed- sięwziął kroki, by temu zapobiec. Dokumenty wskazują, że mimo odległego położenia w głębi lądu w Jerozolimie na siedmiu placach targowych sprzedawano nie mniej niż 118 różnych rodzajów zagra- nicznych dóbr. Za możliwość sprzedaży na targu płacono dużo pieniędzy i ceny towarów były wysokie. Kwitł handel towarami potrzebnymi do kultu w Świątyni, zwłaszcza zwierzętami ofiarny- mi. Jezus wystąpił przeciwko temu, że handel odbywał się na dziedzińcu Świątyni, jedynym miejscu, gdzie modlić się mogli przedstawiciele innych narodów. Świątynia była prawdopodobnie najważniejszym czynnikiem w rozwoju handlu w Jerozolimie. Każdy Żyd musiał uiszczać opła- ty do skarbca Świątyni i to z pew- nością pomagało Jerozolimie w opłaceniu importu. Rabini żydowscy mieli ścisłe prawa dotyczące kontraktów han- dlowych i inspektorzy rynkowi sprawdzali, czy prawa te są prze- strzegane. Wagi i odważniki mu- siały być regularnie czyszczone. Kupujący mieli prawo do rekla- macji. Żydzi rezygnowali z zysku, sprzedając towar innym Żydom. Jako zabezpieczenie pożyczek przyjmowano rzeczy osobiste. Jednak przedmioty najważniejsze, takie jak płaszcze, pługi i kamie- nie milowe, nie mogły być sprze- dane w przypadku nieuiszczenia zapłaty. Zasady te mają swoje korzenie w prawie Starego Testa- mentu, ale szczególny nacisk kła- dziono na nie w czasach Jezusa. Łk 10,30-37; Kpł 19,35-36; Pwt 25,13-16 0 Zapłata W najdawniejszych czasach obowiązującą formą handlu był handel wymienny. W Rdz 33,19 i Joz 24,32 słowo, które używane jest w znaczeniu "pieniądz" zna- czyło dosłownie "bydło", na które początkowo przeliczano wartość towarów. Wkrótce wprowadzono do użytku złoto i srebro, ale monet zaczęto używać dopiero w VII w. przed Chr. (patrz: "Pieniądze "). Szekel (sykl) nie był monetą, lecz oznaczał wagę złota lub srebra. Zatem handlowa- nie oznaczało noszenie ze sobą dużej ilości metalu i handlarze musieli ważyć i sprawdzać sztab- ki. Nie ma dowodu na istnienie systemu bankowego w Izraelu przed okresem niewoli, mimo że istniał on w MezopotamŹŹ. W czasach Nowego Testamentu wprowadzono waluty lokalne i ustalił się stały system bankowy. Handel pomiędzy krajami o róż- nych walutach wymagał skorzys- tania z usług ludzi zajmujących się wymianą pieniędzy. Pieniądze, Wagi i miary Przez wiele wieków (zanim za- częto bić monety) interesy w kra- jach Bliskiego Wschodu opierały się na pewnego rodzaju handlu wy- miennym: ludzie kupowali i sprze- dawali raczej wymieniając towary niż używając monet i banknotów. Wszystko można było wymienić, poczynając od jedzenia, poprzez bydło, aż do metali i drewna. Status materialny określano iloś- cią towarów, jaką ktoś posiadał. "Abram był bardzo bogatym czło- wiekiem, który miał owce, kozy, bydło, a także srebro i złoto". Hiob, "najbogatszy człowiek Wschodu", posiadał "siedem tysięcy owiec, pięć tysięcy wielbłądów, tysiąc sztuk bydła i pięćset osłów". We wczesnych czasach złoto i srebro przechowywano nie w for- mie monet, ale biżuterŹŹ - pierś- cionków, bransoletek - i cienkich sztabek. Sługa Abrahama, aranżując małżeństwo Izaaka, dał Rebece i jej rodzinie odzież oraz złotą i srebrną biżuterię. Przez długi czas "wiano" wypłacane było przez młodego mężczyznę rodzinie jego przyszłej małżonki właśnie w formie róż- nych towarów. System wymiany towarów po- ciągał za sobą pewne problemy. Jednym z nich była konieczność noszenia ich ze sobą. Monety prze- chowywane w sakiewce były prak- tyczniejsze niż stado owiec! Trud- no było także ustalić wartość jed- nej rzeczy w stosunku do drugiej, oferowanej w czasie wymiany. Stopniowo metale, głównie sreb- ro, ale także miedź i złoto, zajęły miejsce innych towarów, a handel wymienny ustąpił miejsca wymia- nie pieniężnej. Miedź przerabiano na krążki i sztabki, odważano i ustalano standardowe wagi obo- wiązujące początkowo lokalnie, a później także i na szerszym ob- szarze. "Sykle" i "talenty" wymie- niane w Starym Testamencie ozna- czały wagę, a nie nazwę monety, przynajmniej aż do VII w. przed Chr. Kupcy odważali srebro i inne metale. Kupujący, aby mieć jakąś kontrolę nad kupcem, często nosili własne odważniki. Prawa starotes- tamentowe stawiały wysokie wy- magania: "Pan chce, aby wagi i miary były uczciwe, a każda transakcja sprawiedliwa". Było jednak wielu nieuczci- wych kupców, a prorocy wypo- wiadali się zdecydowanie przeciw- ko ich praktykom: "Używają fał- szywych miar. Jest to rzecz, której nie znoszę". Bóg przemawiał usta- mi proroka Micheasza: "Jak mogę przebaczyć ludziom, którzy używa- ją fałszywych wag i odważników? Twoi bogacze wykorzystują biednych": Starotestamentowe miary obję- tości kab 1,2 litra hin=3,66 litra :. . bat=22 litry 10 batów=1 chomer="ładunek, jaki może udźwignąć osioł" Starotestamentowe miary sypkich produktów log=0,3 litra kab=1,2 litra omer=2,2 litra sea= 7,3 litra Odważniki Pozłacane odważniki z brązu (140 i 224 g) z wyrytymi skarabeuszami. Pochodzą prawdopodobnie z Egiptu, chociaż zostały znalezione w Nimrud. Hebrajskie kamienne odważniki: 8 sykli/91,4 g, półsykle i sykle świą- tynne. Wszystkie pochodzą z Lakisz VII-VI w. przed Chr. Odważnik w kształcie kaczki wycięty z agatu. Odważnik z brązu w kształcie lwa, 2/3 miny/ 666 g pochodzący z Nimrud, Asyria. Miary długości łokieć stary = 445 mm mierzony od łokcia do czub- ka środkowego palca; łokieć n dłuższy o szerokość dłonii miał 0 m łokieć z okresu nowotestamentowego 550 mm; 6 łokci =1 pręt palec =19 mm odmierzany od palca wskazującego; 1/4 szerokości ręki Odważnik o wadze 1 miny/60 sykli. Nabuchodonozor II, władca Babilonu (605-562 r. przed Chr.), zrobił tę ko- pię, wzorując się na standardzie usta- lonym ok. 2000 r. przed Chr. Odważnik o wadze 30 min/15 kg w kształcie kaczki wyrzeźbiony z czarnego bazaltu. Tabela starotestamentowych odważników 1 gera = około 0,5 g 10 ger =1 beka (około 6 g) 2 beki =1 sykl (około 11 g) 50 sykli =1 mina (około 500 g) 60 min =1 talent (około 30 kg) Ciężki królewski sykel ważył 13 g. Ciężki talent o podwójnej standar- dowej wadze ważył 60 kg. Nowotestamentowe odważniki litra (funt) = około 327 g talent = 20 do 40 kg piędź = 230 mm; rozłożona dłoń od kciuka do małego palca; trzy szerokości ręki lub pól łokcia 10 ef=1 chomer=220 litrów Pieniądze Bite monety zostały prawdopo- dobnie wprowadzone w VII w. przed Chr. Wczesne monety miały formę kawałków metalu o standar- dowej wadze wyrytej na pieczęci. Nazwy monet często pochodziły od wagi, jaką oznaczały. Starotestamentowe monety ze srebra i złota sykl (około 11,4 g) mina (około 500 g) = 50 sykli talent (30 kg) = 60 min Najwcześniejsze znane hebrajskie mo- nety wybite w Judzie, IV w. przed Chr. Srebrny stater wybity w AntiochŹŹ, przedstawiający głowę Augusta, cesarza panującego w czasach narodzin Jezusa, 27 r. przed Chr.- 14 r. po Chr. Brązowa lepta z 6-9 r. po Chr. Je- zus pochwalił kobietę, która ofiaro- wała dwie takie monety - wszystko, co posiadała - do skarbca Świątyni. Odległości nowotestamentowy sążeń =1,85 m nowotestamentowy stadion =185 m Podróż w dzień szabatu, maksymalna odległość, na jaką zezwalało prawo żydowskie, wynosiła 2000 łokci/914 m. nowotestamentowy milion (mila) =1000 kroków (rzymska miara)/1478 m Monety z czasów Nowego Testamentu W czasach Nowego Testamentu na obszarze Palestyny używano trzech różnych rodzajów waluty. Były to: oficjalna cesarska waluta (rzymski standard); monety używane w pro- wincjach, bite w Tyrze i AntiochŹŹ (grecki standard); lokalne żydowskie pieniądze, które prawdopodobnie były bite w Cezarei. Pieniądze na Świątynię (włącznie z dwusyklowym podatkiem) musiały być płacone monetami bitymi w Tyrze (monety dwudrachmowe), a nie monetami rzymskimi. Nie jest więc zaskakują- cym fakt, że ludzie zajmujący się wymienianiem pieniędzy świetnie prosperowali. Pieniądze robiono ze złota, srebra, miedzi, brązu i mosią- dzu. Najczęściej wymienianymi srebrnymi monetami w Nowym Tes- tamencie są grecka tetradrachma i rzymski denar, który stanowił za- płatę za dzień pracy przeciętnego robotnika. Żydowskie monety lepton (z brązu) szekel (sykl) Greckie monety drachma (ze srebra) stater (lub tetradrachma) (ze srebra) mina Rzymskie monety quadrans as (z brązu) = 4 quadransy denar (srebro) = 16 asów aureus (ze złota) 1 żydowski sykl =1 grecki stater (tetradrachma) = 4 rzymskie denary 30 żydowskich sykli =1 grecka mina =100 rzymskich denarów Sykl wybity podczas żydowskiego powstania, 66-70 r. po Chr. "Judea capta": moneta cesarza Wespazjana wyzna- czająca koniec po- wstania żydowskie- go, 70 r. po Chr. Srebrna dwusyklówka wybita w Sy- donie, ukazująca króla Persji w po- wozie, około 400-350 r. przed Chr. Złoty podwójny darejk, moneta perska ukazująca króla trzymającego berło i łuk. Około 325 r. przed Chr. Rząd i administracja Izrael przed okresem panowania królów Historia narodu izraelskiego się- ga wstecz aż do czasów Abrahama i jego rodziny. Tak więc na począt- ku struktura autorytetu była oparta o wzorzec rodzinny. Ojciec był najwyższym autorytetem (patriar- chą) podlegającym tylko Bogu. W czasie Wyjścia rodzina Abra- hama rozrosła się do narodu, ale zasadnicza struktura pozostała nie- zmieniona. Izrael był narodem li- czącym 12 pokoleń rodzinnych, po- tomków synów Jakuba. Mojżesz zo- stał przywódcą Izraelitów, dzierżą- cym ogólną władzę i rozstrzygają- cym spory. Od czasów przymierza na górze Synaj ludzie formalnie zaakceptowali Boga jako swego Króla i Prawodawcę. Izraelici osiedlili się w Kanaanie i przez jakiś czas żyli jako federa- cja pokoleń zjednoczonych przez wspólnych przodków i oddających cześć temu samemu Bogu. Byli w Izraelu także sędziowie, ale mieli oni ograniczony autorytet, przynajmniej do czasów Samuela. "W tym czasie w Izraelu nie było króla. Każdy robił to, na co miał ochotę", a nieszczęśliwe konsek- wencje tego stanu stają się jasne w opowieściach z Księgi Sędziów. Samuel był ostatnim wielkim sę- dzią. "Każdego roku miał zwyczaj udawać się do Betel, Gilgal i Mis- py, gdzie rozsądzał spory". Ludzie jednak chcieli mieć króla, tak jak to miało miejsce w innych krajach. Samuel ostrzegał ich, że jest to szu- kanie kłopotów, ale oni byli zdecy- dowani. Tak więc Bóg posłał Sa- muela, aby namaścił Saula na pier- wszego króla Izraela. Wj 1R,19-26; Joz 7,8-14; Sdz 8, 22-23; 21,25;1 Sm 7,15-I7; R-9 Królestwo i jego urzędnicy Dawid przejął tron po Saulu i poszerzył królestwo, dlatego też konieczny był system administra- cyjny. W BiblŹŹ można znaleźć trzy listy ważnych ludzi w służbie państwowej Dawida i Salomona. Pośród nich był m.in. "zarządca pałacu", który we wczesnych cza- sach monarchŹŹ prawdopodobnie zajmował się po prostu posiadłoś- cią królewską. Stał się on wkrótce pierwszym ministrem królewskim. Sekretarz królewski był osobis- tym pisarzem króla i sekretarzem stanu. W hierarchŹŹ zajmował miejsce po "zarządcy pałacu". Rola "herolda królewskiego" (na- czelnego sędziego miasta) nie jest jasna, ale była to z całą pewnością istotna funkcja na dworze królew- skim. Być może zaznajamiał on króla z opinią publiczną, czyli był pewnego rodzaju królewskim urzędnikiem do spraw stosunków publicznych. Istnieli wtedy także urzędnicy wojskowi. Król miał osobistą straż przyboczną złożoną z regu- larnych oddziałów, będących częścią izraelskiej armŹŹ, do której powoływano każdego zdolnego do walki mężczyznę. Oddziały zawodowych żołnierzy i armia poborowych miały osobnych do- wódców, którzy składali raporty bezpośrednio królowi. Salomon podzielił obszar Izraela na dwanaście okręgów, z których każdy miał własnego, dzielnicowe- go gubernatora. Gubernatorowie musieli dostarczać pożywienie dla króla i domowników pałacu. Składali oni raporty naczelnemu gubernatorowi. Juda mógł mieć własnego gubernatora. Oprócz tych podziałów każde miasto i wieś w jego okolicy wybie- rały swoją własną radę starszych. Wyjątek stanowiło miasto stołecz- ne, Jerozolima, które miało praw- dopodobnie gubernatora składają- cego raporty bezpośrednio królowi 2 Sm 8,16-18; 20,23-26; 1 Krl 4,1-6; Iz 22,15-21; 1 Krl 4,7-19 Podzielona monarchia Chociaż zjednoczone królestwo Izraela i Judy nie utrzymało się dłu- go, znaczna część systemu admi- nistracyjnego ustanowionego przez Dawida i Salomona przetrwała. Na przykład w trzy wieki po rozpadzie zgodnie z opisem Izajasza, podczas oblężenia Jerozolimy przez króla asyryjskiego, Sennacheryba, głów- ni urzędnicy byli ciągle jeszcze od- powiedzialni za pałac, a urzędnik i sekretarz nadworny odpowiedzial- ny za raporty. 2 Krl I8,18; Iz 36,3 Po wygnaniu Po wygnaniu Izrael znajdował się pod kontrolą obcych sił, ale w kwestiach religijnych naród powrócił do koncepcji teokracji. Pod obcym nadzorem Izrael za- chował swoją tożsamość religijną wspólnoty, z własnymi prawami religijnymi kontrolowanymi przez kapłanów i starszych. Ezd 6,7; 7,11-12,25 Inne narody 0 Egipt W czasach izraelskiej niewoli w Egipcie król (faraon) uważany był za boga. Do niego należała cała ziemia, chociaż była ona wydzier- żawiana obywatelom. Administrowaniem kraju zajmo- wał się wezyr, pierwszy minister faraona. Możliwe, że stanowisko to zaoferowano Józefowi. Pomoc- nikami wezyra byli skarbnik i dru- gi wezyr, który miał pieczę nad północną częścią Egiptu. Egipt podzielony był na około 40 dziel- nic zwanych "nomami", a każdą z nich zarządzał "nomarcha", wspo- magany przez grono sędziowskie, a czasami również przez "szefa policji". Sprawy urzędowe były zapisywane przez królewskich pisarzy. W prowincjach imperium egip- skiego panowali rodzimi książęta, oczywiście tak długo, jak współ- działali z najeźdźcami. Rdz 4l,37-44 0 Asyria Tiglat-Pileser III, władca asyryj- ski panujący tuż przed podbiciem Izraela przez Asyryjczyków w 721 r. przed Chr., zreorganizował adminis- trację swojego imperium. Ustano- wił prowincje z ich własnymi gu- bernatorami. Aby przeciwdziałać nacjonalizmowi w podbitych zie- miach, Asyryjczycy wprowadzili politykę deportacji nowych pod- danych na tereny innych prowincji. 2 Krl 17,6 0 Babilon Imperium babilońskie rządzone było przez króla posiadającego wła- dzę absolutną. Babilończycy kon- tynuowali asyryjską politykę depor- towania poddanych na inne tereny imperium i zasiedlania ziemi. Ro- dzimi książęta byli mianowani gu- bernatorami sprawującymi władzę pod nadzorem babilońskim. 2 Krl 25,18-22 0 Persja Za czasów panowania perskiego niektórym ludziom deportowanym przez Asyryjczyków i Babilończy- ków pozwolono powrócić do ich ojczyzny. W okresie panowania Dariusza Wielkiego (522-486 r. przed Chr.) imperium perskie zos- tało podzielone na dwadzieścia pro- wincji zwanych "satrapiami". Każda była rządzona przez urzędnika zwanego "satrapą", wspomaganego przez kontrolujących się wzajemnie sekretarza i dowódcę garnizonu. Oprócz tego działali jeszcze inspe- ktorzy podróżujący po kraju, którzy składali raporty bezpośrednio kró- lowi. Ogólnie rzecz biorąc, Perso- wie pozwalali na zachowanie lokal- nej administracji i na kontynuację obyczajów, ale pod swoją kontrolą. 2 Krn 36,22-23 0 Grecja Imperium Aleksandra Wielkiego rozciągało się od jego rodzinnej MacedonŹŹ (północna Grecja) aż do Wschodnich IndŹŹ. Zamiarem Alek- sandra było zjednoczenie świata poprzez wspólną kulturę - hellenizm (od greckiego słowa hell‚n - grecki), mieszane małżeństwa i wprowa- dzenie we wszystkich prowincjach greckiego stylu budowy miast, kul- tury i języka. Po śmierci Aleksan- dra w 323 r. przed Chr. imperium zostało podzielone pomiędzy jego dowódców. Naród żydowski był początkowo pod kontrolą Ptole- meusza, który władał Egiptem, ale w roku 199 przed Chr. syryjscy królowie (Seleucydzi) podbili to terytorium. Próbowali oni narzu- cać hellenizm, ale wielu Żydów stawiało zawzięty opór, ponieważ byli przekonani, że proces helleni- zacji sprzeciwia się żydowskiej wierze. Rezultatem tego była wojna machabejska w 167 r. przed Chr. Z pomocą rzymską ustanowiono w 143 r. przed Chr. niezależne królestwo rządzone przez Hasmo- nejczyków, które przetrwało aż do sporu pomiędzy dwiema rywali- zującymi ze sobą częściami, gdy do kraju przybyła armia rzymska. Pompejusz zdobył Jerozolimę w 63 r. przed Chr. Imperium rzymskie Rzym długo był republiką rządzo- ną przez dwóch wybieranych na ok- res jednego roku konsulów, którzy później pełnili w senacie funkcję radnych. Senat składał się z osób, które dowiodły, iż są godne piasto- wać urząd publiczny, i posiadał znaczną władzę. Jednakże w 5 r. przed Chr. Juliusz Cezar wygrał rywalizację ze swoim przeciwni- kiem, Pompejuszem, i został wład- cą posiadającym władzę absolutną. Cezar August, pierwszy impera- tor, próbował dostosować swoją pozycję do istniejącej rzymskiej konstytucji, ale faktycznie jego władza przewyższała władzę senatu. Poza Italią imperium posiadało dwa rodzaje prowincji. Senat spra- wował kontrolę nad obszarami, gdzie ustanowiono pokój poprzez gubernatorów (prokonsulów), któ- rzy byli wyznaczani każdego roku. cesarz sprawował pieczę nad tymi terenami, które do utrzymania po- rządku wymagały wprowadzenia wojsk. Władał poprzez deputowa- nych, wyznaczanych na okres czte- rech albo pięciu lat "legatów", od- powiadających za większe obszary, i "prefektów" lub "prokuratorów", pod których pieczą znajdowały się mniejsze i spokojniejsze tereny. Rodzimi królowie, będący wasala- mi, mogli sprawować władzę na niektórych obszarach tak długo, jak byli akceptowani przez Rzym. Królowi Herodowi Wielkiemu pozwolono władać Judeą od 40 r. aż do jego śmierci w 4 r. przed Chr. Jego królestwo zostało potem po- dzielone pomiędzy jego trzech sy- nów, z których każdy władał jedną częścią. Antypas rządził w Galilei i Perei, Filip w Iturei i Trachon, a Arehelaus w Judei (włącznie z Samarią i Idumeą). Arehelaus nie mógł utrzymać porządku, dlatego też Judea w 6 r. po Chr. została prowincją rzymską, rządzoną przez prefekta odpowiadającego przed cesarzem, ale nadzorowanego przez legata SyrŹŹ. Poncjusz Piłat był piątym prefektem (prokuratorem) Judei, gdzie sprawował rządy od 26-36 r. po Chr. Po śmierci Filipa, cesarz Kaligula usunął z tronu Antypasa, a Heroda Agryppę mianował królem dwóch trzecich kraju. Klaudiusz uczynił go nadto w 41 roku po Chr. królem Judei. Po śmierci Agryppy w 44 r. królestwo ponownie było rządzone przez prokuratorów, ale syn Hero- da Agryppy (Agryppa II) został królem części królestwa Filipa w 48 r. Dz 23-26 ilustrują sytua- cję lat 57-59 po Chr. Trybun (do- wódca wojsk) Jerozolimy wysłał Pawła do prokuratora Feliksa, który mieszkał w Cezarei. Następca Fe- liksa, Festus, podejmował wówczas króla Heroda Agryppę II. Paweł skorzystał jednak z prawa do ape- lacji, które przysługiwało każdemu rzymskiemu obywatelowi i został wysłany do Rzymu, gdzie sam cesarz miał rozpatrzyć jego sprawę.: Rząd cesarski utrzymywał prawo i porządek, jednocześnie budując jedne z najlepszych dróg, jakie kie- dykolwiek zbudowano. Drogami ty-. mi podróżowali pierwsi chrześcija- nie, szeroko rozgłaszając Dobrą No- winę o Jezusie. Dzięki Rzymianom powstał lokalny rząd, place targowe, łaźnie oraz inne publiczne udogod- nienia. Pieniądze na te inwestycje pochodziły z podatków nakłada- nych na ludność. Były to: podatek od własności, kupna, podatki celne, a nawet podatki nakładane na produkty spożywcze. Rzymski urzędnik wynajmował ,na każdym obszarze ludzi zajmu- jących się zbieraniem podatków, ..aby zgromadzić pieniądze. Kolonie Wiele miast imperium stało się ;rzymskimi koloniami. Były one placówkami Rzymu rządzonymi (tak jak stolica) przez dwóch "magistratów". Filippi była jedną z wielu kolonŹŹ wymienianych w Nowym Testamencie. Dz 16,12.19-40 Miasta-państwa W Grecji i wielu innych krajach niektóre miasta rządziły się same, rzymskie imperium pozwalało na to, żeby pewne miasta, takie jak ateny czy Efez, zachowały swoją formę rządów. Akceptowano ten stan rzeczy tak długo, jak długo panował tam pokój. Niektóre "święte miasta" także zachowały pewną autonomię, jak na przykład Jerozolima, gdzie ad- ministracją w kwestiach lokalnych zajmowali się najwyższy kapłan wraz z Radą Żydowską (Sanhed- rynem). Ich faktyczna władza była jednak ograniczona przez Rzy- mian. Wyrok skazujący Jezusa na karę śmierci musiał być zaaprobo- wany przez gubernatora. z 19,35-40; Łk 22,66; 23,1-5.-12 Edukacja Edukacja na starożytnym Bliskim Wschodzie Już za czasów Abrahama niektó- re narody rozwijały szkolnictwo. W Sumerze, ojczyźnie Abrahama, istniały już szkoły, w których kształcono przyszłych sekretarzy ma- jących zajmować się pracą w świą- tyniach, pałacach i prowadzących inne sprawy. Nauka była dobrowol- na. Ponieważ rodzina ucznia musia- ła uiścić opłatę, dlatego nauka była przywilejem bogatych. Uczono wtedy rozmaitych przedmiotów, od biologŹŹ, geografii, matematyki, gramatyki aż po literaturę. Dzięki wykopaliskom odkryto wiele glinianych tabliczek, które zawierają teksty ćwiczeń do ko- piowania i próby uczniów wraz z poprawkami nauczycieli. W pa- łacu w Mari odkopano dwie klasy z ławkami i stołami. W szkole za- trudniano profesora (często nazy- wanego przez uczniów "szkolnym ojcem"; uczniów określano mianem "szkolnych synów"), pomocnika, który przygotowywał codzienne ćwiczenia, nauczycieli poszczegól- nych przedmiotów i inne osoby odpowiedzialne za utrzymanie dys- cypliny (jedną z nich nazywano "wielkim bratem"). Podobny system panował w Egip- cie, gdzie szkoły często znajdowały się przy świątyniach. Po kursie dla początkujących, uczniów przenoszo- no do rządowego oddziału, gdzie uczyli się pisania wypracowań, nauk przyrodniczych i obowiązków urzędniczych. Oferowano specjalne kursy pisania listów, których wzory odnaleziono w trakcie wykopalisk. Jeżeli uczniowie mieli zostać kapła- nami, uczyli się teologŹŹ i medy- cyny. Panowała surowa dyscyplina: żadnego wina, muzyki i żadnych kobiet. Systemy te w pewnych okresach historycznych z całą pewnością wpłynęły także na ludność Izraela. Abraham mógł być człowiekiem posiadającym wykształcenie. .jó- zef korzystał z usług sekretarzy, będąc pierwszym ministrem farao- na. Mojżesz, wybrany, by nauczyć lud Izraela Bożego prawa, był człowiekiem wykształconym, jako że kształcił się w Egipcie. Edu- kacja w Izraelu odbywała się w zupełnie inny sposób. Stosunek do edukacji w Izraelu Przewodnią ideą w Izraelu i w BiblŹŹ była myśl, że cała wie- dza pochodzi od Boga, który jest największym ze wszystkich nauczy- cieli. Cała mądrość i nauka powin- na zacząć się od "bojaźni przed Panem". celem nauki było lepsze zrozumienie Stwórcy i Jego dzieł, dlatego też wiodła ona do wychwa- lania Boga (jak w Psalmie 8). Nie wystarczy tylko zaspokoić ludzką ciekawość. Nauka pomaga w peł- nym wykorzystaniu otrzymanych od Boga zdolności. Podstawowa znajomość matematyki była ko- nieczna, aby odmierzać ziemię i obliczać ilość płodów, a także aby wznosić większe budowle. Studiowanie ruchów Księżyca, Słońca i gwiazd było pomocne w ustaleniu kalendarza. Wielu z tych rzeczy uczono poprzez doświadczenie lub w przypadku rzemiosła przez terminowanie. W tym samym czasie ważne miej- sce zajęła edukacja dzieci. Obowiąz- kiem rodziców było upewnienie się, że ich dzieci zdobyły pewien zakres wiedzy, ale nauka ta dotyczyła całkowicie kwestŹŹ religijnych. ů Dzieci miały zostać pouczone o sposobie postępowania Boga w stosunku do ludu Izraela. ů Miały nauczyć się Bożych praw. Bóg jest święty i wymaga świętości od swojego ludu. Dlatego dzieci powinny wiedzieć, w jaki sposób postępować zgodnie z Bożymi wskazaniami. ů Miały być poinstruowane, jak należy mądrze postępować. Księga Przysłów pełna jest maksym doty- czących "obchodzenia się z ludź- mi". Została napisana dla "synów". Ten rodzaj nauczania był wspólny z edukacją w innych krajach. Wj 20,4; Prz 1,7; 9,10; Hi 28,28; Pwt 4,9-10; 6,20-21; Wj 13,8-9; 12,26-27; Joz 4,21-22; Kpł 19,2; Rdz 18,19; Prz 1,8; 4,1 W jaki sposób rozwijała się edukacja w Izraelu Nauka rozpoczynała się w domu. Abrahamowi nakazano nauczać je- go dzieci. Ważne było, aby prawda dotycząca Boskich uczynków w sto- sunku do Jego ludu została przeka- zywana z ojca na syna i z pokole- nia na pokolenie. Matki prawdopo- dobnie miały w tym także swój udział, kiedy dzieci były małe. Zdania na temat tego, ilu ludzi umiało czytać i pisać w okresie Starego Testamentu, są podzielone. Niektórzy twierdzą, że umiejętnoś- ci te posiadali jedynie członkowie wielkich rodów. Z drugiej strony Jozue oczekiwał pisemnych rapor- tów o Kanaanie. Gedeon z kolei wymagał od prze- chodnia umiejętności czytania. W czasach Ezechiasza osobą, która najprawdopodobniej na ścianie wy- kopanego tunelu napisała prośbę o dostarczenie wody do Jerozolimy, był robotnik (patrz: Budownictwo). Poza tym odnaleziono wiele innych hebrajskich inskrypcji, które dowo- dzą, że znajomość sztuki pisania była dość powszechna. Nie wiadomo, kiedy powstały szkoły dla dzieci. Nie ma o nich wzmianki aż do 75 r. przed Chr., kiedy to Izrael znalazł się pod wpły- wem greckim i zaczęto dokony- wać prób wymuszenia obowiązko- wej edukacji podstawowej. Ale już przed tym okresem mogły istnieć nieobowiązkowe szkoły. Chłopiec o imieniu Samuel został przekazany w ręce kapłana i był przypuszczal- nie przez niego kształcony. Wydaje się, że takie postępowanie było po- wszechnie praktykowane. "Kalen- darz z Gezer" (patrz: Rolnictwo) jest dowodem na bardziej formalny sposób nauczania. Młodzi mężczyź- ni mieli z całą pewnością szansę zostania uczniami proroków, a tak- że kapłanów i lewitów. Izajasz da- wał prywatne lekcje grupie uczniów, a Elizeusz bardzo się troszczył o to, aby jego uczniom i ich rodzinom dobrze się powodziło. Nie była to jednak nauka ani we współczesnym rozumieniu, ani też nie przypomi- nała ona systemów edukacji spoty- kanych w Egipcie czy Babilonie. Była to nauka o Bogu, której celem było lepsze służenie Stwórcy. Po powrocie z wygnania powsta- ła wyspecjalizowana grupa uczo- nych biblijnych zwanych "pisa- rzami". Termin ten używany był wcześniej dla określenia sekreta- rzy, ale niektórzy z lewitów byli pisarzami i nawet jeszcze przed wygnaniem nazywano ich "ludźmi wielkiej synagogi". Później zwano ich "prawnikami", "doktorami pra- wa" i "rabinami". Do najsłynniej- szych z nich należeli: Szammaj, Hillel i Gamaliel. Zajmowali się oni nauczaniem i wyjaśnianiem pi- sanego Prawa Bożego i dostosowy- wali je do ówczesnego życia. Nauki te rozrosły się do ogromnego zbio- ru zasad. Początkowo przekazywa- no je ustnie, ale w końcu zostały spisane około roku 200 po Chr., tworząc Misznę. Żydzi stawiają je na równi ze Starym Testamentem. Właśnie w czasie ostatnich wieków przed Chrystusem grupa znana później pod mianem faryze- uszy zorganizowała stały system szkół. Dzieci uczęszczały do szko- ły w synagodze, "domu księgi". Dalsza edukacja miała miejsce w "domu nauki". Możemy jedynie snuć przypusz- czenia na temat metod nauczania. Trochę światła rzuca Księga Izaja- sza. Pisze on, że ludzie myślą, iż jego przesłanie jest odpowiednie tylko dla dzieci: "Próbuje nauczać nas litera po literze, linijka po li- nijce, lekcja po lekcji". Fragment ten może odzwierciedlać praktykę uczenia małych fragmentów lub też przedstawiać uczenie się pierw- szych liter alfabetu przez powtarza- nie. Większość nauczania odbywa- ła się słownie i - aby dzieci mogły łatwiej zapamiętywać - stosowano różne metody. Sam Jezus używał słów łatwych do zapamiętania, powtórzeń i przypowieści. Ps 78,3-6; Prz 31,1; 1,8; 6,20; Joz 18,4.8-9; Sdz 8,14; 1 Krn 24,6; Jr 36,26; 1 Krn 24,6; Jr 8,8; Mk 7,6-9; Iz 28,10; Prz 1,8; Mk 9,42-50; Mt 6,2-18 Edukacja dorosłych Edukacja w czasach biblijnych obejmowała nie tylko dzieci. Abra- ham miał nauczać wszystkich mieszkańców swojego domostwa. Mojżesz nauczył lud Izraela Boże- go Prawa, a lewici mieli za zada- nie przekazywać tę naukę dalej. Królowie posłali lewitów na obszar całego kraju z misją naucza- nia, chociaż prorocy narzekali, że obowiązki te często były źle wyko- nywane i traktowane jako sposób zarabiania pieniędzy. Zwyczaj re- gularnego nauczania najprawdo- podobniej rozwinął się dopiero po wygnaniu. Ezdrasz był "pisarzem" i kapła- nem o "gruntownej znajomości Prawa". "Poświęcił swoje życie studiowaniu Prawa Bożego... i nauczaniu ludu Izraela wszystkich praw i przepisów". Ne 8 przedsta- wia go stojącego za drewnianym pulpitem, otoczonego przez słu- chających ludzi. Rdz 18,19; Kpł 10,1 I ; 2 Krn 17,7-9; 35,3; Mi 3,11; M12,7-8; Ezd 7,6.10 Edukacja grecka W czasach Jezusa greckie szkol- nictwo zaczęło się cieszyć świato- wą sławą. Sądzono, że zarówno dusza, ciało, jak i umysł potrzebują przestrzeni, w której mogłyby się realizować. Dlatego też program nauczania zawierał takie przedmio- ty, jak atletyka, filozofia, poezja, dramat, muzyka i retoryka. Chłop- cy uczęszczali do szkoły podstawo- wej, poczynając od siódmego roku życia aż do piętnastego. Później poszerzali swoją wiedzę w "gimna- zjum". Mile widziane było włącza- nie się ludzi do dyskusji prowadzo- nych przez uczniów. W czasach Jezusa poziom nauczania w takich szkołach obniżył się, ale gimnazja były ciągle uosobieniem tego, co było w kulturze greckiej najlepsze. Gdziekolwiek Grecy rozpoczynali życie, tam też zakładali szkoły. Jedną z nich otworzono w 167 r. przed Chr. w Jerozolimie. Większość Żydów nie aprobo- wała greckiego modelu edukacji. Gimnazja były potępiane, ponie- waż greccy atleci ćwiczyli nago. Chętnie witano w takich szkołach obcokrajowców, a jako że w Tar- sie, z którego pochodził Paweł, znajdowało się słynne gimnazjum, można przypuszczać, że i on tam uczęszczał. Z całą pewnością nawiązuje on do greckich gier, a z jego listów wynika, że kultura grecka nie była mu obca. 1 Kor 9,24-27 Wojna, broń i wojownicy Pomimo że prawo Boże chro- niło życie i potępiało morderstwa, wojna była motywem dominują- cym w księgach Starego Testa- mentu. Powodem tego jest fakt, że Bóg był zaangażowany w spra- wy jednego narodu, Izraela, który żył w niespokojnych czasach. "Bóg jest wojownikiem" - śpiewał Moj- żesz po ucieczce z Egiptu. Następ- nie, kiedy Izraelici wyruszyli, aby podbić Kanaan, Bóg oświadczył im, że była to Jego bitwa: "Pan wasz idzie z wami i przyniesie wam zwy- cięstwo". Wcześniejsi mieszkańcy tego terenu musieli zostać zgładze- ni ("oddani Bogu"). Była to "świę- ta wojna", ale jej celem ostatecz- nym miał być pokój i dobrobyt. Izrael powinien był ufać i być po- słusznym Bogu, ponieważ w prze- ciwnym razie wrogowie odnieśliby zwycięstwo. Takie jest też przesła- nie Księgi Sędziów. Prorocy często podejmowali ten motyw. Kiedy królowie udawali się na wojnę ze względów politycz- nych i pokładali nadzieję w ko- niach, powozach i jeździe, wtedy porażkę często postrzegano jako karę Bożą za brak wiary. Kiedy Izraelici powrócili z wy- gnania do swojej ojczyzny, wiele się zmieniło. Żydzi doświadczyli dużej ilości niepowodzeń, dlatego też wykształciło się w nich przeko- nanie, że wojna jest raczej dziełem szatańskim, a nie Bożym. Wierzyli, że Bóg wyśle swojego własnego, królewskiego wojownika, który weźmie udział i odniesie zwycięs- two w ostatecznej bitwie, po któ- rej nastąpi pokój albo na tym, al- bo na innym świecie. Taka była żydowska nadzieja ukierunkowana na przyjście Mesjasza. Jezus sam odrzucał taką wizję Mesjasza. Przybył, aby przynieść pokój Boży. Podzielił ludzi na wierzących i na tych, którzy nie wierzyli, ale ludzi nie wolno było uważać za wrogów. Jedynie w Apokalipsie Jezus jest przed- stawiony jako wojownik. Chrześ- cijanie są ukazani jako żołnierze zaangażowani w duchową walkę przeciwko złu. Zwycięstwo w tej wojnie jest pewne, ponieważ Jezus poprzez swoją śmierć i zmartwych- wstanie pokonał Szatana. Rzeczy- wiste, historyczne wojny są zna- kami zbliżania się końca wieku. Wj 15,3; Pwt 20,4; Iz 31,1; 5,25-30 i wiele innych ustępów. Ap 19,11; Ef 6,10-17; J 12,3I Armia Już od najdawniejszych czasów w historŹŹ Izraela każdy mężczyz- na był powoływany do wojska. Mógł on zostać wezwany do walki przez przywódcę pokolenia, tak jak Abraham zwołał mężczyzn, aby poszli z nim uwolnić Lota. Każde pokolenie było odpowiedzialne za utrzymanie ziemi, która została mu przydzielona. Czasem pokolenia pomagały sobie w wykonaniu tego zadania i tak na przykład ludzie zjednoczyli się pod przywództwem jednego wodza, aby stawić czoła mieszkańcom Kanaanu i Filistynom oraz aby pokonać pustynne plemio- na, które nieustannie najeżdżały Izrael. Pokolenie, które nie udzieliło pomocy, traktowane było z pogardą. Wyjęci spod prawa czasem gru- powali się razem i dokonywali najazdu, ale także chronili lokal- ne społeczności, w zamian za co oczekiwali pożywienia i dostaw różnych artykułów. Zanim Saul został królem, nie było stałej armŹŹ. Saul wyznaczył 3000 mężczyzn, którzy znajdowali się pod jego bezpośrednim dowódz- twem, ale osobiście odpowiadał za nich Abner. Król Dawid był geniu- szem militarnym. Joab, naczelny dowódca, podbił Jerozolimę i nauczył Izraelitów nowych me- tod sztuki wojennej. Dawid był pierwszym królem, który miał własną straż przyboczną złożoną z wielkich wojowników. Towarzyszyli mu w czasie banicji i wtedy też dowiedli swojej lojalności. W BiblŹŹ jest mowa o "pięćdzie- siątkach" i "setkach" oraz ich wodzach, ale nie ma zbyt wielu wzmianek na temat szczegółów organizacyjnych armŹŹ. Przez długi czas armia składała się prawie wy- łącznie z piechoty, której jedna część była wyposażona w łuki i proce, a druga przygotowana do walki wręcz. Kawaleria i powozy używane przez Egipcjan, Filistynów i Kananejczyków zostały wprowa- dzone w Izraelu dopiero w czasach króla Salomona. Izraelici walczy- li głównie na górzystym terenie, gdzie metody te nie były zbyt przy- datne. "Bogowie Izraela - mawiali urzędnicy króla SyrŹŹ, Ben-Hadada- są górskimi bogami". Później królowie Judy sprowadzali dodat- kowo z Egiptu powozy i jeźdźców. Król Izraela, Achab, posiadał wiel- ką ilość powozów, a jego stajnie odkryto w trakcie wykopalisk w Megiddo. Po wygnaniu Żydzi nie mieli własnej armŹŹ poza krótkim okre- sem, kiedy to zatrudniano za zapłatę zarówno żydowskich jak i nieżydowskich żołnierzy. Herod Wielki miał swoje własne siły zbrojne, które także składały się z najemników, a były dowodzone przez Rzymian. Rdz 14, Sdz 1; 5,I5-17; 1 Sm 23,1-5; 25; 13,1-2; 17,55; 2 Sm 23,8-39; 1 Krl 10,26; 20,23-25; 2 Krl 18,24 Wojna w czasach Starego Testamentu 0 Atak i obrona Do walki używano trzech rodza- jów broni: w walce wręcz - kijów, siekier, krótkich i długich mieczy. Do rzucania stosowano oszczepy i włócznie. Używano różnych ro- dzajów pocisków, poczynając od kamieni i otoczaków, a kończąc na łukach i strzałach. Żołnierze dla ochrony nosili zbroje i tarcze. Izraelici prawdopo- dobnie stosowali dwa rodzaje tarcz. Małe i okrągłe tarcze posiadała lekko uzbrojona piechota, a duże i kwadratowe tarcze były używane przez żołnierzy znajdujących się na czele, tak aby utworzyć mocną linię ataku. Tarcze zrobione były ze skóry rozpiętej na wiklinowej lub drewnianej ramie. Skórna pokrywa wymagała regularnego oliwienia. Po wewnętrznej stronie tarczy znaj- dował się uchwyt do trzymania. Nie ma wielu informacji dotyczą- cych zbroi żołnierzy. Król Saul próbował odziać Dawida przygoto- wującego się do walki z Goliatem w hełm i "kolczugę" (napierśnik). Strój ten był jednak tak ciężki, że Dawid nie mógł się poruszać. Prawdopodobnie stosowano także ochraniacze na nogi i spódnicę z siatki drucianej. Aby chronić swe ziemie, król bu- dował fortece. Saul ufortyfikował stolicę kraju, Gibeę. Dawid poza umocnieniem Jerozolimy wybudo- wał fortece w Libnie, Lakisz, Ge- zer i Bet-Choron na pogórzu, aby obronić się przed Filistynami. Salo- mon umocnił wiele miast, szcze- gólnie Gezer, Chasor i Megiddo, które zabezpieczały strategiczną przełęcz pomiędzy wzgórzami Karmelu. Po podziale królestwa graniczne fortece znajdowały się w Geba i Mispa. 1 Sm 17,4-7.37-40 0 Przygotowania do wojny Dla walczącej armŹŹ istotną spra- wą było znalezienie pożywienia w zasięgu ręki. To jeden z powo- dów, dla których "porą roku, kiedy królowie wyruszali na wojnę", była wiosna (żołnierzy znajdujących się na własnym terytorium zaopatry- wała społeczność lokalna). Rzadko formalnie wypowiadano wojnę, gdyż zaskoczenie wroga było istotnym posunięciem strate- gicznym. Czasem narody prowo- kowały wojnę, stawiając żądania niemożliwe do spełnienia. Wojska gromadzono dęciem w róg byka, przez sygnały dawane ze szczytu wzgórza lub poprzez posłańców. Król prosił o radę Boga, która zazwyczaj przekazywana była przez proroków. Saul szukał rady w snach, a raz nawet nie usłuchał wyraźnego nakazu Boga, radząc się wróżki w Endor. Jeżeli odpowiedź była przychyl- na, armia wyruszała do walki, za- bierając ze sobą kapłanów, a cza- sem także symbole wiary, takie jak przedmioty z Namiotu Spotkania (Przybytku). W okresie, kiedy Heli był kapłanem, a także w później- szych czasach zabierano nawet Arkę Przymierza. Przed rozpoczęciem bitwy kap- łani składali ofiarę. Pewnego razu król Saul sam dokonał tego rytuału, ale w niewłaściwy sposób. Królo- wie z sąsiednich krajów składali czasem ofiary z ludzi, ale w Izrae- lu patrzono na takie praktyki z odrazą. 2 Sm 11,1; 1 Sm 11,1-11; 17,20; 1 Krl 20; 2 Krl 3,11; 1 Sm 28,6-7; 4; 2 Sm 11,11; 1 Sm 13,8-15; 2 Krl 3,27 0 Metody walki Izrael cierpiał z powodu najaz- dów plemion pustynnych, szcze- gólnie w okresie poprzedzającym panowanie królów. Ataki były szybkie i trudne do przewidzenia. Często członkowie plemion jeździ- li na wielbłądach. Plądrowali wsie, niszczyli plony, zabierali bydło oraz jeńców. Tam, gdzie miała miejsce otwar- ta walka, sygnałem do bitwy był dźwięk trąby. Czasem ustalano także hasło mające rozpocząć bój, jak w przypadku wojny prowadzo- nej przez Gedeona: "Za Pana i za Gedeona". Rząd mężczyzn za- opatrzonych w kwadratowe tarcze i lance posuwał się do przodu, a łucznicy osłaniali ich ostrzałem z łuków. Kiedy wrogie szeregi spot- kały się, rozpoczynała się walka wręcz. Czasami spór rostrzygano poprzez turniej pomiędzy dwójką lub większą ilością ochotników. Często armia była dzielona na dwa skrzydła,tak aby otoczyć wro- ga z boku i z tyłu. W czasach Dawida ogólna strategia i tak- tyka walki była już bardziej przemyślana. Atak na miasto najczęściej nas- tępował tuż przed brzaskiem, tak aby zupełnie zaskoczyć wroga. Korzystnym podstępem było pchnięcie do przodu tylko poło- wy armŹŹ, która następnie przecho- dziła do odwrotu, a kiedy obrońcy ruszali w pościg za uciekającym nieprzyjacielem, druga połowa ar- mŹŹ wkraczała do miasta. Za cza- sów Dawida Izraelici zaczęli prak- tykować obleganie miast. Zazwy- czaj jednak byli oni ofiarami, a nie inicjatorami tego rodzaju walki. Ekspertami w tej sztuce byli Asy- ryjczycy. Aby odkryć słabe strony miasta, wysyłano szpiegów. Jeśli armia zdobyła już wiele miast, posyłano delegację, której zada- niem było zastraszenie i skłonienie obrońców do poddania się. Wszy- stkie drogi były odcięte, a oble- gający kontrolowali dostawy wody w okolicy. Z tego powodu król Judy, Ezechiasz, dostarczał wodę do miasta wykopanym w ziemi tunelem. Armia oblegająca miasto przygotowywała się na długie ocze- kiwanie, podczas gdy warunki w‚- wnątrz murów pogarszały się z dnia na dzień. Aby przyspieszyć upadek miasta, Asyryjczycy budowali nasy- py do wysokości murów i drewnia- ne machiny na kołach. Były to plat- formy, z których strzelano z łu- ków w stronę obrońców miasta. Na końcu następował szturm: łucz- nicy nieustannie strzelali, podczas gdy reszta armŹŹ, osłaniając się tarczami, wdrapywała się po dra- binach na mury. Obrońcy w tym czasie zrzucali palące się strzały, kamienie oraz lali wrzący olej, próbując odeprzeć wroga. Sdz 6,1-6; 11; 2 Krn 13, I 2; Sdz 7,20; 20,29-36; 2 Sm 12,27; 2 Krl I8-19; 6,24-7,20 0 Następstwa bitwy Po zdobyciu miasta powszechną praktyką było zabijanie, okalecza- nie lub branie do niewoli wszyst- kich mężczyzn i młodzieńców. Kobiety i dzieci traktowano jak jeńców. Mury burzono, a budynki palono. Żołnierze mogli zabrać jako łup wojenny wszystko, co wpadło im w ręce, chociaż kosz- towniejsze przedmioty należało oddać królowi. W wypadku, gdy mieszkańcy miasta poddawali się, brano zakładników i żądano wyso- kiego okupu. Armia rzymska W czasach Nowego Testamentu w świecie śródziemnomorskim pa- nował pokój utrzymywany przez Rzymian. W żadnej księdze No- wego Testamentu nie pojawia się w tle wojna, choć czasami wystę- pują wzmianki dotyczące armŹŹ rzymskiej. Żydzi buntowali się od czasu do czasu, a ich powstania były zawzięcie tłumione przez rzymskich żołnierzy. Syria, pro- wincja, której częścią była Pales- tyna, znajdowała się na krańcu imperium, dlatego też stanowiła potencjalne źródło zagrożenia. Z tego powodu znajdowała się pod bezpośrednim dowództwem cesarza. Stale stacjonowały tam oddziały rzymskie. Rzymscy żołnierze traktowali Żydów jako swoich służących, choć niektórzy z Rzymian, a szcze- gólnie oficerowie, cieszyli się sza- cunkiem ludności. Grupa rzym- skich żołnierzy, wyznaczonych do utrzymania porządku w Jerozoli- mie podczas Święta Paschy, wzięła udział w pojmaniu Jezusa i odda- wała się niewybrednym uciechom kosztem więźnia. Generalnie rzecz biorąc Rzymianie słynęli ze spra- wiedliwości. Żołnierze rzymscy zapobiegli zlinczowaniu Pawła w Jerozolimie i odstawili go bez- piecznie, pod zbrojną eskortą, do siedziby głównego dowództwa w Cezarei, gdy groziła mu śmierć. Cesarz miał osobistą straż przy- boczną, pretorian, którzy stacjono- wali w Rzymie, a także w innych znaczniejszych prowincjach (na przykład w Efezie). Kiedy Paweł przebywał w więzieniu, cała straż przyboczna wiedziała, że znalazł się tam dlatego, iż był "sługą Chrystusa". Łk 13,1; Mt 5,41; Łk 7,1-10; Dz 10; J 18,3; Mk 15,16-20; Dz 21,30-36; 23,I6-24; Ef 6,14-17; Flp 1,13 Podróże i transport Biblia opisuje wiele podróży: Abrahama przemieszczającego się z Ur do Kanaanu, Jakuba do Egip- tu; Izraelitów przemierzających pustynię, królową Saby odwiedza- jącą Salomona. Są to tylko niektó- re z podróży wymienione w Starym Testamencie. W Nowym Testamen- cie podróże Pawła i innych przy- wódców chrześcijańskich są opisa- ne ze szczegółami w Dziejach Apos- tolskich. Jezus w czasie swojej pu- blicznej działalności musiał pokonywać duże odległości. Piesi W czasach biblijnych większość podróży odbywała się pieszo. Nie każdy mógł sobie pozwolić na utrzy- mywanie jucznych zwierząt, a na- wet gdy rodzina posiadała osła, ktoś i tak musiał iść piechotą. Zwierzęta Chociaż wielu nomadów hodo- wało wielbłądy, głównym zwierzę- ciem jucznym był osioł. Osioł zo- stał udomowiony dużo wcześniej niż koń czy wielbłąd i był najpo- pularniejszym środkiem transportu. Abraham posiadał wielbłądy, chociaż najprawdopodobniej nabył je po opuszczeniu Charanu. Jakub po osiedleniu się w Kanaanie przy- puszczalnie nie potrzebował już tych zwierząt, jako że nie są one wymieniane pośród jego własnoś- ci, kiedy wyruszył w podróż do Egiptu. Prowiant na drogę prze- słany mu przez jego syna, Józefa, umieszczono na grzbietach osłów. Wraz z rozwojem handlu zagra- nicznego, a szczególnie arabskiego handlu przyprawami, w Izraelu od 1000 r. przed Chr. coraz częściej używano wielbłądów. Konie hodowano ze względu na ich użyteczność w czasie wojny. % Karmienie koni było kosztowne w porównaniu z żywieniem wiel- błądów i osłów, które mogły przenosić znacznie cięższy ładu- nek. W czasach Nowego Testa- mentu koni zaczęto używać także w warunkach pokojowych. Ciąg- nęły one wozy, które budowano, wzorując się na pojazdach wojennych. Karawany Kupcy podróżowali grupami ze względu na bezpieczeństwo i towarzystwo, tworząc karawanę złożoną z osłów i wielbłądów. Józef został sprzedany jednej z ta- kich grup podróżujących kupców. Szlaki, którymi poruszały się ka- rawany, krzyżowały się na tere- nie całego Izraela i wiodły we wszystkich kierunkach. Szlaki prowadzące od Morza Śródziem- nego na zachód, a z Pustyni Sy- ryjskiej na wschód, oraz wszystkie trasy pomiędzy Mezopotamią, Ara- bią, Egiptem a resztą Atryki, mu- siały przebiegać przez wąski kory- tarz o szerokości około 120 km. W strategicznych punktach szla- ków rozwinęły się wielkie miasta, takie jak Palmira ("Tadmor na pus- tyni"), pustynne miasto ufortyfiko- wane przez króla Salomona. Pojazdy W czasach Starego Testamentu korzystanie z transportu na kołach było ograniczone. Powozów ciąg- niętych przez konie używała armia i ludzie pochodzący z zamożnych rodów. Posiadanie powozu mogło być oznaką statusu społecznego (na przykład Józefowi ofiarowano do jazdy powóz królewski, jego rodzina podróżowała do Egiptu na wozach i furmankach, a to- wary wiezione były przez osły). Jednak z powodu złej jakości dróg rzadko korzystano z powozów ja- ko środka transportu. Król Achab musiał spieszyć z powrotem do Jizreel, aby zdążyć przed desz- czem, po którym drogi stawały się nieprzejezdne z powodu błota. W gospodarstwach używano wozów ciągniętych przez osły lub bydło. Dwa razy zdarzyło się, że transportowano świętą Arkę Przy- mierza. Prorok Amos opisuje Izra- elitów jęczących jak "wóz załado- wany zbożem". W czasach Nowego Testamentu Rzymianie wybudowali znakomite drogi, dlatego też częściej używa- no różnego rodzaju powozów, poczynając od lekkich powozów wyścigowych do solidnych wozów z miejscami siedzącymi dla pasażerów. Większość ulic w miastach była bardzo wąska, a ci, którzy mogli so- bie na to pozwolić, przemieszczali się w lektykach. Były to nosze z okalającym je drewnianym szkie- letem, na którym umieszczano zasłony, tak aby podróżujący był niewidoczny. Lektyki przenosili ludzie, a czasem także konie. Rdz 41,43; 45,19; Wj 14,23-25; 1 Krl 18,44-45; 1 Sm 6,7-8; 2 Sm 6,3; Am 2,13; Dz 8,29-31 Do czasu, gdy Rzymianie zaczę- li budować system świetnych dróg, łączących prowincje imperium ze stolicą (choć nie między sobą), było niewiele dróg brukowanych. Oto dlaczego "wszystkie drogi pro- wadzą do Rzymu". Przed okresem rzymskim bodź- cem do budowy dróg był podbój, a nie wymiana handlowa. Rzymia- nie budowali drogi, aby zintegrować imperium oraz aby możliwe było przerzucanie wojsk i transport to- warów, a także po to, aby wysłan- nicy mogli pokonywać szybko du- że odległości. Kurier korzystający z rzymskich dróg mógł przebyć odległość 120 km w ciągu dnia. Drogi rzymskie były doskonale skonstruowane, a wiele odcinków pozostało w nienaruszonym stanie aż do dnia dzisiejszego. Były one wybrukowane płaskimi kamieniami lub specjalnie przyciętymi blokami kamiennymi ułożonymi na dwóch albo trzech warstwach fundamen- tów. Budowniczowie dróg poko- nywali wszelkie przeszkody. Nad rzekami budowali mosty, na mok- radłach groble, a nawet tunele w skałach. W sumie Rzymianie wybudowali około 80 000 km dróg. Drogi prowadziły jednak tylko tam, gdzie to było korzystne dla Rzy- mian. Wiele podróży ciągle jeszcze trzeba było odbywać starymi, nie- wybrukowanymi i zużytymi przez korzystających z nich ludzi drogami. W miastach ulice nie były zbyt czyste, dlatego też Rzymianie wybudowali drogi dla pieszych z podwyższonymi chodnikami i schodami, które umożliwiały uniknięcie ulicznego brudu i błota. Transport wodny W czasach biblijnych podróż morska była jeszcze trudniejsza niż transport drogą lądową. Morze Sród- dziemne było bezpieczne dla żeg- lugi tylko w lecie. Pomiędzy listo- padem a marcem statki wypływały na morze tylko w nagłej potrzebie. Słynące z żeglugi narody z cza- sów starotestamentowych to Egip- cjanie i Fenicjanie, którzy budowa- li statki wojenne i handlowe zaopa- trzone w wiosła oraz żagle. Jedyna pomyślna próba stworzenia floty izraelskiej miała miejsce w czasie złotego wieku panowania Salomo- na, kiedy to na Morzu Śródziemnym niepodzielnie władali Fenicjanie. Granica Izraela została przesunię- ta na południe aż do Morza Czer- wonego, a sojuszowi z królem Tyru w Fenicji Salomon zawdzięczał do- starczenie ekspertów do zbudowa- nia floty handlowej, której portem zostało miasto Esjon-Geber, znaj- dujące się na końcu zatoki Akaba. Z czasem stało się ono ważnym por- tem handlowym (patrz: Górnictwo i obróbka metali). Statki Salomona przewoziły stamtąd miedź i żelazo do "Ofiru" (prawdopodobnie w po- łudniowej ArabŹŹ, na drugim krańcu Morza Czerwonego), a powracały z luksusowymi towarami. Podróż w obie strony, około 2000 km, trwała trzy lata. W następnym stuleciu król Joza- fat próbował ponownie ożywić handel, ale jego flota została znisz- czona przez gwałtowną burzę i tym samym krótka historia izraelskiego żeglarstwa dobiegła końca. W Nowym Testamencie ewange- liści zapisali, że Jezus kilka razy przebywał łodzią Jezioro Galilejs- kie. Podróżował prawdopodobnie w łodziach rybackich, używanych do pływania na tym położonym w głębi lądu jeziorze o szerokoś- ci 12 km. Wiatry nadciągające z otaczających jezioro wzgórz mo- gą powodować gwałtowne burze. Pośród wielu misyjnych podróży Pawła oprócz lądowych były także podróże morskie. Relacja z jego po- dróży do Rzymu, przytoczona w Dziejach Apostolskich przypomi- na dziennik okrętowy, zawierający. szczegóły dotyczące warunków po- godowych, sztuki żeglarskiej, a na- wet listę pasażerów. Jest to jeden z najbarwniejszych opisów podróży morskiej w literaturze starożytnej. W czasach Jezusa kontrolę nad Morzem Śródziemnym przejęli Rzymianie. Transportowanie ku- kurydzy uprawianej w Egipcie i eksportowanie jej z usytuowanej w delcie Nilu AleksandrŹŹ było bardzo ważne dla stabilności eko- nomicznej imperium. Wysyłane przez państwo statki, niektóre na- wet o długości 60 m, przewoziły kukurydzę z Egiptu do ItalŹŹ, ale poza sezonem żeglarskim bezpie- czniej było pokonywać tę drogę małymi odcinkami lub wzdłuż wy- brzeża. Paweł podróżował na stat- ku wiozącym kukurydzę właśnie taką bezpieczną drogą pod koniec września lub na początku paździer- nika. Gdy statek rozbił się, najpierw wyrzucano z pokładu resztę ładun- ku, a nawet sprzęt okrętowy, a do- piero potem cenne ziarno. Po rozbi- ciu statku Paweł wyruszył z Malty do Italii na pokładzie innego okrę- tu, także płynącego z AleksandrŹŹ. Miasto Puteoli w Zatoce Neapoli- tańskiej było głównym portem Rzy- mu aż do czasów Nowego Testamen- tu, kiedy to ulepszono port w OstŹŹ. Ostia z czasem stała się najważ- niejszym portem w imperium. 1 Krl 9,26-28; 10,11-12,22; 22,48; Mk 4,35-39; Dz 27,1-28,15 Żegluga śródlądowa W czasach biblijnych oprócz Nilu, Tygrysu i Eufratu żegluga była możliwa na niewielu innych rzekach. Barek (z żaglami) uży- wano na Nilu do transportowania kukurydzy do portów morskich, ale poza tym nie było ożywionej żeglugi śródlądowej. Chociaż rzymscy cesarze planowali budowę kanałów (Neron na przykład chciał połączyć Adriatyk z Morzem Egej- skim, budując Kanał Koryncki), niewiele z tych projektów zostało zrealizowanych. MIEJSCA biblijne Rozdział ten wylicza miejs- ca, które odegrały znaczą- cą rolę w księgach biblij- nych, podając też lokaliza- cję najważniejszych cyta- tów, mówiących o tych miejscach. Ostatnia sygnaturka wska- zuje mapy - dotyczące Sta- rego i Nowego Testamen- tu oraz zamieszczone w Części 12 - na których można odszukać omawiane miejsce. Abana - jedna z dwóch rzek, które przepływają przez Damaszek w SyrŹŹ. Dzisiejsza nazwa: Barada (chłodna). O rzece tej- obok Parparu - wspomniał chory na trąd dowódca syryjski, Naaman, kiedy sługa proroka Elizeusza polecił mu w celu uzdro- wienia siedmiokrotnie za- nurzyć się w Jordanie. 2 Krl 5,12 Abel-BetůMaaka - miasto w północnej części Izraela, w okolicach jeziora Hule. Joab oblegał je podczas po- ścigu za zbuntowanym Sze- bą. Kilkakrotnie wpadało w ręce Aramejczyków z Da- maszku i było odzyskiwane. 2 Sm 20; 1 Krl 15,20; 2 Krl 15,29. Mapa ST/C1 AbelůMechola - miejsco- wość wspomniana w opisie ataku Gedeona na obóz Madianitów. Miejsce, skąd pochodził prorok Elizeusz. Sdz 7,22; 1 Krl 19,16. Abilena - region położony na północny zachód od Damaszku. Tetrarchą Abileny był Lizaniasz. Lk 3,1 Achaja - prowincja rzym- ska w południowej Grecji zarządzana przez władze w Koryncie. Dz 18,12 nn. Mapa s. 342 Adam - miejsce, w którym nastąpiło rozdzielenie wód Jordanu, co pozwoliło Izra- elitom przejść suchą nogą przez koryto rzeki i wkro- czyć do Ziemi Obiecanej. W 1927 r. w tym samym miejscu trzęsienie ziemi i obsunięcie się gliniastych brzegów spowodowało za- trzymanie wód Jordanu na 21 godzin. Joz 3,16. Adma - jedno ze związku pięciu miast, do którego należały też Sodoma i Go- mora. Dziś prawdopodob- nie zatopione jest przez wody Morza Martwego, w jego południowym krańcu. Królowie tych miast zawarli przymierze w czasach Abrahama i wystąpili prze- ciw czterem królom z pół- nocy. W czasie walk upro- wadzono bratanka Abra- hama, Lota. Rdz 10,19; 14,2 Adramyttion - port w po- bliżu Troady (dawnej Troi), na zachodnim wybrzeżu dzis. Turcji. Z tego miasta, wraz z innymi więźniami, wyruszył Paweł okrętem w podróż do Rzymu. Dz 27,2 Adullam - Dawid, ucieka- jąc przed królem Saulem i królem Akiszem z Gat, schronił się w tutejszej "jas- kini" (być może był to fort). Wkrótce dołączyła do niego cała rodzina oraz ok. 400 różnych uciekinierów. Trzej dzielni wojownicy Dawida narażając życie wyprawili się wtedy po wodę do stud- ni w Betlejem, które było zajęte przez Filistynów. 1 Sm 22,1; 2 Sm 23,13 Afek - tu rozłożyli się obo- zem Filistyni przed bitwą, w której odebrali Izraelitom Arkę Przymierza. Do obozu izraelskiego przywieźli Arkę synowie Helego. Później zginęli w bitwie, a Heli umarł, dowiedziawszy się o tym. Dużo później miasto zostało nazwane Antipatris. 1 Sm 4,1. Mapa ST/B4 Ahawa - nazwa kanału- -rzeki oraz regionu w Ba- bilonŹŹ, skąd Ezdrasz zabrał drugą część powracają- cych z wygnania Żydów. W tym miejscu wygnańcy modlili się i pościli, prosząc Boga o opiekę w liczącej 1448 kilometrów podróży do Jerozolimy. Ezd 8,15.21.31 Ainon - miejscowość koło Salim, gdzie Jan Chrzciciel udzielał chrztu. J 3,23. Mapa NT/C3 Ajjalon -1. miasto Amory- tów, przydzielone najpierw pokoleniu Dana, a później lewitom. Dużo później król Roboam ufortyfikował mias- to i zbudował magazyny broni. Joz 19,42; 21,24; Sdz 1,35; 2 Krn 11,10. Mapa ST/B5 2. dolina w pobliżu miasta; przebiegał tędy ważny szlak handlowy. W tej do- linie Jozue w wielkiej bitwie pokonał Amorytów, gdy "zatrzymało się słońce na środku nieba". Joz 10. Mapa ST/B5 Aj - nazwa oznaczająca "ruinę". Po zdobyciu Jery- cha Jozue - wiedząc, że Aj jest słabo uzbrojone - wys- łał do tego miasta część swego wojska, które jednak zostało pokonane. Stało się tak, ponieważ Akan sprze- niewierzył się Bożym roz- kazom i zabrał dla siebie część łupu z Jerycha. Akan został za karę ukamienowa- ny, a Jozue ponownie za- atakował Aj i zdobył je pod- stępem: część wojsk Jozu- ego upozorowała ucieczkę, a gdy obrońcy Aj puścili się za nimi w pogoń, inne, ukryte oddziały zajęły miasto i spaliły je (patrz: Archeologia i Biblia). Joz 7-8. Mapa ST/B4 Akkad - nazwa regionu i miasta, które założył Nimrod, w starożytnej BabilonŹŹ (patrz: Babiloń- czycy: Narody i ludy w BiblŹŹ). Rdz 10,10 Akor - "dolina nieszczęś- cia" położona w okolicy Je- rycha. Tu został ukamieno- wany Akan, ponieważ zlek- ceważył Boże nakazy. Joz 7,24 Aleksandria - wielki egipski port morski w del- cie Nilu, założony przez Aleksandra Wielkiego. La- tarnia morska wzniesiona na wysepce Faros, przy wejściu do portu, uważana była za jeden z siedmiu cu- dów świata. Aleksandria by- ła stolicą Egiptu w czasach Ptolemeuszów, a przez dłu- gi czas sławnym centrum kultury i handlu. W czasach rzymskich w tym porcie ła- dowano na statki zboże, przeznaczone na wypiek taniego chleba dla ludności Rzymu. Miasto posiadało "muzeum" sztuki i nauki i sławną bibliotekę, groma- dzącą tysiące zwojów papi- rusów. Była tu też silna gmina żydowska i właśnie tu powstała Septuaginta- przekład Starego Testa- mentu na grecki. Znany z pracy misyjnej w pierwot- nym Kościele Apollos po- chodził z AleksandrŹŹ. Dz 6,9; 18,24; 27,6; 28,11 Amfipolis - miasto w pół- nocnej Grecji, przez które przejeżdżał Paweł podczas swej drugiej podróży mi- syjnej. Dz 17,1 Ammon - państwo położo- ne na wschód od Jordanu ze stolicą w Rabba (dzis. Amman) (patrz: Rabba, Ammonici i mapa: Narody i ludy w BiblŹŹ). Anatot - miasto położone 4 km na północ od Jerozo- limy należące do lewitów. Miejsce urodzenia Jere- : miasza. Joz 21,18; Jer 1,1. Antiochia Pizydyjska ', miasto w sercu Azji Mniejů-,; szej (dzis. Turcja), które , Paweł i Barnaba odwiedzili podczas swej pierwszej po.- dróży misyjnej. głosili Ewan- gelię w tutejszej synagodze, lecz - gdy poganie przyby- li, by słuchać Pawła - Żydzi sprzeciwili się temu i wypę- dzili obu misjonarzy z mia- sta. Dwa lub trzy lata później Paweł ponownie przybył do AntiochŹŹ w cza- sie drugiej podróży misyj- nej, by dodać chrześcija- nom odwagi do wytrwania w wierze. Dz 13,14-52. Mapa s. 345 Antiochia Syryjska- (dzis. Antakya na granicy SyrŹŹ i Turcji). Najbardziej znane spośród 16 miast o tej nazwie, założone przez jednego z wodzów Aleksandra dla uczczenia jego ojca, Antiocha, poło- żone nad rzeką Orontes i posiadające własny port morski. Stolica prowincji w czasach rzymskich, trze- cie co do znaczenia miasto imperium, sławne jako ośro- dek kultury. Znajdowała się tu prężna gmina żydowska. Wyznawcy Chrystusa z Je- rozolimy, położonej o 485 km stąd, schronili się w tym mieście po śmierci Szcze- pana. Od tego czasu datuje się rozwój w AntiochŹŹ jed- nego z największych i naj- aktywniejszych Kościołów wczesnego chrześcijań- stwa. Wielu mieszkańców miasta, w tym również Gre- ków, uwierzyło w Chrystusa i tu właśnie po raz pierwszy wyznawcy nowej religŹŹ zo- stali nazwani chrześcijana- mi. Z Jerozolimy wysłano Barnabę, by potwierdził wiadomości, dochodzące z AntiochŹŹ. Ten, odszukaw- szy Pawła, nauczał z nim razem przez rok "wielką rzeszę ludzi". W jakiś czas później antiocheński Koś- ciół wysłał Pawła i Barnabę na pierwszą wyprawę misyj- ną na Cypr i do innych miejscowości. Potem Paweł niejednokrotnie odwiedzał Antiochię, a tamtejszy Kościół był najprężniejszy po Kościele jerozolimskim. Trzęsienie ziemi zniszczyło miasto w 526 roku po Chr. Dz 11,19-26; 13,1; 15,35. Mapa s. 345 Antipatris - (dawniej: Afek) miasto, które Herod Wielki przebudował i naz- wał tak na cześć swojego ojca, Antypasa. Paweł spę- dził tu jedną noc, gdy był przeprowadzany z Jerozo- limy do Cezarei Nadmor- skiej. Dz 23,31. Mapa s. 339 Antonia - położona na północ od Świątyni twierdza w Jerozolimie, gdzie w cza- sach Jezusa stacjonowało wojsko rzymskie. Ne 2,8; Dz 21,31-35; 22,24 Ar - leżąca nad rzeką Arnon stolica Moabu. Pod- czas wędrówki przez pusty- nię Bóg zakazał Izraelitom atakowania tego miasta, należącego do Moabitów, potomków Lota. Lb 21,15; Pwt 2,9; Iz 15,1. Araba - część doliny Jor- danu, rozciągająca się od J. Galilejskiego na północy do Morza Martwego na po- łudniu i dalej, do zatoki Aka- ba. Morze Araby to inna nazwa Morza Martwego. Arad - kananejskie miasto w ziemi Negeb, zdobyte i okupowane przez Izraeli- tów. W Tel-Arad archeolo- dzy odkryli szczątki izrael- skiej świątyni i twierdzy. Joz 12,14. Mapa ST/B6 Aram - tą nazwą określa- no różne państwa połud- niowej SyrŹŹ, zwłaszcza Damaszek (patrz: Aramej- czycy i mapa w: Narody i ludy w BiblŹŹ). Ararat - górzysta kraina, gdzie po potopie osiadła arka Noego. Obszar ten, którego nazwa w inskryp- cjach asyryjskich brzmi Urartu, to Armenia, sąsia- dująca z dzisiejszym Ira- nem i Turcją. Sam szczyt Ararat to wygasły wulkan o wysokości 5214 m n.p.m. Rdz 8,4; Jr 51,27. Areopag - "Wzgórze Are- sa" (Marsa) w Atenach, na północny zachód od Akro- polu. Rada, która tu zbie- rała się początkowo na po- siedzenie, wzięła nazwę od tego wzgórza. Dz 17 Argob - część królestwa Oga w Baszanie, na wschód od Jordanu; żyzny region, posiadający potężne mias- ta, który przypadł połowie pokolenia Manassesa. Pwt 3; 1 Krl 4 Arnon - (dzis. Wadi Mujib); rzeka wpadająca do M. Martwego. Stanowiła granicę między Moabitami i Amorytami. Wkraczający Hebrajczycy pokonali Amo- rytów, a na ich ziemiach osiedliło się pokolenie Ru- bena. Arnon pozostała rze- ką graniczną na południu. Lb 21,13nn.; Iz 16,2 Aroer - miasto na północ- nym brzegu rzeki Arnon, na wschód od Jordanu, poło- żone u południowej granicy królestwa Amorytów, a póź- niej ziemi pokolenia Rube- na; pod panowaniem Moa- bitów od czasów Jehu do Jeremiasza. Taką samą nazwę ma też miasto w Ne- gebie, leżące na południe od Beer-Szeby. Pwt 2,36nn.; 2 Krl 10,33. Mapa ST/C6 Arymatea - miasto, skąd pochodził Józef, potajemny uczeń Jezusa. W jego nowo wykutym w skale grobie złożono ciało Jezusa po zdjęciu z krzyża. Mt 27,57; Mk 15,43 Assos - port morski na północnym zachodzie dzi- siejszej Turcji, z którego Paweł rozpoczął swą ostat- nią podróż do Jerozolimy. Dz 20,13 Asyria - ważne państwo położone w północnej Me- zopotamŹŹ, które osiągnęło największą potęgę w czasie od IX do VII wieku przed Chr. (patrz: Asyryjczycy i mapa w: Narody i ludy w BiblŹŹ). Aszdod - jedna z pięciu filistyńskich fortec w cza- sach Starego Testamentu. Do tego miasta przynieśli Filistyni Arkę Przymierza i umieścili ją w świątyni swego boga, Dagona. Na- stępnego rana znaleźli po- sąg Dagona przewrócony na twarz, a kolejnego dnia - rozbity na kawałki. Ozjasz, król Judy, zdobył Aszdod w czasach Iza- jasza. W czasach Nowego Testamentu miasto (noszą- ce nazwę Azot) zostało odbudowane przez króla Heroda. 1 Sm 5; 2 Krn 26,6; Iz 20,lnn. Dz 8,40. Aszkelon - starożytne miasto, położone na wy- brzeżu Izraela między Jafą a Gazą. było jedną z naj- większych twierdz filistyń- skich. Wyprawiwszy się na to miasto, Samson zabił w nim trzydziestu Filistynów. W ciągu następnych stuleci Aszkelon przechodził pod panowanie AsyrŹŹ, BabilonŹŹ i Tyru. Herod Wielki, król, za panowania którego przy- szedł na świat Jezus, uro- dził się w tym mieście. Sdz 1,18;14,19; 1 Sm 6,17; Jr 47,5-7. Mapa ST/A5 Asztarot/AszterodůKaů raim - miasto na wschód od Jordanu, którego nazwa pochodzi od imienia kana- nejskiej bogini-matki. Ke- dorlaomer zdobył je w cza- sach Abrahama, a później stało się stolicą króla Oga z Baszanu. Jedno z miast należących do lewitów. Rdz 14,5; Pwt 1,4; 1 Krn 6,71. Mapa ST/D2 Atarot - miasto na wschód od Jordanu, nale- żące do pokolenia Rubena. Lb 32,3.34. Mapa ST/C5 Ateny - stolica nowożytnej Grecji; po raz pierwszy zy- skały znaczenie w VI w. przed Chr., a w wiek później osiągnęły szczyt wspaniałości, kiedy to po- wstały w mieście najsłyn- niejsze budowle, m.in. Par- tenon. Ateny były wzorem demokracji, ośrodkiem kul- tury i sztuki, miejscem atrak- cyjnym dla dramatopisarzy, historyków, filozofów i uczo- nych z całej Grecji. W 86 r. przed Chr. miasto zostało zdobyte i splądrowane przez Rzymian. Mimo iż straciły na znaczeniu jako potęga handlowa, Ateny słynne były jako centrum rozwoju kultury jeszcze w 50 r, po Chr., kiedy Pa- weł przybył tu w czasie drugiej podróży misyjnej, głosząc naukę o Jezusie i Jego zmartwychwstaniu. Rozmiłowani w dysputach Ateńczycy prosili Pawła, by przemówił przed ich zgro- madzeniem. Paweł wyko- rzystał fakt, iż wznieśli ołtarz "Nieznanemu Bogu" i od tego rozpoczął naucza- nie o Bogu, który stworzył świat, a jednocześnie jest blisko każdego człowieka. Attalia - dzis. Antafya, port w PamfilŹŹ na południo- wym wybrzeżu Turcji, z któ- rego korzystał Paweł w swej pierwszej podróży misyjnej. Dz 14,25. Mapa s. 344 Azeka - w kierunku tego miasta Jozue ścigał Amo- rytów; w późniejszych cza- sach ufortyfikowane miasto graniczne Judy. Joz 10,10; Jr 34,7 Azja - zachodnia część Azji Mniejszej (dzis. Tur- cja), na której znajdowały się liczne ważne państwa- miasta greckie. Później nazwę tę nosiła rzymska prowincja obejmująca za- chodnie wybrzeże z naj- ważniejszym miastem, Efe- zem. Znaczna część dzia- łalności misyjnej Pawła od- bywała się w tym regionie. Dz 2,9; 19,10; Ap 1,4.11. Mapa s. 343 Babel - (poprzednik sta- rożytnego Babilonu); po po- topie ludzie posługujący się tylko jednym językiem pla- nowali budowę miasta na równinie Szinear (Sumer) w krainie dwóch rzek (Me- zopotamia) - oraz wzniesie- nie wieży, która sięgnęłaby nieba. Widząc ich pychę, Bóg pomieszał im języki, co sprawiło, że nie rozumieli się wzajemnie i nie ukoń- czyli budowy. Rdz 10,10; 11,1-9 Babilon - miasto położone nad Eufratem, 80 km na południe od dzisiejszego Bagdadu. Babilon został założony przez Nimroda, "najsławniejszego myśli- wego". Później stał się sto- licą BabilonŹŹ i imperium ba- bilońskiego. Około 1750 r. przed Chr. Hammurabi, je- den z pierwszych królów BabilonŹŹ, wykuł w kamieniu wielki kodeks praw, który później porównywano z Prawem Mojżeszowym. Po zwycięstwie nad Asyrią w 612 r. przed Chr. Babilon stal się stolicą potężnego imperium, rozciągającego się od Zatoki Perskiej do Morza Śródziemnego. W la- tach 597 i 586 przed Chr. król BabilonŹŹ, Nabuchodo- nozor, stłumił powstanie w Jerozolimie, a ludność Judy skazał na wygnanie do Babilonu. Pośród depor- towanych znaleźli się pro- rocy Ezechiel i Daniel. Mia- sto położone było na roz- ległym obszarze po obu brzegach Eufratu. Grube na 3-7 metrów mury otaczały zarówno miasto zewnętrz- ne, jak i wewnętrzne. Do wewnętrznego miasta pro- wadziło osiem potężnych bram, a znajdowało się w nim pięćdziesiąt świątyń. Sławne "wiszące ogrody" Babilonu zaliczano do cu- dów starożytnego świata. Zakładane były na tarasach wznoszących się na róż- nych wysokościach i obsa- dzane palmami, drzewami i innymi roślinami, dodają- cymi barw i cienia tej płas- kiej krainie. W roku 539 przed Chr. Persowie, pod dowództwem Cyrusa, zdo- byli miasto. Historyk grecki, Herodot, pisze, iż zmienili oni bieg Eufratu, a wzdłuż osuszonego koryta rzeki wkroczyli do miasta. Zapo- czątkowało to upadek BabilonŹŹ. Dziś tylko roz- rzucone w terenie pagórki, będące miejscem prac archeologicznych, pozosta- ły po tym wielkim mieście (patrz: Narody i ludy w BiblŹŹ, fragment - Babi- lończycy). Rdz 10,10; 2 Krl 24,2; 25,7-13; Iz 14,1-23; Dn 1-6. Baszan - żyzny region na wschód od Jeziora Galilej- skiego, słynny z hodowli bydła i owiec oraz z wiel- kich dębów, które tam ros- ną. W czasie wędrówki z Egiptu do Kanaanu Izrae- lici pokonali Oga, króla Ba- szanu, a jego ziemie przy- padły później pokoleniu Manassesa. Pwt 3; Ps 22,12; Iz 2,13. BeerůSzeba -położone najbardziej na południu, na skraju pustyni Negeb, mias- to izraelskie, przez które przebiegał szlak handlowy do Egiptu. W tym miejscu Abraham wykopał studnię (be'er), od której wywodzi się nazwa miasta. Wypę- dzona Hagar na pustyni Beer-Szeby była bliska śmierci. Z tego miejsca wy- ruszył Abraham, by złożyć w ofierze Izaaka, a Izaak żył tam jeszcze, gdy Jakub wyruszył do Charanu. Beer- -Szeba wspomniana jest też w związku z historią Eliasza i Amosa. Zwrot "z Dan do Beer-Szeby" jest biblijnym określeniem całego kraju, od krańca północnego do południowego (patrz: Archeologia i Biblia). Rdz 21,14.30-32; 26,23-33; 1 Krl 19,3; Am 5,5. Mapa ST/A6 BenMinnom (Dolina Sy- nów Hinnoma) - nazwa do- liny po południowej stronie Jerozolimy, tworząca gra- nicę pomiędzy pokoleniami Judy i Beniamina. Tutaj kró- lowie Achaz i Manasses wy- stawili świątynie bogu Molochowi, któremu składa- li w ofierze dzieci. Została ona zburzona przez Jozja- sza. Jeremiasz krytykował zło panujące w tym miejs- cu. Później w Dolinie Hin- nom palono miejskie śmie- ci. Stała się ona obrazem piekła. Słowo "gehenna", oznaczające Dolinę Hin- nom, stało się synonimem słowa "piekło". Joz 15,8; 18,16; 2 Krl 23,10; 2 Krn 28,3; 33,6; Jr 7,31; 19,2; 32,35. Berea - miasto w północ- nej Grecji (Macedonia), 80 km od Tesaloniki. Paweł przebywał tu w czasie swej drugiej podróży misyjnej. Mieszkańcy Berei gorliwie przyjęli Ewangelię i badali Pisma. Jednak Żydzi z Te- saloniki podburzyli tłumy i Paweł musiał opuścić miasto. Sylas i Tymoteusz pozostali, by szerzyć dalej wiarę chrześcijańską. Dz 17,10-15; 20,4. Betania - miasteczko od- dalone od Jerozolimy o ok. 3 km, położone za Górą Oliwną, przy drodze do Je- rycha. Tu mieszkali Maria, Marta i łazarz, a Jezus często się u nich zatrzy- mywał, odwiedzając Jero- zolimę. W tej miejscowości Jezus wskrzesił Łazarza, a z miejsca położonego w pobliżu BetanŹŹ wstąpił do nieba. Mt 26,6-13; Hk 10,38-42; 24,50; J 11; 12,1-9. Bet,Choron (Górne i Dol- ne) - dwie twierdze strze- gące doliny Ajjalon wraz z prowadzącym tędy staro- żytnym szlakiem handlo- wym. W czasach biblijnych często przechodziły tędy różne wojska. Jozue ścigał tą trasą amoryckich królów, którzy zaatakowali Gibeon. Filistyni, Egipcjanie i Syryj- czycy również tu docierali. Joz 16,3-5; 10,10; 1 Sm 13,18. Mapa ST/B4 Betel - miejscowość leżą- ca 19 km na północ od Je- rozolimy, gdzie Jakubowi przyśniła się drabina sięga- jąca z ziemi do nieba. Wtedy Bóg obiecał Jaku- bowi, że będzie go strzegfi otaczał opieką, a ziemię tę odda na własność jego potomstwu. Jakub nazwał to miejsce "Betel" (Dom Boga). Po upływie setek lat Izraelici najechali Kanaan, zdobyli Betel i osiedlili się w tej ziemi. Kiedy państwo zostało podzielone na dwa królestwa - Judę i Izrael- Jeroboam, król Izraela, zbu- dował tu ołtarz dla złotego cielca, by lud nie chodził do Świątyni w Jerozolimie. Spotkało się to z potępie- niem ze strony proroków. Kiedy Izraelici zostali wy- gnani do Babilonu, w Betel osiedlili się Asyryjczycy. Później, po powrocie, za- mieszkali tu także niektórzy z wygnańców. Rdz 28,10-22; Sdz 1,22-26; 20,18; 1 Krl 12,26-30; 2 Krl 2; 17,28; Ne 11,31. BetesdaBezeta - duża sadzawka w Jerozolimie, otoczona w czasach Jezusa pięcioma portykami. Praw- dopodobnie jest to ta sa- dzawka, którą w północno- -wschodniej części miasta odkryli archeolodzy. Zbiornik ten zasilany był wodą ze źródła, a jego powierzchnia poruszała się co jakiś czas. Nad sadzawką gromadziło się wielu chorych, ponieważ pierwszy, kto zanurzył się w wodzie po jej porusze- niu, doznawał uzdrowienia. W tym miejscu Jezus przywrócił zdrowie spara- liżowanemu od 38 lat. J 5,1-15 Betfage - wioska w pobli- żu BetanŹŹ, na lub obok Gó- ry Oliwnej, na wschód od Je- rozolimy. Stąd w czasie osta- tniej podróży do Jerozolimy Jezus wysłał dwóch uczniów do pobliskiej wsi, by przy- prowadzili mu młode oślę, na którym później trium- falnie wjechał do miasta. Mt 21,1; Mk 11,1; k 19,29. Betlejem - miasto Dawi- da, położone pośród wzgórz Judei, 8 km na po- łudniowy zachód od Jero- zolimy. Rachela, żona Ja- kuba, została pochowana w pobliżu. Tu osiedliły się Rut i Noemi. W Betlejem narodził się Dawid i w tym mieście prorok Samuel na- maścił go na króla, następ- cę Saula. Prorok Micheasz przepowiedział, że w Betle- jem przyjdzie na świat Mes- jasz. Po upływie wieków Maryja i Józef udali się do tego miasta w związku z zarządzonym przez Rzy- mian spisem ludności. Pas- terze i mędrcy ze Wschodu oddawali więc pokłon Jezu- sowi, Dziecięciu narodzone- mu w stajni "w mieście Da- wida". Niedługo później kie- rowany zawiścią król Herod rozkazał wymordować w Be- tlejem wszystkich chłopców w wieku poniżej dwóch lat. Rdz 35,19; Rt; 1 Sm 16; Mi 5,1; Mt 2; Fk 2. Betsaida - rybacka osada na północnym brzegu Je- ziora Galilejskiego, w pobli- żu Jordanu. Miejscowość, skąd pochodzili Filip, Andrzej i Piotr, uczniowie Jezusa. Tu Jezus przywró- cił wzrok niewidomemu, tu też nauczał o sądzie Bo- żym. Mieszkańcy miasta, mimo iż widzieli cuda, nie chcieli nawrócić się i zmie- nić swego postępowania. J 1,44; Mk 8,22; Mt 11,21. Bet-Sur - miasto w Ju- dzie, 6 km na północ od Hebronu. Tu mieszkała rodzina Kaleba. W później- szych czasach jedno z 15 miast ufortyfikowanych przez króla Roboama. Męż- czyźni z Bet-Sur pod kie- rownictwem Nehemiasza pracowali przy odbudowie Jerozolimy. Dolina u stóp tego miasta była sceną jed- nego z największych zwy- cięstw Żydów w czasie powstania pod wodzą Ma- chabeuszy (1 Mch 4,26-35). Joz 15,58;1 Krn 2,45; 2 Krn 11,7; Ne 3,16. Mapa ST/B6 BetůSzean - starożytne miasto w północnej Pales- tynie, w miejscu, gdzie Do- lina Jizreel styka się z za- chodnim brzegiem Jordanu. Z tego regionu nie udało się Izraelitom wyprzeć Ka- nanejczyków. Kiedy Filistyni zabili Saula i Jonatana na wzgórzu Gilboa, zawiesili ich ciała na murach tego miasta. W czasach Nowego Testamentu Bet-Szean zna- ne było pod grecką nazwą Scytopolis i było jednym spośród miast Dekapolu położonym na zachodnim brzegu Jordanu (patrz: De- kapo. Dzisiejsze miasto ' Bejsan leży w pobliżu wzgórza, kryjącego pozos- tałości Bet-Szean. Joz 17,11.16; Sdz 1,27; 1 Sm 31,10-13; 2 Sm 21,12; 1 Krl 4,12. Mapa ST/C3 BetůS:emesz - miasto le- żące około 19 km na za- chód od Jerozlimy, w pobli- żu granicy z Filistynami, na- leżące do lewitów. Kiedy Fi- listyni zwrócili Arkę Przy- mierza, znajdowała się ona w tym mieście. Niektórzy mieszkańcy miasta ponieśli karę za brak szacunku dla Arki. Dużo później Joasz, król izraelski, pokonał tu Amazjasza, króla Judy. Joz 21,16;1 Sm 6,9-21; 1 Krl 4,9; 2 Krl 14,11-13. Bitymia - rzymska prowin- cja w północno-zachodniej części Azji Mniejszej (Tur- cja). Paweł i Tymoteusz "próbowali przejść do Bity- mŹŹ, ale Duch Jezusa nie pozwolił im". Bitymia nie zo- stała jednak pominięta; w li- ście Piotra wymieniona jest pośród adresatów. Wiado- mo, że była ona dużym ośrodkiem chrześcijaństwa, ponieważ na przełomie pierwszego i drugiego wie- ku rzymski gubernator, Pli- niusz Młodszy, pisał o tym do cesarza Trajana (patrz: Religia i Kult w BiblŹŹ). Dz 16,7;1 P 1,1. Bosra - starożytne miasto w Edomie, na południowy wschód od Morza Martwe- go, około 128 km na po- łudnie od dzisiejszego Am- manu w JordanŹŹ. Prorocy przepowiadali zupełne zbu- rzenie Bosry. Rdz 36,33; 1 Krn 1,44; Iz 34,6; 63,1; Jr 49,13.22; Am 1,12. Mapa ST/C5 Cedron - dolina oddzie- lająca Jerozolimę wraz ze Świątynią, od leżącej na wschód góry Oliwnej. Przez większość roku dolina jest sucha. Źródło Gichon, któ- rego wody król Ezechiasz sprowadził do miasta ka- naiem Siloam, tryska po zachodniej stronie Doliny Cedronu. W okresie buntu Absaloma Dawid, uchodząc z Jerozolimy, przekroczył tę dolinę. Asa, Ezechiasz i Ozjasz, walcząc o czys- tość religŹŹ, niszczyli tam posągi bożków. Wielokrot- nie przechodził tędy Jezus wraz ze swymi uczniami, idąc do Ogrodu Getsemani. 2 Sm 15,23; 1 Krl 15,13; 2 Krn 29,16; 2 Krl 23,4; J 18,1. Mapa str. 51 Cezarea - śródziemno- morski port zbudowany przez Heroda Wielkiego, nazwany tak na cześć ce- sarza rzymskiego, Augusta Cezara. Posągi Cezara sta- ły w wielkiej świątyni, po- święconej jemu i Rzymowi. Tędy wiodły szlaki handlo- we, łączące Tyr z Egiptem. Miasto było dużym ośrod- kiem lądowego i morskiego handlu. Filip, zwany Ewan- gelistą, pochodził z tego miasta. Tu mieszkał też Korneliusz, rzymski setnik, który prosił o przybycie Pio- tra. W jego domu Apostoł przekonał się, że Dobra No- wina o pokoju, przyniesiona przez Jezusa Chrystusa, przeznaczona jest zarówno dla Żydów, jak i dla pogan. W czasie swych podróży Paweł niejednokrotnie prze- bywał w Cezarei. Namiest- nicy rzymscy nie w Jerozo- limie, a właśnie w tym mieś- cie mieli swoje siedziby, dla- tego Paweł stanął tu przed sądem Feliksa, przebywał dwa lata w więzieniu, a póź- niej - po odwołaniu się do Cezara - z tego portu odpły- nął pod eskortą do Rzymu. Dz 8,40; 21,8; 10; 11; 9,30; 18,22; 23,33-26,32. Cezarea Filipowa- miasto u stóp góry Hermon, położone niedaleko główne- go źródła Jordanu. Herod Wielki wybudował w tym miejscu świątynię ku czci Cezara Augusta, a jeden z jego synów, Filip, zmienił nazwę miasta z Paneas na Cezarea. Nazywano ją pow- szechnie "Filipową", aby od- różnić to miasto od portu nad Morzem Śródziemnym. W okolicach Cezarei Filipo- wej Jezus zapytał swych uczniów: "Za kogo wy Mnie uważacie?" Piotr Mu odpo- wiedział: "Ty jesteś Mes- jasz, Syn Boga żywego". Mt 16,13-16. Mapa NT/C1 Chabor - występująca w BiblŹŹ nazwa rzeki Kha- bur, dopływu Eufratu w pół- nocno-wschodniej SyrŹŹ. Nad jej brzegiem leżało miasto Gozan. 2 Krl 17,6 Chaldea - południowa Babilonia; kraj, z którego pochodził Abraham (patrz: Chaldejczycy oraz mapa w: Narody i ludy w BiblŹŹ). Chamat - obecnie Hama leżąca w SyrŹŹ nad rzeką Orontes. W czasach Stare- go Testamentu było to waż- ne miasto, stolica małego królestwa, przez które pro- wadził główny szlak handlo- wy z Azji Mniejszej (Turcji) w kierunku południowym do Izraela i Egiptu. Przełęcz leżąca w niewielkiej odleg- łości na południe od mias- ta, stanowiła naturalną, pół- nocną granicę Izraela. Za panowania królów Dawi- da i Salomona Izrael był złą- czony traktatem pokojowym z królem Chamat, Tou. Mia- sto dostało się w ręce asy- ryjskie i wielu jego miesz- kańców zbiegło do Izraela. faraon Neko (przed bitwą pod Karkemisz) i babiloński król Nabuchodonozor mieli tu swoje główne kwatery. Joz 13,5; 2 Sm 8,9-11; 1 Krl 8,65; 2 Krn 8,4; 2 Krl 17,24; 18,34 Charan - miasto leżące w dzis. południowo-wschod- niej Turcji, nad rzeką Ba- likh, dopływem Eufratu. było to miejsce, w którym osiedlił się ojciec Abrahama, Te- rach, po opuszczeniu Ur, a Jakub pracował u Laba- na. Miasto leżało na głów- nej drodze łączącej Niniwę z Aleppo w SyrŹŹ i dalej na południe z portem w Tyrze. Jako stolica prowincji zosta- ło ufortyfikowane przez Asyryjczyków. Przez trzy lata po upadku Niniwy sta- nowiło stolicę AsyrŹŹ. W 609 r. przed Chr. dostało się w ręce BabilonŹŹ. Rdz 11,31;12,4-5; 29,4; 2 Krl 19,12; Ez 27,33. Charod - źródło, u którego Gedeon wybrał wojowni- ków, przyglądając się, jak piją wodę. Wybrał 300 tych, którzy nie klękali, lecz schy- lali się i pili wodę, czerpiąc ją dłońmi. Miejsce to leżało w północnej Palestynie, prawdopodobnie przy stru- mieniu wpływającym do Doliny Jizreel. Sdz 7,1-8 Chasor - miasto kananej- skie leżące na północy Izraela. Król Chasoru, Ja- bin, zorganizował przymie- rze przeciwko Jozuemu. Został jednak pokonany, a miasto zostało spalone, Inny król Chasoru został pokonany przez Deborę i Baraka. Król Salomon od- budował Chasor i ufortyfi- kował je, podobnie jak Me- giddo i Gezer. W VIII w. przed Chr. Asyryjczycy zburzyli miasto. Archeolo- dzy odkryli górne i dolne miasto, które w okresie świetności mogło być za- mieszkane przez ok. 40 000 mieszkańców. Dolne miasto zostało zburzone w XIII w. przed Chr. (za czasów Jozuego). Mury i bramy miejskie pochodzące z cza- sów Salomona, zbudowane były według tego samego planu co w Megiddo i Ge- zer. Chasor wspominane jest poza Biblią w tekstach egipskich i babilońskich oraz w listach z Amarna (patrz: Archeologia i Biblia). Joz 11; Sędziów 4; 1 Krl 9,15; 2 Krl 15,29. Cheszbon - miasto leżące po wschodniej stronie Jor- danu, należące początkowo do Moabitów, później do Amorytów, a w końcu do pokoleń Rubena i Gada. Okres świetności przeżyło za czasów Izajasza i Je- remiasza. Lb 21,25-30, 32,37; Iz 15,4; Jr 48,2. Mapa ST/C5 Chorma - dokładne poło- żenie tego miasta w połud- niowym Kanaanie nie jest znane. Z powodu nieposłu- szeństwa Izraelici zostali tu pokonani przez Kananej- czyków. Później miasto zos- tało zdobyte i objęte w po- siadanie przez pokolenie Judy. Lb 14,39-45; 21,3; Joz 15,30 Cylicja - region na połud- niu Azji Mniejszej (dzis. Turcja); prowincja imperium rzymskiego od 103 roku przed Chr. Tars, w którym urodził się Paweł, był głów- nym miastem Cylicji, Na północ od Cylicji rozciąga się łańcuch dzikich gór Taurus, biegnący w kierun- ku północno-wschodnim i przecięty wspaniałą prze- łęczą znaną jako Wrota Cy- licyjskie. Dz 21,39; 22,3; 23,34. Cypr - duża wyspa we wschodniej części Morza Śródziemnego. W księgach Starego Testamentu okreś- lenie "Eliasza" może odnosić się do Cypru, a "Kittim" do jego mieszkańców. W No- wym Testamencie Cypr to miejsce, skąd pochodził Barnaba. Jest też pierw- szym miejscem, dokąd uda- li się Paweł i Barnaba, gdy wyruszyli, by poganom gło- sić Dobrą Nowinę o Jezu- sie. Tu rozmawiali z prokon- sulem Sergiuszem Pawłem i zaprzyjaźnionym z nim magiem. Później Barnaba powrócił na Cypr wraz z Markiem. Dz 4,36; 13,4-12; 15,39; 27.4. Mapa s. 343 Cyrena - greckie miasto, leżące na północnym wy- brzeżu Afryki na terenie dzi- siejszej LibŹŹ. Pochodzące- go z Cyreny Szymona zmu- szono, by pomagał nieść krzyż Jezusowi. Żydzi z Cy- reny byli obecni w Jerozo- limie w dniu Pięćdziesiątni- cy. Inni Cyrenejczycy byli chrześcijańskimi misjonarza- mi wśród pogan w AntiochŹŹ. Mt 27,32; Mk 15,21, Dz 2,10; 6,9; 11,20; 13,1. Dalmacja - rzymska pro- wincja na wschodnim wy- brzeżu Adriatyku obejmują- ca wybrzeża byłej Jugosła- wŹŹ. Drugi list Pawła do Tymoteusza ukazuje samot- ność Apostoła pod koniec jego życia, Przyjaciele i bliscy opuścili go z róż- nych powodów; Tytus wyje- chał do Dalmacji, 1 Tm 4,10 Damaszek - stolica SyrŹŹ (patrz: Aramejczycy w: Kraina BiblŹŹ). Damaszek znany był już w czasach Abrahama i często wy- mieniany w Starym Testa- mencie. Miasto to zdobył król Dawid, ale szybko odzyskało niepodległość. Stąd pochodził Naaman, który przybył do proroka Elizeusza, prosząc o uzdro- wienie z trądu. Później sam prorok udał się do Dama- szku w celu udzielenia królowi porady medycznej. Prorok Izajasz przepowia- dał zniszczenie Damaszku, który po serŹŹ ataków asyryjskich został zdobyty w 732 r. przed Chr. Skarby miasta zostały zagrabione, mieszkańcy w znacznej części wywiezieni i potę- ga Damaszku zmalała. Od 64 r. przed Chr. do 33 po Chr. Damaszek był miastem rzymskim. W drodze do Damaszku, gdzie zamierzał prześladować chrześcijan, Paweł został zatrzymany przez zmartwychwstałego Jezusa, a wydarzenie to zupełnie odmieniło jego życie. Przebywając później w Damaszku, Paweł ucie- kał przez mur miejski przed prześladującymi go Żydami. Rdz 14,15; 15,2, 2 Sm 8,5; 1 Krl 20,34; 2 Krl 5; 8,7-15; Iz 17; Dz 9. Mapa s. 329 Dan - ziemia przydzielona pokoleniu Dana oraz miasto (zwane Lajisz) na północ- nym krańcu Izraela. Dan było miastem najbardziej wysuniętym na północ, toteż biblijne wyrażenie "z Dan do Beer-Szeby" oz- nacza "cały kraj, od krańca do krańca". Po podziale państwa na dwa królestwa Jeroboam I ustanowił w Dan ośrodek kultu bałwo- chwalczego, chcąc unieza- leżnić się od Świątyni w Je- rozolimie i zyskać popular- ność wśród ludu. Joz 19,40-48; 1 Krl 12,25-30. Mapa ST/C1 Dedan - patrz: Dedan w: Narody i ludy w BiblŹŹ. Dekapol (Dziesięć Miast) - związek dziesię- ciu greckich miast, od któ- rego wziął nazwę cały re- gion, zajmujący obszar na południe od Jeziora Galilej- skiego, głównie na wschod- nim brzegu Jordanu. Miesz- kańcy Dekapolu w większo- ści nie byli Żydami, ale przy- łączali się do tłumów, które wędrowały za Jezusem. Chrześcijanie pochodzenia żydowskiego schronili się w Pelli, jednym z miast De- kapolu, przed wojną z Rzy- mianami w 70 r. po Chr. Mt 4,25; Mk 5,1-20; 7,31- 37. Mapa NT/C3 Derbe - miasto w LikaonŹŹ, na południu Azji Mniejszej (dzisiejsza Turcja), w któ- rym Paweł nauczał podczas swej pierwszej i drugiej podróży misyjnej. Dz 14,20-21; 16,1. Dibon - moabickie miasto na wschód od Morza Mar- twego i ok. 5,5 km na pół- noc od rzeki Arnon. Izraelici zdobyli Dibon w czasie in- wazji na Kanaan, później miasto zostało przydzielone pokoleniom Gada i Rubena. W dalszej swej historŹŹ prze- chodziło kilkakrotnie pod różne panowania. Lb 21,30; 32,34; Iz 15,2. Dobre Porty - mały port na południowym wybrzeżu Krety. Do portu tego zawi- nął statek Pawła podczas jego podróży do Rzymu. Tutaj Paweł dyskutował z centurionem Juliuszem i kapitanem statku w spra- wie wpłynięcia do bezpie- czniejszego portu, aby przeczekać zimę. Pomimo rad Pawła statek wypłynął na morze i rozbił się podczas sztormu u wy- brzeży Malty. Dz 27,8-12 Dor - miasto kananejskie. Jego władca sprzymierzył się z królami innych miast północy, by walczyć prze- ciw Jozuemu, co zakończy- ło się ich klęską. Miasto zostało przekazane poko- leniu Manassesa, jednak nie udało się wyprzeć zeń poprzednich mieszkańców. Joz 11,1-15; Sdz 1,27; 1 Krl 4,11. Mapa ST/B3 Dotain/Dotan - miasto na szlaku z Bet-Szean i Gilea- du do Egiptu, W tym miejs- cu bracia sprzedali Józefa izmaelickim kupcom. Tutaj też Elizeusz został wyrwany z rąk Aramejczyków. Rdz 37,17-28; 2 Krl 6. Droga królewska - dro- ga, biegnąca przez ziemie Edomu i teren Sichona, kró- la Cheszbonu. Mojżesz pro- sił o zgodę na przemarsz nią. Prośbę odrzucono i Izraelici zostali zmuszeni obejść Edom, walczyć i pokonać Sichona. Droga królewska była prawdopodobnie głów- nym szlakiem prowadzącym z północy na południe wzdłuż wyżyn na wschód od Jordanu, łączącym Damaszek z zatoką Akaba. Lb 20,17; 21,22; Pwt 2,27 Ebal - skalista góra w Sa- marŹŹ naprzeciw zalesione- go wzgórza Garizim, nieda- leko od starożytnego Sy- chem i obecnego miasta Nablus. Na polecenie Moj- żesza Jozue wybudował ołtarz na górze Ebal i po- stawił lud wobec wyboru: albo posłuszeństwo Bogu i Jego błogosławieństwo, albo nieposłuszeństwo i ka- ra. Część ludzi stanęła na górze Ebal, której nagie zbocza i szczyty przypomi- nać miały o przekleństwie Bożym, a część na górze Garizim. Pwt 11,29; 27; Joz 8,30.33. Eden - ogród stworzony przez Boga i przeznaczony na miejsce przebywania ludzi. Kiedy Adam i Ewa okazali Bogu nieposłuszeń- stwo, zostali wygnani z Edenu. Eufrat i Tygrys uważane są za dwie spo- śród czterech rzek prze- pływających przez Eden. Rdz 2,8-14 Edom - górzysta kraina na południe od Morza Martwe- go, gdzie osiedlili się po- tomkowie Ezawa. Edrei - miejsce bitwy, gdzie Izraelici zniszczyli armię Oga, króla Baszanu, który walczył z nimi, zanim wkroczyli do Ziemi Obieca- nej. Starożytne Edrei to dzi- siejsze Der'a na granicy sy- ryjsko-jordańskiej. Lb 21,33; Pwt 1,4; 3,1.10; Joz 12,4; 13,12.31. Efez - najważniejsze mias- to w azjatyckiej prowincji Rzymu (dzis. zachodnia Turcja). Efez stanowił po- most między Wschodem i Zachodem. Położony był u ujścia rzeki Kaistros, na końcu wielkiego szlaku handlowego, wzdłuż któ- rego karawany przemierzały Azję. W czasach Pawła port ulegał już procesowi zamu- lania, lecz mimo to miasto było wspaniałe, z ulicami wyłożonymi marmurem, łaź- niami, bibliotekami, rynkiem i teatrem mogącym pomieś- cić ponad 25 000 ludzi. Świątynia Artemidy w Efezie była jednym z siedmiu cu- dów starożytnego świata i była cztery razy większa niż Partenon w Atenach. Pierwsza osada w tym miejscu powstała przed XII wiekiem przed Chr. W czasach Nowego Testa- mentu Efez zamieszkiwało około 300 000 ludzi, w tym liczni Żydzi. Wkrótce Efez stał się ważnym ośrodkiem wiary chrześcijańskiej. W czasie swej drugiej podróży misyjnej Paweł odwiedził na krótko to mia- sto. Jego przyjaciele, Akwi- la i Pryscylla, pozostali w Efezie. W czasie swej trzeciej podróży Paweł spędził tutaj ponad dwa la- ta, dzięki czemu Dobra No- wina rozpowszechniła się w całej prowincji. Sprzedaż srebrnych posążków Arte- midy gwałtownie spadła, dochody wyrabiających je rzemieślników były zagro- żone, i ludzie ci wszczęli w mieście rozruchy przeciw Pawłowi. W Efezie pisał Pa- weł swe listy do Koryntian. Być może też niektóre z je- go listów więziennych (do Filipian itd.) powstały w tym mieście. Po wyjeździe Paw- ła w Efezie pozostał Tymo- teusz, by sprawować pie- czę nad tamtejszym Kościo- łem. Do chrześcijan z Efezu Paweł napisał później list. W Apokalipsie jeden z lis- tów do siedmiu Kościołów adresowany był do Kościo- ła w Efezie. Istnieje trady- cja, że w Efezie zamieszkał Jan Apostoł. Dz 18,19; 19; 20,17; 1 Kor 15,32; 16,8-9; Eł 1,1; 1 Tm 1,3; Ap 2,1-7. Mapa s. 337 Efraim - ziemia należąca do pokolenia Efraima. Joz 16,4-l Onn. Mapa s. 321 Efrata - inna nazwa Betlejem. Egipt - urodzajna i potęż- na kraina na południe od Izraela, mająca duże zna- czenie w całej historŹŹ Sta- rego Testamentu, szczegól- nie w czasach Wyjścia (patrz: Egipcjanie w: Naro- dy i ludy w BiblŹŹ). Rdz 46; Wj 1-14. Eglon - jedna z grup miast amoryckich podbita przez Jozuego w czasie jego pierwszej kampanŹŹ. Było to prawdopodobnie Tell el-Hesi niedaleko Lakisz, na płaskowyżu Szefela, na zachód od Jerozolimy. Ekron - jedno z pięciu głównych miast filistyń- skich; w pierwszych latach podboju zostało oddane pokoleniu Judy. Jednakże Filistyni zamieszkujący rów- niny wybrzeża byli zbyt mocni i miasta nie zdołano utrzymać. Kiedy Filistyni pokonali Izraelitów i przejęli Arkę Przymierza, każde miasto, w którym przecho- wywana była Arka, nawie- dzała plaga. Gdy plaga ta dotknęła Ekron, Filistyni zdecydowali się odesłać Arkę Izraelitom. Ekron po- został miastem filistyńskim. Król Ochozjasz, odwróciw- szy się od Boga Izraela, wysłał posłańców do Ekro- nu, do jego boga Belzebu- ba. W czasach Nowego Testamentu Belzebub uwa- żany był za księcia zfych duchów. Joz 15,11.45-46; Sdz 1,18; 1 Sm 5,10-6,17; 7,14; 17,52; 2 Krl 1,3-6; Am 1,8. Ela - dolina na południo- wy zachód od Jerozolimy; tędy maszerowali Filistyni w czasie inwazji na zie- mie Izraela. Tutaj Dawid pokonał filistyńskiego wojownika - Goliata. 1 Sm 17,2 Elam - kraj na wschód od BabilonŹŹ ze stolicą w Suzie (patrz: Elamici w: Narody i ludy w BiblŹŹ). Elat/EsjonůGeber - osa- da, a później miasto, poło- żone na północnym krańcu zatoki Akaba, nad brzegiem Morza Czerwonego. Tutaj Izraelici obozowali w czasie wędrówki z Egiptu do Kana- anu. W tym miejscu król Sa- lomon założył bazę swej floty handlowej. W później- szych czasach król Jozafat próbował przywrócić świet- ność tej floty, lecz jego statki zostały rozbite. Osta- tecznie miasto przeszło pod panowanie Edomitów. Lb 33,35-36; Pwt 2,8; 1 Krl 9,26-27; 22,48; 2 Krl 16,6. Mapa s. 323 Emaus - wioska w odleg- łości 13 km od Jerozolimy, prawdopodobnie współ- cześnie nosząca nazwę al- -Qubeibeh. Po zmartwych- wstaniu Jezus ukazał się dwóm swoim uczniom na drodze do Emaus. Lk 24,13. Mapa NT/B5 Endor - miejscowość w północnym Izraelu nieda- leko góry Tabor. Król Saul udał się potajemnie do Endoru w noc poprzedzają- cą jego ostatnią bitwę, by poprosić mieszkającą tam wróżkę o wezwanie ducha zmarłego proroka Samuela, od którego chciał uzyskać poradę w sprawie bitwy. Następnego dnia Saul i je- go syn, Jonatan, ponieśli śmierć w bitwie z Filisty- nami, która zakończyła się wielką klęską Izraelitów. 1 Sm 28. Mapa ST/B3 Engaddi - źródło na za- chód od Morza Martwego, gdzie ukrywał się Dawid. Joz 15,62; 1 Sm 24,29nn. Mapa ST/B6 Erek - jedno z wielkich miast sumeryjskich w po- łudniowej BabilonŹŹ, około 64 km na północny zachód od Ur. Jest wspominane w Księdze Rodzaju w wy- kazie państw. Rdz 10,10; Ezd 4,9 Esjon-Geber - patrz: Elat Eszkol - dolina w pobliżu Hebronu. Nazwa ta oznacza "kiść winogron". Gdy Moj- żesz wysłał zwiadowców do Ziemi Obiecanej, wrócili oni z owocami tam rosnący- mi; wśród nich była ogrom- na kiść winogron rosną- cych w tej właśnie dolinie. Lb 13,23-24; 32,9; Pwt 1,24 Esztaol - obszar leżący w odległości 16 km na za- chód od Jerozolimy, na pograniczach ziem należą- cych do pokolenia Dana. Z tych stron pochodził Sam- son. Tutaj dorastał i na- tchniony Duchem Bożym podjął walkę z Filistynami, zamieszkującymi niziny położone bardziej na za- chód. Mimo że Samson stał się prawdziwym pogromcą Filistynów, Danici nigdy nie zdołali objąć swego dzie- dzictwa. Joz 15,33; 19,41; Sdz 13,24-25; 16,31; 18. Etiopia - obszar położony na terenie dzisiejszego Su- danu, a nie współczesnej EtiopŹŹ. W wielu tłumacze- niach Starego Testamentu występuje jej nazwa Kusz (patrz: Kusz w: Narody i ludy w BiblŹŹ). Eufrat - w Starym Testa- mencie ta wielka rzeka na- zywana jest po prostu "Rze- ką". Długość jej wynosi 1931 km. Początek swój bierze we wschodniej Tur- cji, płynąc na południowy wschód do Zatoki Perskiej. Na terenie BabilonŹŹ Eufrat zmienił swoje koryto, od- chylając bieg na zachód do tego stopnia, że starożytne miasta, niegdyś wzniesione nad jego brzegami, dziś leżą o 5-6 km na wschód od nich. Wzdłuż biegu rzeki prowadził na północ od Karkemisz szlak w kierunku SyrŹŹ, który następnie skrę- cał na południe, w stronę Damaszku, Izraela i Egiptu. Eufrat jest wspominany jako jedna z czterech rzek Edenu. Rdz 2,14; 15,18; Ap 9,14; 16,12. Mapa s. 315 Fenicja - małe państwo na wybrzeżu syryjskim, na północ od Izraela. główny- mi miastami były: Tyr, Sy- don i Byblos (patrz: Feni- cjanie i mapa w: Narody i ludy w BiblŹŹ). Feniks - podróż Pawła do Rzymu opóźniły prze- ciwne wiatry, przez które statek utknął w wodach przy południowych brze- gach Krety. Po naradzie większość załogi postano- wiła wyruszyć z Dobrych Portów i dotrzeć do portu Feniks (dzis. Finika), aby tam przezimować. Paweł radził im poniechać tego planu. Wyruszono jednak, a wskutek sztormu statek zboczył z kursu i rozbił się. Dz 27.12 Filadelfia - miasto w rzymskiej prowincji Azji (obecnie Alashehir, w za- chodniej Turcji). Znajdował się tam jeden z siedmiu azjatyckich Kościołów, do których kierowane były listy Księgi Apokalipsy. Ap 1,11; 3,7-13 Filippi - miasto w odle- głości 12 km od Neapolu, na wybrzeżu MacedonŹŹ (północna Grecja). Naz- wane tak zostało na cześć Filipa Macedońskiego. Za- jęte przez Rzymian w 168 r. przed Chr. W pobliżu tego miasta w 42 r. przed Chr. rozegrała się słynna bitwa między wojskami Antoniu- sza i Oktawiana (Augusta) z jednej, a siłami Brutusa i Kasjusza z drugiej strony. W kilka lat później Oktawian uczynił z miasta kolonię rzymską, a jego mieszkań- com przysługiwały takie same prawa i przywileje ja- kie mieli mieszkańcy ItalŹŹ. Do Filippi dotarł Paweł pod- czas drugiej podróży misyj- nej po widzeniu, w którym ujrzał Macedończyka bła- gającego o pomoc. Tu powstał pierwszy w Europie Kościół chrześcijański. W tym mieście bezprawnie uwięziono Pawła i Sylasa. Kiedy jednak oznajmili, iż są obywatelami rzymskimi, zostali uwolnieni i przepro- szeni. Do Kościoła w Filippi Paweł skierował jeden ze swych listów. Dz 16,6-40; 20,6; Flp 1,1; 1 Tes 2,2. Mapa s. 342 Filistea - kraj Filistynów na wybrzeżu Morza Śród- ziemnego (patrz: Filistyni i mapa w: Narody i ludy w BiblŹŹ). Frygia - ziemia w środ- kowej części Azji Mniejszej (obecnie Turcja). Wię- kszość należała do rzym- skiej prowincji Azji. Paweł odwiedzał region FrygŹŹ należący do Galacji. głów- nymi miastami były tu An- tiochia Pizydyjska i Ikonium. Nowy Testament wspomina o trzech innych miastach frygijskich: Laodycei, Kolo- sach i Hierapolis. Dz 16,6; 18,23; Kol 1,1; 4,13; Ap 3,14-22 Gad - ziemia należąca do pokolenia Gada. Część dawnego królestwa Amo- rytów po wschodniej stronie Jordanu (południowy Gi- lead) Jz 13,8-13. Mapa s. 321 Galacja - rzymska pro- wincja w centralnej części Azji Mniejszej; jej stolicą była Ancyra (obecna stolica Turcji, Ankara). W kilku miastach południowej Gala- cji przebywał Paweł: Antio- chŹŹ Pizydyjskiej, Ikonium, Listrze i prawdopodobnie Derbe. List do Galatów skie- rowany był do mieszkańców tych okolic. Również wśród adresatów 1 Listu św. Pio- tra wymieniani są Galaci. Dz 16,6; 18,21; Ga 1,1; Piotr 1,1. Mapa s. 337 Galilea - kraina na półno- cy Izraela, od której pocho- dzi nazwa leżącego tam je- ziora. Rodzinne strony Je- zusa i znacznej ilości Jego uczniów. Na tym terenie Je- zus rozpoczął nauczanie i spędził większość życia. Nazwa Galilea występuje w Starym Testamencie. Krai- na otoczona była z trzech stron przez obce ludy, czę- sto na nią napadające. Wię- kszość obszaru Galilei jest górzysta, lecz w pobliżu je- ziora teren opada do około 210 m poniżej poziomu mo- rza. W czasach Jezusa w Galilei krzyżowało się wiele dróg Cesarstwa Rzym- skiego. Mieszkańcy zajmo- wali się głównie rolnictwem i rybołówstwem. Ewangelie wymieniają wiele miast ga- lilejskich, m.in. Nazaret (gdzie dorastał Jezus), Ka- farnaum, Kanę, Betsaidę. Jezioro Galilejskie pełni ważną rolę w opisach ewangelicznych. Występują na nim gwałtowne burze, wywoływane przez wiatry z otaczających je gór. 1 Krl 9,11; 2 Krl 15,29; Iz 9,1; bk 4,14; 5,lnn.; 8,22-16; J 21; Dz 9,31. Garizim - góra błogosła- wieństwa Bożego w SamarŹŹ leżąca naprzeciw góry Ebal (patrz: EbaQ. W późniejszym okresie góra ta stała się dla Samarytan górą świętą, na której zbudowano świąty- nię. W rozmowie z Jezusem Samarytanka wymieniła tę górę jako miejsce, na któ- rym przodkowie składali ofiary i oddawali cześć Bogu. Archeolodzy odkryli tu niedawno pozostałości starożytnej świątyni. Pwt 11,29-27; Joz 8,33; J 4,20. Mapa ST/B4 Gat-Macheter - miejsco- wość w Galilei położona na pograniczu ziem należą- cych do Zabulona i Nefta- lego, w pobliżu późniejsze- go miasta Nazaret. Miejsce narodzin proroka Jonasza. Joz 19,13; 2 Krl 14,25. Gat - jedna z pięciu filis- tyńskich twierdz wymienio- nych w Starym Testamen- cie. Gdy Filistyni przecho- wywali w Gat zabraną Izra- elitom Arkę Przymierza, zo- stali dotknięci zarazą. Z te- go miasta pochodził Goliat, sławny filistyński olbrzym. W późniejszych czasach, gdy Dawid uciekał przed królem Saulem, szukał schronienia w krainie Gat. Żołnierze z Gat pomogli mu również, gdy bunt przeciw- ko niemu wzniecił jego syn, Absalom. Miasto przez pe- wien czas należało do kró- lestwa Judy, a w VII w. przed Chr. dostało się w ręce AsyrŹŹ. Dotychczas nie ustalono jego rzeczy- wistego położenia. Joz 11,22; 1 Sm 5; 17,4; 21,10-22,1; 27; 2 Sm 15,18; 2 Kr 12,17; 2 Krn 11,8; 26,6 Gaza -jedna z pięciu filis- tyńskich twierdz wymienio- nych w Starym Testamen- cie, leżąca nad brzegiem morza. Jozue zdobył ją, lecz potem utracił. Miasto to, jak i wiele innych miast filistyńskich, zostało do- tknięte plagami po zagar- nięciu Arki Przymierza. Gaza była jednym z waż- niejszych miast handlo- wych na szlaku prowadzą- cym do Egiptu. Zdobyta przez króla Judy, Ezechia- sza, przechodziła kolejno w ręce Asyryjczyków i fa- raona egipskiego. W cza- sach Nowego Testamentu na drodze do Gazy Filip spotkał urzędnika z EtiopŹŹ i przekazał mu Dobrą Nowi- nę o Jezusie. Joz 10,41; Sdz 16; 1 Sam 6,17; 2 Krl 18,8; Jr 47; Dz 8,26. Mapa ST/A6 Geba - dzis. Jeba leżąca naprzeciwko Mikmas, 10 km na północ od Jerozolimy. Miasto należało do pokole- nia Beniamina. W tym mieś- cie, na przedpolach stolicy Gibea, król Saul obozował ze swoją armią, gdy Filisty- ni zajęli Mikmas. W okresie późniejszym Geba stanowi- ła północną granicę Króles- twa Południowego, Judy, i została ufortyfikowana przez króla Asę. Podobnie jak Mikmas leżała ona na trasie przemarszu Asyryj- czyków, zmierzających do Jerozolimy. Po wygnaniu miasto zostało ponownie zasiedlone. Joz 18,24; 21,17; 1 Sm 13,16; 1 Krl 15,22; 2 Krl 23,8; 1 Krn 6,60; Iz 10,29; Ezd 2,26; Ne 7,30; Za 14,10. Mapa ST/B5 Gebal - starożytne, fenic- kie miasto, bardziej znane pod grecką nazwą Byblos. Leżało ono na wybrzeżu obecnego Libanu, na pół- noc od Bejrutu. "Pozostał jeszcze znaczny kraj do zdobycia" - rzekł Bóg stare- mu już Jozuemu, wymienia- jąc Gebal pośród innych ziem. Z tych terenów powo- ływano ludzi do wojska. W późniejszym czasie ro- botnicy z Gebal przygoto- wywali drewno i kamienie na budowę Świątyni Salo- mona. Ezechiel przepowia- dał dalsze dzieje Tyru i in- nych fenickich miast, włą- czając w nie Gebal. Joz 13,5; 1 Krl 5,18; Ps 83,9; Ez 27,9 Genezaret - miejscowość na zachodnim wybrzeżu Je- ziora Galilejskiego. Nazwa ta odnosiła się również do samego jeziora (patrz rów- nież: Galilea). Gerar - miejscowość w Negeb leżąca pomiędzy Beer-Szebą a Gazą, w któ- rej zatrzymał się Abraham, a w późniejszym czasie je- go syn, Izaak. Przebywając tam Abraham dla bezpie- czeństwa mówił, że Sara nie jest jego żoną, lecz siostrą. Król Geram, Abime- lek, chciał poślubić Sarę, ale Bóg temu zapobiegł. Rdz 20,26. Mapa ST/A6 Geszur - region i miasto w południowej SyrŹŹ. Tam król Dawid poślubił córkę króla Geszuru. Ich syn Ab- salom uciekł do Geszuru po zamordowaniu swojego przyrodniego brata Amnona za zgwałcenie ich siostry Tamar. Jz 12,5; 2 Sm 3,3; 13,38 itd. Getsemani - ("tłocznia oliwy"), ogród przebiegają- cy od Jerozolimy w poprzek Doliny Cedronu, u podnóża Góry Oliwnej. Często prze- bywał tam Jezus wraz ze swoimi uczniami. Judasz znał to miejsce i sprowadził żołnierzy w celu aresztowa- nia Jezusa. Mt 26,36-56; Mk 14,32-51; Lk 22,39; J 18,1-12 Gezer - jedno z miast Ka- nanejczyków, przeciwko któremu Jozue prowadził wyprawę. Położone było wśród niskich wzgórz na drodze z Jafy, wzdłuż wy- brzeża, do Jerozolimy. Na- leżało ono do Egiptu do czasu, gdy jeden z farao- nów przeznaczył swoją cór- kę na żonę króla Salomona i podarował jej Gezer w posagu. Miasto to, jak również Chasor i Megid- do, zostało ufortyfikowane przez Salomona. W tym mieście archeolodzy odkryli tzw. "Kalendarz z Gezer" (patrz: Praca i stosunki społeczne w BiblŹŹ, rozdział Rolnictwo). Jz 10,33; 1 Krl 9,15-17. Gibea - miasto leżące na szczycie wzgórza, 4 km na północ od Jerozolimy. Stało się znane z uwagi na to, że było rodzinnym miastem i stolicą króla Saula. W epo- ce Sędziów zostało znisz- czone z powodu okrutnej zbrodni, jakiej dopuścili się jego mieszkańcy. Usytuo- wane na Tell el-Ful, miało widok na przedmieścia Jerozolimy. Sdz 19,12-20,48; 1 Sm 10,26; Iz 10,29. Gibeon - miasto leżące około 10 km na północny zachód od Jerozolimy. Po upadku Jerycha i Aj, gibe- onici podstępnie nakłonili Jozuego do zawarcia po- koju. W późniejszym okre- sie Saul zerwał ten układ. W okolicy Gibeonu ludzie Dawida zwyciężyli poplecz- ników syna Saula, Iszbaala, co zadecydowało, kto zos- tanie królem. W Gibeonie znajdował się przez pewien czas Przybytek, w którym składał modły król Salomon. Mieszkańcy Gibeonu po- mogli Nehemiaszowi odbu- dować mury Jerozolimy. Archeolodzy odkryli w Gi- beonie olbrzymią studnię z wewnętrznymi schodami prowadzącymi do lustra wody. Wewnątrz znaleziono liczne uchwyty wielkich dzbanów, a na każdym z nich była wypisana nazwa miasta i imię właściciela. Gibeon był prawdopodob- nie ważnym centrum wyro- bu wina w VII w. przed Chr. Joz 9; 2 Sm 2,12-29; 20,8; 21; 1 Krl 3,4; 1 Krn 21,29; Ne 3,7. Mapa ST/B5 Gichon - jedna z czterech wielkich rzek wypływają- cych z Ogrodu Eden. Gi- chon jest również nazwą źródła leżącego u stóp wzgórza, na którym wy- budowano pierwszą osadę późniejszej Jerozolimy. Sta- nowiło ono główne źródło zaopatrzenia miasta w wo- dę. Na rozkaz swojego ojca Dawida, nad źródłem tym został uroczyście namasz- czony na króla Salomon, uprzedzając tym samym ogłoszenie królem swego rywala, Adoniasza. Ze względu na duże znacze- nie, jakie dla miasta- zwłaszcza podczas oblę- żenia - miały wody źródła Gichon, król Ezechiasz przekopał przez wzgórze tunel doprowadzający wodę w obręb murów miejskich. Istnieje on do chwili obec- nej. Woda wpływa do zbior- nika Siloam (patrz: Siloam). Rdz 2,13; 1 Krl 1; 2 Krn 32,30; 33,14 Gilboa - góra i pasmo górskie na północy Pales- tyny wznoszące się nad głęboką doliną Jizreel, któ- ra opada ku rzece Jordan. Na górze Gilboa król Saul ze swoim wojskiem stoczył ostatnią bitwę z Filistynami, w której poległ on sam, je- go syn Jonatan oraz dwaj inni synowie króla. 1 Sm 28,4; 31,1; 8; 2 Sm 1; 21,12; 1 Krn 10,1; 8. Gilead - rozległy obszar na wschód od Jordanu, rozciągający się na północ od Morza Martwego. Ziemie te zamieszkiwały pokolenia Rubena, Gada i Manasse- sa. Region posiadał bo- gate pastwiska i znany był z dużych stad bydła i owiec. Słynął również z rosnących tam drzew gumowych i wonnej ży- wicy, czyli tzw. "balsamu z Gileadu", stosowanego do leczenia ran i jako kosmetyk. Z Gileadu pochodzili Sędziowie Jair i Jefte oraz prorok Eliasz. Rdz 37,25; Joz 17,1; Pnp 4,1. Mapa ST/C3 Gilgal - miejscowość po- między Jerychem a Jorda- nem. Izraelici rozbili tu obóz po przekroczeniu rzeki i upa- miętnili ten fakt, układając stos kamieni. Z Gilgal wy- ruszyli na podbój Kanaanu. Stało się ono ważnym miej- scem kultu religijnego i miejscem, w którym Samu- el ferował wyroki sądowe. Gilgal jest wspomniane w opowieściach o Eliaszu i Elizeuszu, który tam zneu- tralizował truciznę w kotle strawy. Prorocy Ozjasz i Amos potępiali modlitwy w Gilgal jako zbędny rytuał. Joz 4,20; Sdz 3,19; 1 Sm 7,16;10,8; 2 Sm 19,15; 2 Krl 2,1; 4,38-41; Oz 4,15; Am 4,4. Mapa ST/C5 Gomora - jedno z pięciu miast zatopionych obecnie przez wody w południowym krańcu Morza Martwego. Gomora wraz z Sodomą została doszczętnie zburzo- na za świadome i uporczy- we popełnianie ciężkich grzechów. W BiblŹŹ los So- domy i Gomory miał przy- pominać i przestrzegać przed sądem Bożym. Jezus mówił, że każde miasto, które odrzuci słowo głoszo- ne przez Jego wysłańców, jest w gorszej sytuacji od Sodomy i Gomory. Rdz 14,19; Iz 1,9-10; Ez 16,48-50; Mt 10,15 Goszen - żyzny obszar we wschodniej części delty Ni- lu w Egipcie. Gdy Jakub wraz z rodziną wyruszył, by połączyć się z Józefem, osiedlił się w Goszen. Było to dogodne miejsce dla wy- pasania stad bydła i owiec i leżało w pobliżu dworu fa- raona. W okresie przed Wyjściem, mieszkający tutaj Izraelici byli wolni od plag, które nawiedziły pozostałą część Egiptu. Rdz 45,10; Wj 8,22. Gozan - Asyryjczycy prze- siedlili do Gozan Izraelitów wziętych do niewoli w Sa- marŹŹ. Obecnie nazwa tego miasta brzmi Tell Halaf i położone jest ono nad rzeką Chabor w północno- -wschodniej SyrŹŹ. 2 Krl 17,6; 1912 Góra Oliwna - wzgórze o wysokości 830 m, z które- go w kierunku wschodnim rozciąga się widok na Jero- zolimę i teren Świątyni, po- przez Dolinę Cedronu. Za czasów Jezusa porośnięta była gajami oliwnymi. Pod- czas buntu Absaloma wszedł na nią król Dawid, uciekając z Jerozolimy; na szczycie tej góry Salomon wzniósł ołtarz bożkom. Póź- niej, w czasach wygnania, prorok Ezechiel ujrzał Chwałę Pańską opuszcza- jącą Jerozolimę i przesuwa- jącą się na Górę Oliwną. Prorok Zachariasz przepo- wiedział, że w dniu Sądu Ostatecznego Bóg stanie na Górze Oliwnej, a ona "rozstąpi się w połowie". Jezus, wjeżdżając tryumfal- nie do Jerozolimy, przyby- wał z Góry Oliwnej. Patrząc z góry na leżące pod Nim miasto, płakał nad jego lo- sem. Przejeżdżał tędy, ile- kroć zatrzymywał się w Beta- nŹŹ przed przybyciem do Je- rozolimy. W ogrodzie Get- semani, u podnóża góry, modlił się Jezus całą noc przed swoim aresztowa- niem. Góra Oliwna jest rów- nież miejscem wniebowstą- pienia Jezusa. 2 Sm 15,30; 2 Krl 23,13; Ez 11,23; Za 14,4, Łk 19,29.37.41-4, 21,37; 22,39; Dz 1,12 Grecja - podboje Aleksan- dra Wielkiego spowodowa- ły, że pod panowaniem Greków znalazł się Izrael i pozostałe tereny leżące we wschodniej części ba- senu Morza Śródziemne- go. W ostatnich wiekach przed Chr., jak i w czasach Nowego Testamentu, wielki wpływ na życie innych na- rodów miała grecka cywili- zacja, kultura i myśl (patrz: Grecy w: Narody i ludy w BiblŹŹ). Dn 11; J 12,20; Dz 6;17;18. Har-Magedon - patrz: Megiddo Hebron - miasto leżące na jednym z wysokich wzgórz Judei (935 m n.p.m.). Daw- ną nazwą Hebronu była Kiriat-Arba. W okolicach Hebronu często obozował ze swoją rodziną Abraham. Wykupił od Chetytów pie- czarę Makpela (patrz: Mak- pela). Do Hebronu Mojżesz wysłał na rozpoznanie dwu- nastu zwiadowców. Później miasto to otrzymał Kaleb. Hebron był miastem uchodź- ców i jednym z miast le- witów. Przed zdobyciem Je- rozolimy Dawid miał tu swo- ją stolicę. Tutaj też rozpo- czął się bunt Absaloma. Znacznie później, po pow- rocie z wygnania, zamiesz- kali tu ponownie Żydzi. Rdz 13,18; 23; 35,27; 37,14; Lb 13,22; Joz 14,6-15; 2 Sm 2,1-4; 15,9-10; Ne 11,25. Mapa ST/B6 Heliopolis - patrz: On Hermon - góra położona na granicy Libanu i SyrŹŹ, o wysokości około 2750 m n.p.m. W BiblŹŹ nazywana jest również Sirion. Na szczy- tach Hermonu nieomal przez cały rok leży śnieg. Topniejący śnieg i lód stwo- rzyły główne źródło rzeki Jordan. Góra Hermon w po- bliżu Cezarei Filipowej być może jest tą "wysoką górą", gdzie uczniowie ujrzeli Je- zusa w całej Jego chwale. Joz 12,1; Ps 42,6; 133,3; Mt 17,1. Mapa NT/C1 Hierapolis - miasto w rzymskiej prowincji Azji, obecnie w zachodniej Tur- cji. Paweł wspomniał chrze- ścijan w Laodycei i Hiera- polis w swoim liście do Ko- ścioła w pobliskich Kolo- sach. Przez wieki gorące źródła Hierapolis (obecnie Pamukkale) stworzyły za- chwycające rzeźby, żło- biąc w skałach progi i wodospady. Kol 4,13 Horeb - inna nazwa góry Synaj. Idumea - grecki odpo- wiednik używanej w Starym Testamencie nazwy Edom. W czasach Nowego Testa- mentu wielu Idumejczyków osiedliło się na suchym obszarze na zachód od Jor- danu, na południu Palesty- ny. Obszar ten został wtedy nazwany Idumeą. Idumej- czykiem był król Herod. Na- wet z tak dalekiego połud- nia ludzie wędrowali do Galilei, by zobaczyć Jezusa. Mk 3,8. Mapa NT/B7 Ikonium - obecnie Konya w południowo-centralnej Turcji. Podczas pierwszej swojej podróży Paweł nau- czał w tym mieście, które należało wtedy do rzymskiej prowincji Galacji. Spotkał się tam z ostrym sprzeciwem. Dz 13,51; 14,1-6. 19-22; 2 Tm 3,11. Mapa s. 345 Iliiria - polski odpowied- nik rzymskiej nazwy Illiri- cum, oznaczającej obszary ciągnące się wzdłuż wschodniego wybrzeża Adriatyku, które pokrywają się z obecnym obszarem JugosławŹŹ. Południowa część tej krainy była rów- nież nazywana Dalmacją (patrz: Dalmacja). Pisząc list do Rzymian, Paweł zazna- czył, że naucza EwangelŹŹ od Jerozolimy aż po zachod- nią Illirię. Nigdzie więcej nie ma wzmianki o pracy Pawła w IllirŹŹ. Rz 15,19; Mapa s. 342 Issachar - obszar należą- cy do pokolenia Issachara, na południe od Jeziora Ga- lilejskiego i na zachód od Jordanu. Joz 19,17-23. Mapa s. 321 Iturea - nazwa wspomnia- na tylko przez Łukasza, który podaje ją za miejsce, gdzie rozpoczął nauczanie Jan Chrzciciel. W owym czasie władcą Iturei i Tra- chonu był Herod Filip. Itu- rejczycy byli prawdopodob- nie potomkami wymienione- go w Starym Testamencie ludu, zwanego Jetur. Byli oni dzikim plemieniem żyją- cym w górach na zachód od Damaszku, na północ od źródeł Jordanu (patrz również: Trachon). Łk 3,1; porównaj 1 Krn 5,19. Mapa NT/C2 Izrael - kraj zajmowany przez dwanaście pokoleń. Po śmierci króla Salomona i podziale królestwa, nazwa Izrael dotyczyła północnej części kraju, z wyłączeniem terenów należących do po- koleń Judy i Beniamina (patrz: Kraina BiblŹŹ). Jabbok - obecnie Zerqa, wschodni dopływ Jordanu, pomiędzy Morzem Martwym a Jez. Galilejskim. Nad brzegiem Jabboku Jakub mocował się z aniołem. Adam, miejsce, gdzie Jor- dan zatrzymał swe wody, aby umożliwić Izraelitom przejście do Ziemi Obieca- nej, leżał u zbiegu rzeki Jabbok i Jordanu. Rzeka ta wymieniana jest również jako graniczna. Jabesz w Gileadzie- miasto na wschód od Jor- danu. W epoce Sędziów, kiedy kobiety z pokolenia Beniamina zostały zabite podczas walk, w tym mieś- cie znaleziono dziewczęta, które zostały przeznaczone na żony Beniaminitów. Saul odpowiedział na wezwanie mieszkańców miasta i przy- był z odsieczą, kiedy Ja- besz oblegane było przez Ammonitów. Później męż- czyźni z Jabesz, ryzykując życiem, udali się do Bet- -Szean, by zdjąć ciało Saula z murów miasta. Jafa - jedyny naturalny port na wybrzeżu Izraela na południe od Hajfy; dziś dzielnica Tel Awiwu. Była ona portem Jerozolimy, le- żącej w odległości 56 km od niej. Miasto ma długą historię i było wspominane w 1400 r. przed Chr. w egipskich listach z Amar- ny. Swoją podróż do Tar- szisz (Hiszpania) rozpoczął w Jafie Jonasz. Z Jafy po- chodziła Dorkas (Tabita), kobieta przywrócona do życia przez Piotra, który także w tym mieście miał widzenie o "czystych i nie- czystych" zwierzętach. Stąd udał się do domu rzym- skiego oficera Korneliusza, gdzie zrozumiał, że Bóg działa wśród pogan. Jawan - jeden z synów Jafeta. Imieniem Jawana określano grupę ludów uważających go za swego przodka, prawdopodobnie żyjących wówczas w Grecji i Azji Mniejszej. Być może nazwa ta ma związek z grecką "Jonią" w zachod- niej Turcji, która oznacza w późniejszych księgach Starego Testamentu Gre- ków lub Grecję. Rdz 10,2; 1 Krn 1,5; Iz 6,19; Ez 24,13 Jazer - miasto Amorytów leżące na wschód od Jor- danu. Zostało zdobyte przez Izraelitów i oddane w posiadanie pokoleniu Ga- da. Miasto słynęło ze swo- jego wina. Lb 21,32; Joz 13,25; 1 Krn 26,31; Iz 16,8-9. Jebus - pierwotna nazwa Jerozolimy. Jerozolima - stolica pierwszych królów Izraela, a później Południowego Królestwa, Judy; jedno z najsłynniejszych miast świata. Położona wysoko na wzgórzach Judei (770 m n.p.m.) Jerozolima nie mia- ła dostępu do morza ani rzeki. Górowała nad poło- żonymi niżej terenami, za wyjątkiem obszarów leżą- cych od niej na północ. Po wschodniej stronie, między Jerozolimą (wraz z obsza- rem Świątyni) a Górą Oliw- ną, leżała dolina Cedronu. W miasto wcinały się od zachodu i południa skały Doliny Hinnom. Trzecia do- lina wciskała się w miasto, oddzielając część miesz- czącą Świątynię i miasto stworzone przez Dawida od dzielnicy zachodniej. Jero- zolima to być może Szalem, w którym w czasach Abra- hama królował Melchize- dek. Miasto istniało zapew- ne już około 1800 r. przed Chr. Była to twierdza Jebu- zytów (zwana Jebus), zanim zdobył ją Dawid i ustanowił tam stolicę swego państwa. Wykupił też miejsce, w którym później stanęła Świątynia, i przeniósł do Jerozolimy Arkę Przymierza. Jego syn, Salomon, zbudo- wał tam Bogu Świątynię i od tego czasu Jerozolima stała się "świętym miastem" dla Żydów, później dla chrześcijan i muzułmanów. Salomon zbudował tu rów- nież wiele budowli użytecz- ności publicznej. Jerozo- lima stała się centrum po- litycznym i kulturalnym, do którego z różnych stron dą- żyli ludzie na coroczne ob- chody świąt. Po śmierci Salomona królestwo zostało podzielone, a miasto pod- upadło. Za panowania króla Ezechiasza (w czasach proroka Izajasza) Jerozoli- ma była oblegana przez Asyryjczyków. Wtedy to na polecenie króla wykuto w skale tunel, przez który dostarczano wodę do sa- dzawski Siloam w obrębie miasta (patrz: Archeologia i Biblia). Wielokrotnie po- tężni królowie sąsiednich państw napadali i grabili miasto i Świątynię. Mimo solidnych obwarowań babi- lońskie wojska pod wodzą Nabuchodonozora oble- gały Jerozolimę w 597 r. przed Chr., a w r. 586 za- władnęły miastem, niszcząc je wraz ze Świątynią. Skar- by świątynne zostały złu- pione, a ludność miasta skazana na wygnanie. "Ach! Jakże zostało samotne miasto ongiś tak ludne- wołał autor Lamentacji.- Pan swym ołtarzem pogar- dził, pozbawił czci Świą- tynię, wydał w ręce nie- przyjaciół mury jej warow- ni". Miasto leżało w ruinach przez pięćdziesiąt lat. W 538 r. przed Chr. wyg- nańcy, na mocy dekretu Cyrusa, mogli powrócić. Pod przywództwem Zoroba- bela odbudowali Świątynię, a pod kierunkiem Nehemia- sza mury miejskie. W 198 r. przed Chr., będąc częścią imperium greckiego, dosta- ła się Jerozolima w ręce sy- ryjskich królów, Seleucydów. Jeden z nich, Antioch IV Epifanes, splądrował i zbezcześcił Świątynię. Ju- da Machabeusz, który wzniecił powstanie, przy- wrócił sprawowanie kultu w tym miejscu (164 r. przed Chr.). Przez lata Jerozolima była wolna od panowania obcych. W połowie I w. przed Chr. dostała się pod panowanie Rzymian. Usta- nowiony przez Rzymian król, Herod Wielki, rozbudo- wał Jerozolimę. wznosząc wiele budowli; dokonał też przebudowy Świątyni. Była to właśnie ta Świątynia, do której Maryja przyniosła Jezusa, gdy był niemowlę- ciem. Ponownie przypro- wadzili Go tam rodzice na Święto Paschy, gdy miał dwanaście lat. Jezus często bywał w Jerozolimie pod- czas świąt, nauczając tam i uzdrawiając chorych. Również Jego aresztowa- nie, sąd, ukrzyżowanie i zmartwychwstanie doko- nało się w tym mieście. Uczniowie Jezusa i Jego wyznawcy przebywali póź- niej kilka tygodni w Jerozo- limie, aż do dnia Pięćdzie- siątnicy, w którym zostali napełnieni Duchem Świę- tym i stali się nowymi ludź- mi. Kościół chrześcijański narodził się zatem w Jero- zolimie i stąd rozprzestrze- nił się na cały świat. Chrze- ścijanie z Jerozolimy odgry- wali we wczesnych latach najważniejszą rolę. W tym mieście zebrał się pierwszy sobór, dla zdecydowania czy nie-Żydzi mogą być chrześcijanami. W 66 r. Ży- dzi wzniecili powstanie przeciwko Rzymianom, któ- rzy w 70 r. zdobyli Jerozo- limę. Zburzyli jej mury oraz Świątynię. W IV wieku, za panowania Konstantyna, Jerozolima stała się mias- tem chrześcijańskim, w któ- rym zbudowano wiele koś- ciołów. W 637 r. Jerozolima dostała się pod panowanie muzułmanów, pod kontro- lą których pozostawała do 1948 r., tj. do powstania obecnego państwa Izrael. Wtedy podzielono Jerozo- limę na część izraelską i arabską, pomiędzy Izrael i Jordanię. W 1967 r. Izrael przejął władzę nad całym miastem (patrz również: Archeologia i Biblia). Jerycho - miasto na za- chód od Jordanu, leżące na poziomie 250 m p.p.m. w odległości około 8 km na północ od Morza Martwego. Źródła słodkiej wody stwo- rzyły z miasta prawdziwą oazę, Miasto Palm. Strzegło ono brodów na rzece Jor- dan, przez które przepra- wiali się zwiadowcy, wysła- ni przez Jozuego. Miasto było również solidnie obwarowane i stanowiło poważną przeszkodę dla najeżdżających kraj Izra- elitów. Dopiero po upadku Jerycha Jozue zdobył część tego terytorium. W epoce Sędziów Ehud zabił w Jerychu króla Moa- bitów, Eglona. W czasach Eliasza i Elizeusza przeby- wała tu liczna grupa proro- ków. Po powrocie z wygna- nia, mieszkańcy Jerycha pomogli odbudować Jero- zolimę. W czasach Nowego Testamentu Jezus uzdrowił w Jerychu niewidomego Bartymeusza i nawrócił Zacheusza. Wydarzenia z przypowieści o dobrym Samarytaninie rozgrywają się przy drodze z Jerozo- limy do Jerycha. Historia miasta liczy tysiące lat. Pierwsze miasto w tym miejscu powstało około 6000 lat przed Chr. Za cza- sów Abrahama, Izaaka i Ja- kuba miasto to miało roz- winiętą kulturę materialną. W grobowcach z 1600 r. przed Chr. odnaleziono wiele kunsztownych wyro- bów ceramicznych, drew- nianych sprzętów codzien- nego użytku, szkatułek bo- gato inkrustowanych itp. Po pewnym czasie miasto zostało zburzone i została po nim tylko niewielka osada (patrz: Archeologia i Biblia). Jibleam - kananejskie miasto na północy Izraela, około 14 km na południowy wschód od Megiddo. Tutaj Jehu zabił króla Judy, Ochozjasza. Jizreel - miasto na pół- nocy Izraela i okalająca je równina w pobliżu góry Gil- boa. Przed bitwą o Gilboa przy źródłach w Dolinie Ji- zreel rozłożył swój obóz król Saul. W Jizreel miał swój pałac król Izraela, Achab. W pobliżu tego miejsca znajdowała się win- nica Nabota. Do Jizreel udał się król Izraela, Joram, aby wyleczyć się z ran. W tym mieście zginęła kró- lowa Izebel, wyrzucona z okna pałacu. Jordan - główna rzeka Izraela, o której często wspomina Biblia. Jordan wypływa z góry Hermon le- żącej na północnej granicy kraju. Przepływa przez je- ziora Hule i Galilejskie, wpadając do Morza Mar- twego. Odległość od Jezio- ra Hule do Morza Martwego wynosi 120 km, lecz dłu- gość rzeki jest ponad dwu- krotnie większa. Nazwa Jor- dan znaczy "zstępujący". Jordan płynie rozpadliną o stromych zboczach, bę- dącą najgłębszą na świecie doliną. Teren ten gwałtow- nie opada w kierunku po- łudniowym; jezioro Hule po- łożone jest na wysokości 71 m n.p.m., Jezioro Galilej- skie znajduje się już 210 m poniżej poziomu morza, a Morze Martwe przy po- łudniowym krańcu aż 397 m poniżej poziomu morza. Północna część Doliny Jor- danu jest żyzna; południo- wy zaś jej kraniec, leżący w pobliżu Morza Martwego, jest pustynny, z gęstymi la- sami jedynie nad brzegami rzeki. głównymi dopływami Jordanu są Jarmuk i Jab- bok, obie wpadające doń od wschodniej strony. Wiele mniejszych dopływów wysy- cha podczas lata. Jozue przeprowadził swój lud do Ziemi Obiecanej przez Jor- dan od wschodu, w okoli- cach miasta Jerycha. Eliasz i Elizeusz przekroczyli Jor- dan na krótko przed wzię- ciem Eliasza do nieba, a dostojnik syryjski, Na- aman, zanurzal się w nim na polecenie Elizeusza i zo- stał uzdrowiony z trądu. W wodach Jordanu Jan Chrzciciel udzielał chrztu, a obrzędowi temu poddał się m.in. Jezus. Juda - terytorium obejmu- jące wzgórza na południe od Jerozolimy, a także pus- tynia przylegająca do Mo- rza Martwego. Obszar ten należał do pokolenia Judy. Później nazwa Południowe- go Królestwa ze stolicą w Jerozolimie. Judea - grecka i rzymska nazwa terytorium Judy. Zwykle odnosi się do po- łudniowej części kraju ze stolicą w Jerozolimie. Cza- sami jest używana jako naz- wa całego kraju, włączając w to Galileę i Samarię. Pus- tynia Judzka leży na za- chód od Morza Martwego. KadeszůBarnea - oaza i osada na południe od Beer-Szeby. Wspominana jest w opisie kampanŹŹ Ke- dorlaomera i jego sprzymie- rzeńców za czasów Abra- hama. W pobliżu Kadesz Hagar zobaczyła anioła. Po wyjściu Izraelitów z Egiptu wiele lat wędrowali oni w tych okolicach. Tutaj zmarła Miriam i tutaj Moj- żesz wydobył ze skały wo- dę. Z Kadesz wysłał też zwiadowców do Kanaanu. W późniejszym okresie wspominane jest jako punkt określający południowe granice Izraela. Kadesz/Kedesz - kana- nejskie miasto w Galilei podbite przez Jozuego i oddane w posiadanie pokoleniu Neftalego. Było rodzinnym miastem Baraka. Jedno z pierwszych miast, które dostały się w ręce Asyryjczyków podczas na- jazdu z północy dokonane- go przez Tiglat-Pilesera III (734-732 r. przed Chr.). Kafarnaum - w czasach Jezusa ważne miasto na północno-zachodnim brze- gu Jeziora Galilejskiego. Gło- sząc nauki w Galilei, Jezus często się tu zatrzymywał. W Kafarnaum mieszkał cel- nik Lewi (Mateusz). Być może stacjonował tu garni- zon rzymski, skoro właśnie z Kafarnaum był setnik, któ- rego sługę uzdrowił Jezus. W Kafarnaum wydarzyło się wiele cudów Jezusa, między innymi uzdrowienie teściowej Piotra. Jezus nauczał też w miejscowej synagodze, jednak mieszkańcy miasta nie przyjęli Bożego posłania i Jezus przestrzegał ich przed zbliżającym się sądem. Kalach - starożytne mias- to nad rzeką Tygrys w Me- zopotamŹŹ, później jedno z najważniejszych miast im- perium asyryjskiego. Prace archeologiczne prowadzo- ne w tym miejscu (dzisiej- sze Nimrud w Iraku) dopro- wadziły do odkrycia inskryp- cji i rzeźb z kości słonio- wej, które rzuciły światło na czasy królów Izraela. Kana - miasteczko w Gali- lei, gdzie podczas uczty weselnej Jezus przemienił wodę w wino. W czasie innej wizyty w Kanie Jezus uzdrowił syna urzędnika z Kafarnaum. Natanael, je- den z apostołów, pochodził z tej miejscowości. Kanaan - ziemia obieca- na przez Boga Izraelitom (patrz: Kananejczycy i mapa w: Narody i ludy w BiblŹŹ). Kapadocja - rzymska prowincja we wschodniej części Azji Mniejszej (Tur- cja). Wśród Żydów, którzy w Jerozolimie w dniu Pięć- dziesiątnicy słuchali wystą- pienia Piotra., byli również mieszkańcy tej prowincji. Później chrześcijanie z Ka- padocji byli adresatami listu tego samego Apostoła. Karkemisz - w starożytno- ści ważne miasto chetyckie nad Eufratem. Jego ruiny znaj- dują się na granicy dzisiej- szej Turcji i SyrŹŹ. Egipski fa- raon, Neko, zmierzał ze swy- mi wojskami w stronę tego miasta, gdy próbę powstrzy- mania go podjął Jozjasz, król Judy. Żydzi nie odnieśli jednak sukcesu, a w bitwie na równinie Megiddo poległ sam Jozjasz. W 605 roku przed Chr. faraon Neko zo- stał pokonany pod Karke- misz przez Nabuchodono- zora, króla babilońskiego. Karmel - łańcuch wzgórz ciągnący się do Morza Śród- ziemnego, z którym styka się w pobliżu dzisiejszej Haj- fy. Starożytne miasto Megid- do strzegło jednej z przełę- czy w tym paśmie. Na gó- rze Karmel (535 m n.p.m. w najwyższym punkcie) Eliasz, prorok Jahwe, zmie- rzył się z potępionymi przez siebie prorokami Baala. Przy- puszcza się, że Elizeusz- następca Eliasza - na tej górze miał swoją siedzibę. Kebar - kanał zasilany wodami Eufratu w BabilonŹŹ (południowy Irak). W pobli- żu tego kanału prorok Eze- chiel, wraz z innymi Żydami wygnany do BabilonŹŹ, miał niektóre ze swych wspa- niałych wizji Boga. Keila - miasto leżące w odległości około 11 km na północny zachód od He- bronu. Obronił je Dawid przed atakującymi Filistynami i przebywał tam po uciecz- ce przed królem Saulem. Kenchry - wschodni port Koryntu w południowej Gre- cji, skąd Paweł odpłynął do Efezu. Kerit - pustynny potok na wschód od Jordanu. Tu Bóg dostarczał wodę i po- żywienie dla proroka Elia- sza w czasie głodu i suszy. Nie wiadomo dokładnie, którędy potok przepływał. Kinneret - w Starym Te- stamencie nazwa Jeziora Galilejskiego, pochodząca od nazwy miejscowości położonej na jego zachod- nim brzegu. Nazwa ta uży- wana była przy opisie gra- nic ziem, należących do poszczególnych pokoleń, jak również przy określaniu terytoriów sąsiednich królestw (patrz: Galilea). Kir/KirůChareset - naz- wa nieznanego dziś miejs- ca, dokąd zostali wygnani Syryjczycy. Ważne sforty- fikowane miasto w Moabie. Kiriataim - miasto na wschód od Morza Martwe- go nadane pokoleniu Ru- bena. W okresie później- szym zagarnięte przez Moabitów. Kiriat-Arba - wczesna nazwa Hebronu. Kiriat-Jearim - miasto na wzgórzu w odległości kilkunastu kilometrów na wschód od Jerozolimy, Było jednym z miast Gibeonitów, którzy podstępnie skłonili Jozuego do zawarcia trak- tatu pokojowego. W tym mieście przez dwadzieścia lat była przechowywana Arka Przymierza, zanim król Dawid przeniósł ją do Jerozolimy. Kiszon - mała rzeka pły- nąca przez równiny Megid- do, wpadająca do Morza Śródziemnego na północ od góry Karmel. W historŹŹ o Baraku wspomniany jest gwałtowny deszcz, w wyni- ku którego wezbrały wody rzeki, zalewając mułem są- siadujące z nią tereny, w których utknęły wozy bo- jowe Sisery, a Izraelici od- nieśli zwycięstwo. W pobli- żu tej rzeki Eliasz pokonał proroków Baala po konfron- tacji na górze Karmel. Kittim - jeden z synów Jawana wymieniony w tabli- cy ludów Księgi Rodzaju, a także nazwa Cypru i jego starożytnego miasta Kition (obecnie Larnaca) (patrz: Cypryjczycy w: Narody i ludy w BiblŹŹ). Kolosy - miasto leżące w dolinie Likosu w rzym- skiej prowincji Azja (obec- nie południowo-zachodnia Turcja), niedaleko Laody- cei, przy głównej drodze prowadzącej na wschód od Efezu. Wiara chrześcijańska dotarła do tego miasta prawdopodobnie wtedy, gdy Paweł przebywał w Efezie; sam Apostoł osobiście nigdy do Kolosów nie dotarł, Paweł skierował list do członków Kościoła w tym mieście. Korozain - miasto w po- bliżu Kafarnaum, w którym nauczał Jezus, położone na wzgórzu nad Jeziorem Ga- lilejskim. Jezus ubolewał, że mieszkańcy wielu miejsc, mimo iż byli świadkami Je- go nauczania i cudów, nie nawracali się do Boga ca- łym sercem. Dziś w miejscu Korozain znajdują się jedynie opustoszałe ruiny. Korynt - stare miasto greckie zburzone przez Rzymian w 146 r. przed Chr. i odbudowane sto lat później. Korynt położony jest na przesmyku, łączą- cym środkową Grecję z jej południowym półwyspem, między Morzem Egejskim i Adriatykiem. Lokalizacja te jest bardzo korzystna ze względu na krzyżujące się szlaki handlowe. Miasto przyciągało ludzi różnych narodowości. Górował nad nim "Akrokorynt", stroma skała z wzniesionym na niej akropolem i świątynią ku czci Afrodyty (bogini miło- ści). Sakralna prostytucja i duży przepływ ludności przyczyniły się do tego, że koryncka rozwiązłość oby- czajów stała się przysłowio- wa, a miasto miało złą sła- wę. W czasie swej drugiej podróży misyjnej Paweł przebywał w Koryncie przez osiemnaście miesię- cy. Założył tam gminę chrześcijańską, do której później skierował co naj- mniej dwa listy, wchodzące w skład Nowego Testamen- ; tu (1 i 2 Kor). Kreta - górzysta wyspa we wschodniej części Mo- rza Śródziemnego. Kerety- ; ci, którzy stanowili część straży przybocznej króla Dawida, prawdopodobnie pochodzili z tej wyspy. O wiele wcześniej - między 2000 a 1400 r. przed Chr.- na Krecie kwitła cywilizacja minojska. Stąd również wy- wodzili się Filistyni. W cza- sach Nowego Testamentu pielgrzymi pochodzący z Krety byli w Jerozolimie w dniu Zesłania Ducha Świę- tego. Okręt, wiozący Pawła do Rzymu, zatrzymał się u wybrzeży tej wyspy. Paweł niejednokrotnie odwiedzał Kretę i pozostawiał tam Tytusa, by pomagał nowo powstającemu Kościołowi (patrz: Filistyni w: Narody i ludy w BiblŹŹ). Kue/Koa - region we wschodniej części Cylicji (obecnie południowa Tur- cja), z którego Salomon sprowadzał konie. Kusz - kraj w Afryce (Su- dan) nazywany tak od imie- nia wnuka Noego. Niektóre przekłady czasami nazywa- ją go Etiopią. Lakisz - ważne, ufortyfiko- wane miasto na niewielkich wzgórzach, leżące w odle- głości około 48 km na po- łudniowy zachód od Jero- zolimy. Ma ono długą histo- rię. Jeszcze przed XVI w. przed Chr. było ważną twierdzą. Król Lakisz połą- czył się z czterema innymi królami Amorytów do walki przeciw Jozuemu. Zwycię- żył jednak Jozue. Zaatako- wał i zajął Lakisz, wytraca- jąc wszystkich mieszkań- ców. Syn króla Salomona, Roboam, odbudował La- kisz, czyniąc z niego twier- dzę przeciwko najazdom Filistynów i Egipcjan. Mias- to posiadało mury zewnętrz- ne i wewnętrzne o grubości 6 m, wzmocnione wieżami i potężnymi bramami. Studnia o głębokości 44 m zaopatrywała mieszkańców w wodę. W Lakisz był pałac i magazyny, do których wiodła ulica sklepów. W Lakisz schronił się król Judy, Amazjasz, jednak zo- stał zabity przez wrogów. Gdy król asyryjski, Senna- cheryb, zaatakował Judę, oblegał Lakisz, uniemożli- wiając w ten sposób nadej- ście pomocy ze strony Egiptu. Z Lakisz również skierował do Jerozolimy żądanie poddania się. La- kisz dostało się w ręce Asy- ryjczyków, a król Sennache- ryb polecił przedstawić sceny oblężenia na ścia- nach swojego pałacu w Ni- niwie. Archeolodzy odkryli zbiorową mogiłę z tego okresu, w której znaleziono około 1500 ciał. W latach 589-586 przed Chr., pod- czas końcowego oblężenia Jerozolimy przez armię ba- bilońską, zaatakowano rów- nież Lakisz. Z tego okresu pochodzą tzw. Listy z La- kisz pisane przez jednego z oficerów do dowódcy twierdzy (patrz: Archeolo- gia i Biblia). Po zdobyciu miasta Babilończycy spa- lili je. W późniejszym cza- sie zostało odbudowane, lecz nigdy nie odzyskało swojej ważności. Laodycea - miasto w do- linie Likosu w obecnej za- chodniej Turcji (rzymska prowincja Azja w okresie Nowego Testamentu). Le- żało ono u zbiegu dwóch głównych dróg. Świetność swoją zawdzięczało handlo- wi i działalności bankowej. W regionie tym wytwarzano odzież z połyskliwej, czar- nej wełny, a także lekar- stwa. Miasto zaopatrywało się w wodę z oddalonych źródeł za pomocą wodocią- gów. Wiele tych faktów od- notowanych zostało w Apo- kalipsie św. Jana, w liście do Kościoła w Laodycei. List św. Pawła do Kolosan adresowany był również do Laodycei, aczkolwiek Paweł nigdy tam nie przebywał. Gmina chrześcijańska po- wstała tam w okresie, gdy Paweł przebywał w Efezie. Liban - obecnie państwo, a także nazwa łańcucha górskiego. W czasach Sta- rego Testamentu słynął ze swoich lasów, a szczegól- nie z olbrzymich drzew ce- drowych. W BiblŹŹ mówi się również o śniegach Libanu i żyzności ziem. Na nad- morskich równinach i zbo- czach gór rosły wszystkie rodzaje owoców: oliwki, wi- nogrona, figi, morele, dak- tyle, jak również wszelkiego rodzaju warzywa. Na wy- brzeżach Libanu leżały wielkie fenickie (kananejs- kie) porty: Tyr, Sydon i By- blos, czerpiąc bogactwa z eksportu produktów kraju (patrz: Narody i ludy w BiblŹŹ, rozdz. Kananejczy- cy i Fenicjanie). Salomon wysyłał do króla Tyru zamó- wienia na drewno cedrowe i inne rodzaje drewna na budowę Świątyni i swojego pałacu w Jerozolimie. Libna - ufortyfikowane mia- sto podgórskie w pobliżu Lakisz, zdobyte przez Jozu- ego. Za panowania króla Judy, Jorama, miasto zbun- towało się. Przetrzymało ob- lężenie króla asyryjskiego, Sennacheryba, kiedy to zaraza dotknęła jego armię. Licja - mały, górzysty ob- szar w południowo-zachod- niej Azji Mniejszej (Turcja). W Licji leżały porty Patara i Myra, do których zawijał Paweł. Lidda/lydda - miasto leżące w odległości około 16 km od Jafy. Gdy Piotr odwiedzał tam pierwszych chrześcijan, uzdrowił para- lityka o imieniu Eneasz. Miejscowość ta obecnie nosi nazwę Lod, znaną ze Starego Testamentu. Listra/lystra - stare mia- sto w rzymskiej prowincji Galacji (w obecnej Turcji, w pobliżu Konya). Do Listry udali się podczas swojej pierwszej podróży misyjnej Paweł i Barnaba, po nie- przychylnym ich przyjęciu w Ikonium. W Listrze Paweł uzdrowił kalekę i ludzie uznali go za Hermesa, posłańca greckich bogów, a Barnabę za samego Zeusa. Żydzi z Ikonium wzniecili bunt i kamienowali Pawła, który ledwo uszedł z życiem. Niektórzy z miesz- kańców Listry zostali chrze- ścijanami, a Paweł odwie- dził ich podczas swojej dru- giej podróży. Z Listry (lub z Derbe) pochodził Tymoteusz. Lo-Debar - miejscowość w Gileadzie na wschód od Jordanu. Syn Jonatana, Me- ribbaal, zamieszkał tam po ucieczce, do czasu, gdy Da- wid wziął go na swój dwór. Lud - syn Sema, od które- go imienia wziął swoją naz- wę ród znany później jako Lidyjczycy. Zamieszkiwali oni tereny zachodniej Azji Mniejszej (Turcja) wokół miasta Sardes (patrz: Li- dyjczycy w: Narody i ludy w BiblŹŹ). Luz - dawniejsza nazwa Betel. Maaka - małe państwo aramejskie na południowy wschód od góry Hermon. Wspominane jest w opisie wyprawy Dawida. Niektórzy z jego żołnierzy pochodzili z tego państwa. Macedonia - region w pół- nocnej Grecji, którego sto- licą była Tesalonika. W skład tej rzymskiej prowincji wcho- dziły Filippi, Berea i Tesa- lonika. Paweł przebył Morze Egejskie, płynąc z Troady po tym, jak miał wizję Mace- dończyka proszącego go o udzielenie pomocy. Był to pierwszy etap w przeniesie- niu Dobrej Nowiny o Jezusie do Europy. Trzy spośród listów Pawła adresowane były do macedońskich chrześcijan. Macedończycy udzielili znacznej pomocy chrześcijanom z Judei. Nie- którzy z nich zostali stałymi współpracownikami Pawła. Machanaim - miejsco- wość w Gileadzie na wschód od Jordanu w po- bliżu rzeki Jabbok. Tutaj Jakub ujrzał aniołów przed spotkaniem z Ezawem. Przez krótki okres miasto było stolicą Iszboszeta (Iszbaala), syna króla Sau- la, a podczas buntu Absa- loma główną siedzibą króla Dawida. Urzędował tutaj również jeden z nadzorców prowincji króla Salomona. Madian - część ArabŹŹ leżąca na wschód od zato- ki Akaba (patrz: Madianici i mapa w: Narody i ludy w BiblŹŹ). Do tej krainy zbiegł Mojżesz po zabi- ciu egipskiego nadzorcy. Zawarł związek małżeński z Madianitką i mieszkał tam do czasu, gdy Bóg posłał go do Egiptu, by wyzwolić Izraelitów. W okresie Sędziów Gedeon pokonał liczne wojska na- jeźdźców madianickich, dosiadających wielbłądów. Makkeda - miasto na po- łudniu Kanaanu, zdobyte przez Jozuego. W pobliskich jaskiniach Jozue natknął się na pięciu walczących z nim amoryckich królów i zabił ich. Miasto zostało przydzielone rodowi Judy. Makpela - po śmierci Sa- ry w Hebronie Abraham nie posiadał własnej ziemi. Za- kupił wtedy od Chetyty Efrona skrawek ziemi, na którym była również piecza- ra Makpela, w której złożył ciało żony. Na ziemi tej pochowany też został sam Abraham, a później Izaak, Rebeka i Jakub. Wiele lat później Herod Wielki wzniósł w miejscu tych gro- bów budowlę, która istnieje do dnia dzisiejszego. Malta - obecna nazwa wyspy leżącej w środkowej części Morza Śródziemne- go, pomiędzy Sycylią a pół- nocnym wybrzeżem Afryki. Dawną jej nazwą była Me- lita. U jej wybrzeży rozbił się statek, którym Paweł jako więzień płynął do Rzy- mu. Wszyscy rozbitkowie uratowali się i gościnnie zo- stali przyjęci przez miesz- kańców wyspy. Spędzili tam całą zimę przed dalszą podróżą do ItalŹŹ. Mamre - miejscowość w pobliżu Hebronu. W cie- niu dębów Mamre często obozował Abraham, a póź- niej Izaak. Tutaj Abraham usłyszał o uprowadzeniu Lota. W Mamre otrzymał też od Boga obietnicę narodzin syna i tutaj spierał się z Bo- giem o ocalenie Sodomy. Manasses - ziemie nale- żące do pokolenia Manas- sesa. Zachodni obszar sta- nowiła górzysta Samaria aż po Morze Śródziemne, wschodni sięgał na wschód od środkowego biegu Jordanu. Maon - miasto położone na wzgórzach Judy. Z tego miasta pochodził Nabal, małżonek Abigail. Dwukrot- nie przebywał tutaj Dawid, gdy był ścigany przez króla Saula. Maresza - miasto położo- ne wśród niskich gór, w od- ległości około 32 km na po- łudniowy zachód od Jero- zolimy, ufortyfikowane przez Roboama. W okresie późniejszym król Asa roz- gromił tutaj potężną armię Kuszytów. Upadek tego miasta przepowiadał prorok Micheasz. Media - obszar północno- -zachodniego Iranu. Dosta- ła się pod panowanie asy- ryjskie, a nieco później wraz z Babilończykami zrzuciła to jarzmo. W póź- niejszym okresie zdobył ją Cyrus, król perski (patrz: Medowie i mapa w: Narody i ludy w BiblŹŹ). Megiddo - bardzo ważne miasto w czasach Starego Testamentu, położone w dolinie Jizreel, strzegące głównego przejścia przez wzgórza Karmelu. Leżało w odległości około 32 km od dzisiejszej Hajfy. Sto- czono w tej okolicy tak wiele bitew, że Nowy Tes- tament (Ap 16,16) używa nazwy tego miasta jako symbolu dla ostatniej bitwy: Har-Magedon, "wzgórze Megiddo". Podczas podbo- ju Kanaanu przez Izraeli- tów, Jozue pokonal tutaj króla Megiddo. Miasto prze- kazane zostało rodowi Ma- nassesa. Ród ten przymu- szal Kananejczyków do pra- cy dla siebie, lecz nie wy- pędził ich. Miasto to - po- dobnie jak Gezer i Chasor- umocnil król Salomon. Zbu- dował też stajnie dla dużej ilości koni i wozów bojo- wych. Zmarł w tym mieście król Judy, Ochozjasz, z ran zadanych mu przez ludzi Jehu. Zginął tutaj również król Jozjasz, próbujący powstrzymać najazd farao- na Egiptu, Neko. Archeo- lodzy odkryli w tym miejscu ślady dwudziestu osad, le- żących jedna na drugiej, które stworzyły wzgórze, mające obecnie wysokość 21 m, a jego wierzchołek obejmuje ponad 4 hektary. Najstarsze ślady osadni- ctwa sięgają 3000 r. przed Chr. Prace archeologiczne odkryły między innymi tzw, "wyżynę" kananejską, system zaopatrzenia miasta w wodę, mury obronne wraz z bramami, zbudowa- ne w podobny sposób jak w Gezer i Chasor, rzeźby z kości słoniowej i wiele stajni (pochodzących praw- dopodobnie z okresu pa- nowania króla Achaba) (patrz: Archeologia i Biblia oraz: Dom i życie rodzin- ne w BiblŹŹ, rozdz. Miasto i życie miejskie). Memfis - stolica staro- żytnego Egiptu leżąca nad Nilem, w niewielkiej od- ległości na południe od obecnego Kairu. W leżącej w pobliżu Gizie znajdują się słynne piramidy. Memfis przez wieki zachowywało znaczącą pozycję, aż do czasów Aleksandra Wiel- kiego. Wielu proroków z czasów Starego Testa- mentu wspomina Memfis, przestrzegając Izraelitów przed nadzieją pokładaną w Egipcie. Mezopotamia - kraina leżąca między rzekami Tyg- rys i Eufrat, Stanowiła cen- trum najwcześniejszych cywilizacji, tj. sumeryjskiej, babilońskiej i asyryjskiej, Na terenie MezopotamŹŹ istniały tak słynne miasta jak Ur, Babilon i Niniwa. W miejscowościach Charan i Paddan-Aram osiedliła się część rodu Abrahama, Była to ojczyzna proroka Balaama, który później był posłany, by przekląć Izrae- litów, W okresie Sędziów była pod władzą Kuszan-Ri- szeataima. Żydzi mieszka- jący w MezopotamŹŹ przeby- wali w Jerozolimie podczas Zesłania Ducha Świętego (Pięćdziesiątnicy), słucha- jąc Piotra i innych aposto- łów, przemawiających w ich własnych językach. Mikmas - miejscowość w odległości 11 km na pół- nocny wschód od Jero- zolimy, obecnie wioska o nazwie Mukmas. Głęboką doliną oddzielona była od Geby. Ważny szlak, "prze- łęcz Mikmas", przechodził przez najdogodniejsze tere- ny w okolicach miasta. Roz- łożyli tutaj swój obóz Filisty- ni, najeżdżając na Izrael i stolicę króla Saula, Gibea. Jonatan oraz jego sługa przeprawili się przez dolinę i zaskoczyli przeciwników, a panika, jaka wybuchła wtedy wśród Filistynów, umożliwiła Saulowi zwycięs- two. Mikmas leżało na szla- ku Asyryjczyków, którzy od północy atakowali Jerozo- limę. Po wygnaniu zostało ponownie zasiedlone. Milet - port morski na za- chodnim wybrzeżu obecnej Turcji. W drodze do Jerozo- limy podczas swej trzeciej podróży zatrzymał się w nim Paweł, Przybyli tam starsi Kościoła z Efezu, by wysłuchać jego pożegnal- nego przesłania, W innym czasie Paweł pisał w liście do Tymoteusza, że musiał pozostawić w Milecie swo- jego pomocnika Trofima, gdyż był on chory. Mispa - nazwa kilku miej- scowości, oznaczająca "vieżę wartowniczą". Taką nazwę nadali Jakub i Laban Miejscu, w którym zawarli ugodę. W opowieściach o Jeftem, w epoce Sę- dziów, pojawia się nazwa Mispa w Gileadzie (być mo- że jest to Ramot w Gilea- dzie). Najważniejszym z miejsc o tej nazwie jest miasto leżące w odległości kilkunastu kilometrów na północ od Jerozolimy. Tutaj gromadzili się Izraelici za czasów Samuela i Sędziów. Tu Samuel sprawował sądy. W Mispa Saul został obwo- łany królem. W czasach późniejszych król Judy, Asa, ufortyfikował miasto. Po zagarnięciu Jerozolimy przez Babilończyków w Mis- pa urzędował zarządca Go- doliasz. Mitylena - najważniejsze miasto i port na greckiej wyspie Lesbos, na zachód od wybrzeży Azji Mniejszej (Turcja). Na jedną noc za- trzymał się w nim Paweł podczas ostatniej podróży do Jerozolimy, Moab - kraina leżąca na wschód od Morza Martwe- go. Obszar ten leży na poprzecinanym wąwozami płaskowyżu około 900 m n.p.m, Rodzinne strony Rut. Moab często był w stanie wojny z Izraelem, a proro- cy wielokrotnie występowa- li przeciw niemu (patrz: Moabici i mapa w: Narody i ludy w Biblii). More - wzgórze leżące w odległości kilkunastu kilo- metrów na północny za- chód od góry Gilboa, gdzie obozowali Madianici przed atakiem Gedeona. Moreszet/MoreszetůGat - rodzinne miasto proroka Micheasza, leżące prawdo- podobnie w pobliżu Mare- szy, na nizinie na południo- wy zachód od Jerozolimy. Moria - góry, na które zos- tał wezwany Abraham, by złożyć tam ofiarę ze swoje- go syna Izaaka, Autor 2 Księ- gi Kronik pisał, że Świąty- nia Salomona w Jerozolimie usytuowana była na górze Moria (Samarytanie twier- dzą, że miejscem ofiary Abrahama nie była Jero- zolima, lecz góra Garizim). Morze Czerwone - he- brajski termin, przekładany jako Morze Czerwone, oznacza dosłownie "Morze Trzcin", W historŹŹ wyjścia z Egiptu odnosi się do obszarów jezior i bagien pomiędzy południowym krańcem Zatoki Sueskiej a Morzem Śródziemnym (obecnie strefa Kanału Sueskiego). Nazwa ta ozna- cza również Zatokę Sueską i zatokę Akaba (północne odgałęzienie Morza Czer- wonego) i tak używają jej niektóre współczesne tłu- maczenia BiblŹŹ. Morze Martwe - patrz: Morze Słone oraz Araba. Morze Słone - używana w Starym Testamencie naz- wa Morza Martwego. Naz- wano je tak z uwagi na du- że zasolenie (patrz: Araba). Morze Wielkie - w BiblŹŹ często występuje ta nazwa, odnosząc się do Morza Śródziemnego. Myra - port w Licji (dzis. w południowo-zachodniej części Turcji), w którym Pa- weł wraz z towarzyszami zmieniał statek podczas podróży do Rzymu. Myra była portem, do którego regularnie zawijały statki, wożące zboże z Egiptu do Rzymu. Myzja - region na tere- nach północno-zachodniej Azji Mniejszej (obecna Tur- cja), będący częścią rzym- skiej prowincji Azji. Paweł dotarł tu podczas swojej drugiej podróży misyjnej, Bóg powstrzymał go jednak przed przekroczeniem gra- nicy Azji i udaniem się do BitynŹŹ. Przeszedł Myzję i podróżując na zachód do- tarł do Troady, zanim stało się dla niego jasne, gdzie winien się udać. Nain - miasto w Galilei, w pobliżu Nazaretu, gdzie Jezus przywrócił do życia syna wdowy. Nazaret - rodzinne miasto rodziców Jezusa, Maryi i Józefa, leżące w Galilei. Tutaj Jezus dorastał, lecz gdy rozpoczął nauczanie, przeniósł się do Kafarnaum. Nauczanie Jezusa w syna- godze w Nazarecie rozgnie- wało ludzi do tego stopnia, że próbowali Go zabić. Na- zaret leżał w pobliżu licz- nych, ważnych szlaków handlowych, w wyniku cze- go miał kontakt z szerszym światem. Znajduje się tu wiele skalnych grobowców pochodzących z czasów Nowego Testamentu, po- dobnych do tego, w którym pochowano Jezusa. Neapolis - port miasta Fi- lippi w MacedonŹŹ (płn. Gre- cja). Tutaj udał się Paweł w odpowiedzi na wezwanie o pomoc, stawiając jedno- cześnie pierwszy raz stopę na ziemi europejskiej. Stąd pożeglował w swoją ostat- nią podróż do Jerozolimy. Dzisiaj miejscowość ta nosi nazwę Kavalla. Nebo - góra w Moabie, le- żąca na wschód od północ- nych krańców Morza Mart- wego. Wspiął się na nią Mojżesz przed swoją śmier- cią, ogarniając wzrokiem roz- pościerającą się przed nim Ziemię Obiecaną. Prawdo- podobnie jest to dzisiejsza Gebel Osha, mająca wyso- kość 1120 m n.p.m., z której można dostrzec górę Her- mon na północy, a na połu- dniu Morze Martwe i Negeb. Neftali - ziemie w Galilei, należące do pokolenia Neftalego. Negeb - suchy, stepowy i pustynny obszar leżący na południowych krańcach Izraela. W kierunku ku Egip- towi łączy się on z Pusty- nią Synajską. Na terenach Negebu obozowali Abraham i Izaak, jak również Izrae- lici, zanim osiedlili się w Kanaanie. Nil - wielka rzeka przepły- wająca przez Egipt, od któ- rej zależy cała gospodarka kraju. Nil wypływa z Jeziora WiktorŹŹ w sercu Afryki, prze- mierzając 5632 km do Mo- rza Śródziemnego. Urodzaj- na dolina Nilu, po obu stro- nach otoczona pustynią, w górnym Egipcie nie prze- kracza szerokości 19 km. Wiosną rzeka wylewa, po- zostawiając warstwę żyzne- go mułu. Zasięg wód wyz- nacza obszar, na którym uprawia się zboże. Zbyt obfity wylew przynosi znisz- czenie, zbyt skąpy - klęskę głodu. Nil stanowi również drogę wodną dla transportu towarów. W odległości oko- ło 19 km na północ od obecnego Kairu, Nil rozga- łęzia się na duże odnogi: wschodnią i zachodnią. Po- między nimi powstał płaski, bagnisty obszar zwany Deltą. Nil pojawiał się w snach fa- raona z czasów Józefa. Za czasów Mojżesza faraon roz- kazał topić w Nilu wszystkich nowo narodzonych chłop- ców hebrajskich. Mojżesz jednak uniknął tego losu, gdyż został ukryty w koszy- ku, w przybrzeżnych trzci- nach. Nil pojawia się także w opowieściach o plagach, zesłanych przez Boga, kiedy faraon nie zezwalał Izraeli- tom na opuszczenie Egiptu. Wspominany jest również przez proroków. Niniwa - ważne miasto asyryjskie, które osiągnęło świetność za panowania króla Sennacheryba. Biblia mówi, że miasto zostało założone przez słynnego myśliwego, Nimroda. Miejscowość ta ma długą historię, sięgającą 4500 lat przed Chr. W 2300 roku przed Chr. wybudowano w mieście świątynię bogini Isztar. Znaczenie Niniwy rosło od 1250 r. przed Chr. wraz z potęgą Asyryjczyków. Wielu królów asyryjskich miało tu swoje pałace. Największy wysiłek w odbu- dowę miasta i w inne prace z tym miastem związane włożył król Sennacheryb. W pałacu, na ściennych płaskorzeźbach, przedsta- wił swoje zwycięstwa, mię- dzy innymi obleganie judej- skiego Lakisz. W Niniwie archeolodzy odkryli gliniany graniastosłup (graniastosłup Taylora) z zamieszczonymi na nim napisami, że król Ezechiasz w Jerozolimie został "zamknięty jak ptak w klatce". Asurbanipal, na- stępca Sennacheryba, do- dał świetności temu miastu. W jego pałacu i w świątyni Nabu odnaleziono bibliotekę tabliczek, m.in. Epos o Gil- gameszu (zawierający przy- powieść o potopie) i epos Enuma Elisz mówiący o stworzeniu świata. W 612 r. przed Chr. Niniwa dostała się w ręce BabilonŹŹ. Do Niniwy został wysłany Jo- nasz, by uratować to miasto od zagłady. Przeciw temu miastu prorokował Nahum. Nob - tutaj Dawid uzyskał pomoc od kapłana Achime- leka, chroniąc się przed pościgiem króla Saula. Jednak jeden z donosicieli królewskich powiadomił o tym Saula, który ukarał śmiercią kapłanów z Nob. Prorok Izajasz przepowia- dał, że Asyryjczycy w tym miejscu rozbiją swój obóz przed najazdem na Jerozo- limę. Wydaje się, że Nob stanowiło ważną twierdzę na drodze do tego miasta, leżącą prawdopodobnie na wzgórzu Skopus, na północ od Góry Oliwnej. Nob było jeszcze zamieszkałe w cza- sach, gdy Nehemiasz od- budowywał Jerozolimę. Ofir - państwo słynące z zasobów złota, leżące w płd. ArabŹŹ lub wschod- niej Afryce (Somalia), a być może nawet w Indiach. On - starożytne miasto egip- skie słynące z kultu boga- -słońca Re. Córkę kapłana z On poślubił Józef. Miał z nią dwóch synów: Efraima i Manassesa. On wspomina- ne jest w późniejszym okre- sie przez proroków, lecz używali oni greckiej nazwy Heliopolis (miasto słońca). Paddan-Aram - tereny le- żące wokół Charanu w pół- nocnej MezopotamŹŹ (nazwa nie wymieniana w Ewan- gelŹŹ). Abraham wysłał tam swojego sługę, by wybrał żonę dla Izaaka spośród osiedlonej tu części jego rodziny. Później, gdy Jakub uciekł przed Ezawem, za- mieszkał tam u swojego wuja Labana. Pafos - miasto w połud- niowo-zachodniej części Cypru. Odwiedził je Paweł podczas pierwszej podróży misyjnej. Tutaj poznał maga Elimasa, a prokonsul wyspy, Sergiusz Paweł, uwierzył w Boskie orędzie. Pamfilia - region na płd.-zach. wybrzeżu obec- nej Turcji. Leżało tu miasto Perge, które odwiedził Pa- weł. Żydzi z tego regionu byli podczas Pięćdziesiąt- nicy w Jerozolimie, gdzie słuchali Piotra i apostołów. Paran - pustynny obszar w pobliżu Kadesz-Barnea, gdzie dorastał Izmael, syn Hagar. Po wyjściu z Egiptu Izraelici przeszli przez te okolice, stąd też wysłali zwiadowców do Kanaanu. Parpar - patrz: Abana Patmos - wyspa u za- chodnich wybrzeży dzi- siejszej Turcji. Tutaj Jan miał widzenia opisane w Księdze Apokalipsy. Penuel - okolica położo- na nad rzeką Jabbok, na wschód od Jordanu, gdzie Jakub stoczył walkę z aniołem. Pergam - pierwsza admi- nistracyjna stolica rzymskiej prowincji Azji (zach. Turcja). Pierwsza świątynia poświę- cona Rzymowi i cesarzowi Augustowi została tu wybu- dowana w 29 r. przed Chr. Miasto to było ośrodkiem kultu greckich bogów Zeusa, Ateny i Dionizosa. W Pergamie dokonywały się również uzdrowienia związane z kultem w świą- tyni Asklepiosa (czwarty z wielkich kultów pogań- skich). Do Kościoła w Per- gamie, jako jednego z sied- miu, adresowane były listy Apokalipsy. Wyrażenie "tam, gdzie jest tron szatana", mo- że dotyczyć kultu cesarza. Perge - miasto w PamfilŹŹ, leżące bardziej w głębi lą- du niż Attalia (południowe wybrzeże dzis. Turcji). Pa- weł odwiedził Perge, przy- bywając tu z Cypru pod- czas pierwszej podróży mi- syjnej, a także po swoim powrocie na wybrzeże. Persja - państwo, które podbiło Medię i pokonało Babilonię, ustanawiając imperium, które przetrwa- ło do czasów podbojów Aleksandra Wielkiego (patrz: Persowie i mapa w: Narody i ludy w BiblŹŹ). Armia Medów i Persów zdo- była Babilon, gdy przeby- wał w nim Daniel. Król per- ski Cyrus zezwolił Żydom i innym wygnańcom na powrót do swoich ojczys- tych ziem. Żoną króla per- skiego Kserksesa I (Acha- szwerosza) została żydow- ska dziewczyna, Estera. Pisga - jeden z wierzchoł- ków góry Nebo. Pitom - jedno z dwu miast-składów zbudowa- nych dla faraona przez izra- elskich niewolników. Leżało na wschód od delty Nilu (patrz także: Ramses). Pizydia - górzysty obszar w głębi lądu, idąc od po- łudniowych wybrzeży dzi- siejszej Turcji. Przez tę nie- bezpieczną krainę przecho- dził Paweł podczas pierw- szej podróży misyjnej, w drodze z Perge do AntiochŹŹ. Pont - starożytna nazwa Morza Czarnego i krainy u jego południowych wy- brzeży. Została ona pro- wincją rzymską, obejmującą większość północnych wy- brzeży Azji Mniejszej (Tur- cja). Był to kraj, do którego Piotr kierował swój pierwszy list. Prawdopodobnie Dobra Nowina dotarła do Pontu bardzo wcześnie, jako że Żydzi z tych terenów pod- czas Pięćdziesiątnicy byli obecni w Jerozolimie. Ptolemaida - grecka naz- wa starego miasta na pół- nocnym wybrzeżu Izraela, w Starym Testamencie zna- nego pod nazwą Akko. Pa- weł przypłynął tutaj z Tyru podczas ostatniej podróży do Jerozolimy i spędził dzień wśród tutejszych chrześcijan. Obecnie mias- to wróciło do dawnej nazwy Akko (Acre), lecz straciło swoje znaczenie na rzecz leżącego w pobliżu nowo- czesnego portu Hajfy. Sdz 1,31; Dz 21,7. Mapa NT/B2 Put - kraj w Afryce, praw- dopodobnie część LibŹŹ (jak to przedstawia współczes- na wersja BiblŹŹ). Puteoli - port w pobliżu Neapolu we Włoszech. Tu wylądował uwięziony Paweł, podczas podróży do Rzymu. Obecna nazwa - Pozzuoli. Rabba - miasto stołeczne Ammonitów (patrz: Ammo- nici), czasami nazywane Rabba Ammonitów. Izraelici pokonali Oga, króla Basza- nu, którego "żelazne łoże" (lub trumna) przechowywa- ne było w tym mieście. Ten obszar, na wschód od Jor- danu, nadany był pokoleniu Gada, pozostawał jednak w rękach Ammonitów aż do czasu, gdy dowódca wojsk króla Dawida, Joab, zdobył Rabbę. W mieście tym Da- wid uzyskał pomoc pod- czas ucieczki przed synem Absalomem. Prawdopodob- nie po śmierci Salomona Rabba uzyskała niepodleg- łość i ponownie stała się okrutnym wrogiem. Prorocy potępiali zło popełniane przez Rabbę i przepowia- dali jej zniszczenie. Później miasto przyjęło grecką nazwę Filadelfia i stało się jednym z dziesięciu miast Dekapolu (patrz: Dekapol. Nazwa starożytnych Ammo- nitów zachowała się we współczesnej nazwie Ammanu, stolicy JordanŹŹ. Rama - hebrajskie słowo oznaczające "wzniesienie", nazwa kilku miast leżących na wzgórzach. Dwa z nich były ważne w okresie Sta- rego Testamentu. Jedno z nich, Er-Ram, leżało 8 km na północ od Jerozolimy. W jego pobliżu żyła proro- kini Debora. Później miasto znalazło się na granicy Ju- dy i Izraela. Zdobyte i umoc- nione przez Baszę, króla Izraela, zostało następnie odzyskane przez króla Ju- dy, Asę. Izajasz opisuje Asyryjczyków zbliżających się do Jerozolimy od strony Ramy. Później, gdy Jerozo- lima dostała się w ręce Ba- bilończyków, w Rama został uwolniony Jeremiasz. po okresie wygnania babiloń- skiego miasto ponownie za- siedlono. Prawdopodobnie w pobliżu miasta znajdował się grób Racheli, o której płaczu nad swoimi dziećmi mówi Jeremiasz. Mateusz wspomina proroctwo o mie- ście, opowiadając o wyda- rzeniach po narodzeniu Jezusa. Inne miasto o nazwie Rama leżało w odległości 19 km na północny zachód. Było ono prawdopodobnie miejs- cem narodzin proroka Samu- ela; utożsamiane z Arymateą z Nowego Testamentu; zwane też Ramataim-Sofim. Ramot w Gileadzie- miasto na wschód od Jor- danu. Kilkakrotnie przecho- dziło z rąk do rąk podczas wojny Izraela z Syrią. Być może jest to miasto Mispa w Gileadzie, rodzinne miasto Jeftego z okresu Sędziów. Miał tu swoją sie- dzibę jeden z dwunastu nadzorców króla Salomona. W bitwie pod Ramot poległ król Achab, w tym mieście został też namaszczony na króla Jehu. Ramses - egipskie miasto w pobliżu wybrzeża, po wschodniej stronie delty Nilu. miał tutaj swój pałac faraon Ramzes II. Wcześ- niej było ono płn. stolicą hyksoskich faraonów i no- siło nazwę Awaris. Księga Wyjścia wspomina, że mia- sta Pitom i Ramses, jako miasta-składy, zostały wy- budowane przez Izraelitów. Stąd też wyruszyli oni opuszczając Egipt. Refaim - dolina na połud- niowy zachód od Jerozo- limy, gdzie Dawid walczył z Filistynami i pokonał ich. Nazwa ta odnosi się rów- nież do jednego z ludów zamieszkujących Kanaan przed izraelskim podbojem. Regium - port na połud- niowych krańcach ItalŹŹ, w Cieśninie Messyńskiej, naprzeciwko SycylŹŹ. Dzi- siejsza nazwa - Regio di Calabria. Zawinął do niego statek wiozący Pawła do Rzymu. Ribla - miasto w SyrŹŹ nad rzeką Orontes. Król Judy, Joachaz, więziony był tutaj przez faraona Neko. Póź- niej miał tutaj swoją sie- dzibę król babiloński Na- buchodonozor. Do tego miasta przyprowadzono na sąd ostatniego króla Judy, Sedecjasza. Rogel - studnia w połud- niowej części Jerozolimy, w pobliżu miejsca, gdzie dolina Hinnom łączy się z doliną Cedronu. Ado- niasz, jeden z synów Da- wida, obwołał się tu królem przed śmiercią swego ojca. Próbował w ten sposób przeszkodzić Salomonowi w objęciu tronu. Równiny Moabu - teren na wschód od Jordanu, leżący naprzeciwko Jery- cha, gdzie zebrali się Izraelici przed przekrocze- niem rzeki i wkroczeniem do Kanaanu. Ruben - ziemie należące do pokolenia Rubena, na wschód od Morza Martwego. Rzym - stolica Cesarstwa Rzymskiego nad rzeką Tybr w dzis. Włoszech. Za datę założenia miasta przyjmuje się 753 r. przed Chr. Miasto położone jest na siedmiu wzgórzach. W czasach No- wego Testamentu Rzym za- mieszkiwało w wielopiętro- wych, często przeludnio- nych budynkach ponad mi- lion mieszkańców pocho- dzących z terenów całego Cesarstwa. Cesarz i jego rząd organizowali wiele rozrywek, by uzyskać przychylność mas. Miasto przyciągało wielu artystów i pisarzy. Do Rzymu spro- wadzano z całego imperium atrakcyjne i drogocenne produkty. W Rzymie zbiega- ły się drogi prowadzące ze wszystkich zakątków impe- rium. W leżącym w pobliżu porcie, OstŹŹ, prowadzono handel żywnością i luksuso- wymi towarami. Cesarze wybudowali w Rzymie wiele wspaniałych budowli uży- teczności publicznej, jakimi nie mogły się poszczycić inne miasta. Żydzi miesz- kający w Rzymie przybyli do Jerozolimy na Dzień Pięćdziesiątnicy i słyszeli mowę Piotra. Chociaż Pa- weł przybył do Rzymu do- piero po swoim uwięzieniu, to jednak wydaje się, że chrześcijańska wspólnota powstała tu dużo wcześ- niej. Akwila i Pryscylla, chrześcijańscy małżonko- wie, z którymi spotkał się Paweł w Koryncie, pocho- dzili z Rzymu. Do Koryntu przybyli, gdyż musieli opuścić Rzym, kiedy cesarz Klaudiusz wypędzał ze sto- licy Żydów. List Pawła do Rzymian wymienia wiele chrześcijańskich rodzin z tego miasta. Rzymianie wyszli na powitanie Pawła, gdy przybył po długiej po- dróży z Cezarei. W Rzymie przebywał Paweł pod stra- żą przez dwa lata. Pisał stąd listy do chrześcijan z innych miejscowości. Jak mówi tradycja, nauczali tutaj Piotr i Paweł i obaj ponieśli tu śmierć męczeń- ską. Z pewnością było tu wielu chrześcijan aż do 64 r., kiedy cesarz Neron zaczął ich okrutnie prześladować. Zło i zepsucie panujące w Rzymie przedstawione są w Księdze Apokalipsy. Miasto (nazwane Wielkim Babilonem) ukazane jest tu jako nierządnica pijana krwią ludu Bożego (patrz: Rzymianie w: Narody i ludy w Biblii). Saba - kraj w południowo- -zachodniej ArabŹŹ, dzisiej- szy Jemen. Dzięki handlowi korzeniami, złotem i drogimi kamieniami ze światem śród- ziemnomorskim osiągnął bo- gactwo. W X w. przed Chr. królowa Saby podróżowała karawaną wielbłądów po- nad 1600 km, by dotrzeć do króla Salomona i prze- konać się o jego mądrości. Chciała prawdopodobnie zawrzeć z nim umowę han- dlową. W mieście Marib, dawnej stolicy Saby, odkry- to dużą tamę i świątynię bogini księżyca Ilumquh. Salamina - ośrodek han- dlowy na wschodnim wy- brzeżu Cypru. Mieszkało tu wielu żydów. Gdy Paweł odwiedził to miasto, nau- czał w synagogach. Salem - patrz: Jerozolima. Samaria - stolica północ- nego Królestwa Izraela. Miasto leżało przy głównym szlaku handlowym, biegną- cym przez Izrael z północy na południe. Zbudowane było na wzgórzu, co ułat- wiało obronę. Budowę miasta rozpoczął król Omri w 875 r. przed Chr., a kon- tynuował ją jego syn, Achab, budując nowy pa- łac. Do jego ozdoby zużyto tak wiele rzeźbionej kości słoniowej, że nazywano go "domem z kości słoniowej". W ruinach pałacu archeolo- dzy odkryli ponad 500 frag- mentów rzeźb, często po- krytych złotem. Od począt- ku ludność SamarŹŹ upra- wiała kulty pogańskie. Kilku proroków potępiało to bał- wochwalstwo i ostrzegało przed zniszczeniem miasta. Syryjczycy wielokrotnie ata- kowali i oblegali miasto, za- nim je zdobyli w 722/1 r. przed Chr. Ludność została wygnana do SyrŹŹ, AsyrŹŹ i BabilonŹŹ i zastąpiona przez osadników pocho- dzących z różnych części imperium asyryjskiego. Wraz z upadkiem miasta przestało istnieć Królestwo Izraela i odtąd nazwa Sa- maria objęła cały region. W czasach Nowego Testa- mentu Samarię odbudował Herod Wielki, dając jej naz- wę Sebaste (grecki odpo- wiednik Augusta). Grupa Żydów, którzy zmieszali się z ludnością napływową, po- została w SamarŹŹ, starając się utrzymać kult Boga. Ci "Samarytanie" byli jednak w pogardzie i nienawiści u Żydów z Judei. Jezus uka- zał swoją troskę o nich, prze- bywając wśród nich pod- czas podróży przez Sama- rię. Po śmierci i zmartwych- wstaniu Jezusa do SamarŹŹ udał się Filip, by głosić Ewangelię. Kontynuowali tę pracę Piotr i Jan. Niewielka grupa Samarytan wciąż ży- je w Nablus i Jafie, uprawia- jąc kult na górze Garizim. Sardes - miasto w rzym- skiej prowincji Azji (dzis. Turcja) usytuowane na skrzyżowaniu dwóch szla- ków handlowych. W cza- sach rzymskich słynęło z produkcji tkanin wełnia- nych i farbiarstwa. Do chrześcijan w Sardes skie- rowany jest jeden z siedmiu listów Apokalipsy do Koś- ciołów Azji. Kościół w Sar- des popadł w odrętwienie, bardziej zajmując się prze- szłością niż teraźniejszoś- cią. Miasto było wcześniej stolicą lydŹŹ i przez pewien czas panował w nim Kre- zus, którego przysłowiowe bogactwo związane było z wydobyciem złota z rzeki, przepływającej w pobliżu miasta. W Sardes bito pierwsze złote i srebrne monety. Sarepta - niewielkie mias- to należące do Sydonu, a później do Tyru. U wdowy mieszkającej w tym mieście zatrzymał się w okresie su- szy prorok Eliasz. Później przywrócił życie jej synowi. Saron/Szaron - nadbrzeż- na równina w Izraelu. Roz- ciąga się od Jafy do Ceza- rei i na odcinku o długości 80 km osiąga szerokość 16 km. Obecnie jest to najbo- gatszy obszar rolniczy Izraela. Za czasów biblij- nych był słabo zaludnio- nym, wykorzystywanym do wypasu owiec terenem w większości pokrytym krzewami. Autor "Pieśni nad pieśniami" wspomina "nar- cyz Saronu", jeden z pięk- niejszych kwiatów rosną- cych na tej równinie. Seboim - jedno z grupy pięciu starożytnych miast, z których najbardziej znane są Sodoma i Gomora (patrz: Adma, Sodoma, Gomora). Była to również nazwa do- liny w pobliżu Mikmas, na pustyni na północny wschód od Jerozolimy. Na- jechali na nią Filistyni za panowania króla Saula. Sefarwaim - miasto do- tychczas nie zidentyfiko- wane, zdobyte przez Asy- ryjczyków. Mieszkańcy tego miasta zostali przeniesieni do SamarŹŹ w miejsce wy- siedlanych Żydów. Seir - inna nazwa Edomu. Sela - stolica Edomu wzniesiona na skalnym pła- skowyżu; nazwa oznacza "skałę" lub "urwisko". Około roku 300 przed Chr. zajęli miasto Nabatejczycy i u stóp pierwotnej osady wykuli w skałach nowe miasto, nazywając je Petra (z greckiego "skała"). Seleucja - port AntiochŹŹ Syryjskiej. Zbudowany zo- stał przez pierwszego króla z dynastŹŹ Seleucydów i na- zwany tak na jego cześć. Z tego portu Paweł z Bar- nabą wypłynęli w kierunku Cypru w czasie pierwszej podróży misyjnej. Senir - inna nazwa góry Hermon. Nazwa ta odnosi się również do pobliskiego szczytu jak i całego łań- cucha górskiego. Siddim - dolina (obecnie prawdopodobnie pod woda- mi Morza Martwego, u jego płd. krańców), w której król Elamu, Kedorlaomer, wal- czył z królami równiny. Pod- czas bitwy dostał się do niewoli Lot, którego uwolnił później Abraham. Siklag - miasto na połud- niu Judy zagarnięte przez Filistynów z Gat. Król Akisz z Gat podarował je Dawido- wi, gdy ten był ścigany przez króla Saula. Dawid odbił więźniów wziętych do niewoli po najeździe Amalekitów na miasto. Siloe - sadzawka, pier- wotnie podziemna, która stanowiła dla Jerozolimy główne źródło zaopatrzenia w wodę. Woda docierała do niej tunelem ze źródła Gi- chon, leżącego poza grani- cami miasta. Tunel wykopa- no na polecenie króla Eze- chiasza, który chciał mieć dostęp do wody na wypa- dek oblegania miasta przez Asyryjczyków. Tunel ma długość 538 m i wykuto go w litej skale. Gdy Jezus uzdrawiał niewidomego od urodzenia, najpierw nałożył mu na oczy błoto, a następ- nie polecił mu obmyć się w sadzawce Siloe. Wieża w Siloe, która runęła zabi- jając osiemnaście osób, wzniesiona była prawdopo- dobnie na stoku góry Syjon, ponad sadzawką. Sin - pustynny obszar w pobliżu Kadesz-Barnea, gdzie obozowali Izraelici po wyjściu z Egiptu. Sjene - miejscowość na południowych krańcach Egiptu, obecnie Assuan. Izajasz opisuje trudy wę- drówki żydowskich wygnań- ców, wracających z tego odległego miasta do Jero- zolimy. Znalezione tutaj pa- pirusy z napisami świadczą o aktywności żydowskich osiedleńców około 450 r. przed Chr. (tzw. papirusy z Elefantyny). Smyrna - port obsługują- cy główne drogi handlowe biegnące przez Azję. W obecnej chwili jest to Izmir w Turcji. W czasach Nowego Testamentu było to piękne miasto ze wspania- łymi budowlami. Jedną z nich byVa świątynia ku czci cesarza Tyberiusza. Uprawiano w niej kult cesa- rza. Jeden z listów do sied- miu Kościołów w Księdze Apokalipsy skierowany był do chrześcijan w Smyrnie. Soan/Tanis - starożytne egipskie miasto w pn. wsch. części delty Nilu. Od 1100 do 660 r. przed Chr. Soan był stolicą Egiptu. Soar - jedno z pięciu miast, prawdopodobnie u południowych krańców Morza Martwego. Schronił się w nim Lot, kiedy Sodo- ma i inne miasta zostały zniszczone. Soba - aramejskie króles- two podbite przez Dawida, leżące pomiędzy Dama- szkiem a Chamat. Sodoma - miasto, w któ- rym osiedlił się Lot, słynące z niemoralnego postępowa- nia jego mieszkańców. Wraz z Gomorą uległo gwałtownemu zniszczeniu. Lot został ostrzeżony przed zbliżającym się nieszczęś- ciem i uratował się, opusz- czając Sodomę. Obecnie miasto jest prawdopodob- nie zatopione wodami Mo- rza Martwego u jego połud- niowego krańca. Sorea - miejsce narodzin Samsona. Sukkot -1. egipskie miasto. Rozbili tu pierwszy obóz Izraelici po ucieczce z Egiptu. 2. miasto w dolinie Jordanu stanowiące własność po- kolenia Gada. Zatrzymał się tu Jakub po uzgodnieniu z Ezawem, że ich drogi się rozejdą. W okresie Sędziów mieszkańcy Sukkot odmó- wili dostawy żywności wojs- kom Gedeona podczas wal-.. ki z Madianitami. Gdy Ge- deon odniósł zwycięstwo, ukarał władze miejskie. Suza - stolica cesarstwa Elamitów aż do 645 r. przed Chr., kiedy to asy- ryjski król Assurbanipal zniszczył miasto, zsyłając jego mieszkańców do Sa- marŹŹ. Za panowania Medów i Persów Suza ponownie stała się ważnym miastem. Dariusz I zbudował tu wspaniały pałac. Jego ruiny można zobaczyć na terenie dzisiejszego Iranu. Historia żydowskiej dziewczyny Estery, która została perską królową, rozegrała się na dworze w Suzie. Tutaj rów- nież Nehemiasz był pod- czaszym królewskim. Póź- niej miasto zajął Aleksander Wielki. Sychar - miasto w Sa- marŹŹ, w pobliżu studni Ja- kuba, przy której Jezus spotkał Samarytankę czer- piącą wodę i rozmawiał z nią. Gdy mieszkańcy Sychar usłyszeli, co kobieta mówi o Jezusie, wielu uwie- rzyło, że jest On Mesja- szem. Dokładne miejsce położenia miasta nie jest znane. Sychem - starożytne miasto w Kanaanie, które stało się ważnym ośrod- kiem politycznym i religij- nym dla Izraelitów. Położo- ne jest wśród wzgórz poko- lenia Efraima, w pobliżu góry Garizim. Zatrzymał się tu Abraham, podróżując z Charanu do Kanaanu. Tutaj Bóg powiedział do niego: "Twojemu potomstwu oddaję właśnie tę ziemię". W pobliżu Sychem obozo- wał również Jakub. Gdy Izraelici zdobyli Kanaan, Jozue zgromadził w mieś- cie wszystkie pokolenia. Tu odnowili obietnice wier- ności Bogu, który wyzwolił ich z niewoli egipskiej i przyrzekli nie oddawać czci innym bogom. W cza- sach Sędziów jednak prak- tykowano tu kult bożków kananejskich. Mieszkańcy Sychem dali synowi Gede- ona, Abimelekowi, pienią- dze ze świątyni Baal-Berita, umożliwiając mu dokonanie zapłaty za wymordowanie ,,jego siedemdziesięciu bra- ci. Abimelek obwołał się królem Sychem, lecz wkrót- ce mieszkańcy miasta wy- stąpili przeciwko niemu. W odwecie Abimelek zbu- rzył miasto. Po śmierci Sa- lomona 10 pokoleń Izraela odrzuciło w Sychem pano- wanie jego syna Roboama. Jeroboam, pierwszy król utworzonego wtedy północ- nego Królestwa, przystąpił do odbudowy miasta i na krótko ustanowił tu stolicę. Sychem przetrwało upadek Izraela. Stało się najważ- niejszym miastem Sama- rytan, którzy wybudowali tutaj świątynię. Niewielka grupa Samarytan mieszka do dziś w Nablus, nowo- czesnym mieście położo- nym na północny zachód od dawnego Sychem. Sydon - fenicki (kananej- ski) port na wybrzeżu dzi- siejszego Libanu. Pracowa- ło tu wielu biegłych rze- mieślników, produkujących na eksport rzeźbione wy- roby z kości słoniowej, srebrną i złotą biżuterię, wyroby ze szkła. Wszystkie fenickie miasta posiadały autonomię. Izraelitom nie udało się zająć Sydonu podczas najazdu na Ka- naan. W okresie Sędziów mieszkańcy tego miasta nękali Izraelitów. Kultury obu państw zaczęły się mieszać ze sobą, co spo- wodowało, że Izraelici za- częli uprawiać kult bóstw Sydonu: Baala i Asztarte. Izebel, która była propaga- torką kultu Baala w Izraelu, była córką króla Sydonu. Ponieważ mieszkańcy Sy- donu przeciwstawiali się Izraelowi i jego Bogu, pro- rocy przepowiadali upadek miasta. Rzeczywiście Sy- don został zdobyty kolejno przez Asyryjczyków, Babi- lończyków i Persów, a wre- szcie dostał się w ręce Gre- ków i Rzymian. Za czasów Jezusa większość miesz- kańców miasta stanowili Grecy. Wielu z nich udawa- ło się do Galilei, by słuchać nauczania Jezusa. Jezus odwiedzał Sydon i sąsied- nie miasto Tyr. Porównywał do nich miasta Galilei: Ko- rozain i Betsaidę, mówiąc, że nawet Sydon i Tyr odpo- wiedziałyby lepiej na Jego wezwanie. Podczas podró- ży do Rzymu Paweł zatrzy- mał się w Sydonie i odwie- dził przyjaciół. Syjon - ufortyfikowane wzgórze, które Dawid ode- brał Jebuzytom, by ustano- wić tam stolicę - Jerozoli- mę. Nazwa ta często wystę- puje w psalmach i używana jest przez proroków. Symeon - ziemie nadane pokoleniu Symeona w Ne- gebie, na południowych krańcach Izraela. Wydaje się, że stanowiły one prze- dłużenie terytorium Judy. Synaj - góra na półwyspie o tej samej nazwie, a także otaczający ją obszar pus- tynny. Do góry Synaj dotarli Izraelici po trzech miesią- cach od wyjścia z Egiptu i rozbili tutaj obóz. Na gó- rze Synaj Bóg przekazał Mojżeszowi Dziesięć Przy- kazań i inne prawa. Identy- fikacja góry nie jest całko- wicie pewna. Był to praw- dopodobnie jeden z dwóch szczytów: Gebel Musa lub Ras es Sasafeh w połud- niowej części półwyspu. Syrakuzy - starożytne miasto na SycylŹŹ, gdzie Paweł spędził trzy dni podczas ostatniego etapu podróży do Rzymu, po roz- biciu się statku u wybrzeży Malty. Syria - w czasach Starego Testamentu ziemie te były zajęte przez Aramejczyków, mieszkających na północy i północnym wschodzie od Izraela. Stolicą SyrŹŹ był Damaszek (patrz: Aramej- czycy i mapa w: Narody i ludy w BiblŹŹ). Za czasów Nowego Testamentu Syria była prowincją rzymską, ze stolicą w AntiochŹŹ nad Orontesem. Szilo - miasto, w którym po zdobyciu Kanaanu umiesz- czono Namiot Spotkania. Miasto stało się centrum modlitw Izraelitów, którzy wystawili tu później bardziej trwałą budowlę. Każdego roku obchodzono tu spe- cjalne święto. Do Szilo uda- li się Anna i Elkana, by od- dać Bogu pokłon i złożyć ofiarę. Modląc się o syna, Anna obiecała, że odda go Bogu na służbę. Gdy uro- dzii się Samuel, Anna do- trzymała obietnicy. Przypro- wadziła go do Szilo, gdzie dorastał w świątyni u boku kapłana Helego. Świa- dectwa archeologiczne mó- wią, że Szilo zostało zbu- rzone około 1050 r. przed Chr., prawdopodobnie przez Filistynów. Jeremiasz przepowiadał zniszczenie Świątyni w Jerozolimie, po- dobnie jak to się stało z miejscem modlitw w Szilo. Prawdopodobnie część mieszkańców pozostała w mieście aż do czasów wygnania. Szinear - inna nazwa BabilonŹŹ (patrz: Babilon). Szittim - miejscowość na Równinie Moabskiej położona naprzeciw Je- rycha, po drugiej stronie Jordanu. Znana również jako Abel-Szitim, "pole akacji". Obozowali tutaj Izraelici przed przekrocze- niem Jordanu w drodze do Kanaanu. Prawdopodobnie tutaj król Moabu próbował nakłonić Balaama do rzu- cenia klątwy na Izraelitów. W tym miejscu Izraelici przygotowywali się do podboju Kanaanu; prze- liczono mężczyzn zdol- nych do walki, a Jozuego wybrano następcą Mojżesza. Dwóch mężczyzn wysłano na zwiady do Jerycha. Szunem - miejscowość w Dolinie Jizreel w pn. Izra- elu; obecnie miasto S“lem. Filistyni obozowali tutaj przed bitwą na górze Gil- boa, w której zginęli Saul i Jonatan. Eliasz gościł u ko- biety z Szunem, której syna przywrócił do życia. Szune- mitką była też Abiszag, któ- ra usługiwała Dawidowi w jego starości. Być może z tych okolic pochodziła wymieniona w Pieśni nad pieśniami młoda kobieta zwana "Szulamitką". Szur - pustynny obszar w północno-zachodniej części półwyspu Synaj. "Drogę Szur" przemierzali kupcy udający się przez pustynię do Egiptu. Zbiegła tu Hagar, kiedy była źle traktowana przez Sarę. Gdy Izraelici przeszli przez Mo- rze Trzcin po ucieczce z Egiptu, szli również przez pustynię Szur, narzekając z powodu braku wody. Tabor - stroma góra o wysokości 550 m n.p.m. leżąca na nizinie Jizreel. Miejsce, gdzie Barak zgro- madził wojska w czasach Sędziów. Tachpanches - miasto egipskie we wschodniej części delty Nilu. Zabrano tam proroka Jeremiasza po upadku Jerozolimy; praw- dopodobnie tam zmarł. Tanak - kananejskie mias- to na krańcu doliny Jizreel. W pobliżu Tanak Barak po- konał Siserę. Było to jedno z miast lewitów. Tars - miasto na równinie Cylicyjskiej, 16 km od po- łudniowego wybrzeża obec- nej Turcji. W czasach No- wego Testamentu liczyło ok. pół miliona mieszkań- ców i było ważnym ośrod- kiem życia intelektualnego. Leżało na zetknięciu się Wschodu z Zachodem, my- śli greckiej i orientalnej. Pa- weł był dumny z faktu, że urodził się w Tarsie. Po swym nawróceniu powrócił do Tarsu, lecz Barnaba brał go do AntiochŹŹ, by pomógł mu w nauczaniu chrześcijan. Tarszisz - odległe miasto, do którego pożeglował Jo- nasz, gdy się sprzeciwił Bogu posyłającemu go do Niniwy. Wydobywano tutaj srebro, cynę, żelazo i ołów. Utożsamiane z Tartessus w HiszpanŹŹ. Teby - starożytna stolica górnego Egiptu nad rzeką Nil, w odległości 531 km na południe od dzisiejszego Kairu. Położenie miasta wskazują świątynie ku czci boga Amona (Karnak i Luk- sor). W latach 1500-1000 przed Chr., gdy oficjalnym bogiem imperium egipskie- go był Amon, do miasta spływały liczne bogactwa. Mimo że było znacznie od- dalone, zdobył je asyryjski król Assurbanipal w 663 r. przed Chr. Prorocy Jere- miasz i Ezechiel przepowia- dali sąd nad Tebami (No) i innymi egipskimi miastami. Tekoa - miasto wśród wzgórz Judei, w odległości 10 km na południe od Bet- lejem. Mądra kobieta z Te- koa prosiła Dawida, by ze- zwolił swojemu synowi Absa- lomowi wrócić do Jerozoli- my. Tekoa była miastem rodzinnym proroka Amosa. Teinan - część Edomu. Mieszkańcy Teman słynęli z mądrości. Były to rodzin- ne strony Elifaza, przyjacie- la Hioba. Tesalonika - główne mia- sto MacedonŹŹ (pn. Grecja), leżące przy Via Egnatia, wielkim szlaku rzymskim prowadzącym na wschód. Tesalonika (dzis. Tesaloniki lub Saloniki) do dziś jest znacznym miastem. Odwie- dził je Paweł podczas dru- giej podróży misyjnej, ale Żydzi zmusili go do opuszczenia miasta i udania się do Berei. Krótko po tej podróży Paweł skierował dwa listy do Tesaloniczan. Tiatyra - miasto w rzym- skiej prowincji Azji (obecny Akhisar w zachodniej Turcji). Był to ważny ośro- dek garncarstwa, farbiar- stwa, produkcji ubiorów i przedmiotów z brązu. Mieszkanka Tiatyry, Lidia, która po spotkaniu z Paw- łem w Filippi została chrze- ścijanką, była sprzedaw- czynią purpury. Jeden z siedmiu listów Księgi Apokalipsy był adresowany do Kościoła w Tiatyrze. Timna - miasto u północ- nej granicy Judy, które do- stało się w ręce Filistynów. Było to rodzime miasto żo- ny Samsona. Timnat-Serach - miasto, które otrzymał na własność Jozue. Tutaj później został on pochowany. Leżało wśród wzgórz Efraima, na północny zachód od Jero- zolimy. Tirsa - miasto w północ- nym Izraelu znane ze swo- jej piękności, zdobyte przez Jozuego. Później było ro- dzinnym miastem Jeroboa- ma I i pierwszą stolicą Pół- nocnego Królestwa Izraela, zanim król Omri nie prze- niósł stolicy do SamarŹŹ. Znajdowało się w miejscu zwanym dziś Tell-el-Farah, około 11 km na północny wschód od Sychem (Nablus). Tiszbe - miejscowość, z której prawdopodobnie pochodził Eliasz, zwany "Tiszbitą". Leżała w Gilea- dzie, na wschód od Jorda- nu. Dokładne jej położenie nie jest obecnie znane. Tob - region na południe od Damaszku. W epoce Sędziów Jefte żył tutaj ja- ko uciekinier. Mieszkańcy Tob wspomagali Ammoni- tów przeciwko Dawidowi. Tofet - miejsce kultu w Dolinie Hinnom, gdzie składano ofiary z dzieci. Pogańska świątynia została zburzona przez króla Joz- jasza. Trachon - okręg powiąza- ny z Itureą (patrz: Iturea). W okresie, gdy rozpoczynał nauczanie Jan Chrzciciel, oba te obszary zostały po- łączone i zarządzał nimi Herod Filip. Był to teren skalisty i wulkaniczny, poło- żony na wschód od Galilei i na południe od Damaszku, służący uciekinierom za miejsce schronienia. Troada - port leżący około 16 km od Troi, obecnie w płn. zach. Turcji. Paweł często korzystał z tego por- tu. W Troadzie miał widze- nie wzywającego go na pomoc Macedończyka. Stąd wypłynął w pierwszą misyjną podróż do Europy. Podczas kolejnego pobytu przywrócii życie Eutychowi, gdy ten wypadł z okna pod- czas nauczania Apostoła. Tyberiada - uzdrowisko- we miasto na zachodnim wybrzeżu Jeziora Galilejs- kiego. Wybudowane zostało przez króla Heroda Antypa- sa i nazwane tak na cześć cesarza Tyberiusza. Nie mieszkali w nim Żydzi i nie ma żadnej wzmianki, że przebywał tam Jezus. Tybe- riada do dziś jest znaczą- cym miastem, w odróżnie- niu od innych wspomina- nych w Ewangeliach, które leżały nad jeziorem. Tygrys - druga co do wielkości rzeka Mezopota- mŹŹ. Wypływa z gór wschod- niej Turcji i przepływa po- nad 2250 km, zanim połą- czy się z Eufratem, 64 km od ujścia do Zatoki Pers- kiej. Wylewa jesienią i wios- ną. Nad brzegami Tygrysu leżały duże asyryjskie mias- ta: Niniwa, Kalach i Assur. Biblia wspomina o niej, jako o jednej z czterech rzek Edenu. Tyr - ważne portowe mia- sto-państwo na wybrzeżu Libanu. Tyr posiadał dwa porty: jeden na stałym lądzie, drugi na pobliskiej wyspie. W 1200 r. przed Chr. Filistyni splądrowali Sydon, inny ważny port fenicki, położony 32 km na północ. Od tego czasu Tyr stał się głównym miastem. Złoty wiek Tyru przypadł za panowania króla Dawida i Salomona. Król Tyru, Hiram, dostarczał drewna i rzemieślników do budowy Świątyni w Jerozolimie; kwitł handel. Tyr słynął z wyrobów szklanych i pur- purowego barwnika wyso- kiej jakości wytwarzanego ze ślimaków morskich. Król izraelski, Achab, poślubił córkę króla Tyru. Miasto często było wspominane w psalmach i potępiane przez proroków za luksusy i pychę. W IX w. przed Chr. Tyr dostał się pod panowa- nie asyryjskie. Mieszkańcy musieli płacić wysoką kon- trybucję w zamian za pew- ne swobody. W tym samym roku, w którym nastąpił upadek SamarŹŹ, król asyryj- ski, Sargon II, zajął Tyr. Po upadku państwa asyryjskie- go Tyr ponownie osiągnął świetność. Król Babilonu, Nabuchodonozor, przez trzynaście lat oblegał mias- to (587-574 przed Chr.). W 332 r. przed Chr. Alek- sander Wielki zdobył port na wyspie, budując do niego groblę biegnącą z lądu stałego. W cza- sach Nowego Testamentu Jezus nauczał w okoli- cach Tyru i Sydonu (patrz: Fenicjanie w: Narody i ludy w BiblŹŹ). Ur - słynne miasto nad Eufratem, w płd. BabilonŹŹ (obecny Irak); rodzinne miasto rodu Abrahama, za- nim wyruszył do Charanu. Teren ten zamieszkiwany był przez kilka tysięcy lat; ostatecznie porzucony zos- tał ok. 300 r. przed Chr. Podczas prac wykopalisko- wych znaleziono tysiące ta- bliczek z opisami historŹŹ miasta i życia mieszkań- ców. Grobowce królewskie (z 2600 r. przed Chr.) za- wierały wiele skarbów bę- dących przykładem kunsztu rzemieślników (złote zbroje, inkrustowana mozaikowa szachownica, słynna mozai- ka przedstawiająca sceny z okresu wojny i pokoju oraz inne przedmioty). Do dziś można oglądać ruiny schodkowej wieży świątyn- nej (zigurat) (patrz: Archeo- logia i Biblia). Us - ojczyzna Hioba, praw- dopodobnie w Edomie. Hi 1,1 Zabulon - ziemie w Galilei należące do pokolenia Zabulona. Zif - miasto należące do pokolenia Judy, w górach na południowy wschód od Hebronu. Na pustyni w po- bliżu Zif schronił się przed królem Saulem Dawid i tam przybył Jonatan, by go podtrzymaó na duchu. Mie- szkańcy Zif zdradzili Sau- lowi kryjówkę Dawida i mu- siał się on udać do Maonu i Engaddi. W późniejszym czasie król Roboam uforty- fikował miasto. Obecnie miejscowość ta nazywana jest Tell Zif. ATLAS HISTORII BIBLIJNEJ Początki: StWorzenie, potop i dalsze ~Wydarzenia Początkowe I1 rozdziałów Księgi Rodzaju, pierwszej księgi BiblŹŹ, sięga samych początków. Nasz świat i wszystko na nim- słońce, księżyc, lądy i morza, ptaki, zwierzęta i wszystko, co żyje - zostało stworzone przez Boga. A wszystko, co uczynił Bóg, było dobre. Najwspanial- szym dziełem Boga było stworze- nie człowieka, który miał pano- wać nad światem i cieszyć się przyjaźnią Bożą. Niestety ten doskonały świat wkrótce został zniszczony. Pierwsi ludzie, kuszeni przez węża, wybrali nieposłuszeństwo wobec Boga. Grzech, cierpienie i śmierć stały się nieodłączną częścią życia. Otwarta i nieskrępowana przyjaźń z Bogiem stała się przeszłością, a i nowy układ został zerwany przez złe uczyn- ki ludzi; sąd Boży stał się nie- unikniony. Bóg zesłał potop, lecz nie chciał zniszczyć całego świata. Urato- wał jedynego sprawiedliwego człowieka, Noego, jego rodzinę, a także po parze zwierząt każdego gatunku. Bóg dał Noemu plan budowy olbrzymiej łodzi, która by mogła płynąć po falach. Rozmiary łodzi były imponujące: ok. 137x23x 14 m (więcej niż połowa długości współczesnych transatlantyków). Drewnianą konstrukcję związano trzcinami i uszczelniono smołą. Deszcze padały przez pięć miesięcy, a wody zalały całą ziemię. Upłynęło dalsze siedem i pół miesiąca, zanim wysechł ląd i Noe wraz z rodziną mógł opuścić arkę. Bóg obiecał, że jak długo trwa ziemia: siew i żniwo, lato i zima, dzień i noc, nigdy nie ześle na ziemię potopu. Tęcza stała się symbolem Bożej obietnicy. Położenie historia rodzaju ludzkiego roz- poczyna się w Edecniec, położonym gdzieś w MezopotamŹŹ, regionie, który stał się (wraz z Egiptem) jednym z dwóch wielkich centrów cywilizacji Bliskiego Wschodu 3000 lat przed Chr. Tu rozgrywa się historia Noego; w krainie dwóch rzek, Tygrysu i Eufratu (dziś. Iran). Jak mówi Biblia, arka zatrzy- mała się w górach, na szczycie Ararat (obecnie wschodnia Turcja). Inne opowieści Oprócz przekazu biblijnego istnieją inne opowieści dotyczą- ce zarówno stworzenia świata, jak i wielkiej powodzi. Szcze- gólnie interesujące są opowieś- ci asyryjskie i babilońskie, któ- rych akcja rozgrywa się również w MezopotamŹŹ (patrz: Archeo- logia i Biblia oraz rozdział: Religia asyryjska i babilońska). ŚŚiat Starego Testamentu Historia starożytnego Izraela, będąca głównym tematem Starego Testamentu, rozpoczyna się około 2000 roku przed €hr. Począwszy od rozdziału 11 aż do końca Księ- ga Rodzaju opowiada dzieje Pa- triarchów - od Abrahama do Józe- fa - ojców Narodu Wybranego. Księga Wyjścia to opowieść o tym, jak Bóg uwolnił Izraelitów z niewoli egipskiej, uczyniwszy Mojżesza przywódcą swego ludu. Na górze Synaj Bóg zawarł ze swoim ludem przymierze, nadał mu Prawo i ustanowił szczegółowe przepisy dotyczące obrzędów w Przybytku - przy Arce Przymierza. . Nieposłuszeństwo Izraelitów sta- ło się przyczyną czterdziestoletniej wędrówki przez pustynię, zanim Naród Wybrany mógł wejść do Ziemi Obiecanej, ziemi nadanej mu na własność przez Boga. Pod- bój tej ziemi i podział między po- kolenia Izraela to treść Księgi Jo- zuego. Księga Sędziów odtwarza ciemne strony życia narodu: nie- posłuszeństwo wobec Boga, na- jazdy. Mówi także o bohaterach, których zesłał Bóg dla uratowa- nia narodu. Księgi proroka Samuela mówią o początkach królestwa Izraela, o pierwszych królach: Saulu, Dawidzie i Salomonie. Ukazują złoty wiek Izraela pod panowaniem Salomona, kiedy zbudowano Świątynię w Jerozo- limie, a także upadek i rozpad państwa na dwa królestwa: dziesięć pokoleń północnych utworzyło Izrael, a dwa południowe Judę ze stolicą w Jerozolimie. Na północy powstały dwie potęgi: Asyria w IX w. przed Chr. i sto lat później Babilon. Potęgi te, dążąc do stworzenia imperium, wchłonęły mniejsze narody. Izrael dostał się pod panowanie Asyrii, Juda - Babilonu. Naród został skazany na wygnanie. Bóg zesłał karę na ludzi za ich ciągłe nie- posłuszeństwo i sprzeciwianie się słowom proroków. Wygnanie skończyło się po podboju Babilonu przez Persję. Żydzi powrócili, aby odbudować Jerozolimę wraz ze Świątynią i przywrócić kult Boga. Historia Starego Testamentu kończy się księgami Ezdrasza, Echemiasza i Estery. Wydarzenia te trwają około 1500 lat i rozgrywają się na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, a także dalej na południe (Egipt) i na wschód (Persja, dziŚ. Iran). Patriarchowie: od Abrahama do Józefa Abraham Izaak 2000 przed Chr. 1900 1800 Chetyci zaczynają budować imperium w AnatolŹŹ, współ- czesna Turcja Abraham, którego Bóg ustano- wił przodkiem wielkiego narodu, pochodził z MezopotamŹŹ, z mias- ta Ur. Część jego rodziny osiedli- ła się w Charanie na północy, a Abraham - posłuszny woli Bo- żej - udał się do Kanaanu. Króles- twa przodków Izraela, leżące w do- linach rzek Egiptu i MezopotamŹŹ, należały do najbogatszych. Na obszarach tych było wiele miast warownych i małych państw. Warownie chroniły rolników osiadłych wokół miasta. Istniały też plemiona koczownicze, wędru- jące, jeśli było to konieczne, w po- szukiwaniu pastwisk dla swoich stad. Jedną z takich wędrujących grup była rodzina Abrahama. Tak wyglądała sytuacja w Kanaanie, dokąd przybył Abraham, aby roz- bić namioty obok Sychem. Żyzne nadmorskie niziny i dolina Jordanu były już zasiedlone. Nęciły one Lo- ta, bratanka Abrahama, który zszedł z gór i osiedlił się koło Sodomy. Jak się jednak okazało, życie tam nie było bezpieczne. Lot stał się jednym z wielu ludzi, którzy ucierpieli, gdy zbuntowani królowie próbowali uwolnić się spod władzy swych odległych panów. Abraham Abraham spędził większość swo- jego życia w Kanaanie (ziemi obie- canej przez Boga jemu i jego po- tomkom) w pobliżu Hebronu, nie licząc krótkiego pobytu w Egipcie w czasie głodu. Po długim ocze- kiwaniu urodził mu się tu obieca- ny syn, Izaak. Abraham nigdy jed- nak nie był właścicielem tej ziemi i gdy zmarła jego żona, Sara, mu- siał kupić kawałek od Chetytów, aby móc ją pochować. Jakub Wnuk Abrahama, Jakub, w pod- stępny sposób pozbawiając Ezawa pierworództwa, pośpiesznie uciekł do swoich krewnych w Paddan- -Aramie, w pobliżu Charanu. Przez dwadzieścia lat pracował u swoje- go chytrego wuja, Labana. Dopie- ro wtedy zabrał swoje dwie żony i dzieci, stada bydła i owiec i wró- cił do domu. W dalszym ciągu bał się gniewu Ezawa. Dlatego zroz- paczony modlił się w Machanaim do Boga z prośbą o pomoc w bra- terskim pojednaniu. Resztę swego życia, aż do czasu, gdy udał się do Józefa do Egiptu, spędził Jakub w Kanaanie. Józef Józef chełpiący się tym, że jest ulubionym synem Jakuba, został znienawidzony przez swoich braci. Gdy nadeszła sposobna okazja, sprzedali go kupcom. W Egipcie Józef osiągnął wysokie stanowisko. Początkowo uwięzio- ny pod fałszywymi zarzutami, ,~~ stał się później głównym doradcą faraona. Susze i głód często nawiedzały Kanaan. W Egipcie Józef poczynił zapasy zboża. Jego bracia przy- byli, aby kupić zboże, i wkrótce , cała rodzina osiedliła się w ziemi Goszen, we wschodniej części . delty Nilu, w pobliżu dworu. W tym właśnie miejscu kończy się Księga Rodzaju. ~1400 1300 1200 Exodus: wyjście Izraeli- tów z Egiptu Ród Jakuba zamieszkiwał Egipt przez blisko 400 lat. Przez ten czas rozrósł się w duży naród- Izrael. W Egipcie sprawowała teraz władzę inna, mniej przy- jaźnie nastawiona do Izraelitów, dynastia faraonów, która w ich liczebności widziała zagrożenie. Egipcjanie zaostrzyli kontrolę wobec Izraelitów, zmuszając ich do niewolniczej pracy w cegiel- niach. Aby zmniejszyć ich popu- lację, nakazano topienie w Nilu nowo narodzonych chłopców hebrajskich. Lud wołał o pomoc do Boga, który powołał i posłał im przy- wódcę - Mojżesza (patrz: Po- .stacie biblijne). Działo się to prawdopodobnie w początkach XII( w. przed Chr. za panowania w Egipcie Ramzesa II. Zanim fa- raon zezwolił Izraelitom opuścić kraj, Egipt przeżył serię strasz- liwych plag. Faraon wielokrotnie zmieniał zdanie i dopiero dziesiąta plaga skłoniła go do wypuszczenia Hebrajczyków. Pewnego razu Mojżesz powiedział: "Tak mówi Pan: >>O północy przejdę przez Egipt. I pomrą wszyscy pierwo- rodni w ziemi egipskiej<<". Przy życiu miały zostać tylko hebrajskie dzieci pierworodne, jeśli Izraelici zastosują się do wskazówek Mojżesza. Mojżesz, zgodnie z poleceniem Boga, rozkazał zaznaczyć drzwi domów krwią z baranka złożo- nego na ofiarę. Izraelici mieli go upiec i zjeść nocą z gorzkimi zio- łami i niekwaszonym chlebem. Musieli również spakować swój dobytek i przygotować do wy- marszu. Na pamiątkę tego wyda- rzenia, po którym faraon zezwolił Izraelitom odejść, Żydzi corocz- nie obchodzą uroczyście Święto Paschy (od hebr. pesach- "przejść", gdyż Bóg przeszedł przez Egipt, niosąc śmierć pierworodnym). Jednak nawet wtedy faraon zmienił zdanie i wysłał wojsko w pogoń za Izraelitami. Oni jednak dotarli na półwysep Synaj, przechodząc suchą nogą przez morze. Rozpoczął się Exodus. Słowo to oznacza wyjście lub odejście. Wyjście z Egiptu było kluczowym zdarzeniem w historŹŹ Starego Testamentu. Wszystkie pokolenia wracają do tego momentu i na jego pamiątkę obchodzą każdego roku święta. Rodzice dokładają starań, by dzieci rozumiały ich znaczenie. Przykazania na górze Synaj Po trwającej blisko trzy miesią- ce podróży uciekinierzy rozbili na- mioty u stóp góry Synaj, jednego ze szczytów w południowej części półwyspu Synaj. Tutaj Bóg obja- wił ludziom, czego od nich żąda za uwolnienie z egipskiej niewoli. Bóg zawarł z ludźmi przymie- rze. Oznajmił im, że z dawnych, pogardzanych niewolników, stają się Jego ludem, narodem Izraela. Ludzie ze swej strony winni Go słuchać, przestrzegać zasad zawar- tych w Dziesięciu Przykazaniach, wypisanych na dwu kamiennych tablicach danych Mojżeszowi. Przykazania stanowią podstawowe zasady, którymi ludzie mieli się kierować w życiu. Obietnica po- słuszeństwa potwierdzona została podczas uroczystej ceremonŹŹ. Została złożona ofiara ze zwierząt, a krwią skropiono ludzi i ołtarz. Tak przypieczętowano przymierze. Wtedy Bóg powiedział, jak zbu- dować specjalny namiot (Przyby- tek), który oznaczać będzie Jego obecność pośród ludu (patrz: Przykazania, Posty i święta, Przybytek i Świątynie). Którą drogą Nie mamy pewności co do drogi przebytej przez Izraelitów na pus- tyni Synaj. Nie udało się zlokali- zować 33 miejsc, w których byli Izraelici. Najprawdopodobniej wę- drowali wzdłuż wybrzeża mors- kiego, a następnie skierowali się w głąb lądu w stronę góry Synaj. Później udali się do Kadesz, skąd wysłali zwiadowców, aby zbadali ziemię Kanaanu. Zwiadowcy wró- cili i oznajmili, że ziemia ta jest bogata i żyzna, lecz miasta są obwarowane i zamieszkałe przez olbrzymów. Gdy Izraelici to usły- szeli, odmówili posłuszeństwa Bogu i dalszej wędrówki. Za ka- rę spędzili czterdzieści lat w trud- nych warunkach pustynnych. Następnie skierowali się na wschód od doliny Araba, obeszli Edom i stoczyli swoje pierwsze bitwy z Amorytami i Moabitami. Potem obozowali na równinie Moabu, nad brzegiem Jordanu, na wysokości Jerycha. Po śmierci Mojżesza przywództwo objął Jozue. Jozue, podbój i SędZiOWie Inwazja Izraeli- tów na Kanaan: Samson upadek Jerycha Gedeon Samuel 1200 1100 Filistyni i inne "Ludy Morskie" najeżdżają i zasiedlają wschodnie wybrzeża Morza Śródziemnego Pod wodzą Jozuego Izraelici przekroczyli Jordan (ok. 1230 r. przed Chr.), wchodząc do Kana- anu od strony zachodniej. Przed nimi stanęły mury warowne Jerycha. Ziemia obiecana przez Boga czekała, by wziąć ją w po- siadanie. Kanaan w tym czasie podzielony był na dużą ilość ma- łych państw, każde z obwarowa- nym miastem w centrum i od- dzielnym władcą. Upadek Jerycha Pierwszym celem Jozuego było zdobycie Jerycha, ufortyfikowa- nego, leżącego w strategicznym punkcie miasta, które - co wyka- zały współczesne wykopaliska- już w tamtych czasach było sta- rożytne. Miasto padło po nie- zwykłym oblężeniu. Biblia poda- je, że przez sześć dni z rzędu wojsko bez słowa maszerowało wokół murów i słychać było tylko chrzęst kroków oraz dźwięk trąb. Siódmego dnia maszerowano wokół murów siedem razy, wyda- jąc na koniec donośny okrzyk. Mury rozpadły się. Wojsko wtargnęło do miasta i doszczęt- nie je zniszczyło. Zwycięstwo na południu Po początkowym cofnięciu się, Jozue zdobył Aj i pomaszerował dalej, aby zająć Sychem, kluczo- we miasto na drodze do centrum kraju. Zapewniło mu to trwałą pozycję w Kanaanie. Wrogo- wie pozostali na południu i pół- nocy. Zaniepokojeni sukcesami Jozuego, zaatakowali od połud- nia. Mieszkańcy Gibeonu tajnie zawarli sojusz z Jozuem przeciw królom Jerozolimy, Hebronu i książętom innych wrogich miast. Jozue pospieszył z po- mocą swoim sojusznikom i pokonał ich nieprzyjaciół w bitwie pod Bet-Choron, a królów zgładził. Następnie jedno po drugim zdobywał i niszczył miasta Makkedę, Libnę, Eglon i Debir. Gdy wró- cił do Gilgal, w jego rękach znajdowało się całe południe kraju.Północne przymierze Wieści o zwycięstwach Izrae- litów szybko się rozniosły. Na północy król Chasoru wspólnie ze swymi sprzymierzeńcami zebrał wojska i wyruszył prze- ciw najeźdźcom. Jozue zasko- czył ich jednak w ich własnym obozie nad wodami Meromu, odnosząc kolejne zwycięstwo. Zdobył ważne miasto Chasor i spalił je doszczętnie. 1. Otniel z pokolenia Judy zwyciężył Kuszan-Riszeataima 2. chud z pokolenia Beniamina zabił Eglona, króla Moabu 3. Szamgar pokonał Filistynów 4. Debora (z pokolenia Efraima) i Barak (z pokolenia Neftalego) pokonali Siserę, wodza wojsk króla Jabina 5. Gedeon (z pokolenia Manassesa) zwyciężył Madianitów i Amalekitów 6. Tola z pokolenia Issachara 7. Jair z Gileadu 8. Jefte z Gileadu pokonał Ammonitów 9. Ibsan z Betlejem 10. Elon z pokolenia Zabulona 11. Abdon z pokolenia Efraima 12. Samson z pokolenia Dana walczył z Filistynami ‹”zue atakuje Ai Jozue rozbija obóz 2. Jozue wysyła część swych sił, aby urządzić zasadzkę na zachód od miasta 3. Obrońcy Aj wychodzą przeciw Izraelitom 4. Główne siły Jozuego rozpoczynają odwrót 5. Ukryte oddziały wkraczają do miasta i palą je 6. Jozue widzi ogień i daje sygnał do ataku 7. Oddziały z zasadzki ruszają za wrogiem 8. Wojska obrońców Aj znajdują się w okrążeniu (Chasor jest kolejnym miastem dokładnie zbadanym przez archeologów). Jozue wymordował książąt, któ- rzy mu się przeciwstawiali, lecz miasta pozostawił nie zniszczone. Zasiedlanie kraju Jozue pokonał królów Kanaanu, zniszczył wiele znaczących miast, a wraz z nimi ośrodki kananej- skiej religŹŹ. Zwycięstwo nie było kompletne, lecz na tyle wystarcza- jące, by Izraelici mogli zacząć się osiedlać. Poszczególne regiony zo- stały przyznane oddzielnym poko- leniom. Każde z pokoleń miało objąć w posiadanie swój teren, jed- nak nigdy nie udało się to w peł- ni. Część wrogów pozostała i od czasu do czasu nękała Izraelitów. Bardzo często izraelici przejmo- wali styl życia Kananejczyków, a także wiarę w ich bogów. Odno- sili też wspaniałe zwycięstwa (jak to, które odniósł Juda: Księga Sędziów I ) i wszędzie zaznaczali swoją obecność i własność. Ka- naan stał się ziemią lzraela. (Księga Jozuego) 0 Archeologia Patrz: Archeologia i Biblia, rozdział Podbój Kanaanu. Sędziowie Pokolenia izraela osiedliły się na wyznaczonych im ziemiach. Były rozproszone i otoczone przez nieprzyjaznych sąsiadów. Jozue zmarł. Objęcie całego kraju silnym panowaniem wydawało się niemożliwością. Izraelici stopniowo zapominali, że Bóg walczy po ich stronie. Zaczęli zawierać ugody z otaczającymi ich narodami i dla zachowania pokoju przyjmowali kult ich bogów. Wrogowie wykorzystali ich słabość. Ten smutny okres relacjonuje Księga Sędziów. Sąsiednie państwa ponowiły ataki: król MezopotamŹŹ z pół- nocy, Moabici i Ammonici zza Jordanu, Madianici od wschodu. Kananejczycy z Chasoru urośli w siłę i poczęli atakować osied- leńców. Od wybrzeży, w kierunku gór, odsuwali izraelitów Filistyni. Jak to często bywało w historŹŹ, Izraelici zwrócili się z prośbą o pomoc do Boga. Poszczególni Sędziowie odnosili chwilowe zwycięstwa. Najbardziej znanymi bojownikami o wolność byli: Debora i Barak, Gedeon, Jefte i Samson. “Ź‚ŚŚáŹ łŚólowie Izraela Saul, Dawid i Salomon Ostatnim i największym z Sę- dziów był Samuel - prorok i twór- ca monarchŹŹ. Gdy Samuel osiągnął sędziwy wiek, ludzie prosili go, aby ustanowił im króla, tak jak to się dzieje u innych narodów. Sa- muel ostrzegał ich, że królestwo oznaczać będzie pobór do wojska, ciężką przymusową pracę i ucisk. Izraelici obstawali jednak przy swoim. W końcu Samuel się zgo- dził. Saul Pierwszym królem był wysoki, przystojny Saul z rodu Beniamina. Wkrótce po objęciu władzy musiał wystąpić przeciw Ammonitom, którzy nadciągnęli ze wschodu i oblegali miasto Jabesz. Zebrał armię, podzielił ją na trzy oddzia- ły i rozproszył wrogów. Przez całe swoje życie Saul walczył też z Filistynami. Jego potęga wkrót- ce przyćmiła mu umysł i przestał zważać ma Boskie polecenia. Karą za nieposłuszeństwo wobec Boga było odebranie dziedzictwa tronu jego synowi Jonatanowi. Jesz- cze za życia Saula Bóg polecił Samuelowi namaścić Dawida na następnego króla. Dawid Jeszcze jako młody pasterz Da- wid pokonał niezwyciężonego Fi- listyna, Goliata. Saul był zazdros- ny o popularność Dawida, dlatego przez długie lata Dawid musiał wieść życie człowieka wyjętego spod prawa, zagrożonego śmier- cią. Dopiero gdy podczas walki z Filistynami na górze Gilboa zginął Saul i Jonatan, Dawid został namaszczony na króla w He- bronie. Przez dwa lata był tylko królem Judy, lecz stopniowo wziął pod swoje panowanie cały kraj. Dawid zjednoczył królestwo, zajął Jerozolimę, warowne miasto Jebu- sytów, i uczynił z niej stolicę. Da- wid był królem-żołnierzem. Pod- czas swojego życia rozszerzył gra- nice królestwa i wypędził wszyst- kich nieprzyjaciół. Jego syn Salo- mon odziedziczył bezpieczne pań- stwo, w którym panował pokój. Salomon Dawid pragnął wybudować Bo- gu Świątynię w Jerozolimie. Udało mu się jednak tylko zebrać mate- riały. Dopiero jego syn, Salomon, wybudował ją i wiele innych wspaniałych budowli. W skład królestwa Salomona wchodziły narody zamieszkujące obszary od Eufratu po ziemie Fili- stynów i granice Egiptu. Płacili podatki i podlegali mu przez cały okres jego panowania. Bez- pieczeństwo i pokój panujący w królestwie pozwoliły królowi zająć się zarządzaniem i adminis- tracją. Silne państwo umożliwiło Salomonowi zawieranie korzyst- nych transakcji w handlu zagrani- cznym. Legendarna była mądrość króla, a na jego dworze pielęgno- wano kulturę i sztukę. Panowanie Salomona to złoty wiek w historŹŹ Izraela. Była jednak i druga strona medalu: ściąganie wyso- kich podatków, przymusowa praca ponad siły i kult obcych bogów posiały ziarno, którego owocem był podział królestwa po śmierci Salomona. Samaria dostaJe się w ręce Asyryjczyków Położenie państw Judy i Izraela między potęgami Egiptu i Mezo- potamŹŹ narażało je na agresje. Po- tęga królestwa Dawida i Salomona ochroniła je przed zakusami nie- przyjaciół. Po podziale na dwa kró- lestwa, państwa graniczące - Syria, Ammon i Moab - zaczęły nękać Izrael i Judę. Największym pro- blemem okazał się jednak wzrost mocarstw, zajmujących tereny na północny wschód od Izraela. Impe- rium asyryjskie uzyskało swoją świetność za panowania Tiglat- -Pilesera I, około 1100 lat przed Chr., ale bezlitosne napady Asyryjczyków były najzacieklejsze w latach 880-612 przed Chr. Głównymi miastami, które decy- dowały o potędze imperium, były Aszur, Kalach i Niniwa. Od połowy IX w. przed Chr., w czasie, gdy królem Izraela był Achab, Asyria wielokrotnie napa- dała na Izrael. Już król Izraela, Je- hu, musiał płacić haracz władcy asyryjskiemu, Salmanassarowi III. Sto lat później Achaz z Judy prosił Tiglat-Pilesera III, króla AsyrŹŹ, o pomoc w walce przeciwko Izraelowi i SyrŹŹ . Uzyskał tę pomoc i pokonał obu przeciwników. Niestety, musiał za tę pomoc zapłacić. Królestwo Judy stało się państwem poddanym Asy- rŹŹ. Gdy Izrael odmówił płacenia corocznej kontrybucji, następny król AsyrŹŹ zagarnął Samarię, wypędził ludność i spustoszył Królestwo Północne (722/721 r. przed Chr. Asyryjczycy pokonali Egipt. W 701 r. przed Chr. potężny wład- ca Sennacheryb oblegał Jerozo- limę, ponieważ król Ezechiasz przestał płacić daniny i przyłączył się do rebelŹŹ. Jerozolima ocalała dzięki zaufaniu,jakie Ezechiasz okazał Bogu (2 Krl 19). Asyryjczycy musieli stoczyć wiele bitew, aby zachować swoje imperium. W następnym stuleciu kilka królestw odzyskało jednak niezależność. Imperium trwało do 614 r. przed Chr., kiedy to Aszur dostał się w ręce Medów, a Nini- wa została zniszczona przez Me- dów i Babilończyków w 612 r. przed Chr. (patrz również: Asyryjczycy). Inwazje asyryjskie W 853 r. przed Chr. pod Karkar do szło do starcia wojsk Salmanassara z wojskami dwunastu królów (jednym z nich był Achab z Izraela). ~ W 841 r. Salmanassar ponownie udał się w tym kierunku i oblegał Da maszek. Król Jehu z Izraela złożył wtedy daninę. Później Salmanassar zmuszony był bronić swoich północ- nych granic, co wykorzystał Dama- szek, by napaść na Izrael i Judę, . Faza 2 ~ Około sto lat później Asyria znów stała się potęgą. Tiglat-Pileser III do- konał najazdu w 743 r. przed Chr. i często wznawiał ataki. Azariasz, król. Judy, musiał płacić mu daninę. Asyryj- czycy zaś na coraz szerszą skalę deportowali podbite ludy. ~ Tiglat-Pileser III w 734 r. przed Chr. dotarł aż po Potok Egipski. Następnie, w 733 r. zaatakował Izrael, zniszczył Megiddo i Chasor, przekształcając równinę nadbrzeżną, Galileę i rejon za Jordanem w asyryjskie prowincje. ~ W 732 r. Samaria została oszczę- dzona tylko dlatego, że jej buntowni- czy król Pekach został zamordowany skrytobójczo. Salmanassar V uwięził Ozeasza, kró- la Izraela w 724 r. przed Chr., oblegał Samarię i zajął ją w 722 r. przed Chr. ~ W latach 722-721 przed Chr. Sar- gon II splądrował Samarię, elitę spo- łeczności skazał na wygnanie i tak zniszczył Izrael. Jeśli mówimy o AsyrŹŹ owych czasów, myślimy o tyranŹŹ, jeśli zaś o Babilonie - o potędze. Na- bopolasar, władca ziem nad Zato- ką Perską, uwolnił Babilończyków spod panowania AsyrŹŹ i w roku 626 przed Chr. ogłosił się kró- lem. Toczył walki z Asyrią aż do 612 r. przed Chr., kiedy to wraz z Medami zagarnął ich stolicę, Niniwę. Nie poprzestał jednak na tym, gdyż pragnął zdobyć całe im- perium asyryjskie. Asyryjczycy zmuszeni byli uciec do Charanu, skąd wkrótce zostali wypędzeni. Egipcjanie, zauważywszy, że niebezpieczeństwo zagraża rów- nież ich krajowi, podążyli na pół- noc, na odsiecz AsyrŹŹ. Król Joz- jasz z Judy zastąpił im drogę pod Megiddo. Wywiązała się bitwa, w której Jozjasz poległ, a Juda stał się poddanym Egiptu. Cztery lata później, w 605 r. przed Chr., nowy król Babilonu, Nabuchodonozor, po- konał Egipcjan pod Karkemisz. Imperium Babilońskie rozrastało się. Jednym z lenników płacących haracz był król Judy, Jo- jakim. Po ciężkich walkach z Ba- bilończykami w 601 r. przed Chr. Egipcjanie namówili Judę do zorganizowania powstania. Na- buchodonozor wysłał swe od- działy do jego stłumienia i w roku 597 przed Chr., wkrótce po tym, gdy królem Judy został Jojakin, dokonał tego. Król i wielu przywódców kraju udało się na wygnanie do Babilonu. Taktyką najeźdźców było nie tylko nisz- czenie i plądrowanie zdobytych miast, lecz także deportacja przy- wódców, aby zabezpieczyć się przed rebeliami. Mimo to, dziesięć lat później Sedecjasz, marionetkowy król Judy, ustanowiony przez Nabu- chodonozora, zwrócił się o pomoc do Egiptu. Babilończycy podeszli wtedy pod Jerozolimę i rozpoczęli jej oblężenie. Trwało ono osiem- naście miesięcy. W końcu uczy- niono wyrwę w murach i w 586 r. przed Chr. miasto zostało zdo- byte. Król Sedecjasz został wzięty do niewoli i oślepiony. Najbar- dziej wartościowe przedmioty ze Świątyni zostały wywiezione do Babilonu. Jerozolima wraz ze Świątynią została zniszczona, a jej mieszkańcy wypędzeni. Po- zostawiono tylko biedaków, aby uprawiali rolę ~ W 609 r. przed Chr. zginął pod Megiddo król Judy, Jozjasz. Prze- ciwstawiał się wojskom Egipcjan, zdążającym na pomoc AsyrŹŹ, coraz bardziej zagrożonej przez potęgę Babilończyków i Medów. Król BabilonŹŹ, Nabuchodonozor, pokonał Egipcjan pod Karkemisz, w 605 r. przed Chr.; uczynił Judę państwem lennym i rozpoczął oku- pację morskich wybrzeży. Jojakim, król Judy, próbował pozyskać Egipcjan przeciw BabilonŹŹ po bitwie pomiędzy faraonem Neko a Nabuchodonozorem w 601 r. przed Chr. W 597 r. przed Chr. Jerozolima zmuszona była poddać się Nabucho- donozorowi, a jej elita została wysie- dlona do BabilonŹŹ. Dziesięć lat później Nabucho- donozor znów uderzył na Jerozoli- mę, by stłumić bunt. W 586 r. przed Chr. miasto zostało zburzone, a mie- szkańcy skazani na przesiedlenie. PROROCY OKRESU BABILOŃSKIEGO JEREMIASz Wielokrotnie przepowiadał, że Je- rozolima wpadnie w ręce Babilonu, a jej mieszkańcy zostaną wysiedle- ni. Prorokował przeciw sąsiednim narodom pogańskim. Obiecał, że po siedemdziesięciu latach wygnań- cy powrócą. Po zburzeniu Jero- zolimy w 586 r. przed Chr. Jere- miasz został zesłany do Egiptu. ABDIASZ Prorokował przeciw Edomitom, którzy podczas najazdu babiloń- skiego zaatakowali Judę. DANIEL Wzięty w niewolę przez Nabucho- donozora podczas najazdu na Je- rozolimę w 605 r. przed Chr. Zos- tał pierwszym ministrem na dwo- rze babilońskim. Przepowiedział upadek Babilonu i kolejnych imperiów. HABAKUK Rozważał, jak było możliwe, że Bóg dopuścił zwycięstwo i okru- cieństwo Babilończyków wobec Swego narodu. EZECHIEL Był jednym z Żydów przesiedlonych do Babilonu. Przepowiedział upa- dek narodów wrogo usposobionych do Judy i podtrzymywał nadzieję wygnańców na powrót do ojczyzny. Wygnanie Przez 200 lat prorocy ostrzegali ludzi przed karą Bożą, jeśli nie będą słuchać Boga i przestrzegać Jego praw. W VIII w. przed Chr. Amos i Ozjasz mówili w Północ- nym Królestwie Izraela o cierpie- niach, jakie ich spotkają, jeśli nie będą wypełniać obietnic danych Bogu. Ludzie lekceważyli ostrze- żenia i w 721 r. przed Chr. w ręce Asyryjczyków dostała się ich sto- lica - Samaria. Jej mieszkańcy zo- stali wygnani i rozproszeni po wszystkich prowincjach imperium. W ich miejsce osiedlono przyby- szów, a Samaria stała się prowin- cją AsyrŹŹ. Dziesięć pokoleń Izraela nigdy nie miało się zjednoczyć. Na po- łudniu Juda również była nękana napadami. Jednak król Ezechiasz zaufał Bogu i usłuchał proroka Izajasza, dlatego Jerozolima ocalała. Naród nie do końca wyciągnął z tego odpowiednie wnioski. Utkwiło w nim prze- konanie, że Jerozolima jest mias- tem Boga i jest niezwyciężona. Mieszkańcy poczuli, że są bez- pieczni bez względu na to, co robią. Gdy nastąpiło nowe za- grożenie ze strony Babilonu, nikt nie słuchał przestróg Jeremiasza. W 605 r. przed Chr. Babilonia objęła panowanie nad Syrią, a król Judy, Jojakim, musiał płacić haracz. Król BabilonŹŹ, Nabuchodonozor, uprowadził ze sobą zakładników. Powstanie wywołane przez króla Sedecjasza, które miało miejsce dziesięć lat później, skończyło się znisz- czeniem Jerozolimy i Świątyni. Ci, którzy nie zginęli, zostali deportowani do BabilonŹŹ, a w mieście pozostała tylko garst- ka ludzi. Królestwo Judy zostało wyludnione. Osiedleńcy z Edomu zamieszkali południowy Hebron i Bet-Sur. Nabuchodonozor usta- nowił Godoliasza zarządcą, aby rządził pozostałą częścią kraju w imieniu BabilonŹŹ. Księga Lamentacji opisuje okrucieństwo tego okresu. Miasta uległy zniszczeniu. Wiele osób zginęło, inni zostali wygnani; jeszcze więcej umarło z głodu i chorób w czasie oblężenia. Pozostało niewiele osób, by pracować na ziemi zrujnowanej przez najeźdźców. Godoliasz ustanowił stolicę prowincji w Mispa i próbował rozsądnie rządzić. Nie wszyscy akceptowali babilońskie pano- wanie. Uknuto spisek przeciwko Godoliaszowi i zamordowano go. Jego stronnicy byli przera- żeni i uciekli do Egiptu, biorąc ze sobą proroka Jeremiasza. Babilończycy deportowali jeszcze więcej ludzi w 582 r. przed Chr., a Samarię włączy- li jako prowincję do swego imperium. Wielki Babilon ze .świątyniami i dro- gą procesyjną, do której prowadziła brama Isztar. Zpowodu nieposłu.szeństwa Bogu cały naród musiał cierpieć wygnanie. Wygnańcy W BabilonŹŹ Żydzi mieszkali w miastach i własnych osiedlach. Zezwolono im na budowę domów, zachowanie swoich obyczajów i religŹŹ. Nie mogli jedynie wrócić na swoją ziemię, lecz źle ich nie traktowano. Król Jojakin wraz z rodziną byli zakładnikami i mieszkali na królewskim dworze. Niektórzy żydowscy rzemieślnicy byli zatrudniani wraz z innymi rzemieślnikami Nabuchodonozora. Wielu tak się zasymilowało z Babilonią, że gdy mogli wrócić i odbudować Jerozolimę, odmówili powrotu. Niektórzy jednak Żydzi wy- czekiwali na powrót do Judy, ściśle przestrzegając zasad swej religŹŹ i obyczajów. Świątynia- od momentu zbudowania jej przez Salomona - była centrum żydow- skiej wiary i kultu. Teraz, gdy zo- stała zniszczona, nie było gdzie składać ofiar. Dlatego ludzie przy- kładali wielką wagę do pozosta- łych obrzędów religijnych. Bardzo ważne stało się przestrzeganie szabatu, zaczęto przywiązywać wagę do obrzezania,jako znaku przymierza z Bogiem, oraz prze- pisów dotyczących rytualnej czys- tości. Bardziej niż do tej pory za- częto cenić spisane Słowo Boże. Niektórzy kapłani, zwani skryba- mi, rozpoczęli szczegółowe ba- danie i studiowanie Prawa Bo- żego. Jednym z nich był Ezdrasz. Wiele z ksiąg Starego Testamentu powstało właśnie podczas wyg- nania i uzyskało ostateczny kształt, w jakim znamy je dzisiaj. Prorocy Zagarnięcie i upadek Jerozo- limy wstrząsnęły Żydami. Poko- nał ich pogański król. Utracili ziemię, którą dał im Bóg. Ich król, prawy następca Dawida, był na wygnaniu. Świątynia Boga leg- ła w ruinach. Stanęli wobec gorz- kich pytań. Dlaczego Bóg ich nie uratował? Czy złamał daną im obietnicę? Czy musiał ich odtrącić? Jeszcze raz musieli przemyśleć Boże zamysły i spojrzeć na sie- bie, jako na naród Boga. Doprowadziło to ich do nowe- go sposobu rozumienia wiary. Odpowiedzi były zawarte w sło- wach proroków. Ezechiel, który był z wygnańcami w Babilonie, opowiadał ludziom o zamierze- niach Boga jeszcze przed upad- kiem Jerozolimy. Tego samego nauczał Jeremiasz po powrocie do Jerozolimy. Nieszczęścia, którymi Bóg ukarał ludzi, były karą za ich nieposłuszeństwo. Nie dotrzymali przymierza zawartego z Bogiem na górze Synaj. Niedola jednak nie miała trwać bez końca; Bóg nie opuścił swego ludu. Pragnął uwolnić Izraelitów z wygnania i ponownie zaprowadzić ich do ojczyzny. Obecne cierpienie miało ich oczyścić i przygotować do nowych rzeczy, które planował Bóg. Powrót do Jerozolimy Powrót Ezdrasza i echemiasza: Odbudowa Powrót odbudowa Świątynii jerozolimskiej W pierwszej połowie VI wieku przed Chr. Babilonia u szczytu swej świetności wydawała się wszechpotężna. Prorocy jednak mówili o Bogu, który jest Panem królów i który nawet pogańskimi potęgami może posłużyć się dla wypełnienia swych zamierzeń. Na wschód od Babilonu król perski zjednoczył dwa królestwa - Medię i Persję. Dokonał podbojów dale- ko na wschód aż po Indie, zanim zaatakował Babilonię. W .539 r. przed Chr., pięćdziesiąt lat po opa- nowaniu Jerozolimy przez Nabu- chodonozora, Cyrus pokonał Ba- bilonię i zdobył władzę nad całym imperium. Królowie perscy objęli granicami swego państwa rozleg- lejsze tereny, niż te, które nale- żały do wcześniejszych imperiów: zagarnęli Egipt i obszary dzisiej- szej Turcji. Gdy Babilon upadł, Cyrus rozpoczął reorganizację im- perium. Podzielił je na prowincje, na czele każdej z nich ustanawia- jąc zarządcę, zwanego satrapą. Satrapami byli głównie Persowie, lecz nieraz powierzano władzę lokalnym przywódcom. Narodom podbitym pozostawio- no możliwość zachowania własnych obyczajów oraz religii. Przejawem tej polityki był wydany w 538 r. przed Chr. dekret Cyrusa, mówią- cy, że Żydzi mogą wrócić do Jero- zolimy i odbudować Świątynię Bo- ga Izraela. Otrzymali nawet na ten cel konieczne fundusze. Cyrus zwrócił im złote i srebrne naczynia oraz inne przedmioty zagrabione przez Nabuchodono- zora ze Świątyni. Pierwsza grupa wygnańców rozpoczęła długą wę- drówkę w rodzinne strony. Odbudowa Świątyni W Jerozolimie Zorobabel (po- tomek ostatniego króla Judy) oraz kapłan Jozue pokierowali działa- niami wygnańców. Prace rozpo- częli od odbudowy Świątyni. Jed- nak warunki były trudne. Ludzie musieli zbudować najpierw miesz- kania dla siebie. Byli również niepokojeni przez nieprzyjaciół. Zniechęcenie rosło i wkrótce prace przy odbudowie Świątyni zostały wstrzymane na 15 lat. Wtedy prze- mówili do ludu prorocy Aggeusz i Zachariasz, pobudzając ich do działania. Nowy król Persów, Da- riusz, polecił odbudować Świąty- nię, potwierdzając dekret Cyrusa, i rozkazał, by zarządcy prowincji udzielili Żydom wszelkiej ko- niecznej pomocy. Po czterech latach budowę ukończono i po- święcono Świątynię, radośnie świętując ten dzień. Żydzi wra- cający z wygnania stanowili jed- nak małą społeczność borykającą się z przeciwnościami. Miasto nie miało murów obronnych. Za panowania króla Artakser- ksesa (464-423 przed Chr.) dwaj nowi przywódcy powrócili do Jerozolimy. Pierwszym był prawdopodobnie kapłan Ezdrasz, który przywiódł ze sobą kolejną grupę wygnańców. Interesowało go oczywiście, czy Żydzi prze- strzegają praw Boskich. Stwier- dził, że wielu z nich, nawet przywódcy, wchodzili w związki małżeńskie z obcymi i przyjmo- wali ich wiarę. Ezdrasz polecił im porzucić obce żony i żyć w posłuszeństwie Panu, Bogu Izraela. Echemiasz i mury obronne Wkrótce Echemiasz, który był podczaszym Artakserksesa w Suzie, dowiedział się, jak roz- wijają się wypadki w Jerozolimie. Zmartwiony złymi wieściami roz- począł post i modlitwę o pomoc Bożą. Następnie przedstawił spra- wę królowi, który zezwolił na je- go wyjazd do Jerozolimy i odbu- dowę murów obronnych. eche- miasz zbadał ruiny starych murów i zorganizował prace przy odbudo- wie. Wyznaczył rody odpowie- dzialne za odbudowę poszczegól- nych ich części. Wrogowie Judy czynili wszystko, aby przeszkodzić w pracy. Napadali na budowni- czych, usiłowali zdyskredytować echemiasza w oczach innych, a nawet dokonać zamachu na jego życie. Wystawiono jednak straże i prace postępowały. Po pięć- dziesięciu dwóch dniach, "przy Boskiej pomocy", prace przy murach zakończono, poświęcono je i odprawiono modlitwę dziękczynną. Mianowany przez Persów zarząd- ca Judy, echemiasz, władał przez dwanaście lat. Wspólnie z Ezdra- szem prowadził naród w posłuszeń- stwie Bogu. Przeprowadzono wie- le reform. echemiasz powstrzymał bogaczy od pobierania wygórowa- nych opłat za żywność, które prowadziły do tego, iż biedacy musieli zostawiać swą ziemię i sprzedawać swe córki w nie- wolę. Ezdrasz odczytywał i wy- jaśniał ludziom Prawo Boże. Byli poruszeni do łez, gdy uświadamiał im, jak daleko odeszli od stosowa- nia Prawa. W pisemnym doku- mencie ludność złożyła uroczystą przysięgę, że w przyszłości będzie przestrzegać Bożych przykazań i Prawa. Diaspora Wielu Żydów nie powróciło, lecz osiedliło się w różnych re- gionach imperium perskiego. Księga Estery mówi, że król Kserkses I pojął Żydówkę za żonę i ustanowił ją królową. Diaspora (z greckiego: "rozpro- szenie") - bo tak nazywano Ży- dów mieszkających poza Ziemią Obiecaną - nabrała szczególnego znaczenia w czasach Nowego Testamentu. Żyjący z dala od jerozolimskiej Świątyni Izraelici zbudowali wiele lokalnych synagog jako ośrodków kultu i nauczania. Stały się one później podstawą do szybkiego rozprze- strzeniania się chrześcijaństwa, gdyż w oparciu o ten sam model powstawały kolejne Kościoły PROROCY CZASÓW PERSkich AGGEUSZ W 520 r. przed Chr., osiemnaście lat po powrocie z wygnania babi- lońskiego, Aggeusz nawoływał Ży- dów by porzucili własne interesy i zakończyli odbudowę Świątyni. JOEL Przestrzegał przed spustosze- niem, które przejdzie przez ziemię jak plaga szarańczy i dawał na- dzieję na obfite błogosławieństwo Boże, które potem nadejdzie. ZACHARIASZ Prorokował wśród Żydów powra- cających z wygnania w latach 520-518 przed Chr. Przepowie- dział upadek narodów ciemiężących Żydów; przewidział czas, w którym ludy z całego świata przybędą do Jerozolimy, by oddać cześć Bogu. MALACHIASZ Prorok żyjący w V w. przed Chr. W tym okresie Żydzi byli znie- chęceni i rozczarowani. Mala- chiasz przypominał im o Boskich wymaganiach i o nadejściu Mesjasza. Żydzi, którzy wrócili do Jerozolimy podjęli się studiowania i przestrzega- nia Bożych praw. Greckie imperium i kultura Król Persji, Dariusz I (522~86 r. przed Chr.), budowniczy nowej, wielkiej stolicy - Persepolis - i zdo- bywca Indii zachodnich, przesunął granice swego imperium także na zachód. W 513 r. przed Chr. za- garnął północną część Grecji, Ma- cedonię, i planował podbój całej Grecji. W 490 r. przed Chr. Perso- wie ponieśli klęskę w bitwie z Gre- kami pod Maratonem, a bitwa ta jest jednym z najczęściej opiewa- nych wydarzeń starożytnego świata. Kserkses I (486-465 r. przed Chr.) najechał Grecję i zajął nawet Ateny, lecz został pobity w bitwie morskiej pod Salaminą. Artakserkses, Dariusz II i ich następcy podejmowali wyprawy na Grecję, jednak potęgi Persji, MedŹŹ i Egiptu zaczęły chylić się ku upadkowi, a ich kres nadszedł, gdy w 333 r. przed Chr. wódz grecki, Aleksander Macedoński, przekroczył Hellespont. Tak rozpoczęła się jego sława. Alek- sander miał zaledwie dwadzieścia dwa lata, gdy wyruszył na kampa- nię wojenną, podczas której znisz- czył potęgi starożytnego świata. Uwolnił spod panowania pers- kiego Egipt (założył miasto portowe nazwane Aleksandrią), a następnie skierował się na wschód, do serca imperium pers- kiego. Odnosząc po drodze zwy- cięstwa, dotarł do IndŹŹ. Gdziekol- wiek dotarł, budował greckie mia- sta-państwa. Zasłużył na przydomek "Wiel- ki", choć zmarł w 323 r. przed Chr., mając zaledwie trzydzieści trzy lata. Po jego śmierci imperium zostało podzielone pomiędzy czte- rech jego wodzów. W wyniku późniejszych walk Seleucydzi ustanowili swoją siedzibę w An- tiochŹŹ w SyrŹŹ i zarządzali rów- nież Palestyną. Ptolemeusze osie- dli w AleksandrŹŹ, sprawując rządy w Egipcie. W obu tych imperiach panowała grecka kultura, zwana hellenistyczną, z językiem urzę- dowym greckim i z greckim modelem myślenia. Greckie ideały Ambicją Aleksandra nie były jedynie podboje. Wierzył w wiel- kość greckich ideałów i pragnął rozpropagować kulturę i myśl grecką. Zachęcał weteranów wo- jen do osiedlania się na zdobytych terenach i budowania społe- czeństw bazujących na greckim sposobie życia. Osiągnął znaczące sukcesy. Greka stała się językiem międzynarodowym. Nawet trzysta lat później, gdy spisywano Nowy Testament, grecki był językiem bardziej powszechnym niż aramej- ski, którym posługiwał się Jezus. Miasta-państwa były budowane i organizowane na wzór grecki, na trwałe zaznaczając się w SyrŹŹ i Palestynie. Wszędzie rzucają się w oczy dowody greckiego spo- sobu planowania miast (do dzisiaj można natknąć się na wiele ruin na całym Bliskim Wschodzie, od Palmiry w SyrŹŹ do Efezu na wy- brzeżu Turcji). Każde miasto posiadało central- ny plac handlowy i budynki uży- teczności publicznej, świątynie i teatr zbudowane w stylu archi- tektury greckiej. Gdy Rzym stał się potęgą, przyjął greckie wzory, których ślady widoczne są do dzisiaj. Nie mniejszy wpływ jak greckie budownictwo wywarła myśl grecka. Greckie sztuki wystawiane w teatrach często dotyczyły religijnych obrządków i świąt greckich. Paweł, Żyd urodzony w I w. po Chr. w Tarsie, na południowym wybrzeżu Turcji, cytował greckich filozofów i poe- tów. Zaledwie kilka mil od Betle- jem, miejsca narodzin Jezusa, znaj- dowało się Dekapolis, dziesięć greckich miast-państw. W okresie pomiędzy Starym a Nowym Testa- mentem grecka kultura i myśl głę- boko przeniknęły społeczeństwo żydowskie. Wpływy te nie znik- nęły nawet po zwycięskiej wojnie machabejskiej nad greckim kró- lem SyrŹŹ, zarządzającymp tymi ziemiami. Monety bite były z jed- nej strony w języku hebrajskim, a z drugiej w greckim. Tło świata hellenistycznego odgrywa znacz- ną rolę w zdarzeniach Nowego Testamentu (patrz: Grecy w: Narody i ludy w BiblŹŹ). Rzym i świat NOwego Testamentu Rozprzestrzenienie się kultury greckiej (hellenizm) oraz fakt, że wielu Żydów żyło w rozproszeniu w różnych krajach, przygotowały środowisko dla wydarzeń Nowego Testamentu. Ostatnim z ważnych czynników było panowanie Rzy- mu, który politycznie zjednoczył świat starożytny, podobnie jak Grecy dokonali unifikacji kulturalnej. Cesarstwo Rzymskie Stopniowo Rzymianie objęli kontrolę nad imperium greckim. Korynt padł w 146 r. przed Chr.; Ateny w 86. W I w. przed Chr. Juliusz Cezar podbił Galię, a Pompejusz podporządkował Rzy- mowi Syrię i Palestynę, w 63 r. przed Chr. zajmując Jerozolimę. Rzymianie przejęli greckie idee, język i kulturę. Świat odziedziczył po nich nader praktyczne wyna- lazki: mocne, równe drogi, akwe- dukty, centralne ogrzewanie, łaźnie. Do greckich igrzysk Rzy- mianie dodali własne dyscypliny sportowe. W zarządzanych przez siebie krajach wprowadzili stabil- ne prawa i ustawy. Utrzymywali pokój, ustanawiając garnizony wojskowe, nie zawsze radośnie przyjmowane przez miejscową ludność. W Palestynie stacjonowały cztery legiony, na które Żydzi musieli łożyć duże podatki. Rosła wroga atmosfera grożąca rebelią, zwłaszcza wtedy, gdy Żydzi szczególnie gorliwie manifestowali swoją wiarę. Było to dla Rzymu stałym zagrożeniem. W 27 r. przed Chr. pierwszym władcą im- perium rzymskiego został Okta- wian. Przyjął tytuł Augusta i właś- nie podczas jego panowania naro- dził się Jezus Chrystus. Gdy nadeszła pełnia czasów I nastał czas przyjścia Jezusa. Wiara w dawnych bogów Grecji i Rzymu mieszała się z religiami misteryjnymi, z tradycyjnymi po- gańskimi wierzeniami regionów wiejskich (kult bogów urodzaju i płodności), a także ze świado- mością istnienia świata duchowe- go. Przestały wystarczać grecka filozofia i rzymski materializm. Ludzie poszukiwali odpowiedzi o charakterze bardziej duchowym, ale niestety bardzo często popada- li w zabobony. W okresie upadku dawnych re- ligŹŹ dla wielu pogan, nie-Żydów, religia żydowska stała się atrak- cyjna. Nawracali się na judaizm i zostali jego wyznawcami- "bojącymi się Boga". Sieć rzymskich dróg i panujący pokój powodowały szybkie roz- przestrzenianie się Dobrej Nowi- ny po całym imperium rzymskim (patrz: Rzymianie w: Narody i ludy w BiblŹŹ). Nadzieja Żydów Kiedy Żydzi powrócili z wygna- nia babilońskiego, żyli pod obcym panowaniem około 500 lat. Za pa- nowania greckiego płacili haracz panującym w Egipcie Ptolemeu- szom i przyjęli grekę jako język urzędowy. W 198 r. przed Chr. Grek z rodu Seleucydów, władca SyrŹŹ, Antioch Wielki, pokonał Ptolemeuszy i zajął Palestynę. W drodze powrotnej został jednak pobity przez Rzymian pod Magne- zją w 190 r. przed Chr. Rzymianie nałożyli na imperium Seleucydów olbrzymie podatki. Seleucydzi w odwecie w bezwzględny sposób plądrowali miasta i świątynie. Antioch Epifanes wykorzystał sprzeciw pobożnych Żydów zwa- nych chasydami jako pretekst do splądrowania Świątyni jerozolim- skiej. Później w sercu miasta, w Świątyni, zbudował ołtarz ku czci Zeusa, ustanawiając tam cen- trum pogańskiej religŹŹ greckiej. Na ołtarzu składano jako ofiarę mięso wieprzowe (w religŹŹ ży- dowskiej uważane za nieczyste). Ten ostatni akt zbezczeszczenia Świątyni spowodował w rezultacie wybuch powstania Machabeuszy. Po okresie walk Żydzi odnieśli zwycięstwo. i Dokonali oczyszczenia Świątyni i ponownie poświęcili ją w 165 r. przed Chr. na miejsce modlitw do Boga. Najwyższy kapłan, Arysto- bulos, członek rodu Hasmonejczy- ków, przywódców powstania, ogłosił się królem w 104 r. przed Chr. Jednak bezustanna rywalizacja między Żydami dała Rzymianom pretekst do inter- wencji. Ostatni arcykapłan i król został stracony w 37 r. przed Chr. Dynastia Herodów Judea została poddana Rzymo- wi i pozostawała pod władzą zarządcy SyrŹŹ. Żydzi mieli jednak prawo wyzna- wania swojej religŹŹ i posiadania własnego władcy. Pierwszym ży- dowskim władcą (37-4 r. przed Chr.)* był Herod, Żyd z Idumei. Pomimo jego dokonań w dziedzinie budownictwa (np. przebudowa ŚwiątynŹŹ w Jerozolimie) Żydzi nienawidzili Heroda Wielkiego, pamiętając go głównie jako tyrana i despotę (za jego panowania narodził się Jezus i to właśnie He- rod Wielki rozkazał zabić w Be- tlejem wszystkie dzieci). Gdy He- rod zmarł, królestwo zostało po- dzielone między trzech jego sy- nów. Na tronie Judei i SamarŹŹ za- siadł Archelaus. Był bardzo nieu- dolnym władcą i w 6 r. Rzymianie zdjęli go z tronu, ustanawiając w jego miejsce rzymskiego zarząd- cę, zwanego prokuratorem (od 26 do 36 r. był nim Poncjusz Piłat). Galileą i Pereą zarządzał Herod Antypas, a Iturea, Trachon ziemie północno-wschodnie były pod władzą Heroda Filipa. Zamęt religijny Żydzi musieli zaakceptować autorytet Rzymu i królewskiego rodu Herodów, lecz zachowywali lojalność wobec kapłanów. Arcy- kapłan miał ogromną władzę. W czasach Chrystusa było jednak kilka frakcji religijnych. Wielu spośród kapłanów oraz członków Najwyższej Rady (Sanhedrynu) było saduceuszami. Byli oni bar- dzo konserwatywni w sprawach religŹŹ i skłaniali się ku politycz- nemu kompromisowi z Rzymem, aby zabezpieczyć swoją wysoką pozycję. Faryzeusze natomiast byli religijnymi purystami, ściśle przestrzegającymi każdego szcze- gółu Prawa, uważając się za bar- dziej gorliwych w wierze niż inni. Rewolucjoniści Podczas gdy faryzeusze i sa- duceusze próbowali wykorzystać jak najlepiej dla siebie zarządze- nia Rzymian, zeloci dążyli do zrzucenia obcej przemocy. Byli bojownikami o wolność. Jeden z apostołów, Szymon Gorliwy, był prawdopodobnie zelotą, nim wezwał go Jezus. Mesjasz Choć niektórzy, jak na przykład znienawidzeni celnicy (poborcy podatków), korzystali z okupacji rzymskiej i bogacili się, wielu zwróciło swe nadzieje ku Mesja- szowi, którego przyjście zapowia- dali prorocy, głosząc, że będzie Wybawicielem. Tę Bożą obietnicę zinterpretowano w kategoriach politycznych. Było też wielu takich, którzy wyglądali "pociechy Izraela" i przyjścia Zbawiciela, jak np. Symeon, obecny w Świątyni, gdy Maryja i Józef przybyli, by przed- stawić Jezusa. W tych czasach rozruchów, niepokojów, ale też oczekiwania i nadziei przyszedł na świat Jezus (patrz: Religia i kult w BiblŹŹ, rozdz. Pomiędzy Testamentami; Religia żydowska; Czasy Nowego Testamentu). * Chrystus urodził się dwa lata przed śmiercią Heroda; zgodnie z ostatnimi badaniami w 6 r. p.n.e. (przyp. red.) Palestyna w czasach Nowego Testamentu. Śladami Jezusa Jezus narodził się, jak mówi Ewangelia wg św. Łukasza, gdy rzymski cesarz August zarządził spis ludności całego imperium. Działo się to pod koniec panowa- nia króla Heroda Wielkiego. Dla- tego Matka Jezusa, Maryja, i Jego opiekun, Józef, opuścili Nazaret. Jezus urodził się w Betlejem, w miejscu narodzin swego sław- nego przodka, króla Dawida. Ewangelie mówią wyraźnie, że Dziecko to, narodzone w zwykłej rodzinie, było Mesjaszem (Chrys- tusem); tym, którego Bóg obiecał ludziom dla ich zbawienia. Wielu Żydów było przygotowanych na Jego przyjście, chociaż nie w ten sposób wyobrażali sobie króla. Dziecięce lata spędził Jezus w Egipcie, aby nie dosięgnęły go ręce okrutnego króla Heroda. Rodzina wróciła do Nazaretu po śmierci Heroda. Gdy Jezus osią- gnął wiek dwunastu lat, po raz pierwszy pielgrzymował do Jero- zolimy. Od tego czasu rokrocznie udawał się tam na największą uroczystość - święto Paschy. Osoba publiczna Było to około 27 roku, w pięt- nastym roku panowania cezara Tyberiusza, gdy Jezus rozpoczął swoją publiczną działalność. Przyłączył się do tłumu, który udawał się do Jana Chrzciciela, i mimo że nie miał grzechów, przyjął chrzest w Jordanie, iden- tyfikując się tym samym z ludźmi. Przez czterdzieści dni postu i roz- myślań na pustyni Jezus przygo- tował się do powrotu do Galilei, aby rozpocząć nowe życie jako wędrowny nauczyciel. Wkrótce, spośród postępujących za nim ludzi, wybrał Dwunastu, aby wędrowali wraz z Nim. Od te- go czasu, aż do śmierci (trzy lata później) Jezus działał pub- licznie. Większość czasu spędził w oko- licach Jeziora Galilejskiego. Częs- to odwiedzał Jerozolimę, szcze- gólnie w wielkie święta. W końcu wybrał się do SamarŹŹ. Wędrował również na północ, aż do Cezarei Filipowej, przyle- gającej do stóp góry Hermon. Ewangelie wymieniają wiele miejsc, do których dotarł Jezus, aczkolwiek trudno jest precyzyjnie ustalić kolejność. Ostatni tydzień Prawdopodobnie wiosną 30 r. Jezus wraz z dwunastoma apos- tołami udał się po raz ostatni do Jerozolimy na święto Paschy. Po- przez swą działalność zyskał imię Wielkiego Nauczyciela - Mistrza, tego, który dba o zwykłych ludzi. Ciągle zadziwiał podążające za Nim tłumy cudownymi uzdrowie- niami. Jego apostołowie oglądali to wszystko i przysłuchiwali się Jego nauczaniu. Trzech z nich było świadkami chwalebnego przemienienia Jezusa na górze Tabor w Galilei. Przekonali się, żeJezus był prawdziwym Mesjaszem. Jednak przeciwnicy Jezusa stawa- li się coraz silniejsi. Jezus uraził uczonych w Piśmie, mówiąc im prawdę. Zauważyli, że Jego słowa sięgają dalej niż głoszone przez nich nauki. Jezus sam potwierdził, że jest Synem Bożym. Czyż nie odpuszczał ludziom grzechów? Czyż nie mówił, że Bóg jest Jego Ojcem i obaj stanowią jedno? Tego tygodnia w Jerozolimie zamysły przeciwników Jezusa spełniły się. Jeden z dwunastu apostołów, Judasz, zgodził się Go zdradzić. Nocą Jezus został poj- many i osądzony przez Najwyższą Radę, oskarżony przez fałszy- wych świadków. Rankiem zagro- żono prokuratorowi Rzymu, Piłatowi, rewoltą, jeśli nie wyda wyroku śmierci na Jezusa. Na wzgórzu za murami miasta Jezus został stracony jak zwykły przestępca, ukrzyżowany podob- nie jak dwaj inni. Pospiesznie nastąpił pogrzeb, aby nie łamać prawa szabatu. W niedzielę o świcie kobiety udały się do grobu, aby dokonać ostatniego obrządku, lecz zastały grób pusty. Ciała nie było. Zanim skończył się dzień, wielu uczniów Jezusa widziało Go żywego (patrz: Postacie biblijne hasło: Jezus; Religia i kult w BiblŹŹ rozdz. Nauczanie Jezusa; Podstawowe nauczanie BiblŹŹ hasła: Pokuta, Krzyż, Jezus Chrystus itd.). Jezioro Galilejskie - czterech uczniów Jezusa było rybakami na tym jeziorze. Tu też Jezus prze- ważnie nauczał. Zesłanie Ducha ŚWiętego i roz~wój Kościoła Po czterdziestu dniach od swo- jego zmartwychwstania, w którym to czasie ukazywał się wielu ucz- niom, Jezus wrócił do Boga, swo- jego Ojca. Uczniów pouczył, że mają czekać w Jerozolimie: potrzebowali szczególnej mocy Ducha Świętego, by móc nieść w świat naukę Jezusa. W Dzień Pięćdziesiątnicy ta moc została na nich wylana. Uczniowie zostali duchowo przemienieni. Kościół gwałtownie zaczął się rozrastać, początkowo w Jerozolimie, mając za przewodników apostołów. Jednak Żydzi prześladowali chrześcijan, ukamienowali Szcze- pana. Wierni rozproszyli się po całej Judei i SamarŹŹ, zakładając nowe wspólnoty. W tym czasie (około 34 roku) miały miejsce dwa ważne zda- rzenia. Szaweł (Paweł), faryzeusz, zagorzały przeciwnik nowej wia- ry, został nawrócony w drodze do Damaszku, gdzie udawał się, by więzić wyznawców Jezusa. W Cezarei Piotr nau- czał rzymskiego centuriona Korneliusza, który przyjął chrzest. Był to pierwszy nawró- cony nie-Żyd. W AntiochŹŹ, sto- licy rzymskiej prowincji SyrŹŹ, chrześcijanie nauczali nowej wia- ry nie tylko Żydów mówiących greką, lecz również Greków, któ- rzy nie mieli nic wspólnego z re- ligią żydowską. Wielu z nich przyjęło tę wiarę i tu po raz pierwszy nadano im nazwę "chrześcijan" (Dz 11,19-26). Z Kościoła antiocheńskiego w celach misyjnych zostali wy- słani Paweł i Barnaba. Nauczali oni na Cyprze i na terenie obec- nej Turcji (Dz 13,14). Wielu Żydów i ludzi innych narodowości stało się chrześcijanami. Wyłoniła się wtedy kwestia, czy nie-Żydzi mogą zostać chrześ- cijanami, nie przyjmując wpierw religŹŹ mojżeszowej. W 49 r. w Jerozolimie odbył się sobór, który ustalił, że jest to możliwe (Dz 15). Był to znaczący krok dla dalszych losów chrześcijań- stwa. Rozrastała się działalność mi- syjna. W swojej drugiej podró- ży (około 50 r.) Paweł zaczął głosić Ewangelię w Europie (Dz 16). W swej trzeciej podróży, acz- kolwiek zakończonej aresztowa- niem, Paweł dotarł w 62 r. do Rzymu, gdzie nawet będąc więź- niem głosił Dobrą Nowinę (Dz 28). Ewangelia zaczęła być głoszona przez wielu ludzi. Kościół rozras- tał się. Do 64 r., na którym koń- czy się przekaz Dziejów Apostol- skich, powstały Kościoły w głów- nych centrach Imperium Rzym- skiego. Religia chrześcijańska rozszerzała się na sąsiednie te- reny. Droga do Damaszku, na której uwierzył w zmartwychwstałego Jezusa, odmieniła życie Pawła. Stał się on główną osobą szerzącą chrześcijaństwo na zachód. Pisał listy do nowo powstających wspól- not chrześcijańskich, narażając się podczas licznych podróży na róż- ne niebezpieczeństwa. Trzy z jego podróży zostały odtworzone przez towarzyszącego mu przyjaciela, Łukasza, w Dziejach Apostols- kich. Czwartą podróżą była podróż Pawła do Rzymu, gdzie jako więzień stanął przed sądem. Podróż 1 Pierwsza podróż Pawła z Bar- nabą rozpoczęła się w AntiochŹŹ w SyrŹŹ, skąd popłynęli statkiem na Cypr, a następnie udali się do miast obecnej Turcji: AttalŹŹ, Perge, AntiochŹŹ Pizydyjskiej, Derbe i Listry. Powrót nastąpił tą samą trasą. Jan Marek, który z ni- mi wędrował, przerwał podróż w Perge. Działo się to w 45 lub 46 roku po Chr. Podróż 2 Druga podróż, mająca miejsce po roku lub dwu (48-51 ) i trwa- jąca 18 miesięcy, zakończyła się w Koryncie. Po ostrych sporach z Barnabą na temat Jana Marka Paweł dobrał sobie za towarzysza Sylasa. Podróżując z Azji Mniejszej do Grecji, Paweł wraz z towarzyszami dotarł do Neapolis, przynoszĄc z sobą Ewangelię. Via Egnatia, główna droga rzymska łącząca Wschód z Zachodem, pozwo- liła Pawłowi zanieść do Filippi Dobrą Nowinę o Jezusie. Podróżując od AntiochŹŹ, od- wiedzali wspólnoty założone pod- czas pierwszej wyprawy misyjnej. Dołączył do nich w Listrze Tymo- teusz. Po dotarciu do Troady skie- rowali się ku północnej Grecji, do Filippi, a następnie do Tesaloniki, Berei, Aten i Koryntu, gdzie się zatrzymali. Z Koryntu, statkiem przez Efez i Cezareę, wrócili do AntiochŹŹ. Podróż 3 W trzeciej podróży (początek 53 r.) Paweł wraz z towarzyszami wędrował przez Galację i Frygię (Turcja), umacniając w wierze wszystkich wyznawców Jezusa. Na ponad dwa lata zatrzymał się w Efezie. Głosił tu Dobrą Nowinę o Jezusie do czasu, gdy zaniepo- kojeni o utratę dochodów handla- rze posążków Artemidy wzniecili przeciw niemu rozruchy. Z Efezu Paweł udał się do Fi- lippi i Koryntu. Statkiem wracał wzdłuż wybrzeża od Troady do Assos przez Mitylenę, Milet, Ro- dos, Patarę, a następnie przez mo- rze dotarł do Tyru, Ptolemaidy i Cezarei, skąd lądem ruszył do Jerozolimy. Podróż do Rzymu W Jerozolimie Paweł został aresztowany i następne dwa lata spędził w więzieniu (58-60 r.) Jako rzymski obywatel odwo- łał się do cesarza i został wysłany statkiem do Rzymu. Ta jego czwarta podróż, odby- wająca się jesienią, różniła się od poprzednich. Paweł podróżował wraz z Łukaszem, lecz był pod strażą. Statek po wypłynięciu z Krety natrafił na sztorm i roz- bił się w pobliżu Malty. Wszyscy uczestnicy podróży ocaleli i po- płynęli dalej do Rzymu. Gdy Paweł przybył do Rzymu, na jego powitanie wyszli chrześcijanie z tego miasta. Oczekując na sąd, przebywając w areszcie domo- wym, Paweł przez dwa lata kon- tynuował głoszenie EwangelŹŹ Chrystusowej.