SŁOWNIK SZKOLNY. MALARZE, RZEŹBIARZE, ARCH Praca zbiorowa konsultacja naukowa MARIA POPRZĘCKA AUTORZY WALDEMAR BARANIEWSKI JOLANTA GOLA KATARZYNA MIKOCKA-RACHUBOWA KATARZYNA NOWAKOWSKA-SITO ANDRZEJ PIEŃKOS MARIA POPRZĘCKA ANNA SIERADZKA WOJCIECH SIERADZKI ANTONI ZIEMBA WARSZAWA 1993 SŁOWNIK MALARZE RZEŹBIARZE ARCHITEKCI SZKOLNY WYDAWNICTWA SZKOLNE l PEDAGOGICZNE Opracowanie merytoryczne Iwona Ramotowska Opracowanie leksykograficzne Anna Szymanowska Okładka i karta tytułowa Andrzej Opoka Redaktor techniczny Monika Rudnik-Kulikowska Korekta Zespól Fotografie J. Sahara, I. Straburzyński, T. Źóltowska-Huszcza, Archiwum WSiP, Editions d'Art Albert Skira SA Książka zalecana przez Ministra Edukacji Narodowej do użytku szkolnego i wpisana do zestawu książek pomocniczych do nauki plastyki na poziomie klas starszych szkoły podstawowej oraz na poziomie szkoły średniej. Numer w zestawie 183/93. (c) Copyright by WSiP Warszawa 1993 ISBN 83-02-05137-3 <^^ r^ ^\ [:? CZHBLNIJl S l p [^ dla BorwtTA "/ W\1.^< ^.^ WSTĘP Słownik szkolny. Malarze, rzeźbiarze, architekci jest przeznaczony dla młodzieży szkolnej i nauczycieli wychowania plastycznego, a także dla tych, którzy interesują się historią sztuki, zwłaszcza życiem i twórczością sławnych artystów. Książka ta powstała z myślą o przybliżeniu uczniom postaci spotykanych w lekturach szkolnych, literaturze popularnej, w programach telewizyjnych poświęconych problematyce artystycznej czy też twórców dzieł oglądanych w muzeach, na wystawach. Słownik zawiera 318 haseł biograficznych (biogramów) ułożonych w porządku alfabetycznym, poświęconych najsłynniejszym twórcom w dziejach sztuki, od starożytności po czasy współczesne. W każdym z haseł można znaleźć ważniejsze fakty z życia artysty, podstawowe informacje o jego twórczości i najsłynniejszych dziełach. Przy nazwiskach twórców nie mających w Słowniku własnych biogramów zamieszczono informacje, kim była dana postać (z wyjątkiem postaci powszechnie znanych, jak Szekspir, Dante). Na końcu książki znajduje się słowniczek wyjaśniający trudniejsze terminy występujące w biogramach. W nawiasach kwadratowych podano przybliżoną wymowę nazwisk obcych, zastosowano przy tym następujące znaki: a - samogłoska między "e" i "a", u - samogłoska między "u" i "i", ó - samogłoska między "o" i "e", a - "a" nosowe. W tekstach haseł, oprócz skrótów wymienionych w wykazie, używane są skróty (pierwsze litery) wyrazów hasłowych. Pod hasłami zamieszczono bibliografię zawierającą popularne, ogólnie dostępne opracowania i monografie dotyczące twórców. Słownik wzbogaca 120 ilustracji, prezentuj ąvych najbardziej znane lub charakterystyczne dzieła. Redakcja SKRÓTY amer. - amerykański ang. - angielski austr. - austriacki belg. - belgijski czes. - czeski czyt. - czytaj egip. - egipski eur. - europejski (lam. - flamandzki franc. - francuski gen. - generał gl. - główny, głównie gr. - grecki hiszp. - hiszpański hol. - holenderski im. - imienia jap. - japoński km - kilometr m - metr m.in. - między innymi mit. - mitologiczny mł. - młodszy niderl. - niderlandzki niem. - niemiecki norw. - norweski np. - na przykład ob. - obecnie ok. - około pd. - południe, południowy pl. - plac pn. - północ, pomocny p.n.e. - przed naszą erą poi. - polski pot. - połowa pseud. - pseudonim rei. - religijny roś. - rosyjski rzym. - rzymski st. - starszy szwajc. - szwajcarski św. - święty tzn. - to znaczy tzw. - tak zwany ul. - ulica UNESCO- United Nations Education Scientific and Cultural Orga-nization (Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty Nauki i Kultury) ur. - urodzony w. - wiek węg. - węgierski wg - według wł. - włoski właśc. - właściwie wsch. - wschód, wschodni wyd. - wydanie, wydany zm. - zmarł zw. - zwany zwł. - zwłaszcza A M. Abakanowicz Abakan czerwony, 1968-69 Aalto [alto] Alvar Hugo, ur. 1898, zm. 1976, fiński architekt, urbanista i projektant; działał w Finlandii i w Stanach Zjednoczonych. Studiował w Helsinkach. Od 1928 członek CIAM. Od 1940 profesor architektury instytutu technicznego w Cambridge w Stanach Zjednoczonych. Praktykę projektową rozpoczął od opracowania projektu klubu robotniczego w Jyyóskyla. Następnie w Turku zaprojektował pierwszy w pełni funkcjonalny budynek dla redakcji gazety "Turun Sano-mat" oraz sanatorium w Paimio. Natomiast w Helsinkach zajmował się m.in. projektowaniem mebli oraz drobnych przedmiotów użytkowych. Projektował pawilony fińskie na wystawy światowe w Paryżu (1937) i w Nowym Jorku (1939). W 1947-48 wybudowano wg jego projektu dom studencki w Massachusetts Institute of Technology w Cambridge. Głównym przedmiotem zainteresowania A. były zagadnienia integracji przestrzeni oraz harmonijnych relacji z naturą. Dążył do połączenia funkcjonalnej czystości planu z formami o rodowodzie naturalnym, do wykorzystania estetycznych wartości cegły i drewna. Do licznych realizacji projektów A. w Finlandii należą m.in. ratusz w Saynatsalo, budynek politechniki w Otaniemi, dom kultury oraz reprezentacyjny gmach "Finlandia" w Helsinkach. M. Piprek Alvar Aalto, Warszawa 1987. Abakanowicz Magdalena, ur. 1930 w Falentach pod Warszawą, rzeźbiarka używająca jako materiału gł. tkanin. Studiowała w warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Profesor Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Poznaniu. A. należy do twórców tkanin przestrzennych. Przez łączenie techniki tkania, wiązania i splatania nadała tradycyjnemu tkactwu cechy rzeźb. Tworzyła monumentalne kompozycje trójwymiarowe, od jej nazwiska zw. abakanami. Wprowadziła nowe tworzywa, m.in. końskie włosie, różnej grubości włókno sizalowe, płótno krawieckie i workowe (np. cykl rzeźb z płótna workowego Alteracje: Głowy, Postacie siedzące. Plecy, Embriologia). Sztuka A., chociaż wywodzi się z tkactwa, wykracza poza jego granice i łączy się z rzeźbą i malarstwem. A. uprawia oprócz rzeźby (Mitologia - 33 postacie z brązu) i malarstwa (cykl Twarze, literę nie są portretami) również rysunek (cykle Adamowie Korpusy i twarze). Prace A. znajdują się w muzeach poi. i w wielu muzeach świata. Współczesna sztuka polska, praca zbiorowa. Warszawa 1981. Adamowie [edamowie], bracia: Robert, ur. 1728, zm. 1792, i James, ur. 1734, zm. 1794, architekci ang. Byli uczniami ojca, Williama, autora adaptacji traktatu Wit-ruwiusza o architekturze. Pracowali często razem. Robert był zafascynowany antykiem rzym. i dziełami A. Palladia, które poznał m.in. w czasie podróży do Włoch. Opublikował ważny dla eur. klasycyzmu i rozwoju starożytnictwa opis pałacu Dioklecjana w Splicie. Styl Adamów stał się jednym z wzorów architektury rezy-dencjonalnej od Francji po Polskę (np. pałace J. Ch. Kamsetzera). Największą sławę przyniosły A. neoklasycystyczne • pałace o palladiańskich reminiscencjach (posiadłości: Osteriey House, Syon Hou-se) oraz neogotyckie zamki (Cuizean Cas-tle). A. nawiązywali do różnych epok stylistycznych zależnie od rodzaju, przeznaczenia budowli i jej miejsca w krajobrazie. Budowali także gmachy publiczne w Edynburgu (uniwersytet) i Londynie (liczne place, Adelphi Terrace - jedno z arcydzieł urbanistyki klasycyzmu). Występowały w nich barwne dekoracje wnętrz, inspirowane m.in. odkryciami w Pompejach, z użyciem płaskich sztukaterii. Mimo antycznego repertuaru ornamentalnego traktowanie ścian i rodzaj rysunku w budowlach A. były jeszcze bliskie rokoka. Dekoratorstwo A. wywarło wielki wpływ na ornamentykę i rzemiosło artystyczne Europy, m.in. na styl Hepple-white'a w meblach i styl Ludwika XVI. W. Juszczak Romantyzm a działalność artystyczna R. Adama, w: Fakty i wyobraźnia. Warszawa 1979. Adier Jankiel, ur. 1895 w Tuszynie pod Łodzią, zm. 1949 w Aldbourne pod Londynem, malarz pochodzenia żydowskiego. Studiował w Niemczech. W 1918-20 przebywał w Polsce i współpracował z łódzką grupą artystów żydowskich Ing Idisz. Od 1920 wraz z A. Nachtem-Sam-borskim wyjechał do Niemiec. W Berlinie nawiązał kontakt ze środowiskiem ekspresjonistów. W Dusseldorfie wystawiał z grupą młodych artystów Das Junge Rheinland; w 1931 otrzymał pracownię w akademii, gdzie zawarł znajomość z P. Kleem. W 1933 opuścił Niemcy i zamieszkał w Paryżu, gdzie przebywał, poza krótkim pobytem w Polsce, aż do wybuchu II wojny światowej. W 1940 wstąpił do organizującej się armii poi. we Francji, z której został ewakuowany do Anglii. Po demobilizacji osiadł w Anglii. Malarstwo A. kształtowało się pod wpływem niem. ekspresjonizmu, kubizmu, sztuki P. Picassa i Kleego oraz Neue Sachlichkeit. Tematem twórczości A. jest żydowski folklor, wątki biblijno-talmudyczne ujmowane w poetyce abstrakcyjno-surre-alistycznej (Moi rodzice, Para). A. dążył do uchwycenia w swoich dziełach istoty sztuki żydowskiej. J. Pollakówna Malarstwo polskie. Między wojnami 1918-1939, Warszawa 1982. Aigner Chrystian Piotr, ur. 1756 w Puławach, zm. 1841 we Florencji, architekt i teoretyk architektury. Studiował we Włoszech, gdzie zapoznał się z architekturą antyku i renesansu. Wykształcenie zawdzięczał w dużej mierze S. K. Potockiemu, był jego protegowanym i długoletnim współpracownikiem w zakresie projektowania architektury. Pracował gł. dla rodzin magnackich (Potockich, Czartory-skich, Lubomirskich). Profesor Uniwersytetu Warszawskiego, członek Akademii Świętego Łukasza w Rzymie. Po 1815 A. prowadził ożywioną działalność w Warszawie. Był budowniczym generalnym Królestwa Polskiego i przyczynił się do nadania miastu nowej, klasycy stycznej Alberti szaty. W 1825 opuścił Warszawę i po krótkim pobycie w Krakowie wyjechał na stałe do Włoch. Twórczość A. reprezentowała dojrzały klasycyzm, inspirowany bezpośrednio przez wpływy wł. (przede wszystkim A. Palladia). Zaznaczył się w niej także nurt romantyczny, będący wyrazem zainteresowań architekturą średniowiecza. Główne dzieła A.: przekształcenie rezydencji Czartoryskich w Puławach (Domek Grecki, Pałacyk Marynki, Domek Gotycki, Świątynia Sy-billi, kościół, przebudowa pałacu), przebudowa zamku w Łańcucie, pałac w Igo-łomii, pałac w Zarzeczu, prace w Warszawie - fasada kościoła św. Anny (wspólnie z Potockim) i przebudowa dzwonnicy przy tym kościele, przebudowa pałacu Radziwiłłów na siedzibę namiestnika Królestwa Polskiego, kościół św. Aleksandra, kamienica Petyskusa. A. napisał również kilka prac teoretycznych. T. S. Jaroszewski Chrystian Piotr Aigner, architekt warszawskiego klasycyzmu, Warszawa 1970. Alberti Leone Battista, ur. 1404, zm. 1472, wł. architekt, rzeźbiarz, malarz, teoretyk sztuki wczesnego renesansu; humanista i uczony o wielu specjalnościach, zajmujący się także prawem, literaturą, filozofią, muzyką. A. był najsilniej związany ze środowiskiem artystycznym Florencji, choć działał w różnych miastach. W Ri-mini wzniósł kościół San Francesco, zw. Tempio Malatestiano (mauzoleum władcy S. Malatesty); w jego fasadzie, nigdy nie ukończonej, zastosował po raz pierwszy w architekturze kościelnej schemat rzym. łuku triumfalnego. We Florencji zaprojektował Palazzo Rucellai, w którego fasadzie (pierwszy) "spiętrzył" jeden nad drugim porządki architektoniczne kolejnych kondygnacji (toskański, joński, kompozytowy), a także renesansową fasadę gotyckiego kościoła Santa Maria Novella. Dziełem A. były również dwa kościoły w Mantui: San Andrea, w którym stworzył typ wnętrza kościelnego o kaplicach otwartych do nawy głównej, podjęty wiele lat później przez jezuicką architekturę wczesnego baroku, oraz San Sebastiano - kościół zrealizowany na planie równoramiennego krzyża greckiego. Malarskie i rzeźbiarskie dzieła A. się nie zachowały. A. był najwybitniejszym w XV w. teoretykiem sztuki. Napisał trzy traktaty: O malarstwie, O rzeźbie i O sztuce budowania. Dzieła te ujmują całość ówczesnej problematyki artystycznej; wywarły ogromny wpływ na rozwój sztuki i teorii artystycznej w XV-XVI w. W traktacie O malarstwie A. postulował wzorowanie się na obserwacji natury i studiowanie dzieł antyku, harmonię kompozycji i barw, zwięzłość i klarowność w przedstawianiu zdarzeń, podejmowanie tematów antycznych, dopasowanie formy do tematu; po raz pierwszy opisywał też za- L.B. Alberti, Palazzo Rucellai, Florencja, 1446-51 Altdorfer sady poprawnej perspektywy w malarstwie. Traktat O rzeźbie stanowił gł. zespół przepisów uzyskiwania idealnych proporcji ciała ludzkiego, zgodnych z kanonem antycznym, oraz omówienie technik rzeźbiarskich. W traktacie O architekturze A. wzorował się w dużej części na rozprawie teoretyka rzym. Witruwiusza, ale znacznie ją rozszerzył, m.in. omawiając różne typy budowli, zajmując się zagadnieniami porządków architektonicznych, proporcji i zawierając własne poglądy estetyczne. J. Białostocki Myśliciele, kronikarze i artyści o sztuce od starożytności do 1500, Warszawa 1988. Altdorfer Albrecht, ur. przed 1480, zm. 1538, niem. malarz i grafik, gi. przedstawiciel szkoły naddunajskiej; działał w Ra-tyzbonie (Bawaria). Krajobrazy A. są rozległe, panoramiczne (motywy morza i gór) lub odwrotnie - zamknięte i zwarte przestrzennie (motyw gęstwiny lasu). Charakteryzuje je dążność do realistycznego oddania natury i drobiazgowego, precyzyjnego malowania szczegółów (listowia, skał, chmur, budowli) oraz poszukiwanie malowniczości i tworzenie baśniowego, romantycznego nastroju. Efekt ten osiągał A. przez nagromadzenie elementów fantastycznych, dziwacznych, manierycznych (wymyślna architektura budowli umieszczanych w pejzażu, malownicze ruiny). W twórczości A. znaczącą rolę w tworzeniu nastroju pełni światło: migotliwe, rozedrgane, połyskliwe, podkreślające nerwowy rysunek konturów oraz atmosferyczność kolorystyki, złożonej z mocnych barw, kładzionych ekspresyjnie, szybkimi, urywanymi dotknięciami pędzla. Cechy te są widoczne w najwybitniejszym obrazie A. - Bitwa Aleksandra Wielkiego z Dariuszem pod Issos, stojącym na pograniczu gatunków tematycznych: pejzażu i batalistyki. A. malował też liczne obrazy o tematyce rei. (Od poczynek w czasie ucieczki do Egiptu, 01-tarz sw. Sebastiana, Ołtarz św. Floriana, Narodziny Marii, Zuzanna w kąpieli). Zajmował się także grafiką (cykl drzeworytów Grzeszność i zbawienie rodu ludzkiego, miedziorytowy portret M. Lutra). Twórczość A. wywarła znaczący wpływ na rozwój niem. malarstwa pejzażowego XVI w., a w XIX w. stała się przedmiotem podziwu i źródłem inspiracji dla niem. malarzy romantycznych. Andrea del Castagno [a.d. kastańjo], ur.l421(?), zm. 1457, malarz wł. wczesnego renesansu; działał we Florencji, zajmował się gł. malarstwem ściennym. Charakterystyczne dla stylu A. del C. są: linearny, twardy, "rzeźbiarski" sposób malowania kształtów, monumentalność figur, klarowność i prostota kompozycji oraz chłodna kolorystyka. Dążył do perfekcyjnego opanowania perspektywy geometrycznej (fresk Ostatnia Wieczerza w klasztorze Santa Apollonia we Florencji, obraz Wniebowstąpienie z postacią Chrystusa w drastycznym, ukośnym skrócie perspektywicznym). Starał się sugestywnie oddawać trójwymiarowość i plastyczność figur i przedmiotów, często wykorzystując przy tym efekty iluzjonis-tyczne (np. fresk Kondotier Niccoló da Tolentino na koniu w katedrze florenckiej, naśladujący kamienny pomnik konny). Dla A. del C. była ważna wyrazistość fizjonomii postaci (cykl fresków Sławni mężowie i sławne niewiasty z Villa Carducci w Legnaia pod Florencją). Próbował też przedstawiać figury w gwałtownym ruchu (obraz Dawid). Eksperymentatorskie podejmowanie problemów malarskich przez A. del C. było jedną z podstaw rozwoju wł. malarstwa renesansowego w 2. pół. XV w. Angelico Fra [andżeliko f] (Fra Giovanni de Fieście, właśc. Guido di Piętro), ur. ok. 1395, zm. 1455, malarz wł. wczesnego Arp renesansu. Między 1418 a 1420 wstąpił do zakonu dominikanów, najpierw przebywał w klasztorze w Fiesole, potem w klasztorze San Marco we Florencji, gdzie został przeorem. W czasie służby zakonnej zajmował się malarstwem. Zyskał sławę zręcznego artysty i otrzymał zlecenia także spoza kręgu zakonnego - od Medyceuszów i Strozzich we Florencji i od papieży Eugeniusza IV i Mikołaja V w Rzymie. Styl Fra A. ukształtował się pod wpływem dekoracyjnego i lirycznego malarstwa późnogotyckiego, lecz silnie oddziałali na niego mistrzowie wczesnego renesansu florenckiego, Gentiie da Fabriano i Masaccio. Fra A. rozwinął styl dekoracyjny i wielobarwny, pełen lirycznego wdzięku (stąd przydomek Angelico, czyli anielski). Dążył do oddania plastyczności figur i wrażenia przestrzeni. Nadawał postaciom wyraz łagodności i subtelną urodę. Stosował jasne, pastelowe barwy, przejrzyste i świetliste; akcentował plamy mocnego złota, żółcieni i błękitu, tworzył pogodną, radosną grę kolorów. Farby kładł miękko i płynnie, zgodnie z późnogotyckim sposobem modelowania form. Szukał nastroju harmonii, spokoju, łagodności. Główne dzieła Fra A.: freski i obrazy dla klasztoru San Marco i w kaplicy Strozzich przy kościele Santa Trinita we Florencji, freski w kaplicy Mikołaja V w Watykanie, liczne obrazy ołtarzowe i dewocyjne z przedstawieniami m.in. Zwiastowania oraz Marii z Dzieciątkiem, świętymi i aniołami. Apelles, żył w 2. pół. IV w. p.n.e., malarz gr. Nadworny portrecista Aleksandra III Wielkiego i Ptolemeusza I Sotera. A. malował obrazy historyczne, mit. (Afrodyta Anadyomene, Herakles), alegoryczne (Po-twarz) oraz liczne portrety Filipa II i Aleksandra Wielkiego, a także dostojników i władców hellenistycznych. Namalował również autoportret. Był mistrzem perspektywy i kolorytu, choć ograniczył paletę do czterech barw: białej, czarnej, czerwonej i żółtej. W obrazach przez stosowanie półtonów i odcieni, mistrzowsko cienkiej linii, uzyskiwał niezwykłe efekty iluzjonistyczne, stąd anegdota o koniach rżących na widok namalowanego przez A. rumaka. Malowidła A. są znane tylko z przekazów literackich. Wywarły one wielki wpływ na późniejsze malarstwo hellenistyczne i rzym., były kopiowane i naśladowane w gr. malarstwie wazowym, w mozaikach i freskach. Teoretyczny traktat A. o malarstwie (zaginiony) był wykorzystywany przez kilka stuleci. Starożytne opisy dzieł A. inspirowały artystów w czasach odrodzenia. Arp Hans (Jean), ur. 1887, zm. 1966, franc. malarz, rzeźbiarz i poeta, pochodzenia niem. Studiował w szkole rzemiosł artystycznych w Strasburgu, następnie w Weimarze i w prywatnej szkole artystycznej Academie Julian w Paryżu. W 1911 poznał W. Kandinsky'ego, uczestniczył w wystawie grupy Der Blaue Reiter. W Paryżu A. zbliżył się do kręgu A. Mo-diglianiego, P. Picassa, G. Apollinaire'a i M. Jacoba. W Szwajcarii związał się z ludźmi skupionymi wokół kabaretu artystycznego zw. Cabaret Yoltaire i współtworzył ruch dadaistyczny. W 1919-20 A. uczestniczył wraz z M. Ernstem w ruchu dadaistycznym w Kolonii. Po powrocie do Francji związał się z grupą surrealis-tów i brał udział w ich pierwszej wystawie. Członek ugrupowania Cercłe et Car-re, a następnie Abstraction-Creation. Pobyt w Szwajcarii miał zasadnicze znaczenie dla rozwoju artystycznego A. Tworzył wówczas eksperymentalne collage'e (z żoną, malarką S. Taeuber), a później pierwsze abstrakcyjne reliefy wycinane w drewnie i polichromowane (Dad Relief). Od Arp 1930 A. tworzył collage'e z dartych i zwijanych papierów, w 1931 powrócił do rzeźby. Powstały wówczas dzieła uznane za najbardziej charakterystyczne i samodzielne, o zmysłowych, abstrakcyjnych formach i kształtach sugerujących organiczne pochodzenie. W ostatnich latach życia A. wykonał wiele prestiżowych dzieł (relief w Harvard Graduate Center, rzeźba Pasterz Obloków dla uniwersytetu w Caracas, relief dla budynku UNESCO w Paryżu), które jednak nie osiągnęły rangi artystycznej wcześniejszych prac. A. uprawiał także poezję i wydał kilkanaście tomików utworów. A. Kotula, P. Krakowski Rzeźba współczesna. Warszawa 1985. B Bacciarelli [baczcziarelli] Marcello, ur. 1731, zm. 1818, malarz wł. Studiował w Rzymie. W 1750 przybył do Drezna, gdzie zajmował się m.in. kopiowaniem obrazów ze zbiorów Augusta III. W 1756-63 działał w Warszawie; z tego okresu datuje się jego znajomość ze Sta-nisławem Augustem Poniatowskim. Następnie przebywał na dworze cesarskim w Wiedniu. W 1765 mianowany profesorem akademii w Dreźnie. W 1766 B. przybył ponownie, teraz już na stałe do Polski; otrzymał szlachectwo i tytuł pierwszego malarza nadwornego; został kierownikiem Malarni na Zamku Królewskim w Warszawie (pierwsza w Polsce zawodowa szkoła malarska), generalnym dyrektorem budowli królewskich i gł. realizatorem polityki artystycznej króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Członek akademii wł., austr. i niem. oraz Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie, profesor na Oddziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Warszawskiego. Wszechstronnie wykształcony, reprezentował w swej twórczości - dekoracyjnej i portretowej - typową sztukę dworską. B. malował reprezentacyjne portrety króla (Portret Stanisława Augusta w stroju koronacyjnym) i osób z jego otoczenia oraz wielkie kompozycje alegoryczne, zdobiące plafony sal Zamku Królewskiego i pałacu w Łazienkach (Sala Salomona), a także obrazy rei. Na zlecenie króla malował też obrazy historyczne (cykl sześciu obrazów do Sali Rycerskiej, 22 portrety królów poi. do Sali Marmurowej na Zamku Królewskim) i o tematyce współczesnej (Posłuchanie młynarza u króla). Duży zbiór prac B. znajduje się na Zamku Kró lewskim i w Muzeum Narodowym w Warszawie. A. Chyczewska Marcello Bacciarelli, Wrocław 1973. S. Kozakiewicz Marceli Bacciarelli (1731 1818). (Przewodnik po wystawie. Muzeum Narodowe w Warszawie, czerwiec - wrzesień 1970). Bacon [bejken] Francis, ur. 1909, zm. 1992, malarz ang. Z rodzinnego Dublina przeniósł się w 1925 do Londynu, a następnie do Berlina i Paryża. Po II wojnie światowej powrócił do Anglii. Wczesne obrazy B. wskazywały na wpływ F. Legera i P. Picassa. Większość z nich sam zniszczył. Nowy etap twórczości B. rozpoczął po wojnie, cyklem Three Studies for Figures at the Base o f a Crucifixion (Trzy studia postaci na motywie Ukrzyżowania); do tematu ukrzyżowania B. wracał wielokrotnie. Głównym medium dostarczającym tematów malarstwu B. była fotografia, np. pierwszy obraz z cyklu Papieży był parafrazą znanego tylko z reprodukcji Portretu Innocentego X D. Velazqueza. Kolejno powstały: cykl ośmiu obrazów przedstawiających papieża, w których dokonywało się przejście od spokojnej fi-guracji do dramatycznej, konwulsyjnej i histerycznej ekspresji, a następnie cykl obrazów inspirowany twórczością V. van Gogha o drapieżnych, dosadnych i ekspresyjnych formach. Obrazy B., malowane na płótnie bez podkładu, cienkimi warstwami farby, o ograniczonej skali barwnej, cechuje specyficzna -jakby z reprodukcji wywiedziona - nieostrość widzenia. Jednocześnie postacie i przedmioty są poddane destrukcyjnej deformacji. B. jest określany przez krytykę malarzem "grozy, strachu i krzyku". Sztuka B. stanowiła inspirację dla twórców "nowej fi-guracji". Jest najwybitniejszym współcze- Balthus snym malarzem ang., o międzynarodowej sławie. Balthus (właśc. Balthasar Klossowski de Rola), ur. 1908, malarz franc. pochodzenia poi. B. nie przeszedł systematycznej edukacji artystycznej. Kształtował się pod wpływem rodziców - malarzy oraz zaprzyjaźnionych z domem artystów: m.in. P. Bonnarda, A. Deraina, A. Mar-queta i R. M. Riikego. B. malował obrazy już od 16. roku życia. W 1935 powstała jego pierwsza znacząca praca - cykl rycin do powieści E. Bronte Wichrowe Wzgórza. Niemal od początku w obrazach B. ujawnił się gł. temat jego artystycznych zainteresowań: tajemnicza granica między dzieciństwem a dojrzałością, tęsknoty i niepokoje budzącego się erotyzmu, zobrazowane w wizerunkach dojrzewających dziewcząt (Alicja, Biala spódnica). Żyjąc i tworząc w całkowitym odosobnieniu, niewrażliwy na artystyczne mody i nurty, wierny własnej zasadzie "tworzenia surrealizmu z natury", B. stworzył dzieła nie mające odpowiedników we współczesnym malarstwie. Beardsiey [birdsiej] Aubrey Vincent, ur. 1872, zm. 1898, ang. rysownik i ilustrator. Samouk, jedynie kilka miesięcy uczył się w szkole artystycznej w Londynie. Wczesne prace B. wykazują wpływ prera-faelitów. Zafascynowanie drzeworytem jap. oraz studia nad franc. grafiką XVIII w. przyczyniły się do ukształtowania oryginalnego stylu B. Jego rysunki przesycone atmosferą dekadencji i wyrafinowanego erotyzmu charakteryzuje dekoracyj-no-płaszczyznowe, sylwetkowe ujęcie postaci, operowanie czernią i bielą, niemal bez walorów pośrednich, oraz kapryśną, giętką splecioną omamentalnie linią. B. jest twórcą licznych winiet, ilustracji książkowych i projektów okładek (ilustracje do Madame Bovary G. Flauberta, do Sa- lome O. Wilde'a, do dzieł E. A. Poego, H. Balzaka, Arystofanesa; winiety i ilustracje do czasopism ang. "The Yellow Book" i "The Savoy"). Twórczość artystyczna B. wywarła wpływ na grafikę modernizmu. E. Kuryluk Salome albo o rozkoszy, Kraków 1976. Bellini, rodzina malarzy wł. okresu renesansu, działających w Wenecji. Jacopo, ur. ok. 1400, zm. 1471 lub 1472, ojciec Gentiiego i Giovanniego. Uczeń malarza wł. ze szkoły umbryjskiej Gentiiego da Pabriano. Mimo wpływu malarzy renesansowych, m.in. A. del Castagna, A. Mantegni i P. Ucella, w obrazach Jacopa pozostała silna tradycja gotyckiego malarstwa XIV w. Jego Madonny, podobnie jak portrety, są ujęte hieratycznie, sztywno i surowo, barwy są przygaszone. Zniszczeniu uległy w przeważającej mierze freski w Weronie, Padwie, Brescii i Wenecji. Zachowały się natomiast (po części przerabiane i preparowane) szkicowniki Jacopa, wykazujące zainteresowanie perspektywą geometryczną oraz naśladowaniem antyku i studiowaniem natury. Gentlle, ur. 1429, zm. 1507, syn i uczeń Jacopa, brat Giovanniego. W 1479-81 przebywał w Konstantynopolu (ob. Stambuł) jako poseł cesarza Fryderyka III. Styl Gentiiego wywodzi się od precyzyjnego linearyzmu ojca i od subtelnej płynności i lekkości form malarza mediolańskiego Pisanella. Pod wpływem A. Mantegni oraz malarzy renesansu florenckiego, Gentiie przyswoił sobie znajomość perspektywy i plastycznego modelunku kształtów. Jest to modelunek twardy, ostry, precyzyjny, drobiazgowy i bardzo rysunkowy. Nastrój obrazów Gentiiego pozostaje powściągliwy, chłodny, beznamiętny. Postacie są statyczne, kompozycja pozbawiona mocniejszego poruszenia. W ten sposób malował świętych, Madon- Bellotto ny oraz sceny rei. Malował znakomite portrety (m.in. doży Mocaniego, królowej Cypru Catariny Cornaro, sułtana Mehmeda II, autoportret). W Konstantynopolu wykonał liczne studia rysunkowe (np. przedstawienia kobiet tureckich, jan-czarów). Namalował też freski w Scuola di San Giovanni Evangelista w Wenecji z przedstawieniem legendarnych cudów (Procesja Świętego Krzyża na placu sw. Marka, Cud z relikwią Świętego Krzyża) oraz obrazy Cudowne uleczenie Pietra de Ludofisi i Kazanie sw. Marka w Aleksandrii. Są to bardzo precyzyjne i wierne dokumenty dawnego wyglądu Wenecji oraz paradnego życia patrycjatu miejskiego. Najwybitniejszym uczniem i kontynuatorem Gentiiego był malarz wenecki V. Car-paccio. Giovanni, ur. 1430, zm. 1516, syn Jacopa, brat Gentiiego. Szybko uwolnił się od drobiazgowego, linearnego i suchego stylu ojca i brata. Ważny dla wczesnych prac Giovanniego był wpływ twórczości jego szwagra A. Mantegni, od którego może pochodzić surowość, szorstkość pełnoplastycznego modelunku form w takich obrazach, jak Ukrzyżowanie, Pięta ze sw. Janem czy Chrystus na Górze Oliwnej. Stopniowo Giovanni uwolnił swój styl od surowości Mantegni i zaczął dążyć do idealnej harmonii kompozycji, poetycznej liryczności, nastroju spokoju i skupienia, niezwykłego nasycenia intensywnych i słonecznych kolorów oraz do przesycenia światłem powietrznej przestrzeni obrazu. Stosował technikę olejną. Najlepsze dzieła Giovanniego: ołtarz kościoła Santa Maria dei Prari, obraz Alegoria chrześcijańska, ołtarz kościoła San Zac-charia. W ołtarzach tych Giovanni usystematyzował typ ikonograficzny Sacra Conversazione. W późnym okresie podjął tematykę antyczno-mit. (Uczta bogów), a jego styl malarski stał się bardziej swo bodny, sposób kładzenia farby - szerszy, modelunek kształtów - nieco bardziej płynny. Malował też portrety, inspirując się stylem wł. malarza renesansowego Antonella da Messina oraz malarstwem niderl., zwł. H. Memlinga (Doża Leonardo Loredan). Giovanni prowadził w Wenecji wielki warsztat, który zdominował w tym czasie produkcję artystyczną miasta i regionu; wykształcili się w nim m.in. Giorgione i Tycjan. Bellotto Bernardo (zw. Canaletto), ur. 1720, zm. 1780, malarz wł., akwaforcista. Uczył się w pracowni wuja, A. Canala, zw. Canalettem (od którego przyjął przydomek). Początkowo działał w Wenecji i w innych wi. miastach, następnie w Dreźnie, gdzie był nadwornym malarzem Augusta III. Pracował też na dworze cesarskim w Wiedniu i elektorskim w Monachium. Wykładowca w akademii w Dreźnie. Od 1767 pracował dla króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w Warszawie, gdzie przebywał do końca życia. B. był przedstawicielem weneckiego malarstwa wedutowego. Głównym tematem prac B. są panoramy miast, widoki ulic, placów i budowli (tzw. weduty), np. Drezna, Wiednia i Warszawy, ożywione rodzajowym sztafażem (zwł. doskonale scharakteryzowane drobne figurki ludzi ze wszystkich stanów społecznych). Malował również fantastyczne widoki architektoniczne (Dziedziniec pałacowy z fontannami). Oprócz wedut (słynny cykl dla Sali Prospektowej, obecnie zw. Salą Canaletta na Zamku Królewskim) tworzył freski (w Zamku Ujazdowskim, nie istniejące), obrazy historyczne (Elekcja Stanisława Augusta, dwie wersje. Wjazd Jerzego Ossolińskiego do Rzymu w 1633), sceny rodzajowe (Ulica Miodowa), a także dekoracje teatralne. W pracach warszawskich B. częściej pojawiał się pejzaż (Widok lak wi-lanowskich). Dzieła B. cechuje precyzyjny 1 < Bernini rysunek i bezbłędna perspektywa linearna, osiągnięta m.in. dzięki stosowaniu ciemni optycznej. Malarstwo B. wywarto wpływ łna sztukę poi. końca XVIII i l. pół. XIX w. i znalazło licznych kontynuatorów. Po zniszczeniach II wojny światowej obrazy B. stanowiły cenny dokument ikonograficzny do rekonstrukcji zabytkowych dzielnic Warszawy. H. Kozakiewicz, S. Kozakiewicz Bernardo Bellono zwany Canalello, Warszawa 1980. M. Wallis Canaletto, malarz Warszawy, Warszawa 1983. Bernini Giovanni Lorenzo (Gianiorenzo), ur. 1598, zm. 1680, wł. rzeźbiarz, architekt, projektant dekoracji teatralnych i okolicznościowych, malarz i rysownik, komediopisarz. Wykształcony w warsztacie ojca, Pietra, pracującego od 1605 w Rzymie na zlecenie papieskie. Następnie sam prowadził duży warsztat. Działał G.L. Bernini, kolumnada na placu św. Piotra, Rzym, 1667 dla wł. elity arystokratycznej - dla rodów: Borghese, Barberini, Orsini, Corna-ro, Chigi, Altieri, dla wielu papieży, dla króla franc. Ludwika XIV i kardynała A. J. Richelieugo oraz posłów rezydujących przy Stolicy Apostolskiej. Początki kariery artystycznej B. są związane z mecenatem rodu Borghese, zwł. kardynała S. Borghese, dla którego wykonał grupy rzeźb: Eneasz z Anchizesem, Porwanie Prozerpiny, Apollo i Dafne, figurę Dawida, popiersia: Pawła V i S. Borghese. B. korzystał z wzorów antycznych, nawiązywał do stylu Michała Anioła i manierys-tycznych rzeźb Giovanniego da Bologna. Dzięki temu osiągnął skupienie ekspresji (patosu bądź liryzmu), umiejętność oddania walorów dynamicznych, zwł. przez uchwycenie kulminacyjnego momentu ruchu i akcji, niezwykłą wirtuozerię w sugerowaniu w kamiennym tworzywie różnych faktur i konsystencji naturalnej materii (np. ogień pod figurą św. Wawrzyńca; rozwichrzona, ażurowa struktura włosów i liści oraz złudzenie przemiany ciała w drzewo w figurze Dafne), psychologiczną trafność w portretowaniu postaci (nagrobek P. de Foix Montoya). Te osiągnięcia artystyczne i protekcja mecenasów przyniosły B. poparcie papieża Urbana VIII i jego rodziny oraz prestiżowe zlecenia na prace w bazylice św. Piotra: baldachim nad grobem św. Piotra, oprawę architektoniczno-rzeźbiarską filarów podkopułowych (figurę św. Longi-na), nagrobek Urbana VIII. Domeną twórczości B. stało się od tego czasu projektowanie i realizacja fontann: Barcaccia na Piazza di Spagna (z ojcem), Trytona na Piazza Barberini, w których łączył triki inżynieryjno-wodne i wirtuozerię rzeźbiarską z bogatym programem alegorycznym. B. wykonał dla kardynała F. Cornaro dekorację kaplicy rodowej w kościele Santa Maria delia Vittoria. Bernini G.L. Bernini Ekstaza sw. Teresy, 1644-46 W tej dekoracji łączył w iluzyjny sposób efekty architektoniczne, rzeźbiarskie, malarskie i świetlne, dzięki temu osiągnął w grupie ołtarzowej zw. Ekstazą sw. Teresy sugestię odmaterializowania kamiennej rzeźby (chmury, zwiewność szat, efekt zawieszenia figur w powietrzu) i oddał przekonywająco ideę mistycznego uniesienia. W 1648 papież Innocenty X zlecił B. wzniesienie na Piazza Navona Fontanny Czterech Rzek, która stała się popisem iluzjonizmu fakturalnego, inwencji kompozycyjnej i bogactwa barokowej alego-ryki. Inne dzieła z tego okresu to m.in.: projekt Palazzo Pamphili-Montecitorio, Fontana del Moro na Piazza Navona, popiersie Innocentego X i Francesca d'E-ste. W czasie pontyfikatu papieża Aleksandra VII B. zyskał rangę dyktatora sztuki w Rzymie. Wykonywał wówczas prace w bazylice św. Piotra, należące do jego najwyższych osiągnięć artystycznych (Cathedra Petri, tj. oprawa tronu św. Piotra, kolumnada placu przed fasadą bazyliki, pomnik konny Konstantyna Wielkiego) i w obrębie pałacu watykańskiego (Scala Regia, tj. Schody królewskie, stanowiące popis iluzji perspektywicznej). W 1664 B. otrzymał zamówienie na przebudowę pałacu królewskiego w Paryżu dla Ludwika XIV; projekt został jednak odrzucony z powodu niezgodności z kla-sycyzującym gustem franc. dworu. Z tych samych względów pomnik konny Ludwika XIV, wykonany już po powrocie do Rzymu, nie zyskał aprobaty króla. Dla papieża Klemensa IX B. zaprojektował dekorację mostu Anioła - wielkie przedsięwzięcie zmierzające do stworzenia na osi Watykan-zamek Świętego Anioła reprezentacyjnej drogi triumfalnej, związanej papieską symboliką tytularną i ideą triumfu Kościoła nad pogaństwem. Ostatnie wielkie prace B. to: nagrobek Aleksandra VII w bazylice św. Piotra i nagrobek błogosławionej Ludwiki Albertom w kaplicy Altierich w kościele San Francesco a Ripa, w którym mistrzowsko operując światłem, barwnością materiału i efektami scenograficznej kompozycji, stworzył wizję mistycznego przejścia z doczesności w sferę niebiańską. B. najpełniej spośród współczesnych mu rzeźbiarzy i dekoratorów wykształcił repertuar cech dojrzałego baroku rzym.: intensywność ekspresji, dynamiczność i bogactwo form, inwencję kompozycyjną, techniczną biegłość i absolutne panowanie nad materiałem, znakomite operowanie efektami światła, barwy i faktury, łączenie środków i gatunków arty^CSrtftT^Jedno-lite, przekonujące aM^uzJi 3zieRfc Andrea del Castagno. Cellini [czellini] Benvenuto, ur. 1500, zm. 1571, wł. złotnik, rzeźbiarz i teoretyk sztuki. Początkowo pracował w Rzymie, m.in. dla papieży Klemensa VII i Pawła III. Wiódł życie awanturnicze; uwięziony za zabójstwo, zbiegł w 1540 do Francji, na dwór króla Franciszka I, dla którego pracował jako architekt, rzeźbiarz i złotnik. Po powrocie do Włoch działał na dworze książęcym Cosimo I de Medici. We wczesnym okresie zajmował się wyłącznie złotnictwem i medalierstwem. We Francji wykonał dla króla zaprojektowaną jeszcze w Rzymie solniczkę - swoje Cćzanne B. Cellini, solniczka Franciszka I, 1540-43 najkunsztowniejsze dzieło złotnicze - oraz relief z Dianą do dekoracji Porte Doree (Złotej Bramy) pałacu w Fontaine-bleau (tzw. Nimfa z Fontainebleau). Na dworze we Florencji zajął się monumentalną rzeźbą w brązie (popiersie Cosimo de Medici, posąg Perseusza w budowli zw. Loggia dei Lanzi). Późną pracą C. był marmurowy krucyfiks w hiszp. pałacu królewskim Escorial pod Madrytem. C. był, obok G. Yasariego i Bronzina, gł. przedstawicielem manieryzmu florenckie-go. Stosował formy pełne wirtuozerii i elegancji, kunsztownie opracowane w najdrobniejszych szczegółach, dekoracyjne. Sławę przyniosła C. również autobiografia, opisująca jego barwne życie i dająca szczegółowe informacje o procesach technologicznych w dziedzinie rzeźby, ówczesnych dyskusjach nad funkcjami i treściami dziel sztuki oraz stosunkach między mecenasem a artystą w XVI w. Pod koniec życia C. napisał traktaty o złotnictwie i o rzeźbie. Cezanne [sezan] Pauł, ur. 1839, zm. 1906, malarz franc., jeden z najwybitniejszych artystów przełomu XIX i XX w. Nie odbył regularnych studiów artystycznych, uczył się tylko rysunku w rodzinnym Aix-en-Provence, następnie krótko w paryskiej niezależnej pracowni malarskiej Academie Suisse. Początkowo pod wpływem manieryzmu oraz wł. i hiszp. baroku C. malował mroczne, kontrastowe sceny rodzajowe i fantastyczne o grubej fakturze (Maria Magdalena), a także wnikliwe psychologicznie, ekspresyjne portrety (A. Emperaire). Przyjaźń z popierającym niezależnych artystów pisarzem E. Zola oraz z niektórymi impresjonistami wprowadziła malarza w krąg sztuki zbuntowanej wobec realizmu. Pod wpływem impresjonizmu C. rozjaśnił koloryt i obrał naturę jako jedyne źródło inspiracji. Wytrwale studiując to, co widział, ograniczał tematykę do portretu, martwej natury, aktu i pejzażu. Technice impresjonistów C. starał się nadać, jak sam to określał, "trwałość sztuki muzeów". Do impresjonistycznego wrażenia dodawał długą i pracochłonną refleksję nad budową przestrzeni i barwą. Dążył do syntezy rzeczywistości widzianej dzięki dyscyplinie kolorystycznej i zwartej konstrukcji obrazu. W tym celu powracał stale do tych samych motywów pejzażu pd. Francji (Zatoka Estaąue, Góra Sainte- Yictoire) czy autoportretów lub kompozycji z owocami na stole. Porzucił tradycyjne metody sugerowania głębi w obrazie i próbował ją uzyskać zestawieniami barwnych plam. Ostatnie lata życia poświęcił C. P. Cezanne Martwa natura z draperią, 1898-99 Chagall m.in. budowaniu wielkiego obrazu Kąpiące się, w którym poszukiwanie syntezy skierowało go ku klasycznej kompozycji, inspirowanej malarstwem N. Poussina. Wydobywanie logiki budowy rzeczywistości kazało C. deformować formy i ograniczać rozpiętość barw (Wielka sosna, wizyjne portrety A. Vollarda). Oficjalnie nie uznawany, osamotniony, C. zyskał sławę dopiero po 1900, gł. dzięki kilku zaprzyjaźnionym marszandom i malarzom (M. Denis, E. Bernard). Przedstawiciele wielu kierunków awangardowych uznali go za swojego patrona (kubizm, konstrukty-wizm, poi. kapiści), przeważnie jednak wybierając pewne tylko aspekty jego dziedzictwa artystycznego, np. geometry-zację, swobodę barwnej plamy. P. Cezanne Listy, Warszawa 1968. W. Jaworska Cezanne, Warszawa 1973. W. Juszczak PostimpresJonisci, Warszawa 1985. Chagall [szagal] Marę, ur. 1887, zm. 1985, franc. malarz i grafik, pochodzenia roś. (z rodziny żydowskiej z Witebska). Studiował w akademii w Petersburgu i u malarza roś. L. Baksta. Przed I wojną światową mieszkał w Paryżu, gdzie zaprzyjaźnił się z poetami franc. awangardy (m.in. z M. Jacobem i G. Apollinaire'em). W 1914-22 przebywał w Rosji; w czasie rewolucji październikowej założył akademię malarską w rodzinnym Witebsku, współpracował też z teatrem żydowskim w Moskwie (dekoracje, kostiumy), którego foyer ozdobił malowidłem ściennym. W 1922 osiadł w Paryżu. W czasie II wojny światowej przebywał w Stanach Zjednoczonych i w Meksyku, projektując kostiumy do baletów (m.in. do Ognistego ptaka I. Strawińskiego) i dekoracje teatralne. Ch. malował początkowo naiw-no-realistyczne kompozycje, następnie, korzystając z różnych kierunków nowoczesnych (symbolizmu, ekspresjonizmu, kubizmu) stworzył własny styl, pełen M. Chagall Ja i wieś, 1911 liryzmu, fantazji i poetyckich metafor. W obrazach i projektach graficznych Ch. przewijają się wspomnienia młodości: motywy zaczerpnięte z żydowskiego folkloru małych miasteczek przedrewolucyj-nej Rosji, sceny biblijne i rei. Są to najczęściej pogodne i liryczne małomiasteczkowe pejzaże z motywami par kochanków, uskrzydlonych postaci, zegarów, skrzypiec, zwierząt i kwiatów. Deformacja, naruszanie proporcji, zestawianie elementów rzeczywistości z baśniowymi i ekspresyjny koloryt tworzą charakterystyczny klimat jego obrazów. Do najbardziej znanych należą: Ja i wieś. Skrzypek, Urodziny, Kochankowie w bzach. Ulica zakochanych. Po II wojnie światowej Ch. uprawiał również ilustrację książkową (m.in. do Biblii, akwaforty), ceramikę, rzeźbę i witrażownictwo, a także malarstwo monumentalne (plafon w operze w Paryżu). Z. Baranowicz Chagall 1918-1939, Warszawa 1975. Chardin Chardin [szardę] Jean Baptiste Simeon, ur. 1699, zm. 1779, malarz franc. Cale życie spędził w Paryżu, uczestniczył w pracach akademii i regularnie wystawiał na jej salonach sztuki powszechnie podziwiane martwe natury i sceny rodzajowe, inspirowane hol. i flam. malarstwem XVII w. W odróżnieniu od tych wzorów Ch. koncentrował się na niewielkiej liczbie przedmiotów, unikał anegdoty na rzecz wirtuo-zerskiego oddania rzeczywistości za pomocą środków malarskich. Malował przedmioty codziennego użytku (Miedziane naczynie), śniadania i owoce (Rozcięty melon), rzadziej ubitą zwierzynę (Martwa rają). Jego przedstawienia dzieci (Chłopiec z bąkiem) i sceny rodzinne (Modlitwa przy stole) są pełne skupienia, choć interesowała go bardziej czynność przedstawiana niż psychologia postaci. Technika olejna Ch., określana przez D. Diderota jako "magiczna", wykorzystywała drobne uderzenia pędzla i wielkie zróżnicowanie niuansów barwnych przy ograniczonej dosyć palecie. Tworzył także bogatsze w kolorystyce i kompozycji dekoracyjne martwe natury dla pałaców królewskich (Alegoria sztuk), a pod koniec życia namalował kilka wspaniałych autoportretów i portretów pastelem, porówny- J.B.S. Chardin Martwa natura z atrybutami sztuk, n 66 wanych pod względem siły wyrazu z portretami Rembrandta. W. N. Łazariew Dawni mistrzowie. Warszawa 1984. K. Mittelstiidt J. B. S. Chardin. Warszawa 1968. Chelmoński Józef, ur. 1849 w Boczkach pod Łowiczem, zm. 1914 w Kuklówce pod Grodziskiem Mazowieckim, malarz, przedstawiciel kierunku realistycznego w malarstwie poi. Studiował w Warszawie u W. Gersona i w Klasie Rysunkowej oraz w Monachium, gdzie związał się z poi. kolonią artystyczną, skupioną wokół J. Brandta i M. Gierymskiego. Przez pewien czas przebywał również w Paryżu, skąd wielokrotnie przyjeżdżał do Polski i do Włoch. Po powrocie do kraju osiadł we wsi Kuklówka i tworzył w coraz większej izolacji od współczesnych mu prądów artystycznych. Styl Ch. ukształtował się w bezpośrednim obcowaniu z przyrodą, podczas licznych podróży po Ukrainie i Podolu. Charakteryzuje go: realizm, wrażliwość na piękno rodzimego pejzażu (Żurawie, Kuropatwy na śniegu), żywiołowy temperament, wirtuozeria techniczna (Czwórka), umiejętność uchwycenia nastroju i kolorytu w scenach rodzajowych o tematyce wiejskiej (Sprawa u wójta, Przed deszczem. Na folwarku. Przed burzą, Orka, Bociany, Babie lato). Egzotyka tematyki poi. zapewniła Ch. popularność w Monachium i w Paryżu, liczne zamówienia obniżały jednak poziom artystyczny jego prac. J. Krzymuska Józef Chelmoński, Warszawa 1978. A. Ligocki Józef Chelmoński. Warszawa 1983. Chirico [kiriko] Giorgio de, ur. 1888, zm. 1978, malarz wł. Studiował w akademii w Atenach, następnie w Monachium, gdzie poznał m.in. twórczość A. Bócklina i niem. malarza i grafika M. Klingera. W pracach obu malarzy zainteresowało Ch. zestawienie elementów codzienności z wizjami fantastycznymi. Powstały wów- G. de Chirico Niepokojące muzy, 1917 czas pierwsze "zagadkowe" obrazy Ch., przedstawiające puste przestrzenie miejskie zabudowane arkadowymi budowlami, nieruchome i milczące, przepojone atmosferą dziwności i tajemniczości. W 1917 wraz z wł. malarzem futurystą C. Carrą stworzył tzw. metafizyczną szkołę malarstwa. Obrazy Ch. przedstawiają nieokreślone, tajemnicze miejsca, zbudowane wg zasad nieoczekiwanej, jakby scenicznej perspektywy i są wypełnione równie tajemniczymi manekinami, często udrapowanymi na wzór antycznych posągów. Specyficzny koloryt i sposób oświetlenia, wywołujący efekt długich cieni, potęgują nastrój niesamowitości i niezwykłości tych płócien. W latach dwudziestych Ch. zmienił sposób malowania, wrócił do realistycznych, niemal akademickich kompozycji pozbawionych technicznego wyrafinowania wcześniejszych dzieł. Malarstwo metafizyczne Ch. było szczególnie cenione przez surrealistów i wywarło Chwistek zasadniczy wpływ na twórczość R. Mag-ritte'a, T. Tanguyego i S. Dali. K. Janicka Surrealizm, Warszawa 1985. Christo (właśc. Ch. Jaracheff), ur. 1935, artysta amer. pochodzenia bułgarskiego. Po studiach w Sofii i w Wiedniu przybył do Paryża, gdzie w 1961 został członkiem grupy Nouveau Realisme, bliskiej pop-ar-towi. W 1964 osiedlił się w Nowym Jorku. Ch. jest znany gł. jako twórca dziel "opakowanych", tzn. przedmiotów bądź też fragmentów natury, czy architektury spowitych w płócienne lub foliowe przykrycia i tym sposobem wyodrębnionych z rzeczywistości. Według Ch. opakowanie jest współczesną formą artystycznej transformacji rzeczywistości. Wielka skala tych opakowań i ich kontekst były przyczyną zakwalifikowania Ch. jako przedstawiciela tzw. sztuki ziemi (land art), polegającej na artystycznej ingerencji w środowisko naturalne przez zaplanowane i zakomponowane działania (np. wykopy, groble). W 1958 Ch. wykonał pierwszy opakowany obiekt. W ciągu wielu lat swojej działalności m.in. opakował budynek Kunsthalle w Bernie oraz opakował powietrze w prawie stumetrowej plastikowej rurze. Następnie zrealizował monumentalne Opakowane wybrzeże Littie Bay w pobliżu Sydney, w Australii, oraz przeprowadził Zagrodzenie wąwozu w okolicy Rifie w stanie Kolorado, w Stanach Zjednoczonych. Jedną z nowszych realizacji, Ch. jest opakowanie mostu Pont Neufw Paryżu (1985). U. Czartoryska Od pop-artu do sztuki konceptualnej. Warszawa 1973. Chwistek Leon, ur. 1884 w Zakopanem, zm. 1944 w Berwiszach pod Moskwą, logik, matematyk, filozof, malarz, teoretyk sztuki. Malarstwa uczył się w pracowni J. Mehoffera w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, a także podczas pobytu Cimabue w Wiedniu i w Paryżu. Profesor logiki matematycznej na uniwersytecie we Lwowie. ^Członek i gł. teoretyk grupy Formiści oraz współredaktor czasopisma "Formiści". W dziedzinie nauki interesował się gł. logiką, metodologią i filozofią (był twórcą tzw. prostej teorii typów logicznych). W estetyce był teoretykiem formizmu i odnosząc do sztuki swą filozoficzną teorię wielości rzeczywistości rozróżniał cztery jej typy, związane z jedną z czterech wyróżnionych przez siebie rzeczywistości: prymitywizm (związany z rzeczywistością naturalną), realizm (z fizykalną), impresjonizm (z sensualną) i kierunki nowoczesne (z wizyjną). Ch. tworzył gł. portrety, akty, martwe natury, pejzaże, charakteryzujące się precyzyjną konstrukcją o uproszczonych i silnie zgeometry-zowanych formach. Jego kompozycje malarskie cechuje zwielokrotnienie elementów w kontrastowo zestawionych strefach form i kolorów. Ch. określał je teoretycznie i stylistycznie za pomocą własnej doktryny artystycznej, tzw. strefi-zmu. Namalował m.in.: Portret żony, Miasto, Szermierka, Uczta. Główne prace naukowe: Wielość rzeczywistości w sztuce, Przyszłość kultury w Polsce, Granice nauki. K. Estreicher Leon Chwistek. Biografia artysty, 1884-1944, Kraków 1971. Cimabue [czimabue] (właśc. Bencivenni lub Cenni di Pepo), ur. ok. 1240, zm. przed 1303, malarz wł.; działał ok. 1272-1302 we Florencji, w Asyżu, Pizie, Sienie. Był przedstawicielem tzw. maniery greckiej (bizantyńskiej) - kierunku we wczesnym malarstwie wł., nawiązującego do wzorów malarstwa bizantyńskiego. Obrazy, mozaiki i malowidła ścienne C. ukazują hieratyczność figur ujętych na ogół frontalnie, rytmiczność w kompozycji, monumentalność i patos w przedstawianiu postaci, złagodzone lirycznością nastroju, stosunkową płaskość w modelowaniu kształtów (m.in. zespół fresków w kościele San Francesco w Asyżu, obraz Madonna z Dzieciątkiem z kościoła Santa Trini-ta we Florencji). Styl C., rozpowszechniony w malarstwie toskańskim na przełomie XIII/XIV w., został przekształcony na początku XIV w. przez jego następcę Giotta, który wprowadził tzw. manierę łacińską. Cleve [klefe] Joos van (właśc. J. van der Bekę), ur. ok. 1485, zm. 1540 lub 1541, malarz niderl.; działał w Antwerpii. Należał do grupy malarzy antwerpskich, którzy stopniowo odeszli od tradycji malarstwa flam. XV w. (m.in. J. van Eyck, H. Memling, R. van der Weyden) w kierunku inspiracji renesansowym malarstwem wł. i niem. (wpływ m.in. Leonarda da Vinci, A. Dlirera). Do najwybitniejszych wczesnych dzieł C. należy Ołtarz św. Rein-holda (ob. w Muzeum Narodowym w Warszawie), prezentujący cechy tzw. manieryzmu antwerpskiego l. pół. XVI w.: jaskrawą, kontrastową kolorystykę, bogatą scenerię fantastycznej architektury, dynamiczną kompozycję, gwałtownie ekspresyjne pozy i gesty, fantastyczne, pełne przepychu stroje postaci, dekoracyjne mnożenie ornamentalnych detali. W dziełach C. po 1520 uwidocznił się silny wpływ Leonarda da Vinci (ołtarz Opłakiwania, Madonna z goździkiem). C. malował też portrety, charakteryzujące się elegancją upozowania modela (Franciszek I król Francji). Constable [kanstebl] John, ur. 1776, zm. 1837, malarz ang., pejzażysta. Studiował w akademii królewskiej w Londynie. Początkowo tworzył idealizowane krajobrazy, wzorowane na klasycznych pejzażach, m.in. C. Lorraina i N. Poussina. Od 1802 malował w plenerze, rejestrując w szkicach i studiach olejnych współzależności światła i barwy w zmiennych warunkach atmosferycznych i oświetleniowych (Zatoka w Weymouth, Wóz siana. Katedra w Salisbury). C. wielokrotnie malował te same miejsca i motywy. Jego robione z natury studia, często przetwarzane następnie w pracowni, cechuje świeżość obserwacji natury, naturalne, nie heroizo-wane jej ujmowanie, wycinkowa kompozycja, rozjaśniona, świetlista gama barwna, swobodna, impastowa faktura. Malarstwo C., eksponowane m.in. w Paryżu, wywarło wpływ na poszukiwania twórcze E. Delacroix i barbizończyków. Corazzi [koracci] Antonio, ur. 1792, zm. 1877, architekt wł., działający w Polsce, przedstawiciel późnego klasycyzmu w Europie i gł. twórca architektury Warszawy l. pół. XIX w. Studiował we Florencji. Zaproszony przez rząd Królestwa Polskiego przebywał w Polsce 1818-47. Prawie całym dorobkiem artystycznym związany z Polską, a przede wszystkim z Warszawą, gdzie na zlecenie władz rządowych podjął regulację placów m.in. Teatralnego i Bankowego oraz wzniósł wiele monumentalnych budowli, m.in. kamienicę arcybiskupa S. Hołowczyca (obecnie ul. Nowy Świat 35), gmach Towarzystwa Przyjaciół Nauk (Pałac Staszica), zespół budynków na placu Bankowym (gmach Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, Pałac Ministerstwa Skarbu, Bank Polski), Teatr Wielki - jeden z najpiękniejszych klasycystycznych budynków teatralnych w Europie, gmach Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych (tzw. Pałac Mosto-wskich). W Radomiu wzniósł budynek Oddziału Komisji Rządzącej. Po 1847 przebywał we Florencji, gdzie wykonał między innymi projekty gmachu parlamentu oraz Panteonu Dantego. C. projektował monumentalne budowle, w których umiejętnie korzystał z repertuaru form klasycznych: portyków, elewacji Corot kolumnowych, dekoracji architektonicznych. Wyróżniał się rozmachem koncepcji urbanistycznych, a zwł. kompozycji zabudowy wielkich ścian placów miejskich. Uczniami C. byli m.in. architekci poi. A. Idźkowski i A. Kropiwnicki. P. Biegański Paląc SfaKicn.Warszawa 1951. P. Biegań-ski Teatr Wielki w Warszawie, Warszawa 1961. Corot [koro] Jean Baptiste Camille, ur. 1796, zm. 1875, franc. malarz i grafik, jeden z największych pejzażystów XIX w. Kształcił się w tradycji pejzażu klasycznego (N. Poussina i C. Lorraina). Odbywał liczne podróże w poszukiwaniu motywów pejzażowych (Włochy, Szwajcaria, Holandia, Francja), gł. jednak malował w okolicach Paryża. Związany był, raczej przyjaźnią niż stylistyką, z barbizończy-kami. We Włoszech malował liczne studia plenerowe, zadziwiające świeżością szkice, początkowo służące tylko do wykonywania wykończonych obrazów na wystawy salonów sztuki (Most Nami). Wierność wobec przedmiotu, głębokie studium światła i atmosfery wraz z lekcją harmonii klasycyzmu składają się na oryginalny styl krajobrazów C., uważanego zarazem za romantyka i realistę. Malował zabytki (katedry z Chartres i w Man-tes), uliczki miast i lasy, polany, łąki (Poryw wiatru). Jego poetyckie wizje natury, .I.B.C. Corot Wspomnienie z Mortefontaine, 1863 Correggio budowane światłem i bogatym w niuanse, ale przeważnie ograniczonym do jednej gamy, kolorytem, najczęściej są pozbawione literackiego symbolizmu. Dopiero w późnych dziełach chętnie włączał sztafaż, niosący anegdotę historyczną czy biblijną (Homer i pasterze). W jednym obrazie potrafił wszechstronnie wykorzystać różne możliwości techniki olejnej (laserunek, przecieranie, grube faktury, drobne wibracje plam przypominające technikę A. Watteau). Niektóre z jego popularnych scen leśnych (Wspomnienie z Mor-tefontaine) cechuje dość powierzchowna, sentymentalna nastrojowość. Malował też znakomite akty (Marietta) i wizerunki melancholijnych kobiet (Kobieta z perlą). Jako grafik stosował m.in. akwafortę i eksperymentalną technikę graficzną wykorzystującą elementy fotografii zw. cli-che-verre. P. Courthion Corot w oczach własnych i przyjaciół, Warszawa 1968. Correggio [korredżdżio] (właśc. Antonio Allegri), ur. 1489 lub 1494, zm. 1534, malarz wł.; działał w Pannie i Correggio. Na uformowanie się stylu C. wywarła wpływ twórczość Leonarda da Vinci, Rafaela oraz tradycja lokalnego malarstwa pn. Włoch. Kompozycje C. mają bardzo bogaty i skomplikowany układ figur o wyrafinowanych pozach i gestach. Charakterystyczna dla C. jest miękkość i delikatność w modelowaniu kształtów, których kontury są zatarte i zamglone, oraz liryczna nastrojowość (Madonna z Dzieciątkiem i św. Hieronimem, Narodziny Chrystusa). C. wielokrotnie podejmował tematy mit., silnie akcentując w nich zmysłową erotykę (Jowisz i Antiope, Wychowanie Amora, Danae. Leda, Ganimedes). W malowidłach ściennych wprowadził i rozwinął efekty iluzjonistyczne (np. motyw altany porosłej latoroślą w klasztorze San Paolo w Pannie, iluzyjna architektu ra i złudzenie "otwarcia" sklepień w przestwór nieba, wypełnionego postaciami świętych i aniołów siedzących na chmurach w kościele San Giovanni Evangelista oraz w katedrze w Pannie). Były to rozwiązania prekursorskie, które zapoczątkowały późniejszy rozwój barokowych dekoracji wnętrz kościelnych. Twórczość C. wywarła silny wpływ na malarzy ma-nierystycznych (np. na Pannigianina) i wczesnobarokowych (na Carraccich i P. P. Rubensa). Cortona [kortona] Piętro da (właśc. P. Ber-rettini), ur. 1596, zm. 1667, wł. malarz i architekt, jeden z twórców rzym. baroku. Pochodził z pn. Włoch, ok. 1612 mieszkał w Rzymie, gdzie pracował na zlecenie arystokratycznych rodów Sacchetti i Barberini, papieża Urbana VIII i kościołów. Głównym dziełem malarskim C. jest dekoracja freskowa reprezentacyjnej sali Palazzo Barberini (m.in. malowidła plafonowe z alegorią pontyfikatu Urbana VIII - Triumf Bożej Opatrzności). C. rozwinął w niej formułę iluzjonistycznego malarstwa ściennego bogatego w triki, dającego złudzenie malowanej architektury i rzeźby. Malarstwo to kontynuuje realną architekturę i dekorację rzeźbiarską oraz sugeruje otwarcie przestrzeni rzeczywistej w iluzyjna. Dzieło to stało się przedmiotem burzliwej polemiki o ideał sztuki (barokowej czy klasycznej), toczonej w 1639 w Akademii Świętego Łukasza. W podobnej konwencji C. wykonał w Rzymie dekoracje malarskie kilku pałaców, willi i kościołów (m.in. Palazzo Pitti, Palazzo Pamphili, Santa Maria in Yallicella). Jako architekt C. dążył do rozwinięcia klasycznego stylu tradycji renesansowej (m.in. D. Bramantego, A. Palladia, Michała Anioła) w kierunku barokowego bogactwa i bujności form, światłocieniowego i kulisowo-scenogra-ficznego komponowania dynamicznie kształtowanych, płynnie wygiętych fasad, integralnej syntezy planów centralnego i podłużnego (np. kościoły Santi Martina e Luca i Santa Maria delia Pace, pałace i wille w Rzymie). Courbet [kurbe] Gustave Jean Desire, ur. 1819, zm. 1877, malarz franc., twórca programu estetyczngo i gł. przedstawiciel realizmu. Pierwsze lekcje rysunku pobierał w rodzinnym Omans i w Besancon. W Paryżu studiował w niezależnej pracowni malarskiej Academie Suisse, jednocześnie samodzielnie kopiował w Luwrze obrazy dawnych mistrzów. Odbył podróże do Holandii i Belgii. Pozostawał w bliskim kontakcie z franc. malarzem i rysownikiem P. P. Prud'honem oraz z franc. pisarzem i krytykiem J. Champfleurym, który później czynnie zaangażował się w stworzenie teoretycznych podstaw kierunku realistycznego. Po odrzuceniu kilku jego obrazów w 1855 na Wystawie Powszechnej w Paryżu, C. zorganizował własny pawilon, gdzie pod hasłem "realizm" wystawił ok. 40 prac. W latach sześćdziesiątych C. był już malarzem akceptowanym, odnosił sukcesy, potwierdzone w 1870 - odrzuconą przez artystę - Legią Honorową. Zaangażowany po stronie Komuny Paryskiej, C. był inicjatorem zburzenia kolumny Vendóme. Skazany w 1871 na pokrycie kosztów jej odbudowy, schronił się w Szwajcarii. Pierw- G. Courbet Kamieniarze, 1849 Cranach sze programowe dzieła realistyczne C. to Pogrzeb w Ornans i Kamieniarze. Szokowały one współczesnych przedstawieniem pospolitych fizjonomii i realistycznych detali w kompozycjach monumentalnych, o skali zastrzeżonej dla malarstwa historycznego lub rei. C., walcząc o prawo artysty do swobody wypowiedzi, prowadził często przewrotną grę z obowiązującymi konwenansami, np. w Kąpiących się wprowadził kontrast między sielankowym schematem a niedoskonałą anatomią bohaterek. Obrazy C. charakteryzują się swobodną techniką, szerokimi pociągnięciami pędzla, gęstą materią malarską, często kształtowaną szpachlą i dającą ciekawe efekty faktury. Stopniowo C. zmieniał tematykę, w której zaczęły dominować sceny z polowań. W latach sześćdziesiątych powstały liczne pejzaże z Fran-che-Comte oraz nonnandzkie pejzaże nadmorskie. Twórczość C., w której obecny jest zarówno program społeczny, jak śmiałe akty (Białe pończochy) i obrazy sytuujące się na krawędzi kiczu, jest trudna do zaklasyfikowania. C., prowadzący bezkompromisowy dialog z rzeczywistością i sztuką swojej epoki, był niewątpliwie jedną z najważniejszych postaci w sztuce 2. pół. XIX w. P. Courthion Courbet w oczach własnych i oczach przyjaciół, Warszawa 1963. L. Nochlin Realizm, Warszawa 1974. E. Zola Słuszna walka. Od Cowbeta do impresjonistów, Warszawa 1982. Cranach [kranach] Lucas, starszy, ur. 1472, zm. 1553, niem. malarz i grafik. Mieszkał i pracował w Wittenberdze. Był nadwornym malarzem elektora saskiego Fryderyka Mądrego, tworzył też na zlecenia innych książąt, kościołów katolickich i protestanckich oraz bogatych mieszczan. Związał się blisko z reformacją (m.in. przyjaźnił się z M. Lutrem), choć pracował także dla przedstawicieli kleru katolickiego. C. prowadził duży warsztat, Cybis w którym pracowali m.in. jego synowie: Hans i Lucas (mł.), kontynuujący styl ojca. Był twórcą nowej ikonografii protestanckiej (tematy: Chrystus błogosławiący dzieci, Tablica Prawa i Łaski, portrety reformatorów). W obrazach i drzeworytach o tematyce rei. akcentował dramaty cz-ność nastroju (np. Oltarz Ukrzyżowania ze Schleissheim). Pod wpływem szkoły naddunajskiej wprowadził w tła obrazów obszerny pejzaż. Często przedstawiał tematy mit., nadając im erotyczny charakter (Wenus i Amor, Nimfa leżąca przy źródle). W jego aktach mit. i rei. (Adam i Ewa) uderza elegancja i kunsztowność upozowania i ujęcia gestów postaci. C. był znakomitym portrecistą (Portret dr J. Cuspiniana, portrety Lutra, mieszczan, książąt). Styl malarski C. cechują: precyzja w oddaniu szczegółów, ruchliwy, nerwowy rysunek linii, sugestywne efekty fa-kturalne (miękkość włosów i futer, metaliczna połyskliwość zbroi, delikatność przezroczystych welonów i innych tka- L. Cranach Wenus i Amor. 1509 nin), bogaty zestaw intensywnych kolorów. W. Schade Malarski rod Cranachów, Warszawa 1980. Cybis Jan, ur. 1897 we Wróblinie na Śląsku, zm. 1972 w Warszawie, malarz, gł. przedstawiciel koloryzmu w sztuce poi. Studiował we Wrocławiu, następnie w Krakowie, m.in. pod kierunkiem J. Mehoffera i J. Pankiewicza. Współzało-życiel grupy kapiści, z którą wyjechał na studia malarskie do Paryża. W 1934 C. osiadł w Krakowie. Od 1945 profesor Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Tak jak inni kapiści, tak i C. wysuwał w malarstwie na pierwszy plan kolor, czerpiąc przede wszystkim z doświadczeń franc. impresjonistów oraz P. Bonnarda. Malował gł. pejzaże i martwe natury. We wczesnych pracach C. przeważały ciemne i przyciszone tony (Pejzaż z Moret). Stopniowo doszedł do własnej, oryginalnej koncepcji kolorystycznej charakteryzującej się swobodną fakturą i ekspresyjną plamą barwną (Martwa natura czerwona, Afiyn w Suffczynie, Bukiet i waza). Cennym uzupełnieniem dzieła C. są jego Notatki malarskie. Dzienniki 1945-1966, w których wyraził pogląd na własną twórczość, jak również na sztukę i kulturę. Muzeum C. znajduje się na zamku w Głogówku. T. Dominik, H. Cybisowa Jan Cybis, Warszawa 1985. Czapski Józef (właśc. J. Hutten-Czapski), ur. 1896 w Pradze, zm. 1993 w Paryżu, malarz, rysownik, pisarz, publicysta i krytyk. Uczył się w Petersburgu. Uczestniczył w wojnie pol.-radzieckiej 1919-20. W 1921 rozpoczął studia malarskie w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie w pracowni J. Pankiewicza. Wraz z kolegami utworzył grupę kapiści, w 1924 wyjechał do Paryża. Po powrocie do kraju brał aktywny udział w życiu artystycznym, wystawiał obrazy oraz zajmował się Czyżewski krytyką. Po kampanii wrześniowej w 1939 wzięty do niewoli przez Armię Czerwoną, przebywał w obozach w Sta-robielsku i Griazowcu. Prowadził wówczas dziennik z rysunkowymi i tekstowymi notatkami; zapoczątkował on dziennik artysty, prowadzony przez całe życie. Po zwolnieniu z obozu Cz. na zlecenie gen. W. Andersa prowadził poszukiwania poi. oficerów i żołnierzy zaginionych na terenie Związku Radzieckiego. Przeszedł cały szlak bojowy z armią Andersa. Po wojnie uczestniczył w założeniu paryskiej "Kultury", osiadł w domu Instytutu Literackiego w Maisons-Laffitte pod Paryżem. Tematem prac Cz. z okresu międzywojennego były proste motywy figuralne (Scena w parku, Opera leśna w Sopocie), malowane gęstymi, nasyconymi plamami barwnymi. Obrazy z lat powojennych cechuje silna ekspresja, zaskakujące zestawienia kolorystyczne, specyficzne kadrowanie wycinające fragmenty rzeczywistości ulicy, metra, galerii sztuki. W obrazach z ostatnich lat, malowanych przy postępującej chorobie oczu, Cz. osiąga niezwykłe zespolenie syntetycznego, całościowego ujęcia sceny ze swobodnie i szeroko kładzioną farbą. Cz. jest autorem monografii J. Pankiewicza, napisał także wiele artykułów i książek, m.in. Wspomnienia starobielskie, Na nieludzkiej ziemi, Oko, Tumult i widma. Patrząc. J. Pollakówna Malarstwo polskie. Między . wojnami 1918 1939, Warszawa 1982. Czechowicz Szymon, ur. 1689 w Krakowie, zm. 1775 w Warszawie, malarz. Studiował w Akademii Świętego Łukasza w Rzymie. Po powrocie do kraju pracował dla rodzin magnackich (Ossolińskich, Rzewuskich), malował portrety (Portret Narębskiego) i liczne obrazy rei. (Wskrzeszenie Piotrowina, Komunia sw. Stanisława Kostki). Pod koniec życia prowadził w Warszawie szkołę malarską. Twórczość Cz. w dziedzinie malarstwa rei. pozostawała pod wpływem wł. sztuki baroku. Jego obrazy odznaczają się biegłością techniczną, zwartą kompozycją, liryzmem i prostotą wyrazu, natomiast portrety - wysokim poziomem technicznym, surowym realizmem w duchu sarmatyzmu i rzadką w XVIII w. dążnością do ukazania psychiki postaci. Uczniami Cz. byli m.in. F. Smuglewicz i J. B. Plersch. Czyżewski Tytus, ur. 1880 w Przyszowej pod Limanową, zm. 1945 w Krakowie, malarz, poeta, krytyk sztuki. Studiował malarstwo w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie u J. Mehoffera i L. Wyczół-kowskiego. W Paryżu zetknął się z neo-impresjonizmem i kubizmem. W 1917 współzałożyciel ugrupowania Formiści. Podróżował do Włoch, Hiszpanii i Francji. W obrazach Cz. geometryczne i kubi-zujące formy, o ekspresyjnej dynamice linii, splatały się z nastrojowym liryzmem zaczerpniętym ze sztuki ludowej (np. Zbójnik, Muzykanci, Madonny). Cz. poszukiwał też nowych rozwiązań przestrzennych i, aby zerwać z dwuwymiaro-wością płótna, tworzył polichromowane kompozycje wielopłaszczyznowe z płaskich i trójwymiarowych elementów, jak drewno i tektura. Z czasem twórczość Cz. ewoluowała ku koloryzmowi (np. Zamek w Cagnes). Cz. rozwijał też własne założenia kolorystyczne, nie rezygnując z obwiedzionej konturem bryły, zbudowanej przez plamę barwną. Malował martwe natury (np. Martwa natura z konikiem) portrety, pejzaże, utrzymane często w rozbielonej tonacji. Jako poeta Cz. przeszedł ewolucję od poetyki futurystycznej do oryginalnych stylizacji ludowych, nawiązujących do folkloru podhalańskiego. Zajmował się również krytyką artystyczną. J. Pollakówna Formiści, Wrocław 1972. J. Pollakówna Tytus Czyżewski, Warszawa 1971. A-t D Dali Salvador, ur. 1904, zm. 1989, malarz hiszp., surrealista. Studiował w Madrycie, mieszkał w Hiszpanii, podróżował i przebywał również we Francji, Włoszech i w Stanach Zjednoczonych. W 1929 w Paryżu związał się z grupą surrealis-tów, której przewodził pisarz franc. A. Breton, twórca manifestu artystycznego grupy. D. nie podporządkował się jednak wszystkim regułom narzuconym grupie przez Bretona i wykształcił własną metodę twórczą, którą nazwał "paranoicz-no-krytyczną". Jak wszyscy surrealiści pozostawał pod wpływem psychoanalitycznej teorii S. Freuda - eksploatował tajemnice podświadomości, dając upust nieskrępowanej wyobraźni. Zaskakujące zestawienia codziennych przedmiotów z nierzeczywistymi, oddane z sugestywną realnością, tworzyły niepokojącą atmosferę sennego koszmaru. Obrazy D. (jak np.: Płonąca żyrafa. Trwałość pamięci, Kanibalizm jesienny) odznaczają się wirtuozerią techniki, precyzją detalu oraz bezbłędnie wykreśloną perspektywą. D. interesował się filmem, współpracował m.in. z reżyserem hiszp. L. Bunuelem (filmy Pies andaluzyjski. Zloty wiek). Jest też twórcą plakatów, scenografii, grafiki książkowej, a także biżuterii o niezwykłych formach. Opublikował autobiografię. Słynny z ekstrawagancji, był jednym z najbardziej popularnych i kontrowersyjnych artystów XX w. K. Janicka Surrealizm, Warszawa 1973. Daumier [domje] Honore, ur. 1808, zm. 1879, franc. grafik, rysownik, malarz, rzeźbiarz, jeden z najbardziej konsekwentnych, choć nie programowych przedstawicieli realizmu. Początkowo samouk; 44 rozpoczął naukę w niezależnej pracowni malarskiej Academie Suisse. Następnie trafił do Ecole des Beaux-Arts, gdzie zetknął się po raz pierwszy z litografią. Zaczynał jako karykaturzysta w paryskich pismach "Caricature", "Charivari", "Monde illustre". Wkrótce zwrócił na siebie uwagę ostrymi rysunkami politycznymi (np. Wolność prasy). Przejawem republikańskiego radykalizmu D. były karykaturalne terakotowe biusty parlamentarzystów skrajnej prawicy, stanowiące początek jego twórczości rzeźbiarskiej. Sławę przyniosła mu karykatura Ludwika Filipa, zatytułowana Gargantua, za którą został skazany na sześć miesięcy więzienia. W cyklach graficznych ośmieszał stosunki panujące w instytucjach państwowych, w sądownictwie (Ludzie Sprawiedliwości}, obyczaje mieszczańskie czy kult współczesnych dla antyku (Historia starożytna). Obok ulotnych, rysunkowych komentarzy bieżących wydarzeń stworzył dzieła o wymowie uniwersalnej (Ulica Transnonain 1834, Wagon trzeciej klasy). Z czasem koncentrował się gł. na malarstwie, w którym często powracał do tematu cyrkowców i Don Kichota. Stosował indywidualną technikę, opartą na ekspresyjnym uproszczeniu obrysowywa-nych grubym konturem form (Republika, Praczka). Jako jeden z najbardziej oryginalnych talentów swojej epoki był ceniony przez artystów różnych orientacji. Francuscy pisarze i krytycy o malarstwie 1820-1876, Warszawa 1977. L. Nochlin Realizm, Warszawa 1974. David Jacques Louis, ur. 1748, zm. 1825, malarz franc., przedstawiciel neoklasycy-zmu eur. Uczeń malarza franc. J. M. Vie-na. Początkowo nawiązywał do sztuki ro- J.L. David Przysięga Horacjuszy, 1784 kokowej, po pobycie w Rzymie zmienił styl i zwrócił się ku klasycyzmowi. W 1784 został członkiem akademii. W czasie rewolucji franc. prowadził aktywną działalność publiczną (członek Konwentu, Komitetu Oświecenia Publicznego, Komisji Sztuki). Był nadwornym malarzem cesarza Napoleona I. Pozycję pierwszego malarza Francji, wyrażającą się m.in. w dużej liczbie wybitnych uczniów, wykorzystywał do różnych reform życia artystycznego. Po upadku Napoleona przebywał na wygnaniu w Brukseli. D. dążył do odrodzenia malarstwa przez naśladowanie sztuki antycznej, proponował jednocześnie starożytne wzorce moralne (Śmierć Sokratesa, Brutus). Surowy koloryt, jasna kompozycja, inspirowana często malarstwem N. Poussina i podniosły temat były nośnikami moralnej czystości (Przysięga Horacjuszy). Postawę tę. próbował D. konsekwentnie realizować w czasie rewolucji, tak w swojej kontrowersyjnej działalności publicznej, jak i w malarskiej (Przysięga w sali do gry w pitkę. Śmierć Marata, dekoracje okazjonalne). Jako cesarski doradca artystyczny wielokrotnie portretował Napoleona, rejestrował wielkie wydarzenia jego panowania w ogromnych płótnach, nie Degas posiadających już jednak inwencji wcześniejszych prac (Koronacja). Osłabienie siły twórczej trwało już do końca życia. W Brukseli malował gł. sentymentalne sceny mit. i homeryckie. D. wywarł wielki wpływ, gł. kompozycjami wielofigurowy-mi, na malarstwo akademickie XIX w. w wielu krajach. Obecnie szczególnie cenione są jego precyzyjne rysunki o tematyce antycznej oraz pejzażowe i portrety olejne. Pomnikowe, monumentalne wizerunki (Stanisław Kostka Potocki na koniu) oraz kameralne portrety, zwł. kobiece (Pani Thelusson) imponują przenikliwością charakterystyki i subtelnością kolorystyczną oraz fakturalną. A. Ryszkiewicz J.L. David i recepcja jego sztuki w Polsce, Wrocław 1968. Degas [dega] (De Gaś) Edgar, ur. 1834, zm. 1917, franc. malarz, grafik, rzeźbiarz. Od 1855 studiował w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu. Podróżował do Włoch. Na jego wczesną twórczość oddziałało malarstwo J.A.D. Ingresa, toteż przywiązywał dużą wagę do klasycznej poprawności ry- E. Degas Egzamin z tańca 1894 Delacroix sunku i przejrzystości kompozycji. Po nawiązaniu kontaktu z E. Manetem, D. brał udział w pierwszych wystawach impresjonistów, z którymi łączyło go zamiłowanie do przedstawiania postaci w migawkowo uchwyconym ruchu oraz wykorzystywanie doświadczeń fotografii i drzeworytu jap., w zakresie "kadrowej", pozornie przypadkowej kompozycji obrazów. Tematyka dojrzałych prac D. to przede wszystkim wyścigi konne, praca tancerek baletu, scenki rodzajowe z życia paryskiej ulicy (Na wyścigach. Tancerka na scenie, Prasowaczki). Interesowało go gł. oddanie skomplikowanych układów ciała, pokazanych w śmiałych skrótach perspektywicznych kobiecych aktów w czasie kąpieli lub toalety (Kąpiel, Akt). Stosował swobodnie różnorodne techniki: olejną, gwasz, pastel, akwarelę, monotypie i litografię. D. zajmował się także rzeźbą, zwł. pod koniec życia, gdy z powodu postępującej utraty wzroku musiał porzucić malarstwo. W wosku i glinie modelował akty i postacie tancerek (Czternastoletnia tancerka). Metoda twórcza D., będąca połączeniem elementów klasycyzmu i impresjonizmu, wywarła wpływ na malarzy postimpresjonistycznych, m.in. na H. Toulouse-Lautreca. S. Botdok Degas. Wyścigi, Warszawa 1979. F. Kresak Edgar Degas, Warszawa 1986. A. Yollard Słuchając Ce-zanne'0, Degusa i Renoira, Warszawa 1960. Delacroix [delakrua] Eugene, ur. 1798, zm. 1863, franc. malarz; grafik i krytyk sztuki, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli eur. romantyzmu. Uczył się w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu, studiował jednocześnie zbiory malarskie w Luwrze, zwł. dzieła P.P. Rubensa, F. Goi, Verone-sa. Lektura dzieł Dantego, Szekspira, G.G. Byrona i W. Scotta oraz pobyt w Anglii i zapoznanie się z twórczością malarzy ang.: J. Constable'a, W. Turnera i R.P. Boningtona, a następnie podróż do Algierii i Maroka wywarły zasadniczy wpływ na ukształtowanie się romantycznej tematyki i swobodnej formy malarskiej obrazów D. Na krąg zainteresowań malarza składały się z jednej strony inspiracje historyczno-literackie, z drugiej wydarzenia współczesne i wrażenia z egzotycznych podróży. Dzieła D. charakteryzuje patos i dynamika kompozycji, dramatyzm przedstawianych zdarzeń, ekspresja kolorystyczna i światłocieniowa, bogata faktura malarska (Barka Dantego, Rzeź na Chios, Śmierć Sardanapala, Wolność wiodąca lud na barykady. Kobiety algierskie). D. tworzył też świetne portrety (m.in. F. Chopina), dynamicznie traktowane pejzaże i sceny egzotycznych polowań (Walka z tygrysem), a także malowidła ścienne w wielu gmachach (m.in. w pałacu Burbońskim, w Luwrze) i w kościołach Paryża (Saint Sulpice). Tworzył też akwarelowe i litograficzne ilustracje do utworów literackich (m.in. do Hamleta i Fausta), publikował krytyczne artykuły o sztuce. Od 1822 prowadził dziennik, w którym zawarł również swoje poglądy estetyczne. Twórczość D. wywarła znaczny wpływ na rozwój sztuki XIX w. E. Delacroix Dzienniki, Wrocław 1968. P. Julian Delacroix, Warszawa 1967. J. Starzyński Delacroix i Baude-laire, Wrocław 1981. E. Delacroix Barka Dantego, 1822 Delaunay [dółone] Robert, ur. 1885, zm. 1941, malarz franc. Edukację artystyczną rozpoczął od praktyki dekoratorskiej w Belleville. Był członkiem ugrupowania Section d'0r. W 1911-12 brał udział w wystawach grupy Der Blaue Reiter. W 1914-21 przebywał w Hiszpanii i Portugalii. D. tworzył początkowo pod wpływem impresjonistów, interesował się bardzo techniką dywizjonizmu (Morze w Bretanii, Portret Wilhelma Uhde). Pierwsze samodzielne obrazy D. mają charakter kubistyczny (Saint Severin, Wieża Eiffia). Razem z żoną Sonią Delaunay--Terk tworzył nowy sposób malarskiego kształtowania obrazu. Kierunek ten został przez G. Apollinaire'a nazwany orfi-zmem. Łącząc kolorystyczne osiągnięcia postimpresjonistów z kubistycznym sposobem myślenia o komponowaniu obrazu oraz z własną apoteozą światła, D. wypracował bardzo indywidualny styl (seria Okna, w której zostały zagubione ostre granice przedmiotów emanujących światłem i kolorem, seria Dyski symultaniczne, dzięki której wielu krytyków uznało D., obok m.in. W. Kandinsky'ego, za pierwszego malarza abstrakcjonistę). W latach dwudziestych zgodnie z tendencjami dekady D. malował obrazy figuratywne, aby po 1930 powrócić do wcześniejszych poszukiwań abstrakcyjnych (Formes cir-culaires). D. był również autorem pracy teoretycznej dotyczącej problemu światła. Malarstwo D. jako jeden z najwcześniejszych przykładów abstrakcji, wywarło wpływ na wielu artystów współczesnych (m.in. na P. Kleego). K. Adams Orfizm, w: Kierunki i tendencje sztuki nowoczesnej, praca zbiorowa. Warszawa 1980. Denis [dóni] Maurice, ur. 1870, zm. 1943, franc. malarz i teoretyk, współzałożyciel grupy nabiści. Kształcił się kopiując dawne malarstwo w Luwrze oraz w prywatnej paryskiej szkole artystycznej Academie Derain Julian. Wraz z malarzem P. Serusierem i innymi nabistami walczył z naturalizmem w malarstwie, formułując m.in. sławną definicję "obrazu autonomicznego", rządzącego się własnymi prawami. Postulowany zwrot ku dawnej tradycji sztuki franc. sprzed naturalizmu określał jako "neotradycjonizm". Tworzył symboliczne kompozycje figuralne, obrazy rei., portrety, krajobrazy i sceny rodzajowe. Stylistyka obrazów D. nawiązuje do malarstwa wczesnego renesansu, widoczne w niej jest zafascynowanie sztuką jap. Uproszczone formy D. rytmizowal w dekoracyjną arabeskę, wypełnianą pastelowymi barwami (Wieczór, Muzy). Ilustrował wiele książek oraz czasopismo "La Revue Blanche", popierające symbolistów. Prowadzone m.in. we Włoszech studia nad malarstwem rei. (np. Fra Angelica, Giotta) doprowadziły go do wypracowania własnej formuły śródziemnomorskiego klasycyzmu, utożsamianego ze sztuką chrześcijańską (Boże Narodzenie, Raj, Zwiastowanie). Od ok. 1900 wykonywał liczne polichromie i witraże w kościołach Francji, a także w gmachach publicznych Paryża i Genewy. Europejskie malarstwo monumentalne XX w. zawdzięcza D. dość powierzchowną, ale mającą duże walory dekoracyjne, formułę obrazu ściennego. W wielu artykułach i rozprawach teoretycznych D. wypowiadał się za ciągłością wielkiej tradycji klasycznej, próbował też zdefiniować współczesną sztukę religijną. E. Grabska i H. Morawska Artyści o sztuce. Warszawa 1969. Derain [dórę] Andre, ur. 1880, zm. 1954, franc. malarz, grafik i rysownik. Studiował nauki techniczne, następnie malarstwo w prywatnej szkole Academie Carrie-re w Paryżu, gdzie poznał m.in. H. Matis-se'a. W 1906 podróżował do Londynu. Podczas I wojny światowej walczył na Dientzenhofer froncie. W 1935 osiedlił się w Chambour-cy. Najbliższym przyjacielem i towarzyszem pracy D. byt M. Vlaminck. Po wspólnych wystawach, zwł. po Salonie Jesiennym w 1905, zostali obdarzeni przez krytyka L. Vauxcellesa mianem fo-wistów. Od 1906 byli sponsorowani przez marszanda M. Yollarda. Obrazy D. powstawały pod wpływem neoimpresjoniz-mu, choć stosował on kolory bardziej jaskrawe, zawsze czyste, z pominięciem bieli, a pociągnięcia pędzla były dużo szersze. Malował gł. martwe natury, portrety, czasem akty; po podróży do Londynu serię widoków Tamizy. Intrygował go również temat drzewa (np. Stare drzewo). D. dążył do efektownej maniery malarskiej (np. na obrazie Most Westminster dekoracyjna linia ulicy, biegnącej nad rzeką, i mostu jest przerywana liniami drzew). Po I wojnie światowej D. powrócił do realizmu, odszedł od pointylizmu i stosował barwy ciemniejsze. Malował przede wszystkim portrety (Portret Paula Poiret, Portret Zborowskiego) i martwe natury z przewijającym się motywem klowna (Ariekin i Pierot). Po II wojnie światowej oprócz malarstwa D. rozwijał również wcześniejsze zainteresowania ilustracją książkową, scenografią oraz rzeźbą. S. Whitfieid Fowizm, w: Kierunki i tendencje sztuki nowoczesnej, praca zbiorowa, Warszawa 1980. Dientzenhofer [dincenhofer], rodzina architektów niem. z pd. Bawarii, działających w 2. pół. XVII i w XVIII w. w Czechach i Frankonii, nawiązujących do sztuki barokowej. Rodzina D. wywarła wpływ na późnobarokową architekturę niem.-czes.-śląską. Georg, ur. 1642, zm. 1689, brat Christo-pha, Johanna i Johanna Leonharda; współpracował z Christophem przy budowie kaplicy Świętej Trójcy w Kappel pod Waldsassen, a także, wzorując się na barokowej architekturze rzym., zaprojek tował kościół św. Marcina w Bamber-gu. Christoph, ur. 1655, zm. 1722, brat Geo-rga, Johanna i Johanna Leonharda, ojciec Kiliana Ignaza; od 1685 działał w Czechach. W Pradze wzniósł korpus kościoła św. Mikołaja. Jego prace wykazują powiązania z projektami wł. architekta doby baroku G. Guariniego. Johann Leonhard, ur. 1660, zm. 1707, brat Christopha, Georga i Johanna; projektował pałace (w Bambergu) i kościoły (w Walldum), a także klasztory (w Banz). Johann, ur. 1663, zm. 1726, brat Christopha, Georga i Johanna Leonharda; po pobycie w Rzymie, od 1700 działał w Ful-dzie, gdzie wzniósł katedrę i pałac opatów. Zbudował pałac w Pommersfelden oraz wiele innych budowli świeckich i kościelnych, w których wyraźnie odbił się wpływ sztuki architektów wł. baroku - F. Borrominiego i Guariniego. Kilian Ignaz, ur. 1689, zm. 1751, syn Christopha, najmłodszy i najwybitniejszy z całej rodziny; działał przede wszystkim w Czechach, gdzie uchodził za gł. przedstawiciela architektury barokowej, oraz na Śląsku. Jego architekturę cechują dynamika i rozmach bujnych, swobodnie łączonych i malowniczych form. Jest autorem wielu kościołów, m.in. w Pradze (np. Jana Nepomucena, św. Tomasza), w Legnickim Polu, w Karłowych Warach. Są to budowle wznoszone na skomplikowanych planach będących kombinacją elips, kół i wieloboków; elewacje i ściany wewnętrzne wyginają się faliście, belkowania są łamane skokowo lub płynnie wygięte. Projektował też rezydencje w Pradze. Dix [dyks] Otto, ur. 1891, zm. 1969, niem. malarz i grafik. Studiował w Dreźnie, gdzie w 1927 został profesorem akademii. Początkowo D. działał w kręgu dadais- Donatello tów, należał do ugrupowania November-gergruppe, był inicjatorem dadaistycznej Gruppe 1919, w 1925 przystąpił do Neue Sachlichkeit. Mieszkał w Niemczech, w okresie faszyzmu był prześladowany za radykalne, antynazistowskie poglądy (m.in. zakaz wystawiania). Po II wojnie światowej osiadł w Niemieckiej Republice Demokratycznej. Wczesne prace D. wskazują na wpływ kubizmu, ekspresjonizmu i dadaizmu (Czerwona głowa). Własny styl wykształcił ok. 1920. Obrazy antywojenne (Ofiary wojny. Ulice Paryża) są pełne ułomnych ludzi i chaosu. Postać człowieka jest poddana ostrej deformacji. Z czasem styl D. stał się bardziej realistyczny. Nadal jednak malował obrazy pełne sarkazmu wobec ułomności człowieka (Portret historyka Schmidta) i satyry spo-łeczno-politycznej (Salon, Matka dziecka). Częściej niż inni stosował w obrazach język symboliczny (tryptyk Wielkie Miasto, Siedem grzechów głównych). Po II wojnie światowej malował obrazy rei. (Ecce Homo, Ukrzyżowanie). J. Willet Ekspresjomzm, Warszawa 1976. Doesburg [dusbiirch] Theo van (właśc. Christian Emil Marie Kiipper), ur. 1883, zm. 1931, hol. malarz, architekt, pisarz i teoretyk sztuki. Współtwórca (z P. Mond-rianem) ugrupowania De Stijl; redaktor pisma "De Stijl", lansującego teorie neo-plastycyzmu. Współpracownik Bauhau-su. Teoria neoplastycyzmu sformułowana przez Mondriana opierała program komponowania obrazu i architektury na wer-tykalno-horyzontalnym podziale płaszczyzny czy przestrzeni oraz na zastosowaniu kolorów podstawowych (czerwień, żółć, błękit). D. propagował założenia neoplastycyzmu poprzez serie odczytów i publikacji. W duchu neoplastycyzmu D. opracowywał wraz z urbanistą hol. C. van Eesterenem projekty architektonicz ne. Konflikt z Mondrianem przyczynił się do narodzin nowej wersji neoplastycyzmu, określanej przez D. mianem elemen-taryzmu. W powstałej w tym czasie serii Kontrkompozycji, przy zachowaniu kolorów podstawowych artysta wprowadził nowe (tzn. skośne) linie kompozycyjne. D. zaprojektował wówczas wnętrza kawiarni Aubette w Strasburgu (nie istniejące) oraz własny dom (razem z van Eesterenem). D. interesował się również ruchem dadaistów (w tym duchu opublikował pracę literacką pod pseud. I. K. Bon-set), wydał także Manifest sztuki konkretnej, w którym opowiedział się przeciw tendencjom symbolicznym i lirycznym w sztuce, a za technicznym kontrolowaniem kompozycji obrazu (czasopismo "Art Concret"). Działalność artystyczna D. miała duży wpływ na rozwój sztuki XX w. P. Overy De Stijl, Warszawa 1979. Donatello (właśc. Donato di Betto Bardi), ur. 1386, zm. 1466, rzeźbiarz wł.; działał gł. we Florencji, przebywał również w Rzymie i Padwie. D. był artystą wszechstronnym, podejmował różnorodne tematy, stosował wiele technik. Tworzył monumentalne posągi, płaskorzeźby dekoracyjne, portrety rzeźbiarskie, nagrobki i pomniki; rzeźbił w kamieniu, drewnie, brązie. Początkowo tworzył monumentalne kamienne posągi proroków, zdobiące dzwonnicę katedry florenckiej, odznaczające się psychologiczną wyrazistością i ekspresyjnym realizmem, nie cofającym się przed ukazaniem brzydoty. Najwybitniejszym dziełem tego okresu jest posąg św. Jerzego. D. wykonywał popiersia portretowe, w których starał się przekazać indywidualne cechy modela. Stworzył typ przyściennego nagrobka renesansowego, rozwinięty przez artystów XV i XVI w. Po pobycie w Rzymie D. Dubuffet Da- Donatello wid, 1430 stworzył dzieła, w których najpełniej wyraził swą fascynację rzeźbą starożytną (reliefowe fryzy roztańczonych dzieci na ambonie w Prato i na trybunie dla śpiewaków we Florencji). Wówczas też powstał Dawid, pierwszy renesansowy akt męski. W Padwie D. wykonał pomnik konny kondotiera Gattamelaty, a także zespół posągów i reliefów do bazyliki św. Antoniego. Dzieła późnego okresu jego twórczości cechuje silna ekspresja i dramatyzm (Maria Magdalena i Judyta). D. w swoich dziełach, odznaczających się realizmem i wielką siłą charakterystyki, łączył wnikliwą obserwację natury z twórczym nawiązywaniem do antyku. W jego sztuce ujawniły się wszystkie cechy rzeźby renesansowej. Twórczość D. wywarła wpływ nie tylko na rzeźbiarzy, ale również na malarzy i architektów. H. Sachs Donatello, Warszawa 1982. Dubuffet [dubiife] Jean, ur. 1901, zm. 1985, franc. malarz i rzeźbiarz. Po krótkim pobycie w prywatnej szkole artystycznej Academie Julian w Paryżu zajął się handlem winem. Dopiero po 1942 poświęcił się twórczości artystycznej. Sztuka D., kształtująca się pod wpływem doświadczeń surrealizmu i dadaizmu, wprowadzała nowy język plastyczny o rodowodzie zdecydowanie pozaartystycznym. D. proponował odwrócenie hierarchii wartości między sztuką profesjonalną a produktem spontanicznej ekspresji amatorów. Jego pierwsze wystawy wywołały skandal. W latach czterdziestych gromadził kolekcję sztuki nieprofesjonalnej (dzieci, umysłowo chorych, ludzi z marginesu społecznego) i sformułował koncepcję 1'art brut [czyt. lar brii] - sztuki w stanie surowym, charakteryzującej się spontanicznością i brakiem określonych reguł formalnych. D. świadomy ograniczeń tradycyjnego warsztatu malarskiego, stosował w swoich płótnach asfalt, piasek, żużel, smołę, lakiery, w których żłobił rylcem płaskie i linearne wyobrażenia inspirowane rysunkiem dzieci (cykl Gruba pasta). Tworzył również collage'e z fragmentów naturalnych, ze skrzydeł motyli, z liści oraz elementy przestrzenne zbudowane z gąbek, sznurków i skorup. Od początku lat sześćdziesiątych tworzył formy trójwymiarowe pokrywane abstrakcyjnym systemem barwnych linii (fiourloupe). Prace te kontynuował budując environment Ogród zimowy. Twórczość D. należała do tych tendencji w sztuce nowoczesnej, które odrzucając tradycyjne środki wyrazu oraz metody pracy artystycznej, podjęły trud nowej definicji samego pojęcia sztuki. B. Majewska Sztuka inna sztuka ta sama. Warszawa 1974. Duccio di Buoninsegna [duczczio di buo-ninseńja], ur. między 1250 a 1260, zm. ok. Duchamp 1318, malarz wł.; działał gł. w Sienie oraz zapewne w Asyżu i we Florencji. Początkowo był dekoratorem opraw książek, skrzyń weselnych (zw. cassone) i mebli, potem malował obrazy tablicowe (na desce), freski i projektował witraże. Dla stylu D. miał znaczenie kontakt z Cimabuem w Asyżu oraz inspiracja gotyckim malarstwem franc., którego pełne elegancji formy zostały zaszczepione w Sienie przez G. Pisano. Głównymi dziełami D. są Madonna Rucellai oraz Maesla - dawny ołtarz główny katedry w Sienie. Ukazują one rozluźnienie sztywności i hieratycz-ności kompozycji, rozbudowanie przestrzenności scenerii, wprowadzenie w nią elementów pejzażu i odejście od ścisłego zagęszczenia figur. D. zrezygnował z rygorystycznej rytmiczności w kompozycji na rzecz bardziej swobodnego, płynnego i giętkiego, nieco nerwowego, lecz subtelnego i ozdobnego układu linii, budujących postacie i przedmioty. Szczególnie charakterystyczne dla stylu D. są delikatność i miękkość w modelowaniu kształtów oraz liryczny wyraz nadawany figurom, pełnym uroku i wdzięku. Duchamp [dusza] Marcel, ur. 1887, zm. 1968, franc. artysta i teoretyk sztuki. Pochodził z bardzo uzdolnionej rodziny; znanymi artystami byli również jego bracia, rzeźbiarz Raymond Duchamp-Villon i malarz Jacques Villon. D. studiował w prywatnej szkole artystycznej Academie Julian w Paryżu. W 1915 przeniósł się do Stanów Zjednoczonych i wraz z F. Picabią aktywnie uczestniczył w ruchu dadaistycznym, był współtwórcą pism dadaistycznych ("291", "Rong-wrong", "The Blind Mań"). Brał udział wraz z M. Rayem w pracach grupy Societe Anony-me. Od 1923 D. ograniczył swą aktywność, poświęcając się ulubionym przez siebie szachom. W 1932 otrzymał status profesjonalnego szachisty, był prezesem klubu szachowego Marshall Chess Ciub. Uczestniczył w organizacji wielu wystaw surrealistów, wykonywał również repliki swoich dawnych prac. Początkowo D. malował obrazy nawiązujące do fowizmu, wykonywał również ilustracje dla "Le Courier Francais". Następnie związał się z kubistami, był członkiem grupy Section d'0r. Jednocześnie prowadził doświadczenia nad zagadnieniem wyobrażania ruchu. Stworzył w tym czasie kilka bardzo indywidualnych dziel o podtekście erotycznym, utrzymanych w stylistyce łączącej poszukiwania formalne kubizmu i futuryzmu (Akt schodzący po schodach. Przejście od dziewicy do mężatki). Akt schodzący... został pokazany w 1913 na słynnej wystawie sztuki nowoczesnej Armory Show w Nowym Jorku i wywołał skandal. Od tego momentu D. porzucił konwencjonalne środki wyrazu i radykalnie zmienił swą postawę artystyczną. Programowo dążył do intelektuali- M. Duchamp Suszarka do butelek, 1914 S1 Dunikowski zacji poczynań twórczych, do zerwania z utrwalonymi koncepcjami piękna i gustu, zarówno dobrego, jak i złego, do rezygnacji z aktywności malarskiej. Powstały wówczas pierwsze ready-made, gotowe, seryjnie produkowane przedmioty, np. koło rowerowe przymocowane do taboretu (Koło rowerowe), suszarka do butelek kupiona na paryskim targu (Suszarka do butelek). Umieszczając je na wystawie jako dzieła sztuki D. podkreślał, że rangę twórczego artystycznego gestu ma już sam prosty i niepowtarzalny akt wyboru, uczyniony przez artystę. Jednocześnie były one próbą zakwestionowania wszelkich zachowań i konwencji artystycznych, form i sposobów funkcjonowania sztuki, twórcy, ale także odbiorcy czy kolekcjonera. Radykalizm tego wystąpienia znalazł odzwierciedlenie w terminie "anty-sztuka", którym określono ówczesną działalność D. Na wystawę wysłał również D. muszlę pisuarową, sygnowaną nazwiskiem wytwórcy (R. Mutt) i nazwaną Fontanna. Odrzucony przez jury obiekt stał się z czasem najpopularniejszym ready-made D. Innym jego sławnym i prowokacyjnym dziełem było domalowanie wąsów i bródki na reprodukcji Mony Lisy Leonarda da Vinci i zaopatrzenie jej w skrótową, obsceniczną inskrypcję (L.H.0.0.0). W 1915-23 D. pracował nad gł. dziełem, kompozycją zmontowaną z różnych elementów i mechanizmów umieszczonych między taflami szkła (Panna mtoda rozebrana przez swych kawalerów, jednak). Symbolika tego dzieła, łącząca elementy erotyczne z treściami ezoterycznymi, czy wręcz kabalistycznymi, odnosiła się do wizji sztuki jako formy ekspresji intelektualnej i zarazem złożonego procesu analizy mechanizmów świadomości. Po śmierci D. odkryto w pracowni dzieło, nad którym pracował w tajemnicy (1946-66). Wielki asamblaż, umieszczony w zamkniętej i niedostępnej przestrzeni, został zbudowany z drobiazgowo oddanego aktu kobiecego spoczywającego w pejzażu, ze źródłem wody i płonącą lampą. Oglądać można go było tylko przez otwory wywiercone w starych drzwiach (Mając dane: 1° wodospad, 2° gaz oświetlający). Działalność D., zmierzająca do obalenia koncepcji piękna w sztuce i wyeliminowania pojęcia dzieła sztuki, stanowi jedno z najistotniejszych doświadczeń kultury wizualnej XX w. Jego osobowość, legenda i sztuka silnie oddziałały na twórców 2. poi. XX w. H. Richter Dadaizm, Warszawa 1986. Dunikowski Xawery, ur. 1875 w Krakowie, zm. 1964 w Warszawie, rzeźbiarz i malarz. Studia rzeźbiarskie odbył w Warszawie i w Krakowie. Profesor rzeźby w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie. W 1914 wyjechał do Londynu, potem do Paryża. Po powrocie do kraju profesor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. W czasie II wojny światowej więziony pięć lat w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu. Po wojnie wznowił pracę twórczą i pedagogiczną, działał w Krakowie, Warszawie, Wrocławiu. Początkowo D. tworzył w duchu sztuki Młodej Polski, inspirując się twórczością A. Rodina i symbolizmem. Jego rzeźby stawiają podstawowe pytania o tajemnice bytu i istotę ludzkiej egzystencji (Macierzyństwo, Fatum, Tchnienie, Kobiety brzemienne). D. dążył do syntezy i zwartości formy stosując lapidarny skrót formalny oddający skomplikowaną treść dzieła. Powstałe w Paryżu monumentalne rzeźby: Grobowiec Bolesława Smiatego i Autoportret, o silnie uproszczonej formie, świadczą o wpływie tendencji kubistycznych i ekspresjonistycznych. Do 1939 powstały liczne rzeźby: portretowe (Portret H. Szczyglińskiego, Portret F. Mączyńskie- Durer X. Dunikowski Fatum, 1901 go), religijne, architektoniczne (dekoracja rzeźbiarska portalu kościoła Jezuitów w Krakowie) i pomniki (np. pomnik J. Dietla w Krakowie) oraz cykl Glowy wawelskie. Po wojnie D. stworzył cykl monumentalnych pomników: Czynu Powstańczego na Górze Świętej Anny, Wyzwolenia Ziemi Warmińskiej i Mazurskiej w Olsztynie, projekt pomnika Powstańców Warszawskich). Podjął również pracę nad drugim cyklem Głów wawelskich, oraz cyklami malarskimi: Oświęcim, Kaktusy, Człowiek w przestrzeni. Twórczość D. należy do najwybitniejszych zjawisk w historii poi. rzeźby. Muzeum poświęcone twórczości D. znajduje się w pałacyku Królikamia w Warszawie. A. Kodurowa Xawery Dunikowski, Warszawa 1975. Durer Albrecht, ur. 1471, zm. 1528, niem. malarz i grafik, jeden z najwybitniejszych artystów renesansu. Mieszkał i pracował w Norymberdze. Uczył się w warsztacie złotniczym ojca, a potem u późnogotyc-kiego malarza niem. M. Wolgemuta. Kontakt z weneckim malarzem i grafikiem J. de Barbarim, działającym w Niemczech, oraz podróże do Włoch dały D. świetną znajomość wzorów renesansu (m.in. A. Mantegni i G. Belliniego). D. spójnie połączył te wzory z tradycją ekspresyjnego, późnogotyckiego malarstwa niem. Inspirowało go również malarstwo niderl., poznane za pośrednictwem obrazów i rycin niem. malarza i grafika M. Schongauera oraz podczas podróży do Niderlandów. D. obracał się w kręgu miejskich patrycjuszy oraz wybitnych humanistów i uczonych; był ceniony przez Erazma z Rotterdamu. Pozostawał w kontakcie z przywódcami reformacji (m.in. z M. Lutrem), ale nigdy w pełni się z nią nie utożsamił - pozostał przy wyznaniu katolickim. Do patronów D. należeli też książęta niem. oraz cesarz Maksymilian I. D. był ceniony szczególnie za twórczość graficzną. Sławę przyniósł mu cykl 14 drzeworytów ilustrujących Apokalipsę; osiągnął w nich najwyższą wirtuozerię techniczną i umiejętność obrazowego przedstawienia mistycznych treści (m.in. ekspresyjne przedstawienia burzy, błyskawic, chmur, ognistych deszczy). W następnych cyklach graficznych (drzeworytowe: Wielka Pasja, Życie Marii, Mała Pasja oraz miedziorytowa Pasja) połączył ekspresję form z elementami renesansowymi: poprawną perspektywą geometryczną, klarownością kompozycji, przestrzenną plastycznością figur i przedmiotów. D. był autorem wielu miedziorytów, wśród których najbardziej są znane portrety humanistów (m.in. Erazma z Rot- Dyck A. Diirer Autoportret, 1496 terdamu) oraz trzy tzw. Mistrzowskie sztychy: Rycerz, diabeł i śmierć - przedstawienie rycerza chrześcijańskiego, niezłomnego i niepodatnego na podszepty szatana, Melancholia - humanistyczna alegoria umysłowej i artystycznej siły twórczej, borykającej się ze skłonnością do zwątpienia, apatii i niepewności temperamentu melancholicznego i Święty Hieronim w pracowni - pochwała humanistycznej uczoności i działalności umysłowej. Również w malarstwie D. łączył tradycję późnogotycką (Ołtarz rodziny Paum-gartnerów) z formami renesansowymi: Święto Różańcowe - wykorzystujące wł. typ harmonijnej kompozycji symetrycznej Sacra Conyersazione, Adam i Ewa - idealne w proporcjach akty wzorowane na posągach antycznych. Dwunastoletni Chrystus wśród mędrców żydowskich - nawiązujący do kompozycji z kręgu Bel-liniego i Leonarda da Vinci. Portrety D. oddają indywidualne cechy charakteru i psychiki modeli (H. Krell, rysunkowy Portret matki. Portret mężczyzny, H. Holz-schuher, J. Muffel). Stała, wnikliwa obserwacja fizycznego i psychicznego dojrzewania własnej osoby wyraziła się w kolejnych autoportretach: rysunkowym, w trzech malarskich oraz w rysun-ku-akcie. Ostatni obraz D. Czterej apostołowie łączy surowy monumentalizm figur i charakterologiczno-psychologiczną wnikliwość w ujęciu ich fizjonomii z ideową wymową refonnacyjną (przez towarzyszące obrazowi podpisy). D. był również autorem szkiców teoretycznych i trzech traktatów (o geometrii, o fortyfikacjach i o proporcjach ciała ludzkiego). Postulował w nich oparcie sztuki na obserwacji i badaniu natury, stosowanie reguł perspektywy geometrycznej i studiowanie typowych proporcji ciała ludzkiego. Według D. piękno sztuki pochodzi od Boga, który ukrył je w naturze; artysta, obdarzony geniuszem twórczym, powinien je w natchnieniu wyrywać naturze i przenosić w obszar sztuki. W krajach na pn. od Alp D. był pierwszym artystą, który w pełni zastosował formy wt. renesansu i wykorzystał twórczo ekspresyjne cechy tradycji sztuki późnogoty-ckiej. Wywarł wielki wpływ na niem. i ni-derl. sztukę XVI w., a jego graficzne kompozycje były wzorcami także dla wł. i franc. artystów XVI-XVII w. J. Białostocki Albrecht Diirer, Warszawa 1970. K. Mit-telstadt Albrecht Diirer, Warszawa 1977. Dyck [dejk] Anthonis (Anionie, Anton) van, ur. 1599, zm. 1641, malarz flam. Pochodził z Antwerpii, gdzie mieszkał do 1632. W 1617-20 pracował w warsztacie P. P. Rubensa, od 1618 był mistrzem cechu malarskiego. Wiele podróżował, m.in. kilkakrotnie do Anglii, gdzie tworzył dla dworu królewskiego, oraz do Włoch, gdzie na dłużej zatrzymał się Dyck w Genui. W 1632 osiadł w Londynie i pracował tam jako pierwszy malarz królewski. Wielka kariera van D. zaczęła się bardzo wcześnie: jako piętnastolatek otrzymał znaczące zamówienie na obraz Niesienie krzyża do kościoła Dominikanów w Antwerpii. Wkrótce stał się drugim, po Rubensie, malarzem flam.; podczas podróży zdobył wysoką pozycję w kręgach wł. i ang. arystokracji; jego sztukę ceniono też w Hiszpanii. Malował obrazy rei. i mit., lecz największą sławę zyskał w dziedzinie portretu. Stworzył, pod wpływem Rubensa i Tycjana, typ wytwornego portretu dworskiego, ukazującego postacie pełne elegancji, upozowa-ne kunsztownie, lecz i z pewną nonszalancją, widoczne na tle pejzażu i fragmentów paradnej architektury, często na tle upiętej kotary (kardynał Bentivoglio, markiza Doria, portrety dam genueńskich, portrety króla ang. Karola l i jego rodziny - m.in. Karol I na polowaniu, grupowy portret Dzieci Karola I, autoportrety - m.in. Autoportret ze słonecznikiem). Styl van D. ukształtował się pod wpływem Rubensa, lecz wyróżniał się większą elegancją, łagodnością ujęcia postaci, bardziej przełamaną, stłumioną i wyrafino- A. van Dyck Karol I na polowaniu, ok. 1635 waną kolorystyką, płynnością i delikatnością w sposobie kładzenia farby. Malarstwo van D. miało duże znaczenie dla późniejszego rozwoju portretu rokokowego we Francji i w Anglii (m.in. dla Th. Gain-sborougha). J. K. Ostrowski Anton van Dyck, Warszawa 1980. E Eiffel [efel] Gustave Alexandre, ur. 1832, zm. 1923, franc. inżynier, architekt G.A. Eiffel, wieża Eiffla, Paryż, 1889 i przedsiębiorca. Wykształcenie techniczne zdobył w Paryżu. W 1867 założył firmę, realizującą najśmielsze wówczas w Europie konstrukcje z kutego żelaza (most na Douro w Portugalii, niezwykłej rozpiętości wiadukt Garabit w Owemii we Francji), później także inne nowatorskie przedsięwzięcia techniczne (śluzy Kanału Panamskiego). Wraz z architektem franc. L.A. Boileau ukończył w Paryżu magazyn Au Bon Marche - pierwszy dom towarowy o wyłącznie żelaznym szkielecie i wielkich szklanych świetlikach. Realizacje te oraz słynna wieża, postawiona w imponującym tempie z prefabrykowanych elementów żelaznych na wystawę światową w Paryżu w 1889 (najwyższa wówczas budowla na świecie), przyniosły E. popularność i sławę pioniera architektury nowoczesnej. W rzeczywistości jego "inżynierska" estetyka, wynikająca z używania maksymalnie ekonomicznej niczym nie skrywanej konstrukcji, była owocem pracy całej firmy (m.in. inżyniera M. Koechlina). Pod koniec życia E. prowadził nowatorskie eksperymenty meteorologiczne i aerodynamiczne. Eksekias, żył w VI w. p.n.e., gr. garncarz i malarz waz, mistrz stylu czarnofiguro-wego; działał w Attyce-Jeden z pierwszych podpisujących swoje dzieła. Dekorował wazy scenami figuralnymi zaczerpniętymi z mitologii i z poematów Homera; umieszczał je gł. na brzuścu naczynia. Wazy E. odznaczają się pięknym kształtem, a w niezwykle precyzyjnych rysunkach o przejrzystej kompozycji wyczuwa się nastrój zadumy i melancholii. Najsłynniejsze dzieła E. to amfora z Achille- Eksekias Dionizos w lodzi, VI w. p.n.e. sem i Ajaksem grającymi w kości oraz czara z Dionizosem w podróży morskiej. El Greco [el greko] (właśc. Dominikos Theo-tokopulos), ur. 1541, zm. 1614, malarz hiszp. pochodzenia gr. Urodził się na Krecie i tam wykształcił na wzorach bizantyńskiego malarstwa ikonowego. Od 1565 przebywał w Wenecji, gdzie prawdopodobnie uczył się w warsztacie Tycja-na i gdzie uległ wpływowi Tintoretta. Następnie mieszkał w Rzymie i pozostawał pod protekcją miejscowej arystokracji oraz humanisty i malarza G. Clovia. Około 1575 przeniósł się do Hiszpanii, ponieważ nie znalazł uznania na dworze królewskim w Madrycie, w 1577 osiedlił się na stałe w Toledo. We wczesnych pracach El G. wyraźnie nawiązywał do stylu Tintoretta. Później, w okresie hiszp., coraz silniej wzmagał dramatyczny nastrój swych obrazów. Wydłużył proporcje figur, nadając im nierealną formę, przypominającą kształt płomienia. Ekspresję podkreśla dynamiczna, niestatyczna kompozycja, zbudowana z ciał skręconych, wijących się, których pozy i gesty El Greco układają się w gwałtownie poruszony, manierystycznie wyszukany sposób. Ascetycznie wychudłe twarze przekazują mistyczną żarliwość wewnętrznych emocji. Obrazy charakteryzują się mocnymi, soczystymi, głębokimi barwami, najczęściej przełamanymi i odcieniowymi. Światłocień nadaje konturom i powierzchniom kształt rozedrganych płomieni, podkreśla też ekspresję nerwowego, powikłanego, jakby poszarpanego układu płynnych, giętkich, wibrujących linii. Z tego okresu pochodzą:' Adoracja imienia Jezusowego (tzw. Sen króla Filipa II), Expolio (Obnażenie Chrystusa przed ukrzyżowaniem), Męczeństwo sw. Maurycego, Pogrzeb hrabiego Orgaza oraz liczne serie obrazów do dekoracji kościołów i klasztorów w Toledo, a także obrazy o tematach rei. przeznaczone do kontemplacji i modlitwy domowej, wykonywane przez El G. i jego warsztat dla prywatnych zleceniodaw- El Greco Pogrzeb hrabiego Orgaza, 1586 Ensor ców. W tym czasie powstały też znakomite portrety, wydobywające z psychologiczną ostrością cechy charakteru przedstawianych osób (np. Portret inkwizytora Nino de Guevara). W późnych dziełach El G. jeszcze bardziej pogłębił ekspresję, odrzucając panujące w ówczesnej sztuce i teorii zasady naśladowania natury. Figury i przedmioty są kształtowane z całkowitą swobodą, szeroką, pozbawioną konturu plamą barwną, przesyconą nierealnym, mistycznym światłem. Gesty postaci i ich pozy są ekstatycznie ruchliwe, niemal konwulsyjne. Przestrzeń przestaje sprawiać wrażenie realności, jest świadomie deformowana. Intensywność kolorów ulega stopniowo stłumieniu, zyskują one natomiast świetlistość, a modelowane przez nie kształty i powierzchnie sprawiają wrażenie niematerialnych. Obrazy przenika nastrój mistycznej wizji (Zeslanie Ducha Świętego, Laokoon, Apokalipsa, Widok Toledo, Wniebowzięcie Marii, Zaślubiny Marii z Józefem). Twórczość El G. stanowiła odpowiedź na potrzeby nowej religijności, wytworzonej przez kontrreformację (pogłębionej, uduchowionej, medytacyjnej), którą w Hiszpanii propagowali wielcy mistycy: św. Jan od Krzyża i św. Teresa z Avila. Jedyny obraz El G. w Polsce - Ekstaza św. Franciszka znajduje się w Kurii Biskupiej w Siedlcach. K. Zawanowski El Greco, Warszawa 1979. Ensor [enso] James, ur. 1860, zm. 1949, belg. malarz i grafik. Życie spędził w rodzinnej Ostendzie, miasto opuścił jedynie na trzyletni okres studiów w Brukseli. By} współzałożycielem belg. ugrupowania Les Vingt (Les XX), skupiającego artystów zafascynowanych impresjonizmem i postimpresjonizmem; brał udział w salonach ugrupowania La Librę Esthetique, będącego kontynuacją Les Vingt. Początkowo E. malował realistyczne pejzaże, martwe natury, mieszczańskie wnętrza i portrety utrzymane w ciemnych tonacjach (Popołudnie w Ostendzie). Wkrótce pod wpływem impresjonistów rozjaśnił paletę (Autoportret w kapeluszu), wprowadził też do obrazów elementy satyry i krytyki. Coraz częściej dawna tematyka nabierała wymowy symbolicznej (Smutny pejzaż. Muzyka rosyjska. Dziewczynka z lalką). Faktura obrazów stawała się grubsza i bardziej urozmaicona. W końcu lat osiemdziesiątych pojawiły się obrazy najbardziej charakterystyczne dla E. W groteskowo-makabrycznych zestawieniach elementów rzeczywistych i fantastycznych (widma, szkielety, złośliwe karnawałowe maski) jest zawarta ostra krytyka stosunków międzyludzkich, przede wszystkim społecznych. E. ujmował ją w sposób symboliczny. Deformacja postaci ludzkiej potęguje ekspresję poruszanych tematów. Paleta obrazów jest jasna, rozświetlona, przesycona bielą i czerwienią (Śmierć i maski. Walka szkieletów). Najbardziej reprezentatywnym dziełem tego okresu jest Wjazd Chrystusa do Brukseli - całą płaszczyznę tej ogromnej karnawałowej kompozycji wypełniają ekspresyjne twarze ludzi orkiestry, cyrku i masek karnawałowych. Ekspresję wzmaga kontrast jaskrawej czerwieni i zieleni. W następnych latach E. namalował serie obrazów naigrawających się z bezsensu wojny J. Ensor Intryga, 1890 i szaleństwa tłumu (Waterloo, Triumf śmierci). W tym czasie powstały również martwe natury (gł. kompozycje kwiatowe) oraz weduty. Twórczość E., nawiązująca do ludowości i fantastyki prac P. Bruegla (mł.) i H. Boscha, fascynowała wielu surrealistów. H. Hofstatter Symbolizm. Warszawa 1980. Epstein [epstajn] Sir Jaeob, ur. 1880, zm. 1959, rzeźbiarz ang. pochodzenia amer. Studiował w Nowym Jorku, a następnie w Ecole des Beaux-Arts i w prywatnej szkole artystycznej Academie Julian w Paryżu. W 1905 przeniósł się do Londynu, w 1907 uzyskał obywatelstwo ang. W 1910-12 pracował w Paryżu, gdzie zetknął się z P. Picassem, C. Brancusim i A. Modiglianim; dzięki nim zainteresował się sztuką prymitywną. Pod wpływem ku-bizmu tworzył rzeźby o uproszczonych, zgeometryzowanych kształtach (Matka i dziecko). W najgłośniejszym dziele E. z tego okresu, nagrobku O. Wilde'a na cmentarzu Pćre-Lachaise w Paryżu, są widoczne inspiracje starożytną sztuką asyryjską. Po powrocie do Londynu E. zbliżył się do środowiska wortycystów - awangardowego ugrupowania utworzonego w 1919 przez malarza W. Lewisa, rozwijało ono osiągnięcia futuryzmu i kubizmu w Anglii. Bliska koncepcjom wortycyzmu jest rzeźba Świder skalny, przedstawiająca postać człowieka-maszy-ny, robota o silnie uproszczonych, zbru-talizowanych kształtach. W późniejszych dziełach E. powrócił do konwencji realistycznej, tworzył również monumentalne rzeźby rei. (Święty Michał i diabeł, w katedrze w Coventry). Twórczość E. zapoczątkowuje nowoczesną tradycję artystyczną w rzeźbie brytyjskiej. A. Kotula, P. Krakowski Rzeźba współczesna. Warszawa 1980. Ernst Max, ur. 1891, zm. 1976, niem. malarz, grafik, rzeźbiarz i poeta, przedstawi- Ernst ciel surrealizmu; działał gł. we Francji. Od wczesnej młodości zajmował się malarstwem i rysunkiem, nie uczęszczał jednak do szkoły artystycznej. Studiował filozofię i psychologię na uniwersytecie w Bonn. Po I wojnie światowej podjął działalność artystyczną początkowo w Niemczech, a od 1922 w Paryżu, gdzie zamieszkał na stałe. W okresie II wojny światowej przebywał w Stanach Zjednoczonych, gdzie wraz z A. Bretonem i M. Duchampem wydawał czasopismo "WV". Był przez krótki czas mężem P. Guggenheim, kolekcjonerki i patronki artystów nowoczesnych. W 1953 powrócił do Francji. Początkowo E., m.in. z H. Arpem, tworzył ruch dadaistyczny w Kolonii. Stal się wkrótce jednym z najaktywniejszych twórców ruchu surrealistycznego i pierwszym malarzem surrealistą. Jego twórczość łączyła walory niezwykłej wyobraźni i wrażliwości z kulturą plastyczną i ogromną inwencją techniczną. Stosował nowe techniki - collage i frottage, budując cykle graficzne poddane zasadzie halucynacyjnego następstwa obrazów (Kobieta stugłowa) oraz przywołujące wyobrażenia o nieznanej, zakrytej przed wzrokiem stronie rzeczywistości materialnej zwykłych przedmiotów (Historia naturalna). W latach trzydziestych i czterdziestych E. stworzył wiele kompozycji rzeźbiarskich oraz wprowadził do malarstwa technikę dekalkomanii - mechanicznego lub ręcznego odciskania plam barwnych z pokrytej farbami powierzchni na papier lub płótno (Europa po deszczu). Formalne zerwanie z surrealistami pozostało bez konsekwencji stylistycznych dla twórczości E. (Ubieranie poślubionej). Obrazy E. prezentujące pełne oryginalności, niezwykłe poetyckie wizje, były malowane z ogromnym wyczuciem kolorystycznym i świadomością oddziaływania materii malarskiej. K. Janicka Surrealizm, Warszawa 1985. Erwin von Steinbach Erwin von Steinbach [erwyn fon sztajn-bach], ur. ok. 1244, zm. 1318, niem. architekt i budowniczy. Prawdopodobnie w 1284-93 pracował przy budowie kated- Eyck [ejk] Jan van, ur. 1390, zm. przed 1441, malarz niderl. Niektóre dzieła (miniatury w Godzinkach mediolańska- turyń-skich. Ołtarz Baranka Mistycznego) wykonywał być może ze starszym bratem Hubertem, którego życie i twórczość są prawie nie znane. Van E. rozpoczął od malarstwa miniaturowego. Pracował na dworach książęcych, początkowo dla Jana Bawarskiego w Niderlandach, później był malarzem nadwornym Filipa Dobrego, księcia Burgundii, który zlecał mu także misje dyplomatyczne. Styl van E. bardzo się różnił od lirycznego, miękkiego stylu gotyckiego malarstwa XV w. Niewiarygodny realizm szczegółów łączył artysta z umiejętnością syntetycznego ujęcia całości. Przedstawiane przedmioty miały często znaczenie symboliczne. Postacie fundatorów obrazów rei. oraz osób portretowanych nie zostały upiększone, lecz przedstawione z pełnym realizmem. J. van Eyck Portret malzonków Arnolflni, 1434 Erwin von Steinbach, katedra w Strasburgu, 1284-93 ry w Strasburgu, zwł. fasady i iglicy. Zachował się szkic rysunkowy fasady jego autorstwa. Twórczość E. von S. sławił J.W. Goethe w tekście poświęconym katedrze w Strasburgu. Eyek Mistrzostwo van E. polega m.in. na umiejętności przedstawiania zamkniętej (wnętrze kościoła czy izby, np. w Portrecie malzonków Arnolflni) i otwartej przestrzeni (pejzaże w tłach obrazów rei., np. w Madonnie kanclerza Rolin), tworzenia iluzji przestrzeni dzięki operowaniu światłem i perspektywą barwną. Bogatą i intensywną kolorystykę obrazów van E. uzyskał dzięki znakomitemu operowaniu techniką olejną, której co prawda nie wynalazł, jak chciała tradycja, ale którą w zasadniczy sposób udoskonalił. Największe dzieło van E. to poliptyk Oltarz Baranka Mistycznego (zw. Ołtarzem Gandawskim) w katedrze św. Bawona w Gandawie. Namalował ok. 20 portretów i obrazów rei., jak Portret Tymoteusza, Portret malzonków Arnolfini, Madonna kanonika van der Paele, Portret Małgorzaty van Eyck, Madonna przy fontannie. Wiele obrazów jest mu przypisywanych, m.in. Madonna kanclerza Rolin, Madonna z kartuzem. Portret Giovannie-go Arnolfini. J. Maurin-Bialostocka Jan van Eyck, Warszawa 1973. J. Vegh Van Eyck, Warszawa 1983. F Falat Julian, ur. 1853 w Tuligłowach, zm. 1929 w Bystrej na Śląsku, malarz, akwarelista. Studiował w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie (SSP) oraz w akademii w Monachium, W 1895-1910 rektor krakowskiej SSP, którą przekształcił w Akademię Sztuk Pięknych i zreformował. F. wiele podróżował po Europie i Bliskim Wschodzie. Na zaproszenie Wilhelma II, którego osobiście poznał u Radziwiłłów na Litwie, przebywał w Berlinie, gdzie wspólnie z W. Kossakiem malował panoramę Przejście przez Berezynę. F. chętnie przebywał na Litwie i Polesiu, skąd czerpał tematykę do swych prac. Największą sławę przyniosły mu sceny rodzajowe o tematyce myśliwskiej w zimowej scenerii (np. Polowanie w Nieświeżu, Oszczepnicy, Powrót z niedźwiedziem, Potok w śniegu). Utrwalał też, zarówno w akwareli, jak w technice olejnej, zabytkową architekturę Krakowa, widoki wiejskich drewnianych kościołów. Muzeum poświęcone życiu i twórczości F. mieści się w willi Fałatówka w Bystrej, w województwie bielskim. J. Malinowski Julian Falaf, Warszawa 1985. M. Mas-łowski Julian Fafat, Warszawa 1964. Ferrari Pompeo, ur. ok. 1660, zm. 1736, architekt wł., działający w Polsce. Studiował w Akademii Świętego Łukasza w Rzymie. Sprowadzony do Polski przez rodzinę Leszczyńskich, osiadł w ich dobrach w Rydzynie, gdzie pozostał do śmierci. Był zwolennikiem i reprezentantem stylu wybitnego architekta rzym. baroku F. Borrominiego. W swych licznych projektach dążył do uzyskania centralizacji podłużnego wnętrza i nadania mu cech maksymalnej jednolitości struktury i przestrzeni. Stosował typowe dla Borrominiego systemy sklepień kopułowych, a także efekty falujących ścian, uzyskane dzięki specjalnej konstrukcji gzymsów. Dla Leszczyńskich wybudował pałac w Rydzynie. W kościołach, np. w kościele Cystersów w Lądzie, stosował najchętniej plan centralny z kopułą. W Gostyniu ukończył budowę kościoła Filipinów, a w katedrze w Gnieźnie wystawił owalną w planie kaplicę biskupa T. Potockiego z bogatą dekoracją rzeźbiarsko-architek-toniczną. Zaprojektował też portal i ołtarz główny fary w Poznaniu oraz nagrobki Leszczyńskich w farze w Lesznie. Zasługą F. było ugruntowanie w poi. architekturze najlepszych wzorców dojrzałego baroku wł. z kręgu Borrominiego. M. Karpowicz Sztuka polska XVIII wieku. Warszawa 1985. Fidiasz, żył w V w. p.n.e., najsławniejszy rzeźbiarz starożytnej Grecji. Przyjaciel i doradca artystyczny Peryklesa, kierował przebudową i dekoracją świątyń na Ak-ropolis ateńskiej. Twórca monumentalnych, dostojnych i szlachetnych w wyrazie posągów gr. bogów. Wykonał w technice chryzelefantyny (drewniany trzon obłożony okładziną ze złota i kości słoniowej) dwa kolosalne posągi kultowe: Zeusa Olimpijskiego, zaliczonego do siedmiu cudów świata, i Atenę Partenos. Posąg Ateny Promachos, również jego autorstwa, umieszczony na szczycie Akro-polis, wskazywał drogę żeglarzom (pozłacane ostrze włóczni bogini było widoczne z odległości 10 km). Pod kierunkiem i zapewne przy udziale F. zespół artystów wykonał dekorację rzeźbiarską Parteno-nu na Akropolis (fryz, metopy i przyczó- Fischer von Erlach Fidiasz Trzy boginie z wsch. przyczółka Partenonu, ok. 435 p. n. e. łki), częściowo zachowaną. Dzieła F. i jego uczniów - największe osiągnięcia plastyki w V w. p.n.e. - wywarły znaczny wpływ na dalsze losy gr. rzeźby. Naśladowano je i kopiowano w okresach hellenistycznym i rzym. oraz w sztuce nowożytnej (wg rzym. kopii). M.L. Bernhard Sztuka grecka V w. p.n.e.. Warszawa 1989. czony przez syna, Josepha Emmanuela. W tej monumentalnej budowli przejawiły się cechy sztuki architektonicznej F. von E.: harmonijne połączenie znamion architektury dojrzałego baroku rzym. F. Borrominiego (np. kopuła, owalny plan, dwuwieżowa fasada) z architekturą o cechach klasycyzujących, uprawianą wów- Fischer von Erlach [fyszer fon e.] Johann Bernhard, ur. 1656, zm. 1723, architekt austr. Karierę rozpoczął jako rzeźbiarz. W 1670-86 przebywał we Włoszech. W 1693 rozpoczął działalność architektoniczną, początkowo projektując kościoły w Salzburgu. Wkrótce jego talent dostrzeżono na dworze cesarskim w Wiedniu, dokąd też ok. 1696 został wezwany. W tym czasie rozpoczął prace nad budową reprezentacyjnego pałacu w Schónbrunn pod Wiedniem. Autorstwa F. von E. były też liczne rezydencje arystokracji austr., powstałe w końcu XVII i na początku XVIII w. (pałac Schwarzenberg, Batthya-ny-Schónborn, Trautson w Wiedniu). Głównym dziełem F. von E. jest kościół św. Karola Boromeusza w Wiedniu, ukoń J.B. Fischer von Erlach, kościół św. Karola Boromeusza, Wiedeń, 1716-37 f.'\ Fontana czas przez Francuzów. F. von E. był też autorem pałacu CIam-Gallas w Pradze, kaplicy Elektorskiej przy katedrze we Wrocławiu. Projektował wiele pomników, ołtarzy, dekoracji okolicznościowych. Fontana Jakub, ur. 1710, zm. 1773 w Warszawie, architekt warszawski pochodzenia wl., syn znanego architekta Józefa. Nadworny architekt Stanisława Augusta Poniatowskiego; w 1764 uzyskał szlachectwo. Najważniejszą realizacją F. była przebudowa pałacu E. Potockiego w Ra-dzyniu Podlaskim. W Warszawie F. zaprojektował gmach pijarskiego Colle-gium Nobilium, pałac Bielińskich, boczne skrzydła pałacu Briihia (nie istniejące), a także kamienicę Prażmowskich przy Krakowskim Przedmieściu, uważaną za najlepsze dzieło świeckiej architektury rokokowej w stolicy. Z realizacji sakralnych F. najważniejsza jest dwuwieżowa fasada kościoła Świętego Krzyża w Warszawie, która stała się wzorcem tego typu fasad kościelnych w poi. architekturze XVIII w. Autorstwa F. są ponadto: przebudowa pałacu w Starym Otwocku, kościół Bernardynów w Górze Kalwarii, kościół w Sernikach, a także projekty rezydencji Branickich w Białymstoku. F. czerpał inspiracje z form frane. i wł. rokoka, lecz stosowane przez niego oryginalne dekoracje architektoniczne (np. pałac w Ra-dzyniu, kamienica Prażmowskich) są, jak się wydaje, twórczą inwencją samego artysty. A. Bartczakowa Jakub Fontann, architekt warszawski XVIII wieku. Warszawa 1970. Fouquet [fuke] Jean, ur. ok. 1420, zm. ok. 1480, malarz franc.; działał w Paryżu, Bourges, gł. w Tours (prowadził tam warsztat pracujący dla dworu królewskiego). Odbył podróż do Włoch, gdzie poznał sztukę i teorię artystyczną wł. renesansu. F. był malarzem ilustracji książkowych 64 (miniatury w Godzinkach Etienne'a Che-yaliera, w Wielkich Kronikach królów Francji, w Starożytnościach żydowskich Józefa Flawiusza), twórcą obrazów tablicowych (Dyptyk z Melun, Pięta z Nou-ans), a także autorem portretów (Karol VII, król Francji, Guillaume Jwenal des Ursinś). Od malarzy flam., działających ok. 1400-1420 na dworach franc. i bur-gundzkim (np. bracia Limburg), F. przejął precyzyjnie realistyczny sposób malowania, z niezwykle sugestywnym oddaniem faktur i materii przedmiotów, strojów, elementów architektury (np. iluzyj-nie namalowany kamień, trzymany przez św. Stefana w Dyptyku z Melun). W obrazach tablicowych F. dążył do monumentalności kompozycji, umieszczając duże, statuaryczne figury w realistycznie ujętej przestrzeni architektonicznego lub pejzażowego tła. W miniaturach książkowych F. rozwinął zmysł dramatyczny, tworząc wielofiguralne, dynamiczne kompozycje, m.in. ze scenami bitew i tłumnych pochodów. We wszystkich dzie- J. Fouquet Maria z Dzieciątkiem, ok. 1450 łach F. zaznacza się wpływ wł. renesansu, przejawiający się w harmonii kompozycji, prawidłowej perspektywie, motywach antycznej architektury i renesansowej ornamentyki. Szczególnie efektowne jest u F. użycie lśniąco złocistego, migotliwego, rozedrganego światła, podkreślającego fakturalne zróżnicowanie powierzchni architektonicznych, strojów, przedmiotów. Psychologicznie wyraziste ujęcie postaci w portretach F. było podstawą rozwoju tego gatunku we Francji w XVI w. K. Secomska Mistrzowie i książęta. Malarstwo francuskie XV i XVI wieku. Warszawa 1972. Fra Angelico [fra andżeliko] -> Angelico Fra. Fra Filippo -> Lippi Filippo. Fragonard [fragonar] Jean Honore, ur. 1732, zm. 1806, franc. malarz i rysownik. Uczył się u F. Bouchera, któremu zawdzięczał też wyjazd na studia do Rzymu. Sztuka wł. rokoka (G.B. Tiepola), Boucher i malarstwo Rembrandta oraz P.P. Rubensa ukształtowały oryginalny styl F., wyrażający się w zmysłowej fakturze farby olejnej, dynamicznym rysunku i kompozycji oraz gorącym kolorycie (przewaga tonów złocistych i czerwieni, kontrasty błękitów i turkusu). Także jego szkice kredkowe i tuszem należą do arcydzieł sztuki rysunkowej. W mniejszym stopniu niż jego współcześni związany z dworem królewskim i akademią F. pracował gł. dla arystokracji, kontynuował tradycję fetę galante A. Watteau oraz mit. scen erotycznych w typie Bouchera (Huśtawka, Wyspa milosci, cykl Postępów mifosci dla pani du Barry). Tworzył w nich zjawiskowy świat poetyckiej wizji, idylli inspirowanej często literaturą dworską renesansu i rokoka. Bardzo rzadko podejmował tematykę rei. i historyczną, oryginalnym natomiast jego gatunkiem Francesca były tzw. portrety fantazyjne (m.in. D. Diderota, Lalande'a, aktorki Guimard), w których rokokowy wdzięk przeistaczał się w wizjonerską niekiedy ekspresję. Wizerunki te, także sceny rodzajowe (Skradziony pocałunek) i alegorie (Ofiara na ołtarzu miłości} wyróżniają się swobodą ujęcia i inwencją ikonograficzną wśród dworskiego franc. malarstwa epoki. Francesca [franczeska] Piero delia, ur. między 1416 a 1420, zm. 1492, wł. malarz i teoretyk sztuki. Za młodu F. przebywał we Florencji, gdzie silnie oddziałały na niego dzieła malarzy wł.: Masaccia, P. Uccella i D. Veneziana, przypuszczalnie jego mistrza. Po 1440 działał gł. w Umbrii: w Borgo San Sepoicro (skąd Piero delia Francesca Biczowanie, fragment fresku z Urbino, ok. 1455 Friedrich pochodził), na dworze Sigismonda Mala-testy w Rimini, na dworze księcia Mon-tefeltro w Urbino, a także w Rzymie, Ferrarze i Arezzo. Malował obrazy sztalugowe i freski o tematyce rei. oraz portrety. Główne jego dzieła: poliptyk Madonna di Misericordia, Chrzest Chrystusa, Zmartwychwstanie, Biczowanie, dyptyk portretów F. da Montefeltro i B. Sforzy, Narodziny oraz freski w kościele San Francesco w Arezzo. F. napisał traktat poświęcony perspektywie i geometrii. Nowatorstwo formy w malarstwie F. polega na doskonałym opanowaniu perspektywy linearnej i malarskiej, a także na wprowadzeniu efektów świetlnych - światłocieni, barwnych refleksów rzucanych przez przedmioty. Malarstwo F. jest utrzymane w jasnym, świetlistym kolorycie, odznacza się uproszczoną formą i zwartą kompozycją. Przedstawienia F. są nacechowane swoistym monumentaliz-mem, panuje w nich spokój, harmonia i statyka. Postacie niemal posągowe, ale zarazem delikatne, o powściągliwych gestach, nie wyrażają żywszych uczuć. Jasna atmosfera, pełna światła, nadaje im znamiona bezczasowej egzystencji. A. Sartoris Piero delia Francesca. Freski z Arezzo, Warszawa 1979. V. Tatrai Piero delia Francesca, Warszawa 1982. Friedrich [fridryś] Gaspar David, ur. 1774, zm. 1840, malarz niem. Kształcił się w akademii w Kopenhadze. Po studiach osiadł w Dreźnie, którego nie opuszczał do końca życia (z wyjątkiem krótkich wypraw w strony rodzinne, na Rugię i w Sudety). Początkowo tworzył rysunki i studia sepią. Pierwszy obraz olejny Krzyż w górach (tzw. Tetschner Altar), zamówiony do kaplicy zamkowej w Dećinie na Morawach, był dziełem przełomowym w ikonografii malarstwa rei. i wywołał dyskusję, przynosząc F. rozgłos. Jako malarz pejzażu F. rozwinął osobisty styl, w którym przedstawiane z niezwykłą dokładnością formy natury służą przekazywaniu symbolicznych i mistycznych treści. Obrazy F. cechuje lekki i świetlisty kolor, gładkie, jakby szkliste powierzchnie oddające sugestywnie przejrzystość powietrza, efekty mgieł i niemal irrealnego światła. W częstych przedstawieniach postaci błądzących wśród rozległych przestrzeni F. wywołuje wrażenie zagubienia, samotności, wobec ogromu przyrody (Mnich nad morzem). Początkowo zapomniany, obecnie F. jest uznany za najwybitniejszego malarza niem. romantyzmu. J. Białostocki Romantyczna symbolika u" sztuce C.D. Friedricha. w. 3. Białostocki Symbole i obrazy w świecie sztuki. Warszawa 1982. FiissU Johann Heinrich (Henry Fuseli), ur. 1741, zm. 1825, malarz ang. pochodzenia szwajc. Studiował w Szwajcarii teologię, byt pod intelektualnym wpływem środowiska wybitnych pisarzy i uczonych Zurychu. W 1764 osiadł w Anglii przyjmując ang. pisownię nazwiska. W 1767 za radą J. Reynoidsa poświęcił się sztuce. Artystycznie ukształtował go ośmioletni pobyt we Włoszech, gdzie oddziałała na niego przede wszystkim sztuka Michała Anioła i szesnastowiecznych wł. maniery-stów, jej wyszukany i niepokojący charakter był zgodny z artystyczną osobowością F. Po powrocie do Anglii wystawiał w akademii królewskiej, której został dożywotnim profesorem. Mimo osobliwego i często dwuznacznego charakteru sztuki, a także ekstrawaganckiego usposobienia F. cieszył się wielkim uznaniem jako nauczyciel akademicki. Erudyta, wszechstronnie wykształcony, inspiracje poetyckie czerpał z Homera, Dantego, Szekspira, J. Miliona, wybierając tematy wzniosłe, gwałtowne, często o erotycznym zaba- Fussii rwieniu (Lady Macbeth, Nocna mara). Malarstwo F. jest połączeniem "gotyckiej" fantastyki i upodobania do niesa-mowitości z poszanowaniem klasycznych zasad rysunku. Dla zaskakującego, przewrotnego stylu F. charakterystyczne są zawiłe układy kompozycyjne, tworzone przez nienaturalnie wydłużone postacie skręcone w skomplikowanym ruchu, ostre skróty perspektywiczne, zakłócenia skali. F. był również autorem kunsztownych i wymyślnych Aforyzmów na temat sztuki. Twórczość F. oddziałała na W. Blake'a. G Gabo Naum (właśc. N. Pevsner), ur. 1890, zm. 1977, rzeźbiarz pochodzenia roś., brat A. Pevsnera. Studiował medycynę, historię sztuki i matematykę w Monachium, zetknął się wówczas z czołowymi przedstawicielami awangardy: W. Kan-dinskym i A. Archipenką. Lata I wojny światowej spędził w Norwegii. Po powrocie do Moskwy w 1917, działał w kręgu uczelni artystycznej Wchutiemas. W 1920, wraz z bratem, sformułował Manifest realistyczny, w którym zawarł zasady konstruktywizmu. W związku z narastaniem dezaprobaty dla sztuki awangardowej, G. musiał opuścić Rosję. Osiedlił się w Niemczech, następnie przebywał w Paryżu, gdzie był członkiem ugrupowania Abstraction-Creation, w Londynie, a od 1946 w Stanach Zjednoczonych. G. był artystą awangardowym i w swoich poszukiwaniach i eksperymentach ewoluował od (iguratywnych kompozycji kubi-stycznych (Głowa kobiety) ku formie abstrakcyjnej. Był twórcą dynamicznych konstrukcji, złożonych z przenikających się płaszczyzn z metalu lub mas plastycznych (Skręty, Konstrukcja sferyczna - fontanna. Konstrukcja w przestrzeni), często obracających się wokół osi (Konstrukcja kinetyczna). Projektował również dekoracje i kostiumy do baletu La Chatte, wystawianego przez S. Diagilewa. A. Kotula, P. Krakowski Rzeźba współczesna. Warszawa 1980. A. Turowski Wielka utopia awangardy. Warszawa 1989. Gabriel [gabrijel] Jacques Ange, ur. 1698, zm. 1782, architekt franc., przedstawiciel klasycyzmu. Uczeń J. Hardouin-Mansar-ta, członek Królewskiej Akademii Architektury; w 1742-70 nadworny architekt AC J.A. Gabriel, Petit Trianon, Wersal, 1762-64 Ludwika XV. Wykonał dekoracje wielu wnętrz w pałacach królewskich (Compie-gne, Fontainebleau, Wersal, Dijon, Marły), jest twórcą opery w pałacu wersalskim oraz gmachu Ecole Militaire w Paryżu. Do najlepszych dzieł G. należą ponadto: założenie i częściowo obudowa placu Concorde w Paryżu (m.in. Hotel Crillon) oraz pałacyk Petit Trianon w parku wersalskim, o niezwykle harmonijnych proporcjach i wyważonej dekoracji architektonicznej - przykład wytwornego franc. klasycyzmu XVIII w. Gainsborough [gejnzboro] Thomas, ur. 1727, zm. 1788, malarz ang. Uczył się u grafika franc. Gravelota, od którego przejął wzory rokokowej sztuki dworskiej. Początkowo malował portrety prowincjonalnej arystokracji. Już jako sławny malarz zamieszkał na stałe w Londynie. Od 1769 był członkiem akademii królewskiej, z którą jednak w 1784 zerwał i wystawiał odtąd we własnym domu. Wczesne portrety G. nawiązywały do ang. tradycji i włączały do przedstawienia elementy rodzajowości i pejzażowe tło Gauguin (Państwo Andrew). Tła krajobrazowe G. były jednak mniej konwencjonalne, a wnikliwość obserwacji zawdzięczał m.in. studiom nad hol. i flam. pejzażem XVII w. (J. van Ruisdael, P.P. Rubens). W samodzielnych pejzażach, pełnych sentymentalnego uroku (W drodze na targ) G. był już bliski formuły realistycznego krajobrazu romantycznego. Sławę przyniosły mu jednak idylliczne scenki z dziećmi i pasterkami (najbliższe w malarstwie eur. założeniom literackiego sentymentalizmu) i portrety arystokracji, przeważnie całopostaciowe, na tle natury (Poranny spacer). Swobodne upozowanie modela i unikanie kostiumu alegorycznego oraz lekkie, niekiedy brawurowe pociągnięcia pędzla nie odbierają jego portretom monumentalnego wyrazu (Błękitny chłopiec, Pani Graham). Gaudi Antonio y Cornet, ur. 1852, zm. 1926, architekt hiszp., twórca oryginalnej i niepowtarzalnej odmiany secesji. Studiował w Barcelonie. Pracował w różnych biurach architektonicznych, w tym u F. de Paula Villara, po którym przejął budowę katedry Sagrada Familia. Od 1878 prowadził własną praktykę w Barcelonie, gdzie spędził całe twórcze życie. Przyjacielem i patronem G. był fabrykant E. Giiell, dla którego zaprojektował miejski pałac Giiell w Barcelonie. Zastosował w nim konstrukcję opartą na łukach parabolicznych, pozwalającą uzyskać nowe przestrzenne efekty oraz bogatą ornamentykę transponującą płaskie secesyjne ornamenty w rzeźbiarskie formy. Następnie G. projektował partiami park dla Guella, w którym stosował miękkie, naturalisty-czne formy, nieregularne rzuty, skośne dynamiczne podpory. Używał surowego kamienia, zestawiając go z kompozycjami mozaikowymi, glazurowanymi kaflami, kreując świat fantazyjnej fauny i flory. Najbardziej znanymi budowlami G. są A. Gaudi, kościół Sagrada Familia, Barcelona, 1903-26 Casa Batlló i Casa Mila w Barcelonie. Charakteryzują się płynnymi kształtami fasad i "organicznymi" swobodnymi planami, pozbawionymi kątów prostych. Ich architektura tworzy jedność z bogatym plastycznym detalem o formach zoomor-ficznych i zróżnicowaną kolorystyką zastosowanych materiałów. Od 1914 G. koncentrował się na projektach (pracował nad nimi do końca życia) dla monumentalnej świątyni Sagrada Familia, której budowa trwa do dzisiaj. A. Morayanszky Antonio Gaudi, Warszawa 1983. Gauguin [gogę] Pauł, ur. 1848, zm. 1903, malarz franc., przedstawiciel postimpresjonizmu. Samouk; w młodości służył Gćricault w marynarce, potem pracował jako urzędnik bankowy w Paryżu; malarstwem zajmował się po amatorsku. W 1883 porzucił pracę, wkrótce potem rodzinę i całkowicie oddał się malowaniu. Po podróży do Panamy i na Martynikę oraz po krótkim pobycie wraz z V. van Goghiem w Aries, G. tworzył w Bretanii (Pont--Aven i Le Pouldu). W 1891 wyjechał na wyspy Oceanii (Tahiti, Markizy). Mimo narastającej choroby i trudności bytowych pozostał tam, poza krótkim pobytem we Francji, do końca życia. Bretoń-ski pejzaż i folklor, a także zafascynowanie drzeworytem jap. zdecydowały o ukształtowaniu się specyficznego stylu malarstwa G., nasyconego poetyckim symbolizmem, operującego płasko i dekoracyjnie traktowanymi dużymi płaszczyznami o jednolitych, intensywnych barwach, okolonymi wyraźnym konturem (Walka Jakuba z aniołem, Żóity Chrys- P. Gauguin Kobieta trzymająca owoc, 1893 tus). Wraz z franc. malarzem, poetą i krytykiem sztuki E. Bernardem G. opracował teoretyczne zasady tego stylu, stały się one podstawą szkoły z Pont-Aven i nabistów. Pełny rozkwit twórczości G. nastąpił na wyspach Oceanii. Bujna zmysłowość i egzotyka tropików oraz nie skażona cywilizacją obyczajowość krajowców i ich wierzenia wzmogły tajemniczą symbolikę i intensywność barw obrazów G. (Dwie kobiety tahitańskie na plaży, Duch zmarłych. Skąd przybywamy? Kim jesteśmy? Dokąd idziemy?. Biedy koń). W ostatnich latach życia G. zajmował się także rzeźbą i grafiką oraz ceramiką, pisywał artykuły do czasopism paryskich. Pozostawił obszerną korespondencję i pamiętnik z pierwszego pobytu na Tahiti Noa-Noa (wyd. poi. 1959). Twórczość G. wywarła istotny wpływ na kształtowanie się sztuki XX w., zwł. fowizmu. W. Jaworska Gauguin. Tahiti, Warszawa 1974. W. .łuszczak Postimpre.fjoniści, Warszawa 1985. K. Mit-telstadt Paul Gauguin, Warszawa 1975. H. Perruchot Gauguin, Warszawa 1963. Gericault [żeriko] Theodore, ur. 1791, zm. 1824, franc. malarz i grafik. Uczył się u malarza franc. C. Verneta, u którego doskonalił malowanie koni, i u P.N. Gue-rina, który zapoznał go ze sztuką N. Poussina. Legendarna była pasja G. do studiów natury (np. konie w stajniach, trupy w prosektorium). Kopiował dzieła dawnych mistrzów. We Włoszech poznał twórczość Michała Anioła, Caravaggia i P.P. Rubensa. Podróżował również do Anglii. Jego wczesne dzieła (Oficer szaserów, Wyścigi koni) odznaczające się dynamizmem kompozycji i faktury były pierwszymi przejawami romantyzmu w malarstwie franc. Najsłynniejszy obraz G. Tratwa Meduzy, w którym ujawniła się jego pasja w sposobie malowania i zaan-, gazowanie w tematykę współczesną (autentyczna tragedia rozbitków z okrętu Ghiberti "Meduse"), został uznany za manifest romantyzmu. G. malował też heroiczne pejzaże w klasycystycznej tradycji Poussina, sceny z końmi (Derby w Epsom) i liczne studia tych zwierząt oraz kilka studiów umysłowego szaleństwa (Klonowania zazdrości). Twórczość G. składa się przede wszystkim z wielkiej liczby szkiców i projektów różnych oryginalnych kompozycji, przeważnie związanych z wydarzeniami współczesnymi. G. był jednym z pierwszych artystów uprawiających litografię, w której swą skłonność do dramatyzowania kompozycji próbował oddać przez "nerwowość" kresek. P. Courthion GericaulI u' oczach wlasnych i n' oczach przyjuciól. Warszawa 1966. Gerson Wojciech, ur. 1831 w Warszawie, zm. 1901 tamże, malarz, przedstawiciel realizmu. Kształcił się w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie i w akademii w Petersburgu. W 1856-58 przebywał w Paryżu. Po powrocie związał się na stałe z Warszawą, gdzie nauczał malarstwa, początkowo prywatnie, później jako profesor Klasy Rysunkowej. Współzatożyciel Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, stowarzyszenia popularyzującego sztukę przez organizację wystaw artystycznych (1860). G. cenił najwyżej malarstwo historyczne, któremu przyznawał rolę wychowawczą. Do najbardziej znanych obrazów o tej tematyce należą: Jadwiga i Dymitr z Goraja, Kopernik. Tworzył również pejzaże, spośród których wyróżniają się nastrojowe krajobrazy tatrzańskie (m.in. W dolinie Białej Wody, Cmentarz w górach), sceny rodzajowe (Przy studni), portrety. Zajmował się też litografią i ilu-stratorstwem (Album widoków Warszawy). Publikował w czasopismach warszawskich liczne artykuły o sztuce i recenzje z wystaw. Interesował się archeologią, etnografią, historią i konserwacją zabyt ków. Uczniami G. byli m.in.: J. Cheł-moński, J. Pankiewicz, W. Podkowiński, L. Wyczółkowski. Wojciech Gerson 1831 -1901 (katalog wystawy monograficznej w Muzeum Narodowym w Warszawie), Warszawa 1978. Ghiberti [giberti] Lorenzo, ur. 1380, zm. 1455, wł. rzeźbiarz, architekt, złotnik, teoretyk sztuki, przedstawiciel wczesnego renesansu (quattrocento). Gh. działał we Florencji, gdzie prowadził warsztat brą-zowniczo-złotniczy. Jako młody artysta zwyciężył w konkursie na drugie drzwi baptysterium florenckiego. W 28 scenach, ujętych w ozdobne czterolistne ramy, przedstawił tematy z Nowego Testamentu. W tym pierwszym dziele są widoczne jeszcze silne wpływy gotyku. W następnych pracach, m.in. w posągach brązowych św. Jana, św. Mateusza i św. Szczepana drzwi baptysterium, Florencja, L. Ghiberti, 1425-52 Giacometti dla Or San Michele (dom kupców, potem kościół) we Florencji, w reliefach dla bap-tystenum kościoła San Giovanni w Sienie i relikwiarzu św. Zenobiusza w katedrze florenckiej, Gh. był coraz bliższy formom renesansowym. W pełni renesansowym dziełem Gh. są trzecie drzwi baptysterium florenckiego, nazwane przez Michała Anioła Drzwiami Raju (Porta del Paradi-so). Gh. dziesięć wielkich kwater ze scenami ze Starego Testamentu otoczył bor-diurą o motywach roślinnych i figuralnych. Reliefy cechuje wieloplanowe, przestrzenne malarskie ujęcie oraz bogactwo i precyzja szczegółów. Gh. pracował także przy budowie katedry florenckiej (wykonał model kopuły i projekty witraży). Podsumowaniem jego działalności artystycznej był traktat Commentarii, składający się z trzech części, w których zawarł omówienie sztuki antyku, autobiografię oraz wiadomości o innych, współczesnych mu artystach florenckich, oraz teoretyczne rozważania z dziedziny optyki i anatomii. Giacometti [dżiakometti] Alberto, ur. 1901, zm. 1966, szwajc. rzeźbiarz i malarz. Po krótkim pobycie w szkole artystycznej w Genewie przeniósł się do Paryża, gdzie rozpoczął studia rzeźbiarskie pod kierunkiem rzeźbiarza franc. E.A. Bourdella. G. wcześnie porzucił rzeźbę naturalistyczną i tworzył zagadkowe wyobrażenia, przedmioty o silnie uproszczonych formach, inspirowane sztuką prymitywną. W 1930-35 członek grupy surrea-listów. Lata II wojny światowej spędził w Genewie, w 1945 powrócił do Francji. Wówczas skrystalizował się własny, bardzo indywidualny styl G. Tworzył rzeźby, otwarte klatki z umieszczonymi wewnątrz tajemniczymi przedmiotami i postaciami, utrzymane w sennej, melancholijnej atmosferze (Paląc o czwartej nad ranem). Groteskowe i świadomie ironiczne podej ście do obiektu (Przedmiot nieprzyjemny do wyrzucenia) łączył G. z precyzyjnym badaniem relacji przestrzennych i skalo-wych rzeźb. Po odejściu od surrealizmu G. powrócił do figuralnej rzeźby z modela. Wypracował wówczas własny kanon postaci ludzkiej, o spłaszczonych i silnie wydłużonych proporcjach, tworzących rodzaj przezroczystej konstrukcji. Jego izolowane figury, osadzone w pustych przestrzeniach placów przywołują nastrój egzystencjalnej tragedii i samotności A. Giacometti Rydwan, 1950 Gierymscy (Plac, trzy postacie, jedna glowa). Większość płócien i rysunków G. to portrety rodziny i przyjaciół, w tym brata Diego, który przez wiele lat był jego gł. modelem. Twórczość G. należy do najwybitniejszych zjawisk sztuki współczesnej. A. Kotula, P. Krakowski Rzeźba współczesna. Warszawa 1985. Gielniak Józef, ur. 1932 w Denain we Francji, zm. 1972 w Bukowcu na Dolnym Śląsku, grafik. Studiował w Ecole des Beaux-Arts w Yalencienne we Francji. W 1949 wrócił do Polski, ciężko chory na gruźlicę. Od 1953 przebywał w sanatorium w Bukowcu. Ważną rolę w życiu i twórczości G. odegrał rektor Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych we Wrocławiu S. Dawski, który czuwał nad rozwojem sztuki chorego artysty. G. pozostawił 68 grafik, układających się w trzy zasadnicze cykle: Sanatoria, Improwizacje i Improwizacje dla Grażynki. Posługiwał się techniką linorytu, w której płytą jest wycinek linoleum żłobiony nożem lub dłutkiem. Mimo że wybór tej techniki podyktowany był chorobą, G. osiągnął w niej nadzwyczajne efekty artystyczne. Pracował w odosobnieniu, z dala od artystycznych sporów i mód, stworzył dzieła o wielkiej sile wyrazu i własnych indywidualnych formach. M. Hermansdorfer Józef Gielniak, Wrocław 1972. I. Jakimowicz Józef Gielniak, Warszawa 1982. Gierymscy, bracia: Maksymilian i Aleksander, wybitni malarze XIX w. Maksymilian, ur. 1846 w Warszawie, zm. 1874 w Reichenhall w Bawarii. Studiował w Klasie Rysunkowej w Warszawie i u J. Kossaka oraz w Monachium, gdzie przebywał od 1867. Był czołową postacią poi. kręgu artystów w Monachium, współtwórcą poi. szkoły pejzażowej. Przeważająca część bogatego i różnorodnego dorobku Maksymiliana powstała w ciągu niespełna czterech lat (1870-74). Malował typowo poi. pejzaże Mazowsza z realistycznymi scenami figuralnymi, gdzie ważną rolę 'odgrywała gra kolorów (Krajobraz leśny) i światła, także wieczornego (zestawienie światła naturalnego i sztucznego). Szczególnie ważną grupę stanowią obrazy związane tematycznie z powstaniem listopadowym i powstaniem styczniowym (Maksymilian był jego uczestnikiem), stworzył w nich osobistą wizję artystyczną, będącą obrazem codziennych przeżyć powstańców (m.in. Adiutant sztabowy z 1830, Patrol polski w 1830, Powstaniec z 1863, Patrol powstańczy). Malował także inne sceny żołnierskie (Pochód ułanów) oraz typowo poi. sceny rodzajowe (Pogrzeb w maty m miasteczku. Zima w małym miasteczku), jak również bardzo wczesne w malarstwie poi. sceny nocne, tzw. nokturny (Obóz cyganów. Noc). Dużym powodzeniem cieszyły się kostiumowe sceny z polowań w strojach rokokowych z XVIII w., tzw. zopfowe (Polowanie ,,par f orce" na jelenia). Maksymilian był jednym z niewielu poi. malarzy XIX w., który zdobył uznanie za granicą. Twórczością i poglądami estetycznymi wywarł znaczny wpływ na rozwój poi. malarstwa, m.in. na twórczość J. Chełmońskiego i S. Witkiewicza oraz brata Aleksandra. Aleksander, ur. 1850 w Warszawie, zm. 1901 w Rzymie. Studiował w Klasie Rysunkowej w Warszawie i w Monachium. Wiele podróżował, często zmieniał miejsce pobytu (Warszawa, Kraków, Włochy, Wiedeń, Monachium, Paryż). Z pobytów w kraju szczególnie ważne są dwa okresy twórczości Aleksandra: okres warszawski, w którym pozostawał w kontaktach m.in. z S. Witkiewiczem, B. Prusem, zamieszczał liczne ilustracje w czasopismach warszawskich, oraz okres krakowski. Podczas pobytu w Warszawie tworzył gł. obrazy realistyczne, ujęte w po- Giorgione wtarzające się, wielokrotnie opracowywane cykle tematyczne, ukazujące fragmenty miasta, często dzielnic peryferyjnych (np. Powiśla) wraz z charakterystycznymi scenami z życia ich mieszkańców (Żydówka z pomarańczami. Przystań na Solcu, Święto Trąbek, Piaskarze). W okresie krakowskim malował gt. pejzaże z okolic Bronowic i obrazy o tematyce chłopskiej, często wzbogacone o elementy krytyki społecznej (Trumna chłopska. Chłopiec niosący snop). Podejmował skomplikowane problemy malarskie światła i koloru, wypracował własną formę wypowiedzi artystycznej. Od zainteresowań i studiów nad malarstwem muzealnym, gł. holenderskim XVII w. i wł. renesansu (Sjesta wioska), przez realistyczne studia z natury (Austeria rzymska) oraz studia światła i barwy (różne wersje tematu Altana), doszedł do efektów bliskich impresjonizmowi. W późniejszym okresie twórczości dużą rolę odegrały tzw. kompozycje luministyczne (kształtowanie kompozycji przede wszystkim za pomocą gry światła), a zwł. sceny nocne, tzw. nokturny (Ulica w Monachium, Opera paryska). Twórczość Aleksandra została w pełni doceniona w XX w.; jego poszukiwania artystyczne wyznaczają ważne etapy rozwoju poi. malarstwa XIX w. - realizmu, impresjonizmu i lu-minizmu. J. Bogucki Gierymscy, Warszawa 1959. M. Masłowski Maksymilian Gierymski i jego czasy. Warszawa 1970. P. Morawski Aleksander Gierymski, Warszawa 1979. T. Stepnowska Maksymilian Gierymski, Warszawa 1976. H. Stępień Maksymilian Gierymski, Warszawa 1986. Giorgione [dżiordżione] (właśc. Giorgio da Castelfranco), ur. ok. 1477, zm. 1510, malarz wł., jeden z gł. twórców renesansowego malarstwa weneckiego. Uczeń G. Belliniego. Zmarł młodo, podczas zarazy. Malował obrazy rei. (Madonna ze sw. Li-beralisem i sw. Franciszkiem, tzw. Madonna z Castelfranco, Judyta), mit., portrety oraz kompozycje figuralne w pejzażu (Burza, Trzej filozofowie). Zerwał z występującym jeszcze u Belliniego lineary-zmem, malował miękko, zacierając ostrość konturów. Był wybitnym kolorystą, zwracał gł. uwagę na intensywność i głębię koloru i nasycenie go światłem. Był wrażliwym obserwatorem zmiennych stanów natury. W tlach pejzażowych wprowadzał niekiedy specjalne efekty świetlne (Burza, Pejzaż z zachodem slonca). Obrazy G. cechuje harmonijne zespolenie przedstawianych postaci z krajobrazem, liryzm i nastrojowość. Autorstwo wielu dzieł G. jest od lat przedmiotem sporu. Część tych dzieł kończyli koledzy, gł. Ty-cjan. Przyjął się także pogląd o istnieniu kręgu G. (tzw. giorgioneschi), złożonego z wielbicieli i naśladowców artysty. Być może niektóre obrazy (Sąd Salomona) były dziełem zespołowym. Obecnie kilka znanych dzieł G. (Śpiąca Wenus, Koncert wiejski) jest przypisywanych Tycjanowi. U. Kesseihut Giorgione. Warszawa 1976. Giotto di Bondone [dżiotto di b.], ur. 1266(?), zm. 1337, wł. malarz i architekt. Pochodził z Toskanii. Pracował kolejno: w Asyżu dla zakonu franciszkanów, w Rzymie dla papieża, w Neapolu dla króla Roberta Andegaweńskiego, przede wszystkim jednak we Florencji i w Padwie, dla tamtejszej oligarchii miejskiej. Był najwybitniejszym artystą wł. XIV w., związany z florenckim i padewskim środowiskiem wczesnohumanistycznym oraz z kręgiem odnowy rei. propagowanej przez zakony żebracze (zwł. z franciszkanami). G. przełamał tradycyjny, bizantyński kanon malarstwa rei., zw. manierą grecką, z jego hieratycznością i płasko-ścią ujęcia przedstawianych postaci, na rzecz tzw. maniery łacińskiej: bryłowatego, plastycznego modelunku kształtów, przestrzenności kompozycji, wprowadzania elementów pejzażu bądź architektoni- Gogh Giotto di Bondone Pocałunek Judasza, fresk z kaplicy Santa Maria dell'Arena, Padwa, ok. 1305 cznego tła, dramatyczności przedstawianych scen. Główne dzieła G. to: freski w górnym kościele św. Franciszka w Asyżu (historia św. Franciszka i św. Bona-wentury), freski w kaplicy Santa Maria dell'Arena (Scrovegnich) w Padwie, obraz Madonny z Dzieciątkiem z kościoła Ognissanti we Florencji, freski w kaplicach kościoła Santa Croce we Florencji (Perruzzich - historia św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty, oraz Bardich - historia św. Franciszka). Uczniami G. we Florencji byli: T. Gaddi, B. Daddi i Maso di Banco. Rozpowszechnili oni w środowisku toskańskim wprowadzoną przez mistrza formułę dramatycznego i plastycznego malarstwa. M. Prokopp Giotto, Warszawa 1989. Goes [chus] Hugo van der, ur. ok. 1440, zm. 1482, malarz niderl.; działał w Gan-dawie. Od 1477 brat świecki w zakonie augustianów w Roode K-looster pod Brukselą. W swojej twórczości G. wyszedł od tradycji malarza niderl. R. Campina (zw. Mistrzem z Flemalle), a także J. van Eyc-ka i R. van der Weydena, lecz znacznie wzbogacił ich formułę malarską. Stoso wał duże formaty obrazów, pierwszy wprowadził do malarstwa północnoeuro-pejskiego półtno jako podłoże obrazów; jego kompozycje są monumentalne, wypełnione dużymi figurami. G. zróżnicował i zindywidualizował typy postaci, nadając ich twarzom pogłębiony wyraz psychologiczny. Z realizmem oddawał wygląd ludzi, zwierząt, przedmiotów, roślin, zawsze umieszczając je w określonej przestrzeni i sugerując, że są otoczone powietrzem. Kolorystyka obrazów G. jest lśniąca i świetlista. Cechy te są szczególnie wyraziste w najwybitniejszych jego dziełach: Tryptyk Portinarich i Ołtarz Monforte (oba z Adoracją Dzieciątka w scenie środkowej). W późnych dziełach G. wzmocnił dramatyczność ujęcia: zagęścił kompozycję grup figuralnych, wprowadził dziwacznie nierealną, zdeformowaną kompozycję przestrzeni, nerwową ekspresję linii i modelunku postaci, zimną kolorystykę i blade światło (Śmierć Marii, Poklon pasterzy). Kompozycje G. były źródłem inspiracji dla niderl. i wł. malarzy XV-XVIw. Gogh [gog] Vincent van, ur. 1853, zm. 1890, malarz hol., przedstawiciel postimpresjonizmu; tworzył gl. we Francji. Początkowo pracował jako sprzedawca obrazów i reprodukcji w antykwariatach w Hadze i Londynie, następnie - chcąc zostać pastorem - prowadził działalność misyjną wśród górników w zagłębiu węglowym w Borinage w Belgii. Malarstwem zajął się późno, gdy miał już ponad trzydzieści lat. W 1881-86 przebywał kolejno w Hadze, Nuenen i Antwerpii. W 1886 van G. wyjechał do Paryża, do swego brata Theo, przyjaciela i doradcy w sprawach artystycznych, od którego otrzymywał też pomoc materialną. Tworzył wyłącznie dla siebie, nie wystawiał i nie sprzedawał swych obrazów. W 1888 wyjechał na pd. Francji, do Arłes, marząc o stwo- Gorkv V. van Gogh Droga z cyprysem i gwiazdą, 1890 rżeniu tam wspólnoty artystów. Krótki okres pracy z zaproszonym przez niego P. Gauguinem zakończył się ostrym sporem i van G. w stanie ciężkiego rozstroju nerwowego został umieszczony w szpitalu dla umysłowo chorych, a wkrótce w zakładzie w Saint-Remy. W maju 1890 van G. zamieszkał w Auvers-sur-0ise pod opieką doktora P. Gacheta, miłośnika sztuki, przyjaciela artystów. W lipcu zastrzelił się pod wpływem depresji psychicznej. Początkowo, jeszcze w Holandii, van G. tworzył obrazy olejne, akwarele i rysunki, ciemne w kolorze, przedstawiające martwe natury, pejzaże, portrety chłopów, sceny z ich życia, nawiązywał w nich do hol. malarstwa rodzajowego (Jedzący kartofle). W Paryżu pod wpływem malarstwa impresjonistów i drzeworytów jap. rozjaśnił i wzbogacił koloryt. Malował gł. pejzaże (Montmartre i okolice Paryża) i portrety (Ojciec Tanguy, Autoportret przy sztalugach). W Aries ukształtował się w pełni styl malarski van G. Głównym środkiem ekspresji stał się kolor - intensywne barwy widma słonecznego, czyste, jasne, z przewagą ulubionych żółci. Uproszczony, syntetyczny rysunek nabrał wyrazistości. Pociągnięcia pędzla przybrały kształt krótkich wijących się smużek. Dążąc do wyrażenia w malarstwie własnych przeżyć, uczuć i nastrojów, van G. traktował kolor, fakturę i rysunek jako środki ekspresji. Jego pejzaże i portrety zyskały bogatą treść emocjonalną i symboliczną (Most w Aries, Nocna kawiarnia w Aries, Pokój artysty, kilka wersji Słoneczników, Autoportret z zabandażowanym uchem). W okresie rozwijającej się choroby, zwł. w Saint-Remy, powstawały liczne pejzaże o potęgującym się dramatycznym napięciu i dynamizmie (Gwiaździsta noc. Droga z cyprysem i gwiazdą), kwiaty, portrety, kompozycje figuralne. Podczas ostatnich dwóch miesięcy życia, w Auvers-sur-0ise, van G. tworzył jakby gorączkowo. Namalował tam siedemdziesiąt obrazów, pełnych niepokoju i dramatyzmu (Pole pod burzliwym niebem. Kruki nad polem pszenicy). Twórczość van G., nie doceniana za życia, wywarła silny wpływ na malarstwo XX w., zwł. na fowistów i ekspresjonistów. Z czasem stał się jednym z najpopularniejszych artystów. Zachowały się jego listy do brata Theo, Gauguina i franc. malarza i poety E. Bernarda. Muzeum obrazów van G. znajduje się w Amsterdamie. W. Juszczak Postimpresjonisci, Warszawa 1985. K. Mittelstaedt Ymcent van Gogh, Warszawa 1986. H. Perruchot Van Gogh, Warszawa 1960. I. Stone Pasja życia. Powieść o van Goghu, Warszawa 1971. Gorky Arshile (właśc. Yosdanig Manoog Adoian), ur. 1905, zm. 1948, malarz amer. pochodzenia ormiańskiego. W 1920 wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. Studiował od 1925 w jednej z nowojor- Goya y Lucientes skich szkół artystycznych. W 1946 pożar w pracowni G. w Connecticut strawił większość jego prac. Po wypadku samochodowym, w którym stracił nogi, opuszczony przez żonę, popełnił samobójstwo. W początkowej twórczości G. są widoczne wpływy P. Picassa, J. Miro i W. Kan-dinsky'ego. Dojrzały styl G. ukształtował się na początku lat czterdziestych, gdy zetknął się z przebywającymi na emigracji w Stanach Zjednoczonych członkami grupy surrealistów. Malował wówczas liczne fantazyjne pejzaże, pozostające na granicy sztuki abstrakcyjnej i przedstawiającej (Ogród w Soczi). W ciągu zaledwie 16 lat aktywności artystycznej G. stworzył dzieła określające przyszły kształt i specyfikę amer. nowej sztuki. Jego twórczość, podobnie jak działalność J. Pollocka, pozostawała wówczas na granicy twórczości figuratywnej i abstrakcji, surrealizmu i abstrakcyjnego ekspresjoni-zmu. Posługując się abstrakcyjną formą i wyrazistą plamą koloru, G. tworzył obrazy o dużej ekspresji, wyrażające często rozpacz i lęk przed rzeczywistością (Agonia, Zaręczyny II). A. Kolula, P. Krakowski Sztuka abstrakcyjna, Warszawa 1973. Goujon [guza] Jean, ur. między 1510 a 1514, zm. między 1564 a 1568, franc. rzeźbiarz i architekt, przedstawiciel póź-norenesansowego manieryzmu. Działał gł. w Paryżu, gdzie współpracował z architektem franc. P. Lescotem. Wraz z nim prowadził prace przy lektorium w kościele Saint Germain l'Auxerrois i przy przebudowie Luwru (płaskorzeźby na elewacji dziedzińcowej Cour Carre). Również z Lescotem wzniósł Fontannę Niewiniątek, której obudowę ozdobił dekoracyjnymi reliefami (słynne postacie nimf, ob. w Luwrze). Dekoracyjne płaskorzeźby G. zdobią też elewacje dziedzińcowe Hotel Carnavalet w Paryżu. Na za mku Anet wyrzeźbił posąg tzw. Diany z Anet (ob. w Luwrze). Uprawiał ponadto grafikę (karta tytułowa i ilustracje do franc. przekładu z 1547 dzieła o architekturze Witruwiusza). Typowe dla twórczości G. dekoracyjne plakiety reliefowe cechuje manieryczna wysmukłość kształtów i wyrafinowany wdzięk przedstawianych postaci, co zbliża jego sztukę do szkoły z Fontainebleau. Goya y Lucientes [goja i lusiętes] Francisco Jose de, ur. 1746, zm. 1828, hiszp. malarz i grafik, jeden z największych artystów eur. W 1763 znalazł się w Madrycie, ośrodku artystycznym kwitnącym gł. dzięki działalności artystów cudzoziemskich (malarza niem. A.R. Mengsa, G.B. Tiepola). Po paru latach niepowodzeń, w 1774 otrzymał pierwsze poważne zamówienie na projekty gobelinów dla ozdoby wnętrz rezydencji królewskich, co przyniosło mu uznanie, zabezpieczenie finansowe i stanowisko malarza królewskiego, na którym mimo wszystkich zmian politycznych pozostał do śmierci. Wkrótce utrwaliła się pozycja G. jako portrecisty, zarówno dworu królewskiego, jak też arystokratycznych i literacko-artystycz-nych kręgów Madrytu. Wyraźną cezurę F. de Goya Rodzina Karola IV, 1800-01 Goya y Lucientes w życiu i twórczości G. przyniosła choroba (1792/93), która pozostawiła go głuchym na resztę życia. Ogromna żywotność ^sprawiła, że G. powrócił do malowania i oficjalnych zajęć - na lata dziewięćdziesiąte XVIII w. przypada kulminacja jego sukcesu (prezydent akademii królewskiej, pierwszy malarz królewski). Po okresie wojen z napoleońską Francją (1808-14) w latach antyliberalnych prześladowań, G. odsuwał się coraz bardziej od życia publicznego pozostając w odosobnieniu, w posiadłości Ouinta del Sor-do (Dom Głuchego). Ostatnie swe lata spędził na dobrowolnym wygnaniu we Francji, w Bordeaux. Powstałe w początkowym okresie twórczości G. projekty gobelinów do rezydencji królewskich były jedynym radosnym rozdziałem w jego malarstwie. W pastoralnej stylizacji przywoływały one urzekający obraz dawnej Hiszpanii, będąc równocześnie ostatnim odblaskiem sztuki rokoka. Malarskie umiejętności G. najwyraźniej objawiły się w malowanych przez całe życie setkach portretów (Rodzina Karola IV, Portret księżnej Alba, Toreador Jose Romero). Odznaczały się one maestrią kolorystyczną i techniczną wirtuozerią, bliską sztuce podziwianego przez artystę D. Velazqueza. Powodzenie, oficjalne uznanie kryło jednak głęboki kryzys nurtujący umysł G., objawił się on po raz pierwszy w cyklu 80 rycin zw. Kaprysy (Caprichos). Przesłanie cyklu (Kaprys nr 43 Sen rozumu rodzi potwory) wyraża jeszcze oświeceniową wiarę w możliwości ludzkiego rozumu. Jednak większość rycin łączy szyderczą obyczajową satyrę z wybuchem nieokiełznanej wyobraźni, dręczonej chorobą i postępującą izolacją od świata. Dalsze najważniejsze dzieła G. mają związek z wypadkami politycznymi i wojną z Napoleonem. W tym okresie przygotował cykl rycin Okropności wojny (Desastres de la guerra), będących jednym z najdramatyczniejszych oskarżeń wojny, jakie kiedykolwiek powstało w sztuce eur. Tematykę wojny podjął w serii obrazów (m.in. Rozstrzelanie powstańców madryckich 3 maja 1808 roku), tworząc podstawowe motywy nowej ikonografii politycznej. W odosobnieniu, w Ouinta del Sordo, sztuka G. stawała się coraz bardziej wyrazem wewnętrznych stanów artysty, jego lęków i obsesji - cykl rycin Przysłowia (Proverbios), tzw. czarne malowidła, którymi pokrył ściany własnego domu. W tych przerażających dziełach, często widzianych jako świadectwo obłędu artysty, w halucynacyjnej formie doszły do głosu idee od dawna przewijające się przez sztukę G.: okrucieństwa ludzi, marności życia, czasu unicestwiającego wszystko, przekleństwa artystycznego geniuszu rządzonego mrocznymi siłami kosmicznymi. Pod koniec życia G. tworzył obrazy ukazujące proste sceny z codziennego życia (Mleczarka, Nosi-woda). Ogrom i rozmaitość twórczości G. sprawiły, że jego dzieło było i jest różnie rozumiane i interpretowane przez kolejne pokolenia, odnajdujące w nim treści dla siebie najaktualniejsze. Romantycy dostrzegli u G. przede wszystkim elementy sata-nicznej fantastyki i anarchicznej wyobraźni, przykład artysty, który odchodzi od sztuki służebnej i przechodzi do czysto indywidualnej ekspresji własnej osobowości. Uważano też dzieło G. za szczególnie przemawiający do współczesnej wrażliwości obraz świata rozbitego, bezsensownego. Sądzono również, że właśnie w sztuce G. po raz pierwszy objawiła swą moc nieświadoma strona ludzkiej psychiki, którą wyzwolić miał dopiero dwudziestowieczny surrealizm. Zwolennicy czystej formy cenili przede wszystkim jego malarską materię i technikę bliską nie- Gropius którym praktykom malarstwa abstrakcyjnego. Rzecznicy sztuki politycznie i społecznie zaangażowanej widzieli w G. artystę uczestniczącego swym dziełem w wielkich wydarzeniach epoki, opowiadającego się po stronie dążeń wolnościowych i jednego z pierwszych malarzy prostego ludu. Wielość odczytań sztuki G. sprawia, że nigdy nie stał się on artystą zapomnianym. Geniusze sztuki. Goya, Warszawa 1987. Gropius Walter, ur. 1883, zm. 1969, architekt niem., przedstawiciel współczesnej architektury funkcjonalnej. Wspolzaloży-ciel i przez wiele lat dyrektor Bauhausu w Weimarze, a następnie w Dessau; członek międzynarodowej organizacji architektów CIAM. Od 1934 przebywał w Wielkiej Brytanii, następnie w Stanach Zjednoczonych. W architekturze G. stosował nowoczesne materiały - konstrukcje żel betowe i stalowe szkielety, był rzecznikiem prefabrykacji i typizacji elementów budowlanych. Planował formy ściśle geometryczne, uwydatniał konstrukcję budowli, wprowadzał na dużą skalę przeszklone powierzchnie ścian. Główne dzieła G: zakłady przemysłowe Fagus w Alfeid, zakłady przemysłowe na wystawie Werkbu-ndu (niem. stowarzyszenie artystów plastyków, architektów, przemysłowców i handlowców) w Kolonii, budynki Bauhausu w Dessau, typowe domy dla osiedli robotniczych, np. osiedle Dessau-Tórten, gmachy Harvard University w Cambridge w Stanach Zjednoczonych (z zespołem), gmach ambasady amer. w Atenach, budynki uniwersytetu w Bagdadzie. G. projektował również makiety i modele karoserii samochodowych, lokomotywy Diesla, a także meble i urządzenia wnętrz. G. Preisich Walter Gropius, Warszawa 1981. 79 W. Gropius, warsztaty Bauhausu, Dessau, 1925-26 1 Grosz Grosz [gros] George, ur. 1893, zm. 1959, niem. malarz, grafik i rysownik. Studia ukończył w Dreźnie i Berlinie. Działał w Niepiczech, wiele podróżował. Prześladowany przez władze faszystowskie, zmuszony do opuszczenia kraju, w 1932 wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Do Berlina powrócił na krótko przed śmiercią. Początkowo G. tworzył pod wpływem impresjonistów, szybko jednak włączył się w nurt awangardy, działał w kręgu da-daistów, mimo że sam nie identyfikował się do końca z założeniami tego ruchu. Należał do ugrupowań: Novemberger-gruppe i dadaistycznej Role Gruppe, w 1926 przystąpił do Neue Sachlichkeit. Twórczość G. zawiera ostrą krytykę antywojenną i społeczną. Tworzył obrazy szydercze, początkowo silnie związane z tradycją ekspresjonizmu i futuryzmu (Metropolis, Pogrzeb). Najbardziej charakterystyczne dla G. były cykle rysunkowe i graficzne, związane z jego wieloletnią współpracą z prasą (np. z pismem "Die Aktion"). Satyryczne rysunki i grafiki stanowiły dla G. narzędzie polityczne. G. określał swój styl jako "weryzm", wiążąc sztukę z bezpośrednią relacją rzeczywistości. Obrazy z lat dwudziestych, pełne szyderstwa i karykatury, wykazywały odejście od ostrej deformacji ku większemu realizmowi (Filary społeczeństwa). Artyści o sztuce. Od von Gogha do Picassa, Warszawa 1977. J. Willet Ekspresjonizm, Warszawa 1976. Grottger Artur, ur. 1837 w Ottyniowicach (Podole), zm. 1867 w Amelie-les-Bains (Francja), rysownik i malarz. G. uczył się rysunku we Lwowie u J. Maszkows-kiego i J. Kossaka. Za akwarelę Wjazd Franciszka Józefa do Lwowa otrzymał cesarskie stypendium umożliwiające mu podjęcie studiów. Studiował w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych pod kierun kiem W. Łuszczkiewicza i W. Stattiera. Naukę kontynuował w akademii w Wiedniu. Współpracował jako ilustrator z pismami wiedeńskimi (np. z "Postępem"), wykonywał rysunki rodzajowe, polityczne i rysunkowe reportaże, m.in. z kampanii austr.-wł. 1859. Mieszkał na stałe w Wiedniu (krótkie pobyty w Monachium i pn. Włoszech), przed śmiercią spędził rok we Lwowie i w okolicznych dworach oraz w Paryżu, gdzie przygotowywał na Wystawę Światową 1867 cykl Wojna. Prace G. z okresu krakowskiego to gł. sceny batalistyczne; widoczny jest w nich wpływ J. Kossaka i J. Suchodols-kiego, a zwł. A. Orłowskiego, za którego przykładem podejmował motyw jeźdźca wschodniego (gł. Czerkiesa). G. namalował kilka obrazów historycznych: Ucieczka Walezego z Polski, Zygmunt i Barbara, Modlitwa konfederatów barskich. Sławę przyniosły mu cykle rysunkowe przeznaczone do fotograficznych i fototypicz-nych reprodukcji: Warszawa I, Warszawa II, związane z manifestacjami i represjami poprzedzającymi powstanie styczniowe, oraz cykle: Polonia, Lituania, stanowiące zarazem reporterskie i symboliczne przedstawienie wypadków powstańczych. Tematyka patriotyczna znalazła również odbicie w obrazach olejnych (Przejście przez granicę. Pochód na Sybir). G. pozostawił także liczne portrety i autoportrety. Był artystą popularnym dzięki tematyce swoich prac, które ceniono także ze względu na mistrzowskie opanowanie rysunkowej techniki. G. stworzył niezwykle sugestywne stereotypy wyobrażeniowe, które oddziałały silnie na poi. sztukę i literaturę XIX i XX w. Z. Gohibiew, A. K-ról Grottger. Wystawa w 150 rocznicę urodzin i 120 rocznicę śmierci artysty (katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Krakowie), Kraków 1988. W. Juszczak Artur Grottger. Piec cyklów. Warszawa 1957- J. Puciata-Pawłowska Artur Grottger, Toruń 1962. 80 Gucci Griinewald (Nithardt, Neithardt, Go-thardt) Mathis, ur. między 1460 a 1480, zm. 1528, niem. malarz i rysownik, przedstawiciel sztuki przełomu gotyku i renesansu w Niemczech. O początkach działalności artystycznej G. wiadomo niewiele. Od 1508 był związany z dworem arcybiskupim w Moguncji, a od 1522 pozostawał na służbie u kardynała Albrechta Brandenburskiego w Halle. Malował przede wszystkim obrazy tablicowe o treściach rei. Dzieła te są przepojone średniowieczną uczuciowością, mistycyzmem i odznaczają się drastyczną ekspresją (patologicznie zdeformowane ciała, gwałtowne gesty, dramatyczny wyraz twarzy, brutalny weryzm szczegółów, dynamiczna kompozycja, ostry światłocień, efekty światła intensywnego i rozedrganego, mocne kolory). Sztuka G., choć w podstawach formalnych gotycka, zawierała już pewne cechy renesansowe (np. poprawnie wykreślana perspektywa, kompozy- M. Griinewald Ukrzyżowanie Chrystusa, Ołtarz z Isenheim, 1512-15 cja przestrzeni obrazu). Do gł. prac G. należą: Ołtarz z Isenheim z centralną sceną Ukrzyżowanie Chrystusa, Naigrawa-nie. Madonna w ogrodzie z kościoła w Stuppach, Ołtarz z Tauberbischofshe-im oraz wiele znakomitych rysunków. W. Fraenger Mathias Griinewald, Warszawa 1990. W. Hlitt Malarstwo i grafika późnego gotyku i renesansu, Warszawa 1985. Gucci [guczczi] Santi, ur. ok. 1530, zm. ok. 1600, wł. rzeźbiarz i architekt; działał w Polsce, gdzie przybył ok. 1568, zmarł w Krakowie lub w Pińczowie. Pracował dla królów: Zygmunta II Augusta, Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy. W Pińczowie założył warsztat architektonicz-no-rzeźbiarski, w którym zatrudniał wielu uczniów i pomocników. Warsztat ten wykonywał nagrobki, portale, kominki dla zleceniodawców z całej niemal Polski. Najsłynniejszym nagrobkiem G. jest kaplica grobowa Stefana Batorego w katedrze na Wawelu, wraz z nagrobkiem króla. G. wniósł nową, manierystyczną formę do poi. rzeźby nagrobnej, odznaczającą się malowniczością i różnorodnością elementów ornamentalnych. Do bardziej znanych prac G. należą: pałac w Książu Wielkim, pałac w Baranowie, kaplica z nagrobkami Branickich w Niepołomicach, nagrobek Firlejów w Janowcu nad Wisłą oraz nagrobki Zygmunta Augusta i Anny Jagiellonki w kaplicy Zygmuntow-skiej na Wawelu. G. był reprezentantem manieryzmu florenckiego, korzystał też z wzorców ornamentyki niderl. Twórczość G. wywarła ogromny wpływ na ówczesną poi. rzeźbę, małą architekturę i dekorację architektoniczną. H. Kozakiewiczowa Renesans w Polsce, Warszawa 1983. H. Kozakiewiczowa Rzeźba XVI wieku w Polsce, Warszawa 1985. H Hals Frans, ur. między 1581 a 1585, zm. 1666, malarz ho!.; działał w Haarlemie, gł. jako portrecista. Pierwszym jego dojrzałym dziełem był Bankiet oficerów Bractwa Strzelców sw. Jerzego, w którym dał nowe, swobodne ujęcie portretu zbiorowego. Następnie wykonał cztery dalsze grupowe portrety strzelców św. Adriana i św. Jerzego. Stworzył też wiele pojedynczych wizerunków mieszczan hol. Osoby portretowane H. ujmował początkowo w pozach reprezentacyjnych (Portret Aletty Hanneman), a z czasem bardziej swobodnie i malowniczo (Portret Wille-ma van Heythuysena, Portret Balthassara Coymansa). Obrazy te cechują szerokie i płynne pociągnięcia pędzla, bogata gama jasnych kolorów i mistrzowskie operowanie światłem, charakterystyczne dla indywidualnego stylu i techniki artysty. F. Hals Portret mężczyzny, 1634 H. malował też kompozycje rodzajowe wyobrażające dzieci, rybaków, muzykantów, pijących wino lub palących tytoń. Kompozycje te, niezwykle żywiołowe i spontaniczne, wyróżniają się śmiałą fakturą, równowagą świateł i cieni, żywym kolorytem (Śmiejący się kawaler, Wesoly pijak. Cyganka, Maltę Babbe). Po 1640 H. ograniczył skalę barw do brązów, bieli i czerni, pogłębiając jednocześnie charakterystykę psychologiczną portretowanych. Dwa ostatnie jego dzieła to zbiorowe portrety przełożonych domu staruszek i przełożonych domu starców w Haarlemie. Styl H. kontynuowali brat Dirck i synowie: Jan, Harmen i Frans (mł.). H. był jednym z najbardziej indywidualnych malarzy hol. i jednym z najwybitniejszych portrecistów eur. Wywarł wpływ na hol. malarstwo portretowe i rodzajowe. A. Dobrzycka Hals, Warszawa 1958. M. Wallis Pozna twórczość wielkich mistrzów. Warszawa 1971. Hanson Duane, ur. 1925, rzeźbiarz amer. Studiował w Seattłe. H. jest przedstawicielem hiperrealizmu, kierunku w sztuce, gł. amerykańskiej, powstałego w latach siedemdziesiątych XX w., charakteryzującego się skrajnym iluzjonizmem i wykorzystującego fotografię jako materiał do kopiowania i drobiazgowego odtwarzania w malarstwie oraz odlew postaci ludzkiej jako podstawę rzeźby. Dzieła H., wykonane ze sztucznych tworzyw z nadzwyczajną drobiazgowością, przedstawiają naturalnych rozmiarów postacie ludzkie, ubrane w prawdziwe, codzienne okrycia. Przedmiotem zainteresowań H. są zwykli ludzie w typowych, wręcz banalnych sytuacjach (Kobieta z zakupami, Turyści, Czytająca kobieta). Mimo pozor- Hiller D. Hanson Turyści, 1970 nej zwykłości tych postaci, ich naturalizm i iluzjonizm zawiera w sobie duży ładunek ekspresji. E. Kuryluk Hiperrealizm - nowy realizm, Warszawa 1983. Hasior Władysław, ur. 1928 w Nowym Sączu, rzeźbiarz. Uczył się w Państwowym Liceum Technik Plastycznych w Zakopanem u A. Konara. Studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, następnie w pracowni rzeźbiarza franc. O. Zadki-ne'a w Paryżu. H. tworzy kompozycje z tkanin, blachy, części zabawek, fragmentów mebli i innych przypadkowych przedmiotów, które zestawione ze sobą tworzą pełne dramatyzmu i ekspresji col-lage'e i asamblaże. Kompozycje H. pozornie zabawne, jakby jarmarczne, stanowią często metaforę i aluzję do mitów, tradycji historycznych, religii (Arkadia, Golgota, Rzeź winiątek. Sztandar świętego emeryta). H. posługiwał się również happeningiem (pochód Sztandarów na Święto Kwitnącej Jabłoni w Łącku), często z wykorzystaniem ognia (np. Pięta płomienna, Ogniste ptaki). H. jest autorem pomników: Rozstrzelanych partyzantów w Kuźnicach i Poległych w walce o utrwalenie władzy ludowej w Kluszko-wcach pod Czorsztynem. Działalność H. stanowi w poi. sztuce współczesnej jedno z najoryginalniejszych zjawisk. Muzeum poświęcone twórczości H. znajduje się w Zakopanem. A. Micińska Władysław Hasior, Warszawa 1983. Hepworth [hepuert] Barbara, ur. 1903, zm. 1975, rzeźbiarka ang., przedstawicielka sztuki abstrakcyjnej. Studiowała w Leeds i w Londynie. W czasie studiów zaprzyjaźniła się z H. Moorem. W 1931 została żoną malarza abstrakcjonisty B. Nichol-sona, dzięki niemu poznała środowiska eur. awangardy artystycznej. W czasie pobytu w Paryżu w 1932 zawarła znajomość z P. Picassem, C. Brancusim i H. Arpem, a także została członkiem grupy Abstraction-Creation. Główną inspiracją dla twórczości H. była gr. i egip. rzeźba archaiczna. W latach dwudziestych powstały rzeźby realistyczne o silnie uproszczonych kształtach, kute w marmurze lub rzeźbione w egzotycznych gatunkach drzew (Kobieta). Od początku lat trzydziestych rzeźby H. stały się całkowicie abstrakcyjne, o formach organicznych, a później geometrycznych (Forma pojedyncza, Dwa segmenty i kula). Od 1939 w kompozycjach H. pojawiły się napięte sznury łączące różne punkty rzeźby (Pejzaż). Twórczość H., obok rzeźb Moora, należy do najwybitniejszych zjawisk w ang. rzeźbie XX w. A. Kotula, P. Krakowski Rzeźba współczesna, Warsza-wa 1980. Hiller Karol, ur. 1891 w Łodzi, zm. 1939, malarz i grafik. Studiował chemię Hippodamos z Miletu w Darmstadt w Niemczech, a następnie inżynierię budowlaną w Warszawskim Instytucie Politechnicznym. W 1916 ewakuowany wraz z Instytutem znalazł się w Moskwie. Studia kontynuował w akademii w Kijowie, pod kierunkiem M. Boj-czuka, malarza roś. nawiązującego do tradycji bizantyńskiej. Po powrocie w 1921 do kraju osiadł w Łodzi. Założyciel malarskiej grupy awangardowej Start, twórca oryginalnej metody graficznej heliografii. H. interesował się filmem i fotografią. Był związany z lewicą społeczną, ilustrował m.in. poezje W. Wandur-skiego. Współredagował łódzkie pismo "Forma", w którym zamieścił wiele artykułów programowych i teoretycznych. Zginął rozstrzelany w lasach lućmiers-kich. Twórczość malarska H. stanowi oryginalny stop awangardowych postulatów artystycznych z indywidualnym, odkrywczym podejściem do środków technicznych. W jego malarstwie z lat dwudziestych dominuje stylistyka konstrukty-wistyczna. Tematem prac są stechnicyzowane, na poły abstrakcyjne wizje wielkiego miasta, elementy maszyn. Przez zgłębianie techniki i wszechstronne przygotowanie chemiczne osiągnął w latach trzydziestych niezwykle bogate efekty formalne. Obrazy i grafiki H. są poetycką interpretacją świata natury, form organicznych, kosmicznych wizji stworzenia. Wiele prac H. znajduje się w Muzeum Sztuki w Łodzi oraz w Muzeum Narodowym w Warszawie. Karol Hitler 1891 1939 (katalog wystawy). Łódź 1967. J. Zagrodzki Nowe widzenie-twórczość Karola Hitlera, w: Sztuka lat trzydziestych. Warszawa 1991. Hippodamos z Miletu, żył w V w. p.n.e., gr. filozof, matematyk, urbanista. Wiadomości o nim pochodzą z pism Arystotelesa. Wprowadził regularny plan zabudowy miast w Grecji. Obszar miejski, z prostokątną siecią ulic, był podzielony główny mi arteriami wg osi północ-południe i wschód-zachód. W części centralnej znajdował się plac (agora) ze świątyniami i innymi budowlami użyteczności publicznej. Jeżeli miasto zakładano nad rzeką lub brzegiem morza, centrum przesuwało się ku portowi; całość była otoczona murem. Najsłynniejsze realizacje H. z M.: odbudowa Miletu po zniszczeniu przez Persów, budowa Pireusu (port Aten) i Turioj (gr. miasto-kolonia na Sycylii). W okresie hellenistycznym tzw. hippoda-mejski plan znalazł zastosowanie przy zakładaniu licznych nowych miast na Wschodzie, m.in. w Aleksandrii i w An-tiochii. Hogarth [hougart] William, ur. 1697, zm. 1764, ang. malarz i grafik. Po nauce w pracowni grawerskiej rozpoczął błyskotliwą karierę grafika, jako karykaturzysta, autor scen teatralnych oraz ilustracji do książek. Próbował, bez powodzenia, olejnego malarstwa historycznego. Sukces finansowy przyniosły mu portrety (Aktor Garrick z żoną}, sceny rodzajowe (Bal) i teatralne (Scena z ..Opery żebraczej"). Niektóre z jego obrazów odznaczają się brawurowym prowadzeniem pędzla, bogatą fakturą i śmiałym kolorytem, ujawniają inspirację wł. rokokiem (Sprzedawczyni krewetek). Sławę zdobył H. dzięki oryginalnie komponowanym i starannie wprowadzanym na rynek (kontrolowane prawa autorskie, narzucanie cen) cyklom satyrycznym: Kariera nierządnicy, Małżeństwo modne, Pracowitość i lenistwo. Powstawały one przeważnie jako seria obrazów olejnych i następująca po niej graficzna reprodukcja. Były to cykle kilku lub kilkunastu scen moralizato-rskich z rozwijającą się fabułą, bezlitośnie obnażające ludzkie ułomności, z wieloma aktualnymi społecznie odniesieniami. Taka moralistyka w kostiumie współczes- Houdon nym nie miała precedensu we wcześniejszej sztuce. H. opublikował też oryginalny traktat teoretyczny Analiza piękna. Twórczość H. wywarła wielki wpływ na ang. i franc. sztukę rodzajową epoki oświecenia. J. Białostocki Hogarth, Warszawa 1959. R. Paulson W. , Hogarth, Warszawa 1984. Holbein [holbajn] Hans, młodszy, ur. 1497 • lub 1498, zm. 1543, niem. malarz, rysownik, grafik, przedstawiciel późnego renesansu w sztuce pn. Europy, wybitny portrecista. Uczył się u ojca (Hansa, st.) w Augsburgu, a od ok. 1515 wraz z bratem Ambrosiusem działał w Bazylei, gdzie zetknął się ze środowiskiem humanistów protestanckich (m.in. z Erazmem z Rotterdamu). W 1517 prawdopodobnie podróżował po Włoszech, zapoznając się z malarstwem renesansowym. W 1532 osiadł w Anglii, gdzie został nadwornym malarzem króla Henryka VIII. Najwspanialszym portretem H. są słynni Ambasadorzy, obraz, który prawdopodobnie otworzył przed nim drzwi ang. dworu. W Anglii powstały także liczne inne portrety dostojników i rodziny królewskiej, H. Holbein Ambasadorzy, 1533 wszystkie o najwyższym poziomie artystycznym (np. Portret rodziny Thomasa More'a, Charles de Morette). Styl portretowy H. odznacza się najwyższą precyzją plastycznego modelunku i realistyczną, drobiazgową skrupulatnością w oddaniu szczegółów. Oprócz portretów H. wykonał wiele dzieł o treści rei., m.in. ilustracje do Biblii, cykle rysunków do drzeworytów Obrazy śmierci. Houdon [uda] Jean Antoine, ur. 1741, zm. 1828, rzeźbiarz franc., przedstawiciel neo-klasycyzmu. Uczeń m.in. rzeźbiarza franc. J.B. Pigalle'a, studiował także w Rzymie. Od 1777 członek akademii, już przed rewolucją franc. był najgłośniejszym rzeźbiarzem Francji, pracował też dla dworu niem. i roś. Kongres Stanów J. A. Houdon Walter w fotelu, 1778-81 Hunt Zjednoczonych zlecił mu wykonanie pomnika J. Waszyngtona. Portretował też Napoleona I i przedstawicieli eur. dworów, poświęcając się jednak coraz bardziej pracy pedagogicznej. Po 1814 zaprzestał rzeźbienia. Z wielką wirtuozerią stosował brąz (własne eksperymenty odlewnicze), terakotę, gips i marmur. Najlepszą część jego dzieł stanowią imponujące przenikliwością i nierzadko naturalizmem portrety (Molier), wśród nich prawdziwa galeria twarzy oświecenia (D. Diderot, J.J. Rousseau, B. Frankiin) oraz wizerunków najbliższych; nawiązał w nich do pełnych wdzięku portretów franc. rokoka (Popiersie żony, Dzieci A.Th. Brongniartd). Pełne surowej powagi posągi polityków i filozofów były stylizowane na antyczne pomniki (Walter w fotelu). Klasycyzm H. bywał bliski monumentalnej rzeźbie franc. XVII w. (Posąg marszałka de Tourville), ale miał też odmianę sentymentalną (Pocalunek, nagrobki). Studiom H. nad rzeźbą klasyczną towarzyszyła wnikliwa obserwacja natury (np. rzeźbiarskie studia ptaków). Hunt [hant] William Holman, ur. 1827, zm. 1910, malarz ang. Syn londyńskiego magazyniera, z wielką determinacją dążył do realizacji swego artystycznego powołania. W 1848 wraz z kilkoma innymi studentami akademii królewskiej w Londynie niezadowolonymi z akademickiego nauczania (D.G. Rossetti, J.E. Millais) zawiązał Bractwo Prerafaelitów, "tajny" związek mający na celu odrodzenie sztuki przez powrót do szczerości i prostoty ma larstwa przedrenesansowego (stąd nazwa stowarzyszenia). H. pozostał najwierniejszy młodzieńczym ideałom Bractwa. Tak jak inni jego członkowie uważał, że ewangeliczne przesłanie można przekazać nie tylko w obrazie o temacie biblijnym, lecz także współczesnym. Podejmując zarówno współczesne tematy obyczajowe (Przebudzone sumienie), jak religijne (Światłość świata) realizował program sztuki moralnie budującej, pełnej biblijnych odniesień i pouczeń. Nawet jego pejzaże były nasycone politycznymi i rei. aluzjami (Nasze angielskie wybrzeża, inny tytuł Zbłąkane owce). W obrazach łączył drobiazgowy realizm z dążeniem do nasycenia wszystkich szczegółów symbolicznym znaczeniem. Głęboko religijny, podejmował tematy biblijne i tworzył dzieła dalekie od tradycyjnej ikonografii, wyrastające z osobistych przeżyć, a zarazem wierne rzeczywistej scenerii wydarzeń testamentowych, którą poznał w trakcie podróży na Bliski Wschód (Kozioł ofiarny. Cień śmierci). Dzięki niezliczonym reprodukcjom ogromną popularność w Europie i Ameryce zdobył jego obraz Światlosc świata, przedstawiający Chrystusa Króla pukającego do zarosłych chwastami drzwi - symbolu duszy ludzkiej. Cechy formalne malarstwa H.: obsesyjne nagromadzenie szczegółów, natarczywa lecz niejasna symbolika, stłumiony erotyzm sprawiają, że z jego dzieł emanuje niepokojąca, dwuznaczna aura zaciemniająca ich zamierzoną dydaktyczno-kaznodziej-ską wymowę. A. Konopacki Prerafaelici, Warszawa 1989. I Iktinos, żył w V w. p.n.e., architekt gr.; ok. 45(M20 p.n-.e. działał w Attyce i na Peloponezie. Współpracownik Fidiasza. Wykonał projekt Partenonu na Akropolis ateńskiej (zrealizowany przez Kallikrate-sa), jedną z najdoskonalszych świątyń starożytnej Grecji. I. był również autorem przebudowy Telesterionu (sali misteriów) w Eleuzis oraz świątyni Apollina Epiku-riosa w Bassai. Cechą budowli I. była synteza elementów różnych porządków architektonicznych w nową jakość stylową. I. był również autorem traktatu o ilu zjach optycznych w architekturze doryc-kiej (nie zachowanego). Imhotep, żył na przełomie XXVII i XXVI w. p.n.e., egip. architekt i uczony; twórca najstarszego monumentalnego zespołu grobowego króla Dżesera (XXVII w. p.n.e.) w Sakkarze. Zespół ten, zbudowany z kamienia (a nie jak dotychczas z suszonej cegły), składał się z piramidy schodkowej (60 m wysokości), wzniesionej na planie prostokąta (140 m długości i 118 m szerokości), grobowców - mastab (w Iktinos i Kallikrates, Partenon, Ateny, 447-432 p. n. e. Ingres Ingres Imhotep, Piramida Dżesera w Sakkarze, XVII w. p. n. e. kształcie ściętego ostrosłupa o podstawie prostokąta) dostojników, krewnych monarchy i służby oraz towarzyszących świątyń kultu pośmiertnego władcy; całość była otoczona murem. Zespół ten był wzorem dla późniejszych licznych konstrukcji grobowych królów egip. Sława I. przetrwała w legendzie, powoływali się na niego architekci późniejszych czasów. Z czasem uznano go za boga i oddawano mu cześć w sanktuariach (m.in. w Dejr el-Bahari) jeszcze w okresach hellenistycznym i rzymskim. Ingres [ęgr] Jean Auguste Dominique, ur. 1780, zm. 1867, franc. malarz i rysownik, przedstawiciel neoklasycyzmu. Uczeń J.L. Davida, tworzył w Rzymie, Florencji i w Paryżu. Członek akademii. Przez pewien czas prowadził też pracownię. Początkowo I. był krytykowany za zbyt suchy linearyzm swej archaicznej stylizacji (Wergiliusz czytający Eneidę). Wkrótce jednak zdobył publiczność dzięki portretom w stylu Rafaela (Pani Devau<}ay). Rozgłos przyniosły mu kompozycje historyczne i alegoryczne (Jowisz i Tetyda, Śluby Ludwika XIII). W swoim zainteresowaniu archaicznym antykiem (Apoteoza Homera, graficzna stylistyka rysunków), orientem (liczne odaliski), w doborze literackich inspiracji (Paolo i Frances-ca wg Dantego) I. był bliski romantykom, choć jego linearyzm ustawicznie przeciwstawiano koloryzmowi E. Delac-roix. Do arcydzieł należą portrety pełne spokojnej siły, o zdecydowanym konturze i harmonijnym kolorycie (Pan Berlin) i akty, w których konkurował z klasycznym pięknem Rafaela i rzeźby gr. (Źród-fo). Tak pojmowany ideał klasyczny prowadził I. do stosowania gładkiej, starannej faktury i łagodnego modelunku, równomiernie budującego plastyczność brył. W dążeniu do perfekcji tworzył dziesiątki szkiców, a obrazy przerabiał niekiedy po kilkudziesięciu latach (Łaźnia turecka). Portrety I. rysowane ołówkiem należą do najwybitniejszych w dziejach eur. rysunku. Jako pedagog I. wywarł wielki wpływ na malarstwo akademickie. P. Courhion Ingres w oczach własnych i w oczach przyjaciół, Warszawa 1969. H. Ebert J.A.D. Ingres, Warszawa 1983. J. A. D. Ingres Wielka odaliska, 1814 J Jarema Maria, ur. 1908 w Starym Sambo-rze, zm. 1958 w Krakowie, malarka, rzeż-biarka, scenografka. Studiowała w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie u X. Dunikowskiego. Podróżowała do Paryża i Wiednia. Należała do awangardowej Grupy Krakowskiej, a po II wojnie światowej do Grupy Młodych Plastyków. Zajmowała się twórczością rzeźbiarską, w której przeszła ewolucję od swoistego ekspresjonizmu do kompozycji abstrakcyjnych o aluzyjnie organicznych formach (Akt, Taniec). W malarstwie, posługując się techniką tempery, gwaszu, akwareli i przede wszystkim monotypii, ewoluowała od tematyki figuralnej z elementami ekspresjonistycznymi i surrealistycznymi do sztuki abstrakcyjnej, w której przez nakładanie na siebie płaskich, przejrzystych zarysów i sylwet barwnych osiągała wrażenie przestrzeni i ruchu (cykle: Filtry, Rytmy, Glowy). Współpracowała jako scenografka i aktorka z awangardowym teatrem Cricot (założonym przez jej brata Józefa), a po II wojnie światowej - z teatrem Cricot 2 T. Kantora i z teatrzykiem kukiełkowym krakowskiego pisarza i publicysty A. Polewki, który wystawiał szopki polityczne. H. Blum Maria Jarema, Kraków 1965. M. Sobieraj Maria Jarema. Warszawa 1984. Jarnuszkiewicz Jerzy, ur. 1919 w Kaliszu, rzeźbiarz i grafik. Studiował w Miejskiej Szkole Sztuk Dekoracyjnych, następnie w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, gdzie w 1951-85 prowadził pracownię rzeźby. Samodzielną twórczość rozpoczął podczas studiów, wykonując m.in. monumentalne rzeźby dla Cmentarza Żoł nierzy Radzieckich w Warszawie i fontannę na Rynku Mariensztackim. Od końca lat pięćdziesiątych J. tworzy prawie wyłącznie w metalu, łącząc dramatyczną ekspresję i dynamikę formy z rygoryzmem geometrycznych podziałów przestrzennych (Kręgi). Brał udział w wielu konkursach na pomniki, m.in. wraz z O. Hansenem i J. Pałką zdobył nagrodę za projekt Międzynarodowego Pomnika Pamięci Ofiar Faszyzmu w Oświęcimiu--Brzezince. Uczestniczył w realizacji tego pomnika (projekt pol.-wł.). Tworzył również monumentalne rzeźby rei. (Krucyfiks w kościele Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Krucyfiks w kościele w Que-bec w Kanadzie). Autor wielu medali pamiątkowych i monet obiegowych. Twórczość rzeźbiarska oraz wieloletnia działalność pedagogiczna J. miały wpływ na ukształtowanie się nowoczesnej tradycji rzeźbiarskiej w środowisku warszawskim. Współczesna rzeźba polska. A. Osęka, W. Skrodzki Warszawa 1977. Johns [dżons] Jasper, ur. 1930, amer. malarz, rzeźbiarz i grafik, przedstawiciel pop-artu. Początkowo pracował w Nowym Jorku, jako dekorator okien wystawowych. W 1955 odniósł spektakularny sukces dzięki indywidualnej wystawie, zorganizowanej w nowojorskiej Galerii Leo Castelli. Ówczesne prace J. to malowane frontalnie i płasko, banalne dwuwymiarowe przedmioty - flagi, tarcze, mapy, plansze z cyframi (Trzy flagi. Tarcza). Na początku lat sześćdziesiątych J. wykonał malowane odlewy z brązu puszek po piwie (Malowany brąz) oraz ręcznej latarki. Prace J. podejmowały problematykę Judd związków między sztuką i rzeczywistością, zacierały różnice między dziełem artystycznym a funkcjonalnym znakiem. J. zajął się również grafiką, przyczyniając się do odrodzenia tej dziedziny sztuki w Stanach Zjednoczonych. U. Czartoryska Od pop-artu do sztuki konceptualnej, • Warszawa 1973. Jones [dżounz] Inigo, ur. 1573, zm. 1652, architekt ang. Podróżował po Europie, m.in. dwukrotnie był we Włoszech, gdzie podziwiał i studiował dzieła A. Palladia. Od 1605 działał w Londynie, w 1615 został mianowany inspektorem budowli królewskich. Wprowadził do architektury ang. klasyczne formy palladiańskie, przerywając długotrwałą tradycję gotycką. W Londynie wzniósł Banqueting House w rezydencji królewskiej White Hali, kaplicę królewską w pałacu Saint James, zaprojektował założenie i zabudowę londyńskich placów: Lincoln's Inn Fields i Covent Garden; w Greenwich zbudował Queen's House, a w Wiltshire - pałac Wilton House. Po raz pierwszy w Anglii (w Oxfordzie) zastosował techniczne i scenograficzne osiągnięcia wł. teatru barokowego (m.in. malowane na płótnie dekoracje zw. telari). Projektował oprawę plastyczną widowisk zw. maskami. Jego klasycyzująca architektura o spokojnych, zrównoważonych, harmonijnych formach była źródłem inspiracji dla późniejszych architektów ang., np. dla Ch. Wrena. Jordaens [jordans] Jacob, ur. 1593, zm. 1678, malarz flam.; działał w Antwerpii. Uczył się w pracowni malarza flam. A. van Noorta, w 1615 został przyjęty do cechu. W 1645 przyjął kalwinizm. Początkowo ulegał wpływom caravaggionizmu oraz ozdobnemu stylowi malarzy flam. XVI w. Około 1625 w twórczości J. przejawiły się wyraźne wpływy P.P. Rubensa. J. tworzył portrety, odznaczające się wiernością modela i prostotą ujęcia (Rodzina van Noorta, Rodzina Jordaensa). Malował obrazy rei. (Męczeństwo sw. Apolonii, Triumf Eucharystii), często traktowane w myśl flam. tradycji jak sceny rodzajowe (Ewangeliści, Chrystus u Marty i Marii, Święta Rodzina). Tworzył też liczne obrazy mit., wykorzystując chętnie motywy dionizyjskie, umieszczane w scenerii bujnej przyrody, dekoracyjne i tchnące zmysłowością (Pan i Syrinks, Edukacja Jupitera, Bachus i Wenus, Atalanta, Alegoria plodnosci). Malował liczne warianty trzech tematów: Satyr i wieśniak (epizod z bajki Ezopa), Koncert rodzinny (ilustracja flam. przysłowia "Jak śpiewali starzy, tak gwiżdżą młodzi") i Król pije (temat z tradycji ludowej). Realizował dzięki nim charakterystyczne sceny rodzajowe, będące pochwałą obfitości i żywiołowej radości życia: huczne uczty, których uczestnicy reprezentują przeciwstawne typy ludzkie; oddają się oni szalonej radości, pijaństwu, a nawet wyuzdaniu. Obrazy te odznaczają się czystą, jaskrawą kolorystyką dużych plam barwnych (cynobru, zieleni, błękitu, żółci), silnym, kontrastowym światłem. J. malował też kartony do tapiserii, w których ujawnił w pełni swój zmysł dekoracyjny (Wielkie konie, Historia Achillesa, Sceny wiejskie). Wykonał również, poprzedzoną licznymi szkicami dekorację malarską pałacu książąt orańskich Huis ten Bosch w Hadze - Triumf księcia Fryderyka Henryka. Judd [dżud] Donald, ur. 1928, rzeźbiarz amer. Studiował w kilku amer. szkołach artystycznych. Do 1960 zajmował się malarstwem, pisał również artykuły o sztuce do "Art News" i "Arts Magazine". W 1960-62 w sztuce J. nastąpiła przemia- Judd na malarstwa w rzeźbę. Artysta przeszedł od malowanych płaskich reliefów do pierwszych trójwymiarowych reliefów ściennych oraz do wolno stojących form układanych na podłodze. Jego kompozycje składają się z identycznych, precyzyjnie wykonanych, metalowych pudeł, pojedy nczych bądź ustawianych względem siebie w równej odległości. Są one często konstruowane z zastosowaniem barwnego pleksiglasu oraz malowane jednym kolorem. Ascetyczna, operująca powtarzalnym modułem sztuka J. stanowi reprezentatywny przykład minimal artu. K Kallikrates. żył ok. połowy V w. p.n.e., architekt gr.; działał w Atenach. Współpracował z Iktinosem przy budowie Parteno-nu na Akropolis ateńskiej. Działał również przy budowie tzw. długich murów, łączących Ateny z Pireusem oraz przy pracach remontowych murów obronnych Akropolis. K. był autorem świątyni Nike Apteros na Akropolis ateńskiej; przypisuje mu się również budowę jońskiej świątyni nad Ilissosem w Atenach oraz doryc-kiej świątyni Apollina na Delos. Kamsetzer [kamzecer] Jan Chrystian, ur. 1753 w Dreźnie, zm. 1795 w Warszawie, architekt i dekorator wnętrz, przedstawiciel klasycyzmu. Studiował w Dreźnie. Od 1773 był w służbie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, w 1776 mianowany architektem budownictwa królewskiego. Odbył podróże do Grecji, Turcji, Włoch, Francji i Anglii jako stypendysta królewski. Propagował klasyczne formy w architekturze pałacowej i w zdobnictwie wnętrz. K. był autorem m.in. wystroju Sali Balowej pałacu Na Wodzie, teatru Na Wyspie i Starej Kordegardy w Łazienkach w Warszawie. Wraz z D. Merlinim pracował przy przebudowie Zamku Królewskiego, wykonał też wiele projektów wystroju wnętrz zamkowych (Sala Rycerska). Dziełem K. są pałace: Raczyńskich przy ul. Długiej i Tyszkiewiczów przy Krakowskim Przedmieściu, a także kilka znakomitych budowli na prowincji, m.in. kościół w Petrykozach (Kieleckie) i pałac w Siemikach (Wielkopolska), który odegrał ważną rolę w rozwoju architektury klasycyzmu, stając się prototypem tego typu budowli w Polsce. N. i Z. Batowscy, M. Kwiatkowski Jan Chrystian Kamsetzer. Architekt Stanisława Augusta, Warszawa 1978. Kandinsky Wassiły, ur. 1866, zm. 1944, roś. malarz, grafik, teoretyk sztuki. Po studiach prawniczych w Moskwie wyjechał w 1896 do Monachium na studia malarskie. Do I wojny światowej przebywał gł. w Monachium i w Berlinie. W 1911 założył awangardowe ugrupowanie Der Blaue Reiter. Współpracował z awangardowym berlińskim tygodnikiem "Der Sturm" (Burza). Podczas I wojny światowej powrócił do Rosji. Po rewolucji październikowej został członkiem Wydziału Sztuki w Ludowym Komisariacie Oświaty, wykładał w wyższej uczelni artystycznej Wchutiemas i na uniwersytecie w Moskwie oraz założył Akademię Wiedzy o Sztuce. W 1921 przeniósł się do Niemiec (Weimar, Dessau), gdzie został wykładowcą w Bauhausie. Wraz W. Kandinsky Akwarela abstrakcyjna, 1910 Kantor z malarzami awangardy (m.in. P. Klee) założył grupę artystyczną Die Blauen Vier (Czterej Błękitni), nawiązującą nazwą i ideami do ugrupowania Der Blaue Reiter. W 1933, po przewrocie hitlerowskim w Niemczech i zamknięciu Bauhau-su, osiadł w Neuilly-sur-Seine we Francji. K. uległ początkowo wpływowi impresjonistów, zwł. C. Moneta, a także roś. sztuki ludowej (Rynek, Błękitny jeździec). Podczas pobytu we Francji zetknął się z malarstwem fowistów. Powoli odchodził od przedmiotowości, kładąc coraz większy nacisk na sprawy koloru. Tworzył pejzaże wysnute z wyobraźni i marzenia (Krajobraz z wieżą, Błękitna góra). W 1910 K. namalował pierwszą kompozycję abstrakcyjną. Porównując malarstwo z muzyką doszedł do wniosku, że obraz może przemawiać przez ekspresję samych tylko linii, form i barw, przez wymowę harmonii i kontrastów. Zaczął więc tworzyć obrazy z dynamicznych, niefbremnych układów plam świetlnych, żywych kolorów, płynnych linii, które nazywał "impresjami", "improwizacjami", "kompozycjami". Teoretyczne zasady swego malarstwa wyłożył w pracy Uber das Geistige in der Kunst (O duchowości w sztuce). W okresie moskiewskim, pod wpływem konstruktywizmu i teorii artystycznej K. Malewicza, zw. suprematyz-mem, K. nadawał formom geometryczną precyzję i operował kropkami, wiązkami linii prostych lub przełamanych, fragmentami kół, kwadratów, trójkątów (Wielobarwny krąg. Na białym. Żółty akompaniament). Działalność pedagogiczna w Bauhausie zaowocowała pracą teoretyczną Punkt md Linie zu Flachę (Punkt i linia na płaszczyźnie). W okresie paryskim K.. coraz bardziej odchodził od ścisłego geometryzmu, tworzył formy bardzo swobodne, ale zawsze precyzyjne w rysunku. Zajmował się także twórczością lite racką, pisał utwory sceniczne, opowiadania i poematy prozą. K. wywarł wielki wpływ na rozwój malarstwa abstrakcyjnego po II wojnie światowej. A. Rottenberg Kandinsky. 1896-1921, Warszawa 1977. Kantor Tadeusz, ur. 1915 w Wielopolu pod Krakowem, zm. 1990 w Krakowie, malarz, scenograf i twórca teatralny. Studiował scenografię i malarstwo w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, w pracowni scenografa i malarza K. Frycza. W okresie okupacji niem. K. utworzył podziemny Teatr Niezależny w Krakowie i wystawił Balladynę oraz Powrót Odysa. Po 1945 współtworzył Grupę Młodych Plastyków w Krakowie, która zorganizowała w 1948 pierwszą wystawę sztuki nowoczesnej, będącą zdecydowaną deklaracją na rzecz tradycji awangardowej. K. dużo podróżował, uczestnicząc w wydarzeniach plastycznych w Europie. Początkowo K. malował obrazy metaforyczne, na poły abstrakcyjne kompozycje o niekonwencjonalnych konstrukcjach przestrzennych. W 1955 wraz z M. Jare-mą założył w Krakowie teatr Cricot 2, którego pierwszym przedstawieniem była Mątwa wg S.I. Witkiewicza. W końcu lat pięćdziesiątych K. malował obrazy infor-mel - płótna pokryte abstrakcyjną i ekspresyjną materią malarską, eksponujące element przypadku i żywiołowości. Także w teatrze nastąpił etap Teatru Informel (W małym dworku). Na początku lat sześćdziesiątych gł. zagadnieniem twórczości K. stała się możliwość tworzenia obrazów, napięć między sztuką a twórczością; w rezultacie powstała Wystawa Popularna w Krzysztoforach w Krakowie, na której K. zaprezentował rzeczy "najmniej odpowiednie na wystawę": dokumenty, listy, gazety, notatki, kalendarze, strzępy i "intymne" resztki. Z podobnych prób przekroczenia ram obrazu po- Klee wstały serie dzieł opakowanych, ambala-że (Infantka), w których z czasem zaczął dominować mocowany w obrazie parasol. W 1966 K. zaaranżował pierwszy happening Linia podziału. Ta forma wypowiedzi dopełniała działania ambalażo-we i znalazła odpowiednik w teatrze w przedstawieniu Kurka wodna. Do głośnych happeningów K. należały: List w Galerii Foksal w Warszawie, Panoramiczny happening morski w Osiekach, Lekcja anatomii według Rembrandta w Norymberdze. W latach siedemdziesiątych spektaklom teatru Cricot 2 towarzyszyły manifesty teatralne, Nadobnisiom i koczkodanom - manifest Teatr niemożliwy, a najgłośniejszemu spektaklowi K., Umarłej klasie - manifest Teatr śmierci. Przedstawienie Umarła klasa oznaczające znamienne odejście od- witkacowskiej dramaturgii i skupienie się na wątkach autobiograficznych, przyniosło K. międzynarodowy sukces, którego wyrazem byty rozliczne podróże i prace poza Polską. Powołane zostało m.in. Archiwum Cricot 2 we Florencji i w Krakowie. Kolejnym spektaklem teatru Cricot 2 było Wielopole, Wie-lopole. Powstałe po nim przedstawienia Nie ch sczezną artyści. Nigdy tu już nie powrócę nie osiągnęły tej skali napięć dramaturgicznych i plastyki widowiska, co poprzednie dzieła. Na początku lat osiemdziesiątych K. zaczął znów intensywnie malować. Powstały wówczas duże obrazy z przedstawieniami figuralnymi, często o wątkach autobiograficznych (cykl Dalej już nic). W twórczości K. splatały się różnorakie elementy o odmiennej randze artystycznej. Był artystą obdarzonym zdolnością nadzwyczaj szybkiego adaptowania rozmaitych stylistyk i tworzenia za ich pomocą własnej wizji. W twórczości prowadził nieustanny dialog z całym bez mała dziedzictwem artystycznym, z obrazami i ich twórcami, z tradycjami, modami i własną biografią. Pełny kształt nadał tej postawie dialogowej w ostatnim spektaklu Dzisiaj są moje urodziny (zmarł podczas prób). W. Borowski Tadeusz Kantor, Warszawa 1982. Kiefer [kifer] Anselm, ur. 1945, malarz niem. Studiował we Fryburgu, w Karls-ruhe, następnie u J. Beuysa w akademii w Dusseldorfie. Malarstwo K. podjęło problemy intelektualnych rozliczeń z nazistowską przeszłością Niemiec oraz relacji między sztuką a mitem i rzeczywistością. Płótna K., zazwyczaj dużych rozmiarów, przedstawiają wizyjne wnętrza surowych, pustych budowli nazistowskich, pola spalonej ziemi (Nieznanemu malarzowi, Malarz spalonej ziemi) bądź też wizerunki postaci wziętych z historii Niemiec. W kompozycjach K. stosuje środki naturalne - piach, słomę, druty, szkło i ołów. Z ołowiu tworzy również cykle ksiąg o grubych kartach z wlepionymi fotografiami, ustawianych na metalowych regałach. Sztuka K. jest związana z falą nowej ekspresji początku lat osiemdziesiątych. Klee Pauł, ur. 1879, zm. 1940, szwajc. malarz i grafik, eseista. Studiował w Monachium, przez dwa lata mieszkał we Włoszech, następnie powrócił do Szwajcarii. Od 1906 pracował w Niemczech, był profesorem Bauhausu, po 1933 osiadł w Bernie. Odbył podróże do Tunezji i Egiptu. Współpracował z grupą artystów Der Blaue Reiter, współtwórca grupy Die Blauen Vier (Czterej Błękitni), nawiązującej do działalności Der Blaue Reiter. We wczesnych pracach K. ulegał wpływom W. Blake'a, A.V. Beardsieya i J. Ensora. W Paryżu zetknął się z ruchem kubistycz-nym. Inspirowała go również sztuka ludzi pierwotnych, dzieci, psychicznie chorych. Klein P. Klee Maszyna do ćwierkania, Wił K. wykonywał gł. rysunki i niewielkie akwarele; posługiwał się też pastelem, temperą, rzadziej malarstwem olejnym. Twórczość K. stalą na granicy przedmiotowo-ści i abstrakcji. Obrazy były tworzone ze znaków, zaszyfrowanych symboli, pozornie prostych i pierwotnych, lecz równocześnie metafizycznych i poetyckich. Odznaczały się liryczną nastrojowością, subtelnym i wyrafinowanym kolorem, delikatną kreską, ironią i poczuciem humoru. Najbardziej znane obrazy K.: Pejzaż ze zlotymi ptakami. Latające miasto. Piękna ogrodniczka. Ogród zoologiczny. Maty błękitny diabeł. Twórczość K., nie poddająca się definicjom i opisowi, uchodzi za najbardziej poetycką w sztuce XX w. E. Muller Klee. Magiczne kwadraty. Warszawa 1976, J. Stajuda Klee. Figury i maski. Warszawa 1973. Klein [klain] Yves, ur. 1928, zm. 1962, artysta franc. Nie miał wykształcenia artystycznego. Był m.in. muzykiem jazzowym. Przez kilka lat przebywał w Japonii, gdzie w słynnej szkole Kodokan zdobył czwarty dań - najwyższy stopień wtajemniczenia technicznego w judo. Po powrocie do Francji pracował jako instruktor judo. W pół. lat pięćdziesiątych wystawił obrazy monochromatyczne, płótna pokryte jednolicie czystymi kolorami. Następnie K. wybrał jedną barwę - ciemnoniebieską, którą nazwał IKB (International Klein Blue - Międzynarodowy Błękit Kleina); barwa ta miała być kwintesencją "powie-trzności" i "niematerialności". Pojęcia te, obok "pustki", stanowiły istotę postawy twórczej K., inspirowanej mistyczno-al-chemiczną doktryną różokrzyżowców, wg której dążeniem człowieka jest uwolnienie ducha od materialności ciała i zdobycie nieskończonych przestrzeni, niematerialnej pustki. W 1958 K. zaprezentował w Galerie Iris Clert w Paryżu wystawę "Pustka" - pokaz białego wnętrza, które miało zawierać "stany niematerialnej wrażliwości malarskiej". Tworzył również dzieła będące wynikiem działania ognia i wody (Kosmogonie) bądź odciskiem ciała ludzkiego (Antropometrie). W 1960 K. przedstawił w Paryżu pierwszą publiczną akcję Antropometrie, podczas której nagie modelki pokryte niebieską farbą pełniły rolę "żywych pędzli" ciągnionych i odciskanych na płótnie. Akcji tej towarzyszyło wykonanie "symfonii monotonnej" K., czyli jednego tonu powtarzanego i przedzielonego sekwencjami ciszy. W tym samym roku K. urzeczywistnił ideę "skoku w pustkę", wykonując skok z pierwszego piętra budynku. K. należał do tych artystów XX w., którzy utożsamiali sztukę z życiem. Jego Kobro-Strzemińska K. Kobro-Strzemińska Kompozycja przestrzenna 6, 1931 dzieło miało wielki wpływ na sztukę współczesną, m.in. na minimal art. U. Czartoryska Od pop-ariu do sztuki konceptualnej, Warszawa 1973. Klimt Gusta v, ur. 1862, zm. 1918, austr. malarz, grafik i projektant. Jeden z założycieli Secesji Wiedeńskiej i jej organu, pisma "Ver Sacrum". Współpracownik założonych dla odnowy rzemiosła artys- • tycznego Warsztatów Wiedeńskich. Po ukończeniu Szkoły Rzemiosła Artystycznego w Wiedniu, specjalizował się w malarstwie ściennym i plafonowym, dekorował liczne teatry i wnętrza pałacowe na terenie Austro-Węgier. Około 1895 zaznaczył się w jego dziełach przełom w kierunku nowoczesnego kształtowania formy i w stronę symbolizmu (Muzyka I, MUosc). Do najważniejszych dzieł dekoracyjnych K. należą: kompozycje do auli uniwersytetu w Wiedniu: Filozofia, Prawo, Medycyna (zniszczone), tzw. Fryz Be-ethovena do budynku Secesji w Wiedniu, fryz mozaikowy w Palais Stoclet w Brukseli. Główną część prac K. stanowią portrety i kompozycje figuralno-symbolicz-ne, których tematem jest często cyklicz-ność wegetacji i przemijania zarówno świata organicznego, jak ludzkiego życia rozpiętego między erotyką a śmiercią (Trzy etapy życia kobiety. Nadzieja). Wytworzył własny styl o wyrafinowanej dekoracyjności, stanowiący kwintesencję estetyki secesji i jej twórcze apogeum. S. Tschudi Madsen Ań Nouwau, Warszawa 1977. M. Wallis Secesja, Warszawa 1967. Kobro-Strzemińska Katarzyna, ur. 1898 w Moskwie, zm. 1950 w Łodzi, rzeźbiar-ka pochodzenia łotewsko-ros., żona W. Strzemińskiego. Studiowała w Moskwie (1917-20), początkowo w Szkole Malarstwa, Rzeźby i Rysunku, przekształconej w Wolne Pracownie. Podczas studiów poznała przyszłego męża, z którym współdziałała w jego dokonaniach artystycznych. Uczestniczyła w rewolucyjnych wystąpieniach awangardy radzieckiej, utrzymywała kontakt z konstruktywista-mi, należała do awangardowej grupy UNOWIS (Utwierżdienije Nowogo w Is-kusstwie - Umocnienie Nowego w Sztuce). W 1924 osiedliła się na stałe w Polsce i przyjęła poi. obywatelstwo. Należała do grup Blok, Praesens, a.r. i międzynarodowego ugrupowania Abstraction-Creation. Pracowała w szkołach przemysłowych w Brzezinach, w Koluszkach i w Łodzi. II wojna światowa przerwała twórczość Kokoschka K.-S., a rzeźby znajdujące się w jej pracowni zostały zniszczone przez nazistów, jako tzw. sztuka zdegenerowana. Początkowo K.-S. tworzyła kinetyczne konstrukcje wiszące i rzeźby abstrakcyjne. Od 1925 pracowała nad rzeźbami przestrzennymi. Postulowała nierozdzielność zagadnień rzeźby i architektury, konstruowała rzeźby architektoniczne z otwartych płaszczyzn z metalu. Podstawy teoretyczne rzeźb, nazywanych kompozycjami przestrzennymi, zostały zawarte w napisanej wspólnie z mężem pracy Kompozycja przestrzeni. Obliczenia rytmu czasoprzestrzennego (1931). Po wojnie K.-S. rzeźbiła niewielkie akty nawiązujące do wcześniej realizowanych rzeźb kubistycznych i futurystycznych. J. Zagrodzki Katarzyna Kobro i kompozycja przestrzeni, Warszawa 1984. Kokoschka [kokoszka] Oskar, ur. 1886, zm. 1980, austr. malarz, grafik, poeta i dramaturg, przedstawiciel ekspresjo-nizmu. Od 1910 przebywał w Niemczech, gdzie związał się z Secesją Berlińską i z ugrupowaniami Der Blaue Reiter i Die Briicke. Podczas I wojny światowej zmobilizowany i ranny na froncie. Po wojnie wykładał w akademii w Dreźnie. W 1924-31 podróżował po Europie, mieszkał w Wiedniu, Pradze i Londynie, był też w pn. Afryce i na Bliskim Wschodzie. W 1934 opuścił Niemcy. Od 1953 mieszkał w Szwajcarii. K. malował gł. portrety, pejzaże, a szczególnie widoki miast utrzymane w charakterystycznej dla ekspresjo-nizmu głębokiej i ciemnej tonacji z kontrastowymi nasyconymi barwami (Panorama Salzburga, Widok Tamizy). Portrety K. podkreślają psychikę modela, powierzchnia obrazu odznacza się ekspresyjną, swobodną fakturą (Portret małżonków Tietze, Portret Augusta Forela). K. malował także dzieła alegoryczne inspirowane legendami, często wyrażające treści anty wojenne (Alicja w krainie czarów, Lore-lei). Był też autorem ekspresjonistycznych dramatów. Kossakowie, rodzina malarzy działających w 2. pół. XIX i l. pół. XX w. Juliusz, ur. 1824 w Wiśniczu (Krakowskie), zm. 1899 w Krakowie, przedstawiciel późnego romantyzmu, ojciec Wojciecha. Studiował prawo i uczył się rysunku we Lwowie. Wiele podróżował po Wołyniu, Podolu i Ukrainie, odwiedzał kresowe dwory, gdzie malował stadniny, polowania i portrety konne. W Warszawie związał się z grupą młodych malarzy (m.in. z F. Kostrzewskim, J. Szermento-wskim). W Paryżu kształcił się u malarza franc. H. Verneta. Po powrocie do kraju prowadził dział artystyczny "Tygodnika Ilustrowanego" w Warszawie. Podróżował do Monachium, gdzie pracował z J. Brandtem. W 1869 osiadł na stałe w Krakowie, gdzie wkrótce został członkiem Akademii Umiejętności. Tworzył obrazy olejne, rysunki, a przede wszystkim akwarele. Malował epickie, panoramiczne obrazy batalistyczne, historyczno-rodza-jowe, rodzajowe (stadniny, polowania) oraz portrety konne, rysował karykatury. Najważniejsze dzieła: Mohort prezentujący stadninę, Wyjazd na polowanie. Odsiecz Smoleńska, ilustracje m.in. do poematów W. Pola i Trylogii H. Sienkiewicza. Wojciech, ur. 1857 w Paryżu, zm. 1942 w Krakowie, syn Juliusza. Studiował w Krakowie, w Monachium i w Paryżu. Po studiach mieszkał w Krakowie. Podróżował do Berlina (gdzie pracował dla cesarza Wilhelma II), do Hiszpanii, Egiptu, Paryża, do Anglii i Stanów Zjednoczonych. Od 1916 profesor Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie. Jego twórczość ukształtowała się pod wpływem ojca i J. Brandta. Malował cieszące się wielką popularnością obrazy historyczne i batalistyczne (gl. z wojen napoleońskich i po- Kulisiewicz wstania listopadowego), sceny rodzajowe i portrety. Główne dzieła: Olszynka Grochowska, Śmierć Sowińskiego, Ułańskie zaloty. Był współautorem Panoramy Racławickiej (ob. we Wrocławiu; m.in. z J. Styka) i panoramy Przejście przez Bere-zynę (m.in. z J. Fałatem). Muzeum poświęcone rodzinie K., tzw. Kossakówka, mieści się w Krakowie. M. Masiowski Juliusz Kossak, Warszawa 1984. K. 01-szański Wojciech Kossak, Wrocław 1982.1. Stepnowska Juliusz Kossak, Warszawa 1974. Kubicki Jakub, ur. 1758 w Warszawie,, zm. 1833 w Wilkowie (Warszawskie), architekt, przedstawiciel poi. klasycyzmu. Od 1781 w służbie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Jako stypendysta królewski (1783-86) odbył podróż do Włoch i prawdopodobnie do Francji. W 1790 nobilitowany. K. wzniósł wiele rezydencji wiejskich (m.in. w Białaczowie i w Bejs-cach), którym nadal charakterystyczną klasycystyczną szatę, naśladowaną później przez wielu architektów: niewielki, zwarty piętrowy budynek, z portykiem J. Kubicki, Belweder, Warszawa, 1818-22 kolumnowym w fasadzie i ryzalitem (wysuniętą częścią budowli) w elewacji ogrodowej. K. wykonał również projekty pawilonów na rogatkach warszawskich (zachowane przy pl. Unii Lubelskiej i przy ul. Grochowskiej). Przebudował pałac w Radziejowicach pod Mszczonowem na romantyczny zameczek. Wzniósł taras od strony Wisły (na arkadach) przy Zamku Królewskim i przebudował Belweder w Warszawie. Kulisiewicz Tadeusz, ur. 1899 w Kaliszu, zm. 1988 w Warszawie, grafik i rysownik. Studiował w szkole Sztuk Pięknych w Warszawie. Członek stowarzyszenia Ryt, od 1946 profesor grafiki w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Do 1939 uprawiał gł. drzeworyt, w którym ukształtował własny styl, bliski ekspresjo-nizmowi. Powstały wówczas liczne prace graficzne poświęcone góralskiej wsi Szle-mbark (Kobieta z różańcem, cykle: Szlem-bark. Bacówka i in.). Po II wojnie światowej K. tworzył prawie wyłącznie tematy- Kulisiewicz czne cykle rysunkowe tuszem (Francja, Holandia, Chiny, Indie, Meksyk, Laguna wenecka. Wspomnienia z podróży). Rysunki te* odznaczają się precyzją kreski, syntetycznym ujęciem tematu, swoistą wykwintnością formy. Jaki- J. Guze Tadeusz Kulisiewicz, Warszawa 1956. mowicz Tadeusz Kulisiewicz, Warszawa 1976. L Lanci [lanczi] Franciszek Maria, ur. 1799, zm. 1875, architekt wŁ; działał w Polsce. Studiował w Akademii Świętego Łukasza w Rzymie. Do Polski przybył w 1825, sprowadzony przez rodzinę Małachows-kich; zmarł w Warszawie. Do najwybitniejszych dzieł L. należą: neogotyckie zamki w Zagórzanach i w Zatorze, przebudowa kaplicy Złotej przy katedrze w Poznaniu na mauzoleum pierwszych Piastów, pn. skrzydło pałacu w Wilanowie i pawilon, przebudowa kościoła św. Katarzyny oraz tzw. Żółta Karczma na Słu-żewie w Warszawie. Od 1845 zaniechał neogotyku na rzecz form swobodnie nawiązujących do renesansowej architektury wł. (kamienica przy Krakowskim Przedmieściu 17 w Warszawie). L. jako jeden z pierwszych architektów w Polsce stosował lane żelazo do elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych. Laszczka Konstanty, ur. 1865 w Makowcu Dużym pod Radzyminem, zm. 1956 w Krakowie, rzeźbiarz. Studiował w Warszawie i w Paryżu, gdzie zapoznał się z twórczością A. Rodina. Członek Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka", Secesji Wiedeńskiej i Societe Nationale des Beaux-Arts w Paryżu; profesor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Tworzył pomniki (m.in. H. Sienkiewicza w Bydgoszczy), figuralne rzeźby rodzajowe, rei., dekoracyjne rzeźby architektoniczne, zajmował się ceramiką. Uległ wpływowi impresjonizmu (malarskie traktowanie powierzchni rzeźby); pod wpływem dzieł Rodina powstały takie kompozycje, jak Zrozpaczona, Żal. W utworach L. widoczne są też elementy symbolizmu (Krzyk, Nostalgia). Do najlepszych dzieł L. nale żą portrety rzeźbiarskie, modelowane w glinie i odlane w brązie, w których głowa modela wyłania się z nie obrobionej, bezkształtnej bryły (np. popiersie L. Wy-czółkowskiego). Społeczne muzeum poświęcone życiu i twórczości L. znajduje się w szkole w Dobrem w województwie warszawskim. Lawrence [lorens] Sir Thomas, ur. 1769, zm. 1830, malarz ang., portrecista. Samouk, początkowo modny na prowincji malarz portretów pastelem, stopniowo zdobywał sławę w Londynie. Od 1792 malarz nadworny, od 1794 członek akademii królewskiej, od 1820 jej prezydent. Wybitny kolekcjoner rysunków, położył ogromne zasługi w organizowaniu muzeów londyńskich. L. malował olejne portrety członków rodziny królewskiej (Królowa Charlotta) oraz londyńskiej arystokracji (Lady Raglan). Sportretował galerię postaci koalicji antynapoleońskiej w całej Europie (w tym Portret papieża Piusa VII). Jego późne portrety (W. Scott) cechuje większe pogłębienie psychologiczne od wizerunków wcześniejszych, dość powierzchownych w swobodzie malowania i naturalnym upozowa-niu modela. L. kontynuował tradycję J. Reynoidsa, ograniczając jednak atrybuty, tło i skupiając się na malarskiej wirtuozerii. Próbował także sporadycznie, bez powodzenia, sił w malarstwie historycznym (Homer recytujący Iliadę). Ekspresyjny, niemal szkicowy sposób malowania L. bywał uważany za zapowiedź romantyzmu. Le Brun [lóbrę] (Lebrun) Charles, ur. 1619, zm. 1690, franc. malarz, rysownik i deko- Le Corbusier rator, przedstawiciel baroku. Uczeń malarzy franc. S. Voueta i N. Poussina. Jeden z założycieli i później prezes akademii królewskiej w Paryżu. Dzięki protekcji ministra franc. J.B. Colberta stal się dyktatorem artystycznym dworu Ludwika XIV, organizował i nadzorował większość ówczesnych wielkich przedsięwzięć budowlanych i dekoratorskich. Od 1662 był pierwszym malarzem króla, kustoszem zbiorów królewskich i dyrektorem królewskiej manufaktury tkanin i mebli. Dekorował wnętrza licznych pałaców (m.in. galerii Apollina w Luwrze i Hotel Lambert w Paryżu, w Vaux-le-Vicomte, Sceaux i Marły). Głównym dziełem Le B. była dekoracja pałacu w Wersalu, w której przejawia się jego swoisty styl (galeria Zwierciadlana, salony Wojny i Pokoju; projekty zastaw stołowych, gobelinów, rzeźb, liczne obrazy alegoryczne i mit. gloryfikujące króla, projekty mebli, nacechowane barokowym przepychem). Malował również portrety. Działalność Le B. w akademii królewskiej miała wpływ na sformułowanie i ugruntowanie teorii akademickiego klasycyzmu. Le Corbusier [15 korbiizje] (właśc. Charles Edouard Jeanneret), ur. 1887, zm. 1965, franc. architekt, urbanista, malarz, rzeźbiarz, pochodzenia szwajc., jeden z twór- Notre-Dame-du-Haut, Le Corbusier, kaplica Ronchamp, 1950-55 ców i teoretyków architektury XX w. Studiował w Wiedniu, Paryżu, Berlinie. W 1917 osiadł w Paryżu. Współtwórca i teoretyk kierunku architektury zwanego puryzmem, współzałożyciel międzynarodowej organizacji twórczej architektów CIAM, inicjator pisma "Esprit Nou-veau"; brał udział w sformułowaniu tzw. Karty ateńskiej, podsumowującej IV Kongres CIAM i zawierającej definicję i prognozy rozwoju miasta funkcjonalnego. W swoich projektach i realizacjach propagował konstruktywizm i funkcjona-lizm budowli oraz założeń urbanistycznych (podział stref miejskich na rejony zamieszkania, pracy i odpoczynku; dostosowanie wnętrz do potrzeb człowieka; wykorzystywanie walorów zieleni, przestrzeni i słońca). Opracował nowy system proporcji dla nowoczesnej architektury, oparty na proporcjach człowieka (tzw. modulor). Definiował dom jako "maszynę do mieszkania". Projektował m.in.: pawilon Esprit Nouveau na Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu (1925), przebudowę siedziby Ligi Narodów w Genewie, gmach Centrosojuzu w Moskwie, pawilon studentów szwajc. w Cite Universitaire w Paryżu, eksperymentalny blok mieszkaniowy, tzw. jednostkę mieszkalną (Unitę d'Habitation) w Marsylii, siedzibę Organizacji Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku (wraz z zespołem), kaplicę w Ronchamp we Francji; stworzył projekt miasta Czandigarh w Indiach i wiele innych projektów urbanistycznych, m.in. dla Brazylii. Autor wielu prac poświęconych teorii architektury i urbanistyki. Ch. Jencks Le Corbusier - tragizm współczesnej architektury, Warszawa 1982. E. Nagy Le Corbusier, Warszawa 1977. Leger [leże] Fernand, ur. 1881, zm. 1955, malarz franc. Studiował w Paryżu, w Eco-le des Beaux-Arts oraz w prywatnej ucze r Leonardo da Vinci Leonardo da Vinci Dama Gallerani, 1483-85 lni artystycznej Academie Julian. Podczas I wojny światowej walczył pod Verdun. Lata II wojny spędził w Stanach Zjednoczonych. Początkowo L. tworzył pod wpływem neoimpresjonistów i P. Cezan-ne'a. Wkrótce związał się z kubizmem, a następnie z abstrakcyjną tendencją - orfizmem. Wyrazem zafascynowania skomplikowanymi mechanizmami współczesnej cywilizacji były charakterystyczne dla obrazów L. segmentowe traktowane, poprzecinane jakby w różnych płaszczyznach bryłowate kształty maszyn i mechanizmów lub ich części (Dyski, Miasto, Klucze) oraz schematycznie i syntetycznie ukazywana postać ludzka (Wielkie śniadanie). Po okresie abstrakcyjnym L. zwrócił się ku formom organicznym i bardziej dynamicznym (Las, Motyle, Kompozycja z papugami). Twórczość L., obejmująca malarstwo sztalugowe i ścienne, mozaiki, projekty tkanin, ilustrację książkową, ceramikę, scenografię oraz plakat i film, w połączeniu z działalnością pedagogiczną i prelekcyjną, wywarła duży wpływ na sztukę (zwł. użytkową) lat dwudziestych. G. Diehl Femmd Leger, Warszawa 1985. Leonardo da Vinci [l. da winczi], ur. 1452, zm. 1519, wł. malarz, rzeźbiarz, architekt, rysownik, teoretyk sztuki, uczony. Wychowany we Florencji, kształcił się od 1469 w pracowni A. del Verrocchia i pozostał tam jeszcze po uzyskaniu w 1472 statusu mistrza cechu malarzy. Od ok. 1478 pracował jako samodzielny artysta. W 1483-99 przebywał na dworze księcia Mediolanu, Lodovica ii Moro (Sforzy), zajmując się tam gł. techniką wojskową, hydrauliką i budownictwem. Po zajęciu miasta przez wojska franc. powrócił do Florencji. W 1506-13 ponownie mieszkał w Mediolanie, pozostając na służbie króla franc. Ludwika XII. W 1513 został lasiczką - Cecylia dzięki protekcji kardynała Giuliana de Medici powołany do Rzymu, w służbę papieża Leona X z rodu Medyceuszów; nie brał tam jednak, w przeciwieństwie do Rafaela i Michała Anioła, udziału w wielkich przedsięwzięciach artystycznych. W 1516 wyjechał do Francji, powołany przez króla Franciszka I na pierwszego malarza, architekta i mechanika dworu. L. da V. był przede wszystkim wybitnym uczonym, zajmującym się naukami przyrodniczymi, matematycznymi oraz techniką. Również sztukę traktował jako naukę, a rysunek był dla niego szczególną metodą badawczą. Doprowadził ilustrację naukową do najwyższego poziomu precyzji, jego rysunkowe studia naukowe (np. anatomiczne, geologiczne, techniczne) łączą funkcje artystyczne z naukowymi. Liczne szkicowe projekty architektoniczne L. da V. nie zostały zrealizowane. Leyden Podobnie projekty pomników konnych księcia Francesca Sforzy i marszałka Tri-vulzia w Mediolanie, w których dążył do przedstawienia konia w spięciu lub skoku, nie doczekały się realizacji. We wczesnych obrazach: Madonna Beno-is. Madonna Litta, Madonna del Garofano (z goździkiem) modelował kształty jeszcze dość twardo, by później przejść do bardzo miękkiego modelunku z zatarciem i zamgleniem konturu (tzw. sfuma-to). We wczesnym, nie ukończonym Po-klonie Trzech Króli starał się połączyć przedstawienie rozległego pejzażu z harmonijnym układem silnie poruszonych grup postaci. Problem przedstawienia dynamicznego ruchu zajmował go też w nie ukończonym i nie zachowanym fresku Bitwa pod Anghiari w Palazzo Vecchio we Florencji. W innych pracach malarskich dążył przede wszystkim do zespolenia wizerunku postaci ludzkich z rozbudowanym przedstawieniem natury: Madonna w grocie (dwie wersje, druga namalowana we współpracy z uczniem Ambrogiem da Predis), Święta Anna Samotrzeć (karton projektowy i obraz). Malował portrety (Dama z lasiczką - Cecilia Gallerani, ob. w Zbiorach Czartoryskich w Krakowie, Gine\'ra da Benci, Mona Lisa - La Gio-condd). Eksperymentował z techniką malowania fresku, łącząc niefortunnie olej z temperą w Ostatniej Wieczerzy w refektarzu klasztoru Santa Maria delie Grazie w Mediolanie. Ta monumentalna kompozycja łączy idealną harmonię i symet-ryczność układu postaci z żywością ich grupowania i upozowania. L. da V. zamierzał napisać duży traktat o malarstwie, który jednak pozostał w postaci notatek, uporządkowanych po jego śmierci przez ucznia F. Melziego. Uznał tam malarstwo za sposób naukowego badania natury, której twórcze naśladowanie miało być gł. celem sztuki. Według L. da V. należało naśladować naturę dynamiczną, aktywną, tworzącą i podlegającą zmianom; postulował studiowanie ciał w ruchu, badanie ich anatomicznej budowy i procesów w nich zachodzących oraz studiowanie dynamicznych zjawisk przyrody (pierwszy teoretyk sztuki opisujący sposób przedstawiania burzy). Interesował się teorią koloru w powiązaniu ze światłem, postulował stosowanie perspektywy powietrzno-bar-wnej, opisywał refleksy barwne. Traktat został wydany dopiero w 1651 we Francji, ale już wcześniej znany z odpisów wywierał wpływ na wielu malarzy. Sztuka L. da V. oddziałała bardzo silnie na malarzy wł. (m.in. na Rafaela) oraz na malarzy działających na pn. od Alp (J. van Cleve-go, A. Durera, Q. Massysa). J. Białostocki O Leonardo, czemu się lak trudzisz, w. Pięć wieków myśli o sztuce. Warszawa 1976. K. CIark Leonardo da Vinci, Warszawa 1964. M. Rzepińska Co wiemy o "Damie z gronostajem" z Muzeum Czartoryskich, Kraków 1978, E. Ullmann Leonardo da Vinci, Warszawa 1984. Leyden [lejden] Lucas van, ur. 1489 lub 1494, zm. 1533, niderl. grafik i malarz. Żył i tworzył w Lejdzie, przebywał też w Antwerpii, gdzie w 1522 został mistrzem cechu malarskiego. Poznał tam malarzy flam., zafascynowanych wzorami wł. renesansu (m.in. Q. Massysa), a także A. Dlirera, który wywarł silny wpływ na styl jego prac graficznych. Wykształcony w późnośredniowiecznej tradycji niderl. malarstwa przełomu XV/XVI w. (m.in. H. Boscha), L. zaczął wprowadzać nowe tematy, ujęcia i formy. Należał do twórców niderl. malarstwa i grafiki rodzajowej (obraz Gra w karty, ryciny Mleczarka i Wiejski znachor). Sceny rei. umieszczał L. w obszernym tle pejzażowym. Kompozycje figuralne ukazują specyficzne połączenie wzorów wł. renesansu (np. ujęcie aktów) ze współczesną grafiką niem.; ulegają przez to silnej dramatyzacji. Figury, Lippi zestawione na ogół w tłumnych grupach, są silnie poruszone i wykonują gwałtowne gesty,- barwy są mocne i jaskrawe. Kształty - modelowane płynnie, krągłe i wypukłe (ołtarze: Mojżesz wydobywający wodę ze skaty. Sąd Ostateczny, Taniec przed zlotym cielcem, obraz Chrystus uzdrawiający ślepego). L. był pierwszym artystą pn. Europy przedstawiającym w swej twórczości, zwł. graficznej, wiele tematów starotestamentowych, także takich, które w dawniejszej sztuce pojawiały się rzadko lub nie występowały w ogóle (np. rycina Triumf M ardocheusza wg biblijnej Księgi Estery). Dzięki temu zainspirował silnie ikonografię w późniejszych epokach (ryciny L. były źródłem inspiracji np. dla Rembrandta). Limburg (Limbourg), bracia: Pauł, Jean i Hermann, ur. między 1385 a 1390, zm. 1416 (podczas epidemii dżumy), malarze franc. pochodzenia niderl. Od ok. 1402 pracowali we Francji, najpierw dla książąt burgundzkich, potem dla księcia Jea-na de Berry, dla którego wykonali swe najlepsze prace: miniatury w Belles heures du duć de Berry (Piękne godzinki księcia de Berry) oraz Tres riches heures du duć de Berry (Bardzo bogate godzinki księcia de Berry). Były to książki służące do prywatnej, domowej modlitwy i rei. medytacji. W cyklu przedstawień miesięcy, stanowiących ilustracje kalendarzowe w Tres riches heures..., L. po raz pierwszy w sztuce eur. wprowadzili gatunek malarstwa pejzażowego, w niezwykle realistycznym ujęciu. Pejzaże, malowane z wielką precyzją i z subtelnością kolorystyczną, ukazywały naturę zmieniającą się w cyklu pór roku i miesięcy i poddaną astrologicznemu wpływowi planet, oraz prace i czynności ludzi, podporządkowanych rytmowi astronomiczno-biologicznemu (praca na roli, wypasanie trzody, sceny polowań). Zespoły miniatur wykonane Bracia Limburg Styczeń, miniatura z Tres riches heures du duć de Berry, ok. 1416 przez L. są uważane za najwyższe osiągnięcie późnogotyckiego malarstwa miniaturowego. Stworzyli w nich fundament dla przyszłego rozwoju franc. i niderl. malarstwa l. pół. XV w. (m.in. dla J. van Eycka). K. Secomska Mistrzowie i książęta. Malarstwo francuskie XV i XVI wieku. Warszawa 1972. Lippi, rodzina malarzy wł. działających gł. we Florencji. Fra Filippo, ur. ok. 1406, zm. 1469, ojciec Filippina. Zakonnik w klasztorze karmelitów we Florencji (zwolniony ze ślubów zakonnych w 1433) oraz w Padwie i Prato. Malował obrazy tablicowe (liczne Madonny z Dzieciątkiem, Zwiastowanie, Koronacja Marii, Adoracja Dzieciątka) Lizyp oraz freski (w chórze katedry w'Prato, w katedrze w Spoleto). Fra Filippo przejął od Masaccia silny, plastyczny, bryłowaty modelunek kształtów, jednak pod wpływem Fra Angelica i malarza w}. L. Monaco złagodził surowy, monumentalny styl przez liryczne ujęcie pełnych wdzięku postaci, jasną, żywą kolorystykę oraz wprowadzanie wielu elementów ornamentalnych w strojach bądź architekturze tła. Kładł nacisk na oddanie przestrzenności pejzażu lub architektury tła. Fra Filippo silnie oddziałał na dalszy rozwój malarstwa florenckiego XV w. Jego uczniami byli S. Botticelli i syn Filippino. Filipplno, ur. 1457, zm. 1504, syn i uczeń Fra Filippa; działał we Florencji (m.in. na zlecenia Medyceuszów) i w Rzymie. Był twórcą obrazów tablicowych (liczne Madonny z Dzieciątkiem i ze świętymi) oraz fresków (sceny z życia św. Piotra w kaplicy Brancaccich w kościele Santa Maria dcl Carmine we Florencji - uzupełnienia zespołu dawnych fresków, m.in. Masaccia, freski w kaplicy Carafa w Santa Maria sopra Minerva w Rzymie i w kaplicy Strozzich w Santa Maria No-vella we Florencji). Dekoracyjny, wielobarwny styl ojca wzbogacił - pod wpływem S. Botticellego i A. del Verrocchia - o dynamiczność kompozycji, elegancję giętkiego, płynnego rysunku linii i o pewną twardość modelunku. Wiele jego dziel jest bliskich stylowi Botticellego, stąd niekiedy trudności w precyzyjnym rozgraniczeniu twórczości obu malarzy. Lizyp, żył w IV w. p.n.e., rzeźbiarz gr. Nadworny portrecista Aleksandra III Wielkiego; twórca ok. 1500 posągów z brązu, przedstawiających bogów, herosów i ludzi. L. stworzył nowy kanon rzeźbiarski, różniący się proporcjami od kanonu Poli-kleta; postacie wyrzeźbione przez L. są smuklejsze, mają dłuższe ręce i nogi, mniejszą głowę (1/9 wysokości ciała) i szczupły korpus. W kompozycjach rzeźbiarskich dążył do uzyskania efektu głębi przestrzennej i dynamiki. Dzięki pogłębionej mimice oddawał stany psychiczne osób portretowanych. Najsłynniejsze rzeźby L.: Apoksyomenos (atleta ze skrobaczką), programowe dzieło nowego kanonu, przeciwstawiane Doryforosowi Po-likleta; Herakles, tzw. Farnese; Hermes wiążący sandał; Helios na kwadrydze i liczne portrety Aleksandra Wielkiego. Koncepcje artystyczne L. były kontynuowane i rozwijane w okresie hellenistycznym. Lorenzetti [lorencetti], bracia: Ambrogio i Piętro, malarze wł., przedstawiciele szkoły sieneńskiej XIV w. Rozwinęli styl mieszczący się między surowym monu-mentalizmem Giotta a liryczną subtelnością sieneńskiego malarza S. Martiniego, kładąc nacisk na logiczne umieszczenie figur w przestrzeni, na rozbudowanie obszernego tła (także pejzażowego), na żywą kolorystykę oraz bogactwo realiów (np. w strojach i typach postaci). Piętro, ur. ok. 1280, zm. 1348 (podczas epidemii dżumy); działał w Sienie. Wykonał wiele ołtarzy i pojedynczych obrazów tablicowych. Był też autorem jednego z zespołów fresków w kościele San Fran-cesco w Asyżu. Rozwinął styl mniej monumentalny i mniej realistyczny niż Ambrogio, bliższy typowemu, sieneńskiemu, dekoracyjno-lirycznemu malarstwu Duc-cia i Martiniego. Ambrogio, ur. 1290, zm. 1348 (podczas epidemii dżumy); działał w Sienie i krótko we Florencji. Autor obrazów i ołtarzy tablicowych, a przede wszystkim fresków w Palazzo Pubbiico w Sienie (Alegoria dobrych i zlych rządów). Alegoria ta ukazuje przewagę państwa roztropnie rządzonego (ma być nim Siena) nad państwem o złych rządach, prowadzących do Lorrain jego upadku i do grzeszności obywateli. Freski przedstawiają postacie w rozległym pejzażu (jednym z pierwszych w sztuce eur.) i zawierają wiele realistycznych scen rodzajowych. M. Prokopp Lorenzetti, Warszawa 1985. Lorrain [lorę] Ciaude (Le Lorrain, właśc. C. Gellee), ur. 1600, zm. 1682, franc. malarz i grafik, wybitny pejzażysta eur. Około 1613 opuścił rodzinną Lotaryngię i osiadł we Włoszech, przebywał gł. w Rzymie. Biblijne lub mit. tematy L. przedstawiał w formie scen w przesyconych światłem, często nadmorskich lub nadrzecznych pejzażach o charakterystycznej kulisowej kompozycji: pierwszy plan pogrążony w półcieniu, z zarysami klasycznych budowli lub zabudowań portowych, środek i tło zaś w głębi obrazu, zwykle z odbijającą refleksy świetlne wodą, jasne, przesiąknięte zamglonym, rozproszonym światłem; czasem z widzianym przez mgłę słońcem (Święto wiejskie, Pejzaż z młynem. Widok portu o zachodzie słońca. Wylądowanie Kleopatry w Tarsos, Odjazd sw. Urszuli). Harmonijne, stonowane barwy i subtelne oddanie światła w obrazach L. wywarły istotny wpływ na rozwój malarstwa pejzażowego XVIII i XIX w. (m.in. na twórczość W. Tume-ra). A. Lorenzetti Matka Boska karmiąca, ok. 1330 Magritte [magrit] Renę, ur. 1898, zm. 1967, malarz belg., przedstawiciel surrealizmu. Studiował w akademii w Brukseli, a następnie pracował w wytwórni tapet i w reklamie. Decydujące znaczenie dla M. miało zetknięcie się ze sztuką G. de Chiri-ca, pod której wpływem wykształcił własny styl, poszukujący niezwykłości w otaczających człowieka i z pozoru zwyczajnych przedmiotach czy sytuacjach (Dola człowiecza). Wrażenie niezwykłości uwypuklała precyzyjna, skrupulatna technika malarska, pozwalająca osiągać efekty fotograficznej iluzji (Filozofia w buduarze). R. Magritte Terapeuta, 1937 Operując doskonałym warsztatem akademickim, M. tworzył także surrealistyczne parafrazy słynnych obrazów, np. Mada-me Recamier J.L. Davida, obrazu, w którym leżącą postać kobiety zastąpił trumną w jej kształcie. Umiejętność wydobywania niezwykłości z banalnych przedmiotów, niewymuszone i spontaniczne efekty zaskoczenia oraz swoisty humor uczyniły sztukę M. bardzo popularną. K. Janicka Surrealizm, Warszawa 1985. Maillol [majol] Aristide, ur. 1861, zm. 1944, franc. rzeźbiarz i malarz. Studiował malarstwo w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu. Początkowo był związany z nabistami, duży wpływ wywarli na niego również P. Cezanne i P. Gauguin. M. zajmował się tkactwem artystycznym, prowadził pracownię w Banylus-sur-Mer. Od 1900 poświęcił się gł. rzeźbie, początkowo ulegając wpływom A. Rodina. M. rzeźbił w drewnie i kamieniu, gł. tematem były masywne i zwarte akty kobiet o ciężkich pełnych formach (Noc, Rzeka). Wykształcił własny, syntetyczny styl, wywodzący się z klasycznej rzeźby gr. i akcentujący walory przestrzenne bryły oraz rezygnujący z ekspresji indywidualnej i fak-turalnej. Wykonał pomniki C. Debus-sy'ego i Cezanne'a. Zajmował się też drzeworytniczą ilustracją książkową. Wiele rzeźb M. jest eksponowanych w Paryżu na wolnym powietrzu, m.in. w parku Tuileries. P. Kotula, P. Krakowski Rzeźba współczesna. Warszawa 1980. Makowski Józef Tadeusz, ur. 1882 w Oświęcimiu, zm. 1932 w Paryżu, malarz. Studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie (m.in. u J. Stanisławs- Malczewski T. Makowski Szewc, 1930 kiego i J. Mehoffera). W 1908 wyjechał do Paryża, gdzie zetknął się z ówczesną awangardą artystyczną, przede wszystkim z kubizmem. Po wybuchu I wojny światowej M. wyjechał do przyjaciela, malarza W. Słowińskiego do Bretanii (do której wracał kilkakrotnie), wyjeżdżał również do Owemii. W 1923 związał się z międzynarodową grupą malarzy działających w Paryżu, tzw. Ecole de Paris, z którą wystawiał w Galerii Berthe Weill. M. zapoczątkował wówczas własny styl, będący podsumowaniem dotychczasowych doświadczeń artystycznych - kubi-zmu, malarstwa hol., naiwnego realizmu w duchu twórczości malarza franc. H. Rousseau oraz poi. sztuki ludowej. Bohaterami obrazów M. są przeważnie dzieci, wyobrażone jako małe figurki, niemal kukiełki w spiczastych czapeczkach na głowach, pokazane w nastrojowych scenach życia domowego (przeważnie wiejskiego), scenach teatralnych, muzycznych czy maskaradowych (Kapela dziecięca). Malował też surowe w wyrazie kompozycje rodzajowe (Szewc - Le Sabotier), niekiedy skłaniające się ku grotesce (Skąpiec). M. pozostawił przeszło sześćset obrazów olejnych, kilka tysięcy rysunków, akwarel i rycin. W. Jaworska Tadeusz Makowski, Wrocław 1976. Malczewski Jacek, ur. 1854 w Radomiu, zm. 1926 w Krakowie, malarz, jeden z najwybitniejszych artystów Młodej Polski. Kształcił się w Krakowie w Szkole Sztuk Pięknych (m.in. pod kierunkiem J. Matejki, który dostrzegł wybitne zdolności młodego artysty i widział w nim swego następcę w dziedzinie malarstwa historycznego) oraz w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu. Po powrocie do kraju popadł w konflikt z Matejką, odmiennie pojmując zadania poi. malarstwa historycznego. Odbywał liczne zagraniczne podróże do Włoch i Monachium, brał udział jako rysownik kronikarz w wyprawie naukowej do Azji Mniejszej. Profesor, później rektor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, współzałożyciel Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka". W twórczości M. dominował początkowo nurt his-toryczno-patriotyczny, związany z martyrologią Polaków po powstaniu styczniowym oraz z poezją romantyczną, gł. z twórczością J. Słowackiego. Cykl obrazów, zw. cyklem syberyjskim, przedstawia poi. zesłańców w drodze na Syberię i tragedię ich katorgi. M. od jasnej, oszczędnej prostoty kompozycji przeszedł do kontrastów kolorystycznych, brutalizacji wyrazu w celu spotęgowania wrażenia bólu, nieszczęścia i osamotnienia, jakie przynosi śmierć na wygnaniu (np. wersje tematu Śmierć Ellenai). Również inne obrazy tego cyklu, przedstawiające codzienne zdarzenia z życia zesłańców (Niedziela w kopalni. Na etapie), nacechowane prozaicznością ujęcia, pozbawione wszel- Malewicz kiej pozy czy gestu, nabierają przejmującej, dramatycznej wymowy. Cykl syberyjski łączy sztukę M. z pozytywistycznym naturalizmem, większość jednak jego dzieł powstałych na przełomie XIX i XX w. należy do nurtu modernistycznego. Symboliczna, a nawet mistyczna wymowa kompozycji z tego okresu jest zarówno jedną z typowych cech sztuki modernizmu, jak i jedną z ważniejszych cech malarstwa M. Postacie i stwory symboliczne (chimery, fauny, rusałki, aniołowie) pojawiają się we wszelkiego rodzaju kompozycjach artysty: w portretach i autoportretach (np. Portret Adama Asnyka, Hamlet polski), w scenach rodzajowych, w pejzażach, w obrazach o tematyce biblijnej [Tobiasz w drodze). M. podejmował też charakterystyczne dla poi. modernizmu tematy: zaczerpnięte z baśni i legend ludowych (cykl Zatruta studnia), śmierci (obrazy z serii Thanatos), roli artysty i jego sztuki w życiu społeczeństwa (np. Melancholie, Biedne kolo) - tworzył nowy styl łączący elementy realizmu i ba-śniowości. Obrazy te cechuje żywa, nasycona gama barw i dysonansowe ich zestawianie. M. jest uznawany za jednego z najwybitniejszych i najoryginalniejszych malarzy poi., dzięki mistrzowskiej formie dzieł, wyraźnie patriotycznym ich treściom oraz swoistemu klimatowi polskości, emanującemu z jego obrazów. Największe zbiory prac M. znajdują się w muzeach narodowych w Poznaniu, Krakowie i Warszawie. A. Jakimowicz Jacek Malczewski i jego epoka. Warszawa 1970. Malewicz Kazimierz, ur. 1879, zm. 1935, malarz roś. pochodzenia poi. Studiował w Moskwie i wystawiał z awangardowymi ugrupowaniami (m.in. Bubnowyj walet, Gołubaja róża i Oslinyj chwost). W 1915 w Piotrogrodzie sformułował teorię artystyczną zw. suprematyzmem. K.. Malewicz Supreme, 1915 Po rewolucji październikowej prowadził działalność pedagogiczną na uczelni Wchutiemas. Przebywał w Warszawie i w Berlinie, gdzie opublikował traktat teoretyczny Świat bez przedmiotów (1927). Początkowo M. uprawiał malarstwo przedmiotowe o tematyce chłopskiej. Po zetknięciu się z futuryzmem i kubizmem twórczość M. ewoluowała w kierunku abstrakcji. Pierwszym dziełem suprema-tyzmu był Czarny kwadrat. Ewolucja artystyczna M., realizującego w praktyce swoją teorię, doprowadziła go do stworzenia dzieła, które stanowi zaprzeczenie wszelkiej sztuki wyobrażającej: Biafy kwadrat na bialym tle. Stopniowo rozwijając teorię suprematyzmu, M. odchodził od dotychczasowych form dwuwymiarowych i wprowadzał analogiczne konstrukcje trójwymiarowe, tzw. architektony i planity. Poszukiwał też dla swoich form zastosowania w urbanistyce. Działalność M. silnie oddziałała na twórczość poi. awangardy. Nawiązał do niej W. Strze-miński oraz artyści zrzeszeni w grupie Blok. A. Turowski W kręgu konstruklywizmu. Warszawa 1979. Ł.A. Żadowa Poszukiwania i eksperymenty. Warszawa 1982. Manet [mane] Edouard, ur. 1832, zm. 1883, franc. malarz i grafik. W 1850-56 studiował w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu. Na ukształtowanie się indywidualnego charakteru wczesnych dzieł M. wywarło wpływ dawne malarstwo wł., hiszp. i hol. (Tintoretta, Giorgiona, D. Velazqueza, F. Goi, F. Halsa), które artysta poznawał w Luwrze i podczas zagranicznych podróży do Włoch, Holandii, Niemiec, Austrii i Hiszpanii. Ważną inspiracją w twórczości M. był także drzeworyt jap. Mimo zdecydowanego sprzeciwu wobec kano- E. Manet Śniadanie na trawie, 1863 Manet nów akademickich, zabiegał o uznanie akademickiej krytyki. Po skandalu, jakim było wystawienie w 1863 w Salonie Odrzuconych Śniadania na trawie, nieprzychylnym głosom krytyki przeciwstawiali się obrońcy twórczości M., m.in. E. Zola i Ch. Baudelaire. Wokół M. skupili się wówczas zwolennicy nowych kierunków w sztuce, m.in. przyszli impresjoniści franc. (B. Morisot, C. Monet). Dwa najsłynniejsze obrazy M.: Śniadanie na trawie (współczesna transpozycja Koncertu Tycjana) oraz Olimpia (wzorowana na Śpiącej Wenus Tycjana), szokowały współczesnych zarówno niekonwencjonalnym ujęciem tematu (pokazanie nagiej kobiety bez pretekstu tematu historycznego czy alegorycznego), jak i nowatorstwem środków formalnych (wyraźny, 111 Mansart uproszczony rysunek, ograniczenie mo-delunku światłocieniowego, zwartość i oszczędność kompozycji). Pod wpływem impresjonistów M. rozjaśnił kolorystykę swych płócien, często malował je w plenerze (Barka Moneta, Bar w Folies-Berge-re), nie stosował jednak techniki dywizjo-nistycznej. M. stworzył też wiele grafik, ilustracji książkowych, a pod koniec życia doskonałe portrety w technice pastelu (Portret Irmy Brunner). Twórczość M. jest ważnym etapem rozwoju malarstwa nowoczesnego, stanowi jakby przejście od akademizmu i realizmu do impresjonizmu, do którego przedstawicieli M. bywa zaliczany. H. Perruchot Manet, Warszawa 1961. Mansart [masar] Francois, ur. przed 1598, zm. 1666, architekt franc., przedstawiciel barokowego klasycyzmu we Francji. Od 1636 architekt królewski. Przebudował zamek w Blois oraz Hotel Carnavalet w Paryżu, gdzie ponadto wzniósł kościół i klasztor Wizytek oraz kościół i klasztor Val-de-Grace (z franc. architektem i rzeźbiarzem J. Lemercierem), a także wiele domów. Najdoskonalszym dziełem M. jest pałac w Maison-Laffitte pod Paryżem, o charakterystycznej bryle i rozplanowaniu, z wysokimi dachami, ściętymi od góry, o oknach umieszczonych w ich strefie strychowej (tzw. dachy mansardowe, nazywane tak od nazwiska M.), na planie podkowy z wysuniętymi skrzydłami bocznymi oraz elewacjami opiętymi bogatym systemem pilastrów i półko-lumn. Mansart-Hardouin [masar arduę] Jules (właśc. J. Hardouin), ur. 1646, zm. 1708, architekt franc., przedstawiciel barokowego klasycyzmu we Francji. Kuzyn F. Mansarta (którego nazwisko dodał do swojego rodowego) i jego uczeń. Od 1674 działał jako architekt Ludwika XIV. Z racji piastowania godności dających duże uprawnienia (od 1685 pierwszy architekt króla, od 1699 nadintendent budowli królewskich) M.-H. odegrał ogromną rolę w rozwoju architektury franc. 2. pół. XVII w. Do najważniejszych należą jego dzieła w Wersalu, gdzie w 1677 objął kierownictwo robót, m.in. rozbudowa pałacu (prowadzona wspólnie z architektami franc. L. Le Vau i Ch. Le Brunem), kaplica pałacowa (zakończona po jego śmierci) i Grand Trianon - dwuskrzydłowy pałacyk z perystylem kolumnowym, łączącym dziedziniec z ogrodem. W Paryżu wzniósł m.in. kościół Inwalidów na planie centralnym, o monumentalnej, spiętrzonej bryle, opiętej systemem klasycznych porządków kolumnowo-pilastro-wych i zwieńczonej wielką, dynamicznie wysmukloną kopułą, nawiązującą do kopuły bazyliki św. Piotra w Rzymie projektu Michała Anioła. M.-H. wytyczył i rozplanował również jednolitą zabudowę dwóch paryskich placów: Vendóme i des Victoires. Budowle projektowane przez M.-H. łączą elementy baroku z klasycznym spokojem i umiarem. Mantegna [manteńja] Andrea, ur. 1431, zm. 1506, wł. malarz i grafik. Tworzył w Padwie, a następnie w Mantui, na dworze markizów Gonzaga. M. był zafascynowany ideą wskrzeszenia sztuki antycznej, studiował jej zabytki z naukową, archeologiczną dokładnością. Próbował odtworzyć formy antyczne wg wyobrażenia o starożytności jako epoce heroicznej. Postacie w dziełach M. są monumentalne, surowe, patetyczne. Sceneria jego obrazów, fresków i rycin - także tych o chrześcijańskich tematach - jest zabudowana architekturą klasyczną (np. cykl fresków z historią św. Jakuba w kościele degli Eremitani w Padwie). M. był jednym z pierwszych artystów renesansu po- Marconi dojmujących tematykę mit. i antyczną (Parnas, Triumf Cezara - cykl dziewięciu obrazów, Triumf Scypiona, liczne ryciny). Poza tematami mit. oraz tradycyjnymi tematami rei. (ołtarz kościoła San Zeno w Weronie, Madonna delia Yittoria) przedstawiał sceny z życia dworskiego (freski w Camera degli Sposi w Castello di San Giorgio w Mantui). Studia anatomiczne oraz perspektywiczne spożytkował m.in. dla namalowania Martwego Chrystusa, ujętego w skrajnym skrócie. Pierwszy w sztuce nowożytnej tworzył malowidła iluzjonistyczne (Camera degli Sposi - z motywem "otwarcia" realnej przestrzeni w iluzyjny przestwór nieba, widoczny na sklepieniu). Styl M. charakteryzuje: ostry, rzeźbiarski modelunek kształtów, przywodzący na myśl antyczne reliefy (nad którymi M. prowadził studia archeologiczne), plastyczność i kubicz-ność figur, zimna, czasem wręcz monochromatyczna kolorystyka, np. w obrazach en grisaille [czyt. a grizaj] - malowidłach wykonanych tylko kolorem szarym, naśladujących płaskorzeźbę. Twórczość M. miała fundamentalne znaczenie dla stworzenia repertuaru form wl. renesansu. Silnie oddziałała na malarstwo flo-renckie i weneckie XV i początku XVI w. oraz na sztukę niem., np. na twórczość A. Diirera. Marconi [markoni], rodzina artystów pochodzenia wl., działających w Polsce w XIX i XX w. Henryk, ur. 1792 w Rzymie, zm. 1863 w Warszawie, architekt, ojciec Karola, Leandra i Władysława. Początkowo uczył się rysunku pod kierunkiem ojca Leandra Marconiego (architekta wł.), następnie uczęszczał na uniwersytet i do akademii w Bolonii. Od 1815 poświęcił się wyłącznie architekturze. W 1822 sprowadzony do Polski przez gen. L. Paca w celu dokończenia prac przy pałacu w Dowspudzie pod Suwałkami. Osiadł w Warszawie. W 1851-58 profesor architektury w Szkole Sztuk Pięknych. Uczestniczył w powstaniu listopadowym 1831, a podczas powstania styczniowego 1863 wspomagał finansowo Rząd Narodowy. Pracował gł. w Warszawie, gdzie wzniósł m.in. pałac Paca na ul. Miodowej, kościół św. Karola Boromeusza na ul. Chłodnej, dworzec Kolei Warszawsko-Wie-deńskiej (nie istnieje), gmach Hotelu Europejskiego, gmach Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, kościół Wszystkich Świętych na pl. Grzybowskim. M. nawiązywał do form wł. renesansu oraz rzym. architektury pałacowej XVI w. Stosował też formy wywodzące się z ang. gotyku (pałace w Dowspudzie i w Chr-cynnie w Ciechanowskiem). Opublikował m.in. pracę O porządkach architektonicznych i Zbiór projektów architektonicznych 1838-43. Ferrante, ur. 1798 w Bolonii, zm. 1868 w Warszawie, rzeźbiarz i sztukator, brat Henryka, ojciec Leonarda. Studiował w akademii w Bolonii pod kierunkiem ojca, zajmując się gł. ornamentyką. W 1828 przybył do Warszawy, wezwany przez brata, z którym współpracował, dekorując wznoszone przez niego budowle. Twórczość Ferantego była ściśle związana z architekturą i ograniczała się do obiegowych form dekoracyjnych. Jego realizacje odznaczały się wysokim poziomem wykonawstwa. Karol, ur. 1826 w Warszawie, zm. 1864 we Florencji, malarz i rysownik, syn Henryka, brat Leandra i Władysława. W 1844 wyjechał do Włoch, gdzie studiował techniki malarstwa ściennego. W 1848 wstąpił do organizowanego przez A. Mickiewicza legionu poi. W 1850 wrócił do Warszawy i poświęcił się malarstwu dekoracyjnemu. Najważniejszym dziełem 1 11 Masaccio Karola była dekoracja sali posiedzeń Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Leandro, ur. 1834 w Warszawie, zm. 1919 w Montreux w Szwajcarii, architekt, syn Henryka, .brat Karola i Władysława. Architektury uczył się praktykując u ojca, z którym pracował m.in. przy budowie Hotelu Europejskiego. Jego twórczość reprezentuje dojrzałą fazę historyz-mu w poi. architekturze. Stosował eleganckie i drobne formy, nawiązujące do wł. i franc. renesansu. Do najwybitniejszych dzieł Leandra w Warszawie należą: willa W.E. Raua w Alejach Ujazdowskich 27, pałacyk Sobańskich w Alejach Ujazdowskich, pałac K. Zamoyskiego na ul. Foksal 1/2, synagoga na Tłomackiem (zburzona podczas II wojny światowej). Leonard, ur. 1835 w Warszawie, zm. 1899 we Lwowie, rzeźbiarz, syn Ferran-tego. Rzeźby uczył się w pracowni ojca oraz w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie, pod kierunkiem rzeźbiarza K. Hegla. W 1859 wyjechał w celu dalszego kształcenia do Rzymu. W 1862 wrócił do Warszawy i prowadził z ojcem zakład sztuka-torsko-kamieniarski. W 1874 przeniósł się do Lwowa. Do najważniejszych realizacji Leonarda w Warszawie należą: rzeź by z pałacu Kronenberga (nie zachowane), rzeźba z ołtarza w kościele Wszystkich Świętych, modele chłopców do fontanny ustawionej ob. przed kinem M uranów. Władysław, ur. 1848 w Warszawie, zm. 1915 tamże, architekt, syn Henryka, brat Karola i Leandra. Studiował architekturę w akademii w Petersburgu. W 1876 otrzymał tytuł architekta. Interesował się historią i konserwacją zabytków, był jednym z założycieli Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości. W projektach nawiązywał do architektury historycznej, gł. klasycystycznej i barokowej. Jedną z ważniejszych realizacji Władysława było wzniesienie hotelu Bristol w Warszawie; zaprojektował także wiele kamienic (większość nie istnieje); m.in. kamienicę Strzałeckiego w Alejach Ujazdowskich 26 oraz willę S. Dziewulskiego w Alejach Ujazdowskich 25. Masaccio [mazaczczio] (właśc. Tommaso di ser Giovanni Cassai), ur. 1401, zm. 1428, malarz wł. wczesnego renesansu. M. pracował gł. we Florencji, gdzie namalował freski: Wygnanie z raju. Grosz czynszowy. Kazanie św. Piotra, Chrzest tłumów. Uzdrawianie chorych w kaplicy Brancaccich w kościele Santa Maria del Masaccio Grosz czynszowy, fresk z kościoła Santa Maria del Carmine, Florencja, 1426-28 Matejko Carmine i Trójca Święta w kościele Santa Maria Novella. Wykonał także obraz dla kościoła Santa Maria del Carmine w Pizie. Jednym z największych osiągnięć M. była umiejętność oddania głębi przestrzeni przez zastosowanie precyzyjnej perspektywy linearnej, a także nowe, trójwymiarowe ujęcie postaci ukształtowanych plastycznie za pomocą światłocieni. Dzieła M. cechuje duża oszczędność i surowość form, nie ma w nich ozdobności i nadmiaru szczegółów. Monumentalna sztuka M., odbijająca od bardziej dekoracyjnego malarstwa quattrocenta, miała przełomowe znaczenie dla ukształtowania się sztuki renesansu. J. Takacs Masaccio, Warszawa 1982. Massys [masajs] (Matsys, Metsys) Quentin, ur. 1465 lub 1466, zm. 1530, malarz ni-derl.; działał w Antwerpii. We wczesnej twórczości (np. w ołtarzach Święta Rodzina i Opłakiwanie Chrystusa) rozwijał tradycję późnośredniowiecznego malarstwa XV w. (m.in. malarzy niderl. D. Boutsa, H. Memlinga, H. Boscha). Stopniowo wprowadzał do kompozycji zapożyczenia z renesansowej sztuki wł. (m.in. z dzieł Leonarda da Vinci), widoczne np. w Madonnie z Dzieciątkiem i sw. Janem Chrzcicielem (ob. w Muzeum Narodowym w Poznaniu). M. był współtwórcą tzw. manieryzmu antwerpskiego (ok. 1510-1540) - italianizującego kierunku malarskiego, łączącego tradycje niderl. (silną ekspresję i dramatyczność kompozycji, dynamiczne poruszenie figur, bogactwo ornamentalne) z wzorami wł. renesansu (dążność do harmonijnej kompozycji, idealizowane fizjonomie, poprawność perspektywiczna i anatomiczna, motywy architektury i ornamentyki renesansowej). M. był pierwszym niderl. twórcą obrazów rodzajowych (m.in. Bankier z żoną), które były naśladowane przez następne pokolenie malarzy. Przedstawiał też groteskowo-ka-rykaturalne typy ludzkie (Brzydka księżniczka, Starzec). M. słynął również jako znakomity portrecista, m.in. wybitnych humanistów (Erazm z Rotterdamu, Petrus Aegidius). Matejko Jan, ur. 1838 w Krakowie, zm. 1893 tamże, malarz, gł. przedstawiciel poi. malarstwa historycznego XIX w. Uczył się w Szkole Sztuk Pięknych (SSP) w Krakowie, gł. pod kierunkiem W. Łu-szczkiewicza. Następnie wyjechał na studia do akademii w Monachium, gdzie uczył się w pracowni H. Anschutza. Pobyt w akademii wiedeńskiej zakończył się zatargiem na temat zadanej kompozycji i M. powrócił do Krakowa. Od 1873 dyrektor SSP w Krakowie, również członek honorowy wielu akademii eur. i instytucji naukowych. Jako jedyny w dziejach malarstwa poi. otrzymał w 1878 od społeczeństwa symboliczne berło "na znak panowania w sztuce". Przez całe życie działał aktywnie na rzecz ochrony zabytków sztuki. Brał czynny udział w restauracji Sukiennic i kościoła Mariackiego w Krakowie, wykonał w nim polichromię nawy we współpracy z uczniami S. Wyspiańskim i J. Mehofferem. Już w czasach szkolnych M. przygotowywał się do roli malarza historycznego, gromadził materiały w archiwach i podczas wycieczek po kraju, a później również polonika zagraniczne (przerysy szczegółów stroju, uzbrojenia, wypisy z kronik, portrety osobistości historycznych). Owocem badań było wydanie pracy Ubiory w Polsce. W pierwszych obrazach M. uległ wpływom malarza franc. P. Delaroche'a, stosując właściwy mu typ kompozycji o skupionym napięciu i ograniczeniu akcji do niewielkiej liczby postaci (Otrucie królowej Bony, Jan Kochanowski z Urszulką). Cechy te można odnaleźć jeszcze w Stańczyku. Jednak przez nada- Matisse nie królewskiemu błaznowi własnych rysów M. odszedł od anegdoty i ilustracji historii w kierunku jej osobistego komentarza. Tendencje te uwidoczniły się w pełni w Kazaniu Skargi, gdzie M. stworzył na kanwie autentycznych wydarzeń syntezę danego momentu dziejów, wprowadzając do akcji osoby, które nie mogły brać udziału w przedstawionej scenie. Zainspirowany wybuchem powstania styczniowego, M. stworzył jedyny obraz dotyczący wypadków współczesnych, kompozycję alegoryczną Rok 1863 - Polonia. Kolejne dzieło Rejtan - upadek Polski przypominało po niedawnej klęsce przyczyny rozbioru Polski i jego winowajców. Rozrachunkowa postawa M. wobec przeszłości wykazywała zależność wielu jego poglądów od ówczesnej krakowskiej szkoły historycznej tzw. stańczyków, a zwł. od idei jednego z jej przywódców, pisarza i historyka J. Szujskiego. M. nie wyrzekł się nigdy historycznego morali-zowania, choć jego późniejsze obrazy stanowiły raczej gloryfikację narodowej przeszłości: Unia Lubelska, Batory pod Pskowem, Bitwa pod Grunwaldem, Hold pruski. Wiele płócien M. miało charakter swoistej publicystyki politycznej, a wydarzenia historyczne sens podwójny, gdyż były zarazem komentarzem wypadków bieżących z życia Polski i Europy w 2. pół. XIX w. Sens ten z czasem się komplikował i stawał nieczytelny bez słownego komentarza (najczęściej pisanego przez zaufanego sekretarza SSP - M. Gorzkowskiego). Największy zbiór pamiątek i dzieł M. znajduje się w Muzeum Narodowym w Krakowie, w specjalnym oddziale, w tzw. Domu Jana Matejki. J.M. Michałowski Jan Matejko, Warszawa 1979. K. Sroczyńska Jan Matejko, Warszawa 1976. J. Starzy-nski Jan Matejko, Warszawa 1973. Matisse [matis] Henri, ur. 1869, zm. 1954, franc. malarz, rysownik, grafik. Studio- H. Matisse Deser, 1908 wał w Paryżu, w Ecole des Beaux-Arts oraz w prywatnych szkołach: Academie Julian i Academie Carriere. Do ok. 1930 wiele podróżował do Hiszpanii, Rosji, Maroka, Ameryki Północnej i na Tahiti. Początkowo inspirował się impresjonizmem, potem postimpresjonizmem, m.in. twórczością V. van Gogha i P. Cezan-ne'a. Pod wpływem P. Signaca tworzył w technice pointylistycznej. Dążąc do oczyszczenia i zintensyfikowania koloru oraz uproszczenia formy, M. stał się jednym z gł. twórców i reprezentantów fowi-zmu. Powstało wówczas wiele najsłynniejszych jego obrazów: Kobieta w kapeluszu, Przepych, spokój i rozkosz. Radość życia. Taniec i Muzyka. Ulubione tematy obrazów -M. to sceny figuralne, wnętrza pracowni, akty (motyw odaliski), martwe natury, ptaki i kwiaty. Obrazy fowistyczne M. cechuje: uproszczony rysunek, płaska kompozycja, stosowanie nasyconej, abstrakcyjnej czystej plamy koloru, często dysonansowo zestawionej. Poza krótkim okresem zainteresowania kubizmem, M. pozostał wierny poszukiwaniom kolorystycznym, dążył do uzyskania coraz bardziej wyrafinowanego i ekspresyjnego kolorytu przy oszczędnej i syntetycznej Memling formie (Rumuńska bluzka, Wielkie czerwone wnętrze). Z obrazów M. emanuje zmysłowa radość życia, poczucie siły i równowagi duchowej. Oprócz malarstwa M. zajmował się również rzeźbą (zwł. w okresie kubistycznym), malarstwem ściennym (Taniec wykonany w hallu gmachu Fundacji Barnesa w Merion, Stany Zjednoczone), ceramiką, projektowaniem dekoracji i kostiumów teatralnych (m.in. do baletu Czerwone i czarne D. Szostakowicza) oraz tapiserii. M. uprawiał także rysunek, niezwykle lapidarny w formie, grafikę i ilustrację książkową (m.in. cykl ilustracji do Kwiatów zla Ch. Baudelaire'a). Wielkim i jakby syntetycznym dziełem M. było zaprojektowanie architektury, wyposażenia wnętrza, dekoracji malarskiej i rzeźbiarskiej kaplicy Dominikanek w Vence. Postawa twórcza i dzieło M. jest w dwudziestowiecznej sztuce przykładem głębokiego humanizmu, wyrażającego się w afirmacji życia i zmysłowym przeżywaniu świata. E. Thiel Henri Matisse, Berlin 1975. Mehoffer Józef, ur. 1869 w Ropczycach (Małopolska), zm. 1946 w Krakowie, malarz i grafik, przedstawiciel Młodej Polski. Studiował w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie pod kierunkiem J. Matejki (uczestniczył w wykonywaniu jego polichromii w kościele Mariackim), w Wiedniu i w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu. Od 1900 wykładowca w Krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Jeden z założycieli Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka", członek towarzystwa Polska Sztuka Stosowana. Twórczość M. ukształtowała się pod wpływem Secesji Wiedeńskiej, a także średniowiecznego franc. malarstwa witrażowego. Styl M. cechuje dekoracyjność linii i koloru, soczysta gama barwna, zamiłowanie do złoceń i ornamentów oraz wprowadzenie motywów ludowych, alegorycznych i symbolicznych. W twórczości M. gł. miejsce zajmują witraże i polichromie ścienne, które należą do największych osiągnięć poi. sztuki dekoracyjnej: cykl 13 witraży w katedrze we Fryburgu w Szwajcarii, witraże w katedrze na Wawelu (m.in. w kaplicach: Świętokrzyskiej i Szafrańców), polichromia Skarbca na Wawelu. Malował obrazy symboliczne (Dziwny ogród), wnętrza (Majowe sionce), pejzaże, a przede wszystkim liczne dekoracyjne portrety (wizerunki żony, autoportrety, Śpiewaczka). M. projektował dekoracje teatralne, wnętrza, meble. Zajmował się też grafiką użytkową, gł. książkową. T. Adamowicz Józef Mehoffer, Warszawa 1976. A. Ra-dajewski Józef Mehoffer, Warszawa 1976. Memling Hans, ur. między 1430 a 1440, zm. 1494, malarz niderl. Był prawdopodobnie uczniem R. van der Weydena w Brukseli i być może malarza niem. S. Lochnera w Kolonii. Mieszkał i tworzył w Brugii. Jego obrazy - zwykle pogodne, liryczne, pełne poezji i wdzięku - zyskały wielkie powodzenie u współczesnych. M. nawiązywał wielokrotnie do twórczości swych wielkich poprzedników, zwł. van der Weydena, szczególnie wtedy, gdy miał stworzyć obrazy o wymowie dramatycznej, np. Sąd Ostateczny (ob. w Muzeum Narodowym w Gdańsku). M. oddawał urodę ludzi i rzeczy czystymi, intensywnymi kolorami o przewadze barw ciepłych, miękkim modelunkiem. Do najlepszych jego dzieł należą wizerunki tronującej Madonny z Dzieciątkiem, portrety: Martina van Nieuwenhove, małżonków Portinari, ołtarze: Trzech Króli, Mistycznych zaślubin św. Katarzyny, Opłakiwania, Świętego Krzysztofa, Męki Pańskiej, relikwiarz ze scenami z legendy św. Urszuli. J. Białostocki, M. Walicki Hans Memling, ..Sąd Ostateczny", Warszawa 1981. P. Trzeciak Hans Memling, Warszawa 1977. Merlini Merlini Dominik, ur. 1730, zm. 1797, architekt wł., od ok. 1750 dziatający w Polsce. Był architektem królewskim, a następnie architektem Rzeczypospolitej. Pracował gl. dla króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Przebudował Zamek Ujazdowski, wnętrza Zamku Królewskiego w Warszawie. Prowadził budowę zespołu pałacowego w Łazienkach (m.in. pałac Na Wyspie - rozbudowa. Biały Domek, pałac Myśliwski, wodozbiór i Stara Pomarańczarnia z teatrem). Projektował pałac w Opolu Lubelskim, pałace w Jabłonnie i Królikamię w Warszawie. Jako architekt Rzeczypospolitej prowadził restaurację gmachów państwowych (przebudował Trybunał w Lublinie, w 1783 odbudował po pożarze pałac Krasińskich). M. przeszedł w twórczości ewolucję od form późnego baroku do klasy-cyzmu. Tworzył dzieła wyróżniające się indywidualnym charakterem na tle ówczesnej architektury klasycy stycznej. Przyczynił się do skrystalizowania typu wnętrza reprezentacyjnego, zw. wnętrzem w stylu Stanisława Augusta (zachował w nich cechy barokowe, zamiłowanie do mocnych form, kolorów i złoceń). W twórczości sięgał do koncepcji jednego z najwybitniejszych przedstawicieli wł. architektury XVI w. - A. Palladia (Króli-karnia). W. Tatarkiewicz Dominik Merlini, Warszawa 1955. Michał Anioł (właśc. Michelangelo Buo-narroti), ur. 1475, zm. 1564, wł. rzeźbiarz, malarz, architekt, poeta, jeden z najznakomitszych i najwszechstronniejszych artystów renesansu. Ambitny, ale i pełen kompleksów, był typem samotnika. Uczył się we Florencji - malarstwa u malarza wł. D. Ghirlandaia, rzeźby u Bertolda, kustosza rzeźb antycznych w Ogrodach Medycejskich św. Marka. W 1490-92 przebywał na dworze Loren- za de Medici, gdzie zetknął się ze środowiskiem humanistów florenckich. Przebywał gł. we Florencji lub w Rzymie, dokąd był wzywany przez kolejnych papieży w celu realizacji ich zamówień. Już w najwcześniejszych płaskorzeźbach Madonna na schodach. Walka Centaurów z Lapita-mi M.A. przezwyciężył styl wczesnego renesansu, stosując formy bardziej ruchliwe, o większej sile dramatycznej. Do wczesnych dzieł należą także rzeźba Bachus, Pięta w bazylice św. Piotra w Rzymie i ogromny (5,5 m) posąg Dawid (nie-gdyś przed Palazzo Vecchio, ob. w Akademii Sztuk Pięknych we Florencji). Mocna, atletyczna postać biblijnego bohatera Dawida została ujęta zgodnie z antycznym kanonem piękna i jest wyrazem podziwu M.A. dla starożytnych ideałów estetycznych. Z wczesnego okresu twórczości pochodzi również obraz Święta Rodzina (tzw. Tondo Doni). W tym czasie artysta przygotowywał także karton do fresku Bitwa pod Casciną, mającego zdobić Salę Wielkiej Rady w Palazzo Vecchio we Florencji. Choć fresk nie został wykonany, karton M.A. był dla wielu artystów "szkołą rysunku" muskularnych męskich postaci ruchu. W 1505 M.A. otrzymał od papieża Juliusza II zamówienie na realizację jego nagrobka w bazylice św. Piotra. Z powodu kłopotów finansowo-organizacyjnych, wynikłych po śmierci papieża, prace nad nagrobkiem nigdy nie zostały ukończone. M.A. wykonał natomiast kilka znakomitych rzeźb do tego nagrobka, m.in. Mojżesza (ustawionego na grobie Juliusza II w kościele San Piętro in Vincoli w Rzymie). W 1509-12 na zlecenie Juliusza II M.A. wykonał, choć podjął się tego niechętnie, dekorację sklepienia kaplicy Syk-styńskiej w pałacu watykańskim. Przez cztery lata pracował samotnie, wysoko na rusztowaniu. Dokonał podziału sklepie- Michal Anioł nią na pola za pomocą malowanych elementów architektonicznych. Na tle tej iluzyjnej architektury znalazły się też ilu-zyjne rzeźby - akty atletycznych młodzieńców, świadczące o doskonałej znajomości budowy ciała ludzkiego i o niezwykłej umiejętności oddania ruchu. W poszczególnych polach namalował sceny z historii biblijnych od stworzenia świata do czasów Noego, w niższej części sklepienia wyobraził proroków i sybille. W 1520-34 M.A. pracował, na zlecenie kardynała Giuliana de Medici, nad nagrobkami Medyceuszów w kościele San Lorenzo we Florencji. Giulianowi (księciu de Nemours), przedstawionemu jako witalny i pełen werwy wódz antyczny, towarzyszą personifikacje dnia i nocy; pogrążonemu w kontemplacji Lorenzo-wi (księciu Urbino) - uosobienia zmierzchu i świtu. Z inicjatywy Giuliana de Medici (już jako papieża Klemensa VII) M.A. wybudował przedsionek biblioteki medycejskiej (tzw. Laurenziany) przy kościele San Lorenzo we Florencji. Zastosował tam plastyczne, trójwymiarowe, dynamiczne formy architektoniczne, komponowane w nowy, niekonwencjonalny, odbiegający od klasycznych zasad sposób. W 1536-41, na zlecenie papieża Pawła III, M.A. namalował w kaplicy Sykstyńskiej olbrzymi fresk przedstawiający Sąd Ostateczny. Centralną postacią fresku jest at-letyczny Chrystus w typie heraklejskim ukazany w gwałtownym ruchu i dramatycznym geście rozdzielenia sprawiedliwych od potępionych. Cała kompozycja jest tłumna i burzliwa. Ruch odbywa się po linii owalu: potępieni opadają w otchłań, zbawieni unoszą się w niebiosach. Na zlecenie papieża M.A. zaprojektował rozwiązanie urbanistyczne Kapitelu w Rzymie, kontynuował budowę bazyliki św. Piotra, kształtując dolną partię centralnej Michał Anioł Mojżesz, 1513-16 budowli jako masywny blok, stanowiący monumentalny cokół pod potężną kopułą o przekroju półeliptycznym. W wieku 89 lat M.A. przebudował, na zlecenie papieża Pawła IV, część Term Dioklecjana w Rzymie na kościół Santa Maria degli Angeli. W ostatnich latach życia M.A. podejmował temat pięty, co mogło być wyrazem pogłębienia uczuć rei. Do najsłynniejszych należy Pięta, którą przeznaczył na swój grób (ob. w katedrze we Florencji) i nie ukończona Pięta Rondanini. M.A. pisał także poezje, których gł. tematem była miłość i śmierć; najchętniej posługiwał się formą sonetu (przekład poi. L. Staffa, 1922). W dziełach M.A. harmonia i statyka, które cechowały mistrzów dojrzałego renesansu, ustąpiła miejsca dramatycznej ekspresji, niepokojowi i dynamiczności Michałowicz z Urzędowa form. Twórczość M.A. nadała architekturze, rzeźbie i malarstwu nowy kierunek, zapowiadający przyszłe formy baroku. ł B. Nandini Spotkanie z Michałem Aniołem, Wrocław 1978. G. Papini Michał Anioł na tle epoki. Warszawa 1959. Michałowicz z Urzędowa Jan, ur. ok. 1530 w Urzędowie (Lubelskie), zm. ok. 1583 w Łowiczu, rzeźbiarz i budowniczy epoki odrodzenia. Uczył się w Krakowie w warsztacie któregoś z artystów wl. Tworzył również w Krakowie, gdzie od 1570 był mistrzem cechu. Dziełami M. z U. są: nagrobek biskupa B. Izdbieńskie-go w katedrze w Poznaniu, kaplice grobowe wraz z nagrobkami biskupów A. Zebrzydowskiego i F. Padniewskiego w katedrze na Wawelu (druga przebudowana gruntownie w XIX w.), nagrobek Urszuli z Maciejewskich Leżeńskiej w kościele w Brzezinach, kaplica grobowa prymasa J. Uchańskiego przy kolegiacie w Łowiczu wraz z nagrobkiem. W nagrobkach M. z U. w architektonicznej oprawie arkadowej, odznaczającej się bogatą ornamentacją, figury leżą w pozie uśpionej. Czerpał wzory z krakowskich dzieł rzeźbiarzy wł. poprzedniego pokolenia (m.in. B. Berrecciego), a dodatkowych inspiracji dostarczały mu wzorniki graficzne, gł. niderlandzkie. Łączył te elementy: wł., rodzimy i niderl. w indywidualny sposób, tworząc prace o odrębnym, poi. charakterze; w jego dziełach są widoczne cechy manieryzmu. E. Kozłowska-Tomczyk Jan Michalowicz z Urzędowa, Warszawa 1967. Michalowski Piotr, ur. 1800 w Krakowie, zm. 1855 w Krzyżtoporzycach pod Krakowem, malarz, przedstawiciel romantyzmu. Studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie i w Getyndze nauki przyrodnicze, humanistyczne, matematykę i ekonomię. Wiele podróżował, m.in. do Szwajcarii, Włoch, Francji, Czech, Bawarii, Belgii i Anglii. Pełnił wiele funkcji publicznych i społecznych: pracował w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu w Warszawie, zajmując się organizacją hutnictwa, był prezesem Rady Administracyjnej Krakowa. W czasie powstania listopadowego kierował produkcją broni i amunicji. Od 1837 mieszkał w rodzinnym majątku w Krzyżtoporzycach i Bolestraszycach w Przemyskiem. Malarstwa i rysunku uczył się w Krakowie u malarzy M. Stachowicza, J. Brodows-kiego i F. Lampiego. Tworzył wówczas rysunki i akwarele wskazujące na wpływ m.in. A. Ortowskiego. W Paryżu uczył się w pracowni franc. malarza i rysownika N.T. Charleta i studiował w muzeach dzieła dawnych malarzy hiszp., hol. i flam. Postanowił wówczas poświęcić się całkowicie malarstwu. Ze szczególnym zamiłowaniem rysował i malował (olejno i akwarelą) konie, zaprzęgi, dyliżanse. Tworzył pełne dynamiki sceny batalistyczne z wojen napoleońskich (kilka wersji bitwy pod Samosierrą) i z powstania listopadowego. Będąc pod urokiem Napoleona I, malował wielokrotnie jego portret konny i rzeźbił projekt pomnika. Malował portrety konne wodzów (np. S. Czar-nieckiego, K. Kniaziewicza), sceny wiejskie, zwierzęta domowe, znakomite studia głów chłopskich (Seriko), portrety rodziny (zwł. dzieci) i przyjaciół. Malarstwo M. odznacza się żywiołowością, syntetyczną, zwięzłą kompozycją,' swobodą rysunku, ekspresyjną gamą barwną oraz szkicową fakturą malarską. Temperament artystyczny M. nadał jego twórczości charakter w pełni indywidualny i oryginalny. J. Krzymuska Piotr Michalowski, Warszawa 1981. M. Masłowski Piotr Michalowski, Warszawa 1986. J.K. Ostrowski Piotr Michalowski, Warszawa 1988. Mieś van der Rohe [mis fan d. roe] Ludwig, ur. 1886, zm. 1969, architekt niem., Miro przedstawiciel funkcjonalnego nurtu w architekturze. Po I wojnie światowej działał w awangardowych ugrupowaniach artystycznych (Deutscher. Werk-bund i Novembergergruppe), finansował czasopismo konstruktywistów, utrzymywał kontakty z grupą De Stijl. W 1931-33 kierował Bauhausem. Od 1937 przebywał w Stanach Zjednoczonych. Profesor i dyrektor sekcji architektury w instytucie technicznym w Chicago. W swoich dziełach M. dążył do jak największej prostoty, spokoju i statyki; stosował szkieletowe konstrukcje metalowe i szklane ściany. Zmierzał do uzyskania w architekturze syntezy formy i techniki. Główne prace: dom czynszowy w osiedlu mieszkaniowym (tzw. Weissenhofsiedlung) na wystawie Werkbundu w Stuttgarcie, niem. pawilony na wystawie w Barcelonie i Wystawie Światowej w Paryżu (1937), zespół budynków Illinois Institute of Technolo-gy i wieżowce mieszkalne przy Lakę Sho-re Drive w Chicago, wieżowce Seagram Building w Nowym Jorku, Centrum Federalne w Chicago, gmach Galerii XX w. w Berlinie Zachodnim, Muzeum Sztuk Pięknych w Houston w Stanach Zjednoczonych. J. Bonta Ludwig Mieś van der Rohe, Warszawa 1983. Millet [mile] Jean Francois, ur. 1814, zm. 1875, malarz franc. Dzięki stypendium władz miasta Cherbourg trafił do pracowni malarza franc. P. Delaroche'a w Eco-le des Beaux-Arts, którą wkrótce porzucił dla samodzielnych studiów dawnego malarstwa w Luwrze. Dużą część życia spędził we wsi Barbizon w okolicach Paryża, gdzie prowadził własne poszukiwania malarskie, przebywając w środowisku barbizończyków. Indywidualny styl odnalazł M. w obrazach o tematyce chłopskiej. Wystawiając obraz Czyszczący zboże na salonie sztuki w 1848, M. od niósł sukces, otrzymał rządowe zamówienie na dzieło o podobnej tematyce. Innowacją M. było zerwanie z tradycyjnym w scenach wiejskich ujęciem rodzajowym i wprowadzenie dramatycznej powagi. Przez surową kolorystykę i dyscyplinę kompozycji uzyskiwał efekty monumentalne. Nawet w przedstawieniach poniżającej nędzy (Kobiety zbierające kłosy) wywoływał wrażenie godności, przywołując heroizm scen biblijnych. M. ukazywał pracę na roli, podporządkowaną przemianom natury (cykl Pory roku). W obrazach takich, jak: Siewca czy Człowiek z motyką realistyczne przedstawienia pracy, dzięki syntetycznej zwartości formy, uzyskiwały rangę symbolu związku z ziemią i ciężaru ludzkiego losu. Dzieła M. oddziaływały na ówczesną sztukę i literaturę, przemawiały także do szerokiej publiczności. Jego obraz Anio! Pański stał się jednym z najbardziej popularnych przedstawień ludowej pobożności. Klasyczna lapidarność kompozycji M. i ich siła wyrazu fascynowały późniejszych artystów, m.in. C. Pissarra, G. Seurata, a zwł. V. van Gogha. Francuscy pisarze i krytycy o malarstwie 1820-1876, Warszawa 1977. L. Nochlin Realizm, Warszawa 1974. Miro Joan, ur. 1893, zm. 1983, hiszp. malarz i rzeźbiarz. Studiował w Barcelonie. J. Miro Figury, ptaki, gwiazdy, 1946 Modigliani Początkowo ulegał wpływom kubizmu, fowizmu i ekspresjonizmu. Od 1919 przebywał w Paryżu, gdzie poznał środowisko artystów związanych z kubizmem i dadai-zmem. W 1925 wziął udział, obok S. Dali, w pierwszej wystawie surrealistów w Paryżu. Ukształtowany wówczas, indywidualny styl malarski M., łączący w sobie elementy surrealizmu i abstrakcji lirycznej wskazywał na inspiracje sztuką dziecięcą, prymitywną oraz malarstwem P. Kleego. Obrazy M. zbudowane z plam czystego koloru oraz prostych znaków i symboli pikturalnych (koła, kwadraty, gwiazdki, kropki, strzałki) cechuje atmosfera poetyckiej metafory i fantazji oraz poczucie humoru (np. Karnawal ariekina, Kobieta, ptak i gwiazda. Snobistyczny wieczór u księżniczki). W rzeźbie stosował charakterystyczną dla dadaistów i surrealistów metodę zestawiania przypadkowo znalezionych przedmiotów [franc. objet trome}, które stwarzały nieoczekiwaną, nadrealną formę, nierzadko - jak w dziełach M. - o cechach komicznych. M. zajmował się też malarstwem ściennym, ceramiką (np. dekoracje gmachów Harvard University w Stanach Zjednoczonych oraz UNESCO w Paryżu) i grafiką (litografią). M. Gutowski Miro, Warszawa 1974. K. Janicka Surrealizm, Warszawa 1985. Modigliani [modiijani] Amadeo, ur. 1884, zm. 1920, wł. malarz i rzeźbiarz. Studiował we Włoszech. W 1907 wyjechał do Paryża, gdzie związał się z międzynarodową bohemą artystyczną, nazwaną później Ecole de Paris. Zmarł w nędzy, wyniszczony gruźlicą, alkoholem i narkotykami. M. pozostawał początkowo pod wpływem P. Cezanne'a, H. Matisse'a i P. Picassa. Zainspirowany przez C. Bran-cusiego zajął się rzeźbą; tworzył postacie o syntetycznej formie, nawiązujące do sztuki murzyńskiej. Wkrótce poświęcił się wyłącznie malarstwu, tworzył gł. portrety i akty. Cechą malarstwa M. jest osobliwa deformacja postaci, odznaczających się smukłą sylwetką, długimi, "łabędzimi" szyjami, wydłużonym owalem twarzy pełnej melancholii i zadumy (Portret Zboro-wskiego). Forma ma charakter uproszczony i stylizowany, kształty otacza cienki, syntetyczny kontur. Subtelną i płynną linię wzmacnia dodatkowo jasny i świetlisty koloryt. Malarstwo M. pełne liryzmu i swoistej poetyki wykazuje związki z ekspresjonizmem i sztuką wł. cinquece-nta. M. zyskał sławę dopiero po śmierci, dzięki staraniom swego opiekuna, mar-szanda L. Zborowskiego. J. A. Cartier Modigliani, Akty, Warszawa 1973. M. Gutowski Afodigliani, Warszawa 1975. Mondrian Pięt, ur. 1872, zm. 1944, hol. malarz i teoretyk sztuki, twórca neoplas-tycyzmu. Odbył studia nauczycielskie, po których wstąpił do Akademii Sztuk Pięknych w Amsterdamie. Mieszkał w Holandii, Paryżu, Londynie i Nowym Jorku. Założyciel (wraz z Th. van Doesburgiem) P. Mondrian Kompozycja z czerwonym, żóllym i Ulękitnym, 1926 Monet czasopisma i grupy De Stijl, członek ugrupowań Cerele et Carre, Abstrac-tion-Creation. Początkowo malował pejzaże i martwe natury w konwencji realistycznej. W Paryżu zetknął się z kubizmem, co wywołało przełom w jego twórczości. Przez stopniowe upraszczanie formy w seriach "drzew", "fasad" i "mórz" M. eliminował pierwiastki mimetyczne (naśladujące naturę) i emocjonalne, dochodząc do kompozycji całkowicie abstrakcyjnych. Obrazy tytułowane Kompozycjami składały się z rozrzuconych na płaszczyźnie odcinków linii poziomych i pionowych w regularną siatkę geometryczną. Po powrocie do Holandii M. namalował serię obrazów, nazwanych Plus i minus, skomponowanych z czarnych kresek przecinających się pod kątem prostym. Kolory zostały zredukowane do trzech podstawowych: czerwieni, błękitu i żółci (Kompozycja z czerwonym, żółtym i błękitnym). W okresie działalności w De Stijl M. sformułował teorię neoplastycyz-mu (m.in. Le neoplasticism, 1921). Kompozycje M. stały się wówczas jeszcze bardziej uproszczone, tło niemal wyłącznie białe z kilkoma niewielkimi akcentami barwnymi, zagęściła się natomiast siatka czarnych linii. W okresie nowojorskim kompozycje M. stały się mniej oschłe, ożywione barwnymi już liniami i kwadracikami (Brodway Boogie- Woogie). M. wywarł decydujący wpływ na rozwój abstrakcji geometrycznej w malarstwie i na architekturę XX w. P. Overy De Stijl, Warszawa 1979. Monet [mone] Ciaude, ur. 1840, zm. 1926, malarz franc., jeden z twórców i najbardziej konsekwentny przedstawiciel impresjonizmu. Pierwsze kroki malarskie stawiał pod kierunkiem pejzażysty franc. E. Boudina w Hawrze. Następnie rozpoczął studia w niezależnej pracowni malarskiej C. Monet Impresja - wschód słońca, 1874 Academie Suisse i w pracowni malarza Ch. Gleyre'a w Paryżu, gdzie poznał: C. Pissarra, A. Sisleya, A. Renoira, z którymi wyjeżdżał na plenery w okolice Fon-tainebleau. Podróżował do Algierii, Anglii, gdzie zachwycił się twórczością J. Con-stable'a i W. Turnera, oraz do Holandii. Mieszkał w Argenteuil pod Paryżem, zbudował tam pływające atelier w łodzi na Sekwanie. W końcu osiadł w Giverny. W wyniku poszukiwań malarskich dotyczących koloru i światła doszedł do odkrycia zasady dywizjonizmu; odtąd używał już wyłącznie czystych barw widma, malując krótkimi "przecinkami", zacierającymi kontury przedmiotów. W Argenteuil powstały jego pierwsze prace impresjonistyczne (Regaty. Most w Argenteuil). W 1874 wziął udział w pierwszej wystawie impresjonistów, a tytuł pokazywanego przez niego obrazu Impresja - wschód słońca dał podstawę nazwy całego nowego kierunku. M. konsekwentnie rozwijał założenia impresjonizmu, tworząc cykle płócien pokazujących ten sam motyw pejzażowy w różnych porach dnia i warunkach atmosferycznych, przy odmiennym oświetleniu, przez zatarcie modelunku i konturów, osiągając efekty bliskie kom- Moore pozycjom abstrakcyjnym (Stogi siana, Katedra w Rouen, Nenufary). M. pozostał do końca wierny zasadom impresjonizmu, wrażany jest też za jednego z prekursorów abstrakcji lirycznej. Z. Kępiński Impresjonizm, Warszawa 1987. Moore [mur] Henry Spencer, ur. 1898, zm. 1986, ang. rzeźbiarz, grafik, rysownik. Studiował w Leeds i w Londynie. Podróżował do Francji i Wtoch. Profesor szkoły artystycznej, kurator Tatę Galery i Na-tional Galery w Londynie. Pierwsze rzeźby M. pochodzą z lat dwudziestych XX w. i są widoczne w nich wpływy plastyki prekolumbijskiej, afrykańskiej, etruskiej i rzeźby kubistycznej. Około 1930 w rzeźbie M. pojawiają się formy zbliżone do naturalnych. M. tworzył gł. rzeźbę przedstawiającą, której podstawowym tema- H. Moore Król i królowa, 1952-53 tem jest postać ludzka o monumentalnych, syntetycznych kształtach, traktowana jako jeden z elementów natury (np. Rodzina, Postać leząca. Król i królowa}. Zajmował się również problemem przestrzenności rzeźby, eksperymentował, zestawiając formy otwarte i zamknięte oraz drążąc otwory w bryle rzeźbiarskiej. Zasadniczą wartością wniesioną przez niego do rzeźby jest umiejętność integralnego połączenia dzieła rzeźbiarskiego z otoczeniem - z architekturą i pejzażem, wykorzystywanie w pełni naturalnych walorów tworzywa. M. jest autorem wielu ekspresyjnych rysunków, ilustracji książkowych i akwarel oraz sformułowań teoretycznych dotyczących sztuki. Twórczość M. wycisnęła piętno na współczesnej plastyce. A. Kotula, P. Krakowski Rzeźba współczesna. Warszawa 1980. Morando Bernardo, ur. ok. 1540, zm. 1600, wł. architekt i inżynier, od ok. 1570 działający w Polsce. Początkowo przebywał w Warszawie, gdzie prowadził prace przy Zamku Królewskim i kolegiacie św. Jana. Następnie pozostawał na usługach kanclerza wielkiego koronnego J. Zamoy-skiego, dla którego w 1579-1600 zaprojektował Zamość, w myśl wł. koncepcji "miasta idealnego". Budowa Zamościa (ukończona po śmierci M.) była największym przedsięwzięciem budowlanym w Polsce w końcu XVI w. Dziełem M. jest zarówno ogólny układ urbanistyczny i fortyfikacje, jak też poszczególne budowle Zamościa: pałac, ratusz, budynki akademii i bursy, arsenał, bramy miejskie, kamienice oraz kolegiata, na której wzorowano kościoły wzniesione w Lublinie i we Lwowie. M., tworząc Zamość, przeniósł do Polski wł. idee urbanistyczne, wprowadził nowy typ fortyfikacji bastionowych, tzw. nowowłoski, oraz stworzył charakterystyczny typ kamienicy Munch E. Munch Madonna, 1894 miejskiej, z podcieniami i attyką, naśladowany przez jego następców. S. Herbst Zamość, Warszawa 1954. J. Kowalczyk Kolegiata w Zamościu, Warszawa 1968. Moreau [moro] Gustave, ur. 1826, zm. 1898, franc. malarz i rysownik, współtwórca symbolizmu. Solidne wykształcenie akademickie otrzymał we Francji, u malarza akademickiego F. Picota, a następnie we Włoszech, gdzie studiował malarstwo renesansu i wczesnochrześcijańskie mozaiki. Od 1888 członek akademii, od 1892 profesor Ecole des Beaux-Arts, w której zasłynął jako jeden z najbardziej liberalnych pedagogów. Duży wpływ na sztukę M. wywarła twórczość A. Mante-gni, Michała Anioła oraz koloryt obrazów E. Delacroix. M. osiągnął niezwykłą maestrię faktury i kolorystyki w niezliczonych studiach olejnych i akwarelach, w wielkich zaś obrazach o złożonych odniesieniach literackich próbował połączyć je z drobiazgową budową form. Tematy czerpał z mitologii (m.in. motywy Edypa, Orfeusza), z Biblii (Salome, Sulamitka), z historii starożytnej (Aleksander Wielki), poszukując wspólnej podstawy dla różnorakich mitów. Podsumowaniem tej wizji miały być późne serie obrazów, nie w pełni jednak zrealizowane (Chimery, Życie ludzkości). Miał wielkie powodzenie w literackich kręgach parnasistów i symbolistów. Porównywany z ang. pre-rafaelitami, długo uchodził za malarza "literackiego": walory malarskie jego oryginalnie budowanych dzieł doceniono dopiero w XX w. Uczniami M. byli m.in. H. Matisse, G. Rouault i belg. symboli-ści. J.K. ffuysmans o sztuce, Wrocław 1969. Munch [munk] Edvard, ur. 1863, zm. 1944, norw. malarz i grafik, jeden z gł. reprezentantów ekspresjonizmu. Studiował w Oslo i w Paryżu, gdzie uległ wpływom V. van Gogha i P. Gauguina. W 1892-95 mieszkał i wystawiał w Berlinie, był związany z międzynarodową cyganerią artystyczną (A. Strindberg, S. Przybyszewski). W 1909 M. osiadł w Norwegii. Tworzył obrazy olejne oraz grafikę (litografię, drzeworyt i akwafortę). Zajmował się również fotografią. Podobnie jak inni członkowie berlińskiej bohemy, M. wzbudzał swoją otwartością kontrowersje, zgorszenie, ale również ogromny rezonans w środowisku artystycznym. M. malował kompozycje symboliczno-ekspresy-jne, podejmował tematy egzystencjalne: miłości i śmierci, walki płci. Dawał w nich wyraz nękającym go lękom, obsesjom erotycznym, poczuciu osamotnienia i rozpaczy, strachu przed chorobą i śmiercią (np. Zazdrość, Krzyk, Strach, Na drugi dzień. Madonna, Taniec życia, Śmierć w pokoju chorego). Dominującym Murillo elementem w obrazach M. była kreska, secesyjna linia konturu, ekspresyjna deformacja, przerysowanie, odrealnianie i kontrastowanie barw. Sztuka M. wywarła duży wpływ na rozwój sztuki XX w., a zwł. na niem. ekspresjonizm. Największa kolekcja prac M. znajduje się w muzeum M. w Oslo. A. Osęka Munch, Warszawa 1978. Murillo [muriijo] Bartolome Esteban, ur. 1617, zm. 1682, malarz hiszp. Uczył się, mieszkał i tworzył w Sewilli, gdzie zetknął się z dziełami mistrzów baroku hiszp., m.in. D. Velazqueza, F. de Zurbarana. Szybko zyskał uznanie i wysoką pozycję jako malarz. W 1660 M., wraz z innymi artystami, założył w Sewilli akademię i pełnił przez kilka lat funkcję jej prezesa. Pierwszą znaną pracą M. był cykl 11 obrazów dla klasztoru Franciszkanów, ze scenami z życia świętych zakonnych (m.in. Kuchnia aniołów. Śmierć sw. Klary, Święty Diego z Alcala karmiący ubogich). W późniejszym okresie M. otrzymywał kolejne duże i prestiżowe zlecenia na cykle obrazów: dla katedry w Sewilli (Święty Izydor, Święty Leander, Święty Antoni), dla szpitala-przytułku de la Caridad (m.in. Święta Elżbieta pielęgnująca chorych) i dla szpitala de los Venerables Sa-cerdotes (m.in. Niepokalane Poczęcie), dla kościoła Kapucynów w Kadyksie. W pierwszych dziełach M. stosował formy dość surowe: mocny światłocień, na-turalistyczną, pełną powagi, a nawet brutalności charakterystykę postaci, stabilną kompozycję. Po wizycie w Madrycie wprowadził bardziej swobodną technikę malarską: luźno i płynnie kładzioną plamę barwną, jaśniejszą kolorystykę, charakterystyczne mgliste zatarcie konturów, nadające modelunkowi kształtów miękkość, a wyrazowi - liryczny nastrój. M. przedstawiał gł. tematy rei., rozpowszech nił ikonograficzny typ Immaculaty (czyli Marii Niepokalanego Poczęcia). Tworzył też malownicze i pełne wdzięku scenki rodzajowe, ukazujące ulicznych chłopców bawiących się, żebrzących, jedzących owoce itp. M. miał wielu uczniów. Ceniono go w XVII i XVIII w. także poza Hiszpanią, zwł. w Anglii i we Francji, gł. za wyrafinowanie kolorystyczne i wirtuozerską płynność i miękkość materii malarskiej. M.H. Takacs Bartolome Esteban Murillo, Warszawa 1978. Myron, żył w V w. p.n.e., rzeźbiarz gr.; mistrz w przedstawianiu postaci ludzkiej w ruchu, a także w realistycznym wyobrażaniu zwierząt, ceniony za znawstwo Myron Dyskobol, kopia Myron anatomii. Wykonywał w brązie posągi sportowców i rzeźby zwierząt. Prace M. nie zachowały się. Współcześnie zrekonstruowano z kopii rzym, dwa jego dzieła: Dyskobola, ukazanego tuż przed wyrzuceniem dysku, oraz grupę rzeźbiarską Atena i Marsjasz, przedstawiającą scenę sporu o flet między nagim bożkiem leśnym a pełną dostojeństwa, odzianą w udrapowaną szatę boginią Ateną. W przekazach literackich są wymieniane też inne posągi M., z których w starożytności najbardziej cenione były Jałówka (wystawiona na Akropolis ateńskiej) oraz rzeźba szybkobiegacza Ladasa. N Nacht-Samborski Artur Stefan (właśc. A. Nacht), ur. 1898 w Krakowie, zm. 1974 w Warszawie, malarz, pedagog, pochodzenia żydowskiego. Studia malarskie odbył w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, w pracowni malarza i grafika W. Weissa i J. Mehoffera. Następnie przebywał w Berlinie, gdzie poznał m.in. W. Kandinsky'ego i P. Kleego. Członek ugrupowania kapiści. W 1924 wyjechał wraz z kapistami do Paryża. W 1939 wrócił do Krakowa, zostawiając w Paryżu swoje obrazy, które zaginęły w czasie wojny. Podczas okupacji niem. mieszkał w zajętym przez Armię Czerwoną Lwowie, po wkroczeniu Niemców ukrywał się. W 1942 dzięki pomocy przyjaciół przeniósł się do Warszawy, gdzie uzyskał metrykę i dokumenty na nazwisko Stefan Ignacy Samborski. W 1947^9 profesor Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Sopocie, w 1949-69 Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Twórczość N.-S. kształtowała się pod wpływem ekspresjo-nizmu i formizmu, skąd przejął umiejętność konstrukcyjnego i jasnego budowania rytmiki obrazu. Najczęstszym tematem obrazów N.-S. jest martwa natura, kwiaty, liście fikusa w wazonach ustawianych na stołkach; w obrazach tych łączył wyrazisty, precyzyjny rozkład elementów z niezwykłym wyczuciem kolorystycznym i wielką swobodą malowania. Postać ludzką sprowadzał do prostej, jakby lalko-watej figury o charakterystycznej ekspresji twarzy (szczególny wyraz oczu i ust). N.-S. nie udostępniał za życia swoich prac; pokazane zostały dopiero po jego śmierci. N.-S. był jednym z najoryginalniejszych współczesnych malarzy poi., a jego osobowość, postawa artystyczna i praca pedagogiczna oddziałały na wielu poi. artystów. J. Pollakówna Malarstwo polskie. Między wojnami 191S-1939, Warszawa 1982. Nash [nasz] John, ur. 1752, zm. 1835, ang. architekt i urbanista. Kształcił się u architekta ang. R. Taylora. Praktykę budowlaną rozpoczął w 1780 w Londynie. W 1783 przeniósł się do Walii. Tam poznał planistę i projektanta ogrodów H. Reptona, z którym zaprojektował wiele rezydencji wiejskich. Wyznawca pluralizmu stylistycznego, stosował w swoich budowlach różne konwencje stylistyczne - gotycką (Ravensworth Castle), klasyczną (Rockingham w Irlandii), wł. styl wiejski (willa Cronkhill w Shropshi-re), również indyjski i chiński (Royal Pa-vilion w Brighton). Największym dziełem N. było założenie Regent's Park i Regent Street w Londynie. Tu również w latach dwudziestych XIX w. wytyczył Trafalgar Square i Suffolk Street oraz rozpoczął budowę pałacu Buckingham. N. jest uważany za najwybitniejszego przedstawiciela stylu malowniczego ang. architektury przełomu XVIII i XIX w. Nolde Emil (właśc. E. Hansen), ur. 1867, zm. 1956, niem. malarz i grafik, przedstawiciel ekspresjonizmu. N. należał do artystów pracujących bez skodyfikowanego systemu teoretycznego i komponował obrazy na zasadzie spontanicznej autowy-powiedzi. Studiował w Monachium, Paryżu i Kopenhadze. Należał do ekspres-jonistycznego ugrupowania Die Briicke, w 1910-12 był współtwórcą ekspresjonis-tycznej grupy Neue Secession, od 1931 Norblin de la Gourdaine J. Nash, Royal Pavilion, Brighton, 1815-18 członkiem akademii. Wiele podróżował, brał udział w ekspedycji do Nowej Gwinei. Większość dzieł N. skonfiskowano w okresie hitlerowskim. Po wojnie zamieszkał w Seebiill, na pograniczu duń-sko-niem., gdzie znajduje się fundacja jego imienia. Początkowo inspirował się impresjonizmem, malował kwiaty i motywy ogrodowe. Od 1909 tworzył obrazy rei. (Ostatnia Wieczerza), ujawnił również zainteresowania Wschodem (Maria Egipcjanka). Owocem wyprawy do Nowej Gwinei był cykl akwarel z pejzażami morskimi i egzotycznymi scenami rodzajowymi. W okresie późniejszym N. malował gł. krajobrazy i portrety. W pejzażach stosował ostre kolory, a kształty rozmywał w świetle barw. W portretach zachowywał gruby rysunek pędzla, tworzący charakterystyczny kontur. N. dążył do maksymalnego uproszczenia formy, stosował żywą, swobodną plamę barwną, deformował • i prymitywizował kształty. N. był również bardzo cenionym grafikiem (gł. drzeworyty). Przypisane przez krytyków N. miano pesymisty, znalazło najpełniejsze potwierdzenie właśnie w grafikach, w kontrastujących ze sobą ekspresyjnych plamach bieli i czerni (Prorok). N. Lynton Ekspresjonizm, w: Kierunki i tendencje sztuki nowoczesnej, praca zbiorowa, Warszawa 1980. J. Willet Ekspresjonizm, Warszawa 1976. Norblin de la Gourdaine [norblę do la gurden] Jean Pierre (Jan Piotr), ur. 1745, zm. 1830, franc. malarz, rysownik i grafik; działał gł. w Polsce. Kształcił się w akademii w Paryżu. Początkowo wykonywał kopie rytownicze dzieł innych malarzy i malował sceny batalistyczne. W 1774-1804 przebywał w Polsce, związany z dworem Czartoryskich. Dla ich rezydencji w Powązkach malował sceny Nowicki parkowe z dworskim towarzystwem w tradycji A. Watteau oraz dekoracyjne panneau. Podejmował też tematy mit., dla Arkadii Radziwiłłów stworzył plafon Aurom, nawiązujący do franc. wzorów klasycystycznych. W sposobie malowania przejął lekką manierę rokokową F. Bou-chera i fakturalne efekty J. H. Fragonar-da. W akwafortach i rysunkach tuszem imitował Rembrandta. Największą popularność zdobyły mu w Polsce rysunki i gwasze ze scenami rodzajowymi ze wsi, sceny z sejmu i z powstania kościuszkowskiego (Wieszanie zdrajców w Warszawie). Po powrocie do Francji, N. wykonał cykl albumów z kostiumami poi. i widoki Puław, mające wartość dokumentalną. Charakteryzowały się one realistycznym zacięciem i sugestywnością kreski. W tej samej, rodzajowej poetyce N. malował też sceny z życia Paryża. Uczniami N. byli w Polsce A. Orłowski oraz rysownik i grafik M. Płoński. Z. Batowski Norblin, Lwów 1911. Nowicki Maciej, ur. 1910 na Syberii, zm. 1951 w Egipcie, architekt. Studiował na Politechnice Warszawskiej. Po II wojnie światowej pracował w Biurze Odbudowy Stolicy. Od 1948 profesor w Szkole Architektury w Raieigh w Stanach Zjednoczonych. Zaprojektował gmach Województwa w Łodzi (z R. Sołtyńskim), dom turystyczny w Augustowie, poi. pawilon na Wystawę Światową w Nowym Jorku (1939), a także liczne wnętrza; zajmował się też grafiką użytkową (plakaty, ilustracje książkowe). Po II wojnie światowej brał udział (z E. Saarinenem) w projektowaniu budynków uniwersytetu w Bran-dais i gmachu Organizacji Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku (projekt nie zrealizowany) zrealizował pawilon wysta-wowo-widowiskowy Paraboleum w Ra- leigh, ośrodek handlowy w Los Angeles. Wykonał również urbanistyczne projekty miasta Czandigarh w Indiach oraz projekt kościoła i internatu dla ociemniałych w Laskach pod Warszawą. T. Barucki Maciej Nowicki, Warszawa 1980. Nowosielski Jerzy, ur. 1923 w Krakowie, malarz, teoretyk sztuki, świecki teolog prawosławny. Naukę rozpoczął w 1940 w okupacyjnej namiastce akademii, w tzw. Kunstgewerbeschule w Krakowie. Poznał tam artystów skupionych wokół T. Kantora: S. Brzozowskiego, K. Mikulskiego, J. Sterna, M. Jaremę. W 1942 wstąpił do nowicjatu ławry św. Jan Chrzciciela pod Lwowem, który opuścił po kilku miesiącach. W Muzeum Ukraińskim we Lwowie zapoznał się z malarstwem ikon. Po II wojnie światowej rozpoczął studia w Akademii Sztuk Pięknych (ASP) w Krakowie, uczestniczył jednocześnie w ruchu młodych plastyków. W 1950-54 nie wystawiał. Od 1973 profesor ASP. N. dokonał w swoim malarstwie twórczej syntezy tradycyjnego kanonu "ikonowego" z nowoczesnym sposobem malarskiej ekspresji. Proste i syntetyczne kompozycje buduje w równym stopniu za pomocą środków abstrakcyjnych jak i realistycznych J. Nowosielski Dziewczyny na statku, 1981 Nowosielski (Bitwa o Addis Abebę, cykl Villa dei Mis-teri). Maluje również ikony i polichromie cerkiewne i kościelne (kościół Ducha Świętego w Tychach, kościół w Wesołej pod Warszawą). N. należy do najwybit niejszych poi. malarzy współczesnych, akcentujących rolę sztuki w przekazywaniu treści duchowych. J. Nowosielski Inność prawosławia. Warszawa 1991. Z. Podgórzec Wokal ikony. Rozmowy z Jerzym Nowosielskim, Warszawa 1985. o Oldenburg Cłaes, ur. 1929, amer. rzeźbiarz i grafik, pochodzenia szwedzkiego, przedstawiciel pop-artu. Obywatelstwo amer. uzyskał w 1953. Studiował w Yale Univer-sity w New Haven, a następnie w szkole artystycznej w Chicago. W 1956 osiadł w Nowym Jorku, gdzie zetknął się z amer. malarzami i twórcami happeningów A. Kaprowem, J. Dinem oraz G. Sega-lem. Wspólnie z nimi aranżował happeningi i environment, których tematem była wegetacja człowieka wśród otaczających go przedmiotów. W 1961 otworzył sklep (The Storę), w którym oferował malowane, gipsowe repliki środków spożywczych i sprzętów domowych (m.in. powiększone gipsowe sandwicze). Zostały one uznane za najbardziej radykalne wyzwanie wobec publiczności, jakie wyszło z kręgu pop-artu. Równie szokujące były "miękkie rzeźby": maszyny do pisania, umywalki, nożyce wykonane z miękkich tworzyw, wypełnione gąbką oraz ogromnych rozmiarów absurdalne "pomniki" przedmiotów codziennego użytku (Gigantyczny worek do lodu, Szminka do ust). W twórczości O. dużą rolę odgrywa ironia i dystans wobec wartości kultury masowej, jak również wyczucie możliwości operowania skalą dla uzyskania nowych, zaskakujących efektów. U. Czartoryska Od pop-artu do sztuki konceptualnej, Warszawa 1973. Orłowski Aleksander, ur. 1777 w Warszawie, zm. 1832 w Petersburgu, rysownik, malarz, ilustrator, grafik. Dzięki protekcji I. Czartoryskiej, oddany we wczesnej młodości na naukę rysunku. Następnie trafił do warszawskiej pracowni J. P. Nor-blina. Brał udział w powstaniu kościuszkowskim, a jego prace z tego okresu są kronikarskim zapisem powstania. Od ok. 1802 przebywał na Litwie, skąd przez Gdańsk udał się na stałe do Petersburga. Jako nadworny rysownik-batalista wielkiego księcia Konstantego był związany z dworem carskim i jego kręgami, na których zamówienie pracował. Utrzymywał stosunki z polonią petersburską (wspomniany przez A. Mickiewicza w Panu Tadeuszu). Członek Towarzystwa Naukowego w Krakowie. W 1809 za Biwak Kozaków uzyskał tytuł akademika. Podczas pobytu w Warszawie, pod wpływem Nor-blina rysował wypadki powstańcze oraz liczne studia rodzajowe (sceny z życia miejskiego i poi. wsi), wykazywał zacięcie realistyczne, zmysł obserwacji, a w scenach figuralnych skłonność do karykatury; w okresie późniejszym ujawniła się ona w pełni w licznych "typach charakterystycznych". W Rosji tworzył gł. sceny batalistyczne, podejmował też często motyw jeźdźca wschodniego (Tatara, Czer-kiesa itp.), w duchu romantycznego orien-talizmu. Był mistrzem ołówkowego lub wykonywanego tuszem wrażeniowego szkicu. Pierwszy w Rosji zaczął uprawiać litografię, dzięki której spopularyzował swoje prace za granicą. Wywarł wpływ na sztukę romantyzmu w Rosji i w Polsce (m.in. na P. Michałowskiego). H. Cękalska-Zborowska Aleksander Orłowski, Warszawa 1962. M. Porębski Malowane dzieje. Warszawa 1961. P Padovano Jan Maria (właśc. Gianmaria Mosca), ur. ok. 1493, zm. 1574, wł. rzeźbiarz i architekt, od ok. 1532 działający w Polsce. We Włoszech działał w Padwie, gdzie wykonywał drobne prace rzeźbiarskie o tematyce mit. i rei. W Polsce pracował dla Zygmunta I Starego oraz jego rodziny, a także dla duchownych i świeckich mecenasów. Główne prace P.: cztery medale dla rodziny królewskiej, nagrobki biskupa S. Oleśnickiego w katedrze w Poznaniu, biskupa S. Maciejowskiego w katedrze na Wawelu oraz najwyższy w Polsce (ponad 11 m) - nagrobek hetmana J. Tarnowskiego i jego syna w katedrze w Tarnowie, cyborium w kościele Mariackim w Krakowie i nisze dla nagrob- A. Palladio, Villa Rotonda, Vicenza, 1550 ków królewskich w kaplicy Zygmunto-wskiej na Wawelu. W swej twórczości rzeżbiarsko-arehitektonicznej stosował formy harmonijnego i powściągliwego klasycyzmu weneckiego. Z prac architektonicznych P. najważniejsza jest przebudowa krakowskich Sukiennic, które ozdobił rzeźbiarską attyką; stała się ona wzorcem naśladowanym w poi. architekturze w XVII w. H. Kozakiewiczowa Rzeiba XVI wieku w Polsce, Warszawa 1985. Palladio Andrea (właśc. A. di Piętro), ur. 1508, zm. 1580, wł. architekt i teoretyk architektury; działał gł. w Vicenzy i Wenecji oraz ich okolicach. Budowle P. były wzorowane na rzym. sztuce antycznej; Palloni charakteryzuje je wielki porządek, układy osiowe i centralne, monumentalna prostota i harmonia oraz pewien chłód, wyni-kający* ze stosowania "czystej" architektury, pozbawionej zbyt bogatej dekoracji. Ich proporcje są harmonijne, starannie wyważone. W Yicenzy, nazywanej miastem Palladia, zbudował kilka pałaców (m.in. Palazzo Thiene, Palazzo Chierica-ti) oraz wiele will, zarówno w samym mieście, jak i w okolicach; najbardziej znaną z nich jest Villa Rotonda. W Wenecji wzniósł dwa kościoły: San Giorgio Maggiore i II Redentore. Zaprojektował też w Vicenzy teatr, wzorowany na budowlach antycznych (Teatro Olimpico). P. jest autorem traktatu architektonicznego Cztery księgi o architekturze, w którym zawarł widoki i projekty budowli oraz swoją teorię architektury. Twórczość P. silnie oddziałała na architekturę czasów późniejszych i stała się podstawą opierającej się na regułach starożytnych architektury neoklasycystycznej XVIII i XIX w., zwł. w Anglii. W Polsce wpływ dzieł P. zaznaczył się m.in. w budowlach D. Merliniego (Królikarnia w Warszawie) i S. Zawadzkiego (pałac w Lubostroniu), nawiązujących do Villa Rotonda. Palloni Michel Angelo, ur. 1637, zm. ok. 1712, malarz wł., od 1674 działający w Polsce, twórca barokowych polichromii ściennych. Początkowo na usługach litewskiej rodziny Paców, od ok. 1684 nadworny malarz Jana III Sobieskiego. Zmarł prawdopodobnie w Węgrowie. Wprowadził do Polski rzym. manierę dekoracji iluzjonistycznej, wg G. L. Berni-niego, polegającą na łączeniu stiuku z malowidłem w celu uzyskania maksymalnego efektu iluzji przestrzennej (dekoracja freskowa w kościele Kamedułów w Pożajściu na Litwie). Do najlepszych dekoracji P. zalicza się fresk w kaplicy pomisjonarskiej w Łowiczu. P. był też bystrym obserwatorem i odtwórcą poi. realiów XVII w., czemu dał wyraz w kompozycji malarskiej na ścianach kaplicy św. Kazimierza przy katedrze w Wilnie. W Warszawie przetrwały jego malowidła w pałacu wilanowskim {Historia Psyche; w galeriach) oraz w zakrystii kościoła (dawniej Kamedułów) na Bielanach (Ofiara Salomona). P. wykonał malowidła w kościele farnym w Węgrowie, w których uwagę zwracają iluzjonistyczne freskowe ołtarze - rzadkość w poi. sztuce XVII w. - oraz malowidła w kościele poreformackim w Węgrowie. M. Karpowicz Działalność artystyczna Michelangela Palloniego w Polsce, Warszawa 1967. Pankiewicz Józef, ur. 1866 w Lublinie, zm. 1940 w La Ciotat (Francja), malarz i grafik. Studiował w Klasie Rysunkowej w Warszawie u W. Gersona, następnie w akademii w Petersburgu. W 1889 był wraz z W. Podkowińskim w Paryżu. Odbył podróże do Holandii, Belgii, Włoch, Anglii i Francji. Profesor Akademii Sztuk Pięknych (ASP) w Krakowie. Okres 1914-23 spędził w Hiszpanii i Francji. Od 1925 prowadził w Paryżu filię krakowskiej ASP. P. malował początkowo w duchu realizmu pod wpływem A. Gieryms-kiego {Targ za Żelazną Bramą). Od pierwszego pobytu w Paryżu był zafascynowany impresjonizmem. Inspirowała go również sztuka jap., dzieła P. Cezanne'a, przejściowo kubistów, a także dawnych malarzy hol. i wł. (zwł. Wenecjan). Szczególny wpływ wywarły na P. dzieła P. Bonnarda, z którym łączyła go długoletnia przyjaźń. Malował wówczas pejzaże o motywach franc. i poi. {Targ na kwiaty, Rynek Starego Miasta w nocy). Ulegał także wpływom symbolizmu {Łabędzie w Ogrodzie Saskim). Po 1900 malował portrety, martwe natury, kompozycje fi- Parmigianino guralne we wnętrzach {Wizyta), liczne pejzaże, m.in. z Saint-Tropez, La Ciotat, Wenecji, odznaczające się syntetyczną formą i intensywną gamą barwną. P. uprawiał grafikę (techniką akwaforty i suchej igły), którą cechuje oszczędność, delikatność i precyzja kreski, sugestywny nastrój i malarskość. P. przeniósł na grunt poi. impresjonistyczną metodę twórczą, a przez licznych swoich uczniów (gl. kapistów) wpłynął na ukształtowanie się koloryzmu w poi. malarstwie XX w. A. Ligocki Józef Pankiewicz, Warszawa 1973. Parlerowie, rodzina niem. architektów, kamieniarzy i rzeźbiarzy, działających w XVI i XV w. w pd. Niemczech, w Czechach, na Morawach i w Austrii. Najwybitniejszymi przedstawicielami P. byli: Heinrich (st.), Peter i Heinrich (ml.). P. rozwinęli styl późnego gotyku w niem.--czes. architekturze i rzeźbie. Główne dzieła warsztatu P. to: kościoły Świętego Krzyża w Schwabisch-Gmiind i w Zwetti, katedra w Ulm, wsch. chór katedry w Augsburgu, korpus kościoła Najświętszej Marii Panny w Norymberdze, kościół klasztorny Zlatna Koruna w Czechach, katedra w Strasburgu, katedra we Fryburgu, katedra w Pradze, kościół w Kutnej Horze w Czechach, kościół św. Sebalda w Norymberdze. P. stworzyli i rozpowszechnili w środkowej Europie typ kościoła halowego o ujednoliconej przestrzeni wnętrza. W rzeźbie stosowali początkowo formy harmonijnego gotyku klasycznego o pełnowymiarowym mode-lunku figur i mocnych, wyrazistych konturach. P. rozwinęli formułę stylu miękkiego o łagodnym, płynnym układzie dra-perii i miękkim modelunku kształtów. Główne dzieła rzeźbiarskie: popiersia monarchów oraz nagrobki królewskie (m.in. Przemysława Ottokara) w katedrze w Pradze, tzw. Piękna Fontanna w Norymber dze, pomnik św. Wacława w Pradze. Twórczość P. stała się źródłem nawiązań i odwzorowań dla całej późnogotyckiej architektury i rzeźby w środkowej Europie. Parmigianino [parmidżianino] (Parmegia-nino, właśc. Girolamo Francesco Maz-zola), ur. 1503, zm. 1540, wł. malarz i rysownik, przedstawiciel manieryzmu; działał gł. w Bolonii i Farmie. P. wykształcił swój styl pod wpływem twórczości m.in. Correggia i Rafaela. Kompozycja jego obrazów jest skomplikowana, pełna kunsztownych, wymyślnych póz i gestów. P. nadawał przedstawianym postaciom wyraz wyszukanej elegancji i zmysłowego wdzięku. Stosował kolorystykę typowo manierystyczną: przełamane i odcieniowe barwy, świetliste, dobrane z wyrafinowaniem, położone miękko, delikatnie, płynnie. Główne dzieła: Autoportret w lustrze, Nawrócenie sw. Pawia, Madonna z różą, Madonna ze sw. Zachariaszem, Marią Parmigianino Madonna z różą, 1531 Pei Magdaleną i Janem Chrzcicielem, Madonna T. długą szyją. Pei leoh Ming, ur. 1917, architekt amer. pochodzenia chińskiego. W 1935 przyjechał do Stanów Zjednoczonych; studiował m.in. w Harvard University w Cambridge, gdzie zetknął się z W. Gropiusem. W 1955 współtworzył w Nowym Jorku biuro architektoniczne, uznane z czasem za jedno z najwybitniejszych w świecie. Projektował m.in. bibliotekę im. J. Kene-dy'ego pod Bostonem, wsch. skrzydło Galerii Narodowej w Waszyngtonie, szklany wieżowiec Hancocka w Bostonie, Ośrodek Zjazdów w Nowym Jorku. Ostatnim, najgłośniejszym dziełem P. (1984-89) jest przebudowa dolnych kondygnacji Luwru w Paryżu, wraz z wzniesioną na dziedzińcu szklaną piramidą, mieszczącą wejście do muzeum. W projektach P. łączy prostotę awangardowego funkcjonalizmu z symboliką elementarnych form architektonicznych. Perrault [pero] Ciaude, ur. 1613, zm. 1688, franc. architekt, lekarz, matematyk, fizyk. Od 1666 członek paryskiej akademii nauk. Był jednym z twórców (wraz z architektem franc. L. Le Vau i Ch. Le Brun) głównej, wschodniej fasady Luwru, ujętej w formę monumentalnej kolumnady, uznawanej za najdonioślejsze dzieło franc. klasycyzmu czasów Ludwika XIV. Dla franc. ministra J. B. Colberta P. zaprojektował pałacyk w Sceaux pod Paryżem (zniszczony) i budynek Obserwatorium w Paryżu. Przetłumaczył na język franc. dzieło Witruwiusza O architekturze ksiąg dziesięć. Perret [pere] Auguste, ur. 1874, zm. 1954, architekt franc., jeden z twórców architektury nowoczesnej. Studiował w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu. Profesor szkoły architektury i członek akademii sztuk pięknych w Paryżu. P. jest nazywany oj cem żelbetu, gdyż w swoich projektach i realizacjach doprowadził do perfekcji zastosowanie konstrukcji żelazobetono-wych. W pierwszym okresie twórczości P. dominowała tendencja do uwolnienia architektury od dekoracji i poprzestania na ekspresji samej konstrukcji. Powstały wtedy w Paryżu m.in. wielokondygnacyjny dom mieszkalny przy ul. Franklina, przeszklony garaż przy ul. Ponthieu i gmach Theatre des Champs Ełysees. Dzieła drugiego okresu twórczości P. charakteryzuje nawiązanie do tradycji franc. szkoły architektonicznej z zachowaniem funkcjonalności budowli. Powstało wówczas wiele gmachów użyteczności publicznej w Paryżu, m.in. Ministerstwo Marynarki (1932) i Muzeum Robót Publicznych, domy mieszkalne i budowle przemysłowe (m.in. w Egipcie i Maroku). Po II wojnie światowej P. opracowywał urbanistyczne projekty odbudowy zniszczonych dzielnic Hawru i Amiens. Uczniem P. był m.in. Le Cor-busier. Perugino [perudżino] (właśc. Piętro Vannu-cci), ur. ok. 1448, zm. 1523, malarz wt.; działał gł. w Perugii i we Florencji. Dzięki wzorom Piera delia Franceski, A. Mante-gni i A. del Verrocchia, P. wytworzył własny, odrębny styl będący podsumowaniem wczesnego renesansu wł. Malował idealnie harmonijne kompozycje, najczęściej rygorystycznie symetryczne i statyczne. Przedstawiane postacie zestawiał zgodnie ze schematami geometrycznymi, m.in. wg schematu piramidalnego, np. w przedstawieniach Madonny w otoczeniu świętych lub Madonny z Dzieciątkiem. Figury ukazywał na tle subtelnie malowanych, atmosferycznych pejzaży (Madonna ukazująca się św. Bernardowi) lub bogatej architektury antyczno-rene-sansowej (fresk Chrystus przekazujący Picabia klucze sw. Piotrowi w kaplicy Sykstyńs-kiej w Watykanie). Bardzo charakterystyczny dla P. jest typ kobiecych postaci: pełnych wdzięku, o subtelnej, idealnej urodzie, wprowadzających w jego dzieła liryczny nastrój. P. wywarł ogromny wpływ na swych uczniów, do których należeli Rafael oraz malarz wł. Pinturicchio. Pevsner Antoine, ur. 1886, zm. 1962, malarz i rzeźbiarz pochodzenia roś., kon-struktywista, brat N. Gabo. Studiował w Kijowie i Petersburgu. Przed I wojną światową przebywał w Paryżu, gdzie zetknął się z rzeźbiarzem ukraińskim A. Ar-chipenką i A. Modiglianim. Po pobycie w Oslo w 1917 powrócił do Rosji i został profesorem uczelni artystycznej Wchutie-mas. W 1920, wraz z bratem, ogłosił w Moskwie Manifest realistyczny, będący programem konstruktywizmu. Na skutek postępującej ingerencji władz w działalność artystyczną, P. opuścił Rosję i osiadł we Francji; był współzałożycielem grupy Abstraction-Creation. Początkowo zajmował się malarstwem. Stopniowo, pod wpływem brata, zaczął tworzyć abstrakcyjne trójwymiarowe kompozycje konstruktywistyczne z metalu i mas plastycznych (Tors, Portret Marcela Ducham-pd). Indywidualny styl P. wyrażał się w konstruowanych strukturach rzeźbiarskich z prętów metalowych przetwarzanych za pomocą formuł matematycznych A. Pevsner Konstrukcja w jajku w tzw. powlekanie rozwijalne {Kolumna rozwijalna, Rozwijalna kolumna zwycięstwa). P. współpracował także jako scenarzysta z Les Ballets Russes S. Diagilewa. A. Kotula, P. Krakowski Rzeźba współczesna. Warszawa 1980. A. Turowski Wielka utopia awangardy. Warszawa 1989. Picabia [pikabja] Francis, ur. 1879, zm. 1953, malarz franc. Studia ukończył w Paryżu (m.in. Ecole des Beaux-Arts). Działał w Paryżu, Barcelonie, Nowym Jorku i Zurychu, w 1927 osiadł na pd. Francji. Początkowo P. pozostawał pod wpływem rozmaitych tendencji impresjonizmu, kubizmu i orfizmu, związał się na krótko z grupą Section d'0r. Wkrótce stał się jednym z gł. animatorów dadaiz-mu. W 1915 założył wraz z M. Ducham-pem w Nowym Jorku dadaistyczne pismo "291", którego kontynuacją było eur. "391", słynne z prowokacji (np. okładka numeru 13. autorstwa P. przedstawiała ogromny kleks zatytułowany Najświętsza Panienka), f. aktywnie uczestniczył w działaniach grupy Dada w Zurychu, a następnie w Paryżu. W tym czasie tworzył obrazy i rysunki nierealnych, zwariowanych mechanizmów. Obrazy te, zw. mechanistycznymi, opatrzone dowcipnymi tytułami, ośmieszały futurystyczną apoteozę maszyny (Parada miłosna). Po krótkim okresie związków z paryską grupą surrealistów P. zaczął malować obrazy parodiujące uznane dzieła sztuki światowej (okres tzw. epoki monstrów). Następnie eksperymentował z efektem nakładania na siebie rozmaitych obrazów, przezroczystości, często stosując akwarelę i rysunek (Hera). Pojawiły się wówczas motywy i przerysowania z dzieł antycznych i renesansowych (Głowy i pejzaż). W latach czterdziestych P. przez krótki okres malował w manierze realistyczno--symbolicznej (Kobieta z buldogiem), aby po II wojnie światowej powrócić do ma- Picasso larstwa abstrakcyjnego. Swoją działalnością P. przyczynił się wybitnie do rozbicia tradycyjnego rozumienia sztuki. Inwencją, poczuciem humoru i skłonnością do prowokacji inspirował wielu artystów współczesnych. K. Janicka Surrealizm, Warszawa 1973. H. Richter Da-daizm, sztuka i antysztuka, Warszawa 1986. Picasso [pikaso] Pablo (właśc. P. Ruiz Blas-co), ur. 1881, zm. 1973, hiszp. malarz, rzeźbiarz i grafik, najbardziej znany, wszechstronny i płodny twórca XX w. Doskonałe przygotowanie warsztatowe i biegłość techniczną wyniósł P. z rodzinnego domu (ojciec, Jose Ruiz Blasco był malarzem i rysownikiem). Studiował w Barcelonie oraz w akademii w Madrycie. W 1900 po raz pierwszy odwiedził Paryż, tam zafascynowała go twórczość H. Toulouse-Lautreca i symbolistów. W następnych latach przebywał na zmianę w Barcelonie i w Paryżu, gdzie w 1904 osiadł na stałe. W Paryżu P. zamieszkał w pracowniach malarskich na Montmart-rze, tzw. Bateau-Lavoir, gdzie poznał wielu artystów i pisarzy, w tym później- P. Picasso Panny z Awinionu, 1906-07 szego przyjaciela G. Apollinaire'a, tam również spędził okres II wojny światowej. Po wojnie wstąpił do Komunistycznej Partii Francji i zaangażował się w działalność publiczną. Wziął udział w Kongresie Obrońców Pokoju we Wrocławiu (1948), podczas którego przekazał zespół prac ceramicznych Muzeum Narodowemu w Warszawie. Wielkie akademickie płótna P. pochodzące z okresu studiów w Hiszpanii zdumiewają dojrzałością warsztatową młodego artysty (Pierwsza komunia. Wiedza i miłosierdzie). Po pierwszych kontaktach ze sztuką franc. P. wykształcił cechy własnego stylu (tzw. okres błękitny, od 1901). Ówczesne płótna charakteryzuje specyficzna ikonografia - przedstawienia ludzi biednych, ze społecznego marginesu oraz sentymentalny i melancholijny klimat zderzony z ekspresyjną, zimną kolorystyką (Stary gitarzysta. Życie). Po 1905 P. zmienił kolorystykę, dominować zaczęły tony różowe i szare (stąd nazwa "okres różowy"). Ulubionymi tematami byli akrobaci i tancerze, postacie arieki-nów (Rodzina ariekina, Dziewczyna na kuli). Stopniowo poszukiwania malarskie P. koncentrowały się na analizie przestrzeni, struktury przedmiotów i redukcji form. Studiował wówczas malarstwo P. Cezan-ne'a i rzeźbę afrykańską. Wynikiem tych wysiłków są Panny z Awinionu (1906-07), kompozycja, w której stopień deformacji bryły i przestrzeni zapowiadał kubistycz-ny przełom. Od 1909 P. pracował wspólnie z G. Braque'iem i dążył do odejścia od iluzjonizmu i rozbicia przedmiotu. W tzw. analitycznej fazie kubizmu artyści wypracowali koncepcję strukturalnego rozłożenia przedmiotu i ukazania umowności przestrzennej, osiągając efekt na granicy abstrakcji (Portret Kahnweilera). W kolejnej, tzw. syntetycznej fazie kubiz- Pisano mu P. sięgnął po środki pozwalające na przekroczenie plaskości malarstwa. Tworzył obrazy-reliefy zbudowane z grubych tektur, drewna, blach oraz stosował technikę collage'u. W tę linię poszukiwań wplótł się jednak cykl kompozycji realistycznych i klasycyzujących, zainspirowanych pobytem we Włoszech, gdzie P. współpracował z J. Cocteau nad wystawieniem Parad przez balet S. Diagilewa. Do tej fazy należą monumentalne i klasy-cyzujące płótna Źródło i Macierzyństwo. Nie biorąc udziału w ruchu surrealistycznym, P. adaptował i przekształcał niektóre jego propozycje, wykluczał jednak przypadkowość i automatyzm działań twórczych. Pojawiły się wówczas dzieła o gwałtownej i silnej ekspresji i wydatniejszej deformacji (Taniec). P. stworzył też wiele kompozycji rzeźbiarskich, wykonanych z metalu przy współpracy rzeźbiarza hiszp. J. Gonzalesa. Kulminacyjnym momentem twórczości P. w latach trzydziestych są cykle Minotauromachia, Sny i kla-mstwa generała Franco oraz obraz Guer-nica, przeznaczony do pawilonu hiszp. na Wystawie Światowej w Paryżu (1937). Dramatyzm i tragizm tego płótna otrzymały monumentalny, ponadczasowy wyraz. W kompozycjach P. z okresu II wojny światowej uderza ciemna, ograniczona gama barwna, a także obecność wyobrażeń czaszki, martwych natur ze świecą oraz agresywnych, profilowych portretów kobiet. Powojenna twórczość P. ustabilizowana w swoim kształcie nie podlega już gwałtowniejszym przemianom. W ramach nowoczesnej formuły P. podjął w latach pięćdziesiątych swoisty dialog z tradycją malarską, tworząc cykle wariacji na temat obrazów dawnych mistrzów: P.P. Rubensa, E. Delacroix, a zwł. różne interpretacje Las Meninas D. Velazqueza. Temat artysty i jego niemal magicznej siły w kreowaniu innych światów znalazł wyraz w cyklach przedstawień artysty i modela. Twórczość P., wyznaczając drogi rozwoju dwudziestowiecznej sztuki, pozostaje jednocześnie poza jej gł. nurtami i nie daje się sprowadzić do żadnego prądu, czy kierunku. Jego dzieło i osobowość - ciągłego burzyciela i nowatora - oddziałały na pracę kilku pokoleń artystów na całym świecie. Specjalne muzea poświęcone P. istnieją w Barcelonie i w Paryżu. A. Podoksik Picasso. Ciągle poszukiwania. Warszawa 1989. R. Penrose Picasso, Warszawa 1992. M. Porębski Kubizm, Warszawa 1980. Pisano [pizano], rodzina wl. rzeźbiarzy, złotników i architektów, działających w XIII i XIV w. w Toskanii. Współtworzyli oni Niccołó Pisano, ambona S Wright upowszechnił się w ang. architekturze XVIII w. Wright [rąjt] Frank Lioyd, ur. 1869, zm. 1959, architekt amer. Studiował na uniwersytecie w Wisconsin. Praktykował m.in. u L. Sullivana. Podróżował do Japonii. W. nawiązywał do rodzimej, amer. tradycji budowlanej, architektury jap., sztuki prekolumbijskiej. Początkowo projektował jednorodzinne domy mieszkalne, tzw. domy preriowe, wkomponowane w krajobraz, zwykle na planie krzyża lub liter L, T (dom Heurtleya w Oak Park). Z czasem projektował budowle coraz swobodniejsze w formie, dynamiczne i pełne fantazji. W. był twórcą koncepcji architektury organicznej, polegającej na ścisłym zespoleniu budowli z otaczającą przyrodą przy maksymalnym uwzględnieniu potrzeb człowieka. Używał tradycyjnych materiałów budowlanych (np. dziki kamień w domu H. Jacobsa w Mid-dieton, w stanie Wisconsin), stosował także żelbet (np. w słynnym domu Kauff-manna, tzw. Domu nad Wodospadem w Bear Run, w Pensylwanii, w budynkach administracyjnych firmy S.C. John-son w Racine, w stanie Wisconsin). Inne wybitne dzieła W.: hotel Imperiał w Tokio, własny dom w Taliesin West, Price Tower w Bartlesville, muzeum Guggen-heima w Nowym Jorku). Autor kilku prac poświęconych architekturze. W. Łysiak Frank Lioyd Wright, Warszawa 1982. F.L. Wright, Dom nad Wodospadem, Bear Run, 1936 Wyczółkowski Wróblewski Andrzej, ur. 1927 w Wilnie, zm. 1957 w Tatrach, malarz. Pierwsze drzeworyty wykonał już w dzieciństwie pod kierunkiem matki, Krystyny, znanej artystki. W 1945 rozpoczął studia artystyczne w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie; równocześnie studiował historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Aktywnie zajmował się krytyką artystyczną. W 1948 brał udział w głośnej I Wystawie Sztuki Nowoczesnej w Krakowie. Współtworzył wówczas (z A. Waj-dą, A. Strumiłłą, K. Nałęckim, P. Brykal-skim) na uczelni krakowskiej Grupę Samokształceniową, która odrzucając post-impresjonistyczną estetykę profesorów opowiadała się za sztuką realistyczną, otwartą na rzeczywistość. W. był indywidualnością w grupie i gl. jego twórczość (np. malowane prosto i brutalnie obrazy z cyklu Rozstrzelanie) decyduje o nazwaniu tych artystów "neobarbarzyńcami". W. głosił wówczas postulaty czytelności sztuki i jej społecznego zaangażowania. W okresie socrealizmu należał do grupy młodych artystów szczerze przekonanych o słuszności i prawdziwości tej doktryny. Malował sceny z życia robotników (Niedziela w Nowej Hucie) oraz obrazy o tematyce wojennej. W 1955 wziął udział w Ogólnopolskiej Wystawie Młodej Plastyki w Arsenale w Warszawie, ale jego prace (np. Matki) rozmijające się z panującą stylistyką, pozostały nie zauważone. Artysta przeżył okres bolesnych przewartościowań, podzielił los twórców uwikłanych w przerastające ich problemy polityczne. W twórczości z tego okresu pojawiły się motywy ludzi oczekujących w absurdalnych kolejkach krzeseł (Kolejka trwa), przekształconych w krzesła (Ukrze-sfowiona) oraz cykle Nagrobki, Czaszki, Ryby. Malarstwo W. jest konsekwentnie figuratywne, zarazem ekspresyjne i dramatyczne, zawiera elementy symboliczne i surrealistyczne. Twórczość W. należała do najciekawszych zjawisk w powojennej sztuce polskiej. Andrzej Wroblewski 1927-1957 (katalog wystawy w 10 rocznicę śmierci), Poznań 1967. Wyczółkowski Leon, ur. 1852 w Hucie Miastkowskiej, zm. 1936 w Warszawie, malarz i grafik. Studiował w Klasie Rysunkowej (m.in. u W. Gersona) w Warszawie, w akademii w Monachium i w Szkole Sztuk Pięknych (SSP) w Krakowie (u J. Matejki). Profesor SSP w Krakowie i Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Współzałożyciel Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka". Kilkakrotnie wyjeżdżał za granicę, m.in. do Paryża. W. malował początkowo obrazy historycz-no-rodzajowe, później realistyczne portrety i modne sceny salonowe (Ujrzałem raz...). Podczas pobytu na Ukrainie tworzył gł. plenerowe, nasycone słońcem i jarzące się barwami sceny kopania buraków, orki, postacie rybaków i chłopów (Orka, Rybak). Przez podjęcie problematyki światła i koloru zbliżył się do impresjonizmu. Na krótko uległ wpływowi symbolizmu (Sarkofagi). Następnie, posługując się gł. pastelem, akwarelą i tuszem, malował nastrojowe pejzaże (zwl. tatrzańskie), zabytki architektury poi. miast, pamiątki historyczne (cykl Skarbiec wawelski), martwe natury i kwiaty. Ważne miejsce w twórczości W. zajmują także zróżnicowane stylistycznie portrety (m.in. J. Kossaka, J. Chełmońskiego). Zajmował się również grafiką (litografia, akwaforta, akwatinta). Prace graficzne W. mają charakter malarski i odznaczają się zróżnicowaną skalą rozwiązań formalnych. Są to widoki drzew i starej architektury, pejzaże, portrety i martwe natury, m.in. zebrane w teki: Tatry, Teka huculska, Stara Warszawa, Goscieradz. Twórczość W. należy do najwybitniejszych zjawisk w sztuce poi. przełomu XIX i XX w. 197 Wyspiański Obszerna kolekcja dziet i pamiątek W. znajduje się w Muzeum Okręgowym w Bydgoszczy. A. Bartoszyriska-Potemska Rysunki i szkice Leona Wy-czolkowskiego, Bydgoszcz 1977. Wyspiański Stanisław, ur. 1869 w Krakowie, zm. 1907 tamże, malarz, poeta, autor dramatów, przedstawiciel Młodej Polsfei. Kształcił się w Krakowie w gimnazjum św. Anny i równocześnie uczęszczał jako student nadzwyczajny do Szkoły Sztuk Pięknych (SSP). Po ukończeniu gimnazjum rozpoczął studia w SSP, równolegle uczęszczał na Uniwersytet Jagielloński na historię sztuki i historię literatury, z zamiarem zdobycia doktoratu. Studiował pod kierunkiem malarza i historyka sztuki W. Łuszczkiewicza i malarza F. Cynka. W 1889 J. Matejko zaangażował go oraz J. MehofFera jako pomocników przy pracy nad polichromią kościoła Mariackiego. W 1890, z inicjatywy architekta T. Stryjeńskiego, W. wyruszył w podróż po Europie. Zwiedził Włochy, Szwajcarię, Niemcy, Pragę, a w drodze powrotnej Wrocław, Legnicę, Toruń, Kruszwicę. W 1891-94 W. przebywał wraz z Mehof-ferem w Paryżu, gdzie uczęszczał do prywatnej akademii Ph. Colarossiego, oraz do rozmaitych pracowni artystycznych Ecole des Beaux-Arts. Po powrocie do kraju W. zajął się twórczością artystyczną, dramatopisarską, aktywnie uczestniczył w życiu artystycznym Krakowa. Twórca wybitnych dramatów (Bolesław Smialy, Noc listopadowa. Klątwa, Wesele, Wyzwolenie), reformator i inscenizator teatralny (Dziady A. Mickiewicza). Założyciel i sekretarz Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka", jeden z twórców programu i praktyki sztuki stosowanej w Polsce. Współpracownik powstałego wówczas krakowskiego pisma "Życie". Profesor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. W 1905 kupił gospodarstwo wiejskie w Węgrzycach, dokąd przeniósł się wraz z rodziną i gdzie pozostawał do końca życia. Podczas podróży artystycznych rysował niemal wyłącznie zabytki. W Paryżu malował pastelowe pejzaże w duchu postim-presjonistycznym oraz portrety. Zajmował się projektowaniem kartonów do witraży. Brał udział w konkursie na kartony do witraży dla katedry we Lwowie (Śluby Jana Kazimierza), realizował zespół witrażowy dla kościoła Franciszkanów w Krakowie (Żywioly, Święta Salomea, Święty Franciszek, Bóg Ojciec) oraz wykonał częściowo polichromię wnętrz, zaprojektował cztery kartony do witraży dla katedry wawelskiej (Kazimierz Wielki, Święty Stanisław, Henryk Pobożny i Wanda), przyniosły mu one sławę i uznanie. W 1904 W. otrzymał zamówienie na wystrój dekoracyjno-architektoniczny domu Towarzystwa Lekarskiego w Krakowie, gdzie wykonał balustradę klatki schodowej o formach liści i kwiatów oraz witraż Apollo. Projektował również świetlicę na wystawie Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka" oraz meble dla T. Żeleńskiego (pseud. Boy). Niezwykły talent W. ujawnił się w zakresie grafiki książkowej i typografii. Wspólnie z architektem W. Ekielskim stworzył projekt przebudowy wzgórza wawelskiego i uczynienia z niego Akropolis - pomnika dziejów i potęgi Polski. Pozostawił wiele dzieł malarskich (w których ulubioną techniką był pastel), gł. autoportrety (Wyspiański z żoną w strojach chłopskich), portrety dzieci i przyjaciół (Portret Ireny Solskiej). Dręczony nieuleczalną chorobą i zmuszony przez lekarzy do pozostania w domu, w ciągu zimy 1904/05, narysował z okna 17 widoków na kopiec Kościuszki. Wyjątkowy charakter tych pejzaży polega na niezwykłym sposobie malarskiego podejścia do tematu, sile poetyckiej wizji oraz Wyspiański treściach symboliczno-historycznych wybranego tematu. Z listopada 1907 pochodzi ostatni wstrząsający autoportret artysty, rysowany urywaną kreską, przedstawiający zniekształconą chorobą twarz. Wszechstronna twórczość i działalność W. należy do najwybitniejszych zjawisk w poi. sztuce i literaturze. Z. Kępiński Slanislaw Wyspiański, Warszawa 1984. Z Zamoyski August, ur. 1893 w Jabłoni (Lubelskie), zm. 1970 w Saint-Clar (Francja), rzeźbiarz. Studiował w Berlinie i w Monachium. W 1919 wrócił do Polski i związał się m.in. z ugrupowaniem Formiści. Od 1923 przebywał poza krajem, gł. we Francji i w Brazylii. Rzeźby Z., często wykuwane z najtwardszego gatunku kamienia, jak dioryt i granit, cechowały początkowo formy silnie zgeometryzowa-ne i uproszczone, wskazujące na wpływ formizmu (np. Ich dwoje). Później artysta zwrócił się ku formom bardziej realistycznym, klasycyzującym, spokrewnionym ze sztuką rzeźbiarza franc. A. Maillola (akty kobiece. Głowa Wierki, Franka). Rzeźby te cechuje właściwy dla form klasycyzujących monumentalizm i uspokojenie formy. W ostatnim okresie twórczości Z. stworzył wiele rzeźb o tematyce rei. (także w brązie), o silnym ładunku ekspresji. Dziełem Z. w Brazylii są pomniki - F. Chopina w Rio de Janeiro i A. Chateaubrianda w Sao Paulo. Z. Kossakowska-Szanajca August Zamoyski, Warszawa 1974. Zeuksis, żył na przełomie V i IV w. p.n.e., malarz gr.; działał gł. w Atenach. Z. był mistrzem światłocienia, dzięki któremu uzyskiwał niezwykłe efekty iluzjonistycz-ne (słynna anegdota o ptakach zwabionych namalowanymi przez Z. winogronami). Był również znakomitym kolorystą, opracował własny kanon proporcji, stworzył ideał piękna kobiecego w obrazie Helena, namalowanym dla świątyni w Kro-tonie. Podejmował tematykę mit. (Rodzina centaurów), wzbogacając przedstawione wątki o rys psychologiczny (Tryton, Pan, Boreasz, Spętany Marsjasz). Prace Z. są znane z opisów. Zug Szymon Bogumił, ur. 1733 w Mersebe-rgu, zm. 1807 w Warszawie, architekt poi. pochodzenia niem., projektant ogrodów. Początkowo pracował w Saskim Urzędzie Budowlanym w Dreźnie. Podróżował do Włoch. Od 1756 działał w Polsce, w 1768 został nobilitowany. W swojej wielostronnej twórczości Z. przeszedł od form późnobarokowych do klasycyzmu o orientacji franc. W krajobrazowych założeniach ogrodowych reprezentował nurt preromantyczny. Stosował nowe rozwiązania w kształtowaniu bryły i przestrzeni. Główne prace Z. to: w Warszawie kościół ewangelicko-augsburski, Sz.B. Zug, kościół ewangelicko-augsburski. Warszawa, 1777-79 Zurbaran dom handlowy Rezlera i Hurtiga, pałac Blanka, pałac w Natolinie oraz pałac w Międzyrzeczu Koreckim na Wołyniu. Projektował założenia ogrodowe w Warszawie: Młociny, Solec, Powązki, Mokotów (pawilony). Książęce, Górka, oraz Arkadia w Nieborowie (Dom Arcykapła-, na, świątynia Diany, akwedukt). M. Kwiatkowski Szymon Bogumił Zug. Architekt polskiego oświecenia,'Wwz&Wd 1971. Zurbaran [surbaran] Francisco de, ur. 1598, zm. 1664, malarz hiszp. przedstawiciel baroku; działał w Sewilli i okolicach. Styl Z. ukształtował się pod wpływem tenebryzmu malarza hiszp. F. Herrery (st.). Następnie Z. rozwinął styl bliski caravaggionizmowi, charakteryzujący się ostrym światłocieniem i mocnym mo-delunkiem kształtów. Z czasem Z. wzbogacał ten styl przez zróżnicowanie kolorystyki i dekoracyjność szczegółów. Tworzył przede wszystkim na zlecenia klasztorów Sewilli i okolic, stąd tematyką jego dzieł były najczęściej uduchowione, pełne kontemplacyjnego i medytacyjnego skupienia wizerunki zakonnych świętych podczas modlitw, medytacji, ekstaz, wizji, adoracji, odpowiadające potrzebom kontrreformacyjnej pobożności. Główne dzieło Z. to Madonna Różańcowa adorowana przez kartuzów z ołtarza kościoła w Jerez de la Frontera (ob. w Muzeum Narodowym w Poznaniu). Z. był też autorem znakomitych martwych natur, odtwarzających z wielką sugestywnością ko-lorystyczno-świetlną fakturę i materię naczyń i owoców. Tworzył także portrety (gł. mnichów) oraz malowidła mit. i batalistyczne, przeznaczone do dekoracji Sali F. de Zurbaran Święty Andrzej, 1630-33 Królewskiej w podmiejskiej rezydencji Filipa IV, pałacu Buen Retiro pod Madrytem (m.in. sceny z historii Herkulesa). Malarstwo Z. charakteryzuje: silne akcentowanie roli światła, modelującego kształty, operowanie obszernymi płaszczyznami koloru, sugestywne, iluzjonistyczne oddanie faktury i konsystencji materii budującej ciała i przedmioty, surowy monumentalizm i powaga w ujęciu postaci, których statyczność i bezruch kryją wewnętrzne skupienie i duchowe napięcie. Słowniczek terminów (kierunki^ugrupowania, techniki artystyczne) Abstraction-Creation [abstraksją kreasją], międzynarodowe awangardowe ugrupowanie malarzy i rzeźbiarzy abstrakcjonis-tów, działające w 1931-36 w Paryżu. Programem A.-C. była sztuka niefiguratyw-na, do której artyści dochodzili przez abstrahowanie organicznych form natury, a także przez kreowanie nowego świata z form wyłącznie geometrycznych. abstrakcjonizm, sztuka abstrakcyjna, sztuka bezprzedmiotowa, kierunek w sztuce XX w.; gł. założeniem a. jest świadoma rezygnacja z przedstawień bezpośrednio naśladujących naturę na rzecz układów linii, barw, światła, brył, płaszczyzn, faktury itp. Istnieją dwa podstawowe nurty a.: abstrakcja geometryczna, polegająca na operowaniu różnorodnymi formami geometrycznymi (m. in. neoplas-tycyzm, konstruktywizm, op-art), oraz abstrakcja organiczna, zw. też liryczną, w której są stosowane formy nieregularne, sugerujące kształty organiczne (infor-mel, taszyzm, action painting). Akademia Świętego Łukasza, jedna z najstarszych akademii malarstwa, rzeźby i architektury we Włoszech, założona w 1577 w Rzymie. Wyłoniła się z cechu malarzy, hafciarzy, rzeźbiarzy i architektów pod patronatem św. Łukasza. Początkowo korporacja artystów, od końca XVI w. rozpoczęła działalność dydaktyczną; obecnie pod nazwą Reale Accade-mia Romana di San Luca. akwaforta, kwasoryt, technika graficzna wklęsła; polega na wykonaniu stalową igłą rysunku na pokrytej woskiem i werniksem płycie miedzianej, wytrawieniu jej kwasem azotowym, wtarciu w powstałe zagłębienia farby drukarskiej i odbiciu rysunku na papierze. Także - odbitka wykonana tą techniką. akwarela: l. Farba wodna, farba o spoiwie rozpuszczalnym w wodzie. 2. Technika malarska; polega na malowaniu, najczęściej na papierze, farbami akwarelowymi. 3. Obraz wykonany techniką akwarelową. akwatinta, technika graficzna wklęsła; polega na wykonaniu kompozycji na pokrytej sproszkowaną, a następnie roztopioną kalafonią lub żywicą płycie miedzianej, kilkakrotnym wytrawieniu jej kwasem azotowym, wtarciu w powstałe ziarniste zagłębienia farby drukarskiej i odbiciu rysunku na papierze; bliska i często łączona z -» akwafortą. Także - odbitka wykonana tą techniką. alegoria, obrazowe przedstawienie pojęć oderwanych, najczęściej za pomocą personifikacji i atrybutów (np. a. wiary - postać z krzyżem). W przeciwieństwie do -> symbolu, znaczenie a. jest określone jednoznacznie. al fresco [al fresko] -> fresk. ambalaż, franc. emballage, działanie artystyczne polegające na opakowywaniu przedmiotów. a. r., artyści rewolucyjni, awangardowe ugrupowanie literacko-artystyczne działające w 1929-39 w Łodzi. Program a.r. głosił ideę sztuki, która powinna stać się czynnikiem kształtującym codzienne życie człowieka, sztuki opartej na syntezie wszystkich działań artystycznych, także poetyckich. W praktyce artystycznej a.r. Słowniczek terminów propagował racjonalizm w formowaniu przestrzeni oraz prostotę środków wyrazu. asamblaż, franc. assemblage, zbiór różnorodnych przedmiotów lub ich fragmentów (np. kapsli, książek, fotografii) złożonych w dowolny sposób na płaszczyźnie lub w formie przestrzennej. Stosowany przez dadaistów i twórców pop-artu. barbizończycy, szkoła z Barbizon, szkoła barbizońska, grupa malarzy franc. działająca w 1830-70 we wsi Barbizon pod Fontainebleau. B. uprawiali malarstwo pejzażowe (gł. pejzaże leśne, drzewa, brzegi rzek) oparte na bezpośrednim, plenerowym studium natury. Podstawą działalności b. był romantyczny kult przyrody i umiłowanie rodzimego krajobrazu. batalistyka. w malarstwie, rzeźbie i grafice - przedstawianie bitew, wojennych i tryumfalnych pochodów oraz życia obozowego. Bauhaus, uczelnia artystyczna założona w 1919 w Weimarze w Niemczech, następnie działająca w Dessau i w Berlinie, w 1934 zamknięta przez hitlerowców. Program B. zakładał dążenie do stworzenia nowoczesnej architektury funkcjonalnej, wykorzystującej materiały budowlane i rozwiązania konstrukcyjne zmierzające do jedności estetycznej i technicznej dzieła. System nauki obejmował oprócz dyscyplin technicznych wszechstronne studia plastyczne i praktyczną znajomość rzemiosł artystycznych. biedermeier [bidermajer], styl w meblarstwie i wyposażeniu wnętrz typowy dla niem. kultury mieszczańskiej 1815^t8. Charakteryzował się funkcjonalnymi, prostymi formami mebli, wyrabianych z jasnego drewna z delikatną intarsją lub malowanym ornamentem geometrycz nym, oraz stosowaniem jasnych tapet, suto drapowanych firanek, wzorzystych dywanów i bibelotów. Blok, Blok Kubistów, Suprematystów i Konstruktywistów, awangardowe ugrupowanie artystyczne działające w 1924-26 w Warszawie, opowiadające się za sztuką abstrakcyjną. Członkowie B. głosili nierozdzielność zagadnień sztuki i problemów społecznych, postulowali mechanizację procesu twórczego, uzależniali formę od funkcji przedmiotu i od materiału, z którego został wykonany, odrzucali sztukę przedstawieniową i dekoracyjną. Błękitny Jeździec - Der Blaue Reiter. Bractwo Prerafaelitów -> prerafaelici. caravaggionizm [karawadżdżionizm], nurt w barokowym malarstwie rei. i rodzajowym, zainicjowany ok. 1610-1620 przez uczniów i naśladowców Caravaggia. Charakteryzował się stosowaniem ostrego światłocienia, dramatycznej kompozycji, mocnych efektów naturalistycznych oraz iluzjonistycznych. Cercie et Carre [serki e karę], Kolo i Kwadrat, międzynarodowe awangardowe ugrupowanie artystyczne założone w 1930 w Paryżu, opowiadające się za sztuką abstrakcyjną. CIAM [skrót od franc. Les Congres Inter-nationaux de l'Architecture Modernę = Międzynarodowe Kongresy Architektury Nowoczesnej], międzynarodowa organizacja architektów założona w 1928 w La Sarraz w Szwajcarii, zajmująca się szerzeniem idei architektury nowoczesnej w powiązaniu z najnowszymi osiągnięciami techniki i programem ekonomi-czno-społecznym. cinquecento [czinkueczento], nazwa XVI w. w odniesieniu do dziejów kultury wł. W historii sztuki nazwą "c." obejmuje się Słowniczek terminów wł. sztukę dojrzałego renesansu i maniery zmu. collage, kolaż, frane. papiers colles, kompozycja złożona z różnorodnych materiałów (np. papier, gazety, fotografie, tapety), naklejonych na podłoże, niekiedy łączone z rysunkiem lub malarstwem. Stosowany gł. przez kubistów, dadaistów, surrealistów i twórców pop-artu. dadaizm, ruch artystyczny rozwijający się w 1915-23 w Szwajcarii, we Francji, w Niemczech i Stanach Zjednoczonych. D. był buntem przeciw normom obyczajowości i tradycjom kultury, konwencjom sztuki i estetyki. Charakterystyczna dla d. była nieograniczona swoboda, demonstrowanie indywidualnej fantazji, ujawniającej się w improwizowanej zabawie pełnej absurdalnego dowcipu. D. posługiwał się kompozycjami z przypadkowo zebranych przedmiotów (-> asamblaż), gotowymi przedmiotami (-> ready-made), -> collage'em i fotomontażem. Der Blaue Reiter [d. b. rajter]. Błękitny Jeździec, awangardowe ugrupowanie artystyczne założone w 1911 w Monachium w Niemczech, istniało do I wojny światowej. Skupiało malarzy o różnych postawach artystycznych. Członkowie Der B. R. głosili odejście od zewnętrznych form rzeczywistości ku treściom duchowym, podkreślali przewagę formy i koloru nad wątkami tematycznymi. De Stijl [de steji], awangardowe ugrupowanie artystyczne działające w 1917-31, założone w Lejdzie w Holandii, od 1929 aktywne w Paryżu. Programem De S. była abstrakcja geometryczna, zwł. neoplasty-cyzm P. Mondriana, który był jednym z założycieli ugrupowania. De S. łączyły ścisłe kontakty z roś. konstruktywizmem, Bauhausem oraz ugrupowaniami poi. Blok i Praesens. Die Briicke [di bruke]. Most, stowarzyszenie niem. malarzy ekspresjonistów działające w 1905-13 w Dreźnie i Berlinie. Artyści Die B. tworzyli gł. kompozycje figuralne, często o tematyce społecznej i o charakterze symbolicznym. Posługiwali się płaską, kontrastową plamą barwną, uprawiali grafikę, gł. drzeworyt. drzeworyt, technika graficzna wypukła; polega na naniesieniu na drewniany klocek rysunku, wyżłobieniu wokół niego tła, pokryciu powstałych wypukłości farbą drukarską i odbiciu rysunku na papierze. Także - odbitka wykonana tą techniką. dywizjonizm, w malarstwie - zasada podziału plamy koloru polegająca na jej rozbiciu na niewielkie punkty barwne i ograniczeniu palety do zasadniczych kolorów widma. Kolory te, nakładane na płótno małymi plamkami, wywołują u patrzącego wrażenie nakładania się na siebie i mieszania, tworząc w ten sposób pośrednie odcienie. D. stosowali neoimp-resjoniści, wykorzystując osiągnięcia z dziedziny optyki, m.in. rozbicie wiązki białego światła na barwy spektralne. Ecole de Paris [ekol do pari], Szkoła Paryska, umowne określenie działalności i twórczości artystów cudzoziemskich (gł. ze środkowowschodniej Europy), pracujących po 1900 w Paryżu. Obejmuje różne kierunki i zjawiska artystyczne, np. w 1918-24 artystów bliskich ekspresjoni-zmowi (m.in. A. Modigliani, M. Chagall, T. Makowski). Ecole des Beaux-Arts [ekol de bozar], właśc. Ecole Nationale Superieure des Beaux-Arts, wyższa uczelnia artystyczna powstała w końcu XVIII w. w Paryżu, kształcąca w obrębie sztuk plastycznych i architektury. W XIX w. jedna z najważniejszych uczelni artystycznych w Europie. Słowniczek terminów ekspresja, wyrażanie przeżyć w sztuce za pomocą różnorodnych środków artystycznych. W sztukach plastycznych e. była wydobywana m.in. przez stosowanie kontrastowego światłocienia, ostrych zestawień barwnych, deformacji, spotęgowania mimiki twarzy czy przedstawianie gwałtownego ruchu postaci. Tendencje ekspresjonistyczne występowały w sztuce w różnych epokach. Ekspresjoniści Polscy -^ Formiści. ekspresjonizm, kierunek w literaturze i sztuce w pierwszym trzydziestoleciu XX w., gł. w Niemczech. Był opozycją wobec obiektywnego, realistycznego odtwarzania świata na rzecz subiektywnego przedstawiania przeżyć człowieka i spotęgowania siły wyrazu (-> ekspresja). Cechą e. była spontaniczna żywiołowość, swobodna deformacja formy, ostre kontrasty walorowe i jaskrawe barwy w dysonansowych zestawieniach, a także posługiwanie się groteską i karykaturą. elementaryzm, nurt w abstrakcji geometrycznej stworzony przez Th. van Doesbur-ga, który w opozycji do neoplastyeyzmu P. Mondriana, opartego na układach kompozycyjnych pionów i poziomów, wprowadzał do obrazów przecinające się pod kątem prostym linie skośne, dynamizujące kompozycje. emballage - ambalaż. environment [franc.; awironma] budowanie i urządzenie przestrzeni wokół widza (np. wnętrza pokoju) w sposób wywołujący określone, pożądane przez artystę wrażenie. W kreacji e. mogą brać udział zarówno przedmioty przypadkowe jak i specjalnie stworzone; stosuje się także światło, dźwięki. fetę galante [franc.; fet galat], przedstawienie dworskiego towarzystwa w scenach zabaw, koncertów, zalotów miłosnych w parkowym lub pałacowym otoczeniu; wątek ikonograficzny charakterystyczny dla malarstwa rokokowego XVIII w. fluxus, międzynarodowa grupa artystyczna powstała w 1962 w Niemczech; propaguje anarchistyczne, kontestacyjne działania interdyscyplinarne, zaczerpnięte z różnych dziedzin (sztuka, muzyka, literatura), programowo zwalcza tradycję i profesjonalizm w sztuce na rzecz improwizowanych zdarzeń pobudzających wrażliwość widza. Formiści, pierwotna nazwa Ekspresjoniści Polscy, ugrupowanie artystyczne założone w 1917 w Krakowie, działające również w Warszawie i we Lwowie, rozwiązane w 1922. F. byli pierwszym ugrupowaniem w Polsce, które włączyło do swojego programu awangardowe kierunki eur. sztuki: franc. kubizmu, niem. ekspresjo-nizmu, wł. futuryzmu. Nawiązywali jednocześnie do sztuki rodzimej: ludowej, średniowiecznej, malarstwa prymitywów. F. głosili pierwszeństwo formy, która miała stanowić odbicie wewnętrznych przeżyć i nastrojów artysty, wyrażonych przez układy brył, linii i plam barwnych. fototypia, światłodruk, technika druku wklęsłego; polega na naświetleniu przez diapozytyw szklanej płyty drukarskiej pokrytej emulsją światłoczułą, wywołaniu jej, pokryciu miejsc słabiej naświetlonych, a więc wgłębionych farbą drukarską i odbiciu obrazu na papierze. fowizm, kierunek w malarstwie franc. ukształtowany na początku XX w., szczególnie aktywny w 1904-07. Głównymi założeniami f. było stosowanie czystych, ostrych, brutalnie kontrastowanych kolorów, rezygnacja z przedstawiania realistycznej przestrzeni na rzecz tworzenia obrazu jako płaskiej kompozycji plam barwnych. Fowiści stosowali syntetyczny rysunek, graniczący często z deformacją, Słowniczek terminów a kolor traktowali jako środek do wyrażania ekspresji. k fresk, al fresco, technika malarstwa monumentalnego (ściennego); polega na malowaniu na mokrym tynku farbami mieszanymi z wodą, które wiążąc się chemicznie stają się bardzo trwałe. Także - dzieło wykonane tą techniką. frottage, frotaż, technika rysunkowa; polega na pocieraniu ołówkiem lub kredką kartki papieru, umieszczonej na powierzchni o zróżnicowanej fakturze (np. desce, liściu, koronce). Stosowany gł. przez sur-realistów. funkcjonalizm, kierunek we współczesnej architekturze, urbanistyce i sztuce użytkowej. Głównym założeniem f. było przedłożenie nad inne czynniki funkcji, która determinuje zarówno konstrukcję, materiały, jak i elementy estetyczne. Tezą f. była idea tzw. czystej architektury, wolnej od wszelkiej tradycji i cech subiektywnych, nastawionej tylko na zaspokajanie potrzeb człowieka. Funkcjonaliści projektowali wnętrza o układzie otwartym, naturalne kolorystycznie, skąpo umeblowane, stosowali nowoczesne materiały i konstrukcje. futuryzm, awangardowy kierunek w sztuce i literaturze wł. zainicjowany w 1909, odrzucający wszelkie tradycje artystyczne i głoszący wyższość współczesnej cywilizacji i techniki. Twórczość f. miała być odzwierciedleniem rozmachu współczesnej cywilizacji, charakteryzowała się dynamizmem i symultanicznością form w malarstwie oraz formami otwartymi w rzeźbie. gobelin -» tapiseria. Grupa Krakowska, awangardowe ugrupowanie artystyczne założone w 1931 przez młodzież z Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Członkowie G.K. głosili ra dykalnie lewicowe poglądy społeczno-po-lityczne. Nie stworzyli ściśle określonego programu artystycznego, ulegali wpływom współczesnych prądów awangardowych, zwł. abstrakcjonizmowi, ekspresjo-nizmowi, kubizmowi i surrealizmowi, czerpali również z doświadczeń kolorystycznych kapistów. Grupa odrodziła się w 1957 w nowym składzie, pod nazwą Grupa Krakowska II. Grupa Młodych Plastyków, ugrupowanie artystyczne założone w 1945 w Krakowie, przeciwstawiające się tradycji kolorystycznej i nawiązujące do działalności Grupy Krakowskiej. gwasz: l. Farba wodna z domieszką kryjącej bieli. 2. Technika malarska zbliżona do akwareli; polega na posługiwaniu się farbami zmieszanymi z bielą. 3. Obraz wykonany techniką gwaszu. happening [ang.; hapnyn], wydarzenie artystyczne polegające na wykreowaniu określonej sytuacji, niekiedy absurdalnej, wg przygotowanego scenariusza lub improwizowanej, najczęściej z udziałem widzów. Celem h. jest zaskoczenie, zbulwersowanie, zburzenie konwencji i przyzwyczajeń itp. Popularny w latach sześćdziesiątych XX w. heliografia, rodzaj fotografii otrzymywanej przez bezpośrednie działanie światła na papier światłoczuły, na którym układa się odpowiednie kompozycje. Także - odbitka wykonana tą techniką. ikonografia: l. Dziedzina badań historii sztuki zajmująca się opisem i interpretacją dzieł sztuki pod względem ich treści i symboliki. 2. Zespól wyobrażeń dotyczących danej postaci, miejscowości czy wydarzenia historycznego. 3. Nauka pomocnicza historii zajmująca Słowniczek terminów się badaniem dzieł sztuki jako źródeł historycznych. iluzjonizm, w sztukach plastycznych - dążenie do oddania złudzenia rzeczywistości, możliwie najwierniejszego, dzięki stosowaniu skrótów, perspektywy linearnej i barwnej, światłocienia. I. występował zwł. w malarstwie ściennym. impresjonizm, kierunek w sztuce, gł. w malarstwie, powstały na początku lat siedemdziesiątych XIX w. we Francji. Dążył do stworzenia dzieła oddającego subiektywne wrażenia zmysłowych doznań artysty oraz do uchwycenia najbardziej ulotnych zmiennych stanów natury. Obrazy impresjonistów charakteryzują się szkicową, zacierającą kontury przedmiotów techniką malarską, stosowaniem jasnych barw, asymetryczną, "kadrowaną" kompozycją. informel [franc.; ęformel], w malarstwie - nurt abstrakcji organicznej ukształtowany w latach czterdziestych XX w., utożsamiany niekiedy z faszyzmem. Polega na spontanicznym i instynktownym działaniu twórczym w celu odruchowego przekazania emocji. W akcie tworzenia dominuje przypadek, formy są nieregularne i nieokreślone; artysta nanosi farbę na płótno rozpryskując ją i rozlewając prosto z puszek i tub. kapiści, grupa artystów z krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych; w 1923 założyli oni tzw. Komitet Paryski (w skrócie: K.P. - stąd nazwa grupy), w celu zorganizowania wspólnego wyjazdu na studia do Paryża. K. najchętniej uprawiali takie gatunki, jak pejzaż, martwa natura, portret i sceny figuralne; byli czołowymi propagatorami postimpresjonistycznego kolo-ryzmu w Polsce. Klasa Rysunkowa, uczelnia artystyczna założona w 1865 w Warszawie; w 1920 przekształcona w Miejską Szkołę Sztuk Zdobniczych i Malarstwa. kolaż - collage. koloryzm, tendencja do traktowania koloru jako gł. środka wyrazu plastycznego i osłabienia znaczenia formy i linii, w poi. malarstwie obecna zwł. w l. pół. XX w. Kolo i Kwadrat -> Cercie et Carre. konstruktywizm, kierunek w sztuce rozwijający się w 1914-30, gł. w sztuce roś. Celem k. było stworzenie nowych form wyrazu artystycznego odpowiadających współczesnemu życiu i postępowi w naukach ścisłych i w technice. Konstruktywi-ści dążyli do logicznej konstrukcji form geometrycznych, brył i płaszczyzn, wykorzystując rolę kontrastów, napięć i rytmów barwnych, przydatność nowych materiałów, dynamizm, kinetyzm i zależność form w przestrzeni. kontrapost, ustawienie postaci ludzkiej w taki sposób, aby ciężar ciała spoczywał na jednej nodze i był równoważony odpowiednim nachyleniem tułowia i ugięciem drugiej nogi. kubizm, kierunek w malarstwie i rzeźbie XX w. zapoczątkowany we Francji przez P. Picassa i G. Braque'a, zrywający całkowicie z malarstwem tradycyjnym, czerpiący inspiracje m.in. ze sztuki arfykańs-kiej. W k. wyróżnia się trzy fazy: prekubi-styczną (1906-09) - nowe ujęcie bryły, charakteryzujące się ostrym, łukowatym i linearnym podziałem figury; analityczną (1909-12) - nowa przestrzeń malarska, charakteryzująca się całkowitym odrzuceniem reguł perspektywy i rozbiciem przedmiotu na elementy geometryczne; syntetyczną (od 1912) - synteza przedmiotu osiągana przez swobodne zestawienia różnych elementów oraz zgeometry-zowany rysunek. kubizm orflczny -> orfizm. kwasoryt - akwaforta. Słowniczek terminów Les Nabis [le nabi] -• nabiści. linearyzm, tendencja do traktowania linii jako gł. środka ekspresji, obecna w różnych okresach w sztuce (np. wł. quattro-cento, secesja). litografia, technika graficzna płaska; polega na wykonaniu tłustą kredką, farbą lub tuszem rysunku na wypolerowanej płycie kamiennej, zwilżeniu kamienia roztworem kwasu azotowego z gumą arabską, powleczeniu go farbą drukarską, która przylega tylko do miejsc natłuszczonych, i odbiciu rysunku na papierze. Także - odbitka wykonana tą techniką. luminizm, w malarstwie - tendencja polegająca na kształtowaniu kompozycji gł. za pomocą gry światła, charakterystyczna zwł. dla sztuki baroku. maniera tenebrosa [m. tenebroza] ->tene-bryzm. manieryzm, styl w sztuce wł. ok. 1520-90, rozwijający się gł. w Rzymie i we Florencji. Charakteryzował się tworzeniem własnego, sztucznego świata, odznaczającego się doskonałością nie spotykaną w naturze, pełnego fantazji, tajemniczości i zaskakujących efektów. Dzieła manierysty-czne są wytworne, pełne wdzięku, cechują się skomplikowaną kompozycją, pełną zawiłych symboli i alegorii, postacie mają sztuczne pozy i ruchy oraz nienaturalnie wydłużone proporcje. marszand, osoba zajmująca się zawodowo handlem dziełami sztuki (gł. obrazami), często prowadzi galerię, salon sztuki, bywa też mecenasem sztuki. M. odegrali szczególnie ważną rolę w rozwoju sztuki XIX i XX w., zwł. we Francji i w Stanach Zjednoczonych. miedzioryt, technika graficzna wklęsła; polega na wyżłobieniu stalowym rylcem rysunku na wypolerowanej płycie miedzianej, wtarciu w powstałe rowki farby drukarskiej i odbiciu rysunku na zwilżonym papierze. Także - odbitka wykonana tą techniką. minimal art, nurt w sztuce amer. lat sześćdziesiątych XX w. Polegał na tworzeniu dzieł o lapidarnych, czystych formach przy bardzo oszczędnej ekspresji środków plastycznych. Artyści m.a. tworzyli najczęściej -> environment o prostej, geometrycznej budowie i przejrzystej strukturze. Młoda Polska, okres w dziejach kultury poi. ok. 1890-1918, zróżnicowany i bogaty artystycznie. W sztukach plastycznych występowały takie kierunki, jak impresjonizm, symbolizm, secesja, ekspresjonizm. modernizm, zespół różnorodnych zjawisk artystycznych na przełomie XIX i XX w., określanych terminem "styl około 1900". M. występował w różnych krajach pod odmiennymi nazwami, m. in.: w Anglii - modern style, we Francji - 1'art nou-veau, w Niemczech - Jugendstii, w Austrii - Die Secession. W Polsce przyjął się termin -> secesja. moduł, jednostka miary odpowiadająca wielkości określonego elementu, który służy do ustalenia proporcji innych członów, np. w architekturze starożytnej Grecji m. była średnica lub promień kolumny, w rzeźbie - długość głowy. monotypia, technika graficzna płaska; polega na wykonaniu kompozycji malarskiej wolnoschnącymi farbami (np. olejny-.mi) na płycie szklanej lub metalowej i odbiciu jej na zwilżonym papierze. Farby niemal w całości przenoszą się na papier; można uzyskać tylko jedną odbitkę. Także - odbitka wykonana tą techniką. Most -> Die Brucke. nabiści, franc. Les Nabis, grupa artystów działających w 1888-1903 w Paryżu. Obrazy n. odznaczały się elegancją, wyrafinowaną kompozycją, stłumionym kolorytem i płaską plamą barwną obwiedzioną konturem. Słowniczek terminów nadrealizm -> surrealizm. neoimpresjonizm, kierunek w malarstwie lat osiemdziesiątych XIX w. we Francji, powstały z potrzeby usystematyzowania i uściślenia metody malarskiej impresjonizmu. Wykorzystując zdobycze wiedzy w zakresie optyki oraz analizy działania barw i układów przestrzennych na psychikę człowieka, n. doprowadził do sko-dyfikowania zasad -> dywizjonizmu i -^ pointylizmu. Obrazy neoimpresjonis-tyczne stanowiły studium światła i koloru, cechowała je jednak przemyślana kompozycja, stosowanie czystych barw, trójwymiarowość i przestrzenność kształtów oraz wibracja powierzchni płótna. neoplastycyzm, nurt abstrakcji geometrycznej zainicjowany w 1914-17 przez P. Mondriana. Założeniem n. było wyeliminowanie z obrazu elementów przedstawiających oraz stworzenie uniwersalnego języka przekazującego treści filozoficzne i wyrażającego strukturę wszechświata. Ograniczał się do stosowania wyłącznie linii pionowych i poziomych, dzielących płaszczyznę obrazu na prostokąty i kwadraty, oraz do trzech kolorów podstawowych (czerwony, żółty, niebieski) i trzech "niekolorów" (czarny, biały, szary). Neue Sachlichkeit [noie zachłyśkait], kierunek w niem. literaturze i sztuce w 1920-33, charakteryzujący się ostrym realizmem, zaangażowaniem społecznym i politycznym. Novembergergruppe, awangardowe ugrupowanie artystyczne założone w 1918 w Berlinie, reprezentujące nurt ekspresjo-nizmu niem., wzbogaconego o radykalne akcenty społeczne i polityczne. nowa flguracja, tendencja w sztuce współczesnej zdefiniowana ok. 1960, polegająca na sprzeciwie wobec dominującej pozycji abstrakcjonizmu. N.f. charakteryzuje klimat tragizmu i spotęgowanie ekspresji. obraz tablicowy, obraz malowany na desce techniką temperową. op-art [od ang. optical art = sztuka optyczna, wzrokowa], kierunek geometrycznej sztuki abstrakcyjnej powstały w końcu lat pięćdziesiątych XX w. w Stanach Zjednoczonych. Jego gł. celem jest wywoływanie efektów optycznych w postaci złudzeń głębi na płaszczyźnie (wklęsłość, wypukłość) oraz ruchu (falowanie, migotanie, pulsowanie). Wrażenia te powstają dzięki odpowiednim układom elementów obrazu, przeważnie czarno-białych prostych form geometrycznych (kwadratów, kół, pasów). orfizm, kubizm orficzny, nurt w malarstwie kubistycznym w 1912-14 we Francji. O. charakteryzuje dążenie do abstrakcji i zacierania wyrazistych granic przedmiotów, do wzbogacenia i intensyfikacji koloru, a także liryzm wypowiedzi. panneau [panno], płycina w ścianie lub boazerii o kształcie kwadratowym lub prostokątnym, wypełniona reliefem albo malowidłem i ujęta w obramienie. P. były często spotykane w dekoracjach barokowych i rokokowych. papiers colles [papie kole] -> collage. parnasizm, kierunek w poezji franc. 2. pot. XIX w., propagujący hasło "sztuka dla sztuki", erudycyjność i kunsztowną formę literacką. pastel: l. Farba uformowana w cienkie, miękkie kredki, zawierające barwnik, kredę, gips i spoiwo. 2. Technika malarska posługująca się farbami pastelowymi, pośrednia między rysunkiem a malarstwem. 3. Kompozycja wykonana techniką pastelu. performance [ang.; performęs] działanie artystyczne, najczęściej spontaniczne, w którym artysta (tzw. performer) posługuje się wieloma środkami wyrazu (np. Słowniczek terminów własnym ciałem, rozmaitymi przedmiotami, malarstwem, muzyką) w celu przekazania widzom określonych treści, często prowokujących, nakłaniających do emocjonalnego współuczestnictwa. Popularny w latach siedemdziesiątych XX w. pieredwiżnicy, roś. malarze i rzeźbiarze zgrupowani w Towarzystwie Objazdowych Wystaw Artystycznych, założonym w 1870 w Petersburgu. Propagowali sztukę realistyczną, przeciwstawiali się akademizmowi i hasłu "sztuka dla sztuki", uprawiali malarstwo historyczne, rodzajowe, pejzaże, portrety, wysuwając na pierwszy plan tematykę rodzimą. plafon, sufit lub sklepienie zdobione ornamentem lub malowidłem naściennym, albo wykonanym na płótnie i zamocowanym. pointylizm, puentylizm, metoda malowania polegająca na równomiernym zakładaniu powierzchni obrazu drobnymi i regularnymi punktami czystej farby, które tworzą fakturę zbliżoną do mozaiki; wynikła z zasady -> dywizjonizmu. Odległość, z jakiej plamki mają się zlać w oku widza w jednolitą plamę, bywała ściśle obliczana w stosunku do ich wielkości. Polska Sztuka Stosowana, stowarzyszenie działające w 1901-14 w Krakowie, mające na celu rozwijanie nowych form w rzemiośle artystycznym i w sztuce dekoracyjnej. Artyści szukali motywów w tradycji historycznej, w sztuce ludowej, gł. zaś w repertuarze secesji, dążyli do stworzenia stylu narodowego w sztuce stosowanej. pop-art [od ang. popular art = sztuka popularna, masowa], nurt w sztuce rozwijający się gł. w latach sześćdziesiątych XX w. w Stanach Zjednoczonych i w Anglii, nawiązujący do rzeczywistości wielkomiejskiej, szukający inspiracji w kulturze masowej i w przedmiotach codziennego użytku. Artyści używają tych przedmio tów jako wzorców estetycznych lub jako elementów kompozycji, bądź odtwarzają je w sposób naturalistyczny, albo tworzą ich atrapy (np. butelki i puszki po co-ca-coli, powiększenia nalepek firmowych, komiksów, reklam, stare ubrania, obuwie, odlewy gipsowe ludzi w czasie codziennych czynności). postimpresjonizm, termin obejmujący działalność artystów rozwijających doświadczenia impresjonizmu, tworzących nowe zasady malarskie w 1886-1905 we Francji. Cechą wspólną p. był odwrót od czystego impresjonizmu ku wzmocnieniu konstrukcji i dyscypliny kompozycji obrazu, dążenie do syntezy formy i barwy. W p. mieszczą się m.in.: neoimpresjo-nizm G. Seurata, syntetyzm P. Gauguina, twórczość P. Cezanne'a, V. van Gogha i H. Toulouse-Lautreca. Praesens, awangardowe ugrupowanie artystyczne działające w 1926-39 w Warszawie. P. stawiało sobie za cel traktowanie wszystkich sztuk plastycznych jako całości, kładziono nacisk na problemy kompozycji przestrzeni i funkcjonalności, zespolenia plastyki i architektury. Członkowie P. zrealizowali wiele projektów architektonicznych, dążyli do upowszechnienia nowoczesnych rozwiązań konstrukcyjnych i metod przemysłowych w architekturze. prerafaelici. Bractwo Prerafaelitów, stowarzyszenie ang. malarzy i poetów założone w 1848, nawiązujące do twórczości "przedrafaelowskiej", czyli sztuki wł. XIV i XV w. Dzieła p. cechuje sentymentalizm, mistycyzm i elementy symbolizmu. puentylizm -> pointylizm. puryzm, kierunek w malarstwie w 1916-25 we Francji, dążący do "uzdrowienia sztuki" przez odrzucenie czynnika fantazji i eksperymentu na rzecz surowej, ascetycznej syntezy kształtu i barw. Wzorem Słowniczek terminów doskonałości miała być maszyna i jej funkcjonalność. quattrocento [kuatroczento], nazwa XV w. w odniesieniu do dziejów kultury wł. W historii sztuki nazywa "q", obejmuje się wł. sztukę wczesnego renesansu. realizm socjalistyczny -> socrealizm. ready-made [ang.; redy-mejd], przedmiot codziennego użytku wybrany i nazwany przez artystę i podniesiony przez to do rangi dzieła sztuki. Popularny w latach dwudziestych XX w. w sztuce dadaistów, a następnie surrealistów. Ryt, Stowarzyszenie Polskich Artystów Grafików "Ryt", ugrupowanie artystyczne działające w 1925-39 w Warszawie. Techniką najchętniej uprawianą przez członków R. był drzeworyt, nawiązujący do sztuki ludowej (zwł. podhalańskiej) oraz średniowiecznej i japońskiej grafiki. R. nie miał jednolitego programu artystycznego, najwięcej zawdzięczał inspirującej roli założyciela - W. Skoczylasa. Rytm, stowarzyszenie artystów działające w 1922-32 w Warszawie. Członkowie R. przeciwstawiali się impresjonizmowi, hołdowali przede wszystkim malarstwu płaszczyznowemu o rytmicznej kompozycji i dekoracyjności, często nawiązywali do rodzimej sztuki ludowej. Ich dzieła cechowała zazwyczaj wytworność, umiar, brak żywiołowości i rozmachu. Sacra Conversazione [wł., święta rozmowa; czyt. sakra konwersacjone], Santa Conversazione, przedstawienie tronującej Marii z Dzieciątkiem w otoczeniu świętych, stojących wokół niej i jakby zatopionych w rozmowie. Przedstawienie popularne w malarstwie wł. renesansu. Salon Jesienny, salon sztuki zorganizowany w 1903 w Paryżu, wystawiali w nim swoje prace fowiści i kubiści. Salon Niezależnych, salon sztuki zorganizowany w 1884 w Paryżu, niezależny od oficjalnej instytucji salonu i decyzji jury. salon sztuki, wystawa zbiorowa będąca przeglądem współczesnych dzieł sztuki, niekiedy poświęcona jednemu działowi (np. rzeźbie, malarstwu), organizowana przez instytucje do tego powołane. S. sz. zostały zapoczątkowane w XVII w. we Francji. Od 1833 stały się dorocznymi przeglądami prac artystów, kwalifikowanymi przez specjalne jury. Z czasem różne środowiska artystyczne organizowały swoje salony. Santa Conversazione -> Sacra Conversazione. secesja, kierunek w sztuce końca XIX i początku XX w., określany też jako: 1'art nouveau, Jugendstii, modern style i styl około 1900. Główną ideą s. było stworzenie ogarniającego wszystkie dziedziny twórczości plastycznej stylu współczesnego oraz zapewnienie równości wszystkich dziedzin sztuki, zwł. podniesienie rangi sztuk użytkowych. Charakterystyczne cechy s. to pełne wyrafinowania układy kompozycyjne, najczęściej asymetryczne, dekoracyjne, płaszczyznowość i linea-ryzm (linia wiotka, giętka, falista), subtelna kolorystyka (jasne kolory, mleczne i opalizujące biele i srebra). Secesja Berlińska, ugrupowanie artystyczne założone w 1899 w Berlinie, przeciwstawiające się sztuce akademickiej, skupiające artystów różnych nurtów, m. in. impresjonistów, modernistów. Secesja Wiedeńska, stowarzyszenie artystyczne założone w 1897 w Wiedniu, przeciwstawiające się sztuce akademickiej i propagujące nowy styl zw. secesją. Sztuka S. W. charakteryzowała się umiarkowaną, lecz wyrafinowaną ornamentyką oraz skłonnością do geometryzacji form. Section d'0r [franc.; seksją dor], ugrupowanie artystyczne działające od 1912 Słowniczek terminów w Paryżu, związane z kubizmem i formułujące dla niego podstawy teorety-czno-programowe, jednocześnie prowadzące poszukiwania artystyczne wybiegające ku abstrakcji i dadaizmowi. serigrafia, technika graficzna; polega na naniesieniu rysunku tuszem na rozpiętą na krosnach siatkę (jedwab, gaza młyńska), powleczeniu siatki roztworem izolującym nie przylegającym do tuszu, przemyciu powierzchni rozpuszczalnikiem zmywającym tusz i przetarciu przez odsłonięte partie siatki farby na dowolne podłoże (szkło, papier, tkaninę, metal). siedem cudów świata, w starożytnej Grecji od czasów hellenistycznych nazwa siedmiu słynnych budowli i dzieł sztuki szczególnie cenionych: piramidy egipskie w Gizie, wiszące ogrody w Babilonie, posąg Zeusa Olimpijskiego w Olimpii, Ar-temizjon w Efezie, Kolos Rodyjski, Mauzoleum w Halikarnasie i latarnia morska na Faros. Societe Anonyme [franc.; sosjete anonim], stowarzyszenie działające w 1920-50 w Stanach Zjednoczonych, promujące sztukę współczesną poprzez wydawnictwa, odczyty i wystawy objazdowe. socrealizm, realizm socjalistyczny, kierunek w sztuce powstały-w latach trzydziestych XX w. w Związku Radzieckim, sztuka miała być wg niego odbiciem rzeczywistości, miała spełniać rolę agitacyjną w wychowaniu społeczeństwa w duchu socjalistycznym, miała być proletariacka w treści i narodowa w formie. S. nawiązywał do realizmu krytycznego i społecz-no-patriotycznych tradycji narodowych, stosował komunikatywne i realistyczne w formie środki wyrazu. W Polsce doktryna s. obowiązywała w 1949-55. styl czarnoflgurowy, styl zdobienia waz gr. od VI w. p.n.e.; polegał na naniesieniu na naczynie rysunku postaci lub ornamen tów grubą warstwą płynnej glinki z dodatkami (tzw. firniksu), które po wypaleniu stawały się czarne, tło natomiast pozostawało czerwone. styl Hepplewhite'a [s. hepluajta], styl mebli ang. 2. pół. XVIII w., wykonywanych wg wzornika G. Hepplewhite'a - ang. ebe-nisty (stolarza wytwarzającego meble artystyczne). Były to lekkie, proste meble o formach klasycyzujących, na cienkich nogach, z ażurowymi oparciami. styl Ludwika XVI, styl wczesnego klasycy-zmu franc., związany gł. z okresem panowania Ludwika XVI, rozwijający się ok. 1750-1790. Nawiązywał do antyku, cechowały go lekkie proporcje oraz zamiłowanie do symetrii i ładu. W ornamentyce motywy antyczne splatały się z sentymentalnymi i naturalistycznymi. styl miękki, styl piękny, kierunek w malarstwie i rzeźbie gotyckiej ok. 1390-1430, początkowo wiązał się z kręgiem sztuki dworskiej, później przejęty także przez sztukę mieszczańską. S.m. charakteryzowała przewaga tematów lirycznych i nastrojowych, przy braku wątków dramatycznych, miękkość i elegancja formy (m. in. tzw. Piękne Madonny), fantastyka i jednocześnie zainteresowanie realiami otaczającego świata. styl zakopiański, nurt w poi. architekturze i sztuce użytkowej stworzony w końcu XIX w. przez S. Witkiewicza, oparty na formach budownictwa i zdobnictwa podhalańskiego. sucha igła, suchoryt, technika graficzna wklęsła; polega na wyryciu stalową igłą rysunku na płycie miedzianej z pozostawieniem strużyn po bokach bruzd, powleczeniu płyty farbą drukarską i odbiciu rysunku na papierze. Także - odbitka wykonana tą techniką. suprematyzm, kierunek w sztuce abstrakcyjnej zainicjowany w 1915 przez K. Ma-lewicza, głoszący wyższość (supremację) Słowniczek terminów "czystego odczucia" nad figuratywnością w sztuce; posługiwał się prostymi formami geometrycznymi, komponowanymi w dynamiczne układy na płaszczyźnie obrazu. surrealizm, nadrealizm, kierunek w sztuce ukształtowany w latach dwudziestych XX w. we Francji jako reakcja na tendencje racjonalistyczno-konstrukcyjne w sztuce. Istotą s. było tworzenie nadreal-nej rzeczywistości - poza prawami logiki, rozumu, norm moralnych i estetycznych. W dziełach s. przedmioty rzeczywiste są łączone w sposób zaskakujący, buduje się z nich nowe, udziwnione obiekty lub istoty, albo tworzy wizje fantastyczne, nasycone klimatem niezwykłości, tajemniczości i grozy, czasem makabrycznego żartu. symbol, w dziele sztuki - motyw lub zespół motywów będący umownym znakiem treści bezpośrednio nie ujawnionych, służący do wyrażania pojęć oderwanych lub reprezentujący osoby czy zdarzenia. Istotą s. jest możliwość różnorodnego odczytania jego znaczenia. symbolizm, prąd artystyczny występujący w literaturze i sztukach plastycznych w ostatnim dwudziestoleciu XIX w. Główne założenia s. to dominacja wartości duchowych i wyrażanie ich w sposób subiektywny za pomocą skrótu, znaku (symbolu). Dzieła s. są konstrukcjami wielopoziomowymi, których sens nie wyczerpuje się w bezpośrednim przedstawieniu, lecz jest ukryty poza nim. Artysta nie stara się odzwierciedlać rzeczywistości, lecz dąży do przedstawienia wewnętrznego świata przeżyć ludzkich oraz zobrazowania pojęć i zjawisk, jak los, przeznaczenie, śmierć, dusza, eros. symultanizm, odmiana malarstwa abstrakcyjnego zainicjowana w 1912-13 przez R. Delaunaya oparta na wzajemnym uzupełnianiu się i potęgowaniu barw kompono wanych w kręgi. Pojęcie "s." było również rozszerzane przez G. Apollinaire'a na artystyczne poszukiwania m.in. kubistów (próba równoczesnego przedstawiania różnych aspektów przestrzennych przedmiotu) oraz futurystów (próba ujęcia w jednym przedstawieniu procesu ruchu). szkoła barbizońska -> barbizończycy. szkoła chicagowska [sz. szykagowska], grupa architektów działających w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX w. w Chicago w Stanach Zjednoczonych; wprowadzili stalowy szkielet jako konstrukcję nośną budynków wielokondygnacyjnych i projektowali funkcjonalne wnętrza. szkoła naddunajska, grupa malarzy niem. i austr. działających w XVI w., skupiona wokół A. Altdorfera, uprawiająca przede wszystkim malarstwo krajobrazowe o ekspresyjnym, nieco fantastycznym klimacie. Szkoła Paryska -> Ecole de Paris. szkoła z Barbizon -• barbizończycy. szkoła z Fontainebleau [sz. z fątenblo], międzynarodowa grupa artystów pracujących ok. 1530-1559 nad dekoracją królewskiego pałacu w Fontainebleau we Francji; ich dzieła cechuje manierystycz-na wytworność i elegancja, stosowanie wydłużonych proporcji, wyszukanej kompozycji i dekoracyjność. szkoła z Pont-Aven [sz. z pątawen], grupa artystów pracujących w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX w. we Francji w bretońskiej wsi Pont-Aven, do której przyjeżdżał w tym czasie na plenery malarskie P. Gauguin; fascynowali się twórczością Gauguina i pozostawali pod jego wpływem. sztafaż, niewielkie postacie ludzi i zwierząt, czasem drobne scenki rodzajowe, wprowadzone do pejzażu lub wnętrza jako element ożywiający kompozycję. Słowniczek terminów sztuka abstrakcyjna, sztuka bezprzedmiotowa -* abstrakcjonizm. sztuka kinetyczna, nurt w sztuce XX w. nadająca szczególne znaczenie czynnikowi pozornego lub rzeczywistego ruchu obiektów plastycznych w przestrzeni. Tendencje kinetyczne występowały w różnych kierunkach, np. w futuryzmie, kon-struktywizmie, jednak nasilenie poszukiwań kinetycznych nastąpiło po II wojnie światowej (A. Calder). światłodruk -> fototypia. tapiseria, gobelin, tkanina dekoracyjna naśladująca obraz, wykonywana z wełny w połączeniu z jedwabiem, na podstawie kartonów przygotowywanych przez malarzy. tempera: l. Farba emulsyjna o spoiwie organicznym. 2. Technika malarska posługująca się farbami temperowymi, kładzionymi najczęściej na desce, popularna do XV w. 3. Obraz malowany techniką temperową. tenebryzm, maniera tenebrosa, nurt w malarstwie barokowym charakteryzujący się użyciem ciemnej, mrocznej tonacji barwnej z ostrymi, kontrastowymi akcentami świetlnymi. T. rozwijał się gł. w 2. pół. XVI i w XVII w., pod wpływem malarstwa Caravaggia. tondo, obraz lub płaskorzeźba skomponowana w kształcie koła; popularna forma przedstawień rei., zwł. w okresie wł. renesansu. Towarzystwo Artystów Polskich "Sztuka", jedno z najstarszych ugrupowań artystycznych, powołane w 1897 w Krakowie; jego członkami byli prawie wszyscy wybitni artyści poi. przełomu XIX i XX w. Towarzystwo wysuwało hasła swobody twórczej i wysokiego poziomu artystycznego, wprowadzało nowe wartości do poi. malarstwa, adaptowało aktualne prądy sztuki eur., było reprezentantem sztuki poi. za granicą. typografia: l. Technika druku wypukłego. 2. Projektowanie i komponowanie kształtów drukarskich: kroju czcionki, układu druku, elementów dekoracyjnych, ilustracji itp. unizm, doktryna artystyczna sformułowana w 1923-27 przez W. Strzemińskiego, polegająca na rezygnacji z jakichkolwiek sposobów obrazowania natury na rzecz dzieł składających się z drobnych, logicznie uporządkowanych elementów stanowiących jedność optyczną. villa, willa, w starożytnym Rzymie wiejski budynek mieszkalny ludzi zamożnych, później również nazwa reprezentacyjnej siedziby miejskiej lub podmiejskiej, zwykle powiązanej z założeniem ogrodowym (np. Villa Rotonda pod Vicenzą). Wchutiemas, właśc. Wysszyje chudożest-wienno-tiechniczeskije mastierskije, radziecka uczelnia artystyczna działająca w 1918-30 w Moskwie, kształcąca w zakresie sztuk plastycznych, architektury i sztuki użytkowej, charakteryzowała się swobodnym, dyskusyjnym trybem nauczania. weduta, w malarstwie lub grafice - pejzaż o przewadze motywów architektonicznych, widok ulic, placów, zabudowy miejskiej, często z niewielkim sztafażem. weryzm: l. Tendencja w twórczości, malarzy niem. lat dwudziestych XX w., jej istotą było stosowanie naturalistycznej formy i podejmowanie drastycznych tematów społeczno-politycznych. 2. Metoda twórcza o nastawieniu skrajnie mimetycznym, polegająca na drobiazgowym, naturalistycznym odtwarzaniu przedstawianych motywów. willa -> villa. wystawa światowa, wielka wystawa międzynarodowa, organizowana co pewien Słowniczek terminów czas w różnych krajach, gromadząca eksponaty z rozlicznych dziedzin życia. Pierwsza w.ś. odbyła się w 1851 w Londynie. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1993 Wydanie pierwsze, Ark. druk. 13,5 Druk i oprawa: Olsztyńskie Zakłady Graficzne im. Seweryna Pieniężnego Żarn. 127/93 L