Maria Kowalewska
        
        
        
                  O czym szumi las
        
                       Gawędy 
             o roślinach i zwierzętach
        
        
                        Tom
        
                  Całość w tomach
        
        
        
          Zakład Wydawnictw i Nagrań 
          Polskiego Związku Niewidomych
                   Warszawa 1990






        
        
        
        
        
        
        
        
        
        
          Tłoczono pismem punktowym 
        dla niewidomych
        w Drukarni PZN,
        Warszawa, ul. Konwiktorska 9
        Pap. kart. 140 g kl. Iii_Bą1
        
          Przedruk 
        z  "Wydawnictwa Spółdzielczego",
        Warszawa 1988
        
          Pisała K. Pabian
          Korekty dokonały
          K. Kopińska
         i B. Krajewska






          Od redakcji
        
          Bardzo dużo mówi się dziś o 
        potrzebie ochrony naturalnego 
        środowiska. Człowiek 
        współczesny, zwłaszcza 
        mieszkaniec wielkiego miasta, 
        znużony gwarem, hałasem i 
        spalinami szuka chętnie kontaktu 
        z przyrodą, pragnąc ciszy, 
        czystego powietrza i wypoczynku. 
        Niestety, jednak na ziemi robi 
        się coraz ciaśniej. Szybki 
        rozwój przemysłu i transportu 
        powoduje zanieczyszczenia 
        powietrza pyłami z kominów 
        fabrycznych i spalinami z 
        samochodów. Człowiek zatruwa 
        wody ściekami przemysłowymi i 
        osusza tereny podmokłe. W 
        rolnictwie stosuje się nawozy 
        sztuczne oraz środki chemiczne 
        do zwalczania szkodników i 
        chwastów. Substancje te, 
        rozpuszczone w glebie, spływają 
        z wodą powierzchniową do rzek i 
        jezior, niszcząc życie 
        organizmów wodnych. 
          Nic więc dziwnego, że - wobec 
        tylu zagrożeń - ochrona 
        naturalnego środowiska człowieka 
        stała się przedmiotem troski 
        rządów i specjalnie do tego 
        powoływanych instytucji 
        krajowych i międzynarodowych, a 
        przy okazji... modnym tematem 
        rozmów towarzyskich. W teorii 
        wszyscy wiedzą, że przyrodę 
        trzeba chronić, gdyż jest naszym 
        wspólnym dobrem. Prawie każdy 
        uważa się za miłośnika natury i 
        oburza się na tych, którzy ją 
        niszczą. A w praktyce? 
          Trudno wprost uwierzyć, jak 
        ludzie sami sobie szkodzą przez 
        bezmyślne nieraz i niepotrzebne 
        wycinanie drzew, zaśmiecanie 
        lasów i niszczenie roślinności, 
        a także przez karygodną 
        nieostrożność w obchodzeniu się 
        z ogniem, która bywa przyczyną 
        wielu pożarów lasów. Ogromne 
        szkody wyrządzają kłusownicy, 
        którzy zastawiają sidła na 
        zwierzęta, polują na nie w 






        okresie ochronnym lub łapią 
        ptaki śpiewające, aby je potem 
        sprzedać na targu, oraz wandale 
        zrywający rośliny chronione. 
          Ale jeśli ktoś nawet tego 
        wszystkiego nie robi, czy 
        wystarczy to, żeby można go było 
        nazwać miłośnikiem przyrody?
          Kto z Was naprawdę wie, jakie 
        gatunki drzew, jakie rośliny i 
        zwierzęta żyją w naszych  
        lasach? Kto potrafi rozpoznać 
        gatunki znajdujące się pod 
        ochroną? Nie wszyscy też zdają 
        sobie sprawę, jak pasjonującą 
        przygodą mogą być spotkania z 
        naturą dla uważnego jej 
        obserwatora. Świat przyrody 
        kryje bowiem w sobie wiele 
        tajemnic i niespodzianek. 
          Czy wiecie na przykład, że:
          - Mrówki żywią się m.in. 
        odchodami pewnego gatunku mszyc 
        wydalających cukier w postaci 
        rosy miodowej; nie tylko 
        potrafią "doić" mszyce, ale też 
        przezornie opiekują się nimi. 
          - Z życiem leśnych drzew jest 
        związana większość naszych 
        grzybów - grzybnia obrasta 
        drobne korzenie i następuje 
        wymiana pewnych substancji 
        pokarmowych. A jeśli już mowa o 
        grzybach, to warto wiedzieć, że 
        ich amatorami są nie tylko 
        ludzie, ale również sarny, 
        jelenie i dziki. Zwierzęta są 
        odporniejsze na grzyby trujące 
        (podobno jelenie zjadają 
        bezkarnie muchomory). 
          - Na Mazurach, w Augustowskiem 
        i na Pomorzu żyją kaczki gągoły 
        - jedyny gatunek kaczek, który 
        gnieździ się w dziuplach drzew. 
          - Dzięcioły - to ptaki 
        "muzykalne"; zaobserwowano 
        dzięcioła bębniącego w blaszaną 
        rynnę, choć przecież na pewno 
        nie szukał tam owadów. 
          Bardzo ciekawe bywają też 
        dzieje niektórych gatunków 
        zwierząt i roślin, związane z 
        historią ludzi. Kto z Was 
        słyszał na przykład o tym, że:
          - W Węglówce w województwie 






        krośnieńskim rośnie "Dąb 
        Pogański", który ma podobno 1200 
        lat, a więc tak jak słynny 
        "Bartek" pamięta początki 
        dziejów Polski. 
          - Rosnący na Kielecczyźnie dąb 
        zwany "Doktorem" miał - według 
        dawnych wierzeń - leczyć choroby 
        gardła i zębów. Należało go 
        tylko obejść trzy razy o 
        wschodzie słońca powtarzając: 
        "Powiedzże mi, powiedz mój 
        kochany dębie, jakim sposobem 
        leczyć zęby w gębie?"
          - Ochrona drzew nie jest 
        "wynalazkiem" naszych czasów. 
        Już statut wiślicki Kazimierza 
        Wielkiego ograniczał wyrąb 
        lasów. Władysław Jagiełło wydał 
        specjalne przepisy o ochronie 
        cisa, a Jan Iii Sobieski z 
        zamiłowaniem sadził lipy i 
        wiązy. 
          - Pierwszy ogród botaniczny w 
        Warszawie powstał w 1811 roku... 
          Ale dość. Nie zamierzam Wam 
        tutaj przecież streszczać 
        wszystkiego, o czym mowa w tej 
        książce. Nie jest zresztą ona - 
        jak by można sądzić po tym 
        wyliczeniu - tylko zbiorem 
        ciekawostek przyrodniczych. 
        Autorka - znana pisarka, a przy 
        tym wielka miłośniczka przyrody 
        - bardzo interesująco opowiada o 
        tym, co nas otacza: o polskich 
        lasach i ich mieszkańcach - 
        owadach, ptakach, o gatunkach 
        występujących tam roślin, o 
        drzewach - pomnikach przyrody, 
        które zapisały się w historii 
        naszej ziemi. Wiele miejsca 
        poświęca rezerwatom i ich roli w 
        ochronie flory i fauny, a także 
        swoistym azylom dla roślin i 
        zwierząt, którymi są ogrody 
        botaniczne i zoologiczne. 
          Nie jest to jednak bynajmniej 
        suchy, uczony wykład książkowej 
        wiedzy. Autorka bowiem opowiada 
        także o wielu własnych ciekawych 
        obserwacjach zachowania się 
        ptaków, zwierząt i... ludzi. I 
        właśnie mówiąc o ludziach 
        uświadamia nam, że nie wystarczy 






        umieć zachować się w lesie, w 
        rezerwacie czy w Zoo, aby 
        zasłużyć na miano miłośnika 
        przyrody. Trzeba jeszcze ją 
        znać, czyli jak najwięcej o niej 
        wiedzieć i po prostu... naprawdę 
        ją lubić. Myślę, że lektura tej 
        książki bardzo Was do tego 
        zachęci. 
          A więc posłuchajmy, o czym 
        szumi las... 
        
        
          W lesie
        
          Las
        
          "Posłuchamy, jak bije 
        olbrzymie zielone serce 
        przyrody..."
          (K. I. Gałczyński)
        
          Pochodzę z krainy, gdzie wzrok 
        rzadko spoczywa na polach 
        uprawnych i łąkach, a często w 
        mroku lasów i borów. 
          Nigdy nie bałam się lasu. 
        Wchodziłam w gęstwinę bez obawy, 
        że mnie tam może coś złego 
        spotkać. O wilkach krążyły u 
        nas raczej mało wiarygodne 
        legendy. A dziki? Bardzo proszę! 
        Zawsze zdążę się wdrapać na dość 
        rosłe drzewo, a zresztą tylko 
        locha z warchlakami może być dla 
        człowieka groźna. Więc czego się 
        tu bać? A las kusił tyloma 
        obietnicami przygód i 
        niespodzianek. Znałam pewne jego 
        tajemnice, ale były to zaledwie 
        okruchy zbierane bezładnie: że 
        idąc leśną drogą, trzeba skręcić 
        przy głazie na niewidoczną leśną 
        ścieżkę, aby za gęstym łanem 
        konwaliowych liści trafić na 
        poziomkowe siedlisko, albo że 
        najlepsze maślaki są w młodych 
        sośninach na piaskowych górach. 
          Zawsze chciałam wiedzieć, jak 
        się co nazywa. Zanim dorosłam do 
        posługiwania się "kluczem" do 
        oznaczania roślin, miałam ze 
        sobą kolorową "Botanikę na 
        przechadzce" Arct_Golczewskiej. 
        Jedne nazwy botaniczne działały 






        na wyobraźnię, inne były po 
        prostu ładne, jeszcze inne 
        zdecydowanie brzydkie. Dziwił 
        nasięźrzał i pajęczyca, bawił 
        mysiurek, bluszczyk kurdybanek. 
        Kiedyś długo szukałam w lesie 
        starca leśnego, bo znałam już z 
        łąki jego krewniaka, starca 
        jakubka. 
          Po co ten tak osobisty 
        wstęp?... Oto każdy termin 
        przyrodniczy jest nosicielem 
        określonych treści, które warto 
        poznać, aby obraz świata stał 
        się pełniejszy, bliższy. Nie 
        jest to więc jedynie mechaniczne 
        gromadzenie w pamięci terminów, 
        lecz poznawanie przyrody z 
        "kluczem" do oznaczania roślin, 
        z małymi atlasikami grzybów, 
        ptaków, owadów. 
        
          Las jak las
        
          Tymczasem jakże mało 
        rozpowszechniona jest 
        elementarna wiedza o lesie - tym 
        najbardziej złożonym tworze 
        przyrody, w którym główna rola 
        przypada zwarcie rosnącym 
        drzewom. Pytam młodego chłopaka 
        o wrażenia z wycieczki do 
        Puszczy Białowieskiej. Odpowiada 
        bez namysłu: "Las, jak las... 
        tyle że fajniejszy!" A przecież 
        jakie bogactwo treści zawiera 
        słowo Las! Jest to pojęcie 
        szerokie, odnoszące się do wielu 
        bardzo różnych zespołów leśnych. 
          Z dawnych puszcz zarastających 
        nasze ziemie pozostały już tylko 
        smutne resztki, a i one ulegają 
        z czasem nieuchronnym 
        przekształceniom. Słowo 
        "puszcza" należałoby chyba pisać 
        w cudzysłowie, tak bardzo 
        odbiega już dziś od wyobrażenia 
        o pierwotnym, dziewiczym lesie. 
          Nasze największe puszcze to: 
        Augustowska, Białowieska, 
        Knyszyńska, Kurpiowska, Piska, 
        Kampinoska, Kozienicka, 
        Świętokrzyska, Sandomierska, 
        Solska, Karpacka, Niepołomicka, 
        Bory Dolnośląskie, Rzepińska, 






        Bukowa, Wkrzańska, Goleniowska, 
        Bory Tucholskie, Puszcza 
        Nadnotecka.
          Wymienione puszcze obejmują 
        oczywiście tylko część naszych 
        zasobów leśnych. 
          Lasy mamy rozmaite: inne na 
        nizinach, inne w górach, inne na 
        glebach bagiennych, a inne na 
        ubogich wydmowych piaskach. Na 
        skład gatunkowy drzewostanów 
        mają największy wpływ gleba i 
        klimat. 
        
          Osiem krain
        
          Pod względem geograficznego 
        zróżnicowania warunków rozwoju 
        lasów Polska dzieli się na osiem 
        krain przyrodniczo_leśnych:
          I. Bałtycka - jest poza 
        zasięgiem jodły i świerka. 
        Najczęściej występuje tu sosna, 
        prócz niej buk, dąb, olsza 
        (olcha), jesion i brzoza. 
          Ii. Mazursko_podlaska - nie 
        ma jodeł i buków. Główne gatunki 
        to sosna, świerk, jesion, olsza 
        i brzoza. 
          Iii. Wielkopolsko_pomorska - 
        zajmuje zachodnią i środkową 
        część Niżu Polskiego. Tutaj 
        głównymi gatunkami są: sosna, 
        buk, dąb, olsza i jesion. 
          Iv. Mazowiecko_podlaska - 
        zajmuje środkową i wschodnią 
        część Niżu Polskiego. Występują 
        tu głównie: sosna, dąb, olsza, 
        modrzew, brzoza i jesion, a w 
        części wschodniej także świerk. 
          V. Śląska - oprócz 
        wymienionych drzew rośnie tu też 
        jodła. Obficiej występują tu buk 
        i świerk. 
          Vi. Wyżyna Środkowopolska - ma 
        bardzo dobre warunki dla jodły, 
        buka i świerka. 
          Vii. Sudecka - w dolinach 
        rosną dęby, jesiony i olsze; 
        powyżej 5007m n.p.m. pojawiają 
        się świerk, buk; miejscami jodły 
        i modrzewie tworzą tam 
        drzewostan regla dolnego; od 
        około 10007m (w reglu górnym) 
        panuje świerk, a powyżej 12007m, 






        nad linią lasu spotykamy 
        kosówkę. 
          Viii. Karpacka - obejmuje góry 
        Karpat Zachodnich. W reglu 
        dolnym (powyżej 6007m) rosną 
        tam: jodła, buk, świerk, często 
        jawor, czasem modrzew. Niżej 
        dołącza się jeszcze dąb, jesion, 
        olsza. W reglu górnym (powyżej 
        11007m) panuje świerk, czasem 
        pojawia się modrzew. Zarośla 
        kosówki znajdujemy 14007m n.p.m.
        
          Borem, lasem...
        
          Las - to pojęcie bardzo 
        ogólne. Borem zazwyczaj nazywamy 
        kompleks leśny, w którym 
        dominującą rolę odgrywają w 
        budowie drzewostanu gatunki 
        iglaste, a drzewa liściaste 
        tworzą najwyżej domieszkę. 
        Trudno opisać wszystkie typy 
        zespołów borowych. Do 
        najpospolitszych należały 
        dawniej bory mieszane 
        sosnowo_dębowe, zresztą też 
        różnorodne w zależności od gleby 
        i klimatu. Obok dębów pojawiają 
        się w nich też czasem brzozy, 
        osiki, lipy, rzadziej inne 
        gatunki drzew liściastych. Z 
        iglastych - poza głównym 
        gatunkiem: sosną - z rzadka 
        spotyka się świerk lub modrzew. 
          Na ubogich glebach niżowych 
        rosną przede wszystkim 
        jednogatunkowe bory sosnowe. 
        Często bywają one sadzone i są 
        mało odporne na masowe ataki 
        szkodników owadzich i 
        pasożytniczych grzybów. Bory 
        sosnowe są przeważnie widne. 
        Czasem występuje w nich 
        domieszka świerka lub jodły. 
          Wzdłuż całego polskiego 
        wybrzeża Bałtyku mamy na 
        piaskach wydmowych sosnowy bór 
        nadmorski, szczególnie 
        interesujący dla przyrodników na 
        Mierzei Łebskiej w obrębie 
        Słowińskiego Parku Narodowego i 
        na Mierzei Wiślanej pod 
        Sztutowem. 
          Bory jodłowo_świerkowe i 






        świerkowe występują głównie na 
        południu Polski. W górach 
        zespoły jodłowo_świerkowe tworzą 
        ostępy charakterystyczne dla 
        regla dolnego. Bory świerkowe 
        mamy też i na Pojezierzu 
        Mazurskim, i w Białowieży, gdzie 
        na pokładach torfu i na innych 
        wilgotnych siedliskach rosną 
        świerki z domieszką sosny i 
        brzozy, tworząc zespół podobny 
        do borów północnych. 
          Słynna Puszcza Jodłowa, 
        opisywana przez Żeromskiego, 
        której fragmenty wchodzą w obręb 
        Świętokrzyskiego Parku 
        Narodowego - to bór 
        jodłowo_bukowy. 
          Na glebach gliniastych, 
        podmokłych rosną lasy liściaste, 
        zwane grądami, gdzie pierwsze 
        miejsce zajmują graby, choć 
        spotkać tam można i dęby, a 
        następnie lipy, klony i 
        pojedyncze wiązy. W niektórych 
        regionach pojawiają się też 
        wśród nich buki albo świerki. Są 
        to więc często lasy 
        wielogatunkowe. Lasy bukowe 
        występują w południowej i 
        zachodniej części Polski, często 
        z domieszką innych drzew 
        liściastych, czasem też z 
        iglastymi: jodłą i świerkiem. 
        Iglastych brak jest w buczynie 
        pomorskiej (np. we wspomnianej 
        już Puszczy Bukowej), 
        odznaczającej się drzewostanem 
        jednogatunkowym. Czasem tylko 
        pojawiają się tam dęby i graby. 
          Olesy są to bagienne lasy 
        olszy czarnej (olchy) na 
        torfowiskach niskich. Przy 
        odziomkach wysokopiennych olch 
        narastają tam często duże kępy 
        innych roślin, które okresami 
        zatapia woda. Dolinki między 
        kępami długo nieraz pozostają 
        pod wodą. Kępy ziołorośli dokoła 
        pni bywają duże, do 17m 
        wysokości i 2-#37m średnicy. 
        Przy panującej tu olszy czarnej 
        czasem zjawiają się też brzoza i 
        świerk, ten zwłaszcza na 
        północy kraju. 






          W dolinach zalewowych naszych 
        rzek spotykamy łęgi wierzbowe i 
        wierzbowo_topolowe. Czasem 
        wierzbom i topolom towarzyszy 
        olsza i jesion. Na miejscach 
        wilgotnych i podmokłych, bardzo 
        żyznych, pojawiają się łęgi 
        olszowe, jesionowe i wiązowe, 
        wyglądem zbliżone do olesów. 
        Łęgi odznaczają się bujnym 
        podszytem, a rosnące w nich 
        pnącza sprawiają, że stanowią 
        częstokroć nieprzebytą wprost 
        dżunglę. 
        
          Warstwy lasu
        
          Las jest niezmiernie 
        skomplikowanym tworem 
        biologicznym, złożonym z 
        niezliczonej ilości gatunków 
        żywych organizmów: drzew, 
        krzewów, ziół, mchów, porostów, 
        grzybów i bakterii. Wśród nich 
        mieści się mnóstwo lokatorów ze 
        świata zwierząt. Ci mieszkańcy 
        lasu mają tę wyższość nad 
        roślinami, że większość z nich 
        może się poruszać, przemierzając 
        las we wszystkich kierunkach, i 
        przenosić się z warstwy do 
        warstwy: od podziemnych do 
        najwyższych, a więc aż w korony 
        drzew.
         Najwyższą warstwę lasu 
        tworzą drzewa (drzewostan) i one 
        nadają zbiorowisku leśnemu 
        charakter i używaną w mowie 
        potocznej nazwę. 
        
          Pod okapem drzewostanu
        
          Pod wysokimi drzewami wyrasta 
        podszyt (podszycie), gdzie 
        panują krzewy, nieraz do 
        wysokości kilku metrów. Mogą tu 
        występować też młode drzewka 
        (podrost), pochodzące z 
        samosiewu, z siewu lub sadzenia. 
        Młode drzewka z biegiem czasu 
        mogą tak podrosnąć, że wejdą do 
        górnego piętra drzewostanu, ale 
        mogą też, zależnie od warunków 
        siedliskowych, zostać na stałe 
        jako podszyt pod okapem 






        drzewostanu. Różny bywa podszyt 
        w rozmaitych lasach. W 
        nadmorskich borach sosnowych na 
        przykład spotykamy niskie krzewy 
        bażyny czarnej o jadalnych 
        czarnych jagodach. W borach 
        mieszanych sosnowo_dębowych, 
        stosunkowo widnych, rośnie 
        leszczyna, kruszyna, jarzębina, 
        kalina, głóg i inne. W widnych 
        borach sosnowych, na uboższych 
        siedliskach spotykamy pojedyncze 
        jałowce. W cienistych borach 
        jodłowych na południu Polski 
        występuje w tej warstwie dziki 
        bez koralowy i jarzębina. W 
        świetlistych dąbrowach z 
        domieszką sosny rosną niekiedy 
        obficie: berberys, głóg, 
        tarnina, szakłak, jarzębina i 
        niskie grusze. 
          Jeszcze bardziej różnorodny 
        jest podszyt grądów. Obok drzew 
        pojawiają się tam: leszczyna, 
        trzmielina, wiciokrzew, 
        suchodrzew, dereń świdwa. Często 
        na porębach i w przerzedzonych 
        drzewostanach w całym kraju 
        spotyka się zarośla malin. 
          Olesy miewają bujne podszycie 
        z kaliny, jarzębiny, kruszyny, 
        czarnej porzeczki, czasem 
        czeremchy. Wszystko to bywa 
        przeplecione łodygami chmielu, 
        pnącza tej rośliny nie tylko 
        przeszywają i łączą gałęzie 
        krzewów jakby mocnymi sznurami, 
        sploty ich opasują także pnie 
        olszyn. 
          W łęgach wierzbowo_topolowych 
        bujne podszycie tworzą rozmaite 
        gatunki wierzby, ponadto rośnie 
        tam dereń świdwa, trzmielina, 
        czeremcha i czarny bez. W innych 
        łęgach również spotykamy 
        czeremchę, czarny bez i 
        leszczynę. 
        
          Bogactwa
          niższej warstwy lasu
        
          Z podszytu zstępujemy do 
        trzeciej warstwy lasu, licząc od 
        góry, do leśnego runa, które też 
        się dzieli na kilka podwarstw: 






        krzewinkową, zieloną i naziemną 
        podwarstwę mchów i porostów. 
          Nam, zwykłym wędrowcom, 
        najciekawsze może się wydawać 
        właśnie to "dno lasu", tak 
        bogate w leśne dary. Nazbieramy 
        tutaj pachnących poziomek, 
        później borówek na zimowe 
        przetwory. Wreszcie znajdziemy 
        tu grzyby, a zbierać oczywiście 
        będziemy tylko dobrze znane 
        grzyby jadalne. 
        
          "Pijanica"
        
          W borach bagiennych spotykamy 
        łochynię (borówkę bagienną), 
        bliską krewniaczkę borówki 
        brusznicy i czarnej jagody 
        (borówki czernicy). Jest to 
        krzewina dość wysoka, o 
        jadalnych, sinoniebieskich 
        jagodach, przyjemnie 
        kwaskowatych w smaku. Sądzono 
        dawniej w niektórych okolicach, 
        że owoce jej mają jakoby 
        właściwości odurzające, dlatego 
        nazywano łochynię "pijanicą". 
        Kępy łochyni wyrastają zazwyczaj 
        obok kęp rośliny zwanej bagnem.
          W dawnych latach, podczas 
        wędrówek po wilgotnych lasach 
        wśród łochyń i krzewinek bagna, 
        nabrałam pewnego podejrzenia. 
        Oto rozdeptując silnie pachnące 
        listki bagna wracałam z bólem 
        głowy i odurzona, chociaż nigdy 
        nie jadłam jagód łochyni. A więc 
        spowodował to zapach kwiatów i 
        listków bagna (pospolity środek 
        na mole), łochynię oczerniano 
        zatem niesłusznie. 
        
          Runo leśne
        
          Tuż przy ziemi dawniej 
        pospolita, a dziś już rzadsza, 
        bo wyniszczona roślina - widłak. 
        Spotkać go można w całej Polsce, 
        zarówno w suchych lasach i na 
        wrzosowiskach, jak w lasach 
        cienistych i podmokłych. Jest 
        jedną z roślin tworzących runo. 
        Runo leśne w różnych siedliskach 
        jest bardzo rozmaite. Leśnik po 






        rodzaju runa oceni, czy dana 
        gleba leśna ma na przykład 
        wystarczającą ilość azotu, czy 
        też go brak, a więc należy ją 
        azotem wzbogacić.
          W borach sosnowych, gdzie obok 
        sosny występują pojedyncze 
        brzozy, na bardzo ubogich, 
        suchych piaskach runo jest też 
        ubogie. Jedynie czasem trafiają 
        się liczniej rośliny kwiatowe: 
        wrzos, borówka brusznica. 
        Wszędzie przeważają jednak 
        mszaki i porosty, nadające 
        takiemu borowi szary koloryt. 
          W świeżych borach sosnowych 
        oprócz mchów i porostów 
        występują przeważnie: borówka 
        brusznica i czarna jagoda. 
        Rośnie tam też wrzos, pomocnik 
        baldaszkowy o skórzastych, 
        zimotrwałych listkach, 
        gruszyczka zielonkawa. 
          Do sosnowych borów nadmorskich 
        przedostają się czasem rośliny 
        szarych wydm, na przykład 
        turzyca piaskowa, wierzba 
        piaskowa i jastrzębiec 
        baldaszkowy. 
          W runie borów sosnowo_dębowych 
        oprócz dobrze nam znanej czarnej 
        jagody zobaczymy paproć - orlicę 
        pospolitą. Możemy też spotkać 
        konwalię, konwalijkę, nawłoć i 
        przetacznik leśny, a z traw 
        znajdzie się śmiałek pogięty.
          W runie borów jodłowych w 
        Górach Świętokrzyskich ważną 
        rolę odgrywają mchy i paprocie. 
        Wśród nich błąka się widłak. 
        Mamy też borówkę dusznicę, 
        czarną jagodę, szczawik o 
        białych kwiatach i kwaśnych 
        listkach podobnych z kształtu do 
        koniczyny. Rośnie przytulia, 
        konwalijka, gruszyczka 
        okrągłolistna. 
          Bór jodłowo_świerkowy regla 
        dolnego ma już w runie 
        charakterystyczne rośliny 
        górskie: goryczkę trojeściową, 
        powojnik alpejski, rośnie tam 
        kosmatka żółtawa, przynęt 
        purpurowy. 
          W borach iglastych i 






        mieszanych znaleźć można dziwną 
        roślinę, jakby ulepioną z wosku. 
        Jest to korzeniówka - saprofit 
        pobierający pokarm z martwych 
        cząstek organicznych, roślina 
        pozbawiona chlorofilu i dlatego 
        bladożółta. Podobnym saprofitem 
        jest gnieźnik leśny, mieszkaniec 
        cienistych lasów, zwłaszcza 
        bukowych. 
          W grądach, lasach liściastych 
        - charakterystycznymi roślinami 
        są: przytulia leśna, trujący 
        świerząbek gajowy z rodziny 
        baldaszkowatych i białe gwiazdki 
        zdrojówki, a z traw: kostrzewa, 
        turzyca, perłówka. W lasach dość 
        wilgotnych, lecz widnych, na 
        wzgórkach znajdziemy niebiesko 
        kwitnącą przylaszczkę. W jej 
        pobliżu rośnie zawilec żółty, 
        widać też białe gwiazdki kwiatów 
        zawilca gajowego. 
          Tam też można czasem spotkać 
        rzadką i chronioną krzewinkę - 
        wawrzynek wilcze łyko - o 
        różowych, pachnących kwiatkach. 
          Olesy mają niezwykle bujne 
        runo z wieloma kwiatowymi 
        bylinami i paprociami. Można tu 
        znaleźć na podmokłych miejscach 
        dość rzadką roślinę - czermień 
        błotną, której żółtozielona 
        kolba kwiatostanu jest ujęta w 
        płaską pochwę, wewnątrz białą, z 
        zewnątrz zieloną. Trafia się tu 
        także trująca psianka słodkogórz 
        o fioletowej koronie kwiatów i 
        szkarłatnych jagodach. Z traw 
        charakterystyczne są turzyce. 
          Łęgi wierzbowo_topolowe mają 
        runo bujne, wysokie. Górną jego 
        warstwę stanowią wysokie byliny, 
        na przykład trybula leśna z 
        licznej rodziny roślin 
        baldaszkowatych, bylica 
        pospolita podobna nieco do 
        piołunu, starzec nadrzeczny, 
        pokrzywy. Niżej bieleją kwiatki 
        gwiazdnicy gajowej i jasnota 
        plamista z rodziny wargowych. 
        Ponadto pną się stąd wyżej do 
        górnych pięter: chmiel i 
        kielisznik zaroślowy o 
        śnieżnobiałej, lejkowatej 






        koronie kwiatowej. Niżej wspina 
        się rdest zaroślowy i psianka. 
          W łęgach olszynowo_jesionowych 
        runo też jest wysokie i bujne. W 
        najwyższej jego warstwie panuje 
        pokrzywa, obok wiązówka błotna o 
        kremowych pachnących kwiatach 
        zebranych w duże podbaldachy, 
        ostrożeń i wiele innych. Niżej, 
        w warstwie środkowej - 
        baldaszkowaty świerząbek 
        orzęsiony, niecierpek pospolity, 
        tojeść i paprocie. Jeszcze niżej 
        kryje się jaskier rozłogowy, 
        rzeżucha i mchy. Z roślin 
        pnących spotkać można chmiel jak 
        we wszystkich wilgotnych lasach. 
          Ponad granicą lasów - w 
        kosówce tatrzańskiej - bywa runo 
        podobne jak w borach górnego 
        regla: paprocie, czarna jagoda, 
        borówka brusznica. 
          W zaroślach kosej olchy w 
        Bieszczadach spotykamy i okazałe 
        byliny, i rośliny niskie w 
        warstwie przyziemnej: szczaw 
        górski, nawłoć, czasem dzwonek 
        rozłogowy i ostrożeń 
        wschodniokarpacki. Rośnie tam 
        też borówka czernica, podbiałek 
        alpejski, kosmatka olbrzymia i 
        siódmaczek leśny. 
        
          "Grzybów było w bród"... 
        
          Na dnie lasu warto zająć się 
        grzybami, których wegetatywne 
        ciało - grzybnia - utworzone z 
        nitkowatych strzępów często 
        rozwija się w głębi podłoża i 
        stamtąd czerpie pokarm z materii 
        organicznej. To co potocznie 
        nazywamy grzybem (np. grzyby 
        kapeluszowe), jest tylko 
        owocnikiem wyrastającym z 
        ukrytej przed naszym wzrokiem 
        grzybni. 
          Grzyby niższe - to przede 
        wszystkim różne pleśnie 
        (pleśniaki, pędzlaki, 
        kropidlaki, sierpiki). Z grupy 
        pędzlaków wywodzi się słynna 
        penicylina, która zrobiła 
        karierę w medycynie. Ale nie 
        jej będziemy tu szukać. Pleśnie 






        na ogół spełniają ważną rolę w 
        gnijącej ściółce leśnej i w 
        próchnicy, na przykład lasu 
        bukowego. 
          Grzybnia pleśni i grzybnia 
        wyższych grzybów oplata korzenie 
        drzew i roślin zielonych gęsto 
        splecionymi z nitek strzępkami. 
        Zgodne współżycie grzybni z 
        roślinami - mikoryza i symbioza 
        - polega na korzystnej wymianie 
        pokarmów. Życie większości 
        naszych grzybów leśnych jest 
        ściśle związane z życiem drzew, 
        o czym świadczą ich nazwy. Pod 
        osiną widzimy ceglasty kapelusz 
        podosiniaka, dalej mamy 
        podbrzeźniaki, olszówki. Maślak 
        zwyczajny harmonijnie współżyje 
        z sosną, a maślak żółty - z 
        modrzewiem. Strzeżmy się grzybów 
        trujących, ale nie niszczmy ich, 
        bo kto wie, jakim drzewom 
        pomagają one do życia. 
          Amatorami grzybów są nie tylko 
        ludzie. Poszukują ich i zjadają 
        je sarny, jelenie, dziki. 
        Zwierzęta są odporniejsze na 
        grzyby trujące. Jelenie zjadają 
        podobno bezkarnie śmiertelne dla 
        ludzi muchomory. 
          Wiele leśnych ssaków chętnie 
        jada podobne do trufli 
        jeleniaki, ukryte w próchnicy 
        lasów bukowych. Grzyby lubi 
        bardzo rzadki już u nas 
        niedźwiedź tatrzański, lubi je 
        borsuk, zając, dziki królik. A 
        wiewiórka suszy je, nadziewając 
        na sęczki drzew, na zimę do swej 
        spiżarni. 
        
          Tajemnica porostów
        
          W wyższych piętrach lasu warto 
        poszukać dość tajemniczych 
        roślin - porostów. Są to 
        organizmy złożone z glonów i 
        współżyjących z nimi grzybów. 
        Strzępki grzybni oplatają się 
        komórkami glonów albo, w 
        przypadku plechy, układają się 
        warstwami. Porosty spotykane na 
        pniach i gałęziach drzew nie 
        pasożytują na nich, bo wodę i 






        pokarm pobierają z otaczającego 
        je środowiska, bez uszczerbku 
        dla gospodarza. Są epifitami, 
        tj. roślinami nie zakorzenionymi 
        w glebie, lecz rosnącymi na 
        drzewach. Epifitami są też 
        niektóre mchy. Wiele epifitów 
        nadrzewnych spotykamy na bukach 
        porastających zbocza Łysej Góry. 
        
          Groźne słowo: bakterie!
        
          Zstępując znowu na dno lasu, 
        aż do leśnej gleby, trzeba 
        powiedzieć o bakteriach, które 
        odgrywają w życiu lasu dużą i 
        pozytywną rolę. Nam słowo to 
        kojarzy się zawsze z chorobą, a 
        tymczasem właśnie wiele szczepów 
        bakterii przyczynia się do tego, 
        że trwa życie na ziemi. To 
        bakterie są jednym z głównych 
        czynników utrzymujących 
        krążenie materii w przyrodzie i 
        są ważnym czynnikiem 
        glebotwórczym. 
        
          Gleba leśna
        
          Ma także wyższe i niższe 
        warstwy. Grzyby i bakterie 
        rozkładają ściółkę leśną, 
        spulchniają leśną warstwę gleby, 
        w której zakorzeniają się 
        rośliny o wątłych korzeniach z 
        niższych pięter lasu. Nieco 
        głębiej sięgają korzenie bylin, 
        większych roślin zielonych, 
        wreszcie krzewów. Do 
        najgłębszych warstw podglebia 
        schodzą korzenie drzew, 
        układające się pod wpływem 
        podłoża i potrzeb danego drzewa 
        albo systemem palowym (w głąb), 
        albo ukośnym (w różne strony), 
        albo też płaskim (tuż pod 
        glebą). 
        
          Drzewa dziś i wczoraj
        
          I nie tylko wielkich kniaziów. 
        Do dziś oglądamy tysiącletnich 
        staruszków rówieśników państwa 
        polskiego. Oto w Górach 
        Świętokrzyskich pod Zagnańskiem 






        rośnie prastary dąb Bartek 
        "pamiętający" całe nasze dzieje, 
        bo ma już - jak się na ogół 
        podaje - 1200 lat (obwód jego 
        mierzy przeszło 87m, wysokość 
        237m). Swego czasu profesor Jan 
        Sokołowski  * zrobił spis 
        "lokatorów" Bartka. W jednym 
        okresie lęgowym w dziuplach tego 
        dębu gnieździło się 8 par 
        szpaków, 6 par jerzyków, 2 pary 
        wróbli mazurków oraz po jednej 
        parze: pleszki ogrodowe, 
        muchołówki żałobne, sikorki 
        bogatki, sikorki modre, kowaliki 
        i krętogłowy. Wśród gałęzi zaś 
        uwiły sobie gniazda zięby i 
        gołębie grzywacze. Uczepione 
        pazurkami ścianek dziupli, 
        przesypiały tu dzień liczne 
        nietoperze. 
          Jan Sokołowski - znany badacz 
        - zoolog i ornitolog, zasłużony 
        w dziedzinie ochrony ptaków w 
        Polsce. Jest m.in. autorem 
        książek: "Z biologii ptaków" i 
        "Ptaki ziem polskich". 
          Za rówieśnika Polski uważa się 
        też tysiącletni dąb w Kadynach 
        koło Elbląga. W jego 
        wypróchniałym wnętrzu mógłby się 
        zmieścić stół i ławy. Obwód pnia 
        tego dębu mierzy prawie 107m.
          Jednym z naszych najstarszych 
        dębów jest "Dąb Pogański" w 
        Węglówce (woj. krośnieńskie). Ma 
        podobno 1200 lat, a więc też 
        "pamięta" początek Polski. 
        
          W cieniu dębów
        
          Niemniej okazale jak trzy 
        poprzednio wspomniane 
        przedstawia się "Dąb Chrobry" w 
        Piotrowicach na Ziemi Lubuskiej 
        (obwód ok. 107m). W jego cieniu 
        miał jakoby odpoczywać Bolesław 
        Chrobry, gdy jechał z drużyną na 
        spotkanie z cesarzem niemieckim 
        Ottonem Iii. 
          Piaski Wielkie (woj. 
        szczecińskie) szczycą się 
        potężnym dębem zwanym "Król 
        Niels". Podanie głosi, że w 1121 
        roku obozował pod nim Bolesław 






        Krzywousty i tu miał się spotkać 
        z królem duńskim Nielsem. A 
        grupa starych dębów przy szosie 
        Koszalin_Karlino pamięta podobno 
        czasy "traktu solnego", 
        przebiegającego tędy na 
        południe, a już z pewnością była 
        świadkiem przemarszu wojsk 
        napoleońskich na początku Xix 
        wieku. 
          Pod wieloma polskimi dębami 
        zatrzymywał się ponoć Napoleon. 
        Takim "Dębem Napoleona" szczyci 
        się leśnictwo Borkowo (woj. 
        gdańskie). Skromniej wygląda 
        "Dąb Napoleona" w Dłużku (na 
        Mazurach), bo ma tylko 400 lat i 
        mierzy trochę ponad 57m w 
        obwodzie. 
          W Niemieńsku (woj. gorzowskie) 
        atrakcją jest "Dąb Galla 
        Anonima", gdzie według podania 
        Gall Anonim miał rozpocząć 
        pisanie swej kroniki podczas 
        wyprawy Bolesława Krzywoustego. 
          Słynne są stare dęby w 
        Rogalinie w Wielkopolsce, zwane 
        "Lechem, Czechem i Rusem". 
          Najstarszym dębem w Europie 
        jest chyba sędziwy dąb w małej 
        wiosce Stelmuż na Litwie. Obwód 
        jego pnia wynosi przeszło 87m, a 
        wiek - zapewne 2000 lat. Według 
        legendy pod nim miał stać ołtarz 
        Perkuna, naczelnego bóstwa 
        dawnych Litwinów, z wiecznie 
        płonącym zniczem. Pod tym 
        świętym dębem Litwini składali 
        ongiś przysięgę przed walką z 
        Krzyżakami. 
        
          Lipy w legendzie
        
          Wiele lip posadził podobno 
        król Jan Sobieski. Między innymi 
        taką lipą chlubią się mieszkańcy 
        wsi Zawieprzyce (woj. 
        lubelskie), ale najsłynniejsza 
        jest "Lipa Króla Jana" w 
        Wilanowie. 
          Żartobliwą fraszkę na temat 
        lip ułożono w rodzinie pisarza 
        Wacława Sieroszewskiego: "Stare 
        lipy w Polsce sadził król 
        Sobieski, prócz tej, którą 






        posadził dziadzio Sieroszewski". 
        Tylko że lipy Sobieskiego 
        podziwiamy do dziś, a po lipie 
        posadzonej na Kamiennej Górze w 
        Gdyni przez Wacława 
        Sieroszewskiego nie ma śladu. W 
        okolicy Grunwaldu, we wsi 
        Ostrowite, rośnie lipa, której 
        obwód mierzy około 67m, pod nią 
        według podania odpoczywał po 
        bitwie z Krzyżakami król 
        Jagiełło, a w Łańcucie siadywał 
        ten król pod lipą jeszcze 
        okazalszą (mającą 77m obwodu). 
          W Kliniskach na Pomorzu 
        Zachodnim rośnie wspaniała "Lipa 
        Anna" (obwód ponad 87m). Wyżej 
        rozgałęzia się w cztery potężne 
        konary. Nosi to imię na pamiątkę 
        córki Kazimierza Jagiellończyka, 
        a żony księcia pomorskiego 
        Bogusława X. W Wysiedlu rośnie 
        nieco mniejsza "Lipa Jadwiga" 
        (na cześć królowej), a w Płoni - 
        potężna "Lipa Św. Ottona", pod 
        którą podobno wygłaszano kazania 
        po polsku. Trudno wyliczyć tu 
        wszystkie odwieczne lipy, 
        związane z dziejami Pomorza 
        Zachodniego. Warto jeszcze 
        wspomnieć, że w Kobylance 
        największa z grupy lip, zwanej 
        "Wieńcem Zgody", ma przeszło 500 
        lat, a zasadzona została przy 
        podpisaniu pokoju po walkach 
        między Szczecinem a Stargardem. 
        Nazwa "Lipy Woja Szczota" 
        wywodzi się od założyciela 
        Szczecina, woja (a może 
        księcia?) Szczota. Według 
        dawnych tradycji wśród starych 
        lip w Tanowie, zwanych 
        "Żercami", kapłani słowiańscy 
        żercy - składali ofiary i 
        czynili wróżby. 
        
          Nie tylko lipy i dęby
        
          Cisy i buki, klony, jesiony i 
        wiązy mają też swoją historię. 
        Warto pamiętać, że ochrona drzew 
        nie jest "wynalazkiem" naszych 
        czasów. Już statut wiślicki 
        (1347 r.) Kazimierza Wielkiego 
        ogranicza wyrąb lasów i chroni 






        je przed zniszczeniem, a 
        Władysław Jagiełło wydał 
        specjalne przepisy o ochronie 
        cisa, bardzo cenionego ze 
        względu na zalety drewna; 
        odporne na gnicie, ciężkie, 
        twarde, elastyczne - używane do 
        wyrobu kusz, łuków, strzał oraz 
        pięknych mebli gdańskich i 
        kolbuszowskich. 
          Cis rośnie bardzo powoli, a 
        żyje do 2000 lat. Najstarszym i 
        najgrubszym u nas okazem jest 
        tysiącletni cis w Henrykowie na 
        Śląsku, jest on też podobno 
        najstarszy w Europie. Ma 
        zrośnięte u dołu dwa pnie (każdy 
        ponad 37m obwodu). W 
        województwie bydgoskim 
        największe w Polsce skupisko 
        cisów "Wierzchlas" stanowi 
        resztkę istniejącej tu dawniej 
        Puszczy Pomorskiej. Najgrubszym 
        cisem w tym rezerwacie jest 
        "Bolesław Chrobry". Pod cisami w 
        Szczecinie według legendy 
        zatrzymywał się też Bolesław 
        Chrobry w drodze do Kołobrzegu. 
        Władysława Jagiełłę, obrońcę 
        cisów, uczczono nadając jego 
        imię trzem drzewom w Szczecinie. 
        "Cis Tysiąclecia" na Mazurach ma 
        właśnie około tysiąca lat.
          W Ryńsku (woj. toruńskie) 
        rośnie cis posadzony przez 
        Mikołaja z Ryńska w 1397 roku na 
        pamiątkę założenia tajnego 
        Związku Jaszczurczego walczącego 
        z uciskiem krzyżackim. 
          Jan Sobieski sadził nie tylko 
        lipy. Oto w Szamotułach 
        (Wielkopolska) legenda wiąże z 
        królem Janem trzy piękne wiązy: 
        "Wiąz Marysieńki", "Rok 1683" i 
        "Sobieski". 
          Wspaniałym wiązem chlubi się 
        Wierzbno. Drzewo to nazwano 
        "Odonicem" od rządzącego tam w 
        Xii wieku księcia 
        wielkopolskiego Władysława 
        Odonica. 
          Najpotężniejszy na Pomorzu 
        Zachodnim jest buk "Ziemomysł" 
        (obwód 7#1/27m) w Strzelewie. 
        Przebywać miał tam Ziemomysł - 






        według Galla Anonima - ojciec 
        Mieszka I.
          Objęte rezerwatem ścisłym są 
        piękne buki nad Jeziorem 
        Lutomskim w Wielkopolsce. Są one 
        pozostałością prastarej puszczy. 
        Najstarsze z nich, 
        trzechsetletnie drzewa mają 
        około 67m obwodu. 
          Do ciekawych pomników przyrody 
        należy "Klon Solarzy" (obwód 
        ponad 47m) we wsi Zatom na 
        Pomorzu Zachodnim. Tędy wiódł 
        "szlak solny" z Kołobrzegu do 
        Wielkopolski i na Śląsk. 
          Okazałe buki i jodły rosną nad 
        mogiłami powstańców z 1863 roku 
        w Zwierzyńcu (woj. zamojskie). 
          W okolicach Iławy jest 
        trzechsetletnia aleja sosnowa, 
        zwana Aleją Napoleona. Znajduje 
        się ona na trakcie przemarszu 
        wojsk napoleońskich. 
        
          Drzewa "dobre" i "złe"
        
          Różne drzewa rozmaitą w ciągu 
        wieków cieszyły się opinią. 
        Wierzono, że między życiem 
        człowieka a drzewem sadzonym w 
        dniu jego urodzin zachodzi 
        ścisły związek. Niektórym 
        drzewom przypisywano niezwykłe 
        właściwości, na przykład 
        sprowadzanie choroby na śpiącego 
        pod nimi człowieka, a nawet 
        czasem śmierci (w cieniu cisa). 
          W naszym dzisiejszym pojęciu 
        dąb jest symbolem siły, potęgi. 
        Tak też utrzymywano i w 
        starożytności, kiedy w jego 
        szumie słyszano głosy potęg 
        nadprzyrodzonych. Chociaż 
        później dąb tracił u ludzi wiele 
        ze swej niezwykłości, to jednak 
        pozostało w nim coś 
        niepokojącego. Dał temu wyraz 
        Słowacki w "Beniowskim":
        
          "Był to ów sławny dąb, gaduła 
        stary,@ jak czarownica krzywy i 
        wybladły.@ Ogniste zeschła kora 
        miała szpary,@ z konarów liście 
        na poły opadły,@ liść, co 
        pozostał - zwiędły i zwalany,@ 






        szumiał po drzewie jak krwawe 
        łachmany.@"
        
          Dąb uznawano za drzewo niemal 
        święte. Starożytnych Rzymian 
        wieńczono nie laurowymi liśćmi, 
        lecz dębowymi. W świętych gajach 
        na Litwie i Żmudzi rosły dęby 
        poświęcone bogu Perkunowi. Stare 
        wypróchniałe dęby tym bardziej 
        czczono, że ich dziuple były 
        siedzibą duchów, częściej 
        dobrych, ale czasem i złych. 
        Toteż znoszono owym duchom jako 
        ofiarę, aby pomagały albo 
        choć nie przeszkadzały, garście 
        włókna lnianego, plastry miodu, 
        sery, jaja. A ponieważ te dary 
        nocą znikały, ludność wierzyła, 
        że zabrały je duchy. 
          Na Kielecczyźnie był (a może 
        nawet jest jeszcze?) dąb zwany 
        "Doktorem", który miał leczyć 
        choroby gardła i zębów. W 
        "Encyklopedii staropolskiej" 
        Glogera znajdujemy nawet dawny 
        przepis, jak chory powinien się 
        zachować przy owym dębie. O 
        wschodzie słońca należało pójść 
        pod ten dąb i obejść go trzy 
        razy, powtarzając: "Powiedzże 
        mi, powiedz, mój kochany dębie, 
        jakim sposobem leczyć zęby w 
        gębie?".
          Według wierzeń ludowych 
        ścięcie dębu może sprowadzić na 
        ludzi karę, jak to miało miejsce 
        pod Radomskiem, gdzie zwalono 
        bardzo spróchniały dąb 
        poświęcony św. Rochowi. 
        Zapanowała tam nawet epidemia 
        tyfusu i uznano, że jest to kara 
        za świętokradztwo. 
          Lipa od wieków należała do 
        drzew dobrych, a nawet świętych. 
        Rzymianie uważali ją za drzewo 
        miłości, a na długich płatach 
        lipowego łyka pisywali czułe 
        listy do kochanek. Drzewo to 
        sadzono na pamiątkę ślubów, 
        chrzcin i zaręczyn. Dlatego tyle 
        lip rośnie dokoła domostw 
        ludzkich. Wierzono dawniej, że 
        lipę omijają pioruny. Łyko 
        lipowe jest uważane za pomocne w 






        różnych ciężkich wypadkach: 
        związywano nim na przykład 
        nieprzytomnego, umysłowo chorego 
        człowieka, służyło więc wtedy 
        jako swoisty kaftan 
        bezpieczeństwa, ale miało 
        jednocześnie moc uśmierzającą. 
          "Lipa czarnoleska, na głos 
        Jana czuła, tyle rymów 
        natchnęła" - wspomina w "Panu 
        Tadeuszu" Mickiewicz, bo liczne 
        swoje strofy właśnie lipie 
        poświęcił Jan Kochanowski. 
        Wspomina ją też serdecznie 
        Słowacki w swej "Podróży do 
        Ziemi Świętej z Neapolu"
        
          "Lubiłem lipę, co nad sławnym 
        Janem@ cień rozstrzelony 
        zbierała pod siebie@ i co rok 
        dzbanem@ niewymyślnego w żądzach 
        i w potrzebie,@ co była drugim 
        poety mieszkaniem,@ głośna 
        słowików - szpaków 
        narzekaniem.@"
        
          Wyraźnie zaś złą opinię ma 
        wierzba, tak bardzo 
        charakterystyczna dla polskiego 
        krajobrazu. Od dawna wierzono, 
        że jest ona "najulubieńszym 
        pomieszkaniem diabła", zwłaszcza 
        wierzba bardzo stara, 
        wypróchniała. Diabeł "w niej 
        przemieniwszy się w puszczyka, 
        lubi śmierć ludziom 
        przepowiadać". 
          Tchórzliwie drżąca osika też 
        nie miała dobrej sławy u ludu i 
        w starych legendach. 
          W dawnych wierzeniach zawsze 
        dobra jest leszczyna, bo "gdzie 
        rośnie przy chałupie (...), tam 
        piorun nie uderzy". 
          O brzozach dziwne rzeczy mówią 
        współcześni różdżkarze, ci co 
        wykrywają za pomocą różdżki 
        (suchej leszczynowej lub 
        wiklinowej rozwidlonej gałązki) 
        żyły wodne i mineralne ukryte 
        głęboko w ziemi. Oto brzoza ma 
        podobno chronić człowieka przed 
        złym wpływem owych podziemnych 
        wód. Pewien różdżkarz mówi, że 
        wystarczy włożyć pod materac 






        wiązkę gałęzi brzozowych, aby 
        osłabić czy nawet zniweczyć to 
        szkodliwe oddziaływanie. 
          Jesion, drzewo boga wojny, 
        Marsa, był bardzo ceniony w 
        świecie starożytnym. Z jego 
        drewna robiono najlepsze 
        oszczepy. Panowało wtedy też 
        przekonanie, że węże unikają 
        cienia tego drzewa. A że wąż był 
        od wieków symbolem zła, jedną z 
        postaci diabła, więc też 
        sadzenie jesionów koło domów 
        mieszkalnych miało na celu 
        odpędzenie złych duchów i 
        upiorów. Przesąd ten istnieje 
        jeszcze gdzieniegdzie na wsi. 
        Jesion, zaliczany więc 
        niewątpliwie do drzew dobrych, 
        tak jak i wiąz, chętnie bywa 
        sadzony przy domach. 
          Buk ma bogatą tradycję w 
        literaturze starożytnej. 
        Wergiliusz w "Eklogach" opisuje 
        pasterską grę na fujarce w 
        cieniu buka. Przez długie czasy 
        buk był w poezji symbolem 
        słodkiego, niezmąconego spokoju, 
        atrakcyjnego życia na łonie 
        natury. Jest to więc drzewo 
        dobre. 
        
          Drzewa dziś i jutro
        
          Drzew mamy w kraju, niestety, 
        coraz mniej. A nie każde drzewo 
        ma szczęście zostać chronionym 
        pomnikiem przyrody. Padają 
        podcięte piłą piękne okazy 
        naszej rodzimej flory przy 
        realizowaniu lada jakiej, nie 
        przemyślanej dostatecznie 
        koncepcji urbanistycznej, przy 
        poszerzaniu szos, wytyczaniu 
        nowych dróg albo nawet tam, 
        gdzie ich cień nie sprzyja 
        uprawom. Trudno wprost uwierzyć, 
        jak ludzie sami sobie szkodzą 
        przez całkiem bezmyślne nieraz 
        wycinanie drzew. A przecież 
        słyszymy wciąż głosy naukowców 
        ostrzegających przed 
        niebezpieczeństwem stepowienia 
        naszego kraju. Drzewa wolno 
        rosną, a tak szybko można je 






        ściąć, wystarczy jedna nie 
        przemyślana decyzja! 
        
          Soplicowskie gusty
        
          Osobiście nie lubię cyprysów, 
        co sterczą niby ostro 
        zatemperowane ołówki. Nie 
        imponują mi potężne figowce ani 
        eukaliptusy, które zrzucają 
        długimi pasmami korę ze swych 
        pni, ukazując nagie drewno. Nie 
        zachwycał mnie południowy 
        przepych zieleni, kiedy u nas 
        była już jesień. Więc po 
        powrocie z Południa z jakże 
        miłym uczuciem witałam rodzime 
        drzewa, które przybierały w tym 
        czasie wspaniałe złoto_brunatne 
        barwy jesieni. Toteż bliska jest 
        mi strofa z "Pana Tadeusza" o 
        naszych drzewach:
        
          "Czyż nie piękniejsza nasza 
        poczciwa brzezina,@ która jako 
        wieśniaczka, kiedy płacze syna@ 
        lub wdowa męża, ręce załamie, 
        roztoczy@ po ramionach do ziemi 
        strumienie warkoczy".@
        
          Nasze drzewa są piękne o 
        każdej porze roku, ale ich 
        charakter najbardziej uwydatnia 
        się zimą, kiedy stoją czarne i 
        nagie. Wtedy widać wyraźnie 
        okrągło zakrzywione gałęzie 
        kasztanowców niby ogromne 
        pazury. Lipa snuje na tle nieba 
        gęstą siatkę drobnych gałązek 
        między koronką grubszych gałęzi 
        i konarów. Piramidalne topole 
        nadwiślańskie strzelają w niebo 
        wąskimi wiązkami delikatnych 
        rózeg. Rozwiane na wietrze 
        gałęzie płaczących brzóz i 
        wierzb wyglądają doprawdy jak 
        warkocze. 
          Zanim nastąpi letni wybuch 
        zieleni, przedwiosenna, 
        seledynowa mgiełka liści raduje 
        serce i cieszy wzrok 
        rozmaitością przeglądających 
        przez nią kształtów gałęzi. 
        Wtedy to balsamiczne topole 
        wypuszczą duże, lepkie pąki i 






        tak uperfumują nimi powietrze, 
        że niemal nie będzie czuło się 
        woni miejskich spalin. Bezlistne 
        jeszcze klony przystroją się w 
        jasnozielone bukieciki kwiatów, 
        a kasztanowce zaczną powoli 
        wysuwać pierwsze włochate palce 
        liści. 
          Po eksplozji letniej zieleni 
        nastąpi jesienne żółknięcie. 
        Opadną drobne listki brzóz, 
        poczerwienieją klony, osiki i 
        ozdobne gatunki dębów. Drzewa 
        staną się piękniejsze niż latem. 
          Niezapomniane wrażenie 
        pozostało mi z Tuhanowicz, 
        dawnego majątku Wereszczaków, 
        kiedy znalazłam się w Altanie 
        Maryli, pod sławnymi lipami, 
        świadkami westchnień młodego 
        pana Adama do panny 
        Wereszczakówny. I potem jeszcze, 
        gdy siedząc na pochylonym nad 
        wodą grubym pniu olchy 
        wpatrywałam się z wysoka w 
        przejrzystą wodę 
        mickiewiczowskiej Świtezi. 
        
          Resztki puszcz
        
          Prawdziwą puszczą jest Puszcza 
        Białowieska w granicach parku 
        narodowego. Tam znajdujemy 
        wspaniały starodrzew, rozmaite 
        gatunki drzew w różnym wieku. 
        Tak właśnie, jak było zapewne w 
        naturalnej puszczy. Inne puszcze 
        są już często tylko resztkami 
        lasów naturalnych, więc tym 
        bardziej pieczołowicie trzeba o 
        nie dbać zachowując je w miarę 
        możliwości w ich pierwotnym 
        stanie. 
          Na miano puszczy zasługuje 
        jeszcze wiele ostępów w Puszczy 
        Świętokrzyskiej, jednak i tam 
        trafiają się wypadki nie 
        przemyślanego, zmasowanego 
        wyrębu albo wycinania starych, 
        parusetletnich drzew. W ten 
        sposób rezygnuje się z bardzo 
        ważnej cechy lasu naturalnego - 
        różnorodności wieku 
        poszczególnych drzew. 
          Mało wspólnego z prawdziwą 






        puszczą pierwotną ma Puszcza 
        Kampinoska. Stosunkowo najlepiej 
        wyglądają te jej partie, gdzie 
        grząski, błotnisty teren chroni 
        las przed turystami. Można 
        zrozumieć konieczność jej 
        udostępnienia; wyznaczenia 
        miejsca na parking, obozowiska, 
        biwaki, wytyczenia szlaków 
        pieszych i kolarskich. Trudno 
        jednak pogodzić się z 
        barbarzyńskim niszczeniem runa 
        leśnego podczas grzybobrania, z 
        łamaniem krzewów, zrywaniem 
        kwiatów, hałasem i zaśmiecaniem 
        lasu. 
          Do miana puszczy pretendują 
        Bory Tucholskie na Pojezierzu 
        Pomorskim, gdzie drzewostan 
        składa się przede wszystkim z 
        sosen, choć są tam też dąbrowy i 
        gaje bukowe. Pierwotnie były tu 
        lasy bukowo_sosnowe z domieszką 
        wielu innych drzew liściastych. 
        W Borach Tucholskich znajduje 
        się kilka rezerwatów, m.in. 
        rezerwat cisów. Rośnie tam też 
        wiele starych dębów, wiek kilku 
        ocenia się na około 700 lat. 
        
          Lasy tatrzańskie
        
          Na specjalną uwagę zasługują 
        lasy tatrzańskie. Są one 
        składową częścią naszego 
        najpiękniejszego parku 
        narodowego. I tu od razu narzuca 
        się niespokojne pytanie: w jakim 
        stopniu ich dzisiejszy stan 
        odbiega od naturalnego? 
          Rzeczą oczywistą były zmiany, 
        które zachodziły w miarę tego, 
        jak człowiek coraz głębiej się w 
        nią wdzierał. Największe 
        spustoszenie sprawiała 
        niszczycielska eksploatacja 
        lasów w końcu Xix i na początku 
        Xx w. Górale uważali drewno za 
        jedyny materiał budowlany, a 
        szybki rozwój Zakopanego był też 
        silnym bodźcem do zdobywania 
        drewna. Właściciele wielkich 
        terenów leśnych wycinali bez 
        litości lasy, nie dokonując przy 
        tym żadnych zalesień. Dopiero 






        kupno Kuźnic i przejęcie lasów 
        przez Władysława Zamoyskiego 
        poprawiło sytuację. 
          Jeżeli weźmiemy pod uwagę 
        takie klęski żywiołowe, jak 
        wiatr halny czy lawiny, łatwo 
        możemy sobie wyobrazić, jak 
        bardzo obecne lasy tatrzańskie 
        odbiegły od naszego wyobrażenia 
        o puszczy pierwotnej. Jej 
        fragmenty zachowały się jedynie 
        w najbardziej niedostępnych 
        miejscach regla górnego (np. 
        lasy urwiskowe na Wołoszynie). 
        Przepięknym zabytkiem pierwotnej 
        przyrody jest las świerkowy 
        "Wantule" w górnej części Doliny 
        Miętusiej. Lasy świerkowe na 
        zboczach Żabich Wierchów nad 
        Morskim Okiem i nad Doliną 
        Waksmundzką są też resztkami 
        pierwotnej puszczy. W reglu 
        dolnym spotyka się tylko 
        pojedyncze stare buki, jodły i 
        jawory, które świadczą o 
        puszczańskiej przeszłości. 
          Człowiek nie odegrał tu dobrej 
        roli: sztucznie wprowadził do 
        regla dolnego jednogatunkowe 
        lasy świerkowe, obok naturalnego 
        dla ich podłoża zespołów 
        bukowych i jodłowych. Czyste 
        świerczyny są mało odporne na 
        różne klęski elementarne, jak 
        wiatr halny, okiść oraz 
        szkodniki ze świata zwierzęcego 
        i roślinnego. 
          Im wyżej, tym lasy 
        górnoreglowe mają więcej wyłomów 
        wskutek wiatru halnego, lawin, 
        nadmiernych wypasów i nawet 
        rabunkowej eksploatacji. 
          Na terenie Tatrzańskiego Parku 
        Narodowego usuwa się jedynie 
        drzewa opadnięte przez korniki, 
        złamane przez wiatr czy lawiny. 
        Cały obszar jest podzielony na 
        rezerwaty ścisłe i częściowe. W 
        rezerwatach ścisłych kończy się 
        działalność człowieka, a 
        udostępniane są one jedynie dla 
        celów naukowych. Rezerwaty 
        częściowe - większa część lasów 
        tatrzańskich - będą stopniowo 
        odnawiane, aby doprowadzić je 






        możliwie prędko do stanu jako 
        tako naturalnego. W gniazdach 
        regla dolnego będzie się więc 
        wprowadzać jodłę, buk, jawor z 
        domieszką jesionu w dolnych 
        partiach. W istniejących już 
        lukach sadzić się będzie modrzew 
        i odmianę górską sosny 
        zwyczajnej. Optymizm budzi plan 
        zalesiania nieużytków i osuwisk 
        olszą szarą, wierzbą, modrzewiem, 
        sosną, jarzębem i osiką. 
        
          Lasy stare i młode
        
          Niewątpliwie w ciągu 
        ostatniego trzydziestolecia 
        powierzchnia naszych lasów 
        wzrosła o wiele setek hektarów. 
        Ale... są to lasy świeżo 
        posadzone, bardzo młode, a wciąż 
        ubywa drzew starych. Dlatego to 
        młodnienie lasów wcale nie 
        cieszy. 
          Czy warto tu wyliczać 
        wszystkie korzyści, jakie mamy z 
        istnienia drzew? Chyba tak, bo 
        przecież ile grzechów popełniamy 
        w stosunku do nich na każdym 
        kroku! Drzewa wpływają na 
        pogodę, łagodzą klimat, chronią 
        przed wichrami, utrzymują wilgoć 
        w powietrzu, a przede wszystkim 
        wydzielają życiodajny tlen. 
          Z życiem leśnych drzew jest 
        związana większość naszych 
        grzybów. Grzybnia obrasta 
        najdrobniejsze korzonki drzew i 
        tam następuje wymiana pewnych 
        pokarmów. Obie strony czerpią 
        stąd korzyści. Już same nazwy 
        grzybów wskazują, z jakim 
        drzewem współżyje dany gatunek,
        podbrzeźniak, podosiniak czy 
        olszówka. Strzegąc się grzybów 
        trujących, pamiętajmy, aby nie 
        niszczyć ich. Kto wie, jakim 
        drzewom pomagają do życia?
          Są jednak grzyby groźne dla 
        drzew, pasożyty, wywołujące 
        poważne choroby. Popękane 
        narośle na pniu jodły - to rak 
        jodły. Huba ogniowa zaraża 
        osiki swoimi zarodnikami i 
        powoduje psucie się drewna 






        wewnątrz pnia. Czernik klonowy 
        atakuje klony i jawory, 
        pokrywając ich liście czarnymi 
        plamami. 
          Niezwykle ważne dla naszych 
        lasów jest przywrócenie im 
        pierwotnego stanu, to znaczy 
        przejście od najpospolitszych 
        ostatnio lasów jednogatunkowych 
        (monokultur) i jednowiekowych do 
        lasów mieszanych, najbardziej 
        zbliżonych w swoim składzie do 
        lasu naturalnego, który sam się 
        przed szkodnikami broni. 
        
          Własne drzewo
        
          Byłoby dobrze, aby kult 
        sadzenia drzew stał się u nas 
        osobistą potrzebą. Mieć swoje 
        drzewo, przez siebie posadzone i 
        pielęgnowane! Tak, bo przecież 
        nie tylko na posadzeniu ma 
        polegać hodowanie własnego 
        drzewa. Trzeba pamiętać o 
        podlewaniu, podparciu palikiem w 
        razie potrzeby, o wyrywaniu 
        chwastów i spulchnianiu ziemi 
        dokoła. Czy to będzie koło 
        wiejskiego domu, czy na miejskim 
        podwórku, wzrost naszego drzewa, 
        jego pierwsze listki i gałązki - 
        wszystko to da nam radość. 
          W prasie codziennej czytałam 
        taką niezwykłą wiadomość: 
        "Drzewa do wynajęcia!" Dwaj 
        młodzi mieszkańcy Kalifornii 
        stworzyli nową "placówkę 
        usługową" - Służbę Wynajmu 
        Drzew. W zależności od 
        wynajmowanego obiektu opłata 
        roczna waha się w granicach 
        25_#150 dolarów. Za sumę tę można 
        wynająć drzewo rosnące w 
        publicznym parku. Zawarcie 
        transakcji uprawnia do 
        podziwiania go kwitnącego, 
        zbierania części jego owoców, 
        wspinania się na gałęzie i 
        urządzania pikników w cieniu 
        korony. W zamian za to 
        dzierżawca otacza drzewo opieką, 
        dba o nie, pielęgnuje, chroni 
        przed zniszczeniem. 
          Myślę, że nasza radość z 






        posiadania drzewka przez siebie 
        wyhodowanego będzie nierównie 
        większa niż z takiego 
        "wypożyczania drzewa", jakie 
        reklamują pomysłowi 
        Kalifornijczycy.
        
          Bez końca można
        
          mówić o lasach, drzewach i ich 
        znaczeniu dla ludzkości. 
        Chciałabym tu jeszcze dorzucić 
        parę słów otuchy, abyśmy nie 
        oceniali naszej leśnej 
        przyszłości zbyt pesymistycznie. 
        Trzeba pamiętać, że prowadzi się 
        szeroko zakrojoną akcję 
        zadrzewiania kraju, zwłaszcza na 
        terenach rolniczych i w 
        osiedlach. Szkółki leśne 
        produkują nieustannie mnóstwo 
        sadzonek, ale podobno przyjmuje 
        się ich zaledwie połowa wskutek 
        nieprawidłowo wykonywanego 
        sadzenia.
          A więc uczmy się sadzić drzewa 
        i róbmy to w odpowiednim czasie!
        
          Mali i duzi 
          mieszkańcy lasów
        
          Poznaliśmy już najogólniej 
        las, jako zbiorowisko roślin, 
        poczynając od wielkich drzew, a 
        skończywszy na runie leśnym w 
        podszyciu lasu. Przy uważnej 
        obserwacji "dna lasu" zauważymy, 
        jak ruchliwe panuje tam życie. 
        Tu spieszą mrówki, tam pająk 
        rozpostarł siatkę - muchołapkę, 
        obok pełznie mały chrząszczyk, a 
        spod nóg skacze pasikonik. A ten 
        las nie byłby wcale taki, jaki 
        jest, gdyby nie różne formy 
        współżycia w nim jego 
        mieszkańców. 
        
          Leśne koło życia
        
          W opisie lasu nie można się 
        obejść bez paru wciąż używanych 
        terminów: biocenoza (od greckich 
        słów: bios - życie i koinos - 
        wspólny) i biotop (bios - jw., 
        topos - miejsce). Dosłownie - 






        chodzi tu o współżycie wielu 
        gatunków roślin i zwierząt 
        (biocenoza) w pewnym określonym 
        środowisku naturalnym (biotop). 
        Współzależność rozmaitych 
        organizmów roślinnych i 
        zwierzęcych w lesie wyraźnie 
        rzuca się w oczy. Każdy gatunek 
        ma tu swoje miejsce i wpływ na 
        współmieszkańców. Gąsienice na 
        przykład zjadają liście i igły 
        drzew, same zjadane są z kolei 
        przez inne owady. Gąsienicami 
        żywią się też mniejsze ptaki, na 
        które znowu polują większe ptaki 
        drapieżne. Jest to jeden z wielu 
        możliwych przykładów 
        współzależności obowiązującej  
        w leśnym "kole życia". W 
        normalnie funkcjonującym 
        środowisku - biotopie - nie 
        dochodzi do całkowitego 
        wyniszczenia jakiegoś gatunku, 
        spowodowałoby to bowiem 
        wyginięcie innego gatunku, który 
        się tamtym żywił. Przykłady 
        zachwianej równowagi widzimy 
        natomiast tam, gdzie człowiek w 
        nie przemyślany sposób ingeruje 
        w bieg procesów życiowych 
        leśnych organizmów, gospodarując 
        w lesie według własnych 
        doraźnych potrzeb. 
        
          Mechanizmy 
          regulacji rozrostu
        
          Nadmierne rozmnożenie się 
        jakiegoś gatunku zakłóca 
        równowagę biologiczną i wtedy 
        mówimy o plagach. Bywały lata 
        plagi gryzoni. Australia 
        cierpiała kiedyś wskutek plagi 
        dzikich królików. Około połowy 
        Xix wieku słynna "inwazja" 
        kaktusów (Opuntia) w Australii 
        zaczęła się od doniczkowego 
        kaktusa, przywiezionego tam z 
        Ameryki Południowej. Kaktus ten, 
        posadzony w żywopłocie tak 
        szybko zaczął się rozmnażać i 
        rozsiedlać, że żadne próby walki 
        z "zielonym piekłem" (przez 
        wycinanie czy spalanie) nie 
        dawały wyników. Dopiero około 






        1925 roku zainteresowano się 
        owadami żerującymi na opuncji w 
        jej ojczyźnie i odkryto, że 
        najważniejszym z nich jest 
        niepozorna ćma, której gąsienice 
        niezwykle żarłocznie pożerają 
        wyłącznie opuncję, wskutek czego 
        kaktus ten w Ameryce nie może 
        się zanadto rozplenić. Tak więc 
        natura sama ustala swoje prawa, 
        reguluje rozwój organizmów i 
        wskazuje człowiekowi właściwą 
        drogę postępowania. 
        
          Pielgrzymka gąsienic
        
          Tu chcę się cofnąć do zdarzeń, 
        które działy się przeszło pół 
        wieku temu. Byłam wtedy 
        świadkiem plagi, jaka nawiedziła 
        jednogatunkowe sośniny na 
        Mierzei Helskiej. Oto pewnego 
        razu wędrując bezludnym sosnowym 
        lasem helskim, zasłuchana w szum 
        bliskiego morza, ujrzałam 
        zdumiewające zjawisko. Po 
        szynach kolejowych lazł sznur, 
        chyba dwumetrowej długości, 
        wędrujących wolno gąsienic. Szły 
        jedna za drugą, nieprzerwanym 
        ciągiem, jakby sklejone ze sobą, 
        może zwabione ciepłem nagrzanych 
        w słońcu szyn. Odszukałam je 
        potem w atlasie i podręczniku 
        entomologii. Była to strzygonia 
        choinówka - najgroźniejszy wróg 
        sosny, atakujący lite sośniny w 
        średnim wieku, pozbawione innych 
        drzew i podszytu. Tak właśnie 
        było wtedy w helskim lesie. Był 
        to zapewne okres (druga połowa 
        lipca), kiedy gąsienice opuściły 
        korony objedzonych z igliwia 
        drzew i wędrowały do warstwy 
        próchnicznej, gdzie miały się 
        przepoczwarczać i jako poczwarki 
        zapaść w stan spoczynku trwający 
        od sierpnia do marca przyszłego 
        roku. 
          Spotkanie to poprzedzało 
        wielką klęskę, którą strzygonia 
        choinówka spowodowała w latach 
        1922_#1924, występując masowo w 
        Europie na obszarze przeszło pół 
        miliona hektarów (w Polsce - 






        ponad 200 tys. 7ha). Największe 
        straty poniosła wtedy Puszcza 
        Nadnotecka, w znacznej części 
        wskutek tego wycięta. Później 
        atak strzygoni nastąpił w latach 
        1930_#1933, kiedy bardzo 
        ucierpiały Bory Tucholskie, ale 
        straty były mniejsze, bo 
        nauczono się w pewnym stopniu 
        zwalczać tego wroga. 
          Po wojnie ataki strzygoni 
        następowały w latach 1956_#1957 
        i w 1963 roku, ale likwidowano 
        je znacznie szybciej 
        wypróbowanymi środkami 
        chemicznymi. 
          Badacze tego szkodnika zrobili 
        też rejestr poznanych jego 
        wrogów. Gąsienice strzygoni 
        atakował na przykład grzyb 
        Empusa aulicae, powodując ich 
        śmiertelną chorobę. W zwalczaniu 
        "wyżu" strzygoni gra rolę 
        pasożytniczy, ale pożyteczny 
        owad - kruszynek, rozwijający 
        się z jaj złożonych w ciele 
        szkodnika. Na ogół 
        najgroźniejszymi pasożytami, 
        atakującymi gąsienice wielu 
        szkodników leśnych, są rozmaite 
        błonkówki, między innymi 
        gąsieniczniki składające swe 
        jaja w ciała innych owadów. 
        Wykluwająca się z jaja biała 
        larwa pasożytuje w ciele 
        gospodarza, tam się przeobraża i 
        wtedy dopiero opuszcza 
        wyniszczone ciało żywiciela.
          Wśród owadów drapieżnych 
        groźny jest dla strzygoni 
        chrząszcz - tęcznik liszkarz, 
        wykorzystywany w walce 
        biologicznej z tym szkodnikiem, 
        i mrówki leśne, otaczane przez 
        leśników szczególną opieką. 
          Na przykładzie strzygoni 
        choinówki wyraźnie widzimy 
        wzajemne biologiczne powiązania 
        organizmów wchodzących w skład 
        biotopu - lasu. Dlatego 
        poświęciliśmy jej tyle uwagi. 
        
          Inni wrogowie lasu
        
          Nie brak innych szkodników 






        niszczących przede wszystkim 
        lite bory sosnowe, najbardziej 
        podatne na tego rodzaju plagi. Z 
        rzędu błonkoskrzydłych są to - 
        przede wszystkim - osnuja 
        gwiaździsta, borecznik sosnowiec 
        i borecznik rudy. Z rzędu motyli 
        oprócz strzygoni żerują na 
        sosnach: barczatka sosnówka, 
        zawisak borowiec (siwotek), 
        poproch cetyniak, zwójka 
        sosnóweczka. Dla świerczyny 
        groźna jest ćma brudnica - 
        rząpica mniszka, występująca 
        niemal w całej Europie i 
        atakująca świerczyny i sośniny, 
        a z drzew liściastych - buki i 
        graby. Pierwszym pokarmem 
        młodych włochatych gąsieniczek 
        są szpilki świeżo rozwijających 
        się pędów. Dopiero starsze 
        gąsienice pożerają stare igły. 
        Niebezpiecznym wrogiem szkółek 
        sosnowych i świerkowych jest 
        chrząszcz szeliniak sosnowiec, 
        którego larwy żerują wprawdzie 
        na bezwartościowym materiale, bo 
        na korzeniach drzew ściętych, 
        ale wylęgłe z nich chrząszcze 
        zżerają strzałki i gałązki 
        młodych drzewek w uprawach. 
        Szeliniak potrafi przegryźć na 
        wylot strzałkę jednorocznej 
        sosenki czy świerka, a wtedy 
        wierzchołek odpada. Zwalcza się 
        go za pomocą pułapek, rowków 
        chwytnych i środków chemicznych. 
        Chrząszcz smolik znaczony 
        atakuje szkółki sosnowe i groźny 
        jest właśnie w stadium larwy. 
        Dorosły chrząszcz jest mało 
        szkodliwy. 
        
          Szkodniki wtórne
        
          Taką nazwą określają leśnicy 
        owady żerujące na drzewach 
        obumierających, chorych czy 
        ściętych, w odróżnieniu od 
        opisanych szkodników 
        pierwotnych, atakujących drzewa 
        zdrowe. 
          Groźna jest żerdzianka 
        sosnówka - chrząszcz z rodziny 
        kózkowatych. Jej larwa drąży 






        szerokie chodniki pod korą, 
        naruszając drewno. Do tej 
        rodziny należy spuszczel, groźny 
        dla materiału drzewnego już 
        przerobionego, trafia się jednak 
        i w pniach na zrębach. 
          Cetyńce większe i mniejsze -  
        chrząszcze z rodziny 
        kornikowatych opadają drzewa 
        ścięte albo osłabione (np. przez 
        grzyb - opieńkę). Najbardziej 
        popularny i groźny dla świerków 
        jest chrząszcz kornik drukarz, 
        napadający głównie drzewa 
        osłabione, zaatakowane przez 
        mniszkę. Dobrze znane są jego 
        misternie kręcone korytarze w 
        drewnie, rysunkiem 
        przypominające dzieła sztuki 
        abstrakcyjnej. Autorem ciekawych 
        rysunków jest też smolik 
        jodłowiec. 
        
          Wrogowie drzew liściastych
        
          Należą do nich między innymi 
        chrabąszcz majowy i kasztanowy, 
        rzemlik topolowiec - chrząszcz z 
        rodziny kózkowatych, żerujący na 
        plantacjach i w matecznikach 
        topoli, a ze szkodników wtórnych 
        mały motyl - trociniarka 
        czerwica, spotykany na chorych 
        wierzbach, topolach, olchach, 
        brzozach i dębach. Jej gąsienice 
        wygryzają rozległe korytarze w 
        drewnie. Chrząszcz - paśnik 
        pałączasty żeruje w drewnie 
        drzew świeżo ściętych lub 
        osłabionych. Wykłada się na 
        niego drzewa_pułapki. Liśćmi 
        buków i dębów żywią się 
        skoczonosy bukowe i dębowe. 
        Chrząszcze składają po jednym 
        jaju do głównego nerwu liścia i 
        tam przepoczwarczają się w 
        oprzędzie. 
          Charakterystyczne są 
        galasówki. Ich larwy żyją w 
        tkance liścia, tworząc narośla 
        zwane galasami, chroniące larwę. 
        Galasówka dębianka żeruje na 
        liściach dębu, tworząc maleńkie 
        "jabłuszka", najpierw zielone, 
        potem żółkniejące. 90% galasówek 






        znajdujemy na dębach, resztę na 
        jarzębinie, klonie, dzikiej 
        róży. Niektóre galasówki 
        składają swoje jaja nie w 
        liściach, tylko w pączkach, 
        łodygach czy w korzeniach. 
        
          "Obory" mrówek
        
          Wiele pisano o słynnych 
        "oborach" mrówek, w których 
        pieczołowicie hodują one "krowy" 
        - mszyce, zlizując ich 
        wydzieliny - słodką spadź (rosę 
        miodową), swój wielki przysmak. 
          W lesie znajdujemy tylko kilka 
        gatunków mszyc zdecydowanie 
        szkodliwych. Inne są raczej 
        niewinne, jak na przykład 
        "krowy" mrówek czy pożytecznych 
        w lesie owadów - rączyc, które 
        także żywią się ich spadzią. 
        Warto zapoznać się z nimi 
        bliżej. Odżywiając się mszyce 
        wysysają sok z rośliny. 
        Zatrzymują z niego potrzebne dla 
        organizmu białko, natomiast 
        wydalają cukier w postaci rosy 
        miodowej. Mrówki nie tylko ją 
        zbierają, ale gładząc i 
        uciskając mszyce wywołują 
        większe wydzielanie się spadzi, 
        a więc dosłownie - doją mszyce. 
        Dbają też o swoją "oborę": 
        przenoszą do mrowisk jaja mszyc, 
        a wiosną, gdy się mszyce 
        wylęgną, umieszczają je na 
        odpowiednich roślinach. Niektóre 
        gatunki mrówek żywią się 
        wyłącznie odchodami mszyc. 
        
          Zasłużone owady
        
          Mrówki są pożyteczne. Usuwają 
        martwe szczątki zwierzęce i 
        roślinne, a więc oczyszczają 
        las, pożerają jaja, larwy i 
        poczwarki, a nawet owady 
        dorosłe, wiele szkodników 
        leśnych. Podczas wspomnianych 
        wyżej ataków strzygoni choinówki 
        mrówki odegrały bardzo pozytywną 
        rolę. Wśród obumarłych drzew 
        pozostały wszędzie zielone 
        "wyspy", właśnie tam, gdzie 






        znaleziono wielkie mrowiska 
        mrówki rudnicy. Leśnicy 
        wykorzystują więc ich pomoc; 
        przenoszą część mrowiska w 
        odpowiednie do rozwoju mrówek 
        inne zagrożone części lasu, 
        mnożąc w ten sposób liczbę 
        mrowisk. Chronią kopce mrówek 
        przed ludźmi i dzikami obudową z 
        palików, a nawet otaczają je 
        drutem kolczastym. 
          Ten, kto bezmyślnie 
        rozgrzebuje czubek mrowiska, 
        czyni tak, jak by zerwał komuś 
        dach nad głową, bo wystarczy 
        uszkodzić czubek kopca, aby całe 
        mrowisko zawilgło, wdarła się 
        tam zabójcza pleśń z góry aż do 
        najgłębszych "piwnic" i całe 
        osiedle mrówek ulega wtedy 
        zniszczeniu. 
          Główną zresztą częścią 
        mrowiska jest nie sam kopiec, 
        niekiedy półmetrowej wysokości, 
        lecz jego podziemia - 
        skomplikowany system chodników i 
        korytarzy, gdzie w najniższych 
        jego częściach z nadejściem 
        chłodów kryją się zdrętwiałe z 
        zimna mrówki, aby tam przy 
        znikomej aktywności organizmu 
        przetrwać do wiosny. 
          Ktoś mnie kiedyś zapytał, czy 
        są latające mrówki. Oczywiście, 
        są. Mrówki samce mają skrzydła 
        przez całe życie, samice tracą 
        je po odbyciu lotu godowego, a 
        mrówki robotnice są to 
        niedorozwinięte samice, bez 
        skrzydeł. To one, stale wędrując 
        po ziemi, hodują potomstwo, 
        pielęgnują poczwarki i 
        pracowicie znoszą do kopców 
        pokarm, także igły, strzępki 
        kory, kawałki żywicy i inny 
        materiał budowlany. 
          Mrówki, oprócz niewątpliwych 
        zasług w zwalczaniu szkodników 
        leśnych, mają jeszcze zasługi w 
        rozsiewaniu nasion wielu roślin 
        i w spulchnianiu gleby leśnej. 
        
          Turkoczący szkodnik
        
          to turkuć podjadek z rodziny 






        świerszczowatych, szkodnik w 
        szkółkach jednoletnich. Ten duży 
        owad (długości około 57cm) 
        szaroburorudy, owłosiony, ma 
        przednie nogi duże i mocne, 
        przeznaczone do kopania 
        podziemnych korytarzy, gdzie 
        przebywa podgryzając korzonki 
        roślin. Nie gardzi też 
        dżdżownicami, pędrakami, 
        drutowcami. Lata niechętnie i 
        ociężale, głównie nocą, wydając 
        charakterystyczny terkot. 
        Leśnicy zwalczają turkucia w 
        szkółkach leśnych za pomocą 
        puszek_pułapek. Robią też 
        pułapki z końskiego nawozu, 
        gdzie turkucie lubią zimować. 
        
          Pochwała biedronki
        
          Była to przyjaźń od 
        najwcześniejszego dzieciństwa. 
        Pierwszym moim "rysunkiem z 
        natury" była biedronka. Jakże 
        ona przepowiadała pogodę! Lepiej 
        niż teraz telewizja! Delikatnie 
        brałam ją na dłoń i powtarzałam 
        wiele razy ni to pytanie,  ni to 
        zaklęcie: "Boża krówko, czy 
        deszcz, czy pogoda?!" A ona albo 
        leciała w górę - na pogodę, albo 
        frunęła w dół na deszcz. Toteż 
        kiedy w wiele lat później 
        przeczytałam "Satyrę na bożą 
        krówkę" K. I. Gałczyńskiego, 
        oburzyłam się bardzo. "Pachnie 
        toto jak dno beczki, jakieś 
        nóżki, jakieś kropeczki - 
        ohyda". Toż to nie satyra! To 
        paszkwil! Postanowiłam jednak 
        sprawdzić, czy poeta miał do 
        tego jakieś podstawy. Miał. 
        Powąchałam parę zebranych na 
        jednym listku biedronek - zapach 
        był przykry. Wyczytałam w 
        literaturze przyrodniczej, że 
        schwytana biedronka wypuszcza ze 
        stawów odnóży żółtoczerwoną 
        cuchnącą ciecz, a ja właśnie 
        przenosiłam je na listek! Działa 
        to odstraszająco na wiele 
        zwierząt. 
          Biedronki są przeważnie 
        czerwone lub żółte z czarnymi 






        plamami, albo mają na czarnym 
        tle kolorowe plamy. Najbardziej 
        u nas pospolite to dwukropkowa 
        i siedmiokropkowa. Jedną z 
        największych jest oczatka: na 
        rudoczerwonych pokrywach ma 
        czarne plamy, otoczone 
        żółtobiałym paskiem. Jest 
        pospolita w lasach iglastych. 
          Biedronki (dorosłe chrząszcze 
        i ich larwy) należą do owadów 
        pożytecznych: zjadają mszyce, 
        gąsienice motyli, jaja osnui, a 
        także jaja i larwy stonki 
        ziemniaczanej. 
        
          Najlepszy tkacz
        
          Mowa oczywiście o pająku 
        krzyżaku, który przędzie swoją 
        sieć promieniście i rozpina ją w 
        zagajnikach sosnowych i 
        ogrodach. Rola pająków w lesie 
        jest znacznie większa, niż można 
        by sądzić. Na 840 znanych 
        gatunków europejskich aż 425 
        występuje w lesie. Pająki żywią 
        się głównie owadami i rozmaicie 
        na nie polują. Ich nici służą 
        nie tylko do łowienia owadów, 
        ale i do budowy kryjówek 
        kokonów, do ochrony jaj, 
        wreszcie jako środek lokomocji - 
        rzucane na wiatr pajęcze nitki. 
        
          Jest ich bez liku
        
          Trudno sobie nawet wyobrazić, 
        z ilu najrozmaitszych 
        mikroorganizmów składa się 
        społeczność leśna - z wielu 
        tysięcy gatunków, wymagających 
        szczególnych warunków życia, a 
        zależnych od całego środowiska. 
        Nie wspomniano tu o owadach 
        bezskrzydłych, do których należą 
        najliczniejsze - skoczogonki. Na 
        17mó2 ściółki leśnej przypada 
        ich wiele tysięcy. Są maleńkie 
        (1_#27mm), żywiące się drobnymi 
        glonami, zarodnikami, pyłkiem 
        kwiatowym, butwiejącymi 
        roślinami i gnijącymi resztkami 
        zwierzęcymi. Wspólnie z 
        roztoczami (należącymi do 






        gromady pajęczaków) rozkładają 
        ściółkę leśną i przyspieszają 
        proces humifikacji gleby, tj. 
        wytwarzania próchnicy. 
          Nie stwierdzono dotąd, aby 
        roztocze wyrządzały bezpośrednio 
        większe szkody w lesie. Mogą one 
        wprawdzie przenosić wirusowe 
        choroby, ale też atakują 
        szkodniki leśne (np. korniki). 
        Żerują na tkankach roślinnych i 
        zwierzęcych - żywych i martwych. 
        Znaleźć je można wszędzie: w 
        lasach, na polach i łąkach, w 
        wodach słodkich i słonych, nawet 
        w gorących gejzerach. 
          Do bardziej znanych roztoczy 
        należy kleszcz spotykany w 
        lasach liściastych. Niektóre 
        roztocze tworzą na roślinach 
        narośle chorobowe, inne żyją w 
        mrowiskach lub jako uciążliwe 
        pasożyty ludzi i zwierząt. 
          Trudno tutaj dać bliższe 
        informacje o wszystkich drobnych 
        mieszkańcach lasu. A przecież 
        warto jeszcze wymienić i dużego 
        chrząszcza - jelonka_rogacza (o 
        żuwaczkach w kształcie jelenich 
        rogów) objętego ochroną czy też 
        bardzo efektownego - również 
        objętego ochroną - rzadkiego 
        kozioroga dębosza. Znane są żuki 
        gnojarze, których larwy żyją w 
        odchodach zwierzęcych. Ich 
        bliskim krewniakiem jest czczony 
        w starożytnym Egipcie poświętnik 
        (Scarabeus sacer). Nasz żuk 
        gnojarz ma piękne 
        niebieskoczarne pokrywy 
        skrzydeł, długość jego wynosi 
        1,57cm. 
          Wiele ciekawych spraw i 
        tajemnic kryje się w mroku 
        leśnym, w ściółce, w mchu, pod 
        korą, w każdej najmniejszej 
        szczelince. Tu wymienieni 
        zostali tylko ci maleńcy 
        mieszkańcy lasu, którzy w jego 
        życiu odgrywają widoczną rolę.
          W lesie żyje wiele zwierząt. 
        Niektóre mieszkają w norach, 
        inne w wysoko położonych 
        dziuplach czy w koronach drzew. 
        Jakiż więc przyjąć porządek, 






        żeby nie pominąć 
        najważniejszych, nadających 
        charakter danemu zespołowi 
        leśnemu? 
          Pomówmy teraz o najokazalszych 
        mieszkańcach lasów. 
        
          Żubry - olbrzymy
        
          Głównym siedliskiem żubrów są 
        Puszcza Białowieska i lasy 
        pszczyńskie, a kilkadziesiąt 
        żubrów zadomowiło się już na 
        dobre w Bieszczadach. Są też one 
        w Puszczy Boreckiej (płn. wsch. 
        część Pojezierza Mazurskiego). 
        Żubr to zwierzę stadne, prowadzi 
        osiadły tryb życia i do wyjątków 
        należą osobniki wyruszające na 
        daleką wędrówkę. Kiedyś gazety 
        wspominały słynną wędrówkę 
        młodego żubra Pulpita, który 
        przywieziony z lasów 
        pszczyńskich w Bieszczady do 
        ośrodka hodowli żubrów, niedługo 
        w nim pozostawał. Pewnego dnia 
        opuścił okolice Ustrzyk Górnych 
        i poszedł stukilometrowym 
        marszem przez Polskę... przez 
        lasy, doliny. W jakiejś wiosce 
        po drodze rozpędził kondukt 
        żałobny, ale potem przez krótki 
        czas stał spokojnie obok trumny 
        z nieboszczykiem. Nie ruszył jej 
        i wkrótce poszedł dalej. 
        Następnie spustoszył stragan z 
        warzywami i dotarł do 
        przedmieścia Sanoka. Tam dopiero 
        podstępem złapano zbiega i w 
        klatce przewieziono do Ustrzyk. 
        Czy go to zniechęciło do 
        dalszych eskapad? O tym historia 
        milczy. 
          W 1975 roku w nadleśnictwie w 
        Pułtusku pojawił się żubr 
        włóczęga, który zawędrował tam 
        aż z Puszczy Białowieskiej. Noc 
        spędził spokojnie we wsi, po 
        prostu ułożył się przed domem 
        pewnego rolnika i zatarasował 
        drzwi tak, że nikt nie mógł 
        wyjść z domu. Potem wstał i 
        poszedł dalej, do uroczyska w 
        leśnictwie Borsuki. Zachowywał 
        się spokojnie i nie robił szkód. 






        Wysiłek służby leśnej polegał na 
        tym, aby zapewnić mu spokojną 
        wędrówkę i obronę przed 
        kłusownikami czy natrętnymi 
        widzami, bo spłoszony lub 
        podrażniony mógł się stać 
        groźny. Pamiętajmy, że stary 
        żubr osiąga wysokość w kłębie do 
        27m i wagę przeszło 8507kg. 
          Żubr jest jaroszem. Jada 
        wszelkie zioła, liście, korę. 
        Ulubionym jego drzewem jest 
        podobno jesion. Nie lubi drzew 
        iglastych, natomiast zjada 
        kolczaste liście jeżyn i 
        ostrokrzewu. Poza tym je 
        wszystko to, co i bydło 
        hodowlane. 
        
          Nasze misie
        
          Główną ostoją niedźwiedzi 
        brunatnych w Polsce są obecnie 
        Bieszczady. Kilka przebywa na 
        terenie Tatrzańskiego Parku 
        Narodowego. Często przekraczają 
        one granicę czechosłowacką, a 
        stamtąd też przychodzą do nas. 
        Leśnicy z Tatrzańskiego Parku 
        Narodowego zauważyli, że w ciągu 
        ostatnich kilkunastu lat 
        niedźwiedzie tatrzańskie jakby 
        złagodniały. Nastąpiło to pewnie 
        wskutek tego, że i stosunek 
        ludzi do niedźwiedzi bardzo się 
        zmienił. Dawniej tropiony, 
        mordowany, teraz stał się 
        niedźwiedź zwierzęciem 
        chronionym, poczuł się niemal 
        bezpieczny. Dawniej starał się 
        uprzedzić atak człowieka, teraz 
        napadu się nie spodziewa. Nie 
        szuka jednak spotkań z ludźmi, 
        wyczuwając obecność człowieka 
        ukrywa się i czeka na jego 
        odejście. Wbrew wspomnianym 
        optymistycznym obserwacjom jakiś 
        agresywny miś poturbował podobno 
        gajowego w Dolinie 
        Kościeliskiej. Niedźwiedzie 
        bieszczadzkie potrafią w biały 
        dzień napadać na bydło. Nie 
        słyszano tam jednak nigdy, aby 
        niedźwiedź napadł na wędrującego 
        turystę. Z obserwacji wynika na 






        ogół, że agresywność niedźwiedzi 
        bywa wywołana wrogą postawą 
        człowieka. Zimą napastliwe są 
        niedźwiedzie cierpiące na 
        bezsenność, toteż nie życzymy 
        spotkań z niewyspanym misiem. 
        Zdarza się, że niedźwiedzie 
        bardzo wcześnie, już w lutym, 
        przerywają swój zimowy sen, co 
        ma podobno zwiastować wczesną 
        wiosnę. 
          Niedźwiedź jest wszystkożerny. 
        Może być krwiożerczy i 
        drapieżny, kiedy budzi się z 
        zimowego snu, a las wczesną 
        wiosną ma jeszcze skąpą 
        roślinność. Czasem jego 
        pierwszą "przekąską" stają się 
        mrówki z rozgrzebanego mrowiska. 
        Nie gardzi też wtedy i padliną. 
        
          Szkodnicy czy pomocnicy?
        
          Mamy sporo dzików w naszych 
        lasach. Warto więc bliżej poznać 
        obyczaje tej "czarnej 
        zwierzyny". 
          W niektórych krajach dzik 
        został zupełnie wytępiony, jako 
        szkodnik kultur leśnych i 
        rolnych. Niszczy o wiele więcej, 
        niż sam zdoła pożreć. Ryje glebę 
        lasów i łąk, szukając grzybów, 
        kłączy, larw owadów, pędraków. 
        Zjada mnóstwo chrabąszczy, całe 
        gniazda myszy z ich mieszkańcami, 
        gniazda trzmieli. Jesienią je 
        żołędzie i buczynę, odwiedza 
        kartofliska, pola zbóż, buraków 
        i roślin strączkowych. Pożera 
        też padlinę. Potrafi być nawet 
        drapieżny. W ciemne zimowe noce 
        szuka czasem schronienia w 
        gospodarskim obejściu czy też 
        wdziera się do kopców 
        ziemniaczanych i buraczanych, 
        czyniąc znaczne szkody. Ale z 
        drugiej strony... 
          Pamiętajmy, że pomaga w walce 
        ze szkodnikami lasów, wyjada 
        chrabąszcze, ryjkowce, drutowce, 
        gąsienice, poczwarki motyli, no 
        i myszy! 
          W gęstych zagajnikach 
        świerkowych dziki mają wspólne 






        barłogi. Lubią mieć blisko wodę 
        i błoto. Są ostrożne, ale 
        nielękliwe, o 600 kroków zwęszą 
        człowieka, któremu nie zrobią 
        nic złego, jeżeli nie zostaną 
        podrażnione. Najgroźniejsza bywa 
        zaniepokojona locha, szczególnie 
        gdy występuje w obronie swoich 
        małych pasiastych warchlaków. 
          W prasie codziennej była 
        wiadomość o wizycie dzików w 
        piwiarni gliwickiej na 
        peryferiach miasta, dokąd 
        wtargnęła locha z szóstką 
        warchlaków, wybijając szybę i 
        przewracając po drodze skrzynki 
        z piwem. W drodze powrotnej 
        dziki odwiedziły ogródki 
        działkowe, po czym powróciły do 
        swoich lasów w nadleśnictwie 
        Czechowice. 
          Przykre wydarzenie na szosie w 
        okolicy Białegostoku miał pewien 
        kierowca. Chcąc ominąć 
        spotkanego na szosie dzika 
        wjechał do rowu, z trudem go 
        stamtąd wydobyto. A dzik zdrowy 
        i cały poszedł w las. 
          Z obserwacji wynika, że dziki 
        mają skłonność do dalszych 
        wędrówek. Znakowane w Puszczy 
        Kampinoskiej zwierzęta spotykano 
        potem w Puszczy Piskiej i w 
        okolicach Poznania. 
        
          Szczycą się
          niezwykłą urodą
        
          Jelenie występują w 
        największym zagęszczeniu w 
        następujących województwach: w 
        nowosądeckim i przemyskim, no i 
        oczywiście w Puszczy 
        Białowieskiej. 
          Młodym jeleniom ze wzgórków 
        kości czołowych wyrasta wieniec 
        i rozgałęzia się z wiekiem w 
        wielkie poroże ważące od 5 do 
        87kg. Samce zrzucają poroża na 
        wiosnę, a w sierpniu mają je 
        znów całkowicie odrośnięte. 
        Przed wojną zabito w Polsce 
        zachodniej jelenia z wieńcem 
        rogów wagi 127kg! Samica jelenia 
        - łania - jest bezroga. 






          W dzień jelenie ukrywają się w 
        swoich legowiskach i dopiero 
        wieczorem wychodzą na żer. 
        Obecnie ich ulubionymi 
        siedliskami są ośrodki leśne 
        otoczone polami, na których 
        żerują. Jeleń, podobnie jak 
        dzik, chętnie kąpie się w 
        błocie, a potem zrzuca je, 
        czochrając się o pień drzewa. Ma 
        świetny słuch i węch. Człowieka 
        zwietrzy o 600 kroków. Jest 
        bardzo płochliwy. Woli poruszać 
        się w widnych, wysokopiennych 
        lasach, bo w podroście i 
        niższych zaroślach robi porożem 
        wiele szumu. 
          W gospodarce rolnej i leśnej 
        to piękne zwierzę jest jednak 
        szkodnikiem. W zimie pożywienie 
        jego składa się głównie z 
        oziminy, nasion, pączków, kory 
        drzew iglastych, zeschłych traw, 
        jałowca, wrzosu. Na wiosnę 
        urozmaica sobie jadło zielskiem, 
        trawami, zbożem, burakami, 
        kapustą, kalafiorami. Chętnie 
        jada grzyby, żołędzie, buczynę. 
        Niszczy nieraz zasiewy owsa i 
        kartofli. W lesie ogryza z kory 
        sadzonki młodych drzewek. 
        
          W poszukiwaniu 
          ciszy i przestrzeni
        
        łosie trzymają się lasów 
        obfitujących w trzęsawiska, 
        torfowiska i jeziora. Najwięcej 
        jest ich na terenie województwa 
        łomżyńskiego i białostockiego. 
        Znane są łosie z Puszczy 
        Kampinoskiej. Ostatnio 
        zadomowiły się też w lasach 
        kujawskich. Te ociężałe, 
        wysokonogie, ogromne jelenie są 
        już wszędzie bardzo 
        przetrzebione. 
          Są przede wszystkim 
        liściożerne. Lubią wierzbę, 
        brzozę, olchę, jesion. Zjadają 
        drobne krzewinki, smakują im 
        grzybienie białe. Często też 
        obdzierają korę z drzew. 
          Zauważono je też w lasach na 
        Wybrzeżu Koszalińskim. Wędrówki 






        swoje odbywają tam już podobno 
        od kilku lat. Zapewne łosie 
        znajdują tam więcej przestrzeni, 
        więcej ciszy i spokoju. Trudno 
        im się więc dziwić. Przed kilku 
        laty stado łosi osiedliło się w 
        okolicy Złocienia, w 
        nadleśnictwie Skórki. 
        
          Przybysze z Południa
        
          Daniele, zwierzęta mniejsze od 
        jeleni i większe od sarn, 
        przesiedlone dawno z Azji 
        Mniejszej do krajów 
        śródziemnomorskich, trafiły też 
        do nas. Na początku Xx wieku 
        całe ich stada żyły w lasach 
        koło Tomaszowa Mazowieckiego, 
        ale wyginęły podczas wojny 
        światowej. Teraz mamy ich prawie 
        3 tysiące w lasach 
        dolnośląskich, w Poznańskiem i 
        północno_zachodniej części 
        kraju, a przesiedla się je też w 
        inne miejsca. Przesiedlone czują 
        się dobrze, jeśli las ma gęste 
        podszycie, gdy znajdują 
        odpowiednie dla siebie runo 
        leśne i wodę. Łatwo je poznać - 
        latem mają na futrze białe 
        plamy i białe lustro z czarnym 
        otokiem. Trafiają się wśród nich 
        albinosy. W lasach opolskich 
        wśród większego stada danieli 
        znalazły się dwa albinosy o 
        białej jak śnieg sierści. Są one 
        podobno rzadkością. 
        
          Najzgrabniejsze 
          z jeleniowatych
        
          Mowa oczywiście o sarnach i 
        kozicach. Sarny przebywają 
        najchętniej w młodych 
        zagajnikach, skaczą zwinnie, 
        mają świetny węch i są bardzo 
        ostrożne. Samiec - kozioł, gdy 
        wyczuje niebezpieczeństwo, 
        pierwszy daje znak do ucieczki, 
        nie oglądając się na samicę z 
        młodymi. Sarna - koza, jak każda 
        matka, robi natomiast wszystko, 
        aby ocalić sarniątko. Znany jest 
        fakt napaści kuny na małego 






        koziołka. Matka sarna dopadła ją 
        błyskawicznie i, stojąc na 
        tylnych nogach, przednimi 
        ostrymi racicami bębniła z 
        całych sił w grzbiet kuny, która 
        musiała wypuścić zdobycz i 
        uciec. 
          Sarny są ostrożne, ale łatwo 
        je oswoić. Często spotykają się 
        z ludźmi w parkach, nawet 
        przychodzą w odwiedziny, ufne, 
        że nic ich złego nie spotka. Są 
        dość wybredne, jadają 
        najchętniej delikatne części 
        roślin, pędy drzew, rośliny 
        polne. 
          Kozice tatrzańskie przebywają 
        głównie wśród turni i w 
        kosodrzewinie, a na zimę schodzą 
        niżej w lasy. Są to bliskie 
        krewne antylop. Odznaczają się 
        zdolnością do wysokogórskiej 
        wspinaczki i pięknych skoków. 
        Żerują w dzień, żywiąc się 
        młodymi pędami krzewów i drzew, 
        korą, mchami i porostami. Latem 
        głównym pokarmem kozic jest 
        roślinność trawiasta i zielona. 
        Noce spędzają zaszyte w 
        kosodrzewinie, w pieczarach i 
        kotlinach. Kozice zbierają się w 
        stadka; jeżeli któraś z nich 
        zauważy coś podejrzanego, 
        alarmuje towarzyszki gwizdem i 
        tupaniem. Ostatnio taternicy 
        zaobserwowali zmniejszoną 
        płochliwość kozic, które 
        pozwalają podejść do siebie dość 
        blisko. 
        
          Genialni budowniczowie
        
        to oczywiście bobry. Trudno 
        obliczyć, ile ich jest, niełatwo 
        przeprowadzić spis w żeremiach 
        na wodzie czy w przybrzeżnych 
        norach o podwodnym wejściu. 
        Niemniej wiadomo, że populacja 
        bobrów wzrosła w ostatnich 
        latach zarówno na skutek 
        migracji naturalnej, jak i 
        sztucznego rozsiedlania bobrzych 
        rodzin. W 1982 roku mieliśmy w 
        Polsce ponad 2 tysiące tych 
        zwierząt. W latach 1974_#1982 






        przesiedlono je do 12 nowych 
        rejonów w zlewni Wisły oraz do 3 
        w zelwni Odry. Łącznie w kraju 
        mamy ich już ponad 450 
        stanowisk bobrów. Większość - to bobry 
        europejskie. Tylko na mazurskiej 
        rzece Pasłęce są bobry 
        kanadyjskie, mniejsze od 
        naszych, o charakterystycznym, 
        niezgrabnym pysku, mające inny 
        skład chemiczny wydzielin. 
        Nieliczne bobry europejskie 
        żyjące w północnej części tego 
        rezerwatu nie kojarzą się w pary 
        z kanadyjskimi i stosunki między 
        nimi są oziębłe. 
          Bobry prowadzą nocny tryb 
        życia i wyłażą na żer dopiero po 
        zachodzie słońca. 
          Główną siedzibą bobrów jest 
        Pojezierze Suwalskie, jest tutaj 
        kilka rezerwatów bobrowych: 
        Stary Folwark, Ostoja Marychy, 
        Zakąty, Bobruczek (pod Sejnami). 
        Rezerwat bobrów jest też na 
        Pojezierzu Ełckim. Od dość dawna 
        osiedliły się też bobry w 
        kanałach dawnych fortów twierdzy 
        w Osowcu. 
          Trudno zaliczyć bobry do 
        właściwych mieszkańców lasu, gdyż 
        swoje żeremia budują na płaskich 
        zalewach i żyją zawsze nad wodą. 
        Niemniej żyją z lasu! Las 
        dostarcza im pokarmu w postaci 
        liści i kory drzew, drewno też 
        służy im jako podstawowy budulec 
        żeremi i słynnych bobrowych tam. 
        Ulubionymi drzewami bobrów są: 
        wierzby, jesiony, topole, 
        brzozy, rzadziej wiązy, olchy, 
        dęby. Gardzą drzewami iglastymi. 
        Lubią zjadać kłącza, łodygi i 
        liście roślin wodnych. W 
        niektórych miejscowościach 
        dochodzi nawet do kolizji 
        potrzeb bobrów z interesami 
        rolników. Wskutek spiętrzania 
        wód następuje czasem zalewanie 
        łąk i pól ornych oraz 
        podtapianie lasów. 
        
          Nocni łowcy
        
          Kun jest w naszych lasach 






        kilkanaście tysięcy. Dzień 
        najchętniej przesypiają w 
        głębokich dziuplach drzew. 
        Nocami polują na ssaki: 
        młodziutkie sarenki, małe 
        zajączki i myszy. Gnębią 
        wiewiórki i wszelkie kuraki. 
        Napad kuny na małe sarniątko nie 
        jest rzadkim wypadkiem. Mięsny 
        pokarm uzupełnia sobie kuna 
        owocami leśnymi (np. jarzębiny). 
        Kuna leśna ma licznych 
        krewniaków: kunę kamionkę, 
        tchórza, łasicę, gronostaja. 
          Wydaje się to dziwne, ale 
        bliskim krewniakiem zwinnej kuny 
        jest ociężały drapieżnik - 
        borsuk. Zresztą jego pożywienie 
        nie jest wyłącznie mięsne, bo 
        jada on też owoce i korzenie 
        roślin, można by go więc 
        zaliczyć do zwierząt 
        wszystkożernych. 
          O borsuku wiemy stosunkowo 
        dużo, chociaż trudno go 
        obserwować, bo żeruje nocą. 
        Mieszka na pagórkach w suchych 
        norach, które czysto utrzymuje. 
        Do takiego podziemnego 
        mieszkania prowadzi nieraz kilka 
        wejść z korytarzami. Wiadomo, że 
        borsuk to samotnik. Każdy ma 
        własną norę dla siebie. Czasem w 
        korytarzu wiodącym do nory 
        zadomowi się lis. Borsuki, 
        dopóki mogą, znoszą jakoś 
        sąsiedztwo tego nieproszonego 
        sublokatora. Lis chętnie 
        korzysta z gotowej nory, bo sam 
        ma za cienkie, za delikatne łapy 
        do kopania w ziemi. Zdarza się 
        jednak, że czyścioch_borsuk musi 
        opuścić swoją norę, gdy lisy 
        zanadto się rozmnożą i 
        zanieczyszczą mu podziemne 
        korytarze. 
          Głównym pożywieniem borsuka są 
        owady, szkodniki leśne, ślimaki, 
        dżdżownice, myszy, osy, trzmiele 
        i... jaja ptasie. Czasem udaje 
        mu się upolować młodziutkiego 
        królika czy pisklę. Jednakże nie 
        należy uważać go za szkodnika. 
        Jesienią najada się porządnie, 
        obrasta w sadło na zimę i idzie 






        spać. Czasem budzi się na krótko 
        z zimowego snu, aby się napić i 
        coś przegryźć. A wiosną wyłazi z 
        nory chudy jak szczapa po 
        zimowej głodówce. 
        
          Przybysze ze Wschodu
        
          Do rodziny psów należy jenot, 
        który z południowo_wschodniej 
        Azji został sztucznie 
        rozprowadzony na europejskich 
        terenach ZSRR, a stamtąd 
        przewędrował do Puszczy 
        Białowieskiej i dalej na Mazury 
        i Pomorze. Unika głębin leśnych 
        i zamieszkuje lesiste, podmokłe 
        okolice. Żeruje głównie nocą. 
        Latem zjada płazy, ślimaki, 
        owady, drobne ssaki i ryby, a 
        jesienią jagody i owoce. 
        
          Chytre lisy
        
          Do rodziny psów należą też 
        nasze pospolite rude lisy, 
        których mamy dość dużo. Poza 
        człowiekiem nie mają one u nas 
        żadnych wrogów. Jadają padlinę, 
        ale ponieważ nie znajdują jej 
        wiele, polują, a są, jak 
        wiadomo, zwinne i chytre. Ofiarą 
        ich padają przede wszystkim 
        myszy, poza tym ptaki, małe 
        sarniątka, wiewiórki, króliki, 
        zające, żaby, jaszczurki. 
        
          Leśne koty
        
          Do licznej rodziny kotów 
        należą u nas: bardzo już rzadki 
        i chroniony żbik (w Karpatach) i 
        ryś, który jest zwierzęciem 
        łownym. 
          Żbik, z wyglądu podobny do 
        wielkiego, pręgowanego kota 
        domowego, przebywa w gęstych i 
        dużych borach, cienistych lasach 
        iglastych. Mieszka tam w 
        obszernych dziuplach starych 
        drzew albo wprowadza się do nor 
        lisich czy borsuczych. Zjada 
        myszy, poluje na wszystkie małe 
        ptaki, dusi zające, króliki, 
        wiewiórki, bażanty. Napada nawet 






        na małe sarenki. 
          Ryś jest znacznie większy od 
        żbika. Ma charakterystyczne 
        pędzelki na uszach, bokobrody i 
        piękne, gęste futro 
        brunatnoszare z delikatnymi 
        cętkami. Woli zapolować na 
        większą zwierzynę, na przykład 
        na sarnę, a gardzi podobno 
        małymi gryzoniami, chociaż 
        spotkanej po drodze myszy też 
        nie przepuści. 
        
          Wilki
        
        po długiej dyskusji, w 1974 roku 
        zaliczono wreszcie do zwierząt 
        objętych ustawowym okresem 
        ochronnym. Wilków pozostało w 
        Polsce około 180 sztuk, głównie 
        w Bieszczadach. Jeszcze niedawno 
        wypłacano 3 tysiące złotych 
        premii za zabicie wilka, nic 
        więc dziwnego, że ich pogłowie 
        szybko malało. Zaistniała więc 
        obawa, że wilki mogą wkrótce 
        stać się osobliwością, którą 
        można będzie zobaczyć tylko w 
        Zoo. 
        
          Leśny drobiazg
        
          Wiewiórkę znamy dość dobrze. 
        Wiemy o jej zimowych kryjówkach 
        w dziuplach i o nadrzewnych 
        letnich gniazdach, w których 
        wychowuje swoje małe, i o jej 
        licznych, ale zapomnianych 
        spiżarniach. 
          Znacznie mniej natomiast są 
        znani jej dalecy krewniacy - 
        pilchy, które są łącznikiem 
        między myszo_ i 
        wiewiórko_kształtnymi. Są to 
        zwierzęta drobne, przesypiające 
        dzień w dziuplach drzewnych, 
        rzadziej w wygrzebanych norkach 
        czy w rozpadlinach skał, a 
        żerujące nocą. 
          U nas żyją z tej rodziny 
        popielice, o których piszę w 
        rozdziale "Myszy nie myszy". 
        
          Najpospolitszy gryzoń
        






          Mysz leśna różni się od myszy 
        zaroślowej i polnej bardzo białą 
        barwą podbrzusza, ostro 
        odcinającą się od 
        kasztanowobrunatnej barwy 
        grzbietu. Ma żółty albo 
        pomarańczowy "krawacik". Żywi 
        się nasionami i owocami, zjada 
        też jaja ptasie i owady. 
        Wprawdzie myszy leśne są głównie 
        lokatorkami podziemnych norek i 
        korytarzy, ale budują sobie 
        schronienia nadziemne. Zimą 
        przenoszą się często do domostw 
        ludzkich. 
        
          W gęstych zaroślach
        
        z licznych norników w lesie 
        spotkać można tylko nornicę rudą 
        o dużej głowie, przytępionym 
        pyszczku i wystających z futra 
        uszach. Grzbiet ma rudy, boki 
        szare, brzuch i łapki białe. 
        Żyje w lasach liściastych, 
        parkach i ogrodach. Jej pokarm 
        jest urozmaicony: ziarna zbóż i 
        nasiona innych roślin, korzenie, 
        kora młodych drzewek, ale też 
        owady i robaki, czasem nawet 
        mały ptaszek. Gniazdo buduje 
        byle jak, ale dość solidnie, 
        zawsze w gęstych krzakach. 
          Tam też możemy spotkać jeża, 
        którego kryjówką bywają 
        spróchniałe drzewa i opuszczone 
        nory. Czynny jest od zmierzchu 
        przez całą noc. W dzień 
        odpoczywa. Jeż żywi się przede 
        wszystkim owadami i ich larwami, 
        dżdżownicami, płazami, nagimi 
        ślimakami, rzadziej je rośliny. 
        Swego czasu panowało 
        przekonanie, że jeż tępi myszy, 
        ale bliższe obserwacje nie 
        potwierdzają tego. Dodatkowo też 
        jada trochę owoców i nasion. 
        Przysmakiem jego są pisklęta. 
        Uważany jest za zwierzę 
        pożyteczne w lesie. Objęty jest 
        ochroną gatunkową. 
          Na zimę jeż zagrzebuje się 
        gdzieś pod liśćmi w gęstych 
        krzakach, na dnie wykrotu itp., 
        gdzie nie podchodzi woda. Czasem 






        naznosi jeszcze w pyszczku 
        trawy, mchu, suchych liści. W 
        takim gnieździe zapada w 
        głęboki, zimowy sen. 
        
          Latają nocą
        
          W pogoni za leśnymi owadami 
        latają nocą nietoperze. 
        Najpospolitszy i największy z 
        naszych nietoperzy - to borowiec 
        wielki. Dzień cały spędza on w 
        bardzo wysokich dziuplach, 
        dopiero o zmierzchu wylatuje na 
        polowanie, niszcząc wiele 
        letnich szkodników, między 
        innymi brudnicę nieparkę, 
        strzygonię choinówkę, 
        chrabąszcze i inne owady. Zimę 
        borowce spędzają gromadnie, śpią 
        uczepione łapkami u stropu 
        jaskini czy dziupli, główkami w 
        dół, otulone błonami lotnymi, 
        jak w śpiworach. 
        
          Myszy nie myszy
        
          Jeżeli coś małego ciemnego z 
        długim ogonem smyrgnie w gęstą 
        ściółkę leśną, to pierwszą naszą 
        myślą jest: nic innego tylko 
        mysz! 
          Mało wnikliwy obserwator w 
        najlepszym razie odróżni od 
        myszy kreta. Ten nie zniknie 
        błyskawicznie wśród zleżałych 
        liści, tylko niby gruby wałeczek 
        przetoczy się przez drogę, aby 
        wkopać się w bezpieczną miękką 
        glebę nad rowem. No i w 
        wyglądzie jest wyraźna różnica: 
        kret nie ma tak długiego ogonka, 
        raczej coś szczątkowego. 
          O właściwych myszach (Muridae) 
        można by pisać długo i sam 
        rejestr spotykanych u nas 
        rodzajów zająłby wiele miejsca. 
        Zajmijmy się więc tylko ich 
        najmniejszym przedstawicielem, 
        którym jest 
        
          badylarka
        
          Malutka mysz badylarka 
        (Micromys minutus) ma niecałe 






        77cm długości, a 67cm wynosi jej 
        chwytny ogon, który pomaga w 
        wielu życiowych kłopotach. 
        Choćby przy dostawaniu się do 
        gniazdka, zawieszonego wysoko na 
        źdźble trzciny czy pszenicy. 
        Gniazdko to ma kształt 
        spłaszczonego jaja, a jego 
        szkielet stanowią na przykład 
        specjalnie postrzępione liście 
        turzycy. Dopiero na tej 
        podstawie badylarka wije 
        gniazdko, wypełniając je zbitą 
        warstwą puchu z bazi, z pałki 
        wodnej, trzcinową wiechą itp. 
        Takie zwarte, spilśnione 
        wysłanie nadaje gniazdku dużą 
        trwałość. Mały otwór prowadzi do 
        wnętrza wysłanego delikatną, 
        miękką ściółką. 
          Gniazda badylarek często 
        znaleźć można na wysokich 
        źdźbłach pszenicy (szczególnie w 
        województwach 
        północno_zachodnich). Myszki te 
        są tak lekkie i zwinne, że łatwo 
        przy pomocy chwytliwego ogonka 
        wspinają się i zbiegają po 
        łodygach. W sąsiedztwie gniazda 
        kłosy pszenicy są ścięte, gdyż 
        badylarka lubi ziarno. 
          Gniazdko jest miejscem 
        lęgowym. Na zimę badylarki 
        przenoszą się do ziemnych nor i 
        stodół. Żywią się one nasionami, 
        zielonymi częściami roślin, 
        jagodami i owadami. 
        
          Drapieżne maleństwo
        
          Ryjówkę, naszego najmniejszego 
        drapieżnika, najczęściej bierze 
        się mylnie za mysz, chociaż z 
        pyszczka wcale myszy nie 
        przypomina. Pyszczek ryjówki 
        jest długi, spiczasty, 
        zaopatrzony w ostre jak szpilki 
        ząbki. Dzięki tym 
        ząbkom_szpileczkom ryjówka 
        aksamitna (Sorex araneus), 
        długości około 77cm, albo 
        ryjówka malutka (Sorex minutus), 
        jeszcze o połowę od aksamitnej 
        mniejsza, potrafią zaatakować 
        dwa razy większego od siebie 






        wroga - żabę, jaszczurkę, mysz, 
        i wyjść z tej walki zwycięsko. 
          Wiecznie głodna i niezwykle 
        ruchliwa ryjówka poluje głównie 
        nocami, ale też w dzień smyrga 
        po mysiemu wśród ściółki leśnej 
        czy zimą pod śniegiem, 
        niestrudzenie szukając mięsa. 
        Tępi przede wszystkim owady - 
        szkodniki lasu, toteż jej rola w 
        lesie jest niemal tak ważna jak 
        owadożernych ptaków. A jeżeli 
        weźmiemy pod uwagę wielką 
        płodność (rodzi 3_#5 razy do 
        roku po 2_#8 młodych), to nie 
        zdziwi nas, że na 17ha 
        Białowieskiego Parku Narodowego 
        przypada kilkaset, a nawet 
        tysiąc ryjówek. 
          Trudno wzbudzić jednak w sobie 
        sympatię do tych pożytecznych 
        zwierzątek, jeżeli się pozna ich 
        ponure stosunki rodzinne, 
        interesująco opisane przez dr. 
        Jana Żabińskiego. * Roi się tam 
        od mordów. Trupy padają gęsto, 
        pożerane niezwłocznie przez 
        zwycięzcę. Matka w obronie 
        dzieci potrafi zagryźć i pożreć 
        ojca, jeśli miał on właśnie 
        apetyt na jedno z maleństw. Ale 
        niech tylko dzieci podrosną, już 
        ta sama matka zjada pierwsze, 
        które się jej nawinie. Pozostałe 
        ratują się tylko tym, że w 
        popłochu opuszczają "miłe" 
        gniazdo rodzinne. 
          Jan Żabiński (1897_#1974) - 
        zoolog i hodowca, organizator i 
        dyrektor Ogrodu Zoologicznego w 
        Warszawie, popularyzator nauk 
        biologicznych. Jest autorem ok. 
        115 tys. pogadanek radiowych, 
        licznych artykułów i ok. 60 
        książek. 
          Niech się jednak nikomu nie 
        zdaje, że ryjówkom, dzięki ich 
        drapieżności, nic już w lesie 
        nie zagraża. Sama byłam 
        świadkiem epilogu pewnego 
        tragicznego wydarzenia. Oto na 
        długim kolcu tarniny zobaczyłam 
        nadzianą ryjówkę... bez głowy! 
          Była to sprawa dzierzby 
        srokosza. Ptak zjadł swój 






        ulubiony przysmak - mózg 
        ryjówki, a resztę zostawił, aby 
        wrócić tu, kiedy zgłodnieje. 
          Głównymi wrogami ryjówki są 
        łasice, żmije, sowy. 
        
          Wzorowa rodzinka
        
          Podobną rolę jak ryjówka w 
        lesie, odgrywa w polu, ogrodzie 
        i na skraju lasu jej bliski 
        kuzyn - zębiełek (Crocidura). 
          Z wyglądu chyba jeszcze 
        bardziej przypomina mysz, a 
        różni się przede wszystkim 
        białym brzuszkiem i długim 
        ryjkiem. 
          W przeciwieństwie do 
        łapczywych i żarłoczynch 
        ryjówek, zębiełki zabijają tylko 
        wtedy, kiedy są głodne i tylko 
        tyle, ile mogą zjeść na raz. 
          Nie słyszy się tam o krwawych 
        tragediach rodzinnych. W 
        wypadkach zagrożenia dzieci 
        matka przenosi je w pysku w 
        bezpieczne miejsce albo 
        przeprowadza je, kiedy dzieci są 
        starsze. Musi to być piękny 
        widok: małe trzymają się ogona 
        czy sierści matki. A jeżeli 
        dzieci jest dużo i matczynego 
        ogona dla wszystkich nie 
        wystarcza, wtedy trzymają się 
        między sobą, systemem 
        łańcuszkowym. 
        
          Duże wymagania
        
        w sprawie mieszkania ma rzadki 
        u nas rzęsorek rzeczek (Neomys 
        fodiens), który prowadzi życie 
        ziemno_wodne. Korzysta on 
        przeważnie z korytarzy oraz nor 
        mysich i krecich, bo sam potrafi 
        kopać tylko w bardzo pulchnej 
        glebie. Dobiera sobie zawsze 
        mieszkanie, które ma kilka 
        korytarzy. Jedne z wyjść muszą 
        prowadzić pod wodę, inne nad 
        powierzchnię wody, a jeszcze 
        inne w kierunku lądu. 
          Rzęsorki są wyjątkowo 
        żarłoczne. Polują nocą, ale i w 
        dzień często wyruszają po 






        zdobycz: wodne owady, 
        pierścienice, ślimaki, raczki, 
        myszy, a nawet młode ptaki. 
        Doskonale pływają i nurkują. 
          Zdarza się jednak, że 
        pożyteczny rzęsorek potrafi 
        zrobić duże szkody, na przykład 
        w gospodarstwie rybnym. Czytałam 
        kiedyś, że pewien hodowca 
        umieścił w cembrowinie pod oknem 
        kilka karpi, jako zapas 
        podręczny. Wkrótce podpatrzono, 
        że jakaś czarna "mysz" dostawała 
        się do zbiornika, podpływała do 
        karpia i wczepiwszy się mocno 
        przednimi łapkami w głowę ryby, 
        wyżerała jej mózg i oczy. Jedną 
        z takich myszy złapał kiedyś kot 
        i wtedy się okazało, że to nie 
        mysz, tylko rzęsorek. 
        
          Ziemno_wodny szkodnik 
          w ogrodach
        
          Duże szkody wyrządza 
        karczownik ziemnowodny (Arvicola 
        terrestris), niewłaściwie 
        nazywany też "szczurem wodnym", 
        chyba tylko ze względu na pociąg 
        do wody i dość pokaźne rozmiary 
        (ok. 177cm długości, ogon - 
        107cm). 
          Karczownik prowadzi życie 
        podziemne, kopiąc tuż pod 
        powierzchnią gruntu płytkie 
        korytarze. Zjada on korzenie 
        roślin uprawnych, wyrządzając 
        nieraz wielkie szkody w 
        ogrodach, znacznie większe od 
        tych, jakie robi kret. 
          Karczowniki lubią przebywać w 
        pobliżu wód stojących, w długich 
        norach (czasem do 407m 
        długości), prowadzących ukośnie 
        w dół aż do wody, ale mogą też 
        żyć miesiącami z dala od wody, w 
        suchych ogrodach i na polach. 
        
          "Śpi jak popielica"
        
          Tak powiadają Włosi, mówiąc o 
        jakimś wielkim śpiochu. U nas 
        się mówi: "Śpi jak suseł". A 
        przecież i nasza popielica (Glis 
        glis) jest pod tym względem 






        bezkonkurencyjna. Należy ona do 
        rodziny pilchów, które są jakby 
        przejściowym ogniwem między 
        myszokształtnymi i 
        wiewiórkokształtnymi. 
          Mało kto zna popielicę z 
        widzenia, bo jest to zwierzątko 
        nocne. Ma ona popielate miękkie 
        futerko i wytrzeszczone oczy, 
        otoczone ciemnymi "okularami". 
        Długość jej ciała wynosi 
        15_#187cm, a długość puszystego 
        ogona - około 117cm. 
          Czynne życie popielicy 
        ogranicza się do kilku godzin na 
        dobę podczas krótkiej letniej 
        nocy i tylko jesienią aktywność 
        jej wzrasta. Dłuższe noce 
        sprzyjają gromadzeniu tłuszczu 
        na okres zimowego snu, 
        trwającego prawie siedem 
        miesięcy. W górach popielice 
        zasypiają już w sierpniu, na 
        równinach w cieplejszym klimacie 
        - w październiku. Wiosną budzą 
        się dopiero w kwietniu 
        (przysłowiowy suseł - już w 
        marcu). Sen ich jest głęboki, 
        chociaż przerywany. Trzeba 
        jeszcze dodać, że podczas 
        letnich upałów popielice też 
        potrafią zapadać w letnią 
        śpiączkę. Któż więc jest 
        większym śpiochem: suseł czy 
        popielica? 
          Popielica ma kolosalny apetyt. 
        Naukowcy w ZSRR obliczyli, że 
        trzy obserwowane egzemplarze w 
        okresie poprzedzającym zimowy 
        sen (sierpień, wrzesień i połowa 
        października) zjadły: 92 
        gruszki, 64 jabłka, 58 dużych 
        śliwek, 100 czarnych jagód, 250 
        orzechów i śliwkowych pestek, 
        kilkaset ziaren, 300 wisien, nie 
        licząc żołędzi, mięczaków, 
        gąsienic, słowem tego, co 
        wyszperały "na własną rękę". 
          Aktywne godziny życia spędza 
        popielica w nieustannym 
        poszukiwaniu pokarmu. Co chwila 
        przysiada jak wiewiórka i 
        przednimi łapkami pakuje coś do 
        pyszczka. Nocą w okresie 
        dojrzewania orzechów laskowych 






        zarośla rozbrzmiewają 
        nieustannym trzaskiem 
        rozgryzanych orzechów i 
        szelestem spadających łupin.
          Popielica jest nie tylko 
        żarłoczna, ale i łasa na 
        słodycze. Zdarzyło się, że 
        popielice wyjadły dżemy i 
        konfitury znalezione w budce 
        strażnika w Białowieskim Parku 
        Narodowym. 
        
          Maleństwo pełne wdzięku
        
        - to najmniejszy z naszych 
        pilchów - orzesznica 
        (Muscardinus avellanarius). 
        Długość jej ciała wynosi 
        zaledwie 87cm, ogona - 77cm. 
        Bardzo trudno wypatrzyć śliczną 
        orzesznicę, bo cały dzień śpi w 
        ukryciu i dopiero o zmierzchu 
        wychodzi na żer ze swojej 
        dziennej kryjówki. Ulubionym jej 
        pożywieniem są orzechy, buczyna 
        i mak. Zwinna jak małpka wspina 
        się i biega po najcieńszych 
        gałązkach. Wisząc na tylnych 
        łapkach jednocześnie wygryza 
        rosnący na gałęzi orzech, wcale 
        go nie zrywając. 
          Orzesznice budują trzy rodzaje 
        gniazd, na każdy sezon inne. 
        Gniazdo "letniskowe", sklecone 
        byle jak i byle gdzie - to po 
        prostu kupka liści. Starannie 
        uwite i wysłane trawami jest 
        gniazdo lęgowe, ukryte w 
        zaroślach. Około połowy 
        października orzesznica przenosi 
        się do "zimowego mieszkania" pod 
        korzenie leszczyny z zapasami na 
        zimę. Wije tam sobie kulistą 
        powłokę z liści, mchu, trawy, 
        igieł, chowa się w nią cała, 
        zwinięta w kłębek i jest gotowa 
        do zimowego snu. 
        
          Na zielonych szlakach
        
          Z lotu ptaka 
          (o pewnych rezerwatach)
        
          Coraz ciaśniej
        






        robi się na ziemi. Coraz mniej 
        jest takich dzikich zakątków - 
        rezerwatów - jak "Raj ptasi", o 
        którym tak pisał Jan Sokołowski: 
          "...Położony tak daleko od 
        stacji kolejowej, w głębi 
        rozległych puszcz, bagien i 
        jezior, że znany jest zaledwie 
        kilku osobom interesującym się 
        ochroną przyrody". 
          Parę tysięcy gniazd 
        kormoranów, tyle samo gniazd 
        czapli siwych, dzikie łabędzie, 
        orły przednie i bieliki, kanie - 
        czarna i ruda - a spośród ssaków 
        - dziki, lisy, borsuki, kuny - 
        oto pobieżny przegląd lokatorów 
        "Raju". Miejmy nadzieję, że 
        przetrwał on do dziś w swej 
        niepowtarzalnej, tajemniczej 
        dzikości, nie atakowany przez 
        turystów. 
          Byłoby chyba zbędne 
        uzasadnianie potrzeby zachowania 
        i rezerwatów zupełnych, czyli 
        ścisłych, całkowicie zamkniętych 
        dla ludzi, gdzie przyroda 
        pozostaje zachowana w jej 
        pierwotnym stanie, i rezerwatów 
        częściowych, gdzie gospodarka 
        człowieka przewidziana jest w 
        ściśle określonych granicach. 
        Wiadomo wszystkim, że są to z 
        jednej strony azyle dla 
        wielu cennych, ginących okazów 
        flory i fauny, z drugiej - 
        naturalne laboratoria i 
        pracownie naukowców 
        przyrodników. 
        
          Na tysiącach hektarów
        
          Mamy obecnie kilkaset 
        rezerwatów na kilkudziesięciu 
        tysiącach hektarów. W zależności 
        od charakteru i przedmiotu 
        ochrony rozróżniamy kilka ich 
        rodzajów. Są więc rezerwaty 
        florystyczne (leśne, stepowe, 
        torfowiskowe, słonorośli i 
        innych roślin chronionych), 
        faunistyczne, obejmujące zespoły 
        chronionych zwierząt (np. ostoje 
        bobrów, kormoranów, czapli 
        siwych, żółwi błotnych), 






        rezerwaty osobliwości przyrody 
        nieożywionej (różne formy 
        skalne), rezerwaty wodne, 
        krajobrazowe, wreszcie 
        historyczne i prehistoryczne. 
          Nie każdy jednak rezerwat 
        należy do któregoś spośród 
        wymienionych tu typów. Niektóre 
        posiadają zarówno rzadkie okazy 
        fauny, jak i flory. W 
        rezerwatach krajobrazowych czy 
        historycznych też można znaleźć 
        inne obiekty chronione: cenne 
        okazy flory i fauny, słynne 
        pomniki przyrody, ciekawe formy 
        skalne i zespoły wodne. 
          Z prehistoryczną astronomią 
        spotykamy się w rezerwacie 
        "Kręgi Kamienne" w Odrach na 
        Pomorzu. Są tam wielkie głazy 
        polodowcowe, ustawione pionowo w 
        ten sposób, że tworzą kręgi. 
        Służyły one naszym przodkom do 
        odprawiania obrzędów ku czci 
        słońca i zapewne do obliczeń 
        okresów kalendarzowych, pomiarów 
        gwiazd. Mielibyśmy więc tu do 
        czynienia z prehistoryczną 
        astronomią słowiańską. W pobliżu 
        kręgów znaleziono groby 
        prehistoryczne, niektóre z 
        okresu rzymskiego. Same 
        kamienie, obrośnięte 
        różnorodnymi porostami, mogą 
        zainteresować przyrodników. 
        
          Inne rezerwaty 
          przyrody nieożywionej
        
          to przede wszystkim 
        "Kryształowa Grota" w kopalni 
        soli w Wieliczce. Ściany groty 
        pokryte są wielkimi kryształami 
        soli o krawędziach 
        kilkunastocentymetrowej 
        długości. Jest to jedna z 
        największych osobliwości tego 
        rodzaju na świecie.
          Interesujący rezerwat skał 
        piaskowca "Skamieniałe Miasto" 
        znajduje się na Pogórzu 
        Karpackim (w okolicach Tarnowa) 
        nad rzeką Białą. 
          Wśród skamielin rezerwatu 
        "Kadzielnia" w województwie 






        kieleckim znaleziono szczątki 
        rena i nosorożca. Rezerwat ten 
        obejmuje wzgórze wapienne z 
        bardzo ciekawymi tworami 
        geologicznymi i rzadkimi 
        minerałami. 
          Można też wymienić "polską 
        Saharę", czyli Pustynię 
        Błędowską (województwo 
        katowickie), największy obszar 
        piasków w Polsce, z bardzo 
        dużymi wydmami ruchomymi. 
        
          Gdzie wstęp
          jest wzbroniony
        
          Do niektórych rezerwatów nie 
        mamy dostępu w myśl przyjętej 
        zasady, że tam przyroda rządzi 
        sama, bez ingerencji człowieka. 
        Wiemy więc o nich tylko z 
        relacji ludzi, którzy z daleka 
        czuwają nad ich spokojem i 
        bezpieczeństwem. 
          Do takich rezerwatów należą 
        przede wszystkim rezerwaty 
        faunistyczne, a więc i ostoje 
        bobrów. 
          Swego czasu mieliśmy na 
        Mazurach trzy ostoje bobrów, 
        utrzymane częściowo jako 
        rezerwaty ścisłe: w Kudypach, 
        Ełdytach i Dębinach. 
          Cóż jednak z tego, że człowiek 
        wytyczył bobrom pewne granice. 
        Bobry, nie zważając na ludzkie 
        plany rozlazły się, gdzie który 
        chciał. Wobec tego dano im 
        "wolną rękę" w wynajdywaniu 
        odpowiednich miejsc żerowania i 
        terenów budowlanych, a nawet 
        zaczęto je przesiedlać w 
        miejsca, gdzie ich dotąd nie 
        było. (Piszę o tym w rozdziale 
        "Mali i duzi mieszkańcy lasów").
          Przed ludźmi zamknięto tylko 
        jako rezerwat ścisły teren od 
        źródeł Pasłęki do Braniewskich 
        Jezior. Postarano się o 
        stworzenie tam najlepszych 
        warunków dla bobrów. Umilkł 
        nawet stary młyn w jednej z 
        wiosek, żeby jego hałaśliwa 
        praca nie przeszkadzała w 
        dziennym śnie zwierząt. 






          Białe "chorągwie"
        
          Kiedy byłam po raz pierwszy na 
        Mazurach, jadąc bryczką przez 
        pola ze zdumieniem zauważyłam 
        powiewającą z daleka na tle 
        błękitnego nieba wielką białą 
        chorągiew. 
          - Cóż to za flaga? - spytałam 
        mego towarzysza. 
          Roześmiał się. 
          - Łabędź! Zwyczajny łabędź 
        niemy (Cygnus olor). Jesteśmy 
        blisko ich największego 
        rezerwatu - jeziora Łuknajno. 
          No tak! Dotąd znałam tylko 
        łabędzie z Łazienek i nigdy nie 
        widziałam dzikiego łabędzia w 
        locie. 
          Gnieździ się na Mazurach, na 
        blisko osiemdziesięciu 
        jeziorach, na Pomorzu od Wisły 
        do Wolina na trzydziestu 
        tamtejszych jeziorach. Dzikie 
        łabędzie spotyka się też w 
        zachodniej i północnej części 
        województwa poznańskiego. 
        
          Kaczki dziwaczki
        
          Wtedy też poznałam osobliwość 
        mazurską - kaczkę gągoła 
        (Bucephala clangula), jedyną 
        kaczkę, która gnieździ się w 
        dziuplach starych drzew. Poza 
        Mazurami spotkać ją również 
        można nad jeziorami 
        augustowskimi i na Pomorzu 
        Zachodnim. Samica gągoła, nieco 
        mniejsza od kaczki domowej, 
        wybiera sobie umieszczoną wysoko 
        (od 2 do 207m nad ziemią) 
        obszerną i głęboką dziuplę, 
        możliwie blisko jeziora. Zdarza 
        się jednak, że wskutek braku 
        odpowiedniego "lokalu" zajmuje 
        dziuplę położoną nawet w 
        odległości kilometra od wody. 
        Pisklęta potrafią, czepiając się 
        zagiętymi pazurkami, wdrapywać 
        do wylotu dziupli. Matka 
        wyskakuje pierwsza i z dołu wabi 
        pisklęta, które z dużej 
        wysokości wyskakują na ziemię 
        albo wprost do wody. Jeżeli 






        dziupla jest daleko od jeziora, 
        idą do niego pieszo, prowadzone 
        przez matkę. Robią więc wtedy 
        prawdziwe "piesze wycieczki", 
        jak Kaczka Dziwaczka Jana 
        Brzechwy. 
        
          Czarni rybacy
        
          Osobliwością ptasich 
        rezerwatów na Mazurach są, jak 
        wiadomo, czarne kormorany 
        (Phalacrecorax carbo), ptaki 
        niewiele mniejsze od gęsi. 
        Według danych Jana Sokołowskiego 
        w roku 1956 gnieździły się już 
        one na Pomorzu, Mazurach i w 
        województwie poznańskim. 
          Najliczniejszą chyba ich 
        kolonią i rezerwatem jest Wyspa 
        Kormoranów na Jeziorze Dobskim, 
        stanowiącym południową część 
        jeziora Mamry. Można tam 
        obserwować istną czarną chmurę 
        unoszących się nad wyspą 
        wielu ptaków. Krążą stadami, 
        czasem odpoczywają na 
        wierzchołkach starych drzew, aby 
        wkrótce znów się poderwać do 
        wysokich lotów. 
          W pięknym wydawnictwie "Wśród 
        puszcz i jezior" znajdujemy taki 
        sugestywny obraz wnętrza tej 
        wyspy, opisany przez Z. Wdowińskiego, 
        autora_fotografika, który 
        towarzyszył wyprawie 
        ornitologów:
          "W miarę jak szliśmy wzdłuż 
        brzegu, wzmagał się zaduch 
        gnijących ryb i ptasich 
        odchodów. Pokrzywy wyrastały 
        miejscami jak gęste zarośla, 
        przez które niełatwo było się 
        przedrzeć. Przy niemilknącym 
        ptasim krzyku posuwaliśmy się 
        naprzód... Kormorany zuchwale 
        przelatywały nad naszymi 
        głowami, jakby chcąc nas 
        atakować... Spostrzegłem nisko 
        lecącego kormorana. Niósł w 
        dziobie żywego węgorza, który 
        wężowymi ruchami owijał się 
        wokół dzioba i szyi ptaka". 
          Zresztą kormorany żywią się 
        przeważnie drobnymi rybkami (od 






        20 do 257cm długości) i jedynym 
        wyjątkiem są właśnie węgorze, 
        wielki przysmak tych ptaków. 
          Kormorany przylatują do nas 
        już w marcu, a jesienią odlatują 
        nad Morze Śródziemne. 
          Warto tutaj podkreślić zasługi 
        drapieżnej kani czarnej (Milvus 
        migrans), która pełni rolę 
        czyściciela ptasiej kolonii, bo 
        zjada odpadki ze "stołu" 
        rybaków, tj. kormoranów i czapli 
        siwych. 
        
          Czaple siwe
        
          W niektórych rezerwatach w 
        pobliżu kolonii kormoranów 
        zakładają swoje gniazda czaple 
        siwe (Ardea cinerea). Współżycie 
        tych ptaków nie zawsze układa 
        się zgodnie i czaple nieraz 
        muszą ustępować kormoranom, 
        silniejszym i bardziej 
        agresywnym. 
          Kolonie gnieżdżących się 
        czapli, tzw. czapliska, otoczono 
        ustawową ochroną i stworzono 
        nawet dla tych ptaków specjalne 
        rezerwaty. Dzięki temu stan 
        czapli u nas utrzymuje się 
        ostatnio na mniej więcej tym 
        samym poziomie. Najwięcej jest 
        ich na Mazurach i Pomorzu 
        Zachodnim. W województwach 
        łódzkim, kieleckim i krakowskim 
        nie słyszy się o koloniach 
        czapli siwych. 
          Czaple pojawiają się u nas już 
        w marcu, chociaż większość 
        jezior jest jeszcze pod lodem. 
        Stare samce przylatują 
        najwcześniej i zajmują gniazda z 
        poprzedniego roku, często dość 
        zniszczone. Potem rozpoczyna się 
        wabienie samicy i wreszcie 
        wspólne słanie gniazda. Gniazda 
        te powiększają się z roku na 
        rok, aż wreszcie po kilku latach 
        są tak duże i ciężkie, że 
        spadają z drzew. 
        
          Uważajmy 
          na zielonych szlakach
        






          Serca na drzewach
        
          Bywały rozmaite: i przeszyte 
        strzałą, wymownie świadczące o 
        "głębi uczucia", i wycięte byle 
        jak, z inicjałami z boku albo w 
        środku. Wtedy serce musiało być 
        duże, żeby pomieścić oboje 
        zainteresowanych. 
          Na szczęście mija już ta 
        niemądra moda. Coraz mniej jest 
        wycinaczy, bezlitośnie 
        kaleczących drzewa. Jednakże 
        choć podniósł się poziom kultury 
        turystycznej i obserwuje się 
        coraz większe zrozumienie 
        znaczenia ochrony przyrody, 
        ciągle jeszcze notujemy 
        przykłady niechlujstwa czy wręcz 
        wandalizmu, które wynikają z 
        bezmyślności i nieznajomości 
        zasad ochrony środowiska 
        przyrodniczego. A więc uwaga! 
        
          Amatorki bukietów
        
          Pasją tą wykazują się przede 
        wszystkim dziewczęta. Znamy 
        takie amatorki kwiatów! Na 
        początku wycieczki zrywają całe 
        pęki, aby po paru godzinach 
        rzucić zwiędłe rośliny. 
          Podchodząc kiedyś do Hali 
        Gąsienicowej znalazłam 
        porzucony, zwiędły pęk tojadu, 
        rośliny chronionej. Wkrótce 
        potem, już na hali, spotkałam 
        wycieczkę młodych dziewcząt. 
        Kilka z nich miało jeszcze 
        bukiety z szafirowych 
        "pantofelków" tojadu. 
          Innym razem wracając z 
        Zakopanego, poznałam w 
        przedziale młodą osobę. Nowa 
        znajoma wciąż zabawiała mnie 
        rozmową. Dowiedziałam się więc, 
        jak to ona kocha przyrodę, jak 
        lubi rośliny i jak bardzo 
        rozminęła się z powołaniem, bo 
        powinna była wejść na drogę 
        naukową w tym kierunku, a 
        tymczasem jest urzędniczką w 
        biurze. 
          W pewnym momencie towarzyszka 
        podróży sięgnęła do walizki. 






        Niech pani zobaczy, jaki piękny 
        okaz! Zasuszę go i przypnę do 
        ściany. Będzie ślicznie 
        wyglądał. A ja tak kocham 
        przyrodę! 
          Zajrzałam do walizki tej 
        "miłośniczki przyrody". Leżał 
        tam dziewięćsił bezłodygowy - 
        roślina chroniona. 
        
          Zbieracze
        
          Zbieranie jest jednym z 
        najpowszechniejszych hobby. 
        Zbiera się więc: znaczki 
        pocztowe, pudełka od zapałek, 
        monety, fotografie, widokówki, 
        teksty piosenek itp. 
          Pomysłowość kolekcjonerów jest 
        ogromna. Znałam starszego pana, 
        który z zapałem kolekcjonował 
        butelki najdziwniejszych 
        kształtów. 
          A jak jest ze zbiorami 
        przyrodniczymi? 
          Swego czasu była moda na 
        zielniki. Każda szanująca się 
        "nastolatka" (wtedy nazywano ją 
        podlotkiem) musiała zebrać 
        podczas wakacji zielnik. Ileż w 
        owym czasie zniszczono roślin! 
        Do takiego albumu wykopywano 
        nieraz roślinę z korzeniami i 
        później suszono ją, aby 
        przykleić do arkuszy zielnika. 
          Tacy przyrodnicy_amatorzy w 
        znacznym stopniu przyczynili się 
        do wyginięcia wielu rzadkich 
        roślin, motyli, a także do 
        zniszczenia wielu tworów 
        przyrody nieożywionej. Co gorsza 
        - po pewnym czasie eksponaty 
        przepadły, najczęściej w 
        graciarniach, aby wreszcie 
        wylądować na śmietniku. 
        
          A więc nie zbierać?
        
          Owszem, można zbierać (byle 
        nie na terenie parku narodowego 
        czy rezerwatu) ptasie piórka, 
        puste muszle małży i ślimaków, 
        liście pospolitych drzew i 
        krzewów, ewentualnie też 
        chwasty. Trzeba się jednak znać 






        na roślinach! Słowem zbieramy 
        wszystko to, co nie zuboży 
        przyrody. Najlepiej jednak nie 
        zrywać roślin, a "kolekcjonować" 
        je fotografując czy rysując i 
        malując z natury. Możemy też 
        kolekcjonować pocztówki z ich 
        podobiznami. 
          Minerały należy gromadzić 
        również bardzo ostrożnie, 
        zbierając jedynie luźne 
        odpryski. Odłupywanie ze skał, 
        zwłaszcza ze ścian w grotach 
        podziemnych i jaskiniach jest 
        karygodne. W ten sposób 
        zniszczono niejedną piękną grotę 
        - świadka pradawnych epok 
        geologicznych. 
        
          Ozdoby z korzeni
        
          Obecnie modne jest także 
        zbieranie (byle nie w parku 
        narodowym czy rezerwacie) 
        suchych, opadłych gałęzi i 
        kawałków korzeni drzew 
        wyrzucanych przy budowie dróg i 
        kopaniu fundamentów. 
          Niemal z każdej pieszej 
        wycieczki można przynieść taki 
        piękny eksponat, który będzie 
        ozdobą naszego mieszkania. 
        Korzenie i gałęzie mają 
        przedziwne i piękne kształty. 
        Czasem "udają" dziwacznego 
        skorpiona, czasem głowę sowy, 
        kiedy indziej jest to ptak 
        zrywający się do lotu albo łeb 
        młodego koziołka. Niekiedy 
        trudno dopatrzyć się, co taka 
        gałąź czy korzeń przypominają. 
        Wystarczy, że mają dziwną linię, 
        pełne wdzięku wygięcie - 
        niepowtarzalne piękno przyrody. 
          Trafiają się opadłe suche 
        gałęzie ozdobione długimi 
        "brodami" porostów. Nadają się 
        one na trwałe zimowe bukiety. 
        Trzeba tylko pamiętać, że 
        wszystkie porosty rosnące na 
        żywych drzewach są pod ochroną i 
        można je zbierać tylko z gałęzi 
        suchych, opadłych.
          Jeżeli porosty po pewnym 
        czasie w domu nam się 






        zestarzeją, kruszą, wystarczy 
        zanurzyć je w wodzie i znowu 
        nabiorą życia i barwy. 
        Zawieszony na ścianie korzeń o 
        pięknych kształtach bardzo 
        ozdobi pokój i zimą przypomni 
        nam las i letnie wędrówki. 
          Są artyści, którzy poprawiają 
        znalezione okazy, dodając nowe 
        elementy do korzenia czy sęczka 
        i w ten sposób tworząc własną 
        kompozycję. Lepiej chyba jednak 
        poprzestać na tym, co nam daje 
        sama przyroda. Dla utrwalenia 
        okazów pociąga się je czasem 
        lakierem, są wtedy trwalsze, ale 
        zatracają wiele z prostego 
        wdzięku drzewa. 
          Przyrodnicy kompletujący 
        zbiory dla celów naukowych muszą 
        mieć specjalne pozwolenie władz 
        ochrony przyrody, jeżeli 
        poszukiwane przez nich okazy 
        występują w parkach narodowych 
        albo należą do gatunków 
        chronionych. 
        
          Las się pali!
        
          Co roku płonie wiele hektarów 
        pięknych lasów. Niestety, bardzo 
        dużo pożarów wywołują 
        lekkomyślni turyści. Widziałam 
        raz w pobliżu Warszawy wielką 
        połać osmalonych kikutów - 
        dorodnych dawniej drzew. A 
        zaczęło się niewinnie od małego 
        ogniska, które rozpaliła grupa 
        młodzieży. W rezultacie pożar 
        ten gasiły cztery straże 
        pożarne. A przecież nie wolno 
        palić ognisk bez zezwolenia 
        służby leśnej oraz używać 
        kuchenek turystycznych w 
        odległości 1007m od lasu, 
        suchych łąk itp. 
        
          Wstęp wzbroniony
        
          Dlaczego by nie wchodzić do 
        każdego lasu? Drewno jest cennym 
        surowcem narodowym. Na 
        wyhodowanie drzewa trzeba czekać 
        kilkadziesiąt lat. Ileż to pracy 
        i kosztów pochłania las! Złamać 






        zaś gałąź lub zdeptać sadzonkę 
        można w jednej chwili. 
          A więc ostrożnie - nie 
        wchodzimy tam, gdzie rosną 
        sadzonki i młodniki, nie 
        chodzimy lasem na przełaj, nie 
        łamiemy gałęzi. 
          Są tereny leśne, na których 
        obowiązują specjalne przepisy 
        dla turystów - to rezerwaty i 
        parki narodowe. Wolno się tam 
        poruszać tylko określonymi 
        drogami i ścieżkami lub 
        oznakowanymi szlakami 
        turystycznymi. 
          Poza tym jest do spełnienia 
        kilka zasadniczych warunków, aby 
        turystyka nie kolidowała z 
        założeniami parków narodowych. 
          Jeżeli na przykład w tę samą 
        słoneczną niedzielę wybierze się 
        jednocześnie do Wólki Węglowej 
        czy Izabelina kilka wycieczek 
        szkolnych, łatwo można sobie 
        wyobrazić, jaki hałas napełni po 
        brzegi całą Puszczę Kampinoską. 
        Trudno też wtedy będzie utrzymać 
        młodocianych turystów na 
        wytyczonych szlakach. Istne 
        mrowie zaleje las, a spłoszona 
        hałasem zwierzyna dozna wielu 
        przykrych niepokojów. 
          Jaka na to rada? Oto 
        organizatorzy wycieczki powinni 
        zgłosić ją zawczasu do dyrekcji 
        parku i tam ustalić dokładnie 
        trasę.
          Trzeba też pamiętać, że w 
        parkach narodowych są ściśle 
        określone miejsca dla obozowisk 
        i biwaków. Rozkładanie się byle 
        gdzie jest zabronione. 
        
          Pomówmy o śmieciach
        
          Prozaiczne to, ale ważne! 
        Chodzi przecież nie tylko o 
        zwykłe kawałki papieru, torebki 
        z folii, pudełka po zapałkach i 
        papierosach, które potrafią 
        obrzydzić i zeszpecić łąkę czy 
        las. Sprawa wygląda znacznie 
        groźniej. Rozbite szkło butelki 
        rani spłoszoną zwierzynę, a wypukłe 
        szkiełko, jeżeli padnie na nie 






        promień słońca pod odpowiednim 
        kątem, może spowodować groźny 
        pożar lasu. A ileż 
        niebezpieczeństw kryją dla 
        zwierząt porzucone przez ludzi 
        blaszane pudełka po konserwach! 
        Ofiarą ich padają w górach 
        świstaki, zwierzątka ciekawe 
        wszystkiego, co znajdą na swoim 
        terenie. Oto, co pisze na ten 
        temat z własnych doświadczeń 
        góral - Adam Pach:
          "...Wśród piargu miotało się w 
        śmiertelnej męce niewielkie, 
        wychudzone i wyniszczone do 
        ostateczności zwierzątko. Był to 
        świstak w lśniącym hełmie na 
        głowie. Na łebku jego tkwiła 
        blaszana puszka po konserwach 
        (...). Oślepione i wyczerpane 
        zwierzątko dało się ująć bez 
        trudu, owinąłem je swoją bluzą i 
        delikatnie ściągnąłem mu jego 
        morderczą przyłbicę z głowy. 
        Świstak, oszołomiony dawno nie 
        widzianą jasnością dnia, przez 
        chwilę leżał nieruchomo jak 
        tłumoczek u moich nóg, ale po 
        pewnym czasie podźwignął się i 
        pociągnął chwiejnie między skały 
        (...). Tegoż wieczora 
        dowiedziałem się od przewodnika 
        Szymka Zaryckiego, że już 
        dwukrotnie spotykano konające w 
        męczarniach świstaki z puszkami 
        po konserwach nadzianymi na 
        głowy. Zwierzęta, znęcone 
        zapachem świeżych konserw, 
        wciskają do porzuconej puszki 
        głowę, ale wyjąć jej już nie 
        poradzą". 
          Świstaka z głową uwięzioną w 
        puszce znalazł również w Dolinie 
        Pańszczycy major Wojska 
        Polskiego z Wysokogórskiej 
        Kompanii Strzelców 
        Podhalańskich, a w 
        czechosłowackiej części Tatr - 
        kierownik jednego ze schronisk. 
        
          Przykład wart naśladowania
        
          W prasie czytamy co pewien 
        czas przerażające wiadomości o 
        niszczycielskiej akcji 






        kłusowników. Tam postrzelono 
        zamęczonego długim pościgiem 
        łosia, gdzie indziej zabito 
        bobra, łapano w sidła zające, 
        sarny, przepiórki, kuropatwy... 
          Pisałam kiedyś o dwóch 
        "konspiracyjnych" patrolach, 
        zorganizowanych początkowo dla 
        zabawy w pewnej szkole 
        podstawowej w pięknym, pociętym 
        malowniczymi wąwozami 
        miasteczku. Oba te patrole nic o 
        sobie nie wiedząc wciąż wpadały 
        na swój trop i posądzały siebie 
        nawzajem, że są "kłusowniczymi 
        gangami". Tropy ich wciąż się 
        krzyżowały aż  do chwili, kiedy 
        nastąpiło zderzenie i 
        wyjaśnienie. Zawarto wówczas 
        przymierze i postanowiono 
        wspólnie przystąpić do walki z 
        kłusownikami pod kierunkiem 
        miejscowego nadleśnictwa. 
        
          Wielka przygoda
        
          Tropienie wrogów zwierząt i 
        roślin, wykrywanie sideł i 
        wskazywanie ich leśniczym może 
        stać się podczas letnich wakacji 
        najciekawszą wielką przygodą. 
        Towarzyszy jej też poczucie 
        dobrze spełnionego obowiązku, 
        realnego działania zamiast 
        pustych słów o potrzebie 
        "ratowania przyrody i 
        naturalnego środowiska 
        człowieka". 
          A więc na zielone szlaki, ale 
        uważnie! 
        
          Żółwie nasze i nie nasze
        
          Smutny los
        
          Kilka lat temu w Żędowicach na 
        Śląsku wędkarze znaleźli 
        martwego żółwia wodnego (Emys 
        orbicularis). Jest to jedno z 
        najrzadszych zwierząt na 
        ziemiach polskich i jeden z 
        rzadkich gadów Europy środkowej. 
        Jego stan ilościowy u nas stale 
        się zmniejsza, mimo że od roku 
        1935 objęty jest ochroną 






        gatunkową. 
          Jakie mogły być losy 
        znalezionego martwego osobnika? 
        Oto stawy w Żędowicach są 
        pozostałością dawnego koryta 
        rzeki Mała Panew, oddzielone od 
        niej podmokłą łąką. Woda w 
        stawach jest czysta, natomiast w 
        Małej Panwi od wielu lat 
        zatruwana ściekami z zakładów 
        przemysłowych. Przypuszczano 
        więc, że żółw ten przed 
        kilkunastu laty żył w 
        rozlewiskach Małej Panwi, a po 
        jej zatruciu wyruszył szukać 
        lepszych warunków w pobliskich 
        stawach. Trucizna jednak zrobiła 
        swoje. 
        
          Wrogowie
        
          A więc na pierwszym miejscu - 
        człowiek, który zatruwa ściekami 
        wody i osusza tereny podmokłe.
          Wprawdzie żółwie w dobrych 
        warunkach mogą żyć ponad sto 
        lat, ale też ich rozwój 
        osobniczy jest powolny i 
        dojrzałość osiągają dopiero 
        około dwudziestego roku życia. 
        Młode żółwie po wylęgu z jaja są 
        wielkości od 2,5 do 3,57cm i 
        mają pancerz zupełnie miękki; 
        pożerane są przez ryby, ssaki i 
        nawet ptaki wodne, toteż bardzo 
        mało z nich dochodzi do wieku, 
        kiedy mogą się rozmnażać. 
        
          Trudno podpatrzeć
        
          Z wiadomości zebranych w 
        latach 1948_#1964 wynika, że 
        żółwie błotne spotkać można w 
        województwach 
        południowo_wschodnich 
        (Zamojszczyzna, okolice Puław, 
        Sandomierza). W Polsce 
        centralnej - koło Warszawy. 
        Znajdowano je też w województwie 
        bydgoskim, a pojedyncze okazy 
        koło Krakowa, na Ziemi Lubuskiej 
        i w Puszczy Białowieskiej. W 
        województwie olsztyńskim są 
        typowymi reliktami. Ostatnio 
        odkryto je w Wielkopolsce, w 






        okolicy Leszna. Ustalenie 
        przebywania tych żółwi nawet 
        tam, gdzie występują dość 
        licznie, jest trudne. 
        Niedostępne błota, moczary, 
        grzęzawiska i skryty tryb życia 
        tych gadów są wielką przeszkodą 
        w badaniu ich zwyczajów. 
          Mimo to naukowcom udało się 
        podpatrzeć żółwie w niedawno 
        odkrytych stanowiskach w 
        Wielkopolsce. 
          Idziemy ich tropem, nad 
        Jezioro Drzeczkowskie, jeziorko 
        na "Szwedzkich Okopach" koło 
        Drzeczkowa i najciekawsze 
        miejsce - staw leśny między 
        Drzeczkowem i Witosławiem. Jest 
        on zarośnięty trzciną i 
        tatarakiem, zielony od gęstego 
        kożucha rzęsy. Łączy się małym 
        strumykiem z Jeziorem 
        Witosławskim. 
          Nad stawem leży pień zwalonej 
        topoli i to jest ulubiona 
        "plaża" i "deptak" naszych 
        żółwi. Tu wyłażą z wody i 
        godzinami wygrzewają się na 
        słońcu, wystawiając spod 
        pancerza głowę z szyją, kończyny 
        i ogon. Od czasu do czasu 
        przechodząc w inne miejsce 
        obracają się dokoła. 
          Poczynione obserwacje 
        wykazały, że przeważnie nie 
        szukają najłatwiejszej drogi na 
        "plażę". Włażą na nią i tam, 
        gdzie piń jest najdalej od wody 
        i ustawiony najbardziej stromo. 
        Próby kończą się czasem 
        niepowodzeniem. Żółw ponawia je 
        w tym samym miejscu, ale zdarza 
        się, że szuka wygodniejszego, 
        płynąc wzdłuż pnia z wystawioną 
        głową. 
        
          Co widzą i co słyszą
        
          Żółwie widzą dobrze, szybko 
        reagują na każdy bodziec 
        wzrokowy. Na widok człowieka 
        natychmiast wpadają do wody - 
        tak szybko, że czasem trudno się 
        nawet zorientować. Zwłaszcza że 
        natychmiast odpływają pod wodą i 






        tylko ruch trzcin wskazuje 
        kierunek ucieczki. Po 
        odpłynięciu na pewną odległość 
        wysuwają głowy spod wody i 
        badają zagrożony teren. Dopiero 
        nie widząc niebezpieczeństwa 
        podpływają do pnia i gramolą się 
        na "plażę". 
          Na przelatujące czy 
        przepływające większe ptaki 
        reagują zwracaniem głowy w ich 
        kierunku. Przy nisko 
        przelatujących ptakach i przy 
        silnym, kołyszącym trzciny 
        wietrze chowają głowy pod 
        pancerz. 
          Znacznie gorzej jest z ich 
        słuchem. Obserwatorzy nie 
        zauważyli żadnej reakcji ani na 
        trzask migawki, ani na stukanie 
        w pień drzewa, ani nawet na 
        krzyki. Toteż podczas obserwacji 
        można było głośno rozmawiać, 
        byle tylko w ukryciu. 
        
          Przypuszczalny jadłospis
        
          Dłuższe obserwacje nie 
        przyniosły wiele, jeśli chodzi o 
        żerowanie żółwi. Raz tylko udało 
        się podpatrzeć, jak żółw napadł 
        żabę. W obserwowanym zbiorniku 
        nie było ryb. Żółwie odżywiały 
        się tu prawdopodobnie żabami, 
        larwami płazów bezogoniastych 
        (jest tam mnóstwo żab i ropuch), 
        wreszcie larwami owadów i 
        ślimakami: błotniarkami i 
        zatoczkami. 
          Badania na Jeziorze 
        Drzeczkowskim powiększyły nieco 
        ten jadłospis. Jezioro ma dno 
        muliste, z którego wystają 
        kamienie i wyrasta obfita 
        roślinność podwodna. Pewnej 
        wiosny stwierdzono tam ślady 
        żerowania żółwi. Były to 
        nadjedzone i porozrywane drobne 
        rybki i ich szczątki w mulistych 
        dołkach przybrzeżnych. 
          Żółwie najłatwiej można 
        podpatrzeć w godzinach 
        przedpołudniowych, które są 
        okresem ich największej 
        aktywności. Rozmiary naszych 






        żółwi błotnych wahają się w 
        granicach 12_#207cm długości. 
        
          Karzełki i olbrzymy
        
          Oprócz rodzimych żółwi 
        błotnych spotykamy też u nas 
        sprowadzane z zagranicy, jako 
        zwierzątka do hodowli domowej: 
        żółwie greckie i mauretańskie 
        (Testudo hermanni i Testudo 
        graeca). 
          Warto też wspomnieć o ich 
        egzotycznych olbrzymich 
        krewniakach - żółwiach z 
        archipelagu Galapagos na Oceanie 
        Spokojnym (Islas Galapagos - 
        Wyspy Żółwie). 
          Pierwsze wiadomości o tych 
        wyspach i ich przyrodzie 
        pochodzą z połowy Xvi wieku. 
        Stały się one wtedy bazą 
        wypadową dla piratów, którzy 
        dzielili tam swoje łupy, 
        naprawiali okręty, a znakomitym 
        ich pożywieniem były właśnie 
        żółwie olbrzymy (Testudo 
        elephantopus). Potem wyspy te 
        odwiedzali też wielorybnicy, 
        którzy doceniali smak żółwiego 
        mięsa. I tak przez wieki 
        mordowano te wspaniałe 
        zwierzęta. 
          Dopiero w ostatnich latach 
        zwrócono wielką uwagę na 
        unikalność fauny tych wysp i 
        zorganizowano tam stację 
        biologiczną. 
          Z całej fauny Galapagos 
        najbardziej ucierpiały właśnie 
        owe słynne żółwie. Rozmiary ich 
        są istotnie olbrzymie. Jeden ze 
        spotkanych tam osobników mierzył 
        poprzez środek ciała 27m 247cm, 
        a długość samego pancerza wzdłuż 
        linii grzbietu wynosiła 
        17m 317cm. Ważył chyba ze 
        3007kg. 
          Nasz żółw błotny wyglądałby 
        przy nim jak karzełek. 






          Skrzydlate bractwo
        
          Ptaki naszych lasów
        
          Leśny "lekarz"
        
          Jak wiadomo, dzięcioły mają 
        pasję kucia, lubią też samą 
        funkcję bębnienia, zwłaszcza 
        dzięcioł duży. Jan Sokołowski 
        pisze  o pasji tego ptaka do 
        rozbijania skrzynek zawieszanych 
        w lasach dla innych ptaków. 
        Możliwe, że rozbijanie skrzynek 
        jest spowodowane muzykalnością 
        ptaka. Ta swoista "muzykalność" 
        polega między innymi na używaniu 
        rozmaitych instrumentów nawet 
        tam, gdzie nie ma mowy o 
        polowaniu na korniki. 
        Niejednokrotnie obserwowano, jak 
        dzięcioły bębniły na blaszanych 
        rynnach czy na blaszanym kogucie 
        na dachu wieży. W ogóle dziwne 
        to ptaki. 
          Kiedyś obudziło mnie jakieś 
        pukanie (chyba do drzwi?!). 
        Zawołałam więc: - Proszę! I nic, 
        znowu pukanie. A to tuż przed 
        otwartym oknem dzięcioł pukał z 
        całych sił w słup od przewodu 
        elektrycznego. Może tam były 
        korniki?...
          Zasadnicza czynność dzięcioła 
        podczas żerowania składa się z 
        dwóch etapów. Ptak najpierw 
        delikatnie opukuje drzewo, aby 
        po rezonansie poznać, gdzie są 
        larwy owadów. Potem kuje już z 
        całą świadomością, dokładnie, 
        co do milimetra, aby przeszło 
        dwukrotnie dłuższym od dzioba 
        językiem wyciągać głęboko ukryte 
        owady. Ulubionym przysmakiem 
        dzięcioła są larwy korników. 
        Jeżeli odłupie kawałek drzewa, z 
        którego wysypują się larwy, 
        przyciska je piersią do drzewa, 
        by potem wyłuskać je spomiędzy 
        swoich piór. Jeżeli cienką gałąź 
        rozkuwa na wylot, zaraz kieruje 
        swój długi język na przeciwną 
        stronę gałęzi, żeby schwytać 
        uciekające owady. 
          Dodatkowym pożywieniem 






        dzięciołów są orzechy, jagody i 
        nasiona drzew iglastych, te 
        ostatnie zwłaszcza zimą. Znane 
        są tzw. kuźnie dzięcioła: 
        szyszka zaklinowana w szczelinie 
        kory, a na ziemi pełno już łusek 
        z rozdziobanych szyszek. 
          Wszystkie nasze dzięcioły 
        (zielony, duży, średni, mały, 
        czarny i trójpalczasty) kują 
        dość wysoko głębokie dziuple w 
        drzewach. Ptaki te wyróżniają się 
        czerwonymi czapeczkami czy 
        czerwonym paskiem na głowie i 
        tylko dzięcioł trójpalczasty ma 
        czapeczkę żółtą. Rzadki u nas 
        dzięcioł czarny różni się 
        właśnie czerwoną czapeczką od 
        gawrona, do którego na pierwszy 
        rzut oka jest podobny. 
          Najpospolitszym naszym 
        dzięciołem jest dzięcioł duży, 
        mieszkaniec większych kompleksów 
        leśnych wszelkiego typu, gdzie 
        są stare drzewa. Najchętniej 
        przebywa w lasach sosnowych. To 
        on właśnie lubi rozbijać 
        skrzynki przeznaczone dla innych 
        ptaków. A znów dzięcioł zielony 
        jest amatorem... mrówek, 
        pożytecznych w lesie i 
        chronionych. Zimą potrafi wkopać 
        się w głąb mrowiska i swoim 
        bardzo długim językiem wyciąga 
        śpiące owady nie widząc, co się 
        dzieje wokół. Zdarza się, że 
        pada wtedy ofiarą lisa. Bębni 
        rzadko, a dziuple kuje w 
        drzewach miękkich (topole, 
        osiki, wierzby). Okrzyki 
        dzięcioła zielonego - juch, juch 
        juch, juch - w ludowych 
        przepowiedniach zwiastują 
        nadciągający deszcz. 
        
          Kruk krukowi oka nie wykole
        
        przeciwnie - jeszcze przyjmie 
        gościnnie, "czym chata bogata"! 
        Opowiadano mi kiedyś, że do 
        woliery z krukami w warszawskim 
        Zoo przylatywały zimą w 
        odwiedziny kruki z wolności i 
        były częstowane przez gospodarzy 
        smakowitym mięsem z ich obiadu. 






        Podobne zwyczaje zaobserwowali 
        też pracownicy Zoo w Oliwie. 
        Kruki z wolności przylatywały 
        tam i zimą, i latem, i jesienią, 
        ale w ciepłych miesiącach wizyty 
        ograniczały się wyłącznie do 
        "towarzyskich plotek", natomiast 
        zimą gospodarze dosłownie 
        odejmowali sobie od dziobów, 
        byle dobrze przyjąć zgłodniałych 
        gości. 
          Był czas (lata 1900_#1935), że 
        liczba kruków gwałtownie zmalała 
        i obawiano się, że ptaki te 
        (często mylone z gawronami) 
        wyginą zupełnie. Od 1948 roku 
        zauważono jednak stopniowy 
        wzrost ich liczebności. Trafiają 
        się nawet poszczególne pary 
        ptaków tam, gdzie ich dotąd 
        nigdy nie było (np. w Lasku 
        Wolskim koło Krakowa czy przy 
        lisiej fermie w okolicy Gniezna, 
        dokąd zwabiły je odpadki mięsa 
        dla lisów). 
          Kruk jest znacznie większy od 
        wrony i gawrona. Waży przeszło 
        dwa razy tyle. Ma gruby i silny 
        dziób, a rozpiętość jego 
        skrzydeł wynosi przeszło 1207cm. 
        Lecąc, łup swój trzyma nie 
        zawsze w dziobie, lecz i w 
        pazurach, jak ptaki drapieżne. 
        Zjada wszystko, co mu wpadnie pod 
        dziób: od muchy aż do węża czy 
        zająca. Oczyszcza starannie las 
        z wszelkiej padliny. Nie darmo 
        stare przysłowie głosi: "Kruki 
        się tam zlatają, gdzie ścierw 
        jaki poczuwają". 
          Zamiłowanie kruka do porywania 
        błyszczących przedmiotów nie 
        jest jego wyłączną własnością, 
        jest to cecha wszystkich 
        krukowatych, a szczególnie srok. 
        J. Sokołowski uważa kruka za 
        najinteligentniejszego z naszych 
        ptaków, obdarzonego świetną 
        pamięcią, słuchem, wzrokiem. 
        Pozostając dłużej wśród ludzi 
        ptak ten łatwo uczy się 
        naśladować głos ludzki. 
          Do budowy gniazda kruk zabiera 
        się bardzo wcześnie i w lutym ma 
        je już gotowe: duże, o prawie 






        półmetrowej średnicy, zbudowane 
        z gałęzi i wysłane trawą, 
        porostami, owczą wełną. 
        Wysiadywanie jaj trwa około 20 
        dni. W końcu maja cała krucza 
        rodzina wyrusza z lasu na żer na 
        okoliczne łąki i pola. 
          Kruk jest długowieczny, może 
        żyć do 80 lat. Zimę spędza 
        przeważnie u nas. Z wronami i 
        kawkami pozostaje w wiecznej 
        wojnie, dokucza im, jak może. 
        
          "Sroczka krzekce na płocie..."
        
          Srokę każdy dobrze zna: pstra 
        (czarnobiała), bardzo ruchliwa, 
        z długim ogonem. Też z rodziny 
        krukowatych, jak wrona, gawron, 
        kawka, sójka. Uwija się 
        najchętniej w urozmaiconym 
        pejzażu niezbyt gęstych lasów, 
        pól, krętych strumyków. Nie lubi 
        zbyt wielkich bezdrzewnych pól, 
        ale też nie przepada za 
        rozległymi lasami. Skrzeczy 
        bardzo charakterystycznie: "czak 
        czak czak" albo "czakerak". 
        Szymon Szymonowic, nasz poeta z 
        Xvii wieku, tak napisał o sroce: 
        "Sroczka krzekce na płocie, będą 
        goście nowi. Sroczka czasem 
        omyli, czasem prawdę powie. 
        Gdzie gościom w domu rado, 
        sroczce zawsze wierzą..." Bo 
        właśnie skrzeczenie sroki ma 
        zapowiadać gości... 
          Trudno odmówić sroce pewnych 
        zasług: tępi owady i ich 
        poczwarki, zjada robaki. Ale też 
        urozmaica sobie jadłospis, jak 
        może: łowi małe żaby, 
        jaszczurki, ślimaki, zjada 
        ptasie jaja, nawet pisklęta. W 
        zimie - ziarno. Tak jak kruk - 
        potrafi naśladować różne odgłosy 
        i, oswojona, uczy się nawet 
        krótkich słów. 
          Bardzo pomysłowo buduje 
        gniazdo. Wysoko na drzewie albo 
        w gęstym kolczastym krzaku kleci 
        sroka z patyków głęboki 
        niby_koszyk, który wylepia 
        gliną. Dopiero w tym "garnku" 
        robi delikatne posłanie z 






        korzonków i sierści. A nad 
        wejściem do gniazda układa 
        nastroszony daszek z chrustu, 
        dzięki czemu gniazdo widziane z 
        dala robi wrażenie kulistego 
        kłębu jemioły.
        
          A inne krukowate
        
          Najbardziej towarzyskie są 
        gawrony. Znamy je dobrze z 
        miejskich ulic. Na kilku 
        topolach potrafią umieścić 
        kilkadziesiąt gniazd. Tak 
        wielka gawronia kolonia dzielnie 
        odeprze każdy atak. Drzewa w 
        miastach nie są jednak ulubionym 
        miejscem odpoczynku gawronów. 
        Oto zimą, tuż przed zachodem 
        słońca stada ich lecą do 
        pobliskich lasów, gdzie 
        zaciszniej im i przytulniej. A 
        na dzień wrócą gawrony do 
        miasta, aby szperać po 
        śmietnikach w poszukiwaniu 
        resztek jadła. 
          Do tej samej rodziny należy 
        śliczna, kolorowa sójka, z 
        niebieskimi lusterkami na 
        skrzydłach. Godna jest uwagi nie 
        tylko ze względu na wielką 
        urodę. Oto krzykliwym wołaniem 
        "reecz kwee" ostrzega 
        mieszkańców lasu przed grożącym 
        niebezpieczeństwem, głównie 
        przed człowiekiem. I ona też 
        potrafi naśladować różne 
        odgłosy. Jest pospolita w lasach 
        iglastych i liściastych. Latem 
        żywi się owadami i ślimakami, a 
        jesienią przede wszystkim 
        żołędziami, które magazynuje w 
        gniazdach, przyczyniając się, 
        gdy gubi je po drodze, do 
        rozsiewania dębów. Przysłowie 
        "wybiera się jak sójka za morze" 
        sugeruje, że sójki na zimę nie 
        odlatują, tylko przenoszą się do 
        innego lasu. Stwierdzono jednak, 
        że odlatują dość daleko na 
        południe, a na ich miejsce 
        zjawiają się inne sójki, te z 
        północy, dla których Polska jest 
        "ciepłym krajem". Lot sójki jest 
        zwinny, świetnie przystosowany 






        do środowiska leśnego. 
        
          Zadomowiony przybysz z lasu
        
          Szpak jest właściwie ptakiem 
        typowo leśnym. Dawniej gnieździł 
        się w spróchniałych dębach i 
        topolach, ale ludzie stworzyli 
        mu tak luksusowe warunki 
        mieszkaniowe, że bez żalu 
        opuszcza lasy i gnieździ się w 
        zawieszonych przez nich budkach. 
        Potem wywdzięcza się niszcząc 
        wiele drutowców, pędraków, 
        gąsienic. 
          Szpak jest najszybciej 
        latającym ptakiem_śpiewakiem. 
        Ornitolodzy obliczyli, że 
        przelatuje około 747km w 
        godzinę, podczas gdy kawka 
        przeleci niecałe 627km. Któregoś 
        roku, jeszcze przed 
        kalendarzową wiosną, kiedy 
        ludzie nie wyłazili z kożuchów, 
        obserwowałam ze swego okna w 
        śródmieściu Warszawy o 
        przedwieczornej porze dziwne, 
        masowe loty ptaków. Były to 
        szpaki i wróble. Tworzyły gęstą, 
        zwartą chmurę, która z głośnym 
        furkotem leciała najpierw 
        prosto, potem zakreślając łuk 
        zawracała nagle jak na komendę i 
        znikała za dachami domów, aby 
        wkrótce znowu przefrunąć nad 
        nami. Wreszcie "przedstawienie" 
        się skończyło, szpaki siadały na 
        drzewach i zaczynały swój 
        wieczorny koncert - donośny 
        jednolity świergot. O tych 
        szpaczych lotach pisano w prasie 
        codziennej, ale powody szpaczych 
        sejmików nie są ornitologom 
        znane. To ptasia tajemnica!
          Pisałam kiedyś o 
        szpaku_chuliganie, który na moich 
        oczach zaatakował wiewiórkę i 
        wyrwał jej kłak sierści, by 
        zaraz to zanieść do budki z 
        gniazdem. Wtedy otrzymałam 
        bardzo miły list od pewnej 
        przyjaciółki szpaków z wieloma 
        ciekawymi obserwacjami. Był tam 
        opis ataku wiewiórki na szpaczą 
        budkę oraz długiej i trudnej 






        walki, jaką stoczyły szpaki w 
        obronie swojego gniazda. Więc 
        może i tamta "moja wiewiórka" 
        też nie była bez winy. 
        
          Nocna straż
        
          Z rodziny sów, często 
        spotykana w lasach, zwłaszcza 
        iglastych, żyje w naszym kraju 
        sowa uszata, o dużych pędzelkach 
        na głowie i pomarańczowych 
        oczach. Korzysta ze swej barwy 
        ochronnej, toteż niełatwo ją 
        dostrzec. Żywi się głównie 
        myszami i nornikami, jest więc 
        pożyteczna w rolnictwie. 
        Najaktywniejsza jest, jak inne 
        sowy, podczas jasnych nocy, 
        kiedy łatwo wypatruje zdobycz. 
        Mieszka w dziupli starego 
        drzewa. 
          Dość podobny do niej puchacz 
        jest bez porównania większy. 
        Spotyka się go coraz rzadziej. W 
        roku 1953 było jeszcze u nas 
        około 60_#70 gniazd tego 
        wspaniałego ptaka. Wiosną 
        potrafi wołać przez całą noc 
        swoje głębokie "puhu!". Nie 
        gardzi najmniejszą myszą czy 
        ptakiem, ale poluje też na młode 
        sarny. Nie zrażają go nawet 
        kolce jeża, nie gardzi 
        królikami, szczurami i wronami. 
        Jego terenem są duże obszary 
        leśne, głównie na północy i 
        wschodzie kraju.
          Jedną z naszych 
        najpospolitszych sów jest 
        puszczyk, żyje w lasach 
        liściastych, iglastych i nawet w 
        parkach, żywi się głównie 
        myszami, zjada też krety, żaby, 
        owady. Miękko pohukuje "huhu 
        huhu!" i woła "kiuwit". Gnieździ 
        się w dziuplach albo w starych 
        wronich gniazdach. 
          W małych laskach wśród pól 
        często osiedla się dobrze znana 
        sowa pójdźka, a w starych, 
        dużych lasach gnieździ się 
        najmniejsza z naszych sów - 
        sóweczka, jakby miniaturowa 
        podobizna pójdźki. Ta w 






        odróżnieniu od innych sów jest 
        ruchliwsza w dzień niż w nocy, 
        bo poluje na drobne ptaszki: 
        sikory, mysikróliki. Latem zjada 
        sporo owadów. 
          Mówiąc o ptakach nocnych warto 
        wspomnieć o lelku, ptaku z innej 
        rodziny - kozodojów. Lubi on 
        suche, sosnowe lasy i w dzień 
        siedzi na ziemi niewidzialny na 
        tle opadłej kory, a nocą łapie w 
        locie owady na skrajach lasów i 
        nad drogą. W locie przypomina 
        jaskółkę. Zjada duże ćmy i 
        chrząszcze razem z ich twardymi 
        pokrywami. Ma świetny wzrok i 
        widzi równie dobrze w dzień, jak 
        i w nocy. Lelek niszczy wiele 
        szkodników leśnych. 
        
          Trudno wszystkie wymienić
        
          Coraz częściej słyszy się 
        teraz o rzadkich czarnych 
        bocianach, mieszkańcach 
        rozległych, podmokłych lasów. 
          Bardzo efektownym, barwnym 
        ptakiem jest dudek, z pięknym 
        czubem, uwijający się w 
        urozmaiconym krajobrazie lasków, 
        łąk i pól. 
          Dziwna rzecz stała się z 
        kosem, który - jak pisze 
        J. Sokołowski - rozszczepił się 
        jakby na dwie odmiany. Kos leśny 
        jest płochliwy, trzyma się 
        wiernie lasów i odlatuje na 
        zimę, a ogrodowy oswoił się z 
        człowiekiem i na zimę zostaje u 
        nas. Często bywa widywany w 
        parkach miejskich. 
          Pospolitym ptakiem lasów i 
        zagajników jest turkawka, która 
        trzyma się raczej skraju, 
        unikając leśnych głębi. Odzywa 
        się przeciągle "turrr turrr turrr", 
        stąd też jej nazwa. Żywi się 
        głównie nasionami chwastów, 
        czasem upoluje ślimaka, rzadko 
        łapie owady. 
        
          Skrzydlaci drapieżcy
        
          W lasach w pobliżu jezior, 
        przebywa kania czarna, która 






        żywi się przeważnie martwymi 
        zwierzętami, lubi ryby. Dokucza 
        czaplom i kormoranom, odbierając 
        im już upolowaną, zabitą zdobycz. 
          W porze lęgowej trzyma się 
        lasów jastrząb gołębiarz. 
        Gniazdo ściele wysoko, w koronie 
        sosny czy dębu, na mocnej 
        gałęzi. Napada na ptactwo 
        znienacka, zabija i zjada zdobycz 
        po kawałku. 
          Ptakiem z herbów jest orzeł 
        przedni, którego zaledwie kilka 
        gniazd mamy u nas. Sokołowski 
        sygnalizował obecność tych orłów 
        na jednym z jezior mazurskich, 
        wśród czapli i kormoranów. 
          W lesie gnieździ się pospolity 
        u nas myszołów, ale żeruje na 
        pobliskich polach i łąkach, 
        polując głównie na myszy, krety 
        i żaby. Podobny do niego w locie 
        jest trzmielojad, specjalista od 
        łapania os, szerszeni i 
        trzmieli. Gniazda wije na 
        drzewach na skraju lasów. 
        
          Najmniejszy nasz ptak
        
        to pełen wdzięku mysikrólik. 
        Lubi lasy iglaste, zwłaszcza 
        świerkowe. Pozostaje u nas na 
        zimę. Zimą przylatują też do nas 
        mysikróliki z północy i dlatego 
        spotyka się je wtedy częściej. 
        Zdumiewająca jest wytrzymałość 
        tego maleństwa na mróz. Noc 
        spędza na gałązce, nie chroniąc 
        się w dziupli. Żywi się głównie 
        jajami owadów, a latem dorosłymi 
        owadami, które niszczy w 
        wielkiej ilości. Pisklęta 
        wysiaduje w misternym, kulistym 
        gniazdku, zawieszonym na końcu 
        wiotkiej gałęzi. Zimą w lesie 
        trele mysikrólików brzmią jak 
        delikatne dzwoneczki i ożywiają 
        senną ciszę. 
        
          Ptaki_dziwaki
        
        to krzyżodzioby: świerkowy i 
        sosnowy. Zima w najlepsze, mróz 
        dochodzi do 20/0 poniżej zera, a 
        te dziwadła zasiadają na jajkach 






        i zimą hodują pisklęta! Musimy 
        jednak wiedzieć, że głównym 
        pożywieniem krzyżodziobów są 
        nasiona drzew iglastych, a tych 
        jest tylko zimą pod dostatkiem. 
        Toteż gniazdo krzyżodzioba 
        najłatwiej znaleźć od grudnia do 
        marca (trafia się i latem). Jest 
        ono starannie uwite, ciepłe, o 
        grubych ścianach, obetkane 
        mchem, wysłane porostami, suchym 
        igliwiem i sianem. W nim 
        wykluwają się pisklęta, 
        początkowo żółtawe, potem samce 
        nabierają pięknej, porzeczkowej 
        czerwieni. Małe wykluwają się z 
        dziobami prostymi i dopiero po 
        pewnym czasie obie części dzioba 
        w sposób charakterystyczny się 
        krzyżują. 
          Są to ptaki towarzyskie, 
        wesołe, ruchliwe. Pełzając po 
        drzewach pomagają sobie 
        zakrzywionym dziobem. Głosy ich, 
        wydawane w locie, brzmią "gib 
        gib gib, cok, cok", czasem 
        "gob". Samce ładnie śpiewają, 
        kończąc piosenkę cichym 
        świergotem. 
        
          Modre, bogatki, ubogie i inne
        
          Sikorki to najzajadlejsi 
        wrogowie owadów szkodników. 
        Najpospolitsza i chyba 
        najbardziej pożyteczna jest 
        sikora bogatka, niszcząca 
        szkodniki we wszystkich stadiach 
        ich rozwoju i doprawdy 
        zasługująca na ludzką 
        wdzięczność, tj. dokarmianie 
        tłuszczem podczas głodnych, 
        zimowych dni. Wprawdzie zimowym 
        pokarmem bogatek są miliony 
        owadzich jajek, ale ileż to 
        trzeba się nauwijać i naszukać, 
        aby zaspokoić zimowy głód. 
          Śliczna sikora modra, w 
        jasnoniebieskiej czapeczce, 
        mniejsza od bogatki, też jest 
        bardzo pożyteczna: żywi się 
        niemal wyłącznie owadami i ich 
        jajkami. Chociaż taka mała, 
        potrafi dzielnie walczyć o 
        upatrzoną dziuplę. Wybiera na 






        pobyt lasy liściaste i mieszane. 
        Natomiast jej krewniaczkę, 
        sikorę sosnówkę, spotykamy 
        wyłącznie w lasach sosnowych, 
        świerkowych i jodłowych. Jest 
        ona mniejsza od bogatki, ale 
        podobna w kolorze i bardzo 
        ruchliwa. Tam też można spotkać 
        sikorę czubatkę. Natomiast 
        sikora uboga unika większych 
        lasów, zbliża się do ludzkich 
        osiedli. 
          Zimą zewnętrzny parapet mojego 
        okna w Oborach pod Warszawą był 
        karmnikiem dla sikorek, które 
        tłumnie go odwiedzały. Aż tu w 
        stadku sikorek pojawił się 
        piękny, szaroniebieski kowalik z 
        rudawymi bokami. I wtedy jakby 
        kto zdmuchnął sikory z okna! Nie 
        odleciały daleko. Jedna z 
        wysokości ramy okiennej, kręcąc 
        główką, z góry przyglądała się 
        intruzowi. Inne sfrunęły na 
        najbliższy krzak bzu, aby 
        "przeczekać". A kowalik dziobnął 
        słoninkę, spróbował sera i 
        odleciał. Wtedy sikory znowu 
        sfrunęły na okno. Kowalik usiadł 
        na pobliskim, starym drzewie i 
        zademonstrował mi swoją sztukę 
        chodzenia po pniu głową w dół, 
        czego żaden dzięcioł ani inny 
        ptak nie potrafi. 
          Kowaliki nie są towarzyskie, 
        rzadko zdarza się je widzieć 
        parami. Bardzo pożyteczne, 
        ostrym, długim dziobkiem 
        wykuwają ze szczelin kory owady 
        i ich larwy. Kują prawie tak 
        głośno jak dzięcioły. Gnieżdżą 
        się często w dziuplach przez 
        dzięcioły opuszczonych. Wtedy 
        niebezpiecznie duży dla siebie 
        otwór kowalik zalepia gliną i 
        zmniejsza tak, aby mógł się 
        przezeń ledwo przecisnąć. 
        
          Niestrudzeni wędrowcy
        
          Powietrznymi szlakami
        
          Wysoko pod niebem, szlakami 
        powietrznymi, nocą i dniem 
        ciągną klucze, trójkąty, 






        obłoczki i chmury wędrownego 
        ptactwa.
            Morskie sztormy nieraz 
        łamią im skrzydła, ciskają o 
        skały, zatapiają w falach. Ptaki 
        rozbijają się o mury latarni 
        morskich. Jest mroźno i głodno. 
        Czyhają skrzydlaci drapieżcy i 
        źli ludzie. Ale ptaków nic nie 
        odstrasza. Prą naprzód kierowane 
        potężną siłą instynktu. Gna je 
        najpilniejsza sprawa: powrócić 
        do miejsca składowania, wydać 
        tam potomstwo i wychować je w 
        słońcu wiosennych i letnich dni. 
          I chociaż niektóre ptaki (np. 
        wilgi, jeżyki, kraski) pozostają 
        u nas niewiele tygodni, to 
        jednak tu jest ich prawdziwa 
        ojczyzna, bo tutaj rodzą się i 
        podrastają ich pisklęta. 
        
          "Już starożytni Grecy..."
        
          Nie, to nie są kpiny z 
        posługiwania się wytartą 
        formułką! Wzmianki o wędrówkach 
        ptaków rzeczywiście spotykamy w 
        "Iliadzie" Homera. 
          Ludzi od wieków interesowało 
        to zjawisko, ale dopiero rozwój 
        nauk przyrodniczych pozwolił 
        nieco bliżej poznać jego 
        mechanizm. 
          W Rosji w połowie Xix wieku po 
        raz pierwszy zastosowano metodę 
        naukową ustalając daty 
        równoczesnego pojawiania się 
        różnych gatunków w Europie i 
        Azji Środkowej. Miejscowości, w 
        których pojawił się ten sam 
        gatunek tego samego dnia, 
        łączono linią. Powstały tzw. 
        izopiptezy, przebiegające niemal 
        równolegle do linii równych 
        temperatur (izoterm), co 
        wskazywałoby na zależność 
        odlotów i przylotów ptaków od 
        klimatu. 
        
          Do Afryki, po szarańczę
        
          Dalsze badania wykazały, że 
        ptaki rzadko lecą szerokim 
        frontem, mając raczej bardzo 






        określone "drogi". Większość 
        naszych ptaków odlatuje jesienią 
        na zachód i południowy zachód 
        szlakiem 
        skandynawsko_iberyjskim, który 
        prowadzi od Morza Białego, nad 
        południowym wybrzeżem Bałtyku, 
        Danią, Holandią, Francją, 
        Hiszpanią, przez Gibraltar do 
        Afryki Zachodniej. Tym szlakiem 
        odlatują też białe bociany, 
        gnieżdżące się na zachód od 
        Łaby: z Rfn i Francji. Bociany 
        gnieżdżące się na wschód od 
        Łaby, a więc i nasze, lecą na 
        południowy wschód przez Bałkany, 
        Bosfor, Syrię i Palestynę do 
        Egiptu i dalej nad korytem Nilu 
        aż do wielkich jezior 
        wschodnioafrykańskich. Tam 
        spotykają się z bocianami z 
        zachodu i razem lecą do Afryki 
        południowej po szarańczę, główne 
        pożywienie europejskich bocianów 
        na zimowiskach afrykańskich. 
          Z innych ptasich szlaków - 
        środkowo_śródziemnomorski 
        prowadzi przez Włochy do Tunisu, 
        a bałkański - przez Grecję i 
        Kretę do Egiptu. Przez Polskę 
        biegnie też parę szlaków, które 
        łączą się przy Bramie Morawskiej 
        (obniżenie między Sudetami i 
        Karpatami). 
          Znużone długim lotem ptaki 
        muszą w drodze odpocząć, pożywić 
        się, unikają więc przelotów nad 
        morzem. Wysokie góry odstraszają 
        je także zmiennością pogody i 
        częstymi mgłami. Najchętniej 
        odpoczywają na wyspach i 
        mierzejach, stanowiących wygodne 
        pomosty wśród wielkich obszarów 
        wodnych. Tam też tworzą się 
        prawdziwe 
        
          "ptasie jarmarki"
        
          W Europie stacją odpoczynkową 
        dla ptaków jest wyspa Helgoland 
        na Morzu Północnym - bezpieczne 
        schronienie podczas mgły, 
        sztormu i burzy. Zanotowano, że 
        w roku 1926 w ciągu jednej nocy 
        z 3 na 4 września przeleciało 






        tamtędy 70 tys. śpiewających 
        ptaków. 
          Podobne "ptasie jarmarki" 
        odbywają się na Mierzei 
        Kurońskiej (ZSRR), na wybrzeżach 
        Bosforu, Sycylii, Gibraltaru. W 
        Polsce miejscem ptasich 
        wypoczynków jest półwysep Hel i 
        Zatoka Gdańska. 
          Na jeziorach mazurskich i 
        pomorskich gromadzą się podczas 
        przelotów ptaki wodne z północy: 
        łabędzie, kaczki, tracze, 
        perkozy. 
          Późną jesienią zapadają tam 
        duże stada przelotnych kaczek 
        krzyżówek i cyranek. Odpoczną, 
        pożywią się i lecą dalej, na 
        południe. A kiedy ptaki 
        miejscowe opuszczają już nasze 
        wody, w listopadzie i grudniu 
        zjawiają się goście znad jezior 
        norweskich i azjatyckiej tundry: 
        pstrokate gągoły i czernice, 
        tracze i traczyki. Dopiero kiedy 
        lód pokryje nasze wody, odlecą 
        na południe i tylko lekka zima 
        zatrzyma je u nas do marca i 
        kwietnia. 
        
          Skąd o tym wiemy?
        
          Badania nad przelotami ptaków 
        są bardzo skomplikowane i 
        wymagają gęstej sieci 
        obserwatorów. Posunęły się 
        naprzód dzięki Duńczykowi 
        Mortensowi, który w roku 1899 
        zastosował metodę obrączkowania. 
        Schwytanym ptakom zakładano na 
        nogę aluminiową obrączkę z 
        wyciśniętym numerem bieżącym i 
        adresem instytucji, do której 
        należy odesłać obrączkę ze 
        złapanego albo zestrzelonego 
        ptaka. Potem puszczano ptaki na 
        wolność. W ten sposób uzyskano 
        wiadomości o trasach przelotów. 
          W Polsce obrączkowanie 
        przeprowadza Stacja 
        Ornitologiczna od roku 1931. 
        Używa się tam kilka typów 
        obrączek, stosownie do wielkości 
        ptaków. 
          Największy procent odsyłanych 






        obrączek przypada na słonki (ok. 
        40%), gdyż myśliwi polują na nie 
        wszędzie. Kaczki i gęsi 
        dostarczają 20_#25% wiadomości, 
        ptaki drapieżne - 15%, krukowate 
        2_#5%. I tylko ułamek procentu 
        przypada na chmary drobnych 
        ptaków śpiewających. 
          Bywa jednak, że między 
        obrączkowaniem a zdjęciem 
        obrączki upływa kilka lat. 
        Pomaga to wprawdzie ornitologom 
        w określeniu długości życia 
        danego gatunku, ale nie 
        informuje o przelotach, bo w 
        ciągu tego czasu ptak mógł wiele 
        razy przelecieć daną trasę. 
          Mimo że metoda obrączkowania 
        posunęła naprzód wiedzę o 
        ptasich wędrówkach, nie 
        rozwiązała jednak wszystkich jej 
        tajemnic. 
        
          Na tle tarczy księżyca
        
          W odlotach i przylotach ptaków 
        jest jednak coś zaskakującego. 
        Choćby takie szpaki... Wczoraj 
        nie było ich jeszcze, a tu nagle 
        roją się od nich skwery i parki. 
        Za to przeloty zięb można 
        przewidzieć, bo najpierw 
        zjawiają się straże przednie - 
        stare samce. W jakiś czas po 
        nich przylecą samiczki i młode 
        ptaki. 
          Łatwo obserwujemy odloty, do 
        których ptaki (bociany, szpaki, 
        jaskółki) gotują się gromadnie, 
        wielkimi stadami. Zachowują one 
        w powietrzu określony porządek. 
        A więc jeden za drugim lecą 
        sznurem perkozy. Żurawie, gęsi, 
        kaczki, bociany lecą kluczem, 
        szpaki - zwartym obłoczkiem. 
          Kukułki, dzierzby, pokrzywki 
        lecą samotnie, pojedynczo. 
          Nocami wędrują ptaki drobne, 
        jak rudziki, słowiki i większość 
        śpiewaków owadożernych. Siewki, 
        kuligi, kaczki również wolą 
        lecieć nocą. Podczas nocnych 
        lotów ptaki często wydają 
        charakterystyczne głosy, jakby w 
        ten sposób chciały utrzymać 






        zwartość stada. 
          Większe ptaki - łabędzie, 
        bociany, myszołowy, orły - 
        wędrują w dzień, wykorzystując 
        ciepłe prądy powietrza do 
        szybowcowego lotu. 
          Od blisko stu lat w pogodne 
        księżycowe noce używa się 
        wypróbowanej metody przy badaniu 
        nocnych wędrówek ptaków, 
        obserwując przez teleskop tarczę 
        księżyca w pełni. Cierpliwy 
        obserwator notuje ptaki 
        przelatujące na tle księżycowej 
        tarczy i czasem z ruchu skrzydeł 
        rozpoznaje nawet gatunki. 
        Niestety zaledwie mała cząstka 
        ptaków może być zarejestrowana w 
        ten sposób, ale i to daje 
        pojęcie o ogromnie licznych 
        jesiennych i wiosennych ciągach. 
        
          Samolotem wśród ptaków
        
          Amerykański profesor 
        D. R. Griffin wyszedł ze 
        słusznego założenia, że lepiej 
        zrozumie zachowanie się ptaków 
        podczas lotu, jeżeli znajdzie 
        się wśród nich w powietrzu. Ze 
        swego lekkiego samolotu śledził 
        więc ptaki powracające do 
        gniazd. Jego obserwacje 
        dotyczyły gołębi, mew 
        srebrzystych (Larus argentanus) 
        rzadkich nad Bałtykiem i nie 
        gnieżdżących się u nas, a przede 
        wszystkim głuptaków (Sula 
        bassana) pojawiających się tylko 
        sporadycznie, podczas wędrówek 
        na Morzu Północnym, głównie na 
        Helgolandzie.
          Badania te wykazały, że ptaki 
        wypuszczone na nie znanym 
        terenie, mimo pewnych odchyleń 
        wywołanych wykorzystywaniem 
        występujących prądów powietrza, 
        mogły jednak ustalić kierunek do 
        swoich gniazd. 
          W początku lat pięćdziesiątych 
        ornitologowie: Matthews z 
        Cambridge i Kramer z 
        Wilhelmshaven przyczynili się w 
        pewnym stopniu  do wyjaśnienia 
        tajemnicy nawigacji ptaków, 






        robiąc ciekawe doświadczenia z 
        gołębiami pocztowymi i szpakami. 
        Dowiodły one, że ptak korzysta z 
        położenia słońca do wyznaczenia 
        określonego kierunku, to jest 
        posiada tzw. orientację 
        kompasową według słońca. 
          Po 20 latach badań orientacji 
        ptaków stwierdzono, że potrafią 
        one dobrze ustalać swoje "drogi" 
        na podstawie ciał niebieskich: 
        słońca, księżyca i gwiazd. 
        
          Ptaki - "anioły"
        
          Wielkie nadzieje ornitologów 
        zaczyna teraz budzić radar. Oto 
        zaobserwowano na pustym ekranie 
        radarowym jakieś plamy świetlne 
        i kręgi niewiadomego 
        pochodzenia. Nazwano je 
        "radarowymi aniołami". Dalsze 
        obserwacje wykazały, że te 
        "anioły" mają wiele ptasich 
        cech: poruszają się z szybkością 
        ptaków, lecą pod wiatr, a 
        występują najliczniej wiosną i 
        jesienią podczas ptasich ciągów 
        i na wysokości lotu ptaków. 
        Stwierdzono wreszcie, że 
        istnieje zbieżność między 
        miejscami występowania owych 
        "aniołów" a na przykład terenem 
        noclegu wielkich stad szpaków. W 
        rezultacie okazało się, że 
        znaczna część tajemniczych 
        "aniołów" to właśnie ptaki. 
          Niestety wykorzystywanie 
        urządzeń radarowych do badania 
        wędrówek ptaków jest bardzo 
        kosztowne. 
        
          Tajemniczy sygnał
        
          Odlatują od nas ptaki łowiące 
        pokarm w powietrzu, jerzyki, 
        muchołówki, jaskółki, wiele 
        ptaków śpiewających. Odlatują 
        żurawie, bociany - ptaki żywiące 
        się gadami i płazami. Ptaki 
        wodne - łabędzie, gęsi, kaczki, 
        czajki - zimą nie mogą u nas 
        czerpać pokarmu z zamarzłych 
        wód. Ale skąd ptaki wędrowne 
        wiedzą, że je tu czeka głód? 






        Opuszczają ojczyznę, kiedy 
        pożywienia jest jeszcze wiele. 
        Jaki sygnał otrzymują bociany, 
        odlatując na południe w połowie 
        sierpnia, kiedy pełno tu żab i 
        koników polnych? Albo jerzyki 
        odlatujące latem? 
          Wydaje się, że warunki 
        zewnętrzne nie mają tu 
        decydującego wpływu. Pęd do 
        wędrówek jest chyba dziedziczny, 
        a sygnałem do odlotu jest jakiś 
        impuls wewnętrzny. 
          Nie wszystkie ptaki wędrują. 
        Gatunki osiadłe pozostają w 
        miejscach gniazdowania przez 
        cały rok. U nas są to: sikora 
        bogatka, wróbel, śmieciuszka, 
        dzwoniec, kos (w parkach 
        miejskich), kuropatwa, bażant, 
        głuszec i cietrzew. 
          Spotykane u nas zimą gile, 
        jemiołuszki śnieguły, czeczotki, 
        tracze i wiele innych gatunków 
        przylatują do nas z północy, a 
        wrony, gawrony i kawki nie są 
        wcale "nasze". Nasze odleciały 
        bowiem na południowy zachód, a 
        do nas przyleciały te same 
        gatunki z północy. 
          Pomiędzy ptakami osiadłymi, 
        przelotnymi i wędrownymi 
        występuje szereg przejść. 
        Instynkt wędrówek zaznacza się 
        najwyraźniej u tych ptaków, 
        które jak jaskółki i bociany 
        przelatują wielkie przestrzenie 
        i pomiędzy ich lęgowiskiem a 
        zimowiskiem istnieje obszar, 
        gdzie tych ptaków brak. U wielu 
        ptaków tereny lęgowisk i 
        zimowisk sąsiadują ze sobą 
        bezpośrednio. 
        
          Wczesny sztandar wiosny
        
          Magia bociana
        
          Bocianowi od wieków towarzyszy 
        legenda. Przypisywano mu pewne 
        magiczne znaczenie. Ja sama w 
        dzieciństwie widząc po raz 
        pierwszy na wiosnę lecącego 
        bociana, wierzyłam, że cały rok 
        będzie pomyślny. Przeciwnie - 






        bocian siedzący czy stojący 
        wróżył mi zły rok. Potwierdzenie 
        tej wróżby znalazłam teraz u 
        Kolberga: * "Kto obaczył raz 
        pierwszy na wiosnę lecącego 
        bociana, to dobrze znaczy, ale 
        kto siedzącego, cały rok będzie 
        miał zły". W wielu okolicach 
        spotyka się też przesąd, że 
        stojący czy siedzący bocian 
        zwiastuje bóle nóg, a lecący - 
        zdrowie. 
          Oskar Kolberg (1814_#1890) - 
        autor kilkudziesięciotomowego 
        dzieła: "Lud. Jego zwyczaje, 
        sposób życia, mowa, podania, 
        przysłowia, obrzędy, gusła, 
        zabawy, pieśni, muzyka i tańce", 
        którym stworzył podstawy 
        polskiej folklorystyki i 
        etnografii, ponadto muzyk i 
        kompozytor. 
          Kolberg pisze, że na 
        Lubelszczyźnie uważają, że 
        bocian nie zagnieździ się u 
        człowieka złego, który popełnił 
        jakiś czyn haniebny. 
          W starej ornitologii sprzed 
        stu lat znalazłam szczegółowy 
        spis, jakie choroby mogą być 
        leczone za pomocą różnych 
        bocianich organów. A więc: 
        "wnętrzności jego podane jako 
        potrawa były lekarstwem na 
        morzyska (dolegliwości żołądkowe 
        - red.) i na zapalenie nerek; 
        tłuszczem, który jest żółty, a 
        którego bocian ma wiele, 
        smarowano członki podagrą lub 
        drżączką dotknięte; serce 
        ugotowane na wodzie wraz z tą 
        wodą zalecano na padaczkę; mięso 
        nawet Aldrovandi (przyrodnik i 
        lekarz włoski z Xvi w. - red.) 
        uważał za skuteczne w 
        porażeniach i udarze; pieczone 
        mięso bocianie jedzone raz w 
        roku chroniło od dny ręcznej i 
        nożnej (artretyzm - chiragra i 
        podagra - red.); żółć była 
        lekarstwem na ból oczu, a 
        żołądek wysuszony i sproszkowany 
        był dobry w otruciach". 
        
          Z otwartymi ramionami






        
        witany jest bocian na wsi, bo 
        wróży gospodarzowi szczęście i 
        obfitość. Każdy chciałby go do 
        siebie zwabić, toteż stara mu 
        się stworzyć najlepsze warunki 
        "lokalowe", kładąc na dachach i 
        wysokich drzewach stare 
        drewniane brony lub koła na 
        podstawę gniazda. W 
        przygotowaniu podkładu pod 
        bocianie gniazdo musi obok 
        gospodarza wziąć udział kobieta, 
        gospodyni - inaczej według 
        przesądu albo bociany tam się 
        nie osiedlą, albo zdarzy im się 
        jakieś nieszczęście. Wabiono 
        czasem bociany za pomocą 
        czerwonej szmatki na gnieździe 
        czy jakiegoś świecidełka. 
        Istnieją ludowe wskazania, pod 
        jakim kątem pochylić koło czy 
        bronę na przykład pod gniazdo, a 
        nawet jak je umocować na drzewie 
        czy na dachu, żeby najlepiej 
        dogodzić bocianom. I koło, i 
        brona, nie mogą mieć na przykład 
        ani kawałka żelaza. 
        
          Współczesne boćki
        
          U Kolberga znajdujemy opis, 
        jak to ucieszeni przylotem 
        bocianów gospodarze unikali 
        głośnych stuków i krzyków na 
        podwórzu, zaglądania do gniazda, 
        aby niczym nie spłoszyć miłych 
        gości. A tymczasem nasze 
        współczesne bociany wcale już 
        takie wrażliwe nie są. Łatwo 
        przystosowują się do 
        dzisiejszego hałaśliwego życia. 
        Pewna para bocianów zbudowała 
        gniazdo na słupie telegraficznym 
        na terenie Wyższej Szkoły 
        Rolniczej w Kortowie_Olsztynie, 
        w najruchliwszym miejscu, gdzie 
        właśnie wznoszono wielkie 
        budowle, warczały ciężarówki, 
        ciągniki i spychacze, podnosiły 
        się dźwigi. I ten olbrzymi hałas 
        budowlany bocianom nie 
        przeszkadzał. A już szczytem ich 
        wytrzymałości było to, że pod 
        gniazdem był zainstalowany 






        głośnik radiowy huczący na całe 
        Kortowo. Jesienią następnego 
        roku sprawdziłam: gniazdo w 
        dalszym ciągu było zamieszkane. 
          Zapamiętałam też wielkie 
        bocianie gniazdo między szosą i 
        torem kolejowym przy drodze z 
        Pruszcza Gdańskiego do Gdańska. 
        Nie było to miejsce zaciszne! 
        Samochody i autobusy na szosie, 
        a z drugiej strony częste 
        pociągi osobowe, pospieszne i 
        towarowe, a więc zgrzyt, świst i 
        turkot musiały docierać do 
        gniazda, które mimo to co roku 
        było zamieszkane. 
        
          Coraz ich mniej
        
          Zmniejsza się liczba bocianów 
        w Europie. Z nad delty Dunaju, 
        gdzie krzyżuje się kilka 
        europejskich dróg ich przelotów 
        i gdzie przeprowadza się co 
        pewien czas obliczenia, nie mamy 
        zbyt optymistycznych wiadomości. 
        Oto przeprowadzone w 1974 roku 
        obserwacje wykazały, że liczba 
        przelatujących tamtędy ptaków 
        zmalała o 40% w stosunku do 
        obliczeń przeprowadzonych w roku 
        1963.
          Jeszcze nie tak dawno bocian 
        biały był najskuteczniejszym 
        pomocnikiem mieszkańców Afryki 
        w walce z tamtejszą plagą - 
        szarańczą. Niestety, jeszcze 
        szybciej niszczyły szarańczę 
        chemiczne środki owadobójcze 
        rozpylane z samolotów. Ich 
        ofiarą padały nie tylko owady, 
        lecz i ptaki, a więc i nasze 
        boćki. Stąd też chyba przede 
        wszystkim się wywodzi ponura 
        wymowa statystyki. A jeżeli doda 
        się  jeszcze zmiany klimatyczne, 
        ogólne zanieczyszczenie 
        powietrza, wreszcie prowadzone 
        na wielką skalę melioracje rolne 
        - będziemy mieli wytłumaczenie 
        dość gwałtownego zmniejszania 
        się u nas liczby tych pięknych 
        ptaków. 
          Ciekawe jest zresztą, że już 
        sto lat temu podnosiły się głosy 






        o malejącej liczbie bocianów. 
        Ornitologowie niemieccy pisali o 
        tym w drugiej połowie Xix wieku, 
        obserwując coraz większą liczbę 
        nie zamieszkanych gniazd. 
          U nas obecnie i miejsc dla 
        bocianich gniazd jest coraz 
        mniej. Z wiosek znikają słomiane 
        strzechy - ulubione miejsca 
        budowy gniazd. Znikają też, 
        niestety, dwuspadowe dachy, a na 
        ich miejsce zjawiają się niskie 
        domki o płaskich dachach, raczej 
        nie odpowiadające wymaganiom 
        bocianów. Na Pojezierzu 
        Mazurskim we wsi Maradki nad 
        jeziorem Piłakno bociany 
        upatrzyły sobie jakąś 
        szczególnie dogodną chatę, bo 
        zbudowały na niej aż trzy 
        gniazda! Można tu jeszcze dodać 
        ciekawy szczegół o bocianach 
        budujących czy naprawiających 
        gniazda. Oto jeżeli blisko 
        siebie budują one kilka gniazd, 
        ptaki te podkradają sobie 
        podobno "materiał budowlany". 
        Wobec tego zawsze przynoszą 
        budulec na zmianę i na gnieździe 
        zostaje jeden ptak na warcie. 
        
          Sejmy bocianie
        
          W moich dawnych czasach 
        szkolnych trudno mi było 
        zauważyć wiosenny powrót 
        bocianów w końcu marca i na 
        początku kwietnia. Natomiast 
        często obserwowałam jesienne 
        wielkie sejmy bocianie, 
        poprzedzające ich odlot, a dla 
        mnie zwiastujące rozstanie ze 
        wsią, powrót do miasta i szkoły. 
          Podpatrzyłam kiedyś taki sejm 
        kilkudziesięciu ptaków, a wiem, 
        że nieraz bywały ich nawet 
        setki. Chóralny klekot mocnych 
        czerwonych dziobów, potem ciężki 
        łopot skrzydeł i oto wzbija się 
        w niebo ogromny klucz wielkich 
        ptaków, aby lecąc przez cały 
        dzień lotem najmniej dla nich 
        uciążliwym, szybowcowym, 
        wykorzystywać ciepłe, wstępujące 
        prądy powietrza.






          Do rodzinnych gniazd
        
          Dokładnie zbadano drogi 
        bociana białego (Ciconia 
        ciconia). Bociany gnieżdżące się 
        na zachód od Łaby lecą przez 
        Francję, Hiszpanię, nad 
        Gibraltarem do Afryki 
        zachodniej, potem nad jeziorem 
        Czad na samo południe Afryki. 
        Nasze bociany lecą jesienią na 
        południowy wschód: przez 
        Bałkany, Bosfor, Syrię i 
        Palestynę do Egiptu. Potem lecąc 
        nad Nilem docierają do wielkich 
        jezior wschodnioafrykańskich. 
        Tam spotykają się z bocianami z 
        zachodniej Europy i już razem 
        lecą dalej do Afryki 
        południowej. Interesujące jest, 
        że ta jesienna wędrówka (ok. 10 
        tys. 7km) trwa 3_#4 miesiące, 
        natomiast wiosenny powrót z 
        Afryki do Polski - zaledwie 2 
        tygodnie! 
          Zrozumiałe jest, że nie lecą 
        nad morzem, gdzie nie ma 
        ciepłych wznoszących prądów, 
        tylko zimne, opadające. 
        
          Ludzka opieka
        
          O bocianach opowiada się wiele 
        legend, przy czym nie zawsze 
        słusznie tłumaczy się poczynione 
        obserwacje. Znane są opowieści o 
        bocianich sądach: podpatrzono 
        bowiem wypadki znalezienia na 
        miejscu bocianiego sejmu... 
        zadziobanego, martwego bociana. 
        Biologicznie rzecz biorąc, 
        sprawa jest prosta. Zwierzęta 
        najczęściej odnoszą się wrogo do 
        chorych osobników. Zadziobany 
        bocian musiał być chory. 
        Niezdolne do jesiennego odlotu 
        osobniki zostają często u nas na 
        zimę i nieraz znajdują troskliwą 
        ludzką opiekę. 
          Wzruszał mnie zawsze kaleki 
        bocian z "Chłopów" Reymonta. Nie 
        mógł on odlecieć na południe i 
        został pod opieką małego Witka. 
        Chodził za nim jak pies, w domu 
        łapał myszy, a w stajni szczury. 






        A kiedy na polecenie ojca 
        trzeba było księdzu dać 
        niezwykłego, tresowanego ptaka, 
        Witek "chodził kiej ogłupiały z 
        zapuchłymi od płaczu oczami, a 
        jak ino mógł, dopadał boćka, 
        ogarniał go ramionami, całował, 
        a żałosnym płaczem się 
        zanosił...". Na szczęście 
        chłopiec odzyskał swego 
        ukochanego boćka. 
          Czasem bociany pospieszą się z 
        przylotem i trafią u nas na 
        śnieżyce i mróz. Tak to się 
        kiedyś stało w okolicy Bochni. 
        Poszły wtedy do ludzi i 
        zamieszkały w kurniku razem z 
        drobiem. Jeden z gospodarzy miał 
        wtedy u siebie aż sześć bocianów, 
        które tak się oswoiły, że 
        przychodziły nawet do domu na 
        posiłek i rozgrzewkę. Kiedy 
        pogoda pozwoliła na 
        przygotowanie gniazd, bociany 
        dalej odwiedzały czasem 
        opiekunów.
        
          Bociani jadłospis
        
          Swego czasu wpajano nam 
        przekonanie, że bocian biały 
        odżywia się głównie żabami. A 
        tymczasem głównym jego pokarmem 
        są owady (pasikoniki, 
        chrząszcze), żaby zaś zajmują 
        drugie miejsce, kiedy brak jest 
        owadów. Następnie idą jaszczurki 
        i węże. Smakują mu myszy i 
        krety, a wyjątkowo zjada też 
        drobne pisklęta i malutkie 
        zajączki. W latach 1931_#1932 
        podczas plagi norników 
        zaobserwowano nagły wzrost 
        liczby bocianów w województwie 
        poznańskim. Bociany żywiły się 
        wtedy głównie tymi gryzoniami. 
          Pszczelarze niemieccy w Xix 
        wieku uderzyli na alarm, że 
        bociany zjadają im pszczoły. 
        Myśliwi skarżyli się, że niszczą 
        im młode zajączki i kuropatwy. 
        Powtarzam jednak za Sokołowskim, 
        że bocian biały jest ptakiem 
        pożytecznym. Tępieniem owadów, 
        myszy i żab oddaje duże usługi, 






        przeważające wielokrotnie 
        szkody, jakie ewentualnie może 
        wyrządzić w łowiectwie. Zatem 
        słusznie ustawa o ochronie 
        zwierząt otoczyła go opieką 
        przez cały rok. 
        
          Wiek bocianów
        
          Dość trudno ustalić przeciętny 
        wiek, do jakiego bociany 
        dochodzą. Zdania ornitologów są 
        dość sprzeczne. W naszym 
        Instytucie Zoologii zanotowano, 
        że najstarszy ze spotkanych 
        obrączkowanych bocianów miał 
        przeszło 19 lat. Według dawnych 
        badań ornitologów niemieckich 
        (m.in. Brehma) bocian może żyć 
        kilkadziesiąt lat. Chyba jednak 
        takie fenomeny trafiały się 
        bardzo rzadko, w szczególnie 
        sprzyjających warunkach życia (w 
        ogrodach zoologicznych). 
        Natomiast nasza prasa codzienna 
        jesienią 1975 roku podała 
        wiadomość, że ornitolodzy Rfn 
        przypadkowo natknęli się na 
        białego bociana obrączkowanego 
        jeszcze w 1949 roku w 
        Szlezwiku_Holsztynie. Ptak 
        liczył więc 26 lat i uznać go 
        można za fenomen natury. 
          Warto jednak i to brać pod 
        uwagę, że bywają ptaki 
        długowieczne, jak na przykład 
        gęsi, żyjące nieraz do 50  lat.
        
          Jaskółka
        
          Jaskółka w baśni
        
           "...to na włosach wróżki@ 
        uśpione leżą jaskółki.@ Tak 
        powiązane za nóżki,@ kiedyś w 
        jesienny poranek@ upadły na dno 
        rzeczułki...@"
          (J. Słowacki: "Balladyna")
        
          Obrazek wianka ze śpiących 
        jaskółek na głowie Goplany 
        przejął Słowacki ze znanego, 
        powtarzającego się w różnych 
        wersjach podania ludowego. 
        Kolberg w tomie "Mazowsze" 






        pisze: "Jaskółki na zimę same 
        się topią, a na wiosnę ożywają 
        na słońce". 
          O zatapianiu się jaskółek w 
        stawach i jeziorach, gdzie 
        spoczywają w odrętwieniu aż do 
        wiosny, mówią też podania ludowe 
        z Lubelszczyzny, gdzie 
        pojawienie się jaskółki 
        zwiastuje ludziom wiosnę i 
        radość. W jesieni bowiem 
        "siadają jaskółki na trzcinie 
        rosnącej ze stawu i siedzą na 
        niej tak długo, póki się nie 
        złamie, po czym wpadają do wody 
        i śpią w niej aż do wiosny". 
          Panuje też po wsiach 
        przekonanie, że dom spotka 
        nieszczęście, jeżeli w nim 
        jaskółki zostały pokrzywdzone. 
        "Grzechem jest wielkim psucie 
        gniazd jaskółek gnieżdżących się 
        pod strzechą albo w kominie. A 
        kto wykręci gniazdo jaskółek lub 
        zepsuje, dostaje piegi  (!) na 
        twarz" - ostrzega wiejskich 
        urwisów mądrość ludowa. 
          Raz tylko spotkałam 
        niekorzystną wzmiankę o 
        jaskółce. Oto Kolberg w tomie 
        "Litwa" wspomina: "Jaskółka to 
        także niepoczciwy ptak, bo ona 
        jest z bajczarki. Jak bracia jej 
        wracali z wojny, wybiegła 
        naprzeciw nich i naplotła, że 
        żony ich pomarły. Ci z rozpaczy 
        pozabijali się własnymi 
        mieczami, a Pan Bóg złą siostrę 
        zamienił w jaskółkę i na wieczną 
        pamiątkę zostawił jej jaskrawą 
        plamkę na ogonie". 
          Jest to jednak zdanie zupełnie 
        odosobnione, wszędzie bowiem 
        jaskółka ma na ziemi polskiej 
        nieskazitelną opinię, jest przez 
        ludzi kochana, ceniona i 
        otoczona legendami. 
        
          Jaskółcze kłopoty
        
          Ba! A któż kłopotów nie ma na 
        świecie? Nawet jaskółki miewają 
        ich sporo. Przede wszystkim 
        zmienność naszej dość kapryśnej 
        pogody. Ważna jest pogoda w 






        czasie, kiedy młode opuszczają 
        gniazdo. Jeżeli trafią wtedy na 
        chłodne dni, na długotrwałe 
        deszcze... marny ich los! Rośnie 
        śmiertelność piskląt. Giną też 
        jaskółki podczas jesiennych i 
        wiosennych przelotów. Ornitolog 
        J. Sokołowski podaje, że 
        niebezpieczniejszy dla nich jest 
        przelot nad Saharą niż nad 
        Morzem Śródziemnym. 
        
          Rok klęski
        
          Jesienią 1974 roku w wędrówce 
        do ciepłych krajów stada 
        jaskółek na północnej stronie 
        Alp zaskoczyły zbyt wczesne 
        przymrozki. Pozbawione 
        pożywienia - much i drobnych 
        owadów - głodne i przemarznięte 
        jaskółki wielkimi gromadami 
        opadały na dachy i drzewa, skąd 
        można je było zbierać rękami. 
        Ornitologowie uważają to za 
        niezmiernie rzadki wypadek. 
        
          Na ratunek
        
          W Republice Federalnej Niemiec 
        i w Szwajcarii rozwinięto wtedy 
        wielką akcję ratunkową: nadawano 
        przez radio specjalne 
        komunikaty, jak się obchodzić z 
        przemarzniętymi ptakami, jak je 
        odżywiać i dostarczać do punktów 
        zbiorczych. 
          Potrzeba było wielu 
        troskliwych rąk ludzkich i 
        cierpliwości, aby nakarmić setki 
        jaskółek specjalną mięsną papką, 
        kładąc każdemu ptakowi odrobinę 
        pokarmu do dziobka. 
          Odkarmione i ogrzane jaskółki 
        wyprawiono samolotami czy koleją 
        na południe. 
        
          I ptaki mają stresy
        
          Cóż się jednak wkrótce 
        okazało?! Oto z badań, które 
        przeprowadzili ornitologowie 
        francuscy, wynikło, że jaskółki 
        nie znoszą lotów samolotem i w 
        samolocie... cierpią z powodu 






        stresów! Toteż Francuska Liga 
        Ochrony Ptaków zaapelowała, aby 
        przerwać transport 
        przemarzniętych jaskółek 
        samolotami. Zdaniem ornitologów 
        francuskich lepszym sposobem 
        jest ogrzanie ptaków, 
        nakarmienie i puszczenie na 
        wolność w sprzyjających 
        warunkach. 
        
          Mili goście
        
          Parę lat temu "Kanaryjkę", 
        polski statek rybacki, spotkała 
        na łowiskach u wybrzeży Afryki 
        zachodniej niezwykle silna burza 
        piaskowa. Żółte tumany pyłu i 
        piachu uniemożliwiły żeglugę. 
        Trzeba było cierpliwie czekać, 
        aż burza minie. 
          Po pewnym czasie na pokład 
        spadła wielka chmara 
        oszołomionych, bezsilnych 
        jaskółek. Ptaki zajęły statek, 
        chroniły się do ładowni i 
        korytarzy, by uciec od 
        duszącego je piasku i pyłu. 
          Jaskółki nie bały się rybaków. 
        Szybko zaprzyjaźniły się z nimi. 
        Siadały im na ramionach, 
        pozwalały się karmić, poić. 
        Rybacy bardzo sobie chwalili tę 
        wizytę, bo jaskółki przy okazji 
        wytępiły im wszystkie niemiłe 
        owady, których pełno na statkach 
        rybackich. A kiedy burza ustała 
        - opuściły statek. 
        
          Coraz ciaśniej
        
          Przy wysokim rozwoju przemysłu 
        i cywilizacji jaskółki mają 
        coraz mniej błotnistych dróg, 
        odkrytych gnojowników - 
        wylęgarni much. Budowane są 
        natomiast czyste, nowoczesne 
        stajnie i obory, co nie przypada 
        tym ptakom do gustu. Cywilizacja 
        wypiera jaskółki. Pociechą może 
        być tylko, że jaskółki 
        rozmnażają się szybko i łatwo 
        wyrównują straty wynikłe w 
        szczególnie niepomyślnym roku. 
        






          Rozmaite jaskółki
        
          Najczęściej widujemy jaskółki 
        dymówki i jaskółki oknówki. Są 
        to dwa różne gatunki. Nie chodzi 
        tu tylko o miejsce budowania 
        gniazd. Jak wiadomo, dymówki 
        lepią i przymocowują swoje 
        gniazda wewnątrz budynków 
        (stodół, stajni, obór czy 
        strychów). Aby gniazdo było 
        mocniejsze, dodają do gliny 
        trochę siana czy słomy. 
          Ich miły głos "wit, wit" 
        oznacza zadowolenie, natomiast 
        niebezpieczeństwo sygnalizują 
        głośnym "bibist, bibist!"
          Żywią się drobnymi owadami, 
        jak chrząszczyki, muszki, 
        pluskwiaki, komary, na które z 
        zapałem polują nad wodą. 
          Jaskółka oknówka różni się od 
        dymówki przede wszystkim tym, że 
        jest mniejsza i nie ma tak 
        długich piórek w ogonie. 
        Charakterystyczną cechą jej 
        upierzenia jest białe 
        zabarwienie podgardla i kupra. 
        Nogi oknówki są pokryte aż do 
        samych pazurków białym puszkiem. 
        Są to bardzo słabe nóżki, toteż 
        oknówka jest marnym piechurem. 
        Delikatniejsza od dymówki 
        przylatuje do nas na wiosnę 
        nieco później, najwcześniej w 
        drugiej połowie kwietnia. Głos 
        ma znacznie cichszy od dymówki. 
        Słyszy się głównie jej cichutkie 
        "trl". Gniazdo o grubych 
        ściankach, w kształcie ćwiartki 
        kuli, lepi na zewnątrz budynku, 
        pod okapem. Nie zwisają z niego 
        źdźbła trawy czy słomy, jak z 
        gniazd dymówki. 
          Jaskółki dymówki odlatują od 
        nas jesienią, zbierając się w 
        duże stada. Lecą przeważnie w 
        dzień. Oknówki też odlatują 
        gromadnie, ale wędrują 
        przeważnie nocą. 
        
          Mieszkanka urwisk
        
          Nasza najmniejsza jaskółka - 
        to brzegówka. Ludzie na wsi 






        nazywają ją grzebułką, 
        gżegżółką. Z wyglądu nie jest 
        podobna do tamtych dwóch, cały 
        wierzch ma szary, bez cienia 
        granatowego połysku. Osiedla się 
        nie tylko w urwiskach 
        nadwodnych. Przemysł często 
        stwarza jej dogodne warunki bytu 
        nawet daleko od wody: przy 
        cegielniach, kopalniach rud, 
        wykopach żwiru i piachu. Jej 
        ogromne kolonie trafiały się na 
        Pomorzu. 
          Śpiewakiem nie jest, o nie! 
        Jedynie, co potrafi, to mało 
        dźwięczne "trib" albo "crije 
        szerer". 
          Żywi się głównie komarami, 
        toteż przylatuje do nas bardzo 
        późno, w maju. Z wielkim 
        wysiłkiem wygrzebuje sobie w 
        urwisku norę, czasem do 27m 
        długą. Wydziobuje grudki piasku, 
        wymiata je z nory specjalnymi 
        miotełkami z twardych piórek, 
        które ma na nóżkach. Brzegówki 
        gnieżdżą się wielkimi koloniami. 
        Nieraz cała ściana urwiska jest 
        podziurawiona ich norami i 
        wygląda jak sito. 
        
          Fabryka jaskółczych gniazd
        
          Gniazdo jaskółcze pod okapem 
        dachu - to zwiastun pomyślności 
        dla człowieka. Cóż, kiedy we 
        współczesnych wielkich miastach 
        i osiedlach jaskółki miewają 
        nieraz poważne kłopoty ze 
        zdobyciem odpowiedniego 
        materiału budowlanego. Toteż 
        Stacja Ornitologiczna w 
        Szwajcarii (pod Lucerną) 
        przyszła tym ptakom z pomocą, 
        robiąc z mieszanki gliny i 
        trocin sztuczne jaskółcze 
        gniazda. Umieszczone pod okapami 
        domów będą zapewne chętnie 
        zajmowane przez ptaki. 
          Nie jest to, jak się okazuje, 
        pomysł całkiem nowy. Bo oto w 
        książce Tadeusza Konwickiego 
        "Zwierzoczłekoupiór" czytamy, że 
        na Wileńszczyźnie przed wojną 
        "...pod okapem kościoła 






        szamotały się jaskółki wokół 
        swoich lepianek i podwiązanych 
        drutem doniczek z dziurami, 
        które pewnie miłosierny 
        kościelny zawiesił na gniazda". 
          Reporterska dociekliwość 
        kazała mi spytać T. Konwickiego, 
        czy sam te doniczki (prototypy 
        sztucznych jaskółczych gniazd) 
        widział. Owszem, pamięta je, do 
        dziś ma je w oczach wśród 
        ożywionego kłębowiska ich 
        lokatorek. 
        
          Plotki z ptasich gniazd
        
          Nie należy zbyt blisko 
        podchodzić do zamieszkanych 
        ptasich gniazd. Trzeba omijać je 
        z daleka zwłaszcza wtedy, kiedy 
        ptaki je wiją, składają jaja, 
        potem wychowują pisklęta. Tak 
        łatwo je spłoszyć. 
        
          Na czwartym piętrze
        
          Czasem jednak to ptasie życie 
        podsunie się do nas tak blisko! 
        Oto we framudze okna naszej 
        klatki schodowej para gołębi 
        uwiła sobie byle jakie gniazdko. 
          - Gołąb siedzi na jajach! Z 
        mojego okna widać! - zawołała 
        Ania. 
          Występ klatki schodowej był do 
        nas pod kątem prostym i z okna 
        Ani zobaczyliśmy gołębia. 
        Siedział na gnieździe 
        nastroszony i łypał czerwonym 
        oczkiem. Odeszliśmy cicho. 
          Podpatrzyliśmy jednak 
        najbliższą "zmianę warty". Na 
        jajach siedziała wtedy chyba 
        samiczka, jasnopopielata. Nagle 
        - frrr! - na brzeg parapetu 
        spadł jak z nieba drugi gołąb, a 
        samiczka zaraz odleciała. "On" 
        nie zasiadł jednak od razu. 
        Najpierw przyjrzał się uważnie, 
        jakby liczył, czy jaj jest tyle, 
        ile trzeba. A przecież były 
        tylko dwa! Wreszcie skoczył na 
        gniazdo i zaczął się w nim 
        mościć. 
          Nie wypatrzyliśmy chwili, 






        kiedy wykluły się pisklęta. 
        Zaalarmował nas dopiero krzyk 
        Marka: 
          - Już karmią! - Stary gołąb 
        otwierał dziób i coś się tam w 
        ten dziób pchało. To łebki 
        malutkich, nagich jeszcze 
        gołąbków szukały w gardzieli 
        rodziców "ptasiego mleka". 
          Przy obfitym pożywieniu małe 
        rosły jak na drożdżach. Wkrótce 
        nie mieściły się już pod 
        rozczapierzonymi skrzydłami 
        matki.
          Ale oto oba gołębie coraz 
        częściej odfruwały razem i małe 
        zostawały same. Aż właśnie w 
        takiej chwili zaskoczyła je 
        burza. Pisklęta wtuliły się w 
        róg okna, bo zerwał się wiatr i 
        deszcz ostro zacinał. Jednak 
        jakoś szczęśliwie przetrwały 
        nawałnicę. 
          Po kilku dniach zaczęły już 
        śmiało wyłazić z gniazda i 
        spacerować po parapecie. Nikt z 
        nas nie zaobserwował niestety 
        ciekawej nauki latania, która 
        przecież musiała się odbyć, bo 
        pewnego ranka zobaczyliśmy na 
        oknie już tylko jednego gołąbka. 
        Drugi odfrunął. Następnego dnia 
        odleciał i ten spóźnialski. 
        
          Mistrz nad mistrze
        
          W kunszcie wicia gniazda 
        niewątpliwie pierwsze miejsce 
        zajmuje u nas remiz. Raz tylko 
        widziałam gniazdo remiza, 
        zwisające z gałęzi nad wodą. 
        Wydało mi się bardzo podobne do 
        jakiejś starej rękawicy z jednym 
        palcem, przypadkowo zaczepionej 
        na drzewie.
          Remiz bardzo przemyślnie 
        buduje gniazdo. Oto wybiera 
        przede wszystkim cienką, 
        zwisającą i rozwidloną u dołu 
        gałązkę, zaczyna ją owijać 
        włóknami pokrzywy, konopi czy 
        lnu. Fundamentem przy budowie 
        gniazda jest najczęściej cienkie 
        i elastyczne łyko młodych 
        gałązek wierzbowych. Do 






        owiniętego na gałązce łyka remiz 
        przyczepia ścianki gniazda, 
        których podstawę stanowią 
        również misternie przeplecione 
        włókna. Na tej osnowie ptak 
        zaczyna tkać gniazdo delikatnym 
        puchem wierzb, osin, topoli, 
        tworząc w ten sposób zbity, 
        gruby wojłok. Zwisające do dołu 
        ścianki remiz sczepia na końcu i 
        to jest dno gniazda. Mając taki 
        woreczek z dwoma bocznymi 
        otworami, ptak "zaszywa" 
        całkowicie jeden bok, a przy 
        drugim robi "korytarzyk" z 
        otworem wyjściowym. Tę trudną i 
        precyzyjną pracę stare, wprawne 
        remizy potrafią wykonać w ciągu 
        kilku dni. Czasem porzucają 
        zaczęte gniazdo, które potem 
        można znaleźć niedaleko gniazda 
        wykończonego i zamieszkałego. 
          Początkowo wije gniazdo tylko 
        samiec, a dopiero w trakcie 
        budowy wabi on samicę 
        przeciągłym "cij" i miłym 
        świergotem. Zwabiona samica, 
        zachęcona widokiem gniazda, 
        zabiera się do jego wykańczania, 
        a samiec od tej pory pozostaje 
        przy niej jedynie dla 
        towarzystwa.
          Jeżeli więc w danym miejscu 
        remizowi nie uda się zwabić 
        towarzyszki, opuszcza nie 
        wykończone gniazdo i zaczyna 
        robotę w innym miejscu. Stąd 
        zapewne pochodzą owe porzucone, 
        nie dokończone gniazda. 
        
          Papier też się nadaje
        
          BArdzo kunsztowne jest gniazdo 
        wilgi. Zwisa ono w poziomym 
        rozwidleniu gałęzi i górnym 
        brzegiem jest do tych gałęzi 
        "przyszyte". Podstawowy budulec 
        to łyko, które ptaki rwą z 
        suchych gałązek lip i innych 
        drzew. Między tę osnowę wpychają 
        suche liście, trawki, pierze, 
        zwłaszcza strzępki papieru, 
        gazet. 
          Przy budowie pracują zawsze 
        oba ptaki. J. Sokołowski 






        obrazowo opisuje ich współpracę. 
        Często jeden siada na gałęzi, 
        chwyta dziobem za jeden koniec 
        włókna, a drugi ptak za drugi 
        koniec i oblatując naokoło 
        gałęzi przewiązują łyko. Gniazdo 
        zawieszone na długiej bocznej 
        gałązce jest niedostępne dla 
        czworonożnych drapieżników, a na 
        wietrze silnie się kołysze. Jaja 
        jednak nie wypadają, bo jest 
        bardzo głębokie. 
          Zbadano kiedyś dokładnie 
        opuszczone gniazdo wilgi. 
        Przedziwna była jego budowa. 
        Gniazdo miało kształt  półkuli i 
        składało się z niesłychanie 
        różnorodnych materiałów. Było tu 
        włosie, mech, porosty, płatki 
        brzozowej kory, sznurki, 
        papierki, szmatki.
          Najbardziej zdumiewające było 
        jednak to, że gniazdo górnymi 
        brzegami było przyszyte lnianymi 
        nićmi do widełek gałązki. Nić 
        była przewleczona raz przez 
        gniazdko, a raz założona na 
        gałązkę. W gniazdku znaleziono 
        strzępy kartek z dziecinnego 
        zeszytu, z opakowania papierosów 
        i jeden większy papierek - 
        kawałek podartego kwitu 
        kontraktacyjnego na jedną świnię 
        wagi 1507kg. Cóż za rozmaitość 
        materiałów! 
        
          Gniazdo w kształcie jaja
          
        Budowniczym nie gorszym od 
        remiza i wilgi jest mały 
        raniuszek - biały pompon z 
        bardzo długim ogonem i krótkim 
        dziobem. Jego gniazdo ma kształt 
        jaja ustawionego pionowo, z 
        otworem na boku. Przybrane z 
        wierzchu płatkami kory brzozowej 
        i porostami idealnie zlewa się z 
        tłem. Ściany są utkane w gruby 
        wojłok z mchu, delikatnych 
        włókien roślinnych, puchu i 
        pierza, a wszystko mocno spojone 
        pajęczyną. 
          Gniazdo budują oba ptaki, mimo 
        to praca trwa ponad dwa 
        tygodnie, tak precyzyjne jest 






        wykonanie elastycznego wojłoku 
        ścianek i tak trudne i mozolne 
        bywa nieraz zdobycie 
        odpowiedniego materiału. Ileż to 
        czasu zajmuje tym pracowitym 
        ptakom zbieranie puchu i 
        rozsypanych po lesie piórek!
        
          Dylu, dylu - na badylu
        
          Bardzo misternie plecie swoje 
        gniazdo trzciniak, zawieszając 
        je na kilku pionowych badylach 
        trzciny. Podstawowym budulcem są 
        wzdłuż rozszczepione suche 
        liście trzciny. Aby były 
        elastyczne, ptak macza każde 
        włókno w wodzie i oplata nim 
        sterczące z wody badyle. Czasem 
        jednak takie włókno się 
        ześlizguje, a wtedy, trzciniak 
        nadbudowuje gniazdo coraz wyżej 
        i stąd zapewne pochodzi zjawisko 
        nienormalnie głębokich gniazd 
        tego ptaka. 
          Ponieważ gniazdo jest budowane 
        na trzcinach rosnących w 
        wodzie, nie można do niego 
        podejść. Woda staje się tu 
        ochroną przed wrogami. 
        
          Sensacyjna kradzież
        
          Maria Kownacka opisuje 
        przygodę pewnego rybaka, któremu 
        nagle zginęło ze stołu na ganku 
        sto norweskich haczyków na 
        węgorze. 
          Okazało się, że haczyki, 
        zaopatrzone w białe sznurki, 
        zostały ukradzione przez... 
        muchołówki, które uznały to za 
        świetny materiał budowlany. W 
        maleńkie gniazdeczko, wmontowane 
        w zeszłoroczne gniazdo jaskółki, 
        wpleciony był krętymi 
        floresikami biały sznureczek, 
        którego koniec zwisał jeszcze z 
        belki. A na samym froncie 
        gniazdka widniał norweski haczyk 
        na węgorze niby symbol 
        rybackiego fachu. 
        
          Nawet w skrzynce do listów
        






        można znaleźć gniazdo ptaka! 
        W. Żukrowski barwnie opowiada o 
        gniazdku pliszki siwej, 
        znalezionym w skrzynce do 
        listów, od której dawno zgubiono 
        kluczyk. Listonosz wiedział o 
        tym i nie wrzucał tam listów, 
        toteż ptaki spokojnie uwiły 
        gniazdo i samiczka zasiadła na 
        pięciu nakrapianych jajeczkach. 
        Tajemnica wydała się wtedy, 
        kiedy nowy listonosz, nic nie 
        wiedząc o zgubionym kluczyku, 
        wrzucił do skrzynki listy i 
        trzeba się było po nie włamać. 
          Pliszki na szczęście nie 
        spłoszyły się i spokojnie 
        wychowały tam swoje pisklęta. 
        
          Skrzydlaty agresor
        
          Prawdziwymi agresorami okazały 
        się gawrony, które podpatrzyłam 
        kiedyś, jak usiłowały zająć 
        gniazdo swoich współplemieńców. 
        Podczas gdy jedna para gawronów 
        nosiła budulec na gniazdo, druga 
        siedziała cicho obserwując pracę 
        towarzyszy. 
          Po pewnym czasie para gawronów 
        siedząca dotąd nieruchomo, 
        korzystając z nieobecności 
        właściwych gospodarzy, zajęła 
        zbudowane już w trzech czwartych 
        gniazdo. Ale "moje gawrony" już 
        z daleka zobaczyły agresorów. 
        Jeden z gospodarzy uderzeniem 
        dzioba strącił napastnika z 
        gniazda. Strącony zawisł na 
        suchej gałęzi i darł się na całe 
        gardło. Drugi z agresorów 
        uczepił się pazurami w gniazdo i 
        dopiero mocne walenie dziobem 
        strąciło go z zajmowanego 
        miejsca. Następnie właściwi 
        gospodarze przystąpili do 
        reperacji i wykańczania 
        gniazda. 
        
          Dziwne miejsca zamieszkania
        
          Właściwym miejscem na gniazdo 
        jest dla sikory bogatki 
        naturalna dziupla. Może ją też 
        zastąpić dziupla sztuczna albo 






        skrzynka. W ostateczności jednak 
        pomysłowe te ptaki znajdują 
        najdziwniejsze schronienia: 
        stare skrzynki do listów, 
        zapomniane polewaczki, stare, 
        wyrzucone buty, zawisłe 
        przypadkiem na drzewie rękawice, 
        drewniane obudowy pomp, 
        zakamarki starych nadtłuczonych 
        posągów i pomników. Nawet rury 
        żelazne. 
        
          Kaczki dziwaczki
        
          Gągoły są to jedyne kaczki 
        gnieżdżące się wyłącznie w 
        dziuplach starych drzew. Miejsce 
        na gniazdo wybiera zazwyczaj 
        samica, oblatując w tym celu 
        wiele drzew. Najchętniej wybiera 
        drzewo blisko wody, albo nawet 
        tuż nad nią. Dziupla zaś powinna 
        znajdować się nie niżej niż dwa 
        metry nad ziemią. Zdarzają się 
        czasem gniazda gągołów na 
        wysokości kilkunastu, do 
        dwudziestu metrów. 
          Niebieskozielone jaja (6_#14) 
        składa samica w końcu kwietnia i 
        na początku maja bezpośrednio na 
        dno dziupli albo na próchno. 
        Wysiaduje tylko samica, samiec 
        zaś trzyma wartę. 
          Pisklęta wywabione przez matkę 
        wyskakują z dziupli na trawę 
        albo wprost w wodę. Jeżeli do 
        jeziora mają daleko - maszerują 
        tam pieszo, prowadzone przez 
        matkę. 
        
          W byle jakim gnieździe
        
        składa jaja czajka. Jest to 
        wydrapany na łące dołek, skąpo 
        wysłany źdźbłami traw. Można 
        stać tuż koło niego i nie 
        dostrzec czterech dużych, 
        brązowo nakrapianych jaj, 
        ułożonych w gwiazdkę, ostrymi 
        końcami do środka. Pstra barwa 
        skutecznie chroni je przed 
        wrogami.
          Panowało przekonanie, że 
        czajki podnoszą krzyk, kiedy 
        ktoś zbliża się do gniazda. 






        Przeczą temu obserwacje 
        J. Sokołowskiego. 
          "Jeżeli człowiek wejdzie na 
        łąkę, na której gnieżdżą się 
        czajki, samice podlatują bliżej 
        i krzyczą, okrążając go dookoła. 
        Lud sądzi, że tym więcej się 
        niepokoją, im bardziej zbliżamy 
        się do gniazda. To samo 
        mniemanie wyrażają również 
        prawie wszystkie podręczniki. 
        Według moich obserwacji sprawa 
        przedstawia się jednak inaczej. 
        Czajki okrążają człowieka i 
        podnoszą krzyk jedynie wtedy, 
        gdy jesteśmy daleko od gniazd, 
        natomiast skoro zbliżamy się, 
        milkną i rozlatują się, jak 
        gdyby ich nic nie interesowało. 
        W ten sposób instynktownie 
        dezorientują nie tylko 
        człowieka, lecz również 
        czworonożne drapieżniki". 
        
          Komu ptaka śpiewaka, komu?
        
          Niedola jemiołuszki
        
          - Proszę pani! Jemiołuszka 
        zachorowała! Taka śliczna, z 
        czubkiem i czerwonymi plamami na 
        skrzydłach! - zaalarmował mnie 
        mój sąsiad Jacek. 
          Jacek ma trzynaście lat, 
        bardzo lubi zwierzęta i zamierza 
        zostać leśnikiem. 
          - Skąd masz jemiołuszkę? - 
        spytałam zdziwiona. 
          Jacek się zaczerwienił. Sprawa 
        wygląda na trudną i 
        skomplikowaną. 
          - Kupiłem... Na bazarze... w 
        takiej fajnej klateczce... 
          Na razie odłożyłam dochodzenia 
        w sprawie niepokojącej 
        transakcji. Należało się przede 
        wszystkim zająć chorym ptakiem. 
          Postawienie diagnozy nie 
        przedstawiało trudności. 
        Jemiołuszka miała wprawdzie w 
        klatce odpowiedni pokarm: 
        kawałek jabłka, biały ser, 
        wetkniętą w pręty klatki gałązkę 
        czerwonej jarzębiny, ale... 
        nigdzie ani śladu ziemi czy 






        piasku, tak potrzebnych do 
        pomocy w trawieniu. Toteż ślady 
        nie strawionego jadła leżały w 
        klatce, a ptak był dosłownie na 
        ostatnich nogach. 
          Na moje polecenie Jacek 
        przyniósł zaraz trochę ziemi i 
        bardzo zachęcał jemiołuszkę do 
        jedzenia. Ale już niestety było 
        za późno. 
          Przy tej okazji pouczyłam 
        Jacka, że kupowanie i więzienie 
        ptaków sprzedawanych przez 
        ptaszników_kłusowników jest tak 
        samo karalne, jak proceder 
        łowienia. Chyba że kupi się je 
        po to, aby zaraz wypuścić na 
        wolność... 
          Jacek westchnął ciężko. 
          - Więc gdybym ją zaraz 
        wypuścił, pewnie by żyła?! 
          Kiwnęłam głową. 
        
          Występny handel
        
          Okazało się, że Jacek kupił 
        ptaka na bazarze pod Warszawą, 
        gdzie znajduje się "centrala" 
        handlu ptakami śpiewającymi. 
        Chłopiec pojechał w odwiedziny 
        do swego kolegi, razem 
        powędrowali na bazar i tam 
        kupili ptaka, który oczarował 
        ich urodą. Było to oczywiście 
        podczas srogiej zimy, kiedy 
        jemiołuszki masowo przylatują do 
        nas z północy, traktując Polskę 
        jako "ciepłe kraje". 
          W prasie codziennej poruszano 
        już nie raz sprawę karygodnego 
        polowania na ptaki śpiewające, 
        które tak ważną rolę odgrywają w 
        walce ze szkodnikami naszych 
        lasów i sadów. Ofiarami 
        ptaszników_ kłusowników padają 
        makolągwy, szczygły, gile, 
        zięby, kulczyki, czyżyki, 
        jemiołuszki. W samej Warszawie 
        "zarejestrowano" kilkanaście 
        nazwisk takich ptaszników, 
        zawodowo trudniących się 
        wyławianiem drobnych ptaków 
        śpiewających z lasów, pól i 
        zarośli. Kłusownicy dobrze znają 
        najlepsze leśne i polne tereny 






        łowów. Wiedzą, gdzie 
        najkorzystniej zastawiać pułapki 
        i czym do nich zwabić. 
        
          Ptaki... w kredensie
        
          Z kłusownikami trudno walczyć. 
        Kłusownik bowiem na dany sygnał 
        szybko usuwa ptaki z mieszkania 
        i chowa je bezpiecznie na czas 
        rewizji. Jednak nie zawsze 
        zdąży. 
          Oto na przykład wizyta u 
        ptasznika z ul. Żytniej dała 
        obfity plon. Inspektor Straży 
        Ochrony Przyrody zastał tam 
        kilkadziesiąt ptaków 
        stłoczonych w oszklonej gablocie 
        kredensu, gdzie zazwyczaj 
        ustawia się porcelanę. Wprawdzie 
        wyjęto stamtąd półki, ale i tak 
        warunki sanitarne były okropne i 
        ptaki ledwo żywe! 
          Jednocześnie po podłodze w 
        słabo oświetlonym pokoju 
        przemykały jakieś cienie, snuły 
        się między nogami ludzi. Były to 
        czyżyki, którym pozwiązywano 
        lotki na plecach, żeby nie 
        uciekły. Widok doprawdy 
        wstrząsający! 
        
          Szczęście wolności
        
          Jakiż jest los odnalezionych 
        więźniów? Oczywiście obdarza się 
        ptaki wolnością. Inspektor 
        konfiskuje je i wypuszcza w 
        najbliższym parku. Powiada, że 
        to naprawdę wzruszająca i 
        radosna chwila, kiedy się ptakom 
        zwraca wolność. 
          Łatwo można przy tym poznać, 
        czy ptak był długo więziony, czy 
        krótko. Ptaki złowione niedawno 
        natychmiast po uwolnieniu 
        furknęły żwawo na najbliższą 
        gałąź, ćwierkały wesoło, szybko 
        porządkowały piórka i 
        odlatywały. Przebywające dłuższy 
        czas w niewoli zachowywały się 
        inaczej. Nie od razu odzyskiwały 
        utraconą radość życia. Dłuższy 
        czas siedziały osowiałe, 
        niemrawe, zanim wreszcie 






        decydowały się odfrunąć. 
        
          Ptasie sanatorium
        
          Nie wszystkie ptaki zabiera 
        się ptasznikom w tak dobrym 
        stanie, aby je można było zaraz 
        obdarować wolnością. Inspektor 
        Straży Ochrony Przyrody 
        opowiadał mi, że ma u znajomych 
        na Saskiej Kępie prawdziwe 
        ptasie sanatorium, dokąd zanosi 
        chore, pokaleczone ptaki. W 
        dużym pokoju jest tam ogromna 
        woliera, gdzie starano się 
        stworzyć pacjentom warunki 
        zbliżone do naturalnych. A więc 
        duże gałęzie imitują las, jest 
        woda, piasek. 
          Po przyjściu do zdrowia ptaki 
        zostają wypuszczone na wolność. 
        
          Pies_ratownik
        
          Nawet pies w tym domu połknął 
        szlachetnego bakcyla opieki nad 
        ptakami. Oto pewnego zimowego 
        dnia sam przyniósł swojemu panu 
        w zębach zmarzniętą synogarlicę. 
        A trzymał ją tak delikatnie, że 
        nie zrobił ptakowi najmniejszej 
        krzywdy. Synogarlicę odratowano 
        i kiedy się już odchuchała i 
        odpasła - obdarzono wolnością. 
        
          Co robić? 
        
          Teraz czas postawić zasadnicze 
        pytanie: jak można i należy 
        walczyć z karygodnym 
        kłusownictwem ptaszników? 
          Uprawniona jest do tego Straż 
        Ochrony Przyrody. W skład tej 
        straży wchodzą delegaci Ligi 
        Ochrony Przyrody, Polskiego 
        Towarzystwa 
        Turustyczno_Krajoznawczego, 
        Polskiego Związku Łowieckiego, 
        Polskiego Związku Wędkarskiego i 
        Klubu Wysokogórskiego. 
          Delegaci organizują na swoim 
        terenie wywiad i starają się 
        wciągnąć do akcji społeczeństwo, 
        przede wszystkim dzieci i 
        młodzież. 






          Kolegia karne nakładają grzywny 
        na ptaszników_kłusowników. 
        Grzywny te nie zawsze jednak 
        odstraszają szkodników. "Dobry 
        sezon" powetuje im nieraz nawet 
        dość wysoką grzywnę. 
          Jedyną właściwą drogą do 
        zorganizowania celowej opieki 
        nad ptakami byłaby wielka akcja 
        społeczna, wykrywająca 
        ptaszników i alarmująca w każdym 
        wypadku Straż Ochrony Przyrody. 
          Pierwsze miejsce w tej akcji 
        powinna zająć młodzież szkolna, 
        organizując w każdej szkole 
        odpowiednie koła albo 
        powierzając te sprawy już 
        zorganizowanym miłośnikom 
        przyrody, przyjaciołom ptaków 
        czy innym kółkom zainteresowań. 
        
          Gdy przyjdzie zima...
        
          Kto śpi, kto nie śpi? 
        
          Z zimowym snem naszych ssaków 
        jest rozmaicie. Niektóre 
        zwierzęta ograniczają się 
        jedynie do tzw. spoczynku 
        zimowego, kiedy ich aktywność 
        zostaje wyraźnie zahamowana. 
        Czas mrozów spędzają drzemiąc w 
        odpowiednio przystosowanych 
        barłogach, norach, dziuplach. 
        Ponieważ nie jest to sen głęboki 
        i głód w tym czasie daje im się 
        we znaki od wczesnej jesieni 
        gromadzą już zapasy w dobrze 
        ukrytych spiżarniach. Znana jest 
        z tego nasza 
        
          zapobiegliwa wiewiórka
        
          O jej zimowych spiżarniach 
        kursuje wiele opowieści. 
        Radziecki pisarz, Skriebicki, 
        opowiada o wychowanej wśród 
        ludzi wiewiórce (Sciurus 
        vulgaris), która nie zatraciła 
        jednak wiewiórczego zwyczaju 
        robienia zapasów na zimę. 
        "Kobiałkę z grzybami 
        postawiliśmy na oknie, gdzie 
        było chłodno, by grzyby nie 
        zepsuły się do jutra. Na drugi 






        dzień wstajemy i widzimy, koszyk 
        pusty. Gdzie się grzyby 
        podziały? Ojciec woła nas do 
        swego pokoju. Biegniemy tam i 
        oto okazuje się, że wszystkie 
        jelenie rogi nad kanapą 
        obwieszone są grzybami. Nawet na 
        wieszaku od ręcznika, nawet za 
        lustrem, za obrazem - wszędzie 
        grzyby. To nasza wiewióreczka od 
        wczesnego ranka zajęła się 
        rozwieszaniem grzybów, by je 
        ususzyć na zimę". 
          W latach grzybnych "zapasy" 
        jednej wiewiórki podobno sięgają 
        2 tysięcy sztuk - ponabijanych 
        na gałęzie i sęki. Podstawowym 
        produktem w klasycznej 
        wiewiórczej spiżarni są orzechy 
        zakopywane w leśnych zakątkach. 
        Niech w zimowy dzień słońce 
        silniej przygrzeje, a już 
        wiewiórka budzi się z drzemki i 
        odwiedza spiżarnię. Zdarza się, 
        że o wielu zapomni i staje się 
        wskutek tego siewcą leszczyny. 
          Teraz, podczas silnych mrozów, 
        zatkała starannie otwór dziupli 
        i śpi zwinięta w kłębek. 
        
          Zapas tłuszczu na zimę
        
        długo gromadzi w sobie borsuk 
        (Meles meles). Pod koniec 
        jesieni jest już dobrze upasiony 
        i przygotowuje się do zimowej 
        drzemki. Borsuk wciąga liście i 
        trawę do wyczyszczonej uprzednio 
        nory i mości sobie grube, ciepłe 
        legowisko. Aż do nadejścia 
        prawdziwych chłodów wciąż 
        jeszcze dożywia się ściągniętym 
        do nory pokarmem. 
          Warto sobie przypomnieć, jakie 
        luksusowe jest to mieszkanie: 
        kilka wyjść, specjalne otwory 
        wentylacyjne, wszędzie idealna 
        czystość. W pewnej odległości od 
        mieszkania wykopany jest dół na 
        odchody. Z nastaniem mrozów 
        borsuk zatyka otwory 
        wentylacyjne i robi nasyp przed 
        głównym wejściem do nory, aby 
        zasłonić się od wiatru. Zasypia 
        zwinięty w kłębek, z głową 






        wsuniętą między przednie nogi. 
          I jemu wystarczy parę 
        cieplejszych dni czy odwilż, a 
        opuści zimowe leże, by się napić 
        i coś przegryźć. Mimo to bardzo 
        chudnie podczas zimy i kiedy w 
        lutym opuszcza na dłużej norę, 
        nie ma już na nim śladu 
        jesiennego tłuszczu. 
          Bardzo rozważnie wybiera sobie 
        miejsce na zimowy barłóg 
        
          nasz ostrożny miś
        
        czyli niedźwiedź brunatny (Ursus 
        arctos). Przed ułożeniem się do 
        dłuższego zimowego spoczynku 
        bada teren i jeżeli znajdzie w 
        pobliżu ślady człowieka, 
        przenosi się w inne miejsce. I 
        on też gromadzi w sobie jesienią 
        duży zapas tłuszczu. Jako 
        zwierzę wszystkożerne napasa 
        się nie tylko pokarmem roślinnym 
        (jeżyny, maliny, borówki, 
        wszelkie owoce, nasiona buka, 
        żołędzie itp.), ale też nie 
        gardzi rybą, ślimakami, owadami, 
        i nawet... padliną! Kiedy 
        "jarskie dania" mu się kończą, 
        przechodzi na mięsne, atakując 
        konie, krowy, owce. W dawnych 
        czasach zanotowano, że pewien 
        niedźwiedź koło Białowieży w 
        ciągu jednej doby zabił 
        dwadzieścia trzy sztuki bydła, 
        nie zjadając żadnej. A więc nie 
        zmuszał go do tego głód i 
        mordował dla samej satysfakcji 
        mordowania! Panuje przekonanie, 
        że agresywna postawa niedźwiedzi 
        jesienią wróży długą i mroźną 
        zimę. 
          Niebezpieczne są niedźwiedzie 
        cierpiące na bezsenność. Pewien 
        taki bieszczadzki miś napadł na 
        dzika, zagryzł go i pożarł 
        zostawiając tylko łeb i przednie 
        nogi. Wkrótce potem rozszarpał 
        dużego odyńca. 
          Gdzież się znajdują 
        niedźwiedzie barłogi? W górach - 
        wśród skał. W lasach - w 
        wygrzebanych kotlinach albo po 
        prostu w największej gęstwinie. 






        Niedźwiedź korzysta też czasem z 
        wielkiej dziupli. 
          Niedźwiedzica idzie spać już 
        na początku listopada. Samiec - 
        w drugiej połowie grudnia, 
        choćby nawet mrozy przyszły 
        wcześniej. 
          Niedźwiedzie i wiewiórki nie 
        zapadają w tak głęboką śpiączkę, 
        jak na przykład susły, świstaki, 
        koszatki, popielice czy 
        nietoperze. Misie nie opuszczają 
        wprawdzie podczas mrozów swojego 
        barłogu i ich działalność 
        życiowa jest zahamowana, ale nie 
        jest to głęboki zimowy sen. 
        
          Bobry nie zasypiają
        
          Trudno też mówić o zimowym 
        śnie bobrów (Castor fiber). 
          Zdarza się jednak, że całymi 
        tygodniami nie pokazują się na 
        zewnątrz, kiedy woda pokryje się 
        grubym lodem (cienki potrafią 
        przebić albo przegryźć). 
        Wszystkie otwory z ich "domków" 
        wychodzą na wodę, zwierzęta są 
        więc skazane na przebywanie w 
        swoich mieszkaniach. Opuszczają 
        je kilka razy w ciągu doby, 
        płynąc do swoich spiżarni pod 
        lodem. Są to równo ułożone w 
        pobliżu żeremi sterty gałęzi 
        wbitych ostrymi końcami w stromy 
        brzeg. Bobry po kawałku 
        zabierają je do nory i tam 
        ogryzają, a okorowane gałązki 
        wyrzucają przez wylot. Na wiosnę 
        przed wylotem bobrowej nory leżą 
        całe pokłady takich białych 
        patyków. 
        
          W śpiworze
        
          zrobionym z własnych 
        "skrzydeł" przesypia zimę jeden 
        z najmniejszych naszych 
        nietoperzy - podkowiec mały 
        (Rhinolophus hipposideros). 
        Zaczepia się on tylnymi nogami 
        wysoko pod stropem jaskini albo 
        pod sufitem budynku i tak 
        szczelnie otula ciało błonami 
        lotnymi, że trudno w tym 






        tłumoczku rozpoznać żywego 
        nietoperza. 
          Rzadki u nas nietoperz 
        Barbastella barbastellus, zwany 
        od mopsowatego pyszczka 
        mopkiem, jest mniej wrażliwy na 
        chłód i dość wcześnie opuszcza 
        zimową kryjówkę, a podczas zimy 
        budzi się nawet czasem, aby na 
        miejscu zapolować na owady. 
          Większość naszych nietoperzy 
        należy do rodzaju nocków 
        (Myotis). Zimują one zawsze w 
        tych samych miejscach, wracając 
        do nich co rok nawet z daleka. 
        Wiszą ciasno stłoczone w 
        jaskiniach, pod sklepieniami 
        piwnic, po sto sztuk i nawet 
        więcej. 
          Nocek rudy (Myotis 
        daubentonii) ma tę właściwość, 
        że odszukuje swoje zimowisko 
        dopiero w końcu października, a 
        opuszcza je już na początku 
        marca. 
        
          Suseł "śpi jak suseł"
        
          i nie troszczy się specjalnie 
        o zimowe zapasy, chociaż potrafi 
        je robić w lecie. Suseł 
        (Citellus) włazi jesienią do 
        swej nory, zatyka jedyne do niej 
        wejście i wygrzebuje nowy 
        korytarz, który otworzy dopiero 
        na wiosnę, w pierwszej połowie 
        marca. Zdarza się wtedy spotkać 
        susła biegającego po śniegu. 
          W zimie natomiast śpi bardzo 
        mocno, "jak suseł". Serce bije 
        mu prawie dziesięć razy wolniej 
        niż w lecie, a temperatura ciała 
        z +36/0 spada do +3/0. To 
        dopiero sen! 
        
          W kamienny sen
        
        zapada nasz tatrzański świstak 
        (Marmota marmota), gryzoń objęty 
        u nas ochroną gatunkową. 
        Występuje na wysokości ponad 
        17007m, w okolicach Morskiego 
        Oka, Hali Gąsienicowej i Pięciu 
        Stawów. Jesienią wykopał zimowe 
        mieszkanie, które może pomieścić 






        liczną rodzinę. Do obszernej 
        komory na głębokości 2 metrów 
        prowadzi wąski i bardzo długi 
        korytarz, który jest zimą 
        szczelnie zakorkowany 
        kamieniami, ziemią i gliną 
        zmieszaną z trawą i sianem. 
        Komora jest wysłana suchym 
        sianem i tam właśnie w zupełnym 
        odrętwieniu spoczywa teraz cała 
        świstacza rodzina. Na wiosnę 
        wychudłe i wygłodzone świstaki 
        rzucą się na rośliny zimujące 
        pod śniegiem. Potem młode pędy, 
        pączki i soczysta trawa 
        dostarczą im dobrej paszy. 
        
          To mi gospodarz! 
        
          Chomik (Cricetus cricetus) 
        znany jest przede wszystkim z 
        gromadzenia obfitych zapasów. 
        Przed zapadnięciem w sen zimowy 
        zakłada kilka spiżarni, dokąd 
        znosi w kieszeniach policzkowych 
        wielkie ilości ziarna. Jeden 
        chomik potrafi zebrać jesienią 
        kilkanaście kilogramów zboża, 
        siemienia lnianego, grochu, 
        fasoli i innych nasion. 
          Już w październiku chomik 
        opatruje mieszkanie na zimę: 
        zatyka ziemią otwór wchodowy do 
        komory aż ku górze i zamurowuje 
        pionowy kanał zapadowy. Norę 
        wyściela najdelikatniejszymi 
        źdźbłami słomy. Układa się na 
        dnie, podwijając głowę, ogon i 
        nogi. W tym śnie wydaje się, że 
        nie oddycha, i że nawet serce mu 
        zamiera. A przecież nie trwa w 
        ciągłym śnie, lecz przerywa go 
        co parę dni. Mimo to jest to 
        prawdziwa śpiączka zimowa, 
        podczas której temperatura ciała 
        może spaść nawet do +5/0 C. W 
        drugiej połowie marca chomiki 
        otwierają korytarze pionowe i 
        wychodzą na żer, po świeżą 
        żywność. 
        
          Któż więc nie śpi? 
        
          Przede wszystkim wilki. Im 
        surowsza jest zima, tym stają 






        się one bardziej agresywne i 
        niebezpieczne. Swego czasu 
        pisano w prasie, że wilki 
        sforsowały Wisłę, przeprawiając 
        się po kilkucentymetrowej 
        warstwie lodu na drugi brzeg. Z 
        takiego lodowego mostu 
        korzystają też lisy i zające, 
        które - jak wskazują ślady na 
        śniegu - wędrują z Kieleckiego w 
        Lubelskie i odwrotnie. 
          Lisy nawet podczas 
        przewlekłego zimna mało 
        odpoczywają. Już od godziny 
        dziesiątej włóczą się po 
        zasypanym śniegiem polu, ale 
        prawdziwe polowanie z podchodami 
        rozpoczynają dopiero po południu 
        i o zmroku. 
          Nierzadkie są wypadki, kiedy 
        płochliwe jelenie i dziki 
        podczas srogiej zimy zaglądają 
        do stodół, szukając tam 
        pożywienia. 
          Sarny zbite w duże stada, po 
        kilkadziesiąt sztuk, oszukują 
        głód byle mchem, korą z drzew i 
        drobnymi pączkami. 
          W lasach i na polach przy 
        ostrym wietrze mróz jest coraz 
        dokuczliwszy. Wszystko, co żyje, 
        a nie śpi, chowa się w bezlistną 
        plątaninę leśnego podszycia, a w 
        miarę możności - do nor i 
        dziupli. 
        
          Choć głodno i chłodno
        
          Choć głodno i chłodno, trzeba 
        sobie jakoś radzić. W najlepszej 
        sytuacji są zwierzęta drapieżne. 
        Im zawsze się uda złapać coś 
        żywego i posilnego. 
        
          Żarłoczne "królewskie futro"
        
          Do bardzo krwiożerczych 
        drapieżników należą gronostaje 
        (Mustela erminea), których białe 
        futerka z czarnymi ogonkami 
        zdobiły królewskie płaszcze 
        koronacyjne. U nas jest to 
        zwierzę dość rzadkie, objęte 
        ochroną gatunkową. 
          Bliższą znajomość z 






        gronostajem zawarłam w niezbyt 
        miłych okolicznościach. Oto 
        zmęczeni i głodni dotarliśmy na 
        nartach do schroniska na Babiej 
        Górze i powitał nas tam lament w 
        kuchni: 
          - O rany! Co to będzie, co to 
        będzie!... 
          Okazało się, że ostatnie 
        kotlety schabowe wykradł ze 
        śpiżarni i zżarł albo wyniósł... 
        gronostaj. Pełno było jego 
        śladów na śniegu. 
          U Brehma * czytamy, że 
        ulubioną zdobyczą gronostaja 
        jest karczownik zimnowodny 
        (Arvicola terrestris). Gronostaj 
        poluje na niego i na ziemi i w 
        wodzie. Wślizguje się do nory, 
        a jeżeli karczownik umyka do 
        wody, wtedy gronostaj rzuca się 
        w pogoń i płynąc bardzo szybko 
        dopada go w końcu. I nawet w tym 
        obcym dla siebie żywiole 
        wychodzi ze starcia zwycięsko. 
        Przybywa do brzegu, holując w 
        pysku zdobycz. 
          Alfred Brehm (1829_#1884) - 
        słynny niemiecki zoolog i 
        podróżnik. Jego 
        najpopularniejsze dzieło "Życie 
        zwierząt" było tłumaczone na 
        wiele języków, m.in. i na jęz. 
        polski. 
        
          Futra na zimę
        
          Już jesienią ssaki podwatowały 
        na zimę swoje "okrycia". Oto 
        między włosami letniego futra 
        wyrosły tzw. włosy puchowe, 
        gęste i krótkie. To podszycie 
        jest jasne i prześwieca przez 
        ciemniejsze i rzadkie włosy 
        letnie. Wskutek tego całe futro 
        zwierzęcia nabiera jaśniejszej, 
        ochronnej barwy. Najjaskrawszym 
        przykładem zmiany barwy jest 
        opisana wyżej łasica gronostaj. 
        Wystarczy kilka mroźnych dni, 
        aby futerko rdzawobrunatnego 
        zwierzątka stało się 
        śnieżnobiałe, jedynie z czarnym 
        koniuszkiem ogonka. 
        






          Drapieżny elegant
        
          Jest nim ryś (Felis lynx), 
        zwierzę z licznej rodziny kotów. 
        Tak jak domowe koty bardzo dba o 
        urodę i elegancję. Długie 
        godziny poświęca wylizywaniu i 
        "szczotkowaniu" płowego, 
        plamistego futra ostrym jak 
        tarka językiem - stąd puszystość 
        i połysk. Piękne pędzelki na 
        uszach i wspaniałe bokobrody 
        (latem krótsze, zimą tworzące 
        coś w rodzaju grzywy) różnią go 
        od innych kotów. Ryś zachował 
        się u nas w Karpatach i w 
        Puszczy Białowieskiej. Ten 
        puszczański kot nie ugania się 
        za drobnymi ssakami. Woli 
        grubszą zwierzynę. Zimą jego 
        sznurowy ślad nie wskazuje na 
        to, aby polował na przykład na 
        myszy, chociaż żadnej spotkanej 
        nie przepuści. Jego ofiarą 
        padają głównie sarny. 
          Zaobserwowano, że ryś, 
        podobnie jak domowe koty, bawi 
        się zamordowaną zdobyczą. 
        Wykonuje przy tym skoki i susy, 
        z lubością wciąga woń ofiary i 
        merda krótkim ogonem, w ten 
        sposób przejawiając radosne 
        uczucia. Nawet wtedy, kiedy jest 
        bardzo głodny, zabiera się do 
        jedzenia dopiero po takiej 
        "kociej zabawie". 
        
          Złe czasy
        
          Późną jesienią dzik 
        (Sus scrofa) radzi sobie dobrze. 
        W ściółce leśnej miał dużo 
        żołędzi, bukwi (owoców buka), a 
        nawet mięsny pokarm: myszy, 
        ślimaki, larwy owadów. 
        Rozgrzebywał i niszczył całe 
        mrowiska tam, gdzie leśnicy nie 
        zabezpieczyli ich drewnianymi 
        zagrodami. Teraz przyszedł czas 
        głodu. Przez niezbyt grubą 
        warstwę śniegu można się od 
        biedy dokopać do leśnej dziczej 
        karmy, ale niech spadną wielkie 
        śniegi, a jeszcze pokryją się 
        zlodowaciałą skorupą, kaleczącą 






        dzika, wtedy trudno liczyć na 
        normalny posiłek. 
          Zdarza się czasem co prawda 
        pożywna padlina, ale żeby zjeść 
        solidny posiłek, trzeba się 
        "włamać" podczas ciemnej nocy 
        zimowej do kopca z ziemniakami 
        lub burakami. 
        
          Mistrze fortelów
        
          Podczas srogiej zimy 
        najbardziej rozzuchwalony jest, 
        jak wiadomo, wilk (Canis lupus), 
        mieszkaniec dzikich ostępów, 
        mrocznych gęstych lasów. Zimą 
        już od wczesnego popołudnia 
        poluje na swoim terenie, a do 
        ludzkich siedzib podkrada się o 
        zmroku i atakuje tam nie tylko 
        konie i bydło, ale przede 
        wszystkim psy. Najchętniej 
        poluje w gromadzie i wtedy używa 
        najzmyślniejszych forteli, aby 
        odciągnąć od stada pojedyncze, 
        łatwe do zaatakowania sztuki. 
          Na przesmykach leśnych wilk z 
        niezwykłą cierpliwością godzinami 
        czatuje na sarny i jelenie. 
        Bezszelestnie podkrada się do 
        ofiary, aby skoczyć jej do 
        gardła i zwalić z nóg. 
          Wilki chętnie polują całym 
        stadem i wtedy postępują według 
        strategicznego planu: dzielą 
        się na dwie grupy i podczas 
        kiedy jedna atakuje, druga 
        odcina napadniętym drogę 
        odwrotu. 
          Mistrzem fortelów jest, jak 
        wiadomo, lis (Vulpes vulpes). 
        Różni się od wilka między innymi 
        tym, że nie jest towarzyski i 
        przeważnie poluje samotnie. 
        Tylko podczas najcięższej zimy i 
        głodu zdarza się, że lisy 
        polują razem. Polując na "własną 
        łapę" lis wykazuje wiele 
        chytrości. Najchętniej atakuje 
        zwierzęta chore, słabe. Dzięki 
        wspaniałemu węchowi zawsze 
        wytropi i zje z apetytem 
        padlinę. Odznacza się doskonałym 
        słuchem i najcichszy pisk myszy 
        nie ujdzie jego uwagi. Słynne 






        wyprawy lisa do kurników udają 
        się tylko tam, gdzie ptactwo 
        domowe nie jest należycie 
        zabezpieczone. A więc uwaga! 
        Dobrze zamykać kurniki!!
        
          O zajęczych kłopotach
        
          Pięknie i wzruszająco pisze o 
        zającach Adolf Dygasiński. Zając 
        (Lepus europaeus) pędzony 
        głodem, "z duszą na ramieniu" 
        dociera do siedzib swojego 
        największego wroga - człowieka. 
        Zimą w inspektach wygrzebie 
        sobie spod śniegu na wpół 
        zgniłe, przemarzłe głąbiki, 
        resztki kalafiorów, a z wylanych 
        przy kuchni pomyj wyciągnie 
        resztki ziemniaków, gotowanej 
        marchwi czy grochu. Najczęściej 
        jednak posila się korą z młodych 
        gałązek drzew. 
        
          Biedne sarny
        
          Źle jest w srogą zimę 
        bezbronnym sarnom (Capreolus 
        carpreolus), zwłaszcza gdy 
        potworzą się głębokie zaspy 
        śnieżne albo na grubej warstwie 
        śniegu zalśni szklista powłoka. 
        Uniemożliwia ona dobranie się do 
        resztek jesiennej trawy, mchu, 
        igliwia - skąpego pożywienia tej 
        głodnej pory roku. Nie zawsze 
        można racicami odgarnąć śnieg, a 
        wtedy pozostaje już tylko 
        twarda, spękana kora drzew. W 
        dodatku na sarny, a nawet na 
        jelenie czyhają drapieżne wilki, 
        które potrafią rzucać się nawet 
        na większe sztuki. 
          Aby przyjść z pomocą 
        zwierzynie płowej, służba leśna 
        obficie zaopatruje w paszę 
        rozstawione po lasach paśniki. 
        Gorąco zachęcamy młodzież do 
        pomocy przy tej pracy. 
        
          A jelenie...
        
          Nasz wspaniały jeleń 
        szlachetny (Cervus elaphus) też 
        wymaga zimą ludzkiej opieki. W 






        dzień jelenie kryją się w swoich 
        leżach, w jasnych wysokopiennych 
        lasach. Bojaźliwe i płochliwe 
        zwęszą i usłyszą człowieka z 
        dość dużej odległości. W ciągu 
        dnia żerują tam tylko, gdzie 
        czują się zupełnie bezpieczne. 
        Ich zimowym pokarmem jest 
        ozimina, nasiona, pączki, kora z 
        drzew iglastych, suche trawy, 
        wrzos, janowiec i inne rośliny. 
        Ofiarą apetytu jelenia padają 
        nieraz młode sadzonki drzew, 
        obdzierane z kory. Zimą jelenie 
        trzymają się w gromadach, co 
        nieraz prowadzi do bójek. 
          Kiedy głód bardzo przyciśnie, 
        nawet te płochliwe zwierzęta 
        przezwyciężają wrodzony lęk 
        przed człowiekiem i szukają 
        pokarmu w stodołach. 
          Prasa codzienna opisywała 
        kiedyś dzieje młodego jelonka 
        Kubusia, który zamieszkał na 
        stałe w leśniczówce Michocin 
        Dolny na Ziemi Lubuskiej. Nie 
        zdradzał on najmniejszej ochoty 
        opuszczenia wygodnej siedziby i 
        tylko co pewien czas na kilka 
        dni znikał w lasach. 
        
          Z ptakami rozmaicie
        
          Jako tako radzą sobie podczas 
        zimy sikory, dzięcioły, 
        kowaliki, ale i o nich należy 
        pomyśleć, ustawiając dobrze 
        zaopatrzone karmniki. Natomiast 
        najbardziej musimy troszczyć się 
        o ptaki naziemne - kuropatwy 
        (Perdix perdix), które podczas 
        mroźnej i śNieżnej zimy giną z 
        głodu. 
          Oto widzimy na śniegu ich 
        świeży ślad, biegnie drobnym 
        sznureczkiem niby rząd perełek. 
        Dokąd prowadzi? Czasem pod 
        stodołę, gdzie można się pożywić 
        ziarnem ukrytym wśród plew. 
        Częściej jednak na pola oziminy, 
        do której ptak dogrzebuje się 
        przez warstwę śniegu. Ale niech 
        spadną wielkie śniegi, a potem 
        powierzchnia zlodowacieje, wtedy 
        nie ma już mowy o dotarciu do 






        tego najlepszego pokarmu. 
          Kuropatwom powinien przyjść z 
        pomocą człowiek. Prosta to rzecz 
        zrobić "opłotki" z gałązek 
        świerkowych powtykanych w śnieg, 
        a pod ich osłoną rozsypać proso 
        i poślad. Można też sypać ziarno 
        pod gęste krzaki tarniny, której 
        kolczaste gałęzie dadzą ptakom 
        bezpieczne schronienie przed 
        lisem i jastrzębiem. 
          Dużo kłopotów ze śniegiem mają 
        też bażanty. Lubią one dalekie 
        piesze spacery, podczas których 
        zdarza się im zapaść w miękki 
        śnieżny puch, a wtedy trudno 
        wzlecieć. Często w takiej 
        opresji przychodzą im z pomocą 
        leśnicy, którzy wydobywają je ze 
        śniegu i sadzają na gałęziach. 
        
          Warszawskie wróble
        
          Te mają spryt nie byle jaki! 
        Oto spore ich stadko zamieszkało 
        na zimę w... Supersamie! W 
        godzinach rannych słychać ich 
        wesołe ćwierkanie w okolicy 
        stoiska z kaszami. Zawsze coś 
        niecoś rozsypie się na podłogę, 
        z pożywieniem nie ma więc 
        kłopotów. Wiadomo - Supersam! A 
        że przy tym jest ciepło i widno, 
        więc pomysłowe warszawskie 
        wróble bardzo sobie chwalą to 
        zimowisko. 
        
          Ptasia stołówka
        
          Znajomości i przyjaźnie
        
          Pies czy kot? A może tak modne 
        ostatnio chomiki syryjskie? 
          Tęsknotę do bliższego kontaktu 
        ze zwierzęciem można zaspokoić w 
        jeszcze inny, jakże pożyteczny 
        sposób: przez zimowe i wiosenne 
        dokarmianie ptaków. 
          Obserwacje przy karmnikach, 
        nawet tych najprostszych, 
        założonych na zewnętrznym 
        parapecie okna, dają wiele 
        okazji do zapoznania się z 
        różnorodnością ptasich 
        charakterów i zwyczajów. 






          O korzyściach, jakie przynoszą 
        ptaki niszczące owady szkodniki, 
        nie trzeba powtarzać. Są to 
        sprawy wszystkim dobrze znane. 
        Warto natomiast zwrócić uwagę na 
        dużą atrakcyjność zaznajomienia 
        się z pozostającymi na swobodzie 
        ptakami. 
          Do warszawskich Łazienek zimą 
        przychodzi co dzień w to samo 
        miejsce i o tej samej porze 
        pewien przyjaciel sikorek. Ten 
        pan w średnim wieku cierpliwie 
        wabi gwizdem sikory. Przylatują 
        przeważnie bogatki, bo tych jest 
        najwięcej. Siadają na 
        wyciągniętej dłoni i zjadają 
        podawane sobie kawałeczki 
        słoniny i sera. Jeżeli na ręku 
        ich przyjaciela robi się zbyt 
        tłoczno, zajmują miejsca na 
        głowie, na kapeluszu i tam 
        czekają swojej kolejki. 
          Oczywiście, tak oswoić ptaki 
        to wielka sztuka. Ale 
        przyzwyczaić je, aby zimą i 
        wczesną wiosną przylatywały na 
        posiłki do założonego przez nas 
        karmnika - bardzo łatwo. Trzeba 
        tylko wysypywać im karmę 
        regularnie od listopada aż do 
        późnej wiosny i zakończyć 
        dokarmianie dopiero wtedy, kiedy 
        ptaki będą miały dokoła dużo 
        pożywienia. 
        
          Sikorki - miłe złodziejaszki
        
          Bywa i tak, że ptaki same 
        "organizują" sobie stołówkę, co 
        czasem ludziom się mniej podoba. 
          Kiedyś w górach zdarzył mi się 
        taki wypadek. Przyjechałam tam 
        na dłużej zaopatrzona w suchy 
        prowiant, w dobrą wędlinę. 
        Lodówki w schronisku nie było, 
        większość produktów 
        przechowywałam więc w skrzynce 
        za oknem. Powiesiłam też tam na 
        sznurku spory kawałek wędzonej 
        polędwicy. I jakoś tak się 
        złożyło, że przez kilka dni nie 
        zainteresowałam się nią. 
          Otwierając okno widziałam 
        tylko, że wciąż wisi na miejscu. 






        A więc - w porządku. 
          - Może poczęstujesz mnie 
        wreszcie tą wspaniałą polędwicą? 
        - spytała mnie pewnego wieczora 
        moja towarzyszka. 
          - Bardzo chętnie. - I 
        sięgnęłam za okno. 
          A tu moja polędwica powiewa na 
        sznurku kołysana wiatrem, jakby 
        była lekkim piórkiem. 
          Co się stało? 
          Oto z polędwicy została 
        tylko... jej powłoka. Smakowite 
        mięso pracowicie wydziobały od 
        dołu sikory. 
        
          Pliszki z Krynicy Morskiej
        
          Zaprzyjaźniłam się z pliszkami 
        nadmorskimi. Przylatywały do 
        kempingowego Domku pod 
        Muchomorem, gdzie mieszkałam, i 
        z wyżyn jarzębiny obserwowały, 
        kiedy wysypię im na specjalnie 
        ułożone cegły drobno pokrajaną 
        skórkę z żółtego sera. Bardzo to 
        lubiły. 
          Martwiłam się, że następni 
        mieszkańcy domku nie dowiedzą 
        się o tym guście moich pliszek, 
        zostawiłam więc dla tych 
        nieznajomych kartkę: 
          "Wielka prośba! Tu przylatują 
        sympatyczne szare pliszki. Lubią 
        drobno pokrajane skórki żółtego 
        sera. Pamiętajcie o nich! Ich 
        stołem jadalnym są cegły przy 
        schodkach". 
          Nie wiem oczywiście, czy moja 
        prośba została spełniona. 
        
          Ptasia stołówka w Zoo
        
          Zanim w Dolinie Leśnego Młyna, 
        na przepięknym terenie 
        parkowo_leśnym w Gdańsku_Oliwie, 
        założono ogród zoologiczny, 
        cicho tam było w młodym borze, 
        wśród pagórków i parowów, nad 
        stawami i strumykami, które 
        przecinały malowniczy krajobraz. 
          Pracownicy ogrodu zapewniają, 
        że nie słychać tam wtedy było 
        świergotu ptaków. I dopiero 
        potem... 






          Więc cóż to się stało, że 
        teraz cała okolica oliwskiego 
        Zoo, wzgórza, lasy i gaiki 
        pulsują głośnym ptasim życiem? 
          Odpowiedź na to jest prosta. 
        Ogród zoologiczny stał się dla 
        miejscowego dzikiego ptactwa 
        wspaniałym zaopatrzeniowcem, 
        pierwszorzędną, czynną przez 
        cały rok stołówką, oferującą 
        smakowite, pożywne odpadki ze 
        stołu stałych lokatorów. 
        
          Rozmaite jadalnie
        
          Pomyślmy zawczasu o 
        przygotowaniu na zimę karmników 
        oraz karmy dla ptactwa. 
          Najłatwiej wysypać ziarno czy 
        okruchy za okno, na zewnętrzny 
        parapet. Ale to nie będzie 
        przyzwoita ptasia stołówka. 
          Najprostszy karmnik to zwykła 
        deseczka z przybitymi po bokach 
        listewkami, żeby ziarno nie 
        spadało na ziemię. Tackę tę 
        zawiesza się na sznurkach za 
        oknem albo na drzewie. Taka 
        otwarta jadalnia ma jednak duże 
        wady. Opady atmosferyczne 
        powodują psucie się pokarmu, 
        wiatr zdmuchuje lżejsze nasiona. 
          Lepszy jest karmnik składający 
        się z deseczki i daszka nad nią, 
        przymocowanego do słupków w 
        czterech rogach deseczki. Daszek 
        jest dwuspadowy i szerszy od 
        podłogi, żeby jego wystające 
        części dobrze osłaniały pokarm 
        przed śniegiem i deszczem. Taki 
        karmnik zawieszamy na gałęzi 
        drzewa albo za oknem czy też 
        przymocowujemy do słupka mniej 
        więcej na wysokości 1,5 metra. 
          Dobrze zdają egzamin karmniki 
        butelkowe. Napełnioną nasionami 
        butelkę odwraca się szyjką w 
        dół, a wysypujące się ziarna 
        spadają na przymocowaną pod nią 
        skrzynkę. Wymaga to umiejętnego 
        zawieszenia i butelki, i 
        skrzynki pod nią. Odległość 
        otworu butelki od dna skrzynki 
        powinna być zależna od wielkości 
        ziarna. Większe ziarenka muszą 






        mieć więcej miejsca. Jeżeli 
        jednak szczelina między otworem 
        butelki a skrzynką będzie zbyt 
        duża, wtedy wszystko naraz z 
        butelki się wysypie. Do karmnika 
        butelkowego najlepiej nadają się 
        nasiona konopi. 
          Żeby błyszczące szkło nie 
        odstraszyło ptaka, można butelkę 
        okleić mchem i suchymi liśćmi. 
          Najbardziej luksusową ptasią 
        restauracją jest częściowo 
        oszklony karmnik heski, w którym 
        tacki na pokarm znajdują się na 
        kilku poziomach. 
        
          Dla każdego coś smaczengo
        
          Rozmaitość potraw w ptasich 
        stołówkach powinna być duża, 
        żeby każdy ptak znalazł tam to, 
        co lubi. 
          Trzeba więc przede wszystkim 
        pamiętać o tłuszczach dla ptaków 
        owadożernych: sikorek, 
        kowalików, dzięciołów. Jedzą one 
        najchętniej słoninę, łój, świeże 
        mięso, nie gardzą masłem i 
        margaryną. Wszystko jednak musi 
        być nie solone. 
          Łatwo przywiązać taki pokarm 
        do gałązek albo wieszać na 
        sznurkach przy karmnikach i 
        oknach. 
          Wiele jest przepisów na 
        pożywne mieszanki dla ptaków. 
        Profesor Sokołowski proponuje 
        wsypać do roztopionego łoju 
        trochę tartej bułki, ziarna 
        konopi i maku, suszone jagody i 
        suszony czarny bez. Z ziaren 
        powinno być najwięcej konopi, a 
        łój ma stanowić połowę całej 
        mieszanki. Masę tę wylewamy na 
        płaski talerz, a kiedy ostygnie 
        i stwardnieje, dzielimy na 
        kawałki i umieszczamy w 
        karmnikach albo zawieszamy w 
        łupinkach od włoskich orzechów. 
          Można też zanurzać w takiej 
        jeszcze nie stwardniałej masie 
        patyki z głębokimi wcięciami, w 
        które wlewa się łój. 
          Na kilogram innej mieszanki 
        składa się: 6507g płatków 






        owsianych, 1007g czystego tranu, 
        1507g łoju kruszonego i 1007g 
        łoju rozpuszczonego do zalania 
        całości. 
          Jeszcze inna mieszanka składa 
        się w 50% z pośladu, 25% - z 
        konopi, w 15% - z ziaren 
        słonecznika i w 10% - z 
        suszonych owoców jarzębiny albo 
        czarnego bzu. 
          W zasadzie wszelkie nasiona 
        jadane przez ptaki można mieszać 
        z roztopionym tłuszczem, 
        zanurzać w nim ponacinane 
        gałązki albo po jego 
        zastygnięciu dzielić na bryłki i 
        zawieszać na krzakach, drzewach, 
        przy karmnikach. Z nasion ptaki 
        najbardziej lubią konopie, 
        ziarna słonecznika i pokrajane 
        pestki dyni. Natomiast ziaren 
        rzepaku nie jedzą. 
          Dobrze jest zaopatrzyć się 
        jesienią w różne nasiona. 
          Karmę najlepiej zbierać w 
        jesienne pogodne dni, kiedy jest 
        dość sucha. Nasiona sosny, 
        świerka, buka, maku i konopi 
        suszymy zwyczajnie, rozkładając 
        na papierze w przewiewnym 
        miejscu. Zawierające wiele wody 
        owoce czarnego bzu, jarzębiny i 
        pestki słonecznika musimy 
        jeszcze dosuszyć na blasze albo 
        w piecyku. 
        
          Czego nie zbieramy
        
          Owoce śnieguliczki 
        (Symphoricarpus racemoza), 
        kaliny (Viburnum opulus) i 
        berberysu (Berberis vulgaris) 
        zostawiamy na krzakach, gdzie 
        utrzymają się przez całą zimę i 
        będą smacznym daniem naturalnej 
        ptasiej stołówki. 
          Nie należy też zbierać nasion 
        chwastów, na przykład łopianu 
        (Arctium), łobody (Atriplex 
        hortense), rdestu (Polygonum), 
        babki (Plantago) itp., gdyż w 
        ten sposób możemy się przyczynić 
        do ich rozsiewania. 
        
          Ostrzegamy






        
        przed sypaniem do karmników 
        okruchów pieczywa (chleb, 
        bułki), które szybko kwaśnieją 
        od wilgoci i powodują u wielu 
        ptaków choroby przewodu 
        pokarmowego. Jedynie wróble mogą 
        się tym posilać bez szkody dla 
        zdrowia. 
        
          Rośliny i zwierzęta 
          pod opieką
        
          Gdy w ogrodzie botanicznym
          zakwitną bzy
        
          Tymi słowami zaczynał się 
        jeden z popularnych 
        piosenkarskich przebojów 
        dwudziestolecia międzywojennego. 
          Ogród Botaniczny... 
        Łazienki... - widome ślady 
        dawnej Warszawy okazały się 
        trwalsze od wielu zabytków z 
        kamienia i cegły, które 
        zamieniono w gruzy. Ogród 
        Botaniczny i przyległe piękne 
        Łazienki to nie tylko "płuca" 
        naszego miasta, ale i wielka 
        tradycja, cząstka naszej 
        historii. 
        
          Kędy prowadził Prus
        
          A więc wciąż będziemy mogli 
        chodzić śladami bohaterów Prusa, 
        alejkami wśród krzaków bzu 
        (przepraszam, nazwa botaniczna - 
        lilak!). Odpoczniemy przy 
        szczątkach fundamentów nigdy nie 
        zbudowanej Świątyni Opatrzności, 
        której kamień węgielny położono 
        3 maja 1792 roku, w rocznicę 
        uchwalenia Konstytucji. Było to 
        miejsce spotkań i demonstracji 
        młodzieży patriotycznej. 
          Na wzgórzu tym odbyła się tak 
        ważna dla Wokulskiego rozmowa z 
        Ochockim: 
          "Weszli na wzgórze, skąd widać 
        studnię zwaną Okrąglakiem. Ze 
        wszystkich stron otaczali ich 
        spacerujący, ale Ochocki nie 
        krępował się ich obecnością..." 
        Potem powiedział: "Spojrzyj pan 






        na tę ławkę... Tu w początku 
        czerwca, około dziesiątej 
        wieczorem siedzieliśmy z kuzynką 
        i panną Florentyną. Świecił 
        jakiś księżyc i nawet jeszcze 
        śpiewały słowiki..."
          Kiedy Ochocki odszedł "na 
        Ogród Botaniczny i na Łazienki 
        zapadł już mrok". Wokulski 
        wrócił w głąb ogrodu między 
        spacerujących ludzi. 
          "W Ogrodzie Botanicznym było 
        prawie ciasno, na każdej ulicy 
        tłoczyły się kolumny, gromady, a 
        przynajmniej szeregi 
        spacerujących; każda ławka 
        uginała się pod ciżbą osób. 
        Zastępowano Wokulskiemu drogę, 
        deptano po piętach, potrącano 
        łokciami; rozmawiano i śmiano 
        się ze wszystkich stron. Im 
        więcej ciemniało w naturze, tym 
        gęściej i hałaśliwiej robiło się 
        między ludźmi" (B. Prus: 
        "Lalka".)
        
          Z historii ogrodu
        
          Pierwszy Ogród Botaniczny w 
        Warszawie powstał w 1811 roku 
        przy Szkole Lekarskiej, za 
        dawnym Pałacem Kazimierzowskim 
        (obecnie główny gmach 
        Uniwersytetu Warszawskiego). W 
        1816 roku jego kierownikiem 
        został prof. Michał Szubert, 
        który od razu podjął starania o 
        przeniesienie ogrodu na większy, 
        odpowiedniejszy teren - od 
        Ogrodu Królewskiego w górnej 
        części Łazienek, aż do 
        Belwederu. Ogród Botaniczny był 
        wtedy prawie trzy razy większy 
        niż obecnie. 
          W pięć lat po założeniu ogrodu 
        było już w nim 10 tysięcy 
        gatunków roślin. "Ogród nasz 
        zatym co do bogactwa roślin w 
        rzędzie pierwszych się 
        mieści..." - pisze prof. 
        Szubert. Nowe nasiona i rośliny 
        sprowadzone przede wszystkim z 
        różnych ogrodów w Polsce, potem 
        sięgnięto do źródeł 
        zagranicznych. Szubert osobiście 






        przywiózł nasiona i rośliny żywe 
        - gruntowe i ze szklarni. 
          Do wzbogacenia ogrodu w 
        rośliny krajowe bardzo 
        przyczynili się prof. Wojciech 
        Jastrzębowski (później profesor 
        Instytutu Agronomicznego na 
        Marymoncie) i Jakub Waga, autor 
        "Flory Polskiej" (dwutomowe 
        dzieło zawierające opisy 1061 
        gatunków roślin; od czasu jego 
        ukazania się w latach 
        1847_#1849 dotychczas nie 
        straciło na znaczeniu - przyp. 
        red.). 
          Po powstaniu listopadowym i 
        zamknięciu uniwersytetu nastąpił 
        wyraźny upadek ogrodu. W 1834 
        roku przyłączono dwie trzecie 
        ogrodu ze starą pomarańczarnią 
        do Łazienek. Tereny te próbowano 
        wprawdzie odzyskać w latach 1861 
        i 1863, ale starania nie 
        odniosły skutku. 
          Profesor Szkoły Głównej, Jerzy 
        Aleksandrowicz, dyrektor ogrodu 
        do 1878 roku wkładał wiele 
        wysiłku, aby utrzymać ogród na 
        wysokim poziomie, ale po 
        trzydziestoletniej pracy musiał 
        ustąpić. Ogród tracił stopniowo 
        charakter pracowni naukowej, 
        dawną rangę przywrócono mu 
        dopiero w 1916 roku, pod 
        zarządem odrodzonego 
        Uniwersytetu Warszawskiego z 
        dyrektorem, profesorem Zygmuntem 
        Wóycickiem na czele. 
          Pamiętano o dziejach ogrodu. 
        Na murach fundamentów pod 
        Świątynią Opatrzności 
        umieszczono w 1916 roku tablicę 
        pamiątkową, w rok później 
        odsłonięto pomnik Michała 
        Szuberta, a w 1918 roku - pomnik 
        Jakuba Wagi. W 1919 roku 
        dyrektorem ogrodu i kierownikiem 
        Katedry Systematyki Roślin 
        został wybitny botanik, prof. 
        dr Bolesław Hryniewiecki. 
        Wielkie zasługi dla rozwoju 
        ogrodu podczas międzywojennego 
        dwudziestolecia i bezpośrednio 
        po wojnie położył dr Roman 
        Kobendza, późniejszy profesor 






        Sggw.
          Podczas wojny i powstania 
        warszawskiego Ogród Botaniczny 
        ze wszystkimi szklarniami i 
        budynkami uległ zniszczeniu. 
        Dopiero w 1952 roku został 
        kompletnie odbudowany i zaczął 
        znowu pełnić rolę pracowni 
        naukowej z udziałem tak 
        znakomitych uczonych, jak 
        genetyk, prof. Wacław Gajewski. 
          Obecną rolę Ogrodu 
        Botanicznego najtrafniej ujął 
        profesor Bolesław Hryniewiecki 
        we wstępie do "Przewodnika po 
        Ogrodzie Botanicznym 
        Uniwersytetu Warszawskiego":
          "Słysząc o projektach 
        stworzenia nowego, wielkiego 
        ogrodu botanicznego, wielu ludzi 
        przypuszcza, że stary ogród 
        przestanie istnieć, a są i tacy 
        urbaniści, którzy są gotowi to 
        żywe muzeum odpowiednio 
        przekształcić do celów nie 
        mających nic wspólnego z 
        botaniką. 
          Musimy sobie jasno zdać sprawę 
        z tego, że nowy ogród musi się 
        oprzeć o matecznik, jakim będzie 
        dla niego stary Ogród 
        Botaniczny. Z drugiej strony 
        musimy pamiętać, że nowy ogród 
        znajdzie się daleko za miastem. 
        Ze względu na położenie na 
        peryferiach miasta nawet przy 
        najlepszej komunikacji odwiedzać 
        go będą mogły tylko od czasu do 
        czasu wycieczki miejskie, 
        ponieważ zaś uniwersytet i 
        wszystkie szkoły pozostaną w 
        śródmieściu, stary ogród będzie 
        musiał w dalszym ciągu pełnić 
        swą codzienną doniosłą rolę 
        dydaktyczną w stosunku do 
        kształcącej się młodzieży i 
        miłośników roślin w myśl zasady, 
        że przy poznawaniu świata 
        roślinnego należy studiować 
        przede wszystkim rośliny, a nie 
        książki o roślinach". 
          Po śmierci profesora 
        Hryniewieckiego kierownictwo 
        Ogrodu objęła profesor Ludmiła 
        Karpowiczowa. 






          Od gór do stepów
        
          Nie zamierzam pisać 
        przewodnika po Ogrodzie 
        Botanicznym. Chcę tylko zwrócić 
        uwagę na to, że na stosunkowo 
        małej przestrzeni (ok. 47ha) 
        zmieściło się aż tyle środowisk 
        roślinnych: baseny z roślinami 
        wodnymi i błotnymi, małe 
        torfowisko, rośliny z wydm, 
        roślinność stepowa, wreszcie 
        alpinarium z roślinami górskimi. 
        W jednym miejscu widzimy rośliny 
        chronione, w innym kolekcję 
        pnączy. Poważne znaczenie 
        dydaktyczne ma dział biologii 
        roślin, chętnie zwiedzany przez 
        wycieczki szkolne. Tam duże 
        zainteresowanie budzą rośliny 
        "kompasowe", ustawiające swe 
        liście niby igły magnetyczne - z 
        północy na południe. W okresie 
        wysiewania nasion można tam też 
        podziwiać rośliny wyrzucające 
        nasiona mechanicznie, takie jak 
        niecierpek pospolity (Impatiens 
        nolitangere), cynklantera 
        strzelająca (Cyclanthera 
        explodens Naud) albo tryskawiec 
        sprężysty (Ecballium elaterium 
        A. Rich). 
          Osobny dział stanowią rośliny 
        użytkowe: między innymi 
        włóknodajne, oleiste, 
        strączkowe, przyprawowe, 
        barwierskie, kauczukodajne. Z 
        kilkunastu tysięcy roślin 
        leczniczych całego świata tylko 
        niewielka kolekcja 300 gatunków 
        mogła się pomieścić na szesnastu 
        sporych zagonach naszego ogrodu. 
        Zgrupowano tam przede wszystkim 
        najtypowsze rośliny krajowe i 
        zaaklimatyzowane obcego 
        pochodzenia. Obszernym działem 
        jest systematyka roślin, gdzie 
        przeważają rośliny obce. 
        
          O urodzie ogrodu
        
        tak pisał Antoni Słonimski:
          "Sztachety ogrodu zamykają 
        cały mikrokosmos życia naszej 
        stolicy. Są tu zapachy traw i 






        bylin stepowych, smutne drzewa 
        północy i bujna flora naszych 
        pól, łąk i lasów, zadziwiająca 
        swą siłą przetrwania. Nie brak, 
        jak niemal wszędzie, śladów 
        martyrologii narodowej, pracy 
        organicznej, zniszczeń wojennych 
        i troskliwej odbudowy. 
          Przy wejściu wita nas tablica 
        z napisem "Pamięci odnowicieli 
        Ogrodu Botanicznego po 
        zniszczeniach I i Ii wojny 
        światowej profesorów Zygmunta 
        Wóycickiego, Bolesława 
        Hryniewieckiego, Romana 
        Kobendzy"...
          Jeśli chodzi o rośliny 
        ozdobne, to zadaniem ogrodu nie 
        jest urządzanie efektywnych 
        klombów, różnobarwnych 
        dywanowych rabatek, lecz 
        zebranie możliwie dużej ilości 
        interesujących roślin krajowych 
        i obcych. 
          Zanim wejdziemy na teren 
        ogrodu na dziedzińcu od bramy 
        wjazdowej powita nas złocisty 
        deszcz krzewów złotokapu 
        Waterera (Laburnum watereri 
        Dipp. Voss), którego długie 
        kwiatostany sięgają aż do ziemi. 
        W samym ogrodzie w 
        nieregularnych, malowniczych 
        grupach znajdziemy wiele 
        pięknych bylin: różnobarwne 
        łubiny, wielkie wysokopienne 
        czerwone maki, śliczne kiście 
        ostróżek, od prawie białych 
        poprzez niebieskie aż do 
        fioletowych, wiele odmian 
        kosaćców (irysów). Odurzająco 
        pachną wielkie lilie królewskie. 
        Od lipca aż do września w 
        rozgrzanym powietrzu panuje 
        miodny zapach floksów. 
          Oprócz efektownych, dobrze nam 
        znanych krzaków peonii (białych, 
        różowych, czerwonych) poznajemy 
        oryginalną odmianę drzewiastą i 
        peonię żółtą (Peonia lutea 
        Franch). Grupami rosną hortensje 
        - białoróżowe, niebieskie. Latem 
        i jesienią podziwiamy bogactwo 
        form i barw znanych nam 
        georginii (Dahlia variabilis 






        Dest). Interesujące są wielkie 
        okazy egzotycznej rośliny 
        azjatyckiej - pustynnika 
        (Eremurus). Jego kwiatostany 
        dochodzą do 1_#2, a nawet 37m 
        długości. 
          Wspaniała, barwna mozaika 
        tulipanów zmieniana jest prawie 
        co rok. Wczesną wiosną obficie 
        kwitną forsycje. W maju 
        nadchodzi sezon bzów. Są więc tu 
        lilaki azjatyckie, już 
        całkowicie zimoodporne, ale też 
        i wiele odmian nie tak 
        egzotycznych, w różnych 
        odcieniach od białego do 
        ciemnofioletowego. 
          Niemal doszczętnie zniszczona 
        podczas wojny różanka 
        (rosarium), założona ponownie w 
        1949 roku, teraz będzie 
        odnawiana. Od róż bukietowych, 
        wielokwiatowych do 
        wysokopiennych, znajdziemy tam 
        ogromną gamę barw, odcieni, 
        zapachów. Dalej bogata kolekcja 
        róż dzikich, krajowych i 
        zagranicznych: białych, 
        różowych, czerwonych, żółtych. 
        Owoce ich mają rozmaite kształty 
        o barwach: czerwonej, 
        pomarańczowej i prawie czarnej. 
        Reprezentowane tu róże: dzika - 
        szypszyna - (Rosa canina L.) i 
        girlandowa (Rosa cinnamomea L.) 
        są cenne ze względu na dużą 
        zawartość witaminy C w owocach. 
          Nie sposób wyliczyć wszystkich 
        osobliwości roślin zielonych, 
        krzewów i drzew Ogrodu 
        Botanicznego. Warto wspomnieć o 
        najpiękniejszym w Polsce okazie 
        miłorzębu japońskiego (Ginkgo 
        biloba L.) wysokości przeszło 
        207m. Jest to roślina 
        "zabytkowa" (bardzo 
        rozpowszechniona na świecie 30 
        milionów lat temu, w okresie 
        trzeciorzędu), dwupienna, tj. 
        mająca oddzielne osobniki 
        żeńskie i męskie. Drzewo w 
        naszym ogrodzie jest osobnikiem 
        męskim. Miłorząb ma 
        charakterystyczne liście w 
        kształcie małych wachlarzyków. 






        Dobrze znosi nasz klimat. 
          W ogrodzie spotykamy także 
        sosnę czarną, jesiony płaczące, 
        kolekcję trzmielin, które mają 
        tak piękne żółtawoczerwone 
        torebki z nasionami, wielki 
        stary okaz orzecha czarnego i 
        inne orzechy: szary i japoński, 
        duży kasztan jadalny. Symbolem 
        ogrodu stał się wielokrotnie 
        fotografowany wspaniały okaz 
        buka zwyczajnego (Fagus 
        sylvatica L.). Nie brak 
        rozmaitych odmain lip, grabów, 
        wiązów, cisów, dębów, modrzewi. 
        A wczesną wiosną na jeszcze 
        bezlistnych drzewach zakwitają 
        śliczne, bladoróżowe magnolie, 
        które tworzą jasne bukiety na 
        tle szarej siatki nagich gałęzi 
        okolicznych drzew. Do rodziny 
        magnoliowatych należy 
        tulipanowiec amerykański 
        (Liriodendron tulipifera L.) o 
        liściach w kształcie liry i 
        dużych żółtawozielonych kwiatach 
        podobnych do tulipanów. 
        
          Ciekawe sprawy ogrodu
        
          Poważne prace poświęcono 
        między innymi aklimatyzacji 
        roślin. Prowadzone były często 
        pod kątem użytkowości pewnych 
        roślin egzotycznych, które 
        zdawały tu najtrudniejszy 
        egzamin - zimoodporności. 
        Świetnie się udała aklimatyzacja 
        i hodowla włóknodajnej 
        podzwrotnikowej rośliny 
        azjatyckiej - rami (Boehmeria 
        nivea), której włókna należą do 
        najmocniejszych ze znanych 
        włókien roślinnych. Niestety, 
        nie mamy jeszcze odpowiednich 
        maszyn do jej obróbki. Podobno 
        są już takie w Uzbekistanie. 
          Dobrze się udał rdest 
        garbarski (Polygonum coriarium) 
        pochodzący ze środkowej i 
        zachodniej Syberii. Natomiast 
        nie powiodły się próby ze 
        słynnym żeń_szeniem, pięknie 
        zwanym "korzeniem życia". 
          Nikomu nie przyszło do głowy, 






        że Paulownia tomentosa, 
        azjatycka roślina ozdobna bardzo 
        wrażliwa na niskie temperatury, 
        aż tak u nas wybuja! Posadzono 
        ją w swoim czasie między 
        szklarnią a obserwatorium. Dziś 
        jej ogromne kosmate liście 
        zaciemniają pracownie 
        obserwatorium. Jest to 
        największy okaz w Polsce. 
        Przesadzenie tej tak wrażliwej 
        rośliny jest niemożliwe. 
          Metasekwoja chińska, znana 
        jedynie ze szczątków kopalnych, 
        odkryta została jako roślina do 
        dziś żyjąca dopiero w roku 1944. 
        Jej nasiona znakomicie się u nas 
        przyjęły i wyrosły w wielkie 
        drzewa. W ciągu 22 lat 
        osiągnęły 157m wysokości. 
        Metasekwoja, tak jak i nasze 
        modrzewie, traci igły na zimę.
        
          Nasięźrzały i kaczeńce
        
          Wśród nazw roślin i krzewów, 
        podanych na tabliczkach w 
        Ogrodzie Botanicznym, wiele jest 
        takich, których brzmienie razi 
        ucho jako pewien dziwoląg 
        językowy. Tymczasem są to 
        przeważnie autentyczne stare 
        nazwy ludowe, jak na przykład 
        mało dźwięczny nasięźrzał, 
        szczotlicha czy figlarny 
        niecierpek. Zresztą różne 
        rośliny w rozmaitych regionach 
        kraju inaczej się nazywają. Mnie 
        na przykład razi nazwa "knieć 
        błotna", bo przywykłam do 
        "kaczeńca", a znów do dziwnej 
        nazwy "dziwaczek" (dosłownie 
        tłumaczonej z łaciny - Mirabilis 
        jalapa L.) mam sentyment i 
        uczucie niemal rodzinne, jako że 
        genetyczną pracę o tej roślinie 
        pisała moja córka. 
          Jeżeli zaakceptujemy 
        autentyczne, choć często mało 
        dźwięczne nazwy ludowe, to 
        inaczej rzecz się ma z polskimi 
        nazwami roślin egzotycznych, 
        które zostały doraźnie nazwane, 
        nie zawsze dźwięcznie i 
        szczęśliwie, np. szczękówka 






        grubolistna (Maxilaria 
        cerassifolia) z rodziny 
        storczykowatych. Czy nie można 
        by ładniej? 
        
          Kontakt z całym światem
        
          Na świecie jest około 400 
        ogrodów botanicznych i ośrodków 
        podobnego typu, z którymi ogród 
        warszawski prowadzi wymianę. 
        Jest to wymiana bezpłatna, 
        bezdewizowa i główne źródło 
        otrzymywania nowych, 
        interesujących roślin. 
          Zwiększa się stale liczba 
        zwiedzających, miejscowych i 
        turystów. 
          Powstaje drugi ogród Polskiej 
        Akademii Nauk na wielkich 
        terenach powsińskich. Tam będą 
        się mogły rozwijać całe wielkie 
        działy, nie mieszczące się w 
        stosunkowo niewielkich jak na 
        swoje potrzeby szklarniach i 
        terenach starego ogrodu, który 
        pozostanie na swoim miejscu jako 
        placówka dydaktyczna i naukowa 
        Uniwersytetu Warszawskiego i 
        ulubione miejsce spacerów 
        warszawiaków oraz turystów. 
        
          Zoo
        
          - Chciałbyś być słoniem?
          - No pewnie! 
          Podsłuchałam ten dziwny dialog 
        malców zwiedzając Zoo w 
        Gdańsku_Oliwie. 
          - Czemu chciałbyś być słoniem? 
        - spytałam chłopca. 
          - A czy mu tu źle? - 
        odpowiedział. - Jeść dają, 
        pilnują, żeby mu było dobrze, 
        żeby go nikt nie skrzywdził... 
          A przecież zdarza się jeszcze 
        słyszeć zdanie, że ogrody 
        zoologiczne są więzieniem 
        dzikich zwierząt. Tymczasem... 
          Gwałtowny przyrost ludności na 
        świecie, rozwój przemysłu, 
        wielkich miast, wycinanie lasów 
        i zamiana stepów na orne pola, 
        stosowanie w rolnictwie 
        chemicznych środków 






        owadobójczych, zanieczyszczenie 
        wód i powietrza - wszystko to 
        sprawia, że niektóre gatunki 
        zwierząt szybko wymierają. W 
        pogoni za zyskiem ludzie 
        wyniszczyli też mnóstwo 
        gatunków. W tych warunkach 
        ogrody zoologiczne stają się 
        ostatnim azylem zwierząt, próbą 
        ratowania ich przed całkowitą 
        zagładą. 
        
          Już starożytni Rzymianie...
        
          Nie, jeszcze wcześniej około 2 
        tysięcy lat p.n.e. ogrody 
        zoologiczne znane były w 
        Chinach, Egipcie, Asyrii. 
        Później w starożytnym Rzymie 
        trzymano w niewoli dzikie 
        zwierzęta jako "aktorów" podczas 
        igrzysk. 
          W średniowieczu i w czasach 
        nowożytnych królowie, książęta  
        i magnaci zakładali przy swoich 
        rezydencjach zwierzyńce, głównie 
        dla rozrywki. 
          Z biegiem czasu powstawały 
        obliczone na zarobek wędrowne 
        menażerie. 
          W końcu Xviii wieku 
        udostępniono publiczności 
        pierwszy na świecie ogród 
        zoologiczny przy Jardin des 
        Plantes w Paryżu. Wkrótce potem 
        w Xix wieku, powstają nowe 
        ogrody zoologiczne między innymi 
        w Londynie, Amsterdamie, 
        Berlinie, Antwerpii, Melbourne, 
        Moskwie, Budapeszcie, 
        Filadelfii, Buenos Aires, 
        Kairze. 
          Początkowo stosowano ciasne 
        klatki z małymi wybiegami. Było 
        to więc przetrzymywanie 
        zwierząt, nie zaś ich racjonalna 
        hodowla. Wreszcie uznano, że 
        ogrody te mogą służyć nauce, pod 
        warunkiem, że zwierzętom stworzy 
        się warunki życia najbardziej 
        zbliżone do naturalnych. 
          Jedną z pierwszych placówek 
        tego typu, opartych na zasadach 
        naukowych, był prywatny ogród 
        zoologiczny założony w roku 1833 






        przez Stanisława Konstantego 
        Pietruskiego, zoologa, w jego 
        majątku Podhorce (pow. 
        stryjski). 
          Na przełomie Xix i Xx wieku 
        dążono już do tego, aby 
        zwierzęta w Zoo miały albo takie 
        warunki życia, do jakich były 
        przyzwyczajone na wolności, albo 
        też przeprowadzano racjonalną 
        aklimatyzację ich egzotycznych 
        przedstawicieli. 
        
          Tragiczny rejestr
        
          Obecnie na czoło zadań ogrodów 
        zoologicznych na całym świecie 
        wysuwa się niezwykle ważna 
        sprawa - zachowania dla nauki 
        ginących gatunków. 
          W ostatnich wiekach wyginęło 
        ponad 70 gatunków ssaków i około 
        100 gatunków ptaków. 
        Międzynarodowa Unia Ochrony 
        Przyrody i jej Zasobów wydała 
        tzw. "Czerwoną Księgę" 
        zawierającą oficjalny wykaz 
        zwierząt ginących. 
          W Polsce wyginęły, jak 
        wiadomo - tur, tarpan - dziki 
        koń leśny, rosomak, suhak, 
        soból. Na Syberii na przełomie 
        Xviii i Xix wieku łowiono 
        rocznie parę milionów soboli. W 
        Stanach Zjednoczonych liczba 
        bizonów z 60 milionów spadła w 
        1893 roku do 80 sztuk. W 
        Australii w ciągu miesiąca w 
        roku 1927 zabito 600 tysięcy 
        niedźwiadków workowatych koala. 
        W Wenezueli na początku Xix 
        wieku zabijano rocznie około 
        półtora miliona czapli 
        srebrnych. We Włoszech do dziś 
        zabija się masowo ptaki 
        przelotne. Ofiarą padają tam też 
        polskie skowronki. 
          W Afryce zabijano rocznie 
        kilkadziesiąt tysięcy słoni! 
        Opowiadano mi, że przebywający 
        na studiach weterynarii i na 
        praktyce w Zoo Murzyni z Etiopii i 
        Mali tu po raz pierwszy w życiu 
        zobaczyli żywego słonia. Zrobiło 
        to na nich ogromne wrażenie, a 






        najmilszą pamiątką, którą 
        zabrali ze sobą była fotografia 
        ze słoniami. 
          W 1844 roku rybacy islandzcy 
        zabili pałkami na wyspie Eldey 
        ostatnią alkę olbrzymią. A 
        przecież setki tysięcy tych 
        ptaków tworzyły ogromne kolonie 
        na północnych wybrzeżach Europy, 
        Azji i Ameryki. 
          W 1878 roku zastrzelono 
        ostatnią srebrną kwaggę. 
        Wyniszczono krowy morskie 
        Stellera. Z pięciu gatunków 
        nosorożców zostały niedobitki. 
        Niemal doszczętnie wytępiono 
        największe ssaki wodne - wale 
        grenlandzkie. 
          Zagrożone są unikalne 
        zwierzęta (legwany, żółwie 
        olbrzymie, nielatające 
        kormorany), mieszkańcy wysp 
        archipelagu Galapagos, tej "Arki 
        Noego na Pacyfiku". Występują 
        tam jeszcze między innymi 
        metrowej długości legendarne 
        "smoki" - legwany (Iguana), 
        żółwie olbrzymy (Testudo 
        gigantea) i nielatające 
        kormorany (Phalocrocorax 
        harsii). Zwierzęta te od dość 
        dawna podlegały ochronie, ale 
        cóż z tego, jeżeli nie było 
        tych, którzy pilnowali 
        przestrzegania przepisów. Padały 
        więc ofiarą zachłannej, 
        niszczycielskiej chciwości 
        człowieka. 
          Zastraszająco szybko giną 
        krokodyle. Dlaczego? Łatwo na to 
        znajdziemy odpowiedź. Skóra 
        krokodyla jest cennym surowcem 
        do wyrobu pięknych damskich 
        pantofelków, torebek, wytwornych 
        walizek czy teczek. Elegantki 
        lubiły mieć taki komplet: 
        krokodylowe pantofelki a jeszcze 
        do tego walizka - szał! 
          Coraz mniej jest na świecie 
        słoni i przedziwnych antylop 
        oryks o długich, prostych 
        rogach. Antylopy te, pospolite 
        swego czasu w Egipcie, znane są 
        z wizerunków na egipskich 
        budowlach. Od nich też zapewne 






        pochodzi mit "jednorożca". Coraz 
        mniej jest wielorybów i 
        delfinów. Trudno tu wyliczyć nie 
        kończącą się listę ginących 
        wspaniałych zwierząt, których 
        najgroźniejszym wrogiem jest 
        człowiek. 
          U nas w kraju gwałtownie 
        maleje liczba łosi, żbików, 
        orłów, puchaczy, bocianów i 
        wielu innych. 
        
          Pogotowie ratunkowe
        
          Dla wielu zwierząt Zoo jest 
        pogotowiem ratunkowym. Ludzie 
        przynoszą tam ptaki ze złamanymi 
        skrzydłami; żółwie greckie, z 
        którymi młodzi hodowcy nie mogą 
        sobie poradzić w trudnym okresie 
        zimy, kulawe ssaki itp. 
          Warszawskie Zoo wysłało swego 
        czasu samochód aż pod Koszalin, 
        żeby zabrać tam z plaży młode, 
        bezradne foczki. Przywieziono 
        też tu kiedyś parotygodniową 
        foczkę znalezioną na plaży we 
        Władysławowie. 
          Zoo w Oliwie zaalarmowano 
        wczesną wiosną 1971 roku. Oto 
        dzieci znalazły na plaży w 
        Stegnie ciężko poranioną 
        dwutygodniową foczkę. 
        Sprowadzono ją samochodem do 
        Oliwy. Pod troskliwą opieką 
        zwierzątko wyzdrowiało. Karmiono 
        je najpierw mlekiem z butelki 
        (przez smoczek), potem krajanymi 
        świeżymi śledziami. Kiedy 
        przywieziono foczkę do Zoo, 
        ważyła 107kg. Widziałam ją w 
        niecałe dwa miesiące potem: 
        ważyła już 207kg. 
        
          Gdzie im będzie lepiej
        
          Kierowniczka działu hodowli 
        Zoo w Oliwie opowiedziała mi o 
        charakterystycznym zdarzeniu. 
        Pewnej wiosny kilkanaście łań 
        spłoszonych jakimś hukiem 
        przesadziło wszystkie ogrodzenia 
        i uciekło w okoliczne lasy. W 
        ciągu paru dni łanie kolejno 
        wróciły do ogrodu z wyjątkiem 






        jednej. Zapisano ją na "straty". 
        Jesienią tego samego roku 
        pracownicy Zoo zaraz po 
        przyjściu do pracy zauważyli na 
        wilgotnym żwirze ślady łani. 
        Obok biegł drobny ślad jej 
        dziecka - urodzonego na wolności 
        jelonka. Łania słusznie czuła, 
        że tu będzie najbezpieczniej dla 
        jej dziecka. 
        
          Osobliwością Zoo w Oliwie 
        
        jest między innymi to, że 
        rozmnażają się tam w niewoli 
        mangusty mungo. Są to najbliżsi 
        krewni ichneumona, pogromcy 
        jadowitych wężów, znanego z 
        pięknego opowiadania Kiplinga 
        "Riki_tiki_tawi". 
          Mangusty mungo też prowadzą 
        walki z jadowitymi wężami. Mimo 
        że są niewielkie (długość ich 
        ciała osiąga 40_#507cm), 
        potrafią pokonać nawet groźnego 
        okularnika. 
          Osobliwością na tamtejszych 
        stawach są: wyspa pingwinów oraz 
        wyspa flamingów i czarnych 
        łabędzi. W tamtym ptasim światku 
        dzieją się dziwne rzeczy. Oto 
        wysoki, smukły marabut zakochał 
        się w przysadzistej pelikanicy 
        kędzierzawej. Marabut przynosił 
        w prezencie ukochanej rybki, a 
        dziobem walił każdego 
        domniemanego rywala. Za to 
        zdarzało mu się często lądować w 
        tamtejszym "ptasim kryminale" - 
        zamkniętej klatce, z której 
        wychodził po pewnym czasie 
        grzeczny jak aniołek. Do 
        "kryminału" trafił też 
        awanturnik tukan, który potężnym 
        dziobem zabił nowego lokatora 
        wyspy - małą mewę. Po tym 
        przestępstwie schował się 
        przezornie. 
        
          Dobrze się wiedzie
        
          zwierzętom w warszawskim Zoo. 
        W stadzie pawianów płaszczowych, 
        złożonym z 20 sztuk, jest jeden, 
        najstarszy pawian z importu. 






        Reszta stanowi przychówek 
        tamtejszego Zoo. Senior pawian 
        ma już 25 lat, co u tego gatunku 
        jest wiekiem bardzo podeszłym - 
        odpowiada ludzkim 150 latom. 
          Bardzo dobrze czują się tu 
        niedźwiedzie brunatne. W Polsce 
        jest ich na wolności zaledwie 
        30_#40 sztuk. A w Zoo ich roczny 
        przychówek wynosi 15_#20 sztuk. 
        Na moje pytanie, co się z tym 
        przychówkiem potem dzieje, 
        otrzymałam odpowiedź, że wysyła 
        się do innych ogrodów w kraju i 
        za granicę (na wymianę). 
        Sprzedaje się też do cyrków. 
          Niedźwiedzie nie tylko 
        pomyślnie rozmnażają się w 
        niewoli, ale też osiągają tu 
        niemal rekordową wagę, 
        przeciętnie 250_#3007kg. 
          W warszawskim Zoo trzykrotnie 
        już urodziły się pierwsze w 
        Polsce hipopotamy i tapiry, 
        uzyskano liczny przychówek lwów, 
        tygrysów, żubrów, rysi, 
        pingwinów, turów kaukaskich. 
        
          Polskie 
          ogrody zoologiczne
          
        Mamy siedem większych ogrodów 
        (w Warszawie, Gdańsku_Oliwie, 
        Wrocławiu, Łodzi, Poznaniu, 
        Katowicach i Krakowie) i trzy 
        mniejsze (w Opolu, Płocku i 
        Zamościu). 
          Na szczególną uwagę zasługuje 
        Zoo w Zamościu. Założone zostało 
        już w roku 1918 (warszawskie - w 
        1928) jako Szkolny Ogród 
        Przyrodniczy przy Liceum  im. 
        Zamoyskiego. Od początku swego 
        istnienia aż do roku 1952 ogród 
        prowadzony był wyłącznie przez 
        młodzież szkolną pod opieką 
        wytrawnego i zasłużonego 
        pedagoga, nauczyciela biologii, 
        Stefana Milera. Ogród ten nie 
        podlegał wtedy żadnej instancji 
        miejskiej i wszystkie prace w 
        nim wykonywali uczniowie liceum. 
        Dopiero po roku 1952 przejęło go 
        miasto. 
        






          Wyprawa do Zoo
        
          Obok ochrony gatunków 
        rzadkich, ginących, ogrody 
        zoologiczne, mają też ważne 
        zadanie popularyzacji wiedzy 
        przyrodniczej i w tej roli nie 
        zastąpi ich żadna inna placówka. 
        Dla młodzieży szkolnej są 
        prawdziwą pomocą naukową w 
        zakresie biologii i zoologii. 
          Warto podkreślić, że coraz 
        więcej młodzieży bierze udział w 
        budowie ogrodów, a młodsze coraz 
        bardziej interesują się hodowlą 
        i próbują nieść pomoc chorym 
        zwierzętom. Głośna swego czasu 
        akcja "Płomyka", mobilizująca 
        czytelników tego pisma do 
        zbiórki na zakup żyrafy, dała 80 
        tysięcy złotych, na co złożyły 
        się skrzętnie ciułane grosze i 
        złotówki. W rezultacie suma ta 
        pokryła około 30% ceny 
        zapłaconej za dwie żyrafy: Iskrę 
        i Płomyka. 
          Wiele radości daje nam każda 
        wyprawa do Zoo. Nie wszyscy 
        jednak orientują się, że surowe, 
        nieprzekraczalne przepisy 
        obowiązują wszystkich 
        zwiedzającch. Nie zawsze 
        pamiętamy, że nie wolno 
        częstować mieszkańców Zoo 
        różnymi smakołykami. Zapomina 
        się też często, że niedźwiedzie, 
        tak łudząco podobne do 
        pluszowych zabawek, są to 
        przecież groźne zwierzęta, 
        gotowe pogryźć rękę, którą się 
        wsuwa między pręty klatki. 
          Niebezpieczne i surowo 
        zabronione jest też wchodzenie 
        na wybiegi przeznaczone tylko 
        dla zwierząt. 
          I jeszcze jedno ostrzeżenie: 
        nie wolno płoszyć zwierząt. 
        Należy zachować całkowity 
        spokój. 
          U nas na szczęście nie 
        zdarzają się takie oburzające 
        incydenty, o jakich wspomniała 
        prasa codzienna, pisząc o 
        zachowaniu się ludzi w ogrodzie 
        zoologicznym w Detroit, gdzie 






        ukamieniowano kangura 
        australijskiego, przebito 
        strzałą kaczkę, a czekającemu na 
        poczęstunek hipopotamowi 
        wrzucono do paszy piłkę, którą 
        się udławił. Dla obrony zwierząt 
        przed zwiedzającymi musiano tam 
        nająć dodatkowo czterech 
        strażników. 
          Nic dziwnego, że pracownicy 
        tamtejszego Zoo wyrażają opinię, 
        iż wypadałoby trzymać w klatkach 
        nie zwierzęta, lecz zwiedzającą 
        publiczność.