2760 Podatkowe systemy 688 -PODATKOWE ORGANIZACJE MIĘDZYNAR. ->• Finansowe i podatkowe organizacje międzynarodowe. • 2760 PODATKOWE SYSTEMY (ang. Tax systems, franc. Systemes fiscaux, hiszp. Sistemas tribu-tarios, roś. Nałogowyje sistiemy), tennin między- nar.—różne w poszczególnych krajach ustawodawstwa podatkowe; przedmiot konwencji między-nar. oraz stałej zorganizowanej współpracy między-nar.; przedmiot studiów i zaleceń ECOSOC i regionalnych komisji ekon.-społ. ONZ. Eksperci org. wyspecjal. ONZ dopomagają krajom rozwijającym się w opracowywaniu reform podatkowych albo w tworzeniu od podstaw nowoczesnego s.p. W Brazylii, gdzie niepłacenie podatków lub ich symboliczne płacenie przez indywidualnych obywateli było powszechnym obyczajem, wprowadzono w 1968 za poradą ekspertów ONZ obowiązek posiadania dowodu regularnego płacenia podatków i to z podaniem w jakiej wysokości, jedynie uprawniającego do większych transakcji handl. (zakupu domu, działki, samochodu itp.) Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Biuro d/s Dokumentacji Podatkowej, Int. Bureau of Fiscal Documentation, w Amsterdamie, zał. 1938 jako organ Międzynar. Stów. Podatkowego OFA), publ. Bulletin for Int. Fiscal Documentation, Ew. Tascation oraz Supple-mentary Service Międzynar. Federacja Doradców Prawnych i Podatkowych, Int. Federation of Legał and Fiscal Consultants, zat. 1956, z siedzib; w Mediolanie. Międzynar. Stów. Podatkowe, Int. Fiscal Assoc., IFA, żal. 1938, z siedziba w Rotterdamic. Posiada statut doradczy (R> ECOSOC. Publ. IFA News oraz Cahiers de droit fiscal Int. Polska uczestniczy w siedmiu konwencjach mię-dzynar. dot. podatków (Int. Tax Agreements-Con-yentions fiscales int.): w Genewskiej z 301111931 dot. opodatkowania obcokrajowych pojazdów samochodowych (Dz.U. 1934, póz. 218, 900, 901); polsko-austr. z 24X11926, dot. zapobieżenia dwukrotnemu pobieraniu podatku spadkowego (Dz.U. 1927, póz. 551 oraz 1928, póz. 557, 558); w Wiedeńskiej z 24 IV 1932 o zapobieżeniu opodatkowaniu w dziedzinie podatków bezpośrednich (Dz.U. 1933, póz. 12, 704, 705); w dwóch War- szawskich z 23 VI 1925 o zapobieżeniu podwójnemu opodatkowaniu w dziedzinie podatków bezpośrednich i podatków spadkowych (Dz.U. 1926, póz. 82, 83 oraz 78, 79); w polsko-węg. z 12 V 1928 o zapobieżeniu podwójnemu opodatkowaniu spadku (Dz.U. póz. 207, 602, 603); oraz w Warszawskiej o zapobieżeniu podwójnemu opodatkowaniu z 12 V 1928 (Dz.U. 1931, póz. 279, 604, 605). Internatlonat Tax Agreements, vol. IV, UN New York 1948-1956; L. ADAM Podatki l oploty w kapitalizmie. Warszawa 1962; Sistemas Tributarios de America Latina, OBA y BID Washington DC 1966; G. ARDANT Bistoire de 1'tmpSt, vol. I De fantlouite au XVIII ślecie, vol. n Du XVIII m XX silcie, Paris 1972; J. HOLZER Podatki w socjalizmie, w: Mola encyklopedia ekonomiczna. Warszawa 1974, s. 576-577. PODPATRYWANIE -> Życie prywatne. • 2761 PODRĘCZNIKI SZKOLNE (ang. Textbooks, ma-nuels, franc. Manuels, hiszp. Manuales, roś. Szkol-nyje uczebniki), przedmiot współpracy międzynar., konwencji i porozumień międzypaństw. pod egidą UNESCO, dotyczących treści p.s.; m.in. Komitety d/s UNESCO Polski i NRF zawarty w październiku 1972 w Brunszwiku Porozumienie w sprawie rewizji treści podręczników (w skrócie): „Układ miedzy PRL a NRF o podstawach normalizacji ich wzajemnych stosunków z dnia 7 XII 1970, stworzył dogodne warunki dla współdziałania na rzecz rozwiązania problemów stanowiących istot; mniejszego porozumienia. Zachodzi pilna potrzeba skupienia w obu krajach wszystkich sił zainteresowanych w tym dziele—czynników urzędowych, placówek nauk. i pedagogicznych, autorów podręczników i wydawców, nauczycieli i ich organizacji zawodowych, jak również opinii publicznej. Liczni historycy, geografowie i pedagodzy w obydwóch krajach od szeregu lat w trosce o pokojowe współżycie podejmowali wysiłki na rzecz wzajemnej rewizji treści podręczników szkolnych. W tym duchu z inicjatywy Komitetów d/s UNESCO doszło do pierwszych spotkań grup ekspertów w lutym 1972 w Warszawie i w kwietniu 1972 w Brunszwiku. Po wejściu w życie układu z dnia 7 XII 1970 miało miejsce we wrześniu 1972 trzecie spotkanie w Warszawie. Spotkania te przyniosły konkretne wyniki w postaci wspólnych opracowanych zaleceń i planów dalszego działania; dały one takie dobry przykład prowadzenia dyskusji w atmosferze naukowej rzeczowości, obiektywności l wzajemnego zaufania. W ciągu najbliższych lat należy dążyć do tego, aby podręczniki szkolne używane w obu krajach odpowiadały współczesnemu stanowi wiedzy, zagadnienia polityczne odnoszące si; do stosunków miedzy obu krajami winny być przedstawiane w duchu układu z dnia 7 XII 1970. W tym celu została powołana wspólna komisja ekspertów, a oba Komitety d/l UNESCO PRL i NRP zwróciły się do naukowców i pedagogów, autorów l wydawców podręczników szkolnych, do publicystów i dziennikarzy prasy, radia l telewizji w obu krajach, aby zgodnie z duchem UNESCO wnieśli swój wkład do dzieła normalizacji i poprawy wzajemnych stosunków między PRL a NRF. Chodzi o wychowanie młodego pokolenia dla pokojowej przyszłości i dobrosąsiedzkiego współżycia". Z. KUŁAK Obraz Polski w podręcznikach szkolnych NRF na tle nacjonalistyczne) historiografii niemieckiej, w: Polska-NRF. Przestanki i proces normalizacji stosunków, Poznań 1972. s. 315; Biuletyn Polskiego Komitetu d/s UNESCO, 1972; Rewizja podręczników, w: Polityka nr 12, 1973; B. ENGEI.-MANN Wir Untertanen—ein deutsches Antigeschichtsbuch, Munchen 1974. • 2762 PODWIETRZNE I ZAWIETRZNE WYSPY (angrfLeeward and Windward Islands, franc. Ileś du Vent e* Ileś Sous-le-Vent, hiszp. Islas de Bar-loyento y sotavento, roś. Podwietriennyje i Na- wietriennyje Ostrowa), wyspy w Ameryce Środk. na M. Karaibskim, w archipelagu Małych Antyli, posiadłość kolonialna bryt; od 111960 tworzy federację terytoriów nieautonomicznych, z których część od 1967 posiada statut „państw stowarzyszonych z Brytanią", „Associated States of Britain". Z Wysp Podwietrznych są to: Antigua, Saint Christopher (Saint Kitts)-Nevis-Anguilla, Montserrat i Dziewicze Wyspy Bryt.: ». z Wysp Zawietrznych Grenada, Grenadyny, Saint Vincent, Saint Lucia i Dominika. Report by Ihe Leeward and Winward Islands Constliutional Conference, London 1961. • 2763 PODZIAŁ ŚWIATA W ONZ (ang. Worid divi-sion in UNO, franc. Diyision du monde a 1'ONU, hiszp. Diyisión del rundo en la ONU, roś. Raz- diet mira w OON), zjawisko międzynar., które przechodziło trzy fazy: l) w latach 1945/46 widoczny był jeszcze podział wojenny na antyfaszy- stowskie Narody Zjedn. inicjujące budowę powszechnej organizacji, pokonane państwa osi oraz wiele państw, które z różnych przyczyn nie we- szły do ONZ; 2) w fazie drugiej, pstrej zimnej wojny 1947-55, dominował podział ustrojowy na kraje kapitalist., głosujące w ONZ z reguły wraz z USA i kraje socjalist. pod przywództwem ZSRR, będące w mniejszości stale przegłosowy-wane; 3) wreszcie faza trzeciąg; kiedy po wejściu 689 Podział świata w ONZ 2763 do ONZ w latach 1955-60 i następnych kilkudziesięciu państw Afryki, pd. Azji i Oceanii zaznaczył się trójpodział na kraje kapitalist., kraje socjalist. i Trzeci Świat, który to trójpodział w 1961 scharakteryzowało czasopismo Presence Af-ricaine następująco; Strefa Przeciętny dochód na głowę (1960) w dół. amer. ditto w 2000 w dół. amer. Kapitalistyczna Kraje wysoko rozwinięte Socjalistyczna Trzeci Świat 1405 510 106 2900 1220 159 Podział świata 1950-70 pod względem powierzchni l ludności Wyszczególnienie 1950 1960 1970 1950 1960 1970 Świat Kraje tocjalistycznc w tym kraje RWPG" Kraje kapitalistyczne rozwinięte Kraję rozwijające sif Świat Kraje socjalistyczne wtym kraje RWPO" Kraje kapitalistyczne rozwinięte Kraje rozwijające się Powierzchnia w min km2 w odsetkach 135,8 35,0 23.4 32.5 68,3 135,8 35,2 23,4 32,5 68,1 135,8 35,2 23,4 32,5 68,1 100,0 25.8 17.2 23,9 50,3 100,0 25,9 17,2 23,9 50,2 100,0 25,9 17,2 23,9 50,2 Ludność w min w odsetkach 2485 856 268 552 1077 2982 1008 311 623 1351 3632 1173 346 701 1758 100,0 34,4 10,8 22,2 43,4 100,0 33,8 10,4 20,9 45,3 100,0 32,3 9,5 19,3 48,4 ' Bez Mongolskiej Republiki Ludowej i Republiki Kuby. Źródła: Rocznik Statystyczny, GUS. Warszawa 1971, s. 460; Maty Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa 1972, s. 354-357.- Przy takich perspektywach niektórzy przywódcy Trzeciego Świata pod wpływem ChRL zaczęli głosić w ONZ tezy egalitarne w stosunku do państw Podział świata 1960-70 pod względem dynamiki wzrostu dochodu narodowego, produkcji i eksportu 1960 (1950= "100) 1970 (1960= =100) przecięt- nie rocz- nie w latach 1961--70 1970 (1950- =100) Dynamika dochodu narodowego (ceny stałe) Świat" 167 167 5,3 281 Europejskie kraje socjali styczne 253 191 6,7 483 Kraje kapitalistyczne roz winięte 147 161 4,9 237 Kraje rozwijające się 157 159 4,7 250 Dynamika produkcji przemysłowej (ceny stale) Świat" 191 187 6,5 360 Europejskie kraje socjali styczne 306 222 8.3 678 Kraje kapitalistyczne roz winięte 164 172 5,6 281 Kraje rozwijające się 208 201 7,2 420 Dynamika produkcji rolnej6 (ceny stale) Świat" 120 126 2,3 151 Europejskie kraje socjali styczne Kraje kapitalistyczne roz 134 132 2.8 177 winięte 119 123 2,1 147 Kraje rozwijające się 121 130 2.7 158 Dynamika eksportu (ceny bieżące) Świat 209 243 9,3 505 Kraje socjalistyczne 279 216 8,0 602 Kraje kapitalistyczne roz winięte 230 261 10,1 599 Kraje rozwijające się 143 202 7,3 281 s Bez Chińskiej Republiki Ludowej, Demokratycznej Republiki Wietnamu, Koreańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznęj, Mongolskiej Republiki Ludowej. 6 Dane dla lat 1961-70 obliczono, przyjmując za podstaw; wskaźniki dynamiki produkcji rolnej w 1960 odniesione do średniej z lat 1952-56 (analogicznie dla 1950). Źródła: Rocznik Statystyczny. GUS, Warszawa 1971, ł. 640; Maty Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa 1972, s. 352. Polityczny podział świata 1919-1970 Wyszczególnienie 1919 1938 1950 1970 1919 1938 1950 1970 Świat Kraje socjalistyczne Kraje pozostałe w tym kraje zależne" Świat Kraje socjalistyczne Kraje pozostałe w tym kraje zależne" Powierzchnia W min km2 w odsetkach 135,8 21,7 114,1 59,1 135,8 23,3 112,5 39,8 135,8 35,0 100,8 31,1 135,8 35,2 100,6 6,7 100,0 16,0 84,0 43,5 100,0 17,2 82,8 29,3 100,0 25,8 74.2 22^ 100,0 25,9 74,1 4,9 Ludność w min w odsetkach 1777 138 1639 723 2126 168 1958 661 2485 856 1629 181 3632 1 173 2459 36 100,0 7,8 92,2 40,7 100,0 7,9 92,1 31,1 100,0 34,4 65,6 7,2 100,0 32.3 67,7 1,0 « Podział na kraje zależne i niezależne podano według kryteriów formalnych stosowanych w rocznikach ONZ. W 1970 jako kraje niezależne podano te. które uzyskały formalnie niepodleglosź do 15 II 1970. Źródło. Maty Rocznik Statystyczny GUS, Warszawa 1972, «. 354. 44 ESMiO 2764 Podżeganie do wojny 690 kapitalist. i socjalist., twierdząc, że faktyczny podział jest tylko między bogatą Północą i biednym Południem i walka toczy się przeciwko eksploatacji narodów biednych „kolorowych" przez narody bogate „białe". Teorie te nie zyskały jednak przewagi i we wszystkich bataliach antykolonial-nych i antyimperialist. decydowały wspólne głosy państw socjalist. i Trzeciego Świata, jak przy Deklaracji o dekolonizacji czy o prawie samostanowienia narodów o swych bogactwach naturalnych. TH. HOVET JR Bloc Politics In the UN, Cambridge, Masa., 1960, a. 197; U THANT Las relaciones Oriente-Occidente y'las NU, w; Revista de las NU, enero 1963, «. 46-56; I. L. Hono-WITZ Three Wortds ot Development. The Theory and Practice oj Int. Strattficatlon, N. York 1966, s. 475; A. BODNAR, M. DOBROSIELSKI, R. FRELEK i in. 'Wybrane problemy miedzynar., Warszawa 1972, 8. 565. Wszystkie tablice oprać, przez A. Bodnara w: Wybrane problemy miedzynar., Warszawa 1972, l. 549-551. • 2764 PODŻEGANIE DO WOJNY (ang. War-Monger-ing, franc. Instigation a la guerre, hiszp. Instiga-ción a la guerra, roś. Podstriekanije k wojnie), termin miedzynar. — propaganda wojenna, np. nawołująca do „krucjaty antykomunist." przeciwko krajom demokracji lud. i ZSRR; przestępstwo przeciwko pokojowi; przedmiot konwencji miedzynar. (-»• propaganda wojenna). Qu. WRIOHT The Crime of „War-Mongering", w: American łowne! ef Int. Law 45/1951. • 2765 POGRZEBOWE STOWARZYSZENIE EUROPEJSKIE (ang. European Puneral Directors As-sociation, franc. Union europeenne des pompes funebres, hiszp. Asociación Europea de Pompas Funebres, roś. Jewropiejskaja pochoronnaja asso-cyacyja), org. miedzynar., zarej. w ONZ, żal. 1964, z siedzibą w Wiedniu, łączy stów. krajowe przedsiębiorstw pogrzebowych 9 państw Europy. Publ. Handbook of Funeral Directors in Europę, w ang., franc., niem. i szwedzkim, ze słownikiem terminologii techn. w 10 językach. Yearbook of Int. Orsoniwlons 1973. • 2766 POJEDNANIA RUCH (ang. Reconciliation Mo-vement, franc. Mouvement de reconciliation, hiszp. Movimiento de Reconciliación, roś. Primi- ritielnoje dwiżenije), równolegle do -»• ekumenicznego ruchu w kościołach chrześcijańskich, zrodził się w nich na rzecz pojednania z religiami niechrześcijańskimi. Org. zarcj. w ONZ: Miedzynar. Bractwo P., Int. Fellowship of Reconciliation IFR, zat. 1919. z siedzibą w Londynie i ośrodkami regionalnymi w N. Jorku i Montevideo; posiada Statut doradczy (O UNESCO. Publ. Reconciliation Quarterty. Miedzynar. Przymierze żydów Chrześcijan, Int. Hebrew Christian Alliance. żal. 1925. z siedzib; w Londynie, z zadaniem tworzenia pomostu pojednania miedzy judaizmem i chrześcijaństwem. Publ. The Hehrew Chrtsilan. Miedzynar. Komitet Doradczy Organizacji Współpracy Ży-dowsku-CnrzeSciiańskiej. Int. Consultativc Committce of Or-ganizations for Christian-Jtwish Coopcration, zat. 1935. z siedzibą w Londynie; łączy organizacje Austrii, Francji, NRF, Szwajcarii, W. Brytanii i Wioch. Światowy Kongres Wiary, Worid Congresa of Faith, z zadaniem szerzenia braterstwa ludzi wszystkich wyznań: żal. 1936, z siedzibą w Londynie. Publ. Worid Faith. Miedzynar. Chrześcijańska Służba Pokoju — Eiren, Eiren-Int. Christian Service for Peace, żal. 1957, z siedzibą w Kaisers-lautern, NRF. Yearbook of Int, Organizations, 1973. POJEMNIKI -> Kontenery. • 2767 POKOJOWA WSPÓŁPRACA ZGODNIE Z KARTA NZ (ang. Peaceful cooperation in accor-dance with the UN Charter, franc. Cooperation pacifique en accord avec la Charte de 1'ONU, hiszp. Cooperación pacifica de acuerdo con la Carta de las N U, roś. Mimoje sotrudniczestwo w sootwieistwii s Ustawom OON), -przedmiot prawa miedzynar. i prac kodyfikacyjnych Specjalnego Komitetu ONZ d/s zasad pokojowego współ- istnienia, który-w czasie swej sesji w Genewie, w lipcu-sierpniu 1967, uzgodnił dwie zasady pokojowej współpracy: obowiązku współpracy i wy- pełniania w dobrej wierze zobowiązań zaciągniętych zgodnie z Kartą NZ: Zasada l. ,,1. Państwa obowiązane są współpracować ze sobą, bez względu na różnice ich ustrojów polit., gosp. i spol., w różnych dziedzinach stosunków miedzynar. w celu utrzymania miedzyn&r. pokoju i bezpieczeństwa oraz pupierania rozwoju stałych miedzynar. stosunków gosp. i postępu, ogólnego dobrobytu narodów i współpracy miedzynar., wulncj od dyskryminacji, opartej na wyżej wymienionych różnicach. 2. W tym celu: a) Państwa powinny współpracować ze subą w u-trzymaniu miedkynar. pokoju i bezpieczeństwa; b) Państwa powinny współpracować w zakresie powszechnego respektowania i przestrzegania praw człowieka oraz podstawowych. wolności w odniesieniu do wszystkich ludzi, jak również w usuwaniu wszelkich form dyskryminacji rasowej oraz wszelkich form niclolciancji religijnej; e) Państwa powinny rozwijać swe stosunki miedzynar. w dziedzinach gosp., spol., kult., techn. i handl. zgodnie z zasadami suwerennej równości i nieinterwencji; d) Państwa członkowskie ONZ obowiązane są podejmować wspólnie czy też oddzielnie akcje we współdziałaniu z ONZ, zgodnie z odpowiednimi postanowieniami Karty. 3. Państwa powinny współpracować w dziedzinie gosp., spot. i kult., jak również w dziedzinie nauki i techniki oraz w celu osiągnięcia miedzynar. postępu w zakresie kultury i oświaty. Państwa powinny współpracować w osiąganiu wzrostu gosp. na całym świecie, a zwłaszcza w krajach rozwijających się". Zasada U. ,,1. Każde państwo obowiązane jest wypełniać w dobrej wierze swe zobowiązania stosownie do ogólnie uzna^ nych zasad i norm prawa miedzynar. 3. Każde państwo obowiązane jest wypełniać w dobrej wierze swe zobowiązania zgodnie z porozumieniami miedzynar,, które posiadają moc obowiązującą według ogólnie uznanych zasad i norm prawa miedzynar. 4, Jeśli zobowiązania wynikające z porozumień miedzynar. pozostają w sprzeczności ze zobowiązaniami członków ONZ, wypływającymi z Karty NZ, zobowiązania wypływające l Karty posiadają pierwszeństwo". Zob. też Pokojowe współistnienie. R. BIERZANEK Zasady prawne pokojowego współistnienia i ich kodyfikacja. Warszawa 1968, s. 142-143. • 2768 POKOJOWE PROPOZYCJE 1916 I 1918 (ang. Peace Proposals, 1916 and 1918, franc. Proposi-tions de paix de 1916 et 1918, hiszp. Proposicio-nes de paź 1916 y 1918, roś. Mirnyje priedłoże-nija 1916 i 1918), Rzesza w czasie I wojny świat. dwukrotnie zwracała się do USA o pośrednictwo w zawarciu pokoju: 18 X 1916, kiedy pręż. W. W. Wilsonowi ambasador Rzeszy w Waszyngtonie hr. Bernstorff przekazał memorandum Wilhelma II, a następnie 12X111916 warunki pokoju odrzucone 20X111916 przez Aliantów, jako manewr wojenny, a nie pokojowy. Z kolei 3X1918 po klęskach ponoszonych od sierpnia na zach. froncie, rząd Rzeszy zwrócił się z notą do pręż. W. Wilsona, proponując mu, by „wziął w swe ręce odbudowę pokoju" i powiadomił o tym wszystkie wojujące strony. W dalszej wymianie not 8X1918 odpowiedź USA, 12X1918 druga nota niem., 14X1918 druga odpowiedź USA, 20 X 1918 trzecia nota niem., 23X1918 trzecia odpowiedź USA, 27X1918 czwarta nota niem., 5X1 1918 czwarta odpowiedź USA. Rezultatem był rozejm w Compiegne. 691 Pokojowe współistnienie 2770 J. HOCHPELD Dokumente der deutschen Politik und Geschichte von 1848 bis żur Gegenwart 1848-1951, 6 t. Berlin 1951/52. T. U. • 2769 POKOJOWE ROZWIĄZYWANIE SPORÓW MIĘDZYNARODOWYCH (ang. Pacific settie-ment of international disputes, franc. Solution pa-cifique de litiges internationaux, hiszp. Solución pacifica de litigios internacionales, roś. Mirnoje razrieszenije mieżdunarodnych sporów), zasada prawa międzynar. powszechnie obowiązująca od 1899, daty Haskich Konwencji, traktująca, że wszystkie spory i konflikty międzynar. powinny być rozwiązywane środkami pokojowymi, wprowadzona po I wojnie świat, do Paktu Ligi Narodów (art. 12, 15 i 17) oraz do Genewskiego Protokołu z 2 X 1924 (nigdy nie ratyfikowanego z powodu sprzeciwu W. Brytanii). Liga Narodów 261X1928 aprobowała Akt Generalny zasad p.r.s.m. Po II wojnie świat, zasady te zostały rozwinięte w Karcie NZ 1945 (Rozdz, IV); potwierdzane w wielu układach bilateralnych i wielostronnych. Szczególne znaczenie współcześnie posiada (poza Statutem Międzynar. Trybunału Sprawiedliwości) Genewski — >• Akt Generalny 1928, w brzmieniu nadanym mu przez Zgr. Og. ONZ Rez. 268/111 z 28 IV 1949. „Zasada, że państwa będą rozstrzygać swoje spory międzynar. środkami pokojowymi..." została zdefiniowana w ->• Deklaracji Zasad Prawa Mię- dzynar., uchwalonej 24X1970 przez Zgr. Og. ONZ. Jedna z gł. zasad przyjętych przez Konferencję Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 1974. A Survey of Treaty Provisions for the Paciftc Settiement of Int. Disputes 1949-1962. New York 1966, s. 901; R BIERZA-NEK Zajady prawne pokojowego współistnienia i ich kodyfikacji, Warszawa 1968, s. 137-139; W. W. ZURKIN, E. M. PRIMA-KOW Mieidunar. konflikty, Moskwa 1972; R. BIERZANEK Załatwianie sporów miedz.ynar, w Świetle doświadczeń okresu powojennesi. w: Państwo i prawo 11/1972; M. KOCOT Zobowiązania PUL w kwestii regulowania sporów międzynar.. Wrocław 1973, s. 41. • 2770 POKOJOWE WSPÓŁISTNIENIE (ang. Peaceful coexistence, franc. Coexistence pacifique, hiszp. Coexistencia pacifica, roś. Mimoje sosuszczestwo-wanije), termin międzynar.— zasada współżycia państw o odmiennych strukturach społ., gosp., polit. i prawnych, kształtująca się od Rewolucji Październikowej. Koncepcję p.w. uzasadniał W. I. Lenin (1870-1924) z chwilą powstania pierwszego państwa socjalist., jako jego busolę w stosunkach z państwami o innych ustrojach. W zgodzie z leninowską koncepcją G. W. Cziczerin radź. komisarz spraw zagr.. Oświadczył 1920: „Naszym hasłem jest i pozostanie to samo — pokojowe współistnienie z innymi rządami, jakie by one nie były". Rząd ZSRR po przystąpieniu w 1934 do LN zaproponował Zgr. LN przyjęcie formuły p.w., jako normy prawa międzynar. W ocenie poi. uczonego prof. C. Berezowskiego (1898-1970): „Rzeczywistość międzynar. kształtuje się na zasadach współistnienia państw o odmiennej budowie społ., gosp., polit. i prawnej. Definicje formalną i ogólna współistnienia zawiera opinia doradcza Stałego Trybunatu Sprawiedliwości Międzynarodowej z 6 IV 1935 w sprawie szkół mniejszościowych w Albanii. Dano w niej wyraz poglądowi; „Celem traktatów o ochronie mniejszości było zapewnienie tym grupom społ., włączonym do państwa, którego ludność różni się od nich pod względem rasowym, językowym lub religijnym, możliwości pokojowego współistnienia i szczerej współpracy z pozostałą ludnością, z zachowaniem tych cech charakterystycznych, jakimi grupy te różnią si$ od większości" (Publlcutions de la CPJI, Seria A/B nr 64. s. 17). Zasada współistnienia wymaga więc zachowania przez tych, którzy współistnieją, własnych cech charakterystycznych. Przenosząc tę koncepcję na teren międzypaństwowy, mużna przyjąć, że „współistnienie" oznacza z punktu widzenia prawa, całość stosunków między państwami o odmiennej budowie. Dla stosunków tych wykształciły się ogólne zasady prawa międzynar., jak suwerenność i integralność terytorialna, nieagresja, nieinterwencja, równość i wynikające stad wzajemne korzyści. Zasady te mieszczą się w licznych dokumentach dwustronnych, a nawet wielostronnych; wynikają też Ł przepisów Karty NZ". Zasada p.w. ma swą tradycję także w historii • Indii i Chin, znalazła wyraz w pięciu regułach ->-Pańcza Silą, wprowadzonych do układu chińsko- indyjskiego 1954, a następnie do uchwał konferencji 29 krajów Azji i Afryki w Bandungu 1955 oraz konferencji państw afryk. w Akrze 1956 i w Addis Abebie 1960. W dekadzie 1961-70 w USA lansowana była polityka „selektywnego współistnienia", zgodnie z aktualnymi interesami Stanów Zjedn. W Zgr. Og. ONZ p.w. było przedmiotem debaty generalnej 20 IX-14XII 1957, oraz szeregu rezolucji w 1960-65 (Rez. 1505/XV, Rez. 1815/ /XVII, Rez..l966/XVUI i 2103/XX), które zleciło Komisji Prawa Międzynar. powołanie specjalnego komitetu celem zdefiniowania „stosunków przyjaźni i współpracy między państwami". Ta zastępcza formuła na p.w. została przyjęta na życzenie delegacji USA, która chciała uniknąć formuły p.w. jako komunist. W skład komitetu weszły: Argentyna, Australia, Birma, Czechosłowacja, Da-homej, Egipt, Francja, Ghana, Gwatemala, Holandia, India, Japonia, Jugosławia, Kamerun, Ka- nada, Liban, Malgaska Rep., Meksyk, Nigeria, Polska, Rumunia, Szwecja, USA, Wenezuela, W. Brytania, Wiochy i ZSRR. Komitet odbył swą pierwszą sesję w m. Meksyk 24 VTI-1 X 1964, następnie obradował w marcu-kwietniu 1966 w N. Jorku w składzie poszerzonym o Algierię, Chile, Kenię i Syrię, oraz w lipcu-sierpniu 1967 w Genewie; wynikiem pierwszej sesji było sformułowanie zasad suwerennej równości państw oraz zakazu stosowania ->• groźby użycia i użycia siły; na drugiej — sprecyzowanie zasad —>• pokojowego rozwiązywania sporów międzynar.; na trzeciej—zasad ->• pokojowej współpracy zgodnie z Kartą NZ. W 1966-70 p.w. stała się przedmiotem sporów ideologicznych w międzynar. ruchu robotn., na skutek ataków ideologów ChRL na samą możliwość p.w. państw o przeciwstawnych sobie ustrojach. Stanowisko radź. sprecyzował na XXIII Zjeździe KPZR 1966 L. I. Breżniew: „ZSRR, uważając współistnienie państw o różnych ustrojach społecznych za formę walki klasowej między socjalizmem a kapitalizmem, wypowiada się zarazem konsekwentnie za u- trzymywaniem normalnych, pokojowych stosunków z krajami kapitalistycznymi, za rozwiązywaniem spornych zagadnień między państwami w drodze rokowań, nie zaS w drodze wojny. Rzecz jasna, że nie może być pokojowego współistnienia tam. gdzie chodzi o wewnętrzne procesy walki klasowej i narodowowyzwoleńczej w krajach kapitalistycznych, albo w koloniach. Zasady pokojowego współistnienia nie można stołować w stosunkach między wyzyskiwaczami a wyzyskiwanymi, między kolonizatorami a ofiarami ucisku kolonialnego". Podobne stanowisko zajęła konferencja trzykon-tynentalna w Hawanie 1966: „Pokojowe współistnienie odnosi się wyłącznie do stosunków między państwami o rółnych systemach społ. i polit., wykluczając bezspornie współistnienie pokojowe między klasami wyzyskiwanymi a wyzyskującymi i między ludami ciemiężonymi a imperializmem ciemiężycicli**. W tym samym roku KP Chin proklamowała „wielką proletariacką rewolucję kult.", której jednym 44. 2771 Pokojowe zadania LN i ONZ 692 z haseł, dot. polityki zagr. było przedstawienie p.w. jako „kapitulacji przed imperialistami i ko-lonialistami". Przeciwko tej opinii wypowiedziała się Międzynar. Narada Partii Komunistycznych i Robotniczych w Moskwie 1969: ,, Podstawowym ogniwem jedności działania sil antyimperia-list. pozostaje nadal walka przeciwko niebezpieczeństwu wojny, niebezpieczeństwu świat, wojny termojądrowej, która nadal zagraża narodom masową zagląda; walka o pokój aa całym Świecie. Wojnie światowej można zapobiec przez zespolenie wysiłków krajów socjalizmu, międzynar. klasy robotniczej, ruchu narodowowyzwoleńczego, wszystkich pokojowych państw, organizacji spot. i ruchów masowych. Obrona pokoju nierozerwalnie wiąże się z walk; o narzucenie imperialistom pokojowego współistnienia państw o różnych ustrojach społ., które wymaga przestrzegania zasad suwerenności, równości praw, integralności terytorialnej każdego państwa, dużego czy małego, nieingerowania w sprawy wewnętrzne innych krajów, poszanowania prawa wszystkich narodów do nieskrępowanego wyboru swego ustroju społ., ekon. i polit., uregulowania nierozwiązanych problemów międzynar. drogą polityczną, za pośrednictwem rokowań. Polityka pokojowego współistnienia sprzyja pozytywnemu rozwiązaniu ekon. i społ. problemów krajów rozwijających się. Polityka pokojowego" współistnienia nie jest sprzeczna z prawem narodów ciemię-. żonych do wykorzystywania w walce o swe wyzwolenie tej drogi, którą uznają one za niezbędną—zbrojnej lub nie zbrojnej — i w żadnej mierze nie oznacza poparcia dla reakcyjnych reżimów. Nie ulega również wątpliwości, że każdy naród ma niezaprzeczalne prawo do zbrojnej obrony przed zakusami imperialist. agresorów i do poparcia w tej sprawiedliwej walce ze strony innych narodów. Jest to część składowa ogólnej antyimperialist. walki narodów. Polityka pokojowego współistnienia przeszkadza imperializmowi w jego próbach przezwyciężania swych wewnętrznych sprzeczności drogą zwiększania napięcia międzynar. j rozpalania ognisk groźby wojennej. Polityka ta, nie oznacza ani zachowania spot. i polit. status quo, ani osłabienia walki ideologicznej. Przyczynia się ona do rozwoju klasowej walki przeciwko imperializmowi w skali narodowej i w skali ogólnoświat.". W 1970-73, pod wpływem konsekwentnej polityki p.w. państw socjalist., nastąpił w świecie korzystny zwrot na korzyść tej polityki. Wyraził się on: w podp. w maju 1972 układu pomiędzy ZSRR i USA o ograniczeniu zbrojeń strategicznych (-*-SALT) oraz układu o podstawach wzajemnych stosunków; w ratyfikowaniu w maju-czerwcu 1972 zawartych 1970 układów między Polską i ZSRR a NRF; podp. 3 VI 1972 układu czterech mo- carstw w sprawie Berlina Zach.; w zgodzie Rady Ministerialnej NATO (31 VI 972) na przystąpienie do wielostronnych rozmów w sprawie bezpieczeństwa i współpracy w Europie; w układzie z 291X1972 normalizującym stosunki między Chinami a Japonią opartym na zasadzie, że „chociaż systemy społ. Cbin i Japonii są różne, oba państwa powinny i mogą nawiązać pokojowe przyjazne stosunki"; w zbliżeniu się do uniwersalności ONZ oraz w przystąpieniu USA i Kanady do wielostronnych rokowań 1973-74 w ramach Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. W VIII 1974 poparł p.w. nowy pręż. USA G. Ford. W. MORAWIECKI O możliwości pokojowego współistnienia państw socjalist. i państw kapitalist., w: Mysi Filozoficzna nr l, 1955; G. I. TUNKIN Mirnoje sosuszczestwowanije i miezdunar. prawo, w: Sowietskoje sosudarstwo i prawo 1956; J. N. HAZAKD Legat Research on „Peaceful Co-exis-lence", w: American Journal of Int. Law 51/1957; S. KRYLÓW, W. DUIIDIENIEWSKU Miezdunorodnoprawowyje formy mirnogo sosuszczestwowanija sosudarstw i nacyj, Moskwa 1957; W. DURDIŁNIEWSKU, B. ŁAZARIEW Plot' princypow mirnogo sosuszczestwowanija, Moskwa 1957; J, PERROTOI La co-existence pacifiaue, Paris 1958; W. KULSKI Peaceful Co-exi-stence. Ań Anatysis of the Soviet Foreign Policy, Chicago 1959; O. P. ZADOROŹNYJ OON i mirnoje sosuszczestwowanije gosudarstw, Moskwa 1958; Dictlonnaire de ta terminologie du droit int.. Paris 1960; J. PECK Koexlslenz und Deutsch-landfrage, Berlin 1961; M. LACHS O potrzebie konkretyzacji prawnych zasad współistnienia, w: Państwo i Prawo, 1963, nr 5-6; G. P. ZADOROZNY) Mirnoje sosuszczestwawanije i miezdunar. prawo, Moskwa 1964; B. Durorr Coesistence et Droit Int. d la Lumiere de la Doctrine Sovietlque, Paris 1966; R. BIERZANEK Zasady prawne pokojowego współistnienia t ich kodyfikacja. Warszawa 1968; M. POTOCNY, S. MYS-UL Legat Princtples of Peaceful Co-Existence, Praha 1968; PH. BRETTON, J. P. CHAUDET La coextstence pacifiaue, Paria 1971, s. 327; S. PISAR Coexisteace and Commerce, London 1971, s. 558; Wybrane problemy międzynar.. Warszawa 1972, s. 171-206; Z problematyki pokojowego współistnienia, w. Zeszyty teorełyczno-polityczne numer specjalny 3/1974. • 2771 POKOJOWE ZADANIA LIGI NARODÓW I ONZ (ang. League of Nations and UN peace keeping operations, franc. Ponctions pacifiques de la Socićte des Nations et de 1'ONU, hiszp. Funciones pacificas de la Sociedad de Naciones y de la ONU, roś. Mirnyje zadanija Ligi nacyj i OON), we wrześniu 1931 Zgr. LN zaaprobowało Konwencję w sprawie polepszenia środków zapobiegających wojnie, Convention to Improye fhe Means of Preyenting War, głównym celem Kon- wencji było tworzenie stref zdemilitaryzowanych na obszarze konfliktu oraz Komisji Inspekcyjnej LN, której prawa i obowiązki zostały zdefiniowane w Protokole Dodatkowym. Konwencja nigdy nie była ratyfikowana, ponieważ w tymże roku rozpoczęła się napaść Japonii na Mandżurię, a w następnych faszystowskie państwa Europy, ni Rzesza i Włochy, sparaliżowały pokojowe funkcje LN. Po II wojnie świat. Karta NZ powierzyła R. Bezp. ONZ „odpowiedzialność w pierwszym rzędzie za utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynar." w oparciu o -> jednomyślność wielkich mocarstw. J. MAKOWSKI Obrona pokoju i bezpieczeństwa przez ONZ, w: Państwo l Prawo, nr 4, 1946; L. M. GOODRICH The UN and Maintenance of Int. Peace. Washington DC 1955, s. 709; D. W. WATOHOUSE Int. Peace Obseryation, Baltimore 1966, s. 663; A Survey of Treaty Proyisions for the Pactfic Settie-ments o f Int. Disputes 1949-1962. UN N. York 1966, s. 901; A. LEGAULT Peace Keeping Organitatlons: Bibliography, Paris 1967, s. 203; L. GORDEMKER The UN Secretary Generał and the Maintenance of Peace, N. York 1967, s. 380. • 2772 POKOJU OBRONA (ang. Defence of peace, franc. Defense de la paix, hiszp. Defensa de la paź, roś. Zaszczita mira), przedmiot naczelny działalności ONZ, polityki zagr. państw miłujących pokój, fundamentalna funkcja państw socjalist. w globalnej strategii, przedmiot działalności świat, ruchu obrońców pokoju zainicjowanego na Międzynar. Kongresie Intelektualistów w Obronie Pokoju, który odbył się we Wrocławiu, w sierpniu 1948, i którego 25-lecie obchodzone było uroczyście przez Świat. Radę Pokoju w 1973 r. Ruch o.p. rozpoczął masową ogólnoświat. walkę o pokój w kwietniu 1949 poprzez I Świat. Kongres Obrońców Pokoju, który odbył się jednocześnie w Paryżu i Pradze, ponieważ wiele de- legacji nie otrzymało wiz wjazdowych do Francji. Wybuch wojny w Korei 17 VI 1950 spowodował globalną akcję obrońców pokoju zbierania podpisów pod -»• Apelem Sztokhoimskim. W listopadzie 1950 odbył się w Warszawie n Świat. Kongres Obrońców Pokoju; w grudniu 1952 w Wiedniu Kongres Narodów w O.P.; w czerwcu 1956 w Helsinkach Świat Forum Pokoju; w lipcu 1962 w Moskwie Świat. Kongres o Powszechne Rozbrojenie i Pokój; w lipcu 1965 w Helsinkach Świat. Kongres Pokoju. W latach 1966-73 z inicjatywy Świat. Rady Pokoju odbywało się szereg konferencji regionalnych i sympozjów poświęco- Pokój 2773 'ch o.p. W październiku 1973 odbył się w Mos-rie kolejny Świat. Kongres Pokoju. Polski Ko-itet Obrońców Pokoju uczestniczy aktywnie we izystkich akcjach na rzecz o.p. Parlamenty kra-» socjalist. w latach 1950/51 uchwaliły Ustawy Ochronie Pokoju: Albania 1011951, Bułgaria XII 1950, Czechosłowacja 20 XII 1950, Mongo-i 27 II 1951, NRD 15X111950, Polska 29 XII 50, Rumunia 15 XII 1950, Węgry 8X111950, iRR 12 III 1951. Tekst polskiej ustawy jest Hamujący: 'ropaganda i przygotowania do nowej wojny stanowią naj- ikszą groźbę dla pokojowej współpracy narodów i są rodnią przeciw ojczyźnie i całej ludzkości. irażajac dążenia milionów Polaków, którzy podpisali Apel tokhoimski, mifestując niezłomną wole narodu polskiego kontynuo- nia pokojowego budownictwa i jego gotowość obrony ego bezpieczeństwa, suwerenności i pokoju, lidaryzując się z uchwałami odbytego w Warszawie n Swia- rego Kongresu Obrońców Poko}u, lgnąc wraz z wszystkimi miłującymi pokój narodami podziałać w unieszkodliwieniu sił dążących do rozpętania wej wojny światowej, Im Ustawodawczy stanowi, co następuje: t. I. Kto słowem lub pismem, za pośrednictwem prasy, lia, filmu lub jakikolwiek inny sposób uprawia propagandę jenną, popełnia zbrodnie przeciw pokojowi i podlega karze ;zienia do lat 15. l. D. Zbrodnie przeciw pokojowi (art. l) popełnia w szczelności, kto: diega lub nawołuje do wojny, itwia szerzenie propagandy, prowadzonej przez ośrodki rawiające kampanię podlegania do wojny, 'alcza lub spotwarza Ruch Obrońców Pokoju. t. m. W razie skazania za przestępstwo, określone w niższej ustawie, sad może orzec jako kary dodatkowe: utratę iw publicznych i obywatelskich praw honorowych oraz wpadek mienia w całości lub w części. t. IV. Do orzekania w sprawach o przestępstwo, określone niniejszej ustawie, właściwe są sądy wojewódzkie. t. V. Wykonanie ustawy porucza się Ministrowi Sprawied- •ości. t. VI. Ustawa wchodzi w życie z dniem ogłoszenia". „U. 1950, póz. 521; D. B. LEWIN Mieidunar. prawo i so-wnienije mira, Moskwa 1971; Jeśli nie nasłanie pokój, t.: N. Gardeł, Warszawa 1971, s. 240; J. W. Kocor Ochro-pokoju w systemie polskiego prawa karnego, w: Biuletyn imcoznawczy Instytutu śląskiego w Opolu, 1971; T. Sno-ISKI Problem obrony pokoju w konstytucjach europejskich dMw socjalist., w: Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjo- •iczny 1971. 2773 )KÓJ (ang. Peace, franc. Pauc, hiszp. Paź, roś. ir), przedmiot prawa międzynar. i stałej zor-nizowanej współpracy międzynar. Pierwsze sto- irzyszenia d/s pokoju powstały w USA 1814 w Anglii 1816, które w 1843 zorganizowały srwszy angloamer. kongres pokoju w Londynie; zszerzony na inne narodowości w 1848 w Bruk-i. W 1867 Giuseppe Garibaldi, Charles Le-innsier i Victor Hugo powołali do życia Mię-ynar. Ligę Pokoju i Wolności, Ligue Int. pour Paix et la Liberie. Pierwszy robotniczy kon-ss pokoju, odbył się w Hadze 10-15 XII 1922, 'ołany przez Międzynar. Federację Związków wodowych (-*• Kongresy w obronie pokoju). bezpieczenie pokoju było zadaniem pierwszej lit. świat, organizacji międzyrząd.—LN. U-ymanie międzynar. pokoju i bezpieczeństwa jest celem ONZ. Organizacją pozarząd., która egrata po n wojnie świat, rolę gl. mobilizatora społ. na rzecz pokoju we wszystkich regio-ch kuli ziemskiej jest -»• Świat. Rada Pokoju, rej. w ONZ, podobnie jak następujące instytu-! i organizacje międzynar.: iro Micdzynar. Pokoju, Int. Peaoe Bureau, zał. 1892 z ric-bą w Genewie. Od 190 jest Biurem Świat. Unii Organizacji Pokoju, Office of the Worid Union of Peace Organ!-zations, Publ.; Peace tnformation Bulletin. Brygada na rzecz Pokoju i Akcji Niegwałtownych, Worid Peace Brigade for Non-Yiolent Action, żal. 1962, z siedzibą w Londynie. Carnegiego Fundacja na rzecz Pokoju Międzynar., Carnegie Endoyement for tnę Int. Peace, zał. 1910 przez amer. mul-timilionera Andrew Carnegiego (1835-1919) dotacją w wysokości 10 min dok Posiada statut doradczy (B) ECOSOC. Siedziba: N. Jork. Biuro eur.: Genewa. Chrześcijańska Konferencja Pokojowa, Christian Peace Con-ference, zał. 1958, z siedzib; w Pradze. Statut <0 UNESCO. Chrześcijański Ruch na rzecz Pokoju, Christian Moyement for Peace, zał. 1923, z siedzib; w Bernie. Eksperyment w Międzynar. Życiu, Experiment in Int. Living, zał. 1932, z siedzibą w Putney (Vennont, USA); z zadaniem rozwijania przyjaźni na rzecz pokoju świat.; łączy bojowników o p. z kilkudziesięciu państw, m.in. z Polski; posiada status doradczy (B) UNESCO, Publ. The Experiment News-letter. EIRENE — Międzynar. Chrześcijańska Służba dla Pokoju, EIRENE — Int. Christian Seryice for Peace, zat. 1957, z siedzibą w KSnigswinter (NRF). Publ. Newsietter. Federacja świat. Przyjaźni, Federation for Worid Friendship zał. 1948, z siedzibą w Kopenhadze. Posiada statut doradczy (O UNESCO. Komitet Kościoła Katol. i Świat. Rady Kościołów d/s Współpracy Społeczeństw, Rozwoju i Pokoju, Exploratory Com-mittee on Society, Devcloppment and Peace of the Roman Catholic Churoh and the Worid Councii of Churchcs, zał. 1968, z siedzibą w Genewie. . Komitet Międzynar. Akademii Pokoju, Int. Peace Acadcmy Committee (IPAO, zał. 1967, z siedzibą w N. Jorku. Publ. IPAC Reports. Międzynar. Konfederacja d/s Rozbrojenia i Pokoju, Int. Con-federation for Disarmament and Peace, zał. 1964, z siedzibą w Londynie. Publ. Peace Press oraz Yietnam Int. Bulletin. Statut doradczy (O UNESCO. Międzynar. Liga Kobiet na rzecz Pokoju i Wolności, Wo-men's Int. League for Peace and Freedom, zat. 1915, z siedzibą w Genewie. Statut doradczy (B) ECOSOC i UNESCO. Publ. Pax et Ubertas. Międzynar. Unia Towarzystw d/s Pokoju, Int. Union ot Pcacc Societies, żal. 1891, z siedzibą w Genewie, organizuje Powszechne Kongresy Pokoju, Uniycrsal Peace Congresses. Międzynar. Stów. Studiów Pokoju, Int. Peace Researeh Assoc., zał. 1964, z siedzibą w Oslo. Publ. Int. Peace Researeh Newstelter. (-»• Peace Researeh). Migdzynar. Instytut ds. Pokoju, Int. Institute for Peace, zał. 1958, z siedzibą w Wiedniu. Publ. Actiye Co-extstence i Peace and the Sciences. Międzynar. Ruch Katol. na rzecz Pokoju, Mouyemcnt Ca-tholique Int. pour la paix, Pax Christi Int., zał. 1945, z siedzibą w Hadze. Międzynar. Stów. Nauczycieli na rzecz Świat. Pokoju, Int. Association of Educatora for Worid Peace, zał. 1969, z siedzibą w Alabama (USA). Publ. Peace Progress. Rada d/s Napięć Świat., Councii of the Worid Tensions, zat. 1950, z siedzibą w Genewie; posiada statut doradczy (B) UNESCO. Ruch Esperantystów na rzecz świat. Pokoju, Esperantists Worid Peace Moycment, zat. 1953, z siedzibą w Malmó (Szwecja). Ruch Międzynar. na rzecz Pojednania, Int. Fcllowship of Reconciliation, zat. 1919, z siedzibą w Londynie; posiada statut doradczy (O UNESCO. Sztokhoimski Międzynar. Instytut d/s Badania Pokoju, Stock-holm Int. Peace Researeh Institute (SIPRI), zał. 1966, z siedzibą w Sztokholmie. Publ. SIPRI Reports oraz SIPRI Yearbook of Worid Armaments and Dis-Armament. (-»• SIPRI). Świat. Dobra Wola, Worid Goodwill, zał. 1945 z siedzibą w Londynie. świat. Centrum Pokoju przez Prawo, Worid Peace Through Law Center, zał. 1963, z siedzibą w Genewie. Statut doradczy • (B) 'ECOSOC l ILO. Publ. Cahrter trimestriel. (-<• Pokój przez prawo). Świat. Konferencja Religii na rzecz Pokoju, Worid Con-ference of Religion for Peace, zał. 1970 w Kioto (Japonia), z siedzibą w N. Jorku. Publ. kwartalnik Beyond Kyoto. świat. Stów. na rzecz Szkot jako Instrumentu Pokoju, Worid Assoc. of the Schools as an Instrument of Peace, zat. 1967, z siedzibą w Genewie. Statut doradczy (Q UNESCO. Publ. ecote et Paix. Uniwersytety l Badanie Pokoju, Uniyersities and the Qucst of Peace. zat. 1963, z siedzibą w N. Jorku. Publ. Reports. Yearbook of Int. Organtuttions 1973; Bandbook on Peace Educalion. cdit.: Ch. Wult, Frankfurt a.M.-Oslo 1974, s. 375; D. WAINHOUSK Intemational Peacekeeping ot the Crossroads, Baltimore 1973. 2774 Pokój Adrianopolski 1829 694 • 2774 POKÓJ ADRIANOPOLSKI 1829 (ang. Adriano-pol Peace, 1829, franć. Paix d'Adrianopole de 1829, hiszp. Paź de Adrianópolis 1829, roś. Adria-nopolskij mimy j dogowor 1829), zawarty 7 IX 1829, traktat pokojowy; ustali) granicę między Rosją a Turcją ha rz. Prut i prawym brzegu Dunaju oraz zezwolił Rosji na żeglugę handl. po catym Dunaju i wolny przepływ przez Darda-nele; uznał niepodległość Grecji. G. NORADOUNOHIAN Recueil d'actes- im. de {'Empire Ottoman, 4 t., Paris 1897-1903, T. n. • 2775 POKÓJ AKWIZGRAŃSKI 1748, niem. Friede von Aachen (ang. Aachen Peace, 1748, franc. Paix d'Aix-La-Chapelle, hiszp. Paź de Aquisgran 1748, roś. Aacbenskij mirnyj dogowor 1748), zawarty między Austrią, W. Brytanią, Holandią i Królestwem Sardynii z jednej strony a Francją, Hiszpanią, Modeną i Genuą z drugiej, kończący wojnę o sukcesję austr.; ustalił zasady dziedziczenia na tronach Austrii (wg Pragmatycznych Sankcji z 19 IV 1713) i Anglii (dom hanowerski, wykluczenie Stuartów); przyznał Księstwo Śląskie i Hrabstwo Kłodzkie królowi Prus. Ratyfikowany w tymże roku przez wszystkich sygnatariuszy. CH. JENKINSON Coltection aff Tremles of Peace, Alliance mul Commerce between Great Britain and other Powers 1648- •1783, t. 3, London 1785, T. U; T, W. GHILLANY Eura-paische Chronik von 1492 bis Ewie Aprtl 1877, t. 5, Leipzig 1865/78. t. I. • 2776 POKÓJ BERLIŃSKI 1878 (ang. Berlin Peace 1878, franc. Paix de Berlin de 1878, hiszp. Paź de Berlin 1878, roś. Bierlinskij traktat 1878), za- warty na Berlińskim Kongresie, 13VI-13VII 1878, przez Anglię, Austrię, Francję, Rosję, Rzeszę i .Włochy z Turcją; zmniejszył Bułgarię z 164 tyś. km* do 64 tyś. km« i przyznał niepodległość Czarnogórze, Serbii, i Rumunii; oddał Austrii pod okupację Bośnię i Hercegowinę; powiększył Grecję o część Epiru i Tesalii; utrzymywał swobody religijne w imperium osmańskim; wszedł w życie 28 VIII 1878. M. CHOUBLIER La giiestion d'0rient depuis te trolle de Berlin, 2 edit. Paris 1899; G. NORADOUNGHIAN Recueil d'actes IM. de l'Empire Ottoman, 4 t„ Pana 1897/1903, t. IV. • 2777 POKÓJ BERLIŃSKI 1921 (niem. Friede von Berlin, ang. Berlin Peace Treaty, 1921, franc. Paix de Berlin de 1921, hiszp. Paź de Berlin 1921, roś. Bierlinskij traktat 1921), podp. 25VTII1921 przez Niemcy z USA, które nie ratyfikowały Traktatu Wersalskiego. Art. I traktatu stwierdza, że Niemcy przyjmują warunki ustalone przez Kongres UĘA w odniesieniu do Traktatu Wersalskiego. Art. n definiuje, które czefci Traktatu Wersalskiego s« wiążące dla obu stron. Art. m ultalif warunki ratyfikacji, która nastąpiła w USA. 21 X 1921, w Niemczech 2 M 1921. Reirhsff.mthltttI 1921. Teil. n nr 3; W. M. MALLOY Trea-ties, Comenttons, tnt, Acts. Protocols and Agreements between the USA.and other Powers, Washington 1923/38, t. m, • 2778 POKÓJ BUKARESZTEŃSKI 1918 (ang. Bućha-rest Peace, 1918, franc. Paix de Bucarest de 1918, hiszp. Paź de Bucarest 1918, roś. Buchariestskij mirnyj dogowor 1918), Królestwo Rumunii wobec wycofania się Rosji z wojny Rewolucją Październikową, zawarło 15X111917 zawieszenie broni z mocarstwami centralnymi, a 7 V 1918 w Bukareszcie—pokój, którego warunki ustalili i sygnowali przedstawiciele Rzeszy Niem., Austro- Węgier, Bułgarii, Turcji i Rumunii. Rumunia zwróciła Bułgarii Dobrudzę, Węgrom część Siedmiogrodu oraz uznała równorzędność wobec prawa wszystkich religii. G. F. DE MARTENS Nouveau Recueil generat des traitis, Leipzig 1909/27 3 S. T. X. • 2779 POKÓJ FRANKFURCKI 1871 (ang. Frankfurt Peace Treaty, 1871, franc. Trait6 de paix de Francfort de 1871, hiszp. Tratado de Paź de Francfort 1871, roś. Frankfurtskij mirnyj dogowor 1871), układ między Francją a Rzeszą Niem., podp. l O VI 87.1 we Frankfurcie n. Menem po klęsce Francji pod Sedanem we wrześniu 1870. Podp. 2611 1871 w Wersalu układ wstępny postanawiał, że za wycofanie wojsk prus. Francja zo- bowiązała się art. II do zapłacenia 5 mld franków w złocie, z czego l mld w ciągu 1871 r., pozostałe 4 mld w ciągu trzech lat 1872-74. Frankfurcki Traktat zaostrzył warunki spłat i rozszerzył aneksję prus. o Alzację i Lotaryngię, stając się dla Francuzów symbolem prus. dyktatu, co miało swe reperkusje w 1918/19 przy dyktowaniu przez Francję Niemcom warunków pokoju. A. SOPEL Histoire diptomatlque de la guerre 1870-71, vol. 2. Parli 1875; M. V|LLEPORT Recueil des traltes, conventtom, tols, decrets et autres artes relatifs a ,ta paix avec l'Alle-magne, vol. V. Paris 1872-1879; H. HERZFELD Deutschland wid das geschlaaene Frankrelch 1871-1873. Berlin 1924; K. LINNEBACH Deutschland als Sieger im besetzten Frank-reich 1871-1873, Berlin 1924. • 2780 POKÓJ GANDYJSKI 1814 (ang. Peace of Ghent, 1814, franc. Paix de Gand de 1814, hiszp. Paź de Gante 1814, roś. Gientskij dogowor 1814, flam. Gent), zawarty w belg. mieście Gandawie 24 XD 1814 układ pokojowy między W. Brytanią i USA, kończący wojnę 1812-14, zwaną „drugą amer. wojną niepodległościową"; wytyczył granice między USA i Kanadą, lecz nie całkowicie, co zdecydowały po wielokrotnych konsultacjach dopiero trzy osobne układy, tzw. Rush-Bagot z 27 IV 1817,. tzw. Webster-Ashburton z 9 VIII 1842 i „rozstrzygnięcie w Utice" 18 VI 1882. P.G. 1814 zobowiązywał obie strony do zlikwidowania handlu niewolnikami i zaprzestania tępienia Indian. W. M. MALI-OY Treattes, Comentions. Inl. Acts. Protocoll and Agreements between the USA and other Powers, 4 L, Washington 1923/38, t. I. • 2781 POKÓJ CWADELUPE-HIDALGO 1848 (ang. Guadeloupe-Hidalgo Peace, 1848, franc. Paix de Guadelupe Hidalgo de 1848, hiszp. Paź de Gua-dalupe Hidalgo 1848, roś. Guadalupe-Idalgo mirnyj dogowor 1848), podp. w meksyk. m. Gwade-lupe-Hidalgo 2 II 1848 między USA i Meksykiem, który został zmuszony silę zbrojną, po wkroczeniu 17 IX 1S47 armii USA do m. Meksyk i zastosowaniu blokady portów meksyk. przez okręty USA, do zrzeczenia się na rzecz USA swoich północnych prowincji, w zamian z& zlikwidowanie blokady i wycofanie się wojsk interwencyjnych. Meksyk utracił '•/3 swego terytorium; utworzyło ono dzisiejsze stany USA; Teksas, Nowy Meksyk, Nevada, Arizona, Utah oraz części Kalifornii, Wyoming i Kolorado. Granica została wytyczona na Rio Grandę; poprawiona w dolinie Gila w t95 Pokój religijny 2788 pd, Arizonie układem z 30X111853 na korzyść USA. Meksyk otrzymał jako odszkodowanie 15 min dół. oraz 3250 tyś. dół. wyrównania zo- bowiązań wynikłych z poprzednich zobowiązań USA w układach z 11 IV 1839 i 30 I 1843. P.G.-H. 1848 został uzupełniony Protokołem Queretaro 26 V 1848; ratyfikowany przez obie strony w maju 1848. Wszystkie dokumenty były zredagowane tylko w jeż. angielskim. W. MALLOY Trealies, Convenlions, Inl. Acts, Protocols and Apeements belween USA. and other Powers, 4 t., Wa-Ihington 1923/38, t. U. • 2782 POKÓJ KONSTANTYNOPOLSKI 1913 (ang. Constantinople Peace 1913, franc. Paix de Con-stantinople de 1913, hiszp. Paź de Constantinopla 1913, roś. Konstantinopolskij mirnyj dogowor 1913), zawarty przez Albanię, Bułgarię, Czarnogórę, Grecję i Serbię z Turcją 29 IX 1913 po wojnach bałk., wprowadził nowy podział terytorialny na Bałkanach. Grecja 14X11913 zawarta osobny traktat pokojowy z Turcją, wytyczający nową granic? na rz. Maricy. K. STRUFP Ausgewahite diplomatische AktenstUcke sur Orten-lalischen Pragę. Gotha 1916. • 2783 POKÓJ MOSKIEWSKI 1940 (ang. Moscow Peace, 1940, franc. Paix de Moscou de 1940, hiszp. Paź de Moscfi 1940, roś. Sowietsko- finlandskij v dogowor 1940), traktat pokoju podp. 12 II I 1940 w Moskwie, kończący konflikt zbrojny między ZSRR i Finlandią, rozpoczęty 30 XI 1939, wytyczył nową granicę, strategicznie korzystniejszą dla ZSRR (art. 2); wydzierżawienie przez Finlandię na" 30 lat półwyspu Hanko (Hango) za 8 min marek fiń. rocznie (art. 4); zakaz dla Finlandii, zgodnie z Pokojem Dorpackim, 14X1920, utrzymywania okrętów wojennych na M. Arktycz-nym (art. 5); prawo tranzytu do Szwecji dla ZSRR (art. 7). P.M. 1940 został anulowany przez Finlandię 26 VI 1941. C. A. COLLIARD Droit Int. et Histoire diplomatląue, Paris 1950. • 2784 POKÓJ OLIWSKI 1660 (ang. Oliva Peaoe, 1660, franc. Paix de Oliva de 1660, hiszp. Paź de Oliva 1660, roś, Oliwskij mirnyj dogowor 1660), traktat pokoju zawarty w Klasztorze Oliwskim pod Gdańskiem 3 V 1660 między Polską, Brandenburgią i Austrią z jednej strony a Szwecją z dru- giej, kończący wojnę pol.-szwedzką 1655-60, zrzeczeniem się przez Jana Kazimierza praw do korony szwedzkiej oraz do Inflant i Estonii; w za- mian za prawo do Litwy Francja, która była pośrednikiem, podjęła się roli gwaranta układu. Ratyfikowany w tymże roku przez sygnatariuszy. LA MAILLAKDIĆRE Ahregt des prtnctpaus troiłeś. 1 t. Paris 1778, t. I. • 2785 POKÓJ PARYSKI 1856 (ang. Paris Peace, 1856, franc. Paix de Paris de 1856, hiszp. Paź de Paris 1856, roś. Pariżskij mimyj dogowor 1856), zawarty przez Francję, Prusy. Rosję, Królestwo Sardynii i W. Brytanię 30 III 1856 w Paryżu, kończący Wojnę Krymską kompromisem: Rosja (art. 3) wycofała się z tur. terytoriów okupowanych, sprzymierzeńcy Turcji (art. 4) z roś.; wszyscy sygnatariusze uznali (art. 7) prawa publiczne Turcji do udziału „w eur. koncercie"; uznano (art. 11) M. Czarne za m. neutralne i zakazano (art. 13) uzbrajania wybrzeży M. Czarnego, poza tym (art. 14) zalecono osobną konwencją ograniczyć liczbę i tonaż okrętów wojennych; powołano do życia (art. 15-19) Międzynar. Komisję d/s Dunaju; zakazano Rosji (art. 33) fortyfikowania Wysp Alandzkich. Do układu dołączone były trzy konwencje: l) o zakazie przepływu przez Dardanele i Bosfor okrętów wojennych; 2) o ograniczeniu floty wojennej na M. Czarnym przez Rosję i Turcję do 6 okrętów każde; 3) o demilitaryzacji Wysp Alandzkich. P.P. 1856 wszedł w życie 27 IV 1856; zrewidowany (art. 11, 13 i 14) dodatkowym układem rosyjsko-tur. z 13 III 1871. O. NORADOUNGHIAN Recustt d'actes lut. de /'Empire Ottoman, 4 t. Paris 1897/1903, t. III; G. F. DE MARTENS Recueit des traltes et comenctions conctus par la Russie, 14 t. St. Pe-tcrsbourg 1874/1905, » XIV; H. W. MALKIN The inner history of the Dectaration of Paris, w: The British Year Book o1 Inl. Law 1927; H. TEMPERLEY The Treaty of Paris and its Execuiion, w; Journat of Modern History 4/1932. • 2786 POKÓJ PRASKI 1866 (ang. Prague Peace 1866, franc. Paix de Prague de 1866, hiszp. Paź de Praga 1866, roś. Prażskij mimyj dogowor 1866), zawarty przez Austrię z Prusami, 23 VIII 1866, w Pradze Cześ., kończący wojnę prusko-austr., na podstawie preliminarzy pokojowych, podp. 26 VII 1866 w Nikoisburgu, przy zawieszeniu broni; dawał Prusom wolną rękę w pn. Niemczech, co umożliwiło wkrótce O. von Bismarcko-wi utworzenie prus. Rzeszy bez Austrii. Austria zrzekła się w art. 5 swoich praw do Szlezwiku, ale Prusy, pod naciskiem Francji zgodziły się dodać zobowiązanie, że przeprowadzą tam plebiscyt i jeśli ludność wypowie się za Danią Szlezwik zostanie jej przekazany. Zobowiązanie to Rzesza anulowała dodatkowym Układem z Austrią 11 X 1878; dopiero Traktat Wersalski 1919 wyegzekwował je od Prus. Prawie jednocześnie również Włochy podp. 3 X 1866 w Wiedniu traktat pokojowy z Austrią. (Nazwa P.P. stosowana jest też do pokoju austriacko-saskiego, 30 I VI 63 5, przy- znającego Łużyce jako czes. lenno Saksonii). Das Staatsarchiv: Sammluns Offideller AktenstUrke, Berlin 1861-1919. T. XI; P. W GHILLANY Biiropalsrhe Chronik von 1492 bis Ende Aprtl 1877. S t. Leipzig 1865/78. • 2787 „POKÓJ PRZEZ PRAWO" (ang. „Peace Through Law", franc. „Paix par le Droit", hiszp. „Paź por el derecho", roś. „Mir po zakonu"), XIX- wieczne idealistyczne hasło, zasłaniające problemy ekon.-społ. świata, sugerujące, że tylko prawo może zabezpieczyć pokój; w . prawie międzynar. kontrowersyjna doktryna, oderwana od życia. K. Kocor Organizacje mlfdzynar. Systematyczny latys »»-sadmeri prawa miedzynar., Wrocław 1971, s. 244-246. • 2788 POKÓJ RELIGIJNY AUGSBURSKI 1555 (ang. Augsburg Religious Peace 1555, franc. Paix re-ligieuse d'Augsbourg de 1555, hiszp. Paź Religio-są de Augsburgo 1555, roś, Augsburgskij rieli-gioznyj mir 1555), nazwa niem. Aueshurgcr Re-ligionsfricde (Reichstagsabschied), układ między cesarzem Rzeszy Karolem V i książętami niem., którzy przeprowadzili ->• sekularyzację, podp. 25 VI 1530, uznający protestantyzm wyznania augsburskiego za równorzędny w prawach katolicyzmowi, natomiast wykluczający inne wyznania reformowane. Innowiercy otrzymali prawo emigro- 2789 Pokój San Stefano 1878 69( wania z kraju. A.p.r. 1555 wprowadzał de facto zasadę -> cuma regio, eius religio, której nie ma w tekście zredagowanego w języku niem. układu; pojawia się dopiero w pierwszej interpretacji anonimowego komentatora. K. BRANDT Der Augsburger Religionsfriede vom 25 Septem-ber 1555. Berlin 1927. • 2789 POKÓJ SAN STEFANO 1878 (ang. San Stefano Peace, 1878, franc. Paix de San Stefano de 1878, hiszp. Paź de San Stefano 1878, roś. San-Stie' fanskij mimy j dogowor 1878), nazwa wstępnego pokoju zawartego 3 III 1878 między carem Rosji a sułtanem Turcji osmańskiej w San Stefano; u-znawał niepodległość Czarnogóry, Serbii i Rumunii. Postanowienie p. S.S. 1878 zostało zrewidowane na Berlińskim Kongresie Pokoju w tymże roku. G. NORADOUNOHIAN RecueU d'octes int, de 1'empire Ottoman, t. 1-4, Paris 1897-1903, t. TV. • 2790 POKÓJ SZLEZWICKI 1864 (ang. Schleswig Peace 1864, franc. Paix de Schleswig de 1864, hiszp. Paź de Schleswig 1864, roś. Wienskij mir 1864), zwany też Wiedeńskim Pokojem, zawarty 30 X 1864 w Wiedniu przez Austrię i Prusy z Danią, od której wymusiły zbrojnie l VIII 1864 zrzeczenie się praw do Szlezwiku, Holsztynu i Lauen-burga. Wszedł w życie 16X11864. Konflikt szlez-wicki rozpoczął się 2i III 1848, kiedy Dania formalnie integrowała niezależne dotąd księstwo Szlezwiku, zgodnie z prawem dziedziczenia duńskiej rodziny królewskiej, a 12 IV 1848 Parlament Frankfurcki integrował formalnie Szlezwik do Związku Niem. i polecił Prusom zajęcie go siłą zbrojną. Wojna trwała od 20 IV do 26 VIII 1848 oraz po zimowym rozejmie od 3 IV do l O Vn 1849, kiedy zawarty został w Malmo ro-zejm; .2 VII 1850 zawarty został pozorny pokój w Berlinie; 24/25 VII 1850 Prusy poniosły klęskę pod Idstedt, w wyniku której doszło do trzech "konferencji międzynar.: w Londynie 2 VIII 1850 Austrii, Francji, Norwegii, Prus, Rosji, Szwecji i W. Brytanii, której I Londyńskiego Protokołu nie uznały ani Dania ani Prusy; w Ołomuńcu 29X1 1850 Austrii i Prus co do wspólnej polityki w sprawie Hólsztyna; wreszcie w Londynie 8 V 1852 Austrii, Francji, Prus, Rosji i W. Brytanii oraz Danii, Norwegii i Szwecji, które n Londyńskim Protokołem ustanowiły po linii duń. prawo dziedziczenia w Szlezwiku i Holsztynie. Przeciwko n Londyńskiemu Protokołowi wystąpił w listopadzie 1863 kanclerz Prus O. von Bismarck i 1611864 postawił Danii ultimatum, a po jego odrzuceniu rozpoczął działania wojenne, zakończone p.sz. 1864. O. JACEK, F. MOLDENHAUEB AuswaU wichtiger Aktenstttcke żur Geschtchle des 19. lahrhunderts, Berlin 1893. • 2791 POKÓJ WESTFALSKI 1648, njem. WestfBUscher Friede (ang. Peace of Westphalia 1648, franc. Paix de Westphalie de 1648, hiszp. Paź de Westfalia 1648, roś. Westfalskij mimyj dogowor 1648), pokój zawarty po Wojnie 30-letniej na Kongresie Westfalskim w dwóch m. Westfalii: w Munster— między Rzeszą Niem. i Francją; w Osnabriick— między Rzeszą i Szwecją; złożony z dwóch dokumentów: Instrumentum Pacis Osnabrugense (IPQ) oraz Instrumentum Pacis Monasteriense (IPM). W pierwszym przypadku sygnatariuszami pokoju w Osnabriick był cesarz Ferdynand ffl i królowa Szwecji Krystyna wraz z jej niem. sojusznikami; w Munster zaś cesarz Ferdynand ffl i król Francji Ludwik XIV. Podpisali oba traktaty także przedstawiciele Francji, Hiszpanii i Wenecji. Protestował natomiast przeciw obu traktatom w imieniu Papieża Innocentego X kardynał Pabio Chigi. Ratyfikowane przez sygnatariuszy w pażdziemiku-grudniu 1648. P.w. 1648 przywrócił habsburskiej Rzeszy religijny pokój między katolikami i protestantami, ustanowiony wcześniej ->• Pokojem Religijnym Augsburskim; stał się początkiem nowego okresu historii dla Europy Środkowej. F. W. GHILLANY Diplomatisches Handbuch 1649-1867, T. 3, Nórdlingen 1855/68, t. I; L. Gnoss The Peace of Wesiphallti 1648-1948, w: Amertcan Joumat of lat. Law 42/1948; F. DICKMANN Der Westfaliach* Friede. Berlin 1959. POLARNE SEKTORY -> Arktyka. • 2792 „POLEGŁ ZA NARODY ZJEDNOCZONE" (ang. „Killed for the United Nations", franc. „Mort pour les Nations Unieś", hiszp. „Cayó por las Naciones Unidas", roś. „Pogib za Obje- dinionnyje Nacyi"), oficjalna formuła stosowana do osób, które utraciły życie, pełniąc pokojowe funkcje z ramienia ONZ na obszarach objętych konfliktem zbrojnym. IW Bulletin. 15 H 1953, 8. 155. • 2793 „POLENLAGER" [niem.; 'obóz dla Polaków"], hitlerowska nazwa przyjęta dla obozów koncentracyjnych stworzonych specjalnie dla Polaków wysiedlanych do „Generalnej Gubernii" (-> Generał Gouyemement) z ziem poi.; w obozach tych odbierano Polakom całe mienie, jakie wynieśli ze swych mieszkań, zmuszano ich do pracy niewolniczej, maltretowano, stosowano eutanazję w stosunku do osób w podeszłym wieku, chorych i niedołężnych; zdolnych do służby wojsk, wcielano do Wehrmachtu, pod groźbą zastosowania represji do całej rodziny; w „P." więzione byty również dzieci, w stosunku do których stosowano wytyczne H. Himmlera „O traktowaniu obcople-miennych na Wschodzie", pozwalające na uczenie umiejętności pisania tylko imienia i nazwiska oraz liczenia do 500; w myśl wyroku Norymberskiego Trybunału obozy koncentracyjne stanowiące część aparatu SS, organizacji, której działalność uznana została za zbrodniczą, również „P." były instytucją przestępczą. R. HKABAR Niemieckie obozy dla Polaków na Śląsku w czasie II wolny Światowej — „Potentager", Katowice 1972, s. 164. • 2794 POLICJA (ang. Police, franc. Police, hiszp. Poli-da, roś. Policyja), termin międzynar.—w XVIII i XIX w. administracja państw, obejmująca wszystkie dziedziny poza wojskiem i skarbowością, odpowiedzialna za ład i bezpieczeństwo wewnętrzne; przekształciła się na przel. XIX i XX w. w organ państw, powołany wyłącznie do ochrony porządku i bezpieczeństwa publ.; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Miedzyamer. Stdw. Policji Uniformowanej, Interamericaa Assoc. of Unifonned Police, zał. 1966, z siedzibą w Limie. Miedzyoar. Federacja Wyższych Funkcjonariuszy Policji, Polityka otwartych drzwi 2800 nt. Federation of Senior Police Officcrs, żal. 1950, z sie-lib( w Paryżu. Statut doradczy (Q UNESCO i (R) CTSOC. liedzynar. Komisja Badań Policji Ruchu, Int. Study Com-lission for Trafie Police, żal. 1960, z siedzibą w Paryżu. iipizynar. Organizacja Policji Kryminalnej, Int. Crimiaal Mice, •» INTERPOL. Żal. 1923, z siedziba w Paryżu. Statut bradczy (B) ECOSOC. Publ. Int. Criminal Police Review. V Hadze i Utrechcie co 2 lata w marcu na zmianę odbywa i( Międzynar. Wystawa Bezpieczeństwa i Wyposażenia Po-icyjnego („Safety 73"). 'wbook of Int. Órganizations 1973. OLICJA MIĘDZYAMERYKAŃSKA ->• NTERAMPOL. •OUGRAFICZNY PRZEMYSŁ (ang. Printing ndustry, franc. Industrie graphique, hiszp. Indu-tria grafica, roś. Poligraficzeskaja promyszlen- iost'), tennin międzynar.—gatąż przemysłu pro-lukująca książki, czasopisma, gazety, druki ulot-le itp., przedmiot zorganizowanej współpracy aiędzynar. hg. zarcj. w ONZ: Ueracja Azji Pacyfiku d/s Drukarstwa, Asia-Pacific Prin-as Federation, Federation des industriea graphiques de 'Atie et du Pacifique, żal. 1968, z siedzib; w Tokio. 'ederacja Eur. Stów. Przemysłu Wydawniczego, Federation if Eur. Industrial Editors Assoc., zał. 1955, z siedzibą f Amersioort (Holandia); łączy krajowe stowarzyszenia Europy Zach. irupa EWG d/s P.P. EEC Group of Graphical Industries — iroupcmcnt des industries graphiques de la CEE, żal. 1964, siedzibą w Paryżu. Jiedzynar. Biuro Federacji Przemysłu Graficznego, Int. lureau of the Federations of Master Printers, zat. 1923, ; siedzibą w Londynie. łitdzynar. Rada Stów. Poligraficznych, Int. Councii of !raphic Design Assoc., zał. 1963, z siedzibą w Amsterda-nie. fiartook of Int. Orsanizations, 1973. l 2796 •OUNEZJA FRANCUSKA (ang. French Poły-lesia, franc. Połynesie Francaise, hiszp. Polinesia 'rancesa, roś. Francuzskaja Poliniezija), obejmuje la O. Spokojnym Wyspy Tpwarzystwa (Tahiti, ifoorea, Makatśa, Maio, Huahine, Raiatea, Ta-laa, Bora Bora i Maupiti), grupy wysp Tuamotu, lambiera i Tubuai (Rurutu, Tubuai, Raivava6, limatara i Rapa) oraz Markizy, o łącznej pow. Ł 4 tyś. km', z 119,2 tyś. mieszk. (1971). Kolo-iia franc. od 1880 p.n. „Ćtablissements francais le 1'Oceanie", od listopada 1958 „zamorskie tery-Brium" Francji, „Territoire d'Outre-Mer", przed-liot sporów bryt.-franc. w XIX w. Komisja ONZ ;/s Dekolonizacji domaga się pełnej autonomii la ludności miejscowej P.F. '. O. REILŁY, E. REITMAN Bibtiographie de Tahiti et de la 'olyaSsie Francaise, Paris 1967; A. POSERN-ZIELIŃSKI, Poli-eya, świat nieznany. Warszawa 1972 s. 401. l 2797 '0110 [tac. poliomielitis], (ang. Poliomyelitis, ranc. Poliomyelite, hiszp. Poliomielitis, roś. Po-.omielit), choroba zwana porażeniem dziecię-ym, przedmiot zorganizowanej współpracy mię-zynar. od 1948 na kongresach międzynar. zwołanych 1948 w Brukseli, 1949 w Paryżu, 1950 ' Amsterdamie, 1951 w Genewie. Ten ostatni owołał do życia org. międzynar. zarej. w ONZ: nr. Stów. do Walki z Polio i Zbliżonymi Chorobami, Eu-)pean Assoc. Against Poliomyelitis and Allied Diseases, zał. )51, z siedzibą w Brukseli, łączy krajowe organizacje .ustni, Belgii, i Bułgarii, Czechosłowacji, Danii, Finlandii, rancji. Hiszpanii, Holandii, Islandii, Jugosławii, Lukscm-nrga, Norwegii, NRD, NRF, Polski, Rumunii, Szwajcarii, Ewecji, W. Brytanii, Węgier i Włoch. Organizuje doroczne liedzynar. sympozja. earbook of Int. Organizations, 1973. • 2798 „POLISH YEARBOOK OF INTERNATTONAL LAW, THE.", Polski Rocznik Prawa Międzynar., wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk (Instytut Nauk Prawnych), zainicjowane przez Polski Instytut Spraw Międzynar. i poi. sekcję Stowarzy- szenia Prawa Międzynar. Tom I ukazał się w 1968 za lata 1966/67, t. II w 1970 za lata 1968/69 t. III w 1972 za 1970, t. IV w 1973 za 1971 i t. V w 1974 za 1972-73. W każdym tomie prócz rozpraw, recenzji i kroniki znajduje się poi. bibliografia prawa międzynar. oraz przegląd recenzji czasopiśmienniczych. • 2799 POLITOŁOGIA [gr. politika 'sprawy państwowe'],- (ang. Politology, franc. Politologie, hiszp. Politologia, roś. Politnauka), nauki polityczne; tennin międzynar. powstały po II wojnie świat.; autorem był w 1948 niem. historyk Eugen Fischer Baling (1881-1958). Przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Akademia Międzynar. Nauk Politycznych i Historii Konstytucjonalnej, Academie Int. de Science Politiquc et d'Hi-stoire Constitttionelle, zał. 1936 jako Institut Int. d'Histoire Politique et Constitutionelle de Sorbonne, w Paryżu; od 1949 pod obecną nazwą; łączy ograniczoną do 100 liczbę uczonych różnych krajów. Publ. w latach 1937-40 Rewie d'Bistoire Politique et Constitutlonelle; w latach 1950-58 Revue Int.: od 1958 Politlaue-Revue Int. des Doctrines et des Institutions. Międzynar. Stów. Nauk Politycznych, Int. Political Science Assoc., zał. 1949 pod egidą UNESCO, z siedzibą w Paryżu; posiada statut doradczy (B) UNESCO; łączy krajowe stowarzyszenia 27 państw, m.in. Polski. Organizuje Świat. Kongresy Nauk Politycznych (VIII w Monachium 1971, w Montrealu 1973). Publ. Int. Political Science Abstract oraz Int. Bibliosraphy of Polttical Science. l. SZŁAPCZYŃSKI Politologia w NRF, Warszawa 1972; Year-book of Int. Organimtions. 1973. POLITYCZNE NAUKI -r Politologia. POLITYKA ŁAGODZENIA NAPIĘĆ ->-• Ap- peasement. • 2800 POLITYKA OTWARTYCH DRZWI (ang. Open Door Policy, franc. Politique des Portes Ouvertes, hiszp. Politica de Puertas Abiertas, roś. Politika „otkrytych dwieriej"), ' termin międzynar. XIX-wieczny, powstały, kiedy Imperium Bryt. zmusiło Chiny 1842 do otwarcia swych portów dla bryt. statków handl., a w 1854 Japonię. W następnych dekadach te same prawa uzyskały pozostałe mocarstwa kolonialne, a p.o.d. została rozszerzona na Afrykę przez Kongres Berliński 1885. Skody-fikował zasady p.d.o. Sekr. Stanu USA, John Hay (1838-1905) w nocie dyplomat. z 61X1899 do Francji, Japonii, Rzeszy Niem., Rosji, W. Brytanii i Włoch, dotyczącej równych praw i szans wszystkich państw w dostępie do Chin statków i produktów, przy poszanowaniu wzajemnym „stref interesów" poszczególnych mocarstw. Podobną notę wysłały Stany Zjedn. po powstaniu Bokserów, 1900. W 1917 doszło do ostrego zatargu dyplomat. między USA i Japonią o p.o.d. w stosunku do Chin, zakończonego Waszyngtońską Konferencją 1921/22, której rezultatem był Traktat Dziewięciu Państw (Belgii, Chin, Francji, Holandii, Japonii, Portugalii, Stanów Zjedn., W. Brytanii i Włoch), gwarantujący integralność i niepodległość Chin i potwierdzający ważność p.o.d. w art. 3 precyzującym „stosowanie w sposób jak najbardziej skuteczny zasad drzwi otwar- 2801 Polityka z pozycji siły, 1951 698 tych i równości szans w Chinach dla handlu i przemysłu wszystkich narodów". Był to ostatni akt międzynar. sankcjonujący p.o.d. w stosunku do Chin. Poprzednio, 101X1919, w Salut Ger-main-en-Laye została podpisana konwencja w sprawie zmiany niektórych postanowień Kongresu Berlińskiego 1885, anulująca wtaśnie reżim otwartych drzwi. Po n wojnie świat, pełna suwerenność Chin wykluczyła stosowanie p.o.d. O. Z. WOOD Genests of the Open Door Poliry In China, New York 1921; M. J. BAŃ The Open Door Policy In China. New York 1923. A. A. PURSENKO Bor'ba w raziUel Kilaja i amierikanskaja doktrina „olkrytych dwiertej" IS9S-WO, Moskwa 1956. • 2801 POLITYKA Z POZYCJI SIŁY, 1951 (ang. Poli-tics from the position of strength 1951, f ranę. Politique de la position de force de 1951, hiszp. Politica desde posición de fuerza 1951, roś. Poli-tika „s pozicyi siły" 1951), termin międzynar., zwany też doktryną Achesona — sformułowanie zimnowojenne określające ówczesną politykę USA wobec ZSRR, wypowiedziane w Komisji spraw zagr. Senatu USA 6 VIII 1951 przez ówczesnego Sekr. Stanu D. G. Achesona: „Powinniśmy działać z pozycji siły, powinniśmy stworzyć te lite; jeśli z czasem stworzymy, wówczas, sądzę, sytuacja międzynarodowa zacznie zmieniać swe oblicze... Nasza pozycja w rokowaniach stanie się silniejsza od pozycji drugiej strony, co — jak się spodziewam — zmusi Kreml do uznania faktów". Było to rozwinięcie -*• doktryny powstrzymywania 1947, -*• doktryny Trumana 1947 oraz -»• Trumana Czwarty' Punkt 1950, a także -> dok- tryny Adcnauera 1949. B. RUSSELL Power, London 1938; „VS Department of Stale Biillerin". 6 Vrn 1951, s. 209; G. SCHWARZENBEROBR Mwht-pollllk. w: Sirupp-ScKtochauer WSrterbuch ileś YSUwrechts, Berlin 1961 Bd. II, s. 449-453. „POLNISCHE WEHRMACHT" -> Akt 5 listopada 1916. POLON ->• Bronie atomowe. • 2802 „POLONIA", Towarzystwo Łączności z Polonią Zagraniczną (ang. „Polonia", Society for Rela-tions with Poles Abroad, franc. „Polonia", So- cićtó de liaison avec les Polonais residents a 1'etranger, hiszp. „Polonia", Sociedad de liga-zón con los Polacos residentes en el extranjero, roś. „Polonia", Obszczestwo swiazi s Polakami żywuszczimi za priediełami Polszy), organizacja społ. żal. 1955, od 1973 instytucja wyższej uży- teczności publ. d/s łączności z -*• Polonią zagraniczną. Posiada siedzibę w Warszawie i oddział w Krakowie. Program Tow. odzwierciedla List do Rodaków w Świecie, uchwalony przez IV Zjazd Tow. w Warszawie 15 VI 97 3: „Drodzy Rodacy! Kiedy przed laty wasi ojcowie opuszczali kraj, wyjeżdżając za chlebem do kopalń Niemiec i Francji, emigrowali do obu Ameryk, wieźli w sercach niezachwianą miłość do ojczyzny — Polski, inni podążyli w świat, by walczyć za wolność Waszą i Naszą. Tam, ciężko pracując, zdobywali swoje miejsce i pożyć j? w nowym społeczeństwie. DziS kraj nasz ogromnym wysiłkiem całego narodu dźwignął się z ruin, zabliźnił rany, wzniósł na nowo do cna zniszczoną stolice — Warszawę. Z jej to nadwiślańskiego brzegu z rusztowań murów wspólnie wznoszonego Zamku Królewskiego, w piećsetną rocznice urodzin Mikołaja Kopernika — genialnego polskiego uczonego, Ślemy Warn serdeczne gorące pozdrowienia.. Drodzy Rodacy! Znane iest Światu męstwo Polaków, ale dziS nie tylko męstwo i ofiary śle liczą. Dziś liczy się przede wszystkim wiedza i nowoczesność. Mamy ogromny dorobek. \ Sobie i sąsiedzkiej pomocy zawdzięczamy, żeśmy rozbudowali przemysł i stworzyli jego całkiem nowe gałęzie, żeśmy wydl na morza i nauczyli się wiele, że nas szanują w świecie. Staramy się bochen narodowego dochodu dtielić jak naj-sprawiedliwiej. Dajemy naszej młodzieży pełną szansę kształcenia. Każdy, klo tylko zechce, może korzystać z tysiącletniego skarbca naszej narodowej kultury. Dlatego odwiedzajcie kraj, skąd wywodzi się wasz ród. Korzystajcie z tego, co stanowi naszą wspólną przeszłość, chlubną l wielką. Przemianę sami dostrzeżecie. W wioskach waszych przodków jest syto, stoją nowe domy, trud człowieka łagodzą maszyny. Tego wszystkiego dokonaliśmy własnymi rękami. Z kraju bezrobocia i niedojadania na przednówku, z kraju wyrobników i bosych, stworzyliśmy kraj piękny, zasobny i wszechstronnie rozwijający się- Mamy młodzież dorodną i ambitną. Odczuwamy te sukcesy i jesteśmy z nich dumni. Chcemy mie6 ich jeszcze więcej. Pomnażajcie je z nami. Nie szczędźcie nadal swej pracy nad umacnianiem wspólnoty wszystkich Polaków. Niech młodzież Wasza będzie tego przykładem. Wasze osiągnięcia, znając ich cenę, witamy zawsze ze szczeń) radością. Wiemy, ze wielu z Was zajmuje w waszych nowych ojczyznach godne miejsce. Jesteśmy Waszą organizacją, chcemy Warn służyć rzetelnym słowem o Polsce, jej dziejach, kulturze i dniu dzisiejszym. Chcemy być łącznikiem miedzy krajem przodków a Wami, witać wal po bratersku i nieść wszelką pomoc. Dom naszego towarzystwa niech będzie Waszym domem. Jesteśmy cząstką Frontu Jedności Narodu i na jego płaszczyźnie wnosimy swój wkład w dzieło dalszego przeobrażenia, wzrostu i rozwoju ojczyzny. Wiemy, te obowiązuje Was obywatelska uczciwość w spełnianiu obowiązków wobec Waszych krajów, gdzie znaleźliście prace, dom i uznanie. W pełni to respektujemy. Przeglądając się krajowi swoich przodków, oceniajcie nasze wysiłki sprawiedliwie. Wiecie, ze nic wszyscy są nam życzliwi. Wierzcie własnym oczom, porównujcie obraz przeszłości z dniem dzisiejszym kraju. Brońcie zawsze, jak dotychczas, dobrego imienia Polski i Polaków. Bądźmy razem w tym wszystkim, co przynosi jej uznanie, szacunek i pokójl Uczestnicy TV zjazdu Tow. Łączności z Polonią Zagraniczną, „Polonia"." IV Zjazd, w: Panorama Polska 1973. • 2803 POLONIA ZAGRANICZNA (ang. Polish ethnic group abroad, franc. Emigration polonaise, hiszp. Polacos residentes en el extranjero, roś. Polskije nacyonalnyje gruppy za rubieżom), nazwa przyjęta dla skupisk polonijnych W całym świecie, których liczebność ogółem szacowana przez Tow. Łączności „Polonia" na ok. 10 min osób pochodzenia polskiego. Prace nauk. prowadzi od 1971 Komitet Badań Problemów Polonii Zagr, PAN, Na spotkaniu z grupą inżynierów i techników polskiego pochodzenia, gośćmi VI Kongresu Techników Polskich w Bydgoszczy 21X1971, serdeczny, przyjazny stosunek kraju i jego władz do Polonii podkreślił I Sekretarz KC PZPR Edward Gierek, który nawiązując do swego 22-letniego pobytu na emigracji we Francji i Belgii i znajomości problemów polonijnych, mówił m.in. o obopólnej potrzebie łączności. Na Zjeździe Tow. Łączności „Polonia" w Warszawie 18 TV 1973, Przewodu. Rady Państwa H. Jabłoński powiedział m.in.: „To nasz wspólny burzliwy los spowodował, ze tak liczna, wielomilionowa jest rzesza polonijna. To przecie! udział w walce o wolnościowe ideały zmuszał do opuszczenia kraju jednych, nędza podzielonego i zacofanego kraju innych, jest-cze innych jedno i drugie. To prawda, ale emigracja nie oznacza wcale zerwania związków z krajem. Iluż tych emigrantów wracało w szczęśliwych okolicznościach do starej ojczyzny, ileż miejscowości przez nich założonych nosi polskie nazwy, jak starali się i starają pielęgnować polską tradycje kulturalną, język i obyczaj. A jednocześnie mogli zachowywać jak najgłębszą lojalność wobec społeczeństw, w których osiadali. m Polska 2804 . Swa krwią i potem dowodzili swych praw obywatelskich w • bajach nowego osiedlenia, nie uzyskiwali ich za darmo. Wrastali wiec w te społeczeństwa coraz głębiej i normalni kolej; losu zróżnicowali się potomkowie polskich emigrantów Toźnym stopniem bezpośredniego związania ze starym krajem, z jeżykiem polskim, z polskim obyczajem, ale przecież równie naturalną potrzebą każdego człowieka jest znać przeszłość swej rodziny, narodu, z którego wyrosła, jego tradycje, bo to ułatwia określenie własnej osobowości, poczucie swej war-toSci, zrozumienie swych ludzkich i obywatelskich praw. I w tym Świetle jaśniejsze się stają ogromne zasługi tych wszystkich działaczy polonijnych, którzy za cel postawili sobie walkę o poczucie godności narodowej Polaka, o jego dobre imię, o wydobywanie wielkich tradycji naszego narodu, tak we własnej ojczyźnie jak i na emigracji, jego bogatej i niczym nie gorszej od innych kultury. Współczesna Polska Ludowa daje pełne prawo do dumy narodowej" wszystkim Polakom i wszystkim ludziom polskiego pochodzenia niezależnie od miejsca ich stałego pobytu." Z okazji Roku Kopernikańskiego i Kongresu Nauki Polskiej w UJ odbyła się w lipcu 1973 sesja nauk. 130 uczonych polskiego pochodzenia z ca- tego świata, zakończona uroczystym ustanowieniem przy UJ, w Przegorzałach nad Wisłą pod •Krakowem, Kolegium Polonijnego im. K. Pułaskiego jako międzynar. ośrodka badań nad historią i współczesnością polskiego wychodźstwa. W VII 1974 odbyło się w Krakowie i Warszawie pierw- . sze „Forum Polonijne". Dziesięć głównych skupisk polonijnych (ponad 100 tyś.) Dane z 1958/59" Dane z 1969/70" Kraj Lic zby w tyś* Argentyna ok. 120 ok. 140 Australia ok. 172 ok. 100 Brazylia ok. 400 ok. 500 Czechosłowacja ok. 100 ok. 72 wg spisu Francja ok. 750 ok. 750 Kanada ok. 250 ok. 325 NRF ok. 132 ponad 200 USA ok. 6372 ok. 6 600 W. Brytania ok. 145 ok. 145 ZSRR ok. 800 ok. 1500 Ogółem ok. 9 241 10 332 a Dane szacunkowe z Rocznika Polonii 1958159. Londyn 1959; ł dane szacunkowe Tow. Łączności „Polonia" i z innych źródeł. Dwadzieścia mniejszych skupisk polonijnych (Dane szacunkowe z różnych źródeł z 1969/1970) Kraj Liczby w tyś. Kraj Liczby w tyś. Afryka Pd. Rep. ok. 2 N. Zelandia ok. 4 Belgia ok. 45 Paragwaj ok. 2 Berlin Zach. ok. 2 Rumunia ok. 11 Dania ok. 12 Szwajcaria ok. 2,5 Holandia ok. 8 Szwecja ok. 6 Izrael ok. 3 Urugwaj ok. 8 Jugosławia ok. 3 Wenezuela ok. 25 Luksemburg ok. l Węgry ok. 4 NRD ok. 4 Włochy ok. 1,8 Norwegia ok. l Poza tym grupy polskiego pochodzenia od kilkunastu do kilkuset żyją w: Afganistanie, Algierze. Boliwii, Bułgarii Chile, Chinach, na Cyprze, w Egipcie, Ekwadorze, na Filipi nach, w Finlandii, Ghanfe, Grecji, Gwatemali, Hiszpanii Indonezji, w Indii, Iraku, Iranie, Irlandii, Japonii, Kenii Kolumbii, Kostaryce, Kongo, na Kubie, w Libanie, Libii Maroku. Meksyku, Nigerii, Pakistanie, Panamie, Peru, Por tugalii, Rodczji, Salwadorze, Sudanie, Syrii, Tanzanii, Tryni dadzie i Tobago, Tunezji, Ugandzie, Zambii, a także na różnych wyspach Pacyfiku. W sumie liczba państw, w których istnieją skupiska polonijne wynosi ok. 76. Wielka encyklopedia powszechna, t. 9, s. 227-229; Polonia zagraniczna 1929-1954. Londyn 1955; Problemy Polonii Zagranicznej, roczniki wyd. od 1960; POLISH INSTITUTE op ARTS AND SCIENCE IN AMERIKA Register o f Polish -Amertcan Srholars. Scienlists, Writers and Artists. N. York 1969: Kromka. Dokumentacja prasowa 1971, s. 845 i 1973 a. 463. • 2804 POLSKA (ang. Poland, franc. Polegnę, hiszp. Polonia, roś. Polsza), Polska Rzeczpospolita Ludowa, państwo w środk. Europie, nad M. Bałtyc kim. Graniczy z ZSRR, Czechosłowacją i NRD. Czł. ONZ. Pow. 312677 km«. Ludność 1974 ok. 33.7 min. Stolica Warszawa (1388 tyś. mieszk., 1973); wg spisów: 1900—594 tyś., 1931—1172 tyś., 1939—1289 tyś., grudzień 1944—162 tyś., 1946—479 tyś., 1955—1001 tyś., 1965—1253 tyś., 1970—1316 tyś.); język urzędowy: polski; waluta: złoty; święto nar. 22 VII, Dzień Manifestu Lipcowego, 1944. Ludność Polski .według spisów 1921-1970 Daty spisów Ogółem w tyś. Miasta w% Wieś w% Ludność nalkma W granicach z dnia 31 III 1938 r. Powierzchnia 388 634 km' 1900 30 IX 1921 9 XII 1931 25106 27 177 32107 19,6 24,6 27,4 80,4 75,4 72,6 65 70 83 W granicach obecnych Powierzchnia 312677 km2 14 II 1946 23930 31.8 68,2 77 3 XII 1950 25008 39,0 61,0 80 6X11 1960 29776 48.4 51,6 95 8 XII 1970 32642 52.3 47,7 104 Źródło. Maly Rocznik Statystyczny GUS 1973, Warszawa 1973. s. 15. Stosunki międzynar.: państwo środk. Europy, odrodzone 11 XI 1918 jako państwo suwerenne, po długim okresie utraty niepodległości przez Rzeczpospolitą szlachecką (obszar 733,5 tyś. km2, 13,8 min mieszk., 1772) konwencjami podziałowymi Austrii, Prus i Rosji w 1772, Prus i Rosji w 1793 oraz Austrii, Prus i Rosji w 1795; uznane de iure przez mocarstwa sprzymierzone w styczniu-lutym 1919 (311919 przez USA a 24, 25 i 27 II 1919 przez Francję, Anglię i Włochy), a następnie w marcu-wrześniu 1919 kolejno przez Belgię, Fin- landię, Szwajcarię, Grecję. Japonię, Watykan, Brazylię, Niemcy (19 V), Czechosłowację (28 V), Hiszpanię, Norwegię, Danię, Szwecję, Portugalię, Rumunię, Argentynę, Chile, Persję i Paragwaj; 27 III 1920 przez Chiny, l VI 1921 przez Rosję Radź.; w sumie po rok 1938 przez 60 państw na 69 istniejących. Czł. LN 1919-39. Polska graniczyła z Litwą, Łotwą, ZSRR, Rumunią, Czechosłowacją i Niemcami (oraz w okresie kwiecień-wrzesień 2804 Polska 1939 z Węgrami). Granice II Rzeczpospolitej zostały ustalone: l) z Niemcami—umową źli 1919 o odstąpieniu Mocarstwom Sprzymierzonym Gdańska i Kłajpedy Traktatem Wersalskim z 28 VI 1919; decyzjami z 12 i 15 VII 1920 Konferencji Ambasadorów w oparciu o wyniki plebis- cytów na Warmii, Mazurach i Powiślu (w Prusach Wsch. i Zach.) 11 VII 1920, oraz decyzjami Konferencji Ambasadorów z 20X1921 w oparciu o wynik plebiscytu na Górnym Śląsku z 20 III 1921 (delimitacja zakończyła się 15 VI 1922), 2) z Czechosłowacją decyzją Konferencji Ambasadorów z 28 VII 1920, dot. Śląska Cieszyńskiego, Spiszu i Orawy; 3) z Rumunią akceptacją Konferencji Ambasadorów z 15 III 1923; 4) z ZSRR Traktatem Pokoju zawartym przez Rządy RP i Rosji Radzieckiej w Rydze 18 III 1921, zwanym Traktatem Ryskim; 5) z Litwą jednostronnym aktem zbrojnym RP 9X1920, zajmującym ziemię wileńską i nadaniem jej 12X1920 statutu państw. pn. Litwa Środk.; ustaleniem linii demarkacyjnej między Litwą Kowieńską a Środkową przez Radę LN 29X11921; jednostronnym „aktem złączenia" z 3 III 1922, na podstawie uchwał Sejmu Orzekającego Litwy Środkowej z 20 II 1922 i Sejmu U-stawodawczego RP z 24 II 1922 oraz decyzją Konferencji Ambasadorów z 14 III 1923; 6) z Węgrami: delimitacja granicy polsko-węg. nastąpiła 3 IV '1939 na podstawie porozumienia węg.-słowac., mocą którego Słowacja odstąpiła Węgrom na obszarze między granicą Polską a rzeką Ung 15 miejscowości pogranicza stowac. z Polską. Polityczne traktaty i układy n Rzeczypospolitej w układzie chronologicznym: Traktat Pokoju z Niemcami, podpisany w Wersalu 28 VI 1919, obowiązujący od 10 I 1920. W Traktacie Wersalskim Polska została zobowiązana art. 93 do zawarcia 28 VI 1919 z mocarstwami sprzymierzonymi (W. Brytanią, Francją, Japonią, Włochami i USA) układu o ochronie -»• mniejszości narodowych, które szacowane były na 30r/t ogółu ludności (spis ludności z 1931 wykazał następujące jeżyki ojczyste w tyś.: polski — 21 992, ukraiński — 3222, ruski — 1220, białoruski — 990, rosyjski — 139, niemiecki— 741, litewski — 83, czeski—38, inny—757 (w tym ,,tutejszy" 707). W 1939 szacowano wg WEP, że Polaków było 24 min. Żydów — 3,3 min, Niemców 0,5 min oraz Ukraińców, Białorusinów i Litwinów — 7,3 min). Układ mniejszościowy obowiązujący od 10 I 1920 został wypowiedziany deklaracją złożoną w Lidze Narodów 13 IX 1934. Traktat Pokoju z Austrią podp. 10 IX 1919 w Saint Germain-en-Laye, obowiązujący od 22 VIII 1924. Umowa z Niemcami 25 XI 1919 podp. w Berlinie o wycofaniu wojsk okupacyjnych. Traktat Pokoju z Bułgarią, podp. 27 XI 1919 w Neuilly-sur-Seine, nie ratyfikowany. Traktat cesyjny Państw Sukcesyjnych po Austro-Węgrach, podp. 10 VIII 1920 w Sevres, nie ratyfikowany. P. przystąpiła 14 X 1920 do II Międzynar. Konwencji o pokojowym załatwieniu sporów międzynar., tzw. Haskiej, z 18 X 1907, obowiązujący od 25 VII 1923. Protokół podp. 16 XII 1920 Statutu Stałego Trybunału Sprawiedliwości Mitdzynar. w Hadze, obowiązujący od 2 IX 1921. Układ o przymierzu odpornym z Francją, podp. 19 II 1921 w Paryżu, obowiązujący od 6 II 1922 (22 II 1921 podp. konwencji wojskowej polsko-franc.). Konwencje o przymierzu odpornym z Rumunią, podp,. 3 HI 1921 w Bukareszcie, obowiązujące od 3 III 1921 do 3 IV 1926. Traktat Pokoju z Rosją Radziecką i Ukrainą, podp. 18 III 1921, w Rydze, obowiązujący od 20 IV 1921.. Umowa polityczna z Czechosłowacją, podp. 6 XI 1921 w Pradze, nie ratyfikowana. Podp. 13 I 1923 przez P. i Litwę w Genewie Deklaracja o przestrzeganiu pokojowego stanowiska w stosunkach wzajemnych i przekazywaniu spornych spraw Lidze Narodów. Traktat przyjaźni z Turcją, podp. 23 VII 1923 w Lozannie, obowiązujący od l IV 1924. Konwencja Arbitrażowa z Austrią, podp. 13 XI 1923 w Warszawie, obowiązująca od 13 III 1925 do 2 V 1927. Protokół Jaworzyński z Czechosłowacją, podp. 6 V 1924 w Krakowie, obowiązujący od 5 IX 1924. Protokół o pokojowym załatwianiu sporów międzynar 2 X 1924 w Genewie, nie ratyfikowany. Konwencja koncyliacyjno-arbitrażowa z Estonią, Finlandi i Łotwą, podp. 171 1925 w Helsinkach, obowiązująca oj 14 X 1925. Konkordat ze Stolicą Apostolską, podp. 10 II 1925 w Rzymie, obowiązujący od 2 VIII 1925. Traktat koncyliacyjno-arbitrażowy ze Szwajcarią, podp. 7 B 1925 w Bernie, obowiązujący od 11 VII 1926. Traktat koncyliacyjno-arbitrażowy z Czechosłowacją, podpi 23 IV 1925 w Warszawie, obowiązujący od 14 V 1926. Przystąpienie 10 V 1925 do III, IV i V Konwencji międzynar, Haskich z 18 X 1907 o krokach nieprzyjacielskich, prawach wojny lądowej, oraz prawach Mocarstw neutralnych,' obo wiązujący od 2 VII 1925. Traktat koncyliacyjno-arbitrażowy ze Szwecją, podp. 3 XI 1925 w Sztokholmie, obowiązujący ód 27 IV 1927. Traktat gwarancyjny z Francją, podp. l XII 1926 w Londynie, obowiązujący od 14 IX 1926. Traktat gwarancyjny z Rumunią, podp. 26 III 1926 w Bil. kareszcie, obowiązujący od 3 IV 1926 do 26 III 1931. Traktat koncyliacyjno-arbitrażowy z Austrią, podp, 16 IV 1926 w Wiedniu, obowiązujący od 2 V 1927. Traktat koncyliacyjno-arbitrażowy z Danią, podp. 23 IV 1926 w Kopenhadze, obowiązujący od 4 V 1927. Układ o konsolidacji długów z Włochami, podp. 18 XII 1926 w Warszawie, obowiązujący od 18 XII 1926. Traktat handlowy i nawigacyjny z Norwegią, podp. 22 XH 1926 w Warszawie, obowiązujący od 29 IX 1927. Traktat handlowy i nawigacyjny z Estonią, podp. 19 II 1927 w Tallinnie, obowiązujący od 24 IV 1931. Konwencja handlowa z Persja, podp. 19 III 1927 w Teheranie, obowiązująca od 22 X 1930. Międzynar. Konwencja i Statut Unii Międzynarodowej Niesienia Pomocy, podp. 12 VII 1927 w Genewie, obowiązujący od 9 X 1930. Traktat przyjaźni z Afganistanem, podp. 3 XI 1927 w Angorze (Ankara), obowiązujący od 15 V 1928. Traktat koncyliacyjny i traktat arbitrażowy ze Stanami Zjedli. podp. 16 VIII 1928 w Waszyngtonie, obowiązujący od 3 II 1930. „Pakt Kelloga" o wyrzeczeniu się wojny jako Środka politycznego, podp. 27 VIII 1928 w Paryżu, obowiązujący od 24 VII 1929. Traktat koncyliacyjno-arbitrażowy z Belgią, podp. 25 X 1928 w Brukseli. Traktat koncyliacyjno-arbitrażowy z Luksemburgiem, podp. 29 X 1928 w Luksemburgu, obowiązujący od 2 11931. Traktat koncyliacyjno-arbitrażowy z Węgrami, podp. 30 XI 1928 w Warszawie, obowiązujący od 28 II 1930. Traktat, koneyliacyjno-arbitrażowy z Hiszpanią, podp. 3 XII 1928 w Madrycie, obowiązujący od 30 III 1930. „Protokół Litwinowa*' w sprawie natychmiastowego wprowadzenia w życie „Paktu Kelloga", podp. 9 II 1928 w Moskwie, z Łotwą, Estonią, Rumunią i ZSRR, obowiązujący od 10 III 1929-24 VII 1929. Traktat przyjaźni, handlowy i nawigacyjny z Chinami, podp. 18 IX 1929 w Nankinie, obowiązujący od 10 VI 1931. Traktat koncyliacyjny z Chile, podp. 19 X 1929 w Santiago (Chile), obowiązujący od 17 I 1931. Traktat koncyliacyjno-arbitrażowy z Rumunią, podp. 24 X 1929 w Bukareszcie, obowiązujący od 27 III 1930. Traktat o koncyliacji, arbitrażu i postępowaniu sądowym z Norwegią, podp. 9 XII 1929 w Oslo, obowiązujący od 26 V 1930. Traktat o koncyliacji, postępowaniu sądowym i arbitrażu z Bułgarią, podp. 21 XII 1929 w Warszawie, obowiązujący od 14 III 1931. Traktat o postępowaniu Sądowym, arbitrażowym i koncylia-cyjnym z Holandią, podp. 29 IV 1930 w Hadze, obowiązujący od 26 II 1931. Międzynar. konwencja o pomocy finansowej dla państw zagrożonych wojną, podp. 2 X 1930 w Genewie. Traktat gwarancyjny z Rumunią, podp. 15 I 1931 w Genewie, obowiązujący od 26 III 1931 do 26 III 1936. Przystąpienie 241 1931 do klauzuli fakultatywnej Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej w Genewie. Traktat przyjaźni, handlowy i praw konsularnych ze Stanami Zjedn., podp. 15 VI 1931 w Waszyngtonie, obowiązujący od 9 VII 1933. Przystąpienie 26 VI 1931 do protokołu międzynar. o klauzulach arbitrażowych, podp. w Genewie 24 IX 1923. Traktat przyjaźni, koncyliacyjny i arbitrażowy z Grecja, podp. 4 I 1932 w Warszawie, obowiązujący od l VIII 1932. Umowa międzysojusznicza z Niemcami w sprawie odszkodowań, podp. 8 Vn 1932 w Lozannie. Przystąpienie 19 VII 1932 do porozumienia konsultatywnego ang.-francuskiego w sprawach europejskich i in. z 14 VII 1932, podp. w Londynie. Pakt o nieagresji z ZSRR, podp. 25 VII 1932 w Moskwie, obowiązujący od 23 XII 1932. 701 Polska 2804 Konwencja o koncyliacji z ZSRR, podp. 23 XI 1932 w Moskwie, obowiązująca od 23 XII 1932. Traktat koncyliacyjny z Brazylią, podp. 27 I 1933 w Rio de Janeiro, obowiązujący od 12 XI 1933. Deklaracja polsko-niemieeka o niestosowaniu przemocy, podp. 2611934 w Berlinie. Protokół polsko-niemiecki o likwidacji wojny celnej, podp. 7 H! 1934 w Warszawie. Protokó} polsko-radziecki przedłużający Pakt o nieagresji do 31 XII 1945, podp. 5 V 1934 w Moskwie. Deklaracje W. Brytanii i Francji 31 III 1939 zapowiadające udzielenie Polsce pomocy w przypadku niem. agresji. m Rzesza wypowiedziała 28 IV 1939 pakt o nieagresji z 1934. Polska i W. Brytania podp. 28 VIII 1939 układ sojuszniczy. Najistotniejszą dla przyszłości II Rzeczypospolitej sprawą byt fakt, że w ciągu lat 1919-39 żadna z granic Polski nie byla gwarantowaną przez mo' carstwa sojusznicze. Do terytoriów Rzeczypospolitej zgłosiły oficjalnie roszczenia: Litwa, Niemcy i ZSRR. Polska polityka zagr. w okresie międzywojennym opierała się w pierwszych latach na sojuszu z Francją, a po konferencji w Locamo, która pozostawiła otwartą sprawę granic Polski z Niemcami nastąpiło odejście od polityki pro-franc. na rzecz polityki paktów nieagresji z ZSRR i Rzeszą Niem. Kryzys wywołany Paktem Monachijskim 1938, aneksją Czech i podporządkowaniem Słowacji III Rzeszy, wykazał nieskuteczność polskiej polityki zagr. dla zapewnienia krajowi bezpieczeństwa. Polska, okupowana w latach II wojny świat, przez siły zbrojne i policyjne III Rzeszy (-> wojna światowa 1939-45) zachowała swą suwerenność w stosunkach międzynar., czego wyrazem było przyznanie Polsce w 1945 członkostwa pierwotnego ONZ, tak jak w 1919 członkostwa pierwotnego Ligi Narodów. P. jest czł. ONZ od 24X1945 i wszystkich org. wy-specjal., z wyjątkiem IBRD, IDĄ, IFC i IMP. Dwa mocarstwa USA i W. Brytania zachowały stosunki dyplomatyczne z rządem emigracyjnym („londyńskim") do połowy 1945, kiedy utworzony Został koalicyjny Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej; natomiast ZSRR (->• Deklaracja ZSRR w sprawie Polski, 1944) i Francja uznawały od lipca 1944 utworzony 21 VII 1944 Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, przekształcony 31 VII 1944 w Rząd Tymczasowy, a z kolei 28 VI 1945 w Tymcz. Rząd Jedn. Naród. Ta III Rzeczpospolita konstytucją z 1952 przyjęła oficjalną nazwę Polska Rzeczpospolita Ludowa. Straty ludnościowe w II wojnie światowej wyniosły 22% ogółu ludności—6028 tyś., w tym 644 tyś, wskutek bezpośrednich działań wojennych, a 5384 tyś., czyli 89,3('/(> to ofiary ludobójczej polityki hitlerowskiego okupanta, nie licząc 580 tyś. inwalidów i 140 tyś. dotkniętych gruźlicą. Na każde 1000 obywateli Rzeczypospolitej 220 zostało zamordowanych przez hitlerowców. Fundamentem polityki zagr. Polski Ludowej stał się sojusz z ZSRR i układy przyjaźni i wzajemnej pomocy z innymi państwami socjalistycznymi. Siłą kierowniczą PRL, wytyczającą i realizującą stosunki .międzynar. Polski jest Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Naczelnym celem polskiej polityki zagr,'jest utrwalanie pokoju. Przymierza Polski Ludowej z krajami socjalist: 1945—ZSRR Układ o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współpracy wojennej, podp. 211 V 1945, odnowiony 8 IV 1965 Układem o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy. 1947—z Czechosłowacją Układ o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy, podp. l O III 1947, odnowiony l III 1967. 1948—z Węgrami Układ o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy, podp. 18 IV 1948, odnowiony 16 VI 968. 1948—z Bułgarią Układ o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy, podp. 29 V 1948, odnowiony 61 VI967. 1949—z Rumunią Układ o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy, podp. 2611949. 1950—z NRD Układ o wytyczeniu ustalonej i istniejącej polsko-niem. granicy państwowej, podp. 6 VII 1950; rozszerzony 15 III 1967 na Układ o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy. 1955—Układ Warszawski podp. 14 V 1955. Przymierza te zapewniły Polsce po raz pierwszy w historii uznanie i zagwarantowanie jej granic przez wszystkich sąsiadów Polski, a dzięki konsekwentnej polityce pokojowej PRL w sojuszu z ZSRR granice Polski zostały uznane z kolei przez wszystkie państwa Eu"ropy w wyniku -> Układu Polska-NRF 1970, którym NRP zrzekła się wszelkich roszczeń terytorialnych. Polskie układy graniczne po I wojnie Świat.: Ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich: l. Umowa o polsko-radzieckiej granicy państwowej, podp. 16 VII 1945 w Moskwie (Dz.U. 1946, póz. 5; ex 1947 póz. 167, 168; tW Treaties Series, Vol. X, 1947, s. 194-197). 2. Umowa o stosunkach prawnych na polsko-radzieckiej granicy państwowej, podp. 8 Vn 1948 w Moskwie (Dz.U. 1948 póz. 458; ex 1949 póz. 333, 324) oraz Protokół o wprowadzeniu zmian do umowy podp. 8 XII 1951 w Moskwie (Dz.U. 1952 póz. 6). 3. Konwencja o sposobie regulowania konfliktów granicznych i incydentów, podp. 8 VII 1948 w Moskwie (Dz.U. 1948, póz. 459; ex 1949 póz. 325, 326) oraz Protokół o wprowadzeniu zmian do Konwencji, podp. w Moskwie 8 XII 1951 (Dz.U. 1952, póz. 6). 4. Umowa o zmianie odcinków terytoriów państwowych, podp. 15 H 1951 w Moskwie (Dz.U. 1951 póz. 242; 1952 póz. 63, 64). 5. Umowa o wytyczeniu istniejącej polsko-radzieckiej granicy państwowej w części przylegającej do M. Bałtyckiego, podp. 5 m 1957 w Moskwie (Dz.U. 1958 póz. 166, 169). 6. Protokół o rozgraniczeniu polskich i radzieckich wód terytorialnych w Zat. Gdańskiej M. Bałtyckiego, podp. 18 In 1958 w Warszawie (Dz.U. 1958, póz. 386, 387). 7. Umowa o stosunkach prawnych na polsko-radzieckiej granicy państwowej oraz współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych, podp. 15 n 1961 w Moskwie (Dz.U. 1961, póz. 253, 254). 8. Porozumienie o gospodarce wodnej na wodach granicznych, podp. 17 VII 1964 w Warszawie (Dz.U. 1965, póz. 78, 79). Z Czechosłowacką Republiką Socjalistyczną: 1. Umowa o ostatecznym wytyczeniu granicy państwowej, podp. 13 VI 1958 w Warszawie (Dz.U. 1959, póz. 159, 160). 2. Konwencja o małym ruchu granicznym, podp. 4 VII 1959 w Pradze (Dz.U. 1960 póz. 153, 154, 155). Z Niemiecką Republika Demokratyczną: l. Układ o wytyczeniu ustalonej i istniejącej granicy państwowej, podp. w Zgorzelcu 6 VII 1950 (Dz.U. 1950, póz. 465; 1951 póz. 106, 107). 2. Układ o wykonaniu wytyczenia państwowej granicy między Polska a Niemcami podp. 271 1951 (Dz.U. 1951 póz. 132; 1952 póz. 346, 347). 3. Układ Polska-NRD w sprawie żeglugi na wodach granicznych oraz eksploatacji i utrzymania wód granicznych, podp. 6 n 1952 w Berlinie (Dz.U. 1952, póz. 169, 276, 277). 4. Umowa o współpracy w dziedzinie gospodarki wodnej na wodach granicznych, podp. 11 m 1965 (Dz.U. 1965 póz. 303, 304). 5. Umowa o rozgraniczeniu szelfu kontynentalnego na M. Bałtyckim, podp. 29 X 1968 w Berlinie (Dz.U. 1969. póz. 106). Zob. też w hasłach poszczególnych państw inne umowy PRL zawarte z różnymi krajami. Biało-czerwone barwy narodowe zostały ustawowo wprowadzone uchwałą Sejmu powstańczego 7 II 1831, potwierdzoną ustawą o ujednoliceniu 2805 Polska Izba Handlu Zagr. 702 barw narodowych 1919 przez konstytucje 1921, 1935 i 1952 oraz ustawę o godle i barwach PRL (Dz.U. 1955, nr 47, póz. 314; sprostowanie: 1956, nr 7, póz. 43; zmiany: 1957, nr 10, póz. 42). Sejm PRL l O IV 1974 ustanowił Order Zasługi PRL, który w myśl ustawy: ,,mcże być nadany obywatelom państw obcych lub zamieszkałym za granic; innym osobom, które swą działalnością polityczna, społeczną, gospodarczą albo w zakresie nauki, oświaty, kultury, sztuki, ochrony zdrowia lub w innej dziedzinie wniosły wybitny wkład w dzieło rozwoju współpracy międzynarodowej oraz umacniania i pogłębiania przyjaźni, łączącej Polską Rzeczpospolitą Ludową z innymi państwami i narodami. Order może być również nadany zagranicznej instytucji albo miastu lub innej jednostce podziału terytorialnego. "(Dt.U. 1974, nr 14, póz. 137). Stosunki dyplomat. (l I 1974): Afganistan. Albania, Algieria, Argentyna, Australia. Austria, Bangla Desz, Belgia, Belize, Birma, Boliwia, Brazylia, Bułgaria. Burundi. Cejlon. Chile, ChRL, Cypr. Czechosłowacja, Dahomej, Dania. Egipt. Ekwador, Etiopia. Filipiny, Finlandia, Francja, Ghana. G. Wolta, Grecja, Gwinea, Haiti, Holandia, India, Indonezja, Irak, Iran, Islandia, Japonia, Jemen, Jemen Pd., Jordania, Jugosławia, Kambodża. Kamerun. Kanada, Kenia. Kolumbia, KRL-D. Kostaryka, Kuba, Kuwejt. Laos. Liban, Libia. Luksemburg. Malezja, Mali, Malta. Maroko. Mauretania. Meksyk, Mongolia. Nepal. Niger, Nigeria. Nikaragua, Norwegia, Nowa Zelandia, NRD, NRP. Pakistan. Panama. Peru, Portugalia. Rep. Środkowoafrykańska. Rumunia, Rwanda, Se- negal, Sicrra Leone. Singapur, Somalia, Sudan. Syria, Szwajcaria, Szwecja. Tanzania, Togo, Tunezja, Turcja, Uganda, Urugwai. USA. Wenezuela. Węgry. W Brytania, Wietnam Dcm. Rep.. Wietnam Pa (Tymcz. Rząd Rewolucyjny), Wiochy. Wybrzeże Kości Słoniowej, Zair, Zambia, ZSRR. 21 VII 1974 w przeddzień 30-lecia PRL na uroczystym posiedzeniu Sejmu I Sekretarz KC PZPR Edward Gierek powiedział: „To, co dzii posiadamy, czym się szczycimy, co decyduje o naszej teraźniejszości i miejscu w świecie, co otwiera perspektywy na nadchodzące lata i dziesięciolecia zostało stworzone wytrwałą pracą robotników, rolników i inteligencji; pracą trudną i nie pozbawioną wyrzeczeń, lecz zawsze pomnażającą siły Polski i pomyślność narodu. Treść i skuteczność tej pracy łączą się nierozerwalnie z socjalizmem. Socjalizm wyzwolił twórcze siły narodu; nada) procesom rozwojowym wysoka dynamikę, wprowadził nasz kraj w historyczny nurt postępu dziejowego, zapoczątkowany zwycięstwem Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej. Socjalizm zapewnił Polsce powrót na odwieczne ziemie piastowskie nad Odrą i Bałtykiem, ongiś przemocą oderwane, i umożliwił odbudowę jednolitego, zwartego narodowo państwa polskiego. Dzięki socjalizmowi wszystkie nasze granice są granicami przyiiizni. sojuszu i braterskiej współpracy... W ciągu minionych 30 lat ogromna większość naszego społeczeństwa w pełni zaakceptowała socjalizm. Ustrój ten wrósł w życic Polski i przytłaczająca większość Polaków z socjalizmem wiąże nierozerwalnie losy swej ojczyzny, jej wielki dorobek, jej teraźniejszość i jej przyszłość..." Encyklopedia Prawa obowiązującego w Polsce, 2 t. Poznań 1923-1925 (W t. I Zobowiązania międzynarodowe Polski. Traktaty. Sojusze polityczne — Konwencie)'. K. W. KUMA-NIECKI Odbudowa państwowości polskiej. Pfaiwainiejsze dokumenty 1912-styczeń 1924. Warszawa 1924; J. DABSKI Pokoi Ryski, Warszawa 1931, s. 224: C. BEREZOWSKI Powsta- BMBZSJB^ 'MOpOJV^ OMO.tj SJWmf M 0»ai3/r;0,/ OMISUDd 91U 1934, s. 267; J. KOWALSKI Polska walcząca. Moskwa 1944; Z dziejów stosunków polsko-radzieckich. Studia t materiały. T. 9. Warszawa 1965-73; E. WIERZBOWSKI Umowy międzynarodowe PRL dotyczące obrotu prawnego. Warszawa 1966, s. 684; Stosunki polsko-radzleckie w latach 1917-1945. Dokumenty. materiały, oprać.: E. Basiński. Warszawa 1967: Konstytucje i podstawowe akty Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939, red.: A. Gwiżdż, Warszawa 1967. s. 315; Zarys geografii ekonomiami Polski, red.: S. Lcszczycki, L. Kosirtski, Warszawa 1967. s. 238: A. SZKLARSKA-LOHMANNOWA Polsko-cze-choslowarkie stosunki dyplomatyczne w tarach I9I8-1925, Wrocław 1967, s. 180; S. DĄBROWA The Polish People's Re-puhlic and łnt. Treattes Concluded hy Poland hefore the Worid War 11, w: The Polish Year Book of Inl. Law 1968/69, s. 50-62; W. MORAWIECKI Some Particular ^-spects of Potands Memhership of Inl. Organization (UN. ICAO. GATT), w: The Pollsh Year Book of Inl. Law 1968/69. s. 5-23; J. ANUSZ Polska-Francja, Gospodarka, stosunki ekonomiczne. Warszawa 1970. s. 100; Code Penal Executtf de la Repuhlique de Pologne. (Kodeks karny wykonawczy). Warszawa 1970, s. 88; Code Penal de la Repuhlique Poputaire de Polegnę. (Kodeks karny). Warszawa 1970, s. 112; L. GELBERO Powstanie Polski Ludowej. Problemy prawa międzynarodowego. Warszawa 1970, ». 159; Z. KECK Skorowidz przepisów prawnych, ogłoszonych w Dzienniku Ustaw i Monitorze Polskim w latach 1918-1939 i 1944-1969, Warszawa 1970. s. 281-282; E. J. PAŁYGA Stan stosunków dyplomatycznych Polski Ludowej w poszaeaólnych latach okresu 1945-1970. Warszawa 1970, w: Komunikat II Ogólnopolskiego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych; E. J. PAŁYOA Stosunki konsularne Drugiej Rzeczypospolite!, Warszawa 1970, s. 270; Zachodnia granica Polski na konferencji poczdamskiej, oprać.: G. Rysiak. Opole 1970, s. 243; 25 lal gospodarki Polski Ludowej, oprać.: K Secomski, Warszawa 1970, s. 296; W. GÓRA Powstanie władzy ludowej w Polsce, Warszawa 1971; Polska wśród krajów europejskich 1959-1970. GUS, Warszawa 1971, s. 174; A. KLAFKOWSKI Układy Polska-ZSRR z lat 1945 i 1965 w aspekcie prawa miedzynar., w: Z dziejów stosunków . polsko- radzieckich. Studia t Materiały. T. VII, Warszawa 1971, s. 89-98. Tamże s. 99-118; T. WALICHNOWSKI Znaczenie sojuszu polsko-radz. w okresie walki o władze ludową w Polsce 1944-1947, Warszawa 1971; Konstytucja i podstawowe akty ustawodawcze PRL, Warszawa 1971; T. MOŁDAWA Skład osobowy naczelnych organów państwowych Polski Ludowej fl944-1970). Warszawa 1971, s. 139: A ROLOW Pol-ska-Czechoslowacja. Gospodarska, współpraca. Warszawa 1971, s. 224; J. SIKORSKI Polska-Austria. Gospodarka, stosunki ekonomiczne. Warszawa 1971, s. 112; A. BODNAR, M. DENISZCZUK Wymiana miedzynar. a rozwój gospodarczy Polski, Warszawa 1972, s. 244; P. BOŻYK Polska jako partner handlowy. Warszawa 1972, s. 144; H. CISZEWSKI. M. KRAL Potska-Wefry. Gospodarka, współpraca. Warszawa 1972, s. 156; K DERBIN Polska-Bulgaria. Gospodarka, współpraca, Warszawa 1972. s. 120; E. GAJDA Stosunki potsko-radz. 1944-1972. Chronologia najważniejszych wydarzeń, w Sprawy Miedzynar. 12/1972. a. 131-147; M. GODAWA Stosunki gospodarcze miedzy Polska a ZSRR, w: Sprawy Miedzynar. 121 /1972, s. 14-25; W GOSTYŃSKA Stosunki polsko-radz. 1918-1919. Warszawa 1972. s. 247; J. Lurost.AWSKi Polska-Wielka Brytania. Gospodarka. Stosunki ekonomiczne. Warszawa 1972, ». 128; B. MUSZYŃSKI Polska a kraje rozwijające śle, Warszawa 1972, s. 280; J.'PTASZEK Polska-ZSRR Gospodarka, współpraca. Warszawa 1972, s. 308; J. TYRANOWSKI Traktaty sojusznicze Polski Ludowej, Warszawa 1972. s. 260: Geografia ekonomiczna Polski, red.: S. Berezowski, Warszawa 1973; Polska a rynki Europy Zach. red.: M. Dobraczyński, Warszawa 1973; W. T. KOWALSKI Polityka zagr RP 1944-1947, Warszawa 1973, s. 422; T. M. PODOLSKI Soclalist Bań-king and Monetary Central: the Experience of Poland, Cambridge 1973. s. 392; J. HOLZER, J. MOLENDA Polska w l wojnie Świat., Warszawa 1973, s. 563; E. GAIDA Polska polityka zagr. 1944-74. Warszawa 1974; Bihiiosrafia historii polski, t. 3, 1918-45. cz. I, red.: W. Bienkowski. Warszawa 1974; Polska, Zarys encyklopedyczny, PWN. Warszawa 1974: Urzędowy skorowidz obecnie obowiązujących akrów prawnych ogłoszonych w Dzienniku Ustaw i Monitorze Polskim w latach 1918-1973, Warszawa 1974; Poland, Warsaw 1974; F. JARZYNA Umowy graniczne PRL, Warszawa 1974; R PTASIŃSKI Granice państwowe PRL, wybór przepisów. Warszawa 1974, s. 462; Polska. Przyroda — Człowiek — Gospodarka, Warszawa 1974; W. KRAUZE, T. WUJEK Współpraca naukowa Polski Ludowej z zagranica. Warszawa 1974, s. 272. • 2805 POLSKA IZBA HANDLU ZAGRANICZNEGO (ang. Polish Foreign Trade Chamber, franc. Chambre Polonaise de Commerce Exterieur, hiszp. Camara Polaca de Comercio Exterior, roś. Polska- ja pałata wnieszniej torgowli), żal. 1949, jako zrzeszenie central i instytucji handlu zagr. oraz przedsiębiorstw d/s transportu miedzynar. Na podstawie statutu z 19fi4 do zadań jej należy: popieranie rozwoju stosunków z zagr. i miedzynar. organizacjami i instytucjami handlu miedzynar. oraz szeroka informacja gospodarcza. Osobnym działem prac PIHZ jest standaryzacja dokumentów w handlu zagr,, wydawanie karnetów celnych ATA, upraszczających odprawę; pro- wadzenie Komisariatów Awaryjnych i Biur Dys-peczerskich przy oddziałach mor. Izby w Gdyni i Szczecinie; publ. miesięcznik Polish Maritime News. Poza tym wydaje czasopisma: Przewodnik po Rynkach Zagr., Bibliografię Czasopism Ekon., Rynki Zagr., Handel Zagr. oraz Prawo w Handlu Zagr. W dziedzinie prawnej PIHZ gromadzi materiały 703 Pomoc techniczna ONZ 2810 z zakresu zagr. przepisów prawa i zwyczajów odnoszących się do stosunków prawnych w handlu międzynar.; dokumentuje polskie zwyczaje w dziedzinie handlu zagr.; prowadzi międzynar. arbitraż handlowy; prowadzi rejestr państw, przedsiębiorstw handlu zagr., rejestr generalnych do- stawców oraz rejestr producentów (dostawców) prowadzących obsługę techn. za granicą; wydaje certyfikaty i zaświadczenia co do okoliczności istotnych dla stosunków handl. z zagranicą; rejestruje zagr. wystawy gosp. w Polsce; zastępuje zagr. firmy przed Polskim Urzędem Patentowym w zakresie ochrony patentów i znaków towarowych. POLSKI AUTOKEFALICZNY KOŚCIÓŁ -> Ortodoksyjne i prawosławne kościoły. POLSKIE POROZUMIENIA GRANICZNE PO D WOJNIE ŚWIATOWEJ -* Polska. POLSKIE TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ ONZ ->• Światowa Federacja Stowarzyszeń Przyjaciół ONZ. • 2806 POLSKI INSTYTUT SPRAW MIĘDZYNARODOWYCH (ang. Polish Institute of International Affairs, franc. Institut Polonais des Affaires In-ternationales, hiszp. Instituto Polaco de Asuntos Internacionales, roś. Polskij institut mieżdunarod-nych dieł), instytucja naukowo-badawcza MSZ, zał. 1947, z siedzibą w Warszawie; w stałej współpracy międzynar. z podobnymi instytutami w świecie. Od 1947 PISM jest depozytariuszem ONZ w Polsce. Publ. miesięcznik: Sprawy Międzynarodowe, Zbiór Dokumentów — Recueil de docu-ments, Polish Perspectives, Perspectives Polonais, oraz roczniki: Zbiór Umów Międzynarodowych PRL, Annuaire Polonais des Affaires Int; Polish Yearbonk of Int. Law. • 2807 „POLSKI PAS GRANICZNY" 1914-18, (ang. Polish frontier-line 1914-18, franc. „Żonę limi-trophe polonaise" 1914-18, hiszp. „Żona fron- teriza polaca" 1914-18, roś. „Polskaja pogra-nicznaja żona" 1914-18), niem. Der Polnische Grenzstreifen, kryptonim planu rządu II Rzeszy dotyczącego wykorzystania okupacji Królestwa Polskiego w czasie I wojny świat, dla wysiedlenia Polaków z części Królestwa, która graniczyła bezpośrednio ze Śląskiem, Poznańskim, Pomorzem i Prusami Wschodnimi i skolonizowania tego terytorium Niemcami. Pas ten według planów oprać, przez przedstawicieli rządu i Wehrmachtu w trzech wersjach w 1914/15, 1916 i 1918, obejmował Zagłębie Dąbrowskie, Częstochowskie, Wieluńskie, Kaliskie, Konińskie, Włocławskie, Płockie, Modlińskie, Pułtuskie, Ciechanowskie, Łomżyńskie i Augustowskie, w sumie ok. 20 tyś. km2. Pas ten zgermanizowany całkowicie miał oddzielić ludność centralnej Polski od Polaków pod zaborem prus. W czasie II wojny świat. zach. i pn. granice tzw. Generalnego Gubernatorstwa zostały przez kierownictwo hitlerowskich Niemiec wykreślone prawie identycznie z granicami planowanymi w „polskim pasie granicznym". ; I. GEISS Der pbtnische Gremstreifen 1914-1918. Ein Beitrag wr deutschen Kriegspelpolilik im Ersten Wettkrieg, Liibeck-Hamburg 1960. fTtum. polskie: I. GEISS TFM. Polski pas graniczny 1914- 1918, Warszawa 1964). POLSKO-KRZYŻACKI SPÓR ->• Sobór w Konstancji. • 2808 POMOCE SZKOLNE (ang. School aids, franc. Aides educatives, hiszp. Ayudas educativas, roś. Uczebnyje posobija), termin międzynar. — materiały pomocne w różnych dziedzinach nauk szkolnych, wyposażenia laboratoriów i pracowni, materiały audiowizualne, przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ; Instytut Latynoamer. d/s Pomocy Szkolnych, Latin American Educational Comnwnication Institute, Instituto Latinoameri-cano de la Comunicación Educativa (ILCH), żal. 1956 p.n. Latin American Educational Film Institute, pod egid; UNESCO, jako instytucja międzynar. 20 państw Ameryki Lać Produkuje prototypy wszelkiego rodzaju p.sz. oraz szkoli nauczycieli w wykorzystywaniu nowoczesnych p.sz. Siedziba: Meksyk. Yearbook o f Int. Organizations. 1973. •. 2809 POMOC MIĘDZYNARODOWA (ang. International Relief, franc. Assistance internationale, hiszp. Ayuda internacional, roś. Mieżdunarodnaja po-moszcz), termin międzynar. — moralny obowiązek niesienia pomocy krajom dotkniętym żywiołowymi klęskami; potwierdzony międzynar. Konwencją o Unii Międzynar. Pomocy, oprać, pod patronatem Ligi Narodów w Genewie, podp. 12 VII 1927 przez 22 rządy: Albanię, Belgię, Brazylię, Bułgarię, Czechosłowację, Ekwador. Finlandię, Francję, Indię, Irak, Iran, Luksemburg, Monako, Niemcy, Polskę, Rumunię, San Marino, Sudan, Szwajcarię, Turcję i Włochy. Stałym Organem Konwencji jest ww. Unia, Int. Relief Union (IRU), Union Int. de Secours (UIS), z siedzibą w Genewie, koordynująca akcje p.m., oraz publ. dokumentacje żywiołowych klęsk i wyniki badań o metodach zabezpieczania się przed nimi w Re-vue de l'UIS. Konwencja obowiązuje od 27 XII 1932. DI.U. 1933, póz. 35 i 36. POMOC PRAWNA cje międzynarodowe. • 2810 POMOC TECHNICZNA ONZ (ang. UN Techni-cal Assistance, franc. Assistance technique de 1'ONU, hiszp. Asistencia tecnica de la ONU, roś. Tiechnicześkaja pomoszcz OON), termin międzynar.—główne zadanie ONZ w dziedzinie wspomagania rozwoju ekon., spot. i kulturalnego, na którego wykonanie przeznacza ONZ 80''/o swych środków finansowych, a około 17-20 tyś. funkcjonariuszy i ekspertów ONZ zatrudnionych jest przy p.t. ONZ; przedmiot międzynarodowych konwencji. Pierwszy program p.t. ONZ uchwaliło Zgr. Og. NZ 4X111948, Rez. 198 i 200/m dla „krajów słabo rozwiniętych". Poprzednio w latach 1947/1948 Sekretariat ONZ udzielił p.t. w trzech przypadkach: na prośbę Haiti zbadał pro- blemy ekon. kraju: na prośbę Urugwaju przeanalizował jego problemy budżetowe; na prośbę Organizacji Państw Amer. dopomógł w zorganizo- waniu Międzyamer. Instytutu Statystyki. Opracowany przez ECOSOC szeroki plan p.t. ONZ u-chwaliło Zgr. Og. NZ 16X11949 jednomyślnie. Pierwsza sesja Rady p.t. ONZ odbyła się 23 II 1950. Rozszerzony Program p.t. ONZ, UN Ex- Charytatywne organiza- 2811 Pomoc zagr. międzynar. 704 panded Program of Technical Assistence (UNEPTA), finansowany dobrowolnymi dotacjami państw członkowskich ONZ, wszedł w życie l VII 1950. Organem koordynacyjnym jest Rada p.t, Technical Asistence Board (TAB), odbywająca swe narady okresowo w Nowym Jorku i Genewie; mianuje ona swych stałych przedstawicieli, Re-presentative Residents, w krajach korzystających z p.t. Wszystkie org. wyspecjaliz. ONZ uczestni- czą w pracach UNEPTA. Nadzór nad pracami sprawuje Komisja p.t. ECOSOC, która oprać. sprawozdania i sugestie dla Zgr. Og. NZ. W latach 1949-59 w Sekretariacie ONZ działa Administracja p.t., Technical Asistence Administration (TAA), włączona 1959 do Departamentu Ekono- miczno-Socjalnego Sekretariatu ONZ. Zasady i normy p.t. wypracowane w ciągu lat są następujące: l) Organizacje biorące udział w p.t. ONZ mogą to czynić tylko na zaproszenie rządów; 2) pomoc udzielana jest wyłącznie rządom lub za ich pośrednictwem i musi odpowiadać interesom kraju; 3) pomoc nie może służyć ingerencji cudzoziemców w ekonomiczne i polityczne życie kraju; 4) eksperci nie mogą podejmować żadnej działalności handlowej czy politycznej, a dobierani winni być nie tylko pod kątem znajomości fachowej, ale i znajomości tradycji kulturalnej i specyfiki kraju, do którego się udają; 5) w zasadzie ONZ opłaca ekspertów. W 1958 Zgr. Ogólne NZ, z pomocą Banku IBRD oraz IFC, utworzyło Fundusz Specjalny ONZ Rozwoju Ekon., Special UN Fund for Economic Development, SUNFED, na którego czele stoi triumyirat, złożony z Sekr. Gen. ONZ, dyrektora generalnego TAB i prezydenta Banku IBRD. Fundusz rozpoczął swe prace 11 1959. Działalność w dekadzie 1960-70 rozwijała się nadal niewystarczająco w stosunku do ogromnych potrzeb krajów rozwijających się. Trzy formy p.t. dominowały: w 80°/o poprzez ekspertów, w lO-Ai poprzez stypendia i w 10°/o poprzez ekwipunek. Dobrowolne dotacje w ciągu pierwszych 15 lat istnienia p.t. ONZ przekroczyły o niewiele 500 min dół., z czego p.t. otrzymało 135 państw i terytoriów nieautonomicznych z pomocą 13 500 ekspertów, zakontraktowanych przez 99 państw (pobory ekspertów wyniosły ok. 450 min dół.); 31 tyś. stypendiów dla osób ze 138 państw i terytoriów. Statystyczne dane ONZ wykazują, że w przeliczeniu na głowę mieszkańca następujące kraje wniosły największy wkład w dotacje dobrowolne na SUNFED: Dania—14,5 centa amer. per capita; Norwegia—13,2, Szwecja—12,2, Ka- nada—11,7, Holandia—10,8, Nowa Zelandia— 9,2, USA—6,9, Szwajcaria—6,8, Australia— 6,5, Belgia—5,6, oraz Wenezuela—5,5. Państwa socjalist., które w większości odniosły największe zniszczenia w czasie II wojny świat, i nie korzystały przy odbudowie z żadnej imędzynar. pomocy, zaofiarowały swą pomoc dla UNEPTA od 1953. Zgr. Og. NZ 22X11965, Rez. 2029/XX postanowiło połączyć UNEPTA i SUNPED w jeden Program ONZ Rozwoju, UN Development Program (UNDP), którego zasady działania pozostały w zasadzie te same co p.t. ONZ. W Komisji ONZ Rozwoju Społecznego, 8 III 1967 delegacje Chile i Urugwaju przedłożyły analizę dorobku p.t. ONZ, zamkniętą stwierdzeniami, iż jej oddzfaływanie pozostanie nikłe, póki nie będą jej towarzyszyć: l) zmiany struktur socjalnych, 2) korzystniejsze ceny na surowce państw Trzeciego Świata na rynkach świat., 3) neutralność wysoko rozwiniętych państw wobec państw rozwijających się, kiedy one wybierają sobie taki model socjalny, jaki odpowiada ich drodze rozwoju. We wrześniu 1970 odbyła się w Wiedniu pod egidą ONZ narada Komitetów krajowych d/s rekrutacji ekspertów do p.t. ONZ, National Committies for UN Technical Assistence Recrutment. G. FENEZ Les Aspects Juridigues de 1'Assistance Technigue dans les Cadre des Nations Unieś et Institutions Speciaiisees, Paris 1957, s. 234; J. LANGROD Akcje ONZ w dziedzinie pomocy technicznej, w: Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1962, nr 2; W. MORAWIECKI Pomoc techniczna dla krajów sfabo rozwiniętych w systemie ONZ, w: Sprawy Międzynar. 1963, nr 4; M. M. BOGUSŁAWSKI! Prawowyje woprosy tiechniczeskoj pomoszczi SSSR inostrannym gosu-darstwam i licenzionnyje dogowory, Moskwa 1963 ;H. L. KE-ENLEYSIDE Int. Aid. A Summary with Special Reference to the Program of the UN, N. York 1966, s. 343; M. PASZKOW. SKI Podstawy prawne i zasady funkcjonowania programów współpracy technicznej w systemie NZ, w: Studia prawnicze, 1967, nr 4; J. WINIECKI Podstawy prawne pomocy technicznej ONZ, w: Sprawy Międzynar. 1967, nr 9; J. WINIECKI Ewolucja programów pomocy technicznej ONZ oraz ich struktura instytucjonalna (zagadnienia prawne), PISM Warszawa 1971, s. 60; J. WINIECKI Umowy o pomocy technicznej ONZ. Treść — cechy szczególne — charakter prawny, w: . Studia prawnicze z. 31, 1971. • 2811 POMOC ZAGRANICZNA MIĘDZYNARODOWA (ang. International foreign aid, franc. As-sistance internationale de 1'etranger, hiszp. Ayuda internacional del extranjero, roś. Mieżdunarod-naja wnieszniaja pomoszcz), termin międzynar. — pomoc zorganizowana wspólnie przez kilka państw, przez instytucje międzyrz. lub przez organizacje międzynar. Pierwsze formy m.p.z. powstały w XIX w. i miały charakter charytatywny, rozwinięty w czasie i po I wojnie świat, przez Międzynar. Czerwony Krzyż i inne org. wyspe-' cjaliz. LN. M.p.z. po II wojnie świat., prowadzona pod patronatem ONZ, miała trzy cele: odbudowę zniszczonych przez wojnę krajów, opiekę nad osobami przemieszczonymi przez wojnę, tzw. Displaced Persons oraz nad uchodźcami; także pomoc krajom stabo rozwiniętym lub rozwijającym się. Ponieważ pomoce te były w poważnym stopniu finansowane przez USA, wpływ aktualnej polityki Stanów Zjedn. zaznaczał się przy dystrybucji, a najsilniej w okresie zimnej wojny. Niemniej ONZ, szczególnie jeśli chodzi o pomoc techn., wypracowała własny system m.p.z. Nowe, szersze formy m.p.z. rozwinęły się w latach 1956-70 pod wpływem nowych elementów, tj. kredytów państw socjalist. dla państw Trzeciego Świata bez żadnych warunków polit., na ekon. bazie klauzuli największego uprzywilejowania i na zasadzie spłacania kredytów surowcami lub produktami fabrycznymi przez przedsiębiorstwa czy fabryki, powstałe z pomocy zagr. państw socjalist., drugim elementem stały się wspólne akcje państw Trzeciego Świata za pośrednictwem UNCTAD, domagające się rozszerzania m.p.z. drogą multiiateralną, a więc przez międzyrząd. instytucje finansowe, jak Bank Światowy, czy Międzyamer. Bank Rozwoju, a także w formie zmiany .warunków handlu, —>• terms of trade, na dostęp do preferencji celnych na eksport wyrobów przem. do krajów wysoko rozwiniętych. Niemniej m.p.z. dla państw Trzeciego Świata okazała się w sumie wysoce niewy- starczająca, a nawet—jak to stwierdziła w marcu 1973 sesja Komisji Gospodarczej ONZ dla Ameryki Lać., (CEPAL), w Ouito—bardzo często niekorzystna, szczególnie w przypadkach pry- Pornografia 2816 walnych inwestorów zagr. zainteresowanych w izybkich, wysokich zyskach. U. KIROAR T hę SIructure o f V N Economic Aid to Under Deyetoped Countrifs. The Hague 1966, s. 361; W. G. FRIED-UANN, G. KALMANOPP. R. F. MEAOHER Int. Financial Aid, N. York 1966, s. 498; I. M. D. Lrm-E, J. M. CLIFFOKD Int. litit. Chicago 1966, s. 302; P. MASSON L'aide bilatłrate; as-tlslance, commerce ou strategie?. Paris 1967, s. 332; J. D. MONOOMERRY Forelsn Aid in Int. Polilics, Prenticc Hali 1967, s. 118; Foreign Aid to Newly Independent Countries, froblems and Orienlalions, The Hague 1971, s. 184. l 2812 POMOC ZAGRANICZNA USA (ang. US foreign ud, franc. Aide extćrieure des Ćtats Unis, hiszp. Ayuda exterior de los EE.UU., roś. Wnieszniaja pomoszcz SSzA), termin międzynar.—bilateralne kredyty, pożyczki, dzierżawy lub transfer surow-iów, produktów fabrycznych, materiałów wojsk. lub usług udzielane przez USA różnym krajom iwiata; w latach 1918-21 w ramach tzw. progra-nu Hoovera; w latach 1941-45 na bazie ustawy } pożyczkach i dzierżawach dla Narodów Zjedn., Ewanej ->• Lend-Lease Act; z kolei na bazie corocznych decyzji Kongresu na wniosek Rządu. Pierwszą ustawą inicjującą ten system był tzw. Poreign Assistance Act z 3 IV 1948, stanowiący termalną podstawę dla ->• Planu Marshalla oraz Ustawa o pomocy wojsk., Military Assistance Program, z 28 X 1949, stanowiąca podstawę praw-14 dla uzbrajania przez USA państw NATO waz antykomunist. państw pd. Azji, a także U-;hwała Kongresu z 29 VII 1950 o realizacji -> [Tumana Czwartego Punktu o pomocy techn. ila krajów rozwijających się; Kongres 31X1951 ichwalit ustawę o wzajemnej pomocy, Mutuał Se-wity Appropriation Bili, która rozszerzyła uzbra-anie z pomocą USA na wszystkie kraje świata, leklarujące się antykomunist., w zamian za u-Izielanie militarnych baz siłom zbrojnym USA ub za zobowiązania strategiczne na wypadek .komunistycznego zagrożenia". W latach 1945-65 ! ogólnej sumy 116 mld dolarów p.z. USA cywil-lej i wojsk. 40,2(l/o otrzymały eur. państwa /o— Daleki Wschód, 20,3°/o — Bliski Wschód i 8,9°/o — Ameryka Lać. Przeciwko rilateralnej p.z. USA wypowiedziała się pryncy-rialnie UNCTAD, 1968, jako powiązanej ze zby-ecznymi dla większości państw zbrojeniami i ana-ihronistycznymi warunkami polit. Stanowisko JNCTAD 19 V 1968 poparł sekr. gen. OPA, Galo 'laza, domagając się, aby wszelka pomoc dla •aństw Ameryki Lać. była administrowana „za wśrednictwem organizacji wielonar. jak Między-mer. Bank Rozwoju stworzony dla takiego celu". Vobec opozycji Kongresu do multiiateralnego sytemu postulaty powyższe do pot. 1974 nie zostały realizowane. Senat USA 2 XI 1971 postanowił, ;e p.z. będzie uchwalona oddzielnie na cele mili-ame, osobno na cele rozwojowe i humanitarne. Stało się to wg senatora J. P. Pullbrighta ko-lieczne, ponieważ „nawet wojna w Wietnamie za-zęła się od naszej pomocy zagr.". Foreign Aid ^ct 1973 w art. 32 wprowadził nowy warunek: .Kongres uważa, że prezydent powinien odmó-yić wszelkiej pomocy gosp. lub wojsk, rządowi ikiegokolwiek obcego kraju, który ze względów lolit. internuje lub więzi obywateli." L. M. ENTOW Gosiidarstwiennyj knedli SSzA. w: Pieriod hn-ilerializma, Moskwa 1967. s. 340; J. WINIECKI Pomoc Go-podarcza i techniczna USA slabo rozwiniętym krnfom Pd.-Ysch. Azji W latach 1949-1968, PISM Warszawa 1972, s. 145. • 2813 PONADPAŃSTWOWOŚĆ (ang. Supranationality, franc. Supranationalite, .hiszp. Supranacionalidad, roś. Wniegosudarstwiennost'), termin międzynar.— forma integracji, wymagającą organów wielonar., mających uprawnienia ustawodawcze i prawno-międzynar. obejmujące nie jedno, lecz więcej państw. W procesie integracyjnym EWG wystąpiły dwie przeciwstawne sobie tendencje: l. u-trzymania polit. suwerenności każdego z państw członkowskich przy pełnej integracji gosp.; 2. o-graniczenia suwerenności państw członkowskich na' rzecz ponadpaństw., wielonar. instytucji gosp., polit. i militarnych. Tendencję pierwszą w EWG najsilniej zaznaczała Francja w okresie rządów gen. de Gaulle'a, drugą kolejne rządy NRF. J. L. Kuns Siipra-Nallonal Organs, w. American fournal of Int. Law 46/1952: Y. AIIBRY Les souyeraintles nationalei dans la construction de l'Europę Occidentale, w. Anntwire de. droit et de sctence polltlaue 1954;. K. v. LINDEINER WILDAU La supranatlonalite en tant aue principe de droit, Leyden 1970, a. 194. • 2814 POOL [ang.; 'dobrana grupa'], termin międzynar. — związek przedsiębiorstw lub banków, mających na celu wspólną politykę finansową czy gotówkową. • 2815 POPULORUM PROGRESSIO [tac.; "rozwój lu- •dów'], encyklika papieska ogłoszona 26 III 1967 przez Pawła VI, przekazana Sekretariatowi Generalnemu ONZ, UNESCO i FAO jako dokument poglądów Kościoła rzymskokatol. na rozwój ekon. i społ. współczesnego świata. Najdonioślejszym aspektem encykliki jest odejście Kościoła katol. od doktryny encykliki Leona VIII Rerum novarum z 15 V 1891 i Piusa VI Quadra-gesimo anno z 15 VI 931 o nienaruszalności własności prywatnej; encyklika stwierdza — po zobrazowaniu warunków nędzy ludzkiej w większości regionów świata—że: „Własność prywatna nie stanowi dla nikogo prawa bezwarunkowego i absolutnego", i że takie „sytuacje, w których niesprawiedliwość wola o pomst? do nieba, kiedy cale narody, pozbawione tego, co niezbędne, żyj; w zależności, która im odbiera wszelka inicjatywę i odpowiedzialność, a także wszelkq możliwość awansu kulturalnego i udziału w życiu spo{. i politycznym, pokusa odparcia gwałtem takiej zniewagi godności ludzkiej jest bardzo silna". W ONZ koncepcje rozwoju ekon.-społ. Trzeciego Świata, zawarte w encyklice, zostały ocenione jako zbliżone do szeregu tez komisji regionalnych ONZ, jak np. CEPAL. Populorum Progressio, Yaticano 1967; thim. poi. Kraków 1967. • 2816 PORNOGRAFIA [gr. pornographos 'piszący o nierządnicach'], (ang. Pornography, franc. Porno-graphie, hiszp. Pornografia, roś. Pomografija), termin międzynar.—publikacje obsceniczne; przedmiot konwencji międzynarodowych. I Konwencja o zwalczaniu obiegu wydawnictw pornograficznych została podp. 4 VI 1910 w Paryżu. II Konferencja o zwalczaniu obiegu i handlu wydawnictwami obscenicznymi została podp. w Genewie 121X1923, a Protokół o jej zmianie 12X1 1947 w Lakę Success. II Konwencja jak i Protokół zachowują ważność I Konwencji. Konwencje i Protokół zobowiązują strony do ustanowienia władzy zwalczającej p. w pismach, książkach, rysunkach, obrazach lub przedmiotach; do infor- 2817 Porozumienia czechosł.-polskie mowania państw członkowskich o transportach towarów p., drogach -przemytu, punktach nielegalnego handlu międzynar. itp. Ustalono też wła- ściwość sądów w razie kolizji norm kompetencyjnych państw ścigających przestępcę. W latach 1969-70 wiele państw zach. anulowało swe przepisy antypornograficzne, stając się masowym producentem wydawnictw i przedmiotów obscenicz-nych. W Genewie, w czasie II fazy —r Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie kraje socjalist. występowały przeciwko swobodnemu transferowi z kraju do kraju publikacji obsce-nicznych. Di.U. 1922 póz. 167; 1927 póz. 621; 1951 póz. 407. • 2817 POROZUMIENIA CZECHOSŁOWACKO-POL-SKIE 1940-43 (ang. Czechoslovak-Polish Agree-ments, 1940-43, franc. Accords Pologne- Tcheco-slovaquie 1940-43, hiszp. Acuerdos checoslova-co-polacos 1940-43, roś. Czechosłowacko-polskije sogtaszenija 1940-43), rządy emigracyjne Polski gen. W. Sikorskiego oraz Czechosłowacji E. Be-nesza, zawarły w Londynie dwie umowy: porozumienie o współpracy w czasie wojny i po wojnie podp. 11 XI 1940, które stało się podstawą do ponad rocznych rokowań, zakończonych podp. 23 11942 układu o przyszłej konfederacji państw. polsko-czechosłowac., której celem miało być prowadzenie wspólnej polityki zagr., wojsk., gosp., finansowej, społ., komunikacyjnej, pocztowej i telegraficznej. KonfederacJa miała być otwarta również dla innych państw. Rozwój wydarzeń po agresji Niemiec na ZSRR wysunął na plan pierwszy układ czechosłowacko-radz., zawarty w Moskwie 12X111942, który miał charakter układu o- twartego dla Polski, ale rząd londyński nie przystąpił do niego. Stosunki po wojnie między Polską a Czechosłowacją ułożyły się niezależnie od wojennych porozumień. P. WANDYCZ Pollsh-Cvechoslovak Confederallon and the Great Powers 1940-1943, Bloomington 1956, s. 152. • 2818 POROZUMIENIA FRANCUSKO-POLSKIE 1921-39 (ang. French-Polish Agreements 1921-39, franc. Accords Franco-Polonais 1921-39. hiszp. Acuerdos franco-polacos 1921-39, roś. Francuzsko-polskije dogowory 1921-39), pierwszym układem było przymierze wojsk., podp. 19 II 1921 w Paryżu p.n. Umowa polit, złożona z 5 krótkich artykułów, zobowiązujących obie strony „do działania w porozumieniu we wszelkich spra- wach polityki zagranicznej dot. obu państw" (art. l); „do gospodarczego Wspierania się wzajemnego" (art. 2); w przypadku obcej agresji do porozumienia się, celem obrony swych terytoriów" (art. 3). Umowę uzupełniała tajna konwencja wojsk., zobowiązująca „do udzielania sobie skutecznej i szybkiej pomocy" w przypadku agresji niem. (art. l); Francję do działań na morzu i lądzie w przypadku napaści Niemiec na Polskę a do pomocy w sprzęcie w przypadku ataku Rosji Radź. na Polskę (art. 2 i 3); Polskę do wystawienia w szybkim czasie przy pomocy kredytów franc., do wys. 400 min franków franc., 30 dywizji piechoty, 9 brygad kawalerii i oddziałów specjalnych oraz do wprowadzenia 2-letniej służby wojsk., a także do zbudowania z pomocą Francji przemysłu wojennego (art. 4 i 5); obie strony do stałej współpracy sztabów i wymiany misji wojsk, (art. 6 i 7). Układ 1921 został uzupełniony parafowanym 16X1925 w Lv camo a podp. l XII 1925 w Londynie tzw. Trak' tatem Wzajemnej Gwarancji w przypadku, gdyby Niemcy nie dotrzymały zobowiązań lokarneńskich ujętych w Pakcie Reńskim 1925. Trzecim układem było podp. 41X1939 w Paryżu porozumienie co do dostaw i kredytów wojskowych. Di.U. 1922, nr 63, póz. 563; 1926, Nr 113; K. MAZURÓW* Przymierze potsko-francuskie z r. 1921, w: Najnowsze dzieje Polski 1914-1939, Warszawa 1967. T. XI; J. KUKUŁKA Frw\ cja a Polska po Traktacie Wersalskim 1919-1922, Warszawa, 1970. • 2819 POROZUMIENIE AMERYKAŃSKO-RA. DZIECKIE 1971 (ang. American-Soviet Agree-ment, 1971, franc. Accord Ćtats Unis-Union So-vietique 1971, hiszp. Acuerdo americano-soyietic 1971. roś. Amierikansko-sowietskije sogłaszenija 1971), podp. 301X1971 w Waszyngtonie przez min. spraw zagr. ZSRR, A. A. Gromykę i sekre- tarza stanu USA W. Rogersa porozumienie w sprawie środków zmierzających do zmniejszenia niebezpieczeństwa wojny nuklearnej, treści nastę- pującej: „Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich i Stany Zjednoczone Ameryki, nazywane dalej stronami Biorąc pod uwagę niszczycielskie skutki, jakie miałaby dla całej ludzkości wojna nuklearna oraz uznając konieczność podjęcia wszelkich wysiłków w celu zapobieżenia niebezpieczeństwu wybuchu takiej wojny, łącznie ze' środkami zmierzającymi do zapobieżenia przypadkowemu użyciu broni nuklearnej lub jej użyciu bez upoważnienia. Uznając, że uzgodnienie Środków zmierzających do zmniejszenia niebezpieczeństwa groźby wojny nuklearnej odpowiada interesom utrwalenia pokoju międzynar. i bezpieczeństwa oraz nie jest w żadnej mierze sprzeczne z interesami jakiegokolwiek innego kraju. Uważając, że należy nadal poszukiwać sposobów zmniejszenia niebezpieczeństwa wybuchu wojny nuklearnej uzgodniły co następuje: Art I. Każda ze stron zobowiązuje się realizować nadal i u-doskonaląc — w taki sposób, w jaki uzna za konieczne — stosowane przez nią Środki organizacyjne i udoskonalać—w taki sposób, w jaki uzna za konieczne — stosowane przez nią Środki org. i techn., aby zapobiec przypadkowemu użyciu znajdującej się pod jej kontrolą broni nuklearnej, lub użyciu tej broni bez upoważnienia. Art. n. Strony zobowiązują się do natychmiastowego poinformowania się nawzajem w wypadku wydarzenia się jakiegokolwiek przypadkowego, pozbawionego upoważnienia lub innego niewyjaśnionego incydentu, związanego z ewentualnym wybuchem broni nuklearnej, który mógłby stwarzać niebezpieczeństwo wybuchu wojny nuklearnej. W wypadku takiego incydentu strona, z której bronią nuklearną jest to związane, podejmie natychmiast wszelkie wysiłki w celu zastosowania niezbędnych środków, zmierzających do unieszkodliwienia lub zniszczenia takiej broni, w taki sposób, aby uniknąć wszelkich szkód. Art. DH. Strony zobowiązują się, iż będą się niezwłocznie informować nawzajem w wypadku wykrycia przez systemy o-strzegające przed atakiem rakietowym nierozpoznanych obiektów, względnie w wypadku wystąpienia zakłóceń w działaniu tych systemów lub odpowiednich Środków łączności, jeśli zjawiska takie mogłyby spowodować niebezpieczeństwo wybuchu wojny nuklearnej między dwoma krajami. Art, IV- Każda ze stron zobowiązuje się zawczasu powiadamiać drugą stronę o planowym wystrzeleniu rakiet, jeśli rakiety te wystrzeliwuje się ooza granice jej terytorium państwowego w kierunku drugiej strony. Art. V. Każda ze stron zobowiązuje się postępować w innych sytuacjach związanych z niewyjaśnionymi incydentami nuklearnymi w taki sposób, aby zmniejszyć możliwość niewłaściwych interpretacji jej postępowania przez drugą stronę. We wszystkich takich sytuacjach każda ze stron może informować drugą stronę, względnie zwracać się do niej z pytaniami, gdy jej zdaniem, wymagają tego interesy zapobieżenia niebezpieczeństwu wybuchu wojny nuklearnej. Art. VI. Dla przekazywania pilnych informacji, zawiadomień i pytań w sytuacjach wymagających szybkiego sprecyzowania okoliczności, strony będą wykorzystywać przede wszystkim linię bezpośredniej łączności między rządami ZSRR a USA. Dla przekazywania innych informacji, zawiadomień i pytań strony mogą wykorzystywać według swego uznania wszelkie Portugalia 2822 y»a IgcznoSci, w tym kanały dyplomatyczne w zależności l tego, o jak pilna spraw; chodzi. 1. VII. Struny zobowiązują sic do prowadzenia, po wzajemni uzgodnieniu, konsultacji dla rozpatrzenia problemów lizanych z realizacją postanowień niniejszego porozumie-|, a także do omawiania ewentualnych poprawek do tego rozumienia, zmierzających do dalszej realizacji celów, ja-) przyświecają niniejszemu porozumieniu. t. VIII. Niniejsze porozumienie obowiązuje bezterminowo. t. IX. Niniejsze porozumienie wchodzi w tycie z chwilą jego •• dpisania. onadzono w Waszyngtonie 30 września 1971 r. w dwóch femplarzach, każdy w jeżyku rosyjskim i angielskim, przy TO oba teksty mają jednakową moc obowiązującą". tor Dokumentów, 1971. 2820 )ROZUMIENIE LUKSEMBURSKIE 1971 ig. Luxemburg Agreement, 1971, franc. Accord Lwcemburg de 1971, hiszp. Acuerdo de Lu-mburgo 1971, roś. Luksiemburgskije sogłasze-a 1971), termin przyjęty w prasie świat, na u-id zawarty 23 VI 1971 w Luksemburgu między Bur. Wspólnotą Gospodarczą a W. Brytanią warunkach' jej przystąpienia do EWG z dniem 1973. P.L. zakończyło dwudziestoletni z górą res pertraktacji państw Europy Zach. z W. Bry-lią, rozpoczętych 9 V 1950 apelem min. spraw. y. Francji Roberta Schumana do W. Brytanii, przystąpiła do Eur. Wspólnoty Węgla i Stali, co W.B. odpowiedziała odmownie. Dalsze per-ktacje co do wspólnego rynku zach.eur. 1955/56 Wlież zawiodły i spowodowały po wejściu w M Układów Rzymskich o EWG i Euratomie, !7, że W. Brytania zorganizowała wolny rynek Austrią, Danią, Norwegią, Portugalią, Szwaj-•ią i Szwecją, 1960, p.n. ->• EFTA. W sierpniu ii premier W. Brytanii H. Macmillan zaini-wał rokowania ponowne, które rozpoczęły się Brukseli w listopadzie 1961 (Szefem delegacji 't. był konserwatysta Edward Heath) a zostały a»ńczone w styczniu 1963, wobec opozycji Fran-(wyjaśnionej na konferencji prasowej przez l. de Gaulle'a 1411963). W maju 1967 premier Wilson podjął nowe rokowania, sparaliżowane nowiskiem Francji w listopadzie tegoż roku na rferencji w Brukseli. Odejście gen. de Gaulle'a rządów we Francji 1969 i przyjście do władzy W. Brytanii rządu konserwatywnego premiera Heatha w lipcu 1970, który wznowił rokowa-, doprowadziły ostatecznie po wizycie E. He-a w Paryżu w maju 1971 .do porozumienia za- rtego w stolicy Luksemburga w czerwcu 1971. rozumienie ustaliło, że: K. Brytania przystosuje się do wspólnego rynku rolnego :iągu pięcioletniego okresu przejściowego 1973-78. Stop-»e wyrównanie cen produktów rolnych w W. Brytanii z celi Wspólnego Rynku ma nastąpić w szefciu etapach. Wystąpienie do wspólnego rynku przemysłowego ma od-lię w pięciu etapach w okresie 4,5 roku, tj. do l I 1977, ly winna nastąpić całkowita likwidacja ceł w obrotach izy W. Brytanią a Szóstką, a z drugiej strony przystoso-ie się W. Brytanii do jednolitych taryf celnych przyjc-i przez Wspólny Rynek w stosunkach z krajami trzecimi. Przez okres przejściowy utrzymany zostanie uprzywilejo-y eksport masła i sera z Nowej Zelandii do W. Brytanii. 'robieni rozwijających się krajów bryt. Wspólnoty Naro- produkujacych cukier, istniejący układ (Commonwealth' ar Agreement) pozostanie w mocy aż do wygaśnięcia w l. Później kraje te będą mogły przyłączyć się do rozsze-icj Wspólnoty, tak jak to uczyniły kraje afrykańskie, byłe mię francuskie, belgijskie i włoskie, które przystąpiły do konwencji Jaunde. W. Brytania zastrzegła, ze ..będzie bro-ich Interesów". S. System podatków od wartości dodanej al przyjęty przez W. Brytanię od kwietnia 1973. 6) Przy-ienie W Brytanii do Eur. Wspólnoty Węgla i Stali ma na-ić w okresie 5 lat. 7. Uprawnienia W. Brytanii w instytu-h rozszerzonej Wspólnoty mają być takie same, jak u- prawnienia NRF, Francji i Włoch. 8. W. Brytania zrezygnowała z utrzymania pozycji funta sterlinga jako międzynar. waluty rezerwowej i w związku z tym przystąpiła do redukcji „lalda sterlingowego". Operacje te będzie przeprowadzać stopniowo, w miarę przekształcenia się europejskiej unii gospodarczej również w walutową. 9, W. Brytania stała się członkiem Euratomu oraz Eur. Banku Inwestycyjnego. 10. Wkład W. Brytanii do wspólnego budżetu będzie stopniowo wzrastał w czasie pięcioletniego okresu przejściowego, który zostanie ewentualnie przedłużony o dalsze dwa lata. W pierwszym roku (1973) wyniesie 8.64'/> tego budżetu, a w piątym (1977) — 18.92*/.. II) W. Brytania zarezerwowała w dziedzinie rybołówstwa, dla ochrony interesów swych rybaków, szesciomilową strefę przybrzeżną. Wiosną 1974 nowy rząd Labour Party, H. Wilso-na, uzależnił pozostanie W. Brytanii w EWG od rewizji Porozumienia Luksemburskiego. Zbiór Dokumentów 1971, r. 5: Kronika. Dokumentacja Prasowa 1971; Kronika 1974. • 2821 PORT ARTUR (ang. Port Arthur, franc. Port Arthur, hiszp. Port Arthur, roś. Port-Artur), stara nazwa wojennego portu Ltiszun, nad M. Żółtym, na Płw. Liaotuhskim we wsćh. Chinach, przedmiot sporu międzynar. między Rosją, Japonią i Chinami. W 1898 wydzierżawiony na 25 lat Rosji, w wyniku wojny japońsko-ros. pokojem w Ports-mouth 5 IX 1905 przyznany Japonii wraz z całym Płw. Liaotuńskim; wyzwolony 23 VIII 1945 przez wojska radź.; na podstawie układu między rządami ZSRR i Chin Ludowych podp. w Moskwie 14 II 1950, miał być zwrócony Chinom do 1952, ale na podstawie wymiany not 17 II 1952, w związku z antychińskimi demonstracjami floty wojennej USA, na prośbę rządu Chin marynarka wojenna radź. pozostała w Luszun do 1955, kiedy port w całości przejęty został po 57 latach z powrotem przez Chiny. • 2822 PORTUGALIA (ang. Portugal, franc. Portugal, hiszp. Portugal, roś. Portugalija), Republika Portugalska, Republica Portuguesa, państwo w pd.- zach. Europie, na Ptw. Pirenejskim, nad O. Atlantyckim. Czł. ONZ. Graniczy z Hiszpanią. Pow. 91 500 km», ludność 9560 tyś. (1969); wg spisów: 1960—8851 tyś.; stoi.: Lizbona (ok. 1590 tyś. mieszk., 1969); język urzędowy: portug.; waluta: escudo = 100 centayos; święto nar.: 5 X, dzień republiki 1910. Stosunki międzynar.: jedno z imperiów kolonialnych XVn-XVIII w. W XIX w., po wyzwoleniu się Brazylii, mocarstwo kolonialne w Afryce i Azji Pd. W 1933 dyktator A. O. Salazar wydał Dekret Kolonialny integrujący afryk. i pd.azjat. kolonie do „jednolitego narodu" („Nacao Unitaria") i odtąd stanowiące nie kolonie, lecz „integralną 2823 Porty część Portugalii". W czasie I i II wojny świat. neutralna. Czł. LN 1919-39. Czł. ONZ od 14X11 1955 i wszystkich org. wyspecjal. ONZ z wyjąt- kiem IDĄ i IMCO. Czł. NATO. Po przystąpieniu do ONZ P. zastosowała taktykę odmawiania wszelkich informacji o swych koloniach, w oparciu o tezę, zgodną z Dekretem Kolonialnym 1933, że „Portugalia jest jednolitym państwem 1 narodem, geograficznie rozproszonym". Zgr. Og. NZ 1960 uznało jednak, że posiadłości P. w Afryce i pd. Azji mają charakter kolonii z ludnością domagającą się niepodległości, w 1961 ustanowiło Komitet Specjalny d/s terytoriów pod administracją portug.; w 1963 R. Bezp. ONZ uznała że polityka kolonialna P. w Afryce zagraża pokojowi; 2 VI11963 P. została usunięta z Komisji Gosp. ONZ d/s Afryki; w listopadzie 1965 R. Bezp. ONZ zażądała od P. przyznania swobód krajom administrowanym i zwróciła się do czł. ONZ o niedostarczanie broni P., czego państwa członkowskie NATO nie respektowały. Min. spraw zagr. P. A. F. Nogueira oświadczył 14X111966, że „P. nie zamierza akceptować, jakichkolwiek rezolucji ONZ, dot. terytoriów zamorskich P.", Stanowisko to P. utrzymała również w następnych latach. (->• Angola, Goa, Daman i Diu, Gwinea Bissau, Makau, Mozambik, Namibia, Timor Portugalski). R. Bezp. ONZ uchwaliła 23X11972 jednomyślną rezolucję, domagającą się od P. rozpoczęcia rokowań z „reprezentatywnymi rozmówcami" ruchów narodowowyzwoleńczych Angoli, Mozambiku, Gwinei Bissau i Wyspy Zielonego Przylądka, wraz z jednoczesnym przerwaniem operacji wojsk, na tych obszarach. Rezolucja potwierdziła „niezaprzeczalne prawo ludów Angoli, Gwinei Bissau, Wysp Zielonego Przylądka i Mozambiku do samostanowienia i niepodległości, co potwierdziło Zgr. Og. NZ w Rez. z 14X111960 oraz słuszność walki prowadzonej przez te ludy o wprowadzenie w życie tego prawa". W lipcu 1973 P. została oskarżona o akty ludobójcze w Mozambiku. 22 VII 1972 w Brukseli P. podpisała układ o wolnej wymianie z państwami EWG. Faszystowski reżim dyktatorski, wprowadzony przez A. de OIiveira Salazara w 1933 Konstytucją „Estado Nuevo", załamał się 251 VI 974, kiedy drogą wojskowego zamachu stanu władzę przejął Komitet Ocalenia Narodowego pod przywództwem gen. A. Spinoli, b. gubernatora Gwinei-Bis- sau, przeciwnika kontynuacji wojny kolonialnej w Afryce. Po raz pierwszy od ponad 40 lat w Portugalii obchodzone było międzynar. święto ro- botnicze l V 1974. W maju 1974 min. spraw zagr., Mario Soares, rozpoczął rokowania z ruchami narodowowyzwoleńczymi w Angoli, Gwinei- Bissau i Mozambiku, co doprowadziło w czerwcu do zawieszenia broni w tych krajach. Pierwszy układ o przyznaniu pełnej niepodległości podp. został przez P. z Gwineą-Bissau w Algierze 26 VIII 1974. Stosunki dyplomat. (15 IX 1974): Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Brazylia, Bułgaria, Chile, CSRS. Dania. Dominikana, Ekwador, Filipiny. Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania. Holandia, Iran. Irlandia, Islandia, Japonia. Kanada, Kolumbia. Korea Pd., Kostaryka, Kuba, Liban. Malawi. Malta, Maroko, Meksyk. Nikaragua, Norwegia, NRF, Pakistan. Panama, Peru, Polska, Rep. Pd. Afryki. Syjam. Szwajcaria, Szwecja, Tajwan. Tunezja (zerw. 1963, wznów. 1974), Turcja, Urugwaj, USA, Watykan, Wenezuela, W. Brytania, Wiochy, ZSRR. 708 Umowa z Polską: Porozumienie o wzajemnym uznawaniu świadectw pomiarowych, podp. w Lizbonie 27 VIII 1930 (DŁ.U. 1931, póz. 211, 212). J. DUFFY Purtugal In Africa, Cambridge 1962, s. 239; P. WOHLI.EMUTH The Portuguese Terrilories and ihe UN. New' York 1963: H. V. L|VERMORE A New History ot Portugal, N. York 1966, s. 365; Reports of Ihe SpecinI Commiltee on the Situation with Regard [o the Im-plementfilion of ihe De-ctaratlon on ihe Granting of Independence to Coloniol Coun-tries and Peoples. Terrilories under Pnrtugiiese Administra-(ton, UN New York 1968, s. 343; T. IWIŃSKI Problemy poił-tycino-gosp. Makau po II wojnie Świat.. PISM. Warszaw 1972, s. 64; T. ŁĘTOCHA Za kurtyna portiinalskieKii kolonia-lianu. Warszawa 1972, s, 214; Belween Afrtrn nnd Europę, A Suryey of Portimal, w: The Economisi 26 II 1972: The Slatesman's Year Book 1974-75, London 1972. s. 1254-1264; A Prinriple of Torment: The UN and Portusease Terrilories, VN New York 1973; „Poriunense" Africa. The Slriiggie for Independence. w: The UNESCO Courier. Nov. 1973; HUM. BARACI. N. MUCHNIK Porlugat's African War, London 1974; W. MINTER Portuguese Africa and Ihe Wesl. New York 1974. • 2823 PORTY (ang., franc. Ports; hiśzp. Puertos, roś. Porty), termin międzynar. — przystanie rzeczne i mor. statków i okrętów; porty międzynar., tzn. dostępne dla międzynar. mchu statków; przedmiot międzynar. konwencji o międzynar. reżimie i statucie portów mor., podp. 9 XII 1923; weszła w życie 27 VII 1926. Konferencja kodyfikacyjna w Hadze, 1930, stwierdziła, że porty mor. są częścią wewnętrznych wód terytorialnych. Konwencja o prawie mor., podp. 29 IV 1958 w Genewie (weszła w życie l O VIII 1964), w art. 8 potwierdziła, że stałe instalacje portowe wchodzące w morze „uważa się za część wybrzeża". Od 1952 odbywają się co pewien czas Międzynar. Konferencje Portowe, Int. Port and Harbour Conferences. Stale instytucje zarej. w ONZ: Międzynar. Stów. Portów, Int. Assoc. of Porta and Harboura, żal. 1955, z siedzibą w Tokio. Publ. kwartalnik: Ports and Harbours. Międżyameryk. Konferencja Portowa. Interam. Ports Conferences, zainicjowana 25 IV-3 V 1956 I Konferencją w San Josź (Kostaryka), jest regionalną instytucja, która powołała do życia stały komitet techn. n Konferencja, 29 V-7 VI 1963 w Mar de Pląta (Argentyna), opracowała i uchwaliła Konwencje międzyamer. o ułatwieniach w międzynar. transporcie wodnym. Od 1953 w Pradze działa Międzynar. Unia Zw. Zaw. Pracowników Transportu. Portów i Rybołówstwa, W ramach RWPG od czerwca 1958 sprawy portów mor. i lotn. omawiane są na corocznych konferencjach Komisji Transportu, z siedzibą w Moskwie. W 1973 odbyła się I Międzynar. Wystawa Usług Eksportowych i Wyposażenia Portów ,,EUREXPO", w Rouen WB Francji. Również w 1973 zaprezentowała m.in. wyposażenie portów i usługi portowe Międzynar. Wystawa Morska ,,IMEX" w Londynie, zorganizowana z okazji Międzynar. Konferencji Morskiej i Żeglugowej. W portach poi, kontrolę liczby i wagi towarów prowadziło Partstwowe Przedsiębiorstwo „Polcargo" (Rzeczoznawstwo i Kontrola Ładunków) do l III 1973. kiedy jego funkcje przejęło Przedsiębiorstwo Państwowe ..Shipcontrol" fRzeczoznaw-stwo i Kontrola Ilościowa na Zlecenie Armatora). Natomiast ,,Polcargo" otrzymało zadanie przeprowadzenia kontroli liczby i wagi towarów w poi. portach mor.: I) na zlecenie kontrahentów zapr., 2) w przypadku powiązania kontroli, liczby i wagi towarów z kontrolą jakości: a) na statku — towarów płynnych luzem, pochodzenia mineralnego, chem. i rolno-spo-żywczego, b) skór. bawełny i przędzy, wełny i wełnianych surowców wtórnych oraz włókien łykowych. 3) .Na zlecenie kontrahentów krajowych przy wyładunku i załadunku towarów ze statków i na statki zagr., o ile ,,Shipcontrol" ten sam towar kontroluje na zlecenie armatora zagr. (Dz.U. MHZ 1973, póz. 17). Conference de Barcelonę. La Socfete des Nations. Compfes rendus et textes relatifs aux recommnndntion.t sur les ports soumis au regime int. e f comptes rendus et textes reintifs d la convention sur le regime des voies nnviynhle d'interet int., Geneve 1921: Deuwpme Conferenre Gpn^rni nes Cnmmunica. tions et du Transtt. Societe des Nations, Geneve. 15 novembre au 9 decembre 1923; Comptes rendus et textes relniils a la convention et au stntut sur le regime int. des ports maritimes, Geneve 1924; J. HOSTIO Conyentions des ports maritimes. Powiernicze wyspy Pacyfiku 2829 B Rewe de droit int. et de legislatlon comparee 51/1924; [, SUGIMURA La Comention et te statut sur te regime int. fl ports maritimes, Raris 1926; Acta Final de la l Confe-mcia foriuaria Inieramerlcana, Washington DC 1956; SlR L Hroo Porls of Ihe World. 13 edit. London 1959; Aria |HoJ de la tl Conferencia Portuaria Interamericana, Mar dcl lita 1963; Estudio Económico de America Latina 1965, SPAL New York 1967, s. 406-416; L. KUŻMA, F. SzrzepA-IAK Porty morskie. Gospodarka portowa w zarysie, Gdańsk |71, s, 421; Yearbook o) Int. Organitations 1973; A. ORZE-tKOWSKi Pony morskie w EWG, w: Handel Zagr. m 8, W3; l. ŁOPUSKI Prawo morskie, wyd. 2, Gdańsk 1974. SORTY WOLNE I STREFY WOLNOCŁOWE Ulg. Freeports and foreign-trade zones, franc. !orts franes et zones franches, hiszp. Puertos raacos y zonas francas, roś. Wolnyje porty i por-ł- franko), termin międzynar. — wyłączone z celach granic i obszarów terytoria, z reguły w por-icb mor., rzadziej lotn., gdzie firmy zagr. mogą »zechowywać swe towary w specjalnych składach K optat celnych do czasu ich sprzedaży,' Bon-ed Warehouses, Bonded Factories. Pierwsze wol- e porty powstały w XV w.: Livorno 1547, Cena 1595, Wenecja 1661, Marsylia i Hamburg (69. W XIX w. eur. wolnymi portami były: An-irerpia, Brema, Emden, Gdańsk, Goteborg, Ham-urg, Hongkong, Kilonia, Kopenhaga, Malmo, larsylia, Londyn, Rotterdam, Szczecin, Sztok-olm; na zach. półkuli Funta Arenas w Chile 847. W USA zasady p.w. i s.w. reguluje Foreign-htde Zones Act 1934/35 dla wolnych portów w [ouston, Los Angeles, N. Orlean, N. Jork, San tancisco, Seattie i Toledo. W 1970 istniało w mecie w 21 krajach 58 p.w. i s.w. Przedmiot rawa międzynar. integrowany przez Traktat Wer-ilski 1919 (ar.t 328-330), zalecenia Konferencji Is Komunikacji w Barcelonie 1921, oraz przez traktat Pokojowy z Włochami 1947. Osobny mię-Eynar. problem prawny stanowiła strefa wolno-:owa obszaru Górnej Sabaudii i -> Gen, róż-izygnięty 1931 przez Stały Trybunał Międzynar. wawiedliwości w Hadze. W 1947 powstały w nędzynar. portach lotn. pierwsze sklepy -> •wol-actowe. , L. LOMAX The Foreign-Trade Żonę, London 19J7; , HAAS Regime i ni. des zones franches dans les ports mart-nes, w: Recuell des Cours de 1'Academie de Droit Int. /1928; R. BOZON L'affalre franco-sulsse de zones franches • la Haute Savoie et du Pays de Gex, Paris 1935; R. ZA"R-1 Wolne obszary portowe, Gdańsk 1950; Foreign-Trade mes in ihe USA. OEEC Brussels 1954; R. S. THOMAN Free vis and Forelgn- Trade Zones. New York 1956; E. S. ALVA-z Istmci dc Tehnnniepec. Mexico DF 1967, s. 137-144; . GKZEOORCZYK Międzynar. porty lotnicze, w: Prace praw-cse.i. 33, 1967. 2825 DSIADŁOŚĆ ZIEMSKA (ang. Land property, anc. Propriete fonciere, hiszp. Propiedad agra-i, roś. Imienije), przedmiot zorganizowanej ipółpracy międzynar., mającej na celu ochronę z. •8. zarej. w ONZ: iedzynar. Unia Właścicieli P.Z., Int. Union of Landed Pro-rty Owners, Union intcrnationale de la propriete fonciere tle (VIPEB), zał. 1923, z siedzibą w Paryżu. iedzynar. Unia d/s Oszacowania Wartości P.Z. i Wolnego indlu, Int. Union for Land Value Taxation and Frec Tradc, l. 1926, i siedziba w Londynie. Publ. Land and Liberty. iedzynar. Federacja Administratorów i Maklerów Nieru-Dmosci, Int. Real Estate Federation — Federation int. des ministrateur, de biens conseils et agents immobiliers AUABCI), żal. 1948, z siedzibł w Paryżu. Przy EWO ist-ije Stały Komitet FUABCI. wbook ot Int. Organizations 1973. • 2826 POSTĘP TECHNICZNY (ang. Technical pro-gress, franc. Progres technique, hiszp. Progreso tecnico, roś. Tiechniczeskij progriess), termin międzynar.—proces doskonalenia środków produkcji oraz metod wytwarzania i warunków pracy; przedmiot międzynar. narad oraz problem międzynar., w jaki sposób upowszechniać i udostępniać p.t. państwom rozwijającym się, np. przez system informacji nauk.-techn. ->• UNISIST. • 2827 „POUR LE ROI DE PRUSSE" [franc.; 'dla króla Prus'; przenośnie 'dla cudzej korzyści'], termin międzynar. powstały w XVII w. po Pokoju A- kwizgrańskim 1748, w którym uczestnicząca w wojnie sukcesyjnej Francja nie uzyskała żadnych poważnych korzyści, natomiast Prusy dokonały zaboru Śląska i Hrabstwa Kłodzkiego. • 2828 POWIERNICTWO (ang. Trusteeship, franc. Fi-deicommis, Fiducie, hiszp. Fideicomiso, roś. Opieka), termin międzynar. — w systemie ONZ oznacza międzynar. zarząd terytorium; w prawie cywilnym — czynności kuratorskie. CH. E. TOUSSAINT The Trusteeship system of Ihe UN, New York 1956. • 2829 POWIERNICZE WYSPY PACYFIKU (ang. Trust Temtory of the Pacific Islands, franc. Ileś Fiduciaires du Pacifique, hiszp. Islas del Pacifico como territorib de fideicomiso, roś. Podopieczny-je Tichookieanskije estrowa), terytorium powiernicze ONZ, pod administracją USA; obejmuje 2141 wysp, o pow. ogólnej ok. 3550 km2, rozrzuconych na pd. O. Spokojnym, w rejonie Mikronezji, na przestrzeni 7,5 min km2; 94 469 mieszk. wg spisu 1968, z których ok. 60°/o żyje na pięciu głównych wyspach Truk, Yap, Ponape, Palau i Majuro, trzech archipelagów (Karoliny, Caroli- nes Islands, Wyspy Marshalla, Marshall Islands i Mariany, Mariana Island, te ostatnie bez wyspy •»- Guam). Przedmiot sporów międzynar. 1885-1898 między Niemcami i Hiszpanią, która ostatecznie odstąpiła za zapłatą, w 1898, od swych roszczeń. W czasie I wojny świat. Japonia okupowała wszystkie archipelagi, których Niemcy zrzekły się 28 VI 1919 Traktatem Wersalskim (art. 119), LN w ramach systemu mandatowego powierzyła administrację Japonii, która 7X11 1941 z tej strefy strategicznej rozpoczęła wojnę na Pa- cyfiku. Po kapitulacji Japonii i okupowaniu Mikronezji przez USA, R. Bezp. ONZ, 2 IV 1947, postanowiła jednomyślnie przekazać adrrrnistrację powierniczą USA, odpowiedni układ między ONZ i USA wszedł w życie 18 VII 1947. W pierwszym raporcie złożonym w 1947 przez USA Radzie Powierniczej ONZ, rząd USA poinformował, że: ,,Wyznaczenie atoli Bikini i Eniwetok, jako miejsc przeznaczonych na doświadczenia z energia atomowa spowodował konieczność wysiedlenia ludności z pobliskich 390 wysp archipelagu Marshalla. Również na skutek zniszczeń spowodowanych działaniami wojennymi okazała się konieczność przesiedleń w rejonie Marianów". Warunki życia ludności miejscowej stały się gorsze niż przed wojną a rozwój gosp. i polit. w pierwszych dwóch powojennych dekadach był tak powolny, że administracja powiernicza USA stała się przedmiotem stałej ostrej krytyki w Radzie 2830 Powietrzna międzynar. służba 710 Powierniczej i innych organach ONZ, gdzie 1968 m.in. stwierdzono, że: „USA traktuj; terytorium powiernicze jako kolonie i miejsce dogodne dla baz wojennych; wykorzystując wyspy Pacyfiku na eksperymenty z broniami nuklearnymi kosztem interesów ludności przesiedlanej w inne regiony: ludność odczula skutki radioaktywności; rząd USA kontynuuje konfiskowanie ziemi na cele wojskowe i na niektórych wyspach ludność miejscowa ma prawo użytkowania 39,7% swej ziemi, na innych zaledwie 10,6'/>; istnieje na koniec dyskryminacja w wynagradzaniu za pracę Mikronczyjczyków, którzy otrzymują od 350 do 1500 dolarów rocznie, gdy personel amerykański od 6 tysięcy do 18,5 tyś. dół.". Administracyjne funkcje do 1951 wykonywał Departament Marynarki Wojennej USA, po czym przejął je Departament Spraw Wewn. USA, z wyjątkiem ptn. Marianów, które dopiero w 1962 zostały mu przekazane. W 1964 i 1967 Misja ONZ wizytowała Terytorium Powiernicze. W 1965 ludność otrzymała pierwszy organ samorządowy, wyłoniony z wyborów parlament (Congress of Mi-cronesia), lecz z ograniczoną władzą, bowiem każda jego uchwała może być anulowana przez Departament Spraw Wewn. USA. Rada Powiernicza 8 VII 1967 zaleciła Stanom przyspieszenie kroków mających na celu wypowiedzenie -się ludności w sprawie niepodległości Mikronezji. Kongres USA 27 VIII 1967 powołał specjalną Komisję w celu opracowania przyszłego statutu Mikronezji. W 1968 podkomitet Senatu USA d/s terytorialnych i wyspiarskich studiował propozycję pręż. 'USA, aby przeprowadzić plebiscyt wśród ludności Mikronezji co do jej przyszłego statutu. W 1969 Kongres Mikronezji wysunął żądanie pełnej autonomii, ale przy zachowaniu związków z USA. Rząd USA przedkłada co roku ONZ Re-port on the Administration of the Trust Territory of the Pacific Islands by the'United Slates to the United Nations oraz ogłasza rocznik pt. Non Self-Governing Territories: Summaries of Infor-ntations Transmitted to the Secretary Generał of the United Nations. UN Bulirtln z l IV 1949 i z 15 Vm 1949; J. W. CULTEB The Pacific Dependencies of the Untted States, New York 1957; H. ł. WIEMS Pacific Islonds Bastion of the US, New York 1962; W. T. PERKINS The Untted States and lis Dependencies, L-iden 1962; UN Review, nr 4, 1964, nr l i 10 1966 i nr 7 1967; Report o f the UN Yisiting Mission to the Trust Territory of the Pacific Islands 1967. New York 1968, s. 65; UN Momhły Chronicie, No. 6 i 7 z 1968. • 2830 POWIETRZNA MIĘDZYNARODOWA SŁUŻBA (ang. International Air Service, franc. Servi-ces aeriens internationaux, hiszp. Servicio aereo internacional, roś. Mieżdunarodnaja aerosłużba), termin międzynar. oznaczający wg definicji -»• Konwencji Lotniczej Chicagoskiej 1944 (art. 96) każdą regularną służbę powietrzną wykonywaną przez statki powietrzne w przestrzeni powietrznej więcej niż jednego państwa, w celu publicznego przewozu pasażerów, poczty lub towarów; przedmiot Układu Międzynar. o Tranzycie Międzynar. Służb Powietrznych, Int. Air Services Transit Agreement, podp. 7X111944 w Chicago, którym każde Umawiające się Państwo przyznało innym Umawiającym się Państwom następujące wolności dla regularnych m.s.p.: l) przywilej przelotu nad jego terytorium bez lądowania, 2) przywilej lądowania dla celów niehandl., z tym, że każde Państwo może ograniczyć przelot do określonych korytarzy powietrznych oraz lądowanie do określonych portów lotn. Polska jest uczestnikiem Układu od 26 VI 1959. DŁ.U. 1959, póz. 213. • 2831 POWIETRZNA PRZESTRZEŃ (ang. Air space, franc. Espace aerien, hiszp. Espacio aźreo, roś. Wozdusznoje prostranstwo), przedmiot prawa międzynar., wg definicji C. Berezowskiego: „Miejscem, w którym rozwijają się stosunki międzynar. w zakresie lotnictwa, jest przestrzeń bezpośrednio otaczając* kuł; ziemską, wypełniona w większej lub mniejszej mierze powietrzem i nosząca nazwę przestrzeni powietrznej". W latach 1902-14 teoretycy prawa spierali iię, czy istnieje wolność p.p. na wzór wolności morza otwartego, ale jak to wskazał, 1912, inny poi. znawca prawa narodów G. Roszkowski: „Analogia co do żeglugi po morzu nie jest zupełną, gdył morze jest poza terytorium państw, powietrze nad nimi, a dla państw i jego mieszkańców nie może być obojętne, co się nad nimi dzieje". Zasada suwerenności państwa w p.p. została sformułowana w ang. Aerial Navigation Act 1911, w ustawach Francji i Rosji 1913 oraz w deklaracji neutralności Szwajcarii 4 VIII 1914. l wojna świat. z przykładami wojennego pogwałcenia suwerenności państw przez wtargnięcie do ich p.p. obcych statków powietrznych przesądziła" sprawę, iż p.p. stanowi nierozdzielną część terytorium państw. i państwo jest jej suwerenem, co znalazło wyraz w dalszym rozwoju prawa międzynar. lotn.; przede wszystkim w Konwencji Lotniczej tzw. Paryskiej 1919, uznającej „suwerenność całkowitą i wyłączną" (art. l); a także w wielorakich konfliktach międzypaństw. o naruszenie p.p., jak np. w aferze -> U2, 1960. Granica górna p.p. była natomiast jeszcze długo przedmiotem sporów zwolenników średniow. zasady -> cuius solum... i zwolenni- ków rozdzielenia p.p. od przestrzeni pozaziemskiej, międzyplanetarnej, zwanej dziś powszechnie przestrzenią ->• kosmiczną, przyjmujące że zaczyna się ona po czwartej zewnętrznej warstwie atmosfery ziemskiej, zwanej egzosfęrą, dochodzącej do 800-1000 km ponad powierzchnią Ziemi. Co prawda żadne państwo dotąd nie zgłaszało pretensji do tak wysoko położonych przestworzy; memniej teoretycznie przyjmuje się, że prawa suwerenne państw obejmują nie tylko tropósferę, której wysokość jest zależna od szerokości geogr. i pory roku (9-18 km), oraz stratosferę (50-55 km), ale i jonosferę i egzosferę, jeśli żegluga powietrzna technicznie byłaby tam możliwa. Istotne jest przyjęcie zasady, że p.p. jest skończona. Deklaracja posła Holandii w Departamencie Stanu, 1939, iż suwerenne prawa tego państwa do p.p. nad terytorium hol. sięgają nieskończoności jest już curiosum w historii dyplomacji. Jednym z pierwszych państw, które wprowadziło ustawo- dawstwo o swej suwerenności w p.p. nad swym terytorium, było ZSRR, dekretem z 1711921. Polskie prawo lotn. przedwojenne i powojenne stwierdza całkowite i wyłączne zwierzchnictwo państwa polskiego w p.p. nad jego terytorium, morzem terytorialnym i wodami wewnętrznymi. W umowach granicznych z sąsiadami z 8 VII 1948 z ZSRR, z 6 VII 1950 z NRD i z 13 VI 1958 z Czechosłowacją linia graniczna dzieli nie tylko poziomo i w głąb ziemię, lecz również pionowo p.p G. ROSZKOWSKI Prawo co do ieglugi napowletnnel. w: Przegląd Prawa l Administracji 1912; J. SCIROPOULOS Der Luft- Praca 2837 wm. Berlin 1921; A. MEYEK Le cabotage aźrien. Paris 1948; i. DE GEOUFFRE DE LA PRADELLE La frontiere de l'Alr. La hyc 1954; C. BEREZOWSKI Międzynar. Prawo Lotnicze, War-tawa 1964. L 2832 WYSTANIA ŚLĄSKIE 1919-21 (ang. Silesia lisings 1919-21, franc. Insurrections de Silesie 919-21, hiszp. Insurrecciones de Silesia 1919-21, os. Silezijskije wosstanija 1919-21), termin mię-zynar. — trzy zbrojne powstania ludu polskiego a -»• Górnym Śląsku na rzecz .przyłączenia Śląs- a do Polski: I wybuchło 16/17 VIII 1919 i choć lilitarnie nie dało rezultatu, polit. doprowadziło o przejęcia władzy nad plebiscytowym obszarem iórnego Śląska przez międzynar. Komisję Mię-zysojuszniczą; n wybuchło 19/20 VIII 1920 i wywalczyło powołanie pol.-niem. policji plebiscyto- wej; III rozpoczęło się 2/3 V 1921 i wpłynęło na ecyzję Ligi Narodów i Rady Ambasadorów 20 X 931 o przyznaniu Polsce większej części G. Śląs-a, aczkolwiek bez Opolszczyzny. [. ZIELINSKI Potnienie i walka górnośląskiego proletariatu • latach 1918-1922. Warszawa 1957; J. LUDYGA-LASKOWSKI arys historii trzech powstań Śląskich, Opole-Warszawa-ftocław 1973. OWIŚLE -> Warmia, Mazury i Powiśle. OWSTANIE WARSZAWSKIE 1944 (ang. War-iw Rising 1944, franc. Insurrection de Varsovie e 1944, biszp. Insurrección de Varsovia 1944, 38. Warszawskoje wosstanije 1944), zbrojna akcja olskich podziemnych sił zbrojnych przeciw oku-antowi hitlerowskiemu rozpoczęta l VIII, za- ończona kapitulacją dowództwa powstania po 3 dniach walki 3X1944 i rozkazem A. Hitlera osiedlenia wszystkich pozostałych przy życiu lieszkańców i totalnego zniszczenia ocalałych za-ytków i domów przez specjalne oddziały Wehr-achtu—Vernichtungskommando; posiada prócz ol. tragedii nar. aspekt międzynar. — jedynej w istorii współcz. Europy zbrodni, świadomego to-ilnego zniszczenia stolicy okupowanego państwa. brodnie niemieckie podczas powstania w Warszawie, w: Biu-lyn GKBZN 1946, t. I, s. 233-275; J. SAWICKI Zburzenie 'arszawy. Zeznania niemieckich generałów przed polskim 'okuratorem, członkiem polskiej delegacji przy MTW w orymberdze, Warszawa 1946, s. 319, tabl. 24; Zbrodnia 'emiecka w Warszawie. Zeznania i sdjecia, oprać. Edward irwański, Irena Trawińska. Przedmowa Zygmunt Wojcie-iowski, Poznań 1946, s. 246; J. M. CIECHANOWSKI Powstanie 'arszawskie. Zarys podłoża politycznego i dyplomatycznego, andyn 1971, s. 399; W. KIEDRZYNSKA Powstanie Warszawie w ksiaice i prasie. Poradnik bibliograficzny. Warszawa 172, s. 164; J. CIECHANOWSKI The Warsaw Rising of 1944, . York 1974. 2834 OŻARY, ochrona przed pożarem (ang. Fire pro-ction, franc. Protection contre les incendies, iszp. Protección contra incendios, roś. Pożarna- ochrana), przedmiot zorganizowanej między-ir. współpracy. rg. zarej. w ONZ: iędzynar. Komitet Techniczny d/s Ochrony orzed Pożarem Gaszenia Pożaru, Int. Technical Committee for the Pre-ntion and Extinction of Fire — Comitź technique int. de esention et d'extinction du feu. CRiF, zał. 1895, z siedzibą Paryżu, organizacja międzynar. państw Europy i Ame- 1962 pod patronatem RWPG powstała Międzynar. Konfe-ncja Organów Ochrony Przeciwpożarowej Krajów Socjalist. ułgarii, Czechosłowacji, NRD, Polski, Rumunii, Węgier ZSRR), przy udziale obserwatorów z Kuby i Mongolii). sje Konferencji odbywają się co roku kolejno w innej sto-:y; w 1970 w Warszawie. •arbook of Int. Orgamzalions 1973. • 2835 POŁYCZKI MIĘDZYNARODOWE (ang. Inter-national loans, franc. Emprunts internationaux, hiszp. Prćstamos intemacionales, roś. Mieżduna-rodnyje zajmy), termin międzynar.—pożyczki u-dzielane przez państwa czy instytucje finansowe innym państwom na odbudowę zniszczeń wojennych czy żywiołowych, na rozwój kraju, na rozbudowę wymiany gosp. lub na stabilizacje waluty, a także na pożyczki w formie obligacji oferowanych na giełdach zagr. (w 1928 Polska otrzymała od USA pożyczkę stabilizacyjną w wysokości 1960 tyś. funtów szterlinów i 60760 tyś. dół. z 7°/o oprocentowaniem rocznym). P.m. mogą podlegać za zgodą strony pożyczającej lub właścicieli obligacji konwersji, tzn. zmianie warunków oprocentowania czy terminów spłaty; poza tym mogą podlegać konsolidacji, znów za zgodą wierzycieli, to jest skomasowaniu wszystkich pożyczek zagr. jednego państwa w jedno zobowiązanie. W myśl swego statutu Międzynar. Fundusz walutowy, IMF, ma prawo zawierania z państwami członkowskimi umów o zagwarantowaniu krótkoterminowych p.m., Stand-by Agreement, ale pod warunkiem, że zostaną zużyte wyłącznie na zlikwidowanie trudności płatniczych w obrotach międzynar. W 1962 IMF wprowadził dla swych członków specjalny system pożyczkowy -> GĄB, również wyłącznie dla stymulacji ->- płynności międzynarodowej. P.m. uzupełniają kredyty międzynar. udzielane na inwestycje, usługi czy jako pomoc w obrotach handlu zagr. Istnieją trzy wielkie korporacje finansowe z zadaniem chronienia interesów prywatnych kapitałów lokowanych za granicą w formie p.m.: w W. Brytanii — The British Corporation of Foreign Bond-holder; we Francji — L' association nationale des porteurs francais de yaleurs mobilieres; w USA— Protective Councii Inc. New York. O. VAN HECKE Problemes jurldigues des emprunts internationaux. Paris 1955. • 2836 PÓŁNOCNE MORZE (ang. North Sea, franc. Mer du Nord, hiszp. Mar del Norte, roś. Sie-wiernoje morie), przedmiot sporów międzynar. dot. delimitacji ->• szelfu kontynentalnego, przedłożonych 20 II 1968 Międzynar. Trybunałowi Sprawiedliwości ICJ w Hadze, przez rządy Danii i NRF oraz Holandii i NRF. Komunikat Sekretariatu ICJ o wniesionych sprawach opublikowany został 3 V 1968. Org. zarej. w Sekretariacie ONZ: Komisja Hydrograficzna d/s M. Pn„ North Sea Hydrographic Commission, Commission hydrographiquc de la Mer du Nord, zał. 1963, z siedziba w Hadze. Yearbook o f Int. Orgamiations, 1973. • 2837 PRACA (ang. Labour, franc. Travail, hiszp. Tra-bajo, roś. Trud), przedmiot prawa międzynar., współpracy międzynar. oraz konwencji między- nar. Stosunek do p., który odgrywa różnorodne role w systemach rei. i filozoficznych oraz w doktrynach społ., ekón. i polit. jest sprawą główną międzynar. ruchu robota, od daty ogłoszenia •r Manifestu Komunistycznego 1848. Ruch ten, po 1864 wywalczył we Francji pierwsze —>• prawo strajkowe; w 1866 rozpoczął walkę o właściwy •> czas pracy; a w następnych latach o ->• prawa związkowe. Filozofowie ruchu wprowadzili w ży- 2838 Praca przymusowa 712 cię międzynar. nowe zdefiniowane przez nich so-cjalist. normy p., co zrewolucjonizowało wiekowe pojęcia o podziale p. W XX w. pod wpływem Rewolucji Październikowej rozwinęło się międzynar. -> prawo pracy, do którego rozwoju przyczyniła się powołana w 1919 do życia Międzynar. Organizacja Pracy, ILO. Od 1924 działa Międzynar. Kongres Naukowej Organizacji Pracy. Problemy ->• bezrobocia i -»• zatrudnienia są przed- miotem rozważań regionalnych Komisji Gospo-darczo-Społecznych ONZ. Org. Międzynar. zarej. w ONZ • ILO. • 2839 PRACY PODZIAŁ MIĘDZYNAR. (ang. Inter-national division of labour, franc. Division in-ternationale du travail, hiszp. Division intćrna- cional del trabajo, roś. Mieżdunarodnoje razdie-lenije truda), termin międzynar. — dostosowywanie się gospodarki poszczególnych krajów do specyfiki produkcyjnej innych państ i rozwijanie własnej specyfiki; w ramach procesów integracyjnych specjalizacja produkcyjna krajów tworzących wspólny rynek, w celu uzyskania zwiększonej dynamiki obrotów handl. poprzez poszerzony rynek' i obniżkę kosztów produktów, przy założeniu, iż m.p.p. jest w równym stopniu korzystny dla wszystkich państw w nim uczestniczących. W systemie kolonialnym i neokolonialnym m.p.p. miał na celu rozwijanie produkcji surowców i hamowanie rozwoju przem. krajów zależnych. Nowoczesne formy m.p.p.'wystąpiły dopiero po II wojnie świat., w świecie kapitalisty—w EWG na bazie układów i tworzenia się międzynar. koncernów; w świecie socjalist. — w RWPG na bazie koordynacji planów gosp. państw członkowskich. W czerwcu 1962 narada partii komunist. i robotn. krajów człon- kowskich RWPG uchwaliła dokument pt. Podstawowe zasady międzynar. •socjalist. podziału pracy, w którym koordynacja planów gospodarki nar. została uznana jako podstawowy czynnik pomyślnego rozwoju i pogłębiania p.p.m. socjalist. Kraje socjalistyczne 23X11972 przedłożyły II Komisji Zgr. Og. NZ projekt Oświadczenia ONZ o popieraniu rozwoju równoprawnej współpracy: ,, współpraca zmierzająca do nowego, sprawiedliwego podziału pracy w świecie, eliminująca w nim nieekwiwalentną wymianę, zapewniająca równowagę bilansów płatniczych, niezawodny zbyt wyspecjalizowanych rodzajów produkcji, swobodo nabywania niezbędnych rodzajów urządzeń, surowców i materiałów". J. KONNIKOW. A. KUJBTSZEW, L. ŁOTKIN Koordynacyja na-rodnochoziaf^fwiennyrh planów socyalisticzeskich srrnn. Moskwa 1964; Wybór Materiałów l Dokumentów RWPG, Warszawa 1964. s. 156-179; J. T. USIENKO Formy riegulirowantjtt socyalisticzeskogo mieidunarodnogo razdielenija truda, Moskwa 1965; ST. ALBINOWSKI Rynek socialist., kapitalist.. Światowy, Warszawa 1968, s. 45-55; T. ŁYCHOWSKI Współczesne przemiany w gospodarce światowe!. Warszawa 1968, s. 29-49; M. A. LESIECZKO Sowietskil Sojuz w sisliemle mieidunar. socyalisticzeskogo razdieleniia truda stran-czlenow SEW, Moskwa 1970; J. TlNBERf.EN On The Int. Division of Lahour, Stockholm 1970; S. GÓRA, Z. KNYZIAK Międzynar. specjali-zacia produkcji krajów RWPG, Warszawa 1971; J. KORMA-NOW Miedzy nar. specjalizacja produkcji. Warszawa 1971'; O. T. BOGOMOŁOW Teoria i metodologia międzynar. socjalistycznego podziału pracy. Warszawa 1972, s. 304; S. DŁUGOSZ Przesłanki udziału kraju' socfallst. w międzynar. podziale pracy, w: Handel Zasr. 1973, nr 3; Miejsce Polski « Międzynar. Podziale Pracy. Konferencja okrągłego stołu "w PIHZ. 11 l 1973. w: Handel Zagr. nr 4, 1973, s. 124-140; H. DE FIUMEL Les accords de specialisation et de cooperatlon dans la production conclus entre les entreprises des pays membres du CAEM, w: Polish Yearbook o f Int. Law 1972-73, Wrocław 1974. • 2840 PRAKSEOLOGIA [gr. prakseos 'czynność' i logos 'słowo, nauka'], (ang. Praxeology, franc. Praxeo-logie, hiszp. Praxeologia, roś. Praksieołogija), termin międzynar. powstały w końcu XIX w. we Francji — dziedzina badań nauk. nad metodami sprawnej pracy i celowego działania. W Polsce Zakład Prakseologii PAN publ. kwartalnik Prakseologia. T. KOTARBIŃSKI Traktat o dobrej robocie. Warszawa 1955; Prakseologia (prace w jeż. poi., ang., roś.) Warszawa 1972. • 2841 PRALKI (ang. Washing machines, franc. Machi-nes a laver, hiszp. Lavadoras, roś. Stiralnyje maszyny), produkt przem., który w 2 pół. XX w. stał się jednym z mierników zasobności gospodarstw domowych i rozwoju kraju; przedmiot statystyki międzynar. Główni producenci światowi 1968: ZSRR—4,7 min, USA—4,5 min, Japonia—3,9 min i Włochy—2,3 min. Polska w 1955 wyprodukowała 28 tyś. p.; w 1960—531 tyś., w Prawa człowieka 2845 965—429 tyś., w 1968—470 tyś., w 1969— 86 tyś., w 1972—489 tyś. p. tucznik Statystyki Miedzynar. GUS. Warszawa 1970, s. 159 raz 1973, s. 470. l 2842 'RALNIE (ang. Laundries, franc. Blanchisseries, iszp. Lavanderias, roś. Praczecznyje), przedmiot organizowanej współpracy międzynar. >ig. zarej. w ONZ: ;>ir. Organizacja Producentów Maszyn do Prania i Czysz-ttnia, European Laundry and Dry Cleaning Machinery lanufactures Organizations. żal. 1959, z siedzibą w Hadze. litdzynar. Komitet d/s Farbowania i Czyszczenia Chcmicz-t»o, Int. Committee for Dyeing and Dry Cleaning, Comite it. de la teinture et du nettoyage, CITEN, żal. 1950, z sie-tibą w Paryżu; łączy krajowe federacje Europy Zach. liedzynar. Stów. Pralni, Int. Laundry Assoc., żal. 1950, z edtlbą w Londynie; łączy stowarzyszenia krajowe Europy uch.; współpracuje z CITEN. 'earbook of Inl. Organizations 1973. PRANIE MÓZGÓW" -r „Brain-wash". 2843 RASA, Organizacje międzynar. (ang. Intematio-al Press Organizations, franc. Organisations in-anationales de presse, hiszp. Organizaciones iń- irnacionales de prensa, roś. Mieżdunarodnyje or-inizacyi pieczati). łg. zarej. w ONZ. ze statutem doradczym ECOSOC lub NESCO (poza — Międzynar. Organizacją Dziennikarską): uleracja Międzynar. Dziennikarzy. Int. Federation of Jour-ilisn. zat. 1952. Siedziba: Bruksela. Statut doradczy (B) CO.SOC i UNESCO. fderacja Międzynar. Dziennikarzy Wolnych, Int. Federation f Frec Journalists, zat. 1948. Siedziba: N. Jork. Statut do-idczy (R) ECOSOC. •deracja Międzynar. Prasy Periodycznej, Int. Federation of ic Periodical Press, zat. 1925. Siedziba: Paryż. Statut do- idczy (B) UNESCO. idcracja Międzynar. Przekazu Informacji, Int. Federation ir Information Processing. zat. 1959. Siedziba: Zurych. atut doradczy (B) UNESCO. sdcracja Międzynar. Wydawców Prasowych, Int. Federation ' Newspaner Piihlishers, żal. 1948. Siedziba: Paryż. Statut )radczy (B) ECOSOC i UNESCO. [iędzynar. Komisja Dyrektorów Dystrybucji Prasy. Int. reulation Managera Commission, Comite int. des dircetcurs i vente des journaux et publications, zał. 1956, z siedziba Paryżu. rganizacja Agencji Prasowych Krajów Azji, Organization Asian News Agencies, żal. 1961. Siedziba: Bombaj. Statut iradczy (Q UNESCO. ijusz Eur. Agencji Prasowych, Eur. Alliance of Presa A-ncies, za). 1957. Siedziba: Bruksela. Statut doradczy (B) :X>SOC i UNESCO. ów. Międzynar. Badań Środków Masowego Przekazu, Int. isoc. for Mass Communication Research, żal. 1956. Sie-iba: Amsterdam. Statut doradczy (B) UNESCO. ów. Międzyameryk. Prasy. Interam. Press Assoc., żal. 1942. idziba: N. lork. Statut doradczy (B) ECOSOC. lia Międzynar Prasy Katolickiej, Int. Catholic Press Union, l. 1936. Siedziba: Paryż. Statut doradczy (B) ECOSOC i NESCO. lia Prasy Wspólnoty (Bryt.), Commonwealth Press Union, l. 1909, p.n. Empire Press Union. obecna n. od 1951. sdziba: Londyn. Statut doradczy (Q UNESCO. ' 1973 wychodziło w świecie 8050 dzienników nakładzie łącznym 389 min egzemplarzy. KURTA. L. MRISSNER Prasa za granica. Sylwetki 147 wy-anych dzienników l czasopism z 39 krajów oraz krótkie arakterystyki 14 asencji prasowych. Kraków 1972, s. 399; 'arhook of Int. Orsanizntinns 1973: The Press in Africa. e Pwsse in Afrtra, Miinchen 1973. s. 279; The Press in la alfa Oceania. Die Presse In Asien und Ozeanien, Mun-cn 1973. s. 376; The Press in Latin America. Die Presse Latelnamerika. Miinchen 1973, s. 330. 2844 IASA I ONZ (ang. UN and the press, franc. •esse et 1'ONU, hiszp. Prensa y la ONU, roś. eczat' i OON), w siedzbie ONZ w N. Jorku ajdują się pomieszczenia dla dziennikarzy agen- prasowych, pism, radia i TV, akredytowanych przy Sekretariacie ONZ stale lub czasowo. Od 1946 ONZ zainicjował prace prawnicze nad zdefiniowaniem • zasad -> wolności informacji, oraz nad statutem —> korespondentów zagranicznych i ->• korespondentów wojennych, nad definicją -*• agencji informacyjnej oraz materiału informacyjnego. Zgr. Og. ONZ 15 VI 949 uchwaliło Konwencję o Międzynar. transmisji informacji oraz o prawie do sprostowań. W 1957, w Strasburgu (Francja) oraz w stolicy Ekwadoru Ouito powstały pod egidą UNESCO Międzynar. Centra Studiów Dziennikarskich dla Zaawansowanych. Przeprowadzona 1962 przez UNESCO analiza czytelnictwa prasy codziennej w świecie wykazała, że najwięcej tytułów—2358 oraz największy ogólny nakład—110,2 min osiąga Europa (bez ZSRR); następnie Ameryka Pn.—2200 tytułów i 68 min nakładu; z kolei Azja (bez ZSRR)—1751 oraz 66,3 min; ZSRR—450 i 50,1 min; Ameryka Pd.— 770 i 11,4 min i Afryka—220 i 3,3 min oraz Oceania 110 i 5 min. W przeliczeniu egzemplarzy na 100 mieszk.: Oceania—29,4; Ameryka Pn.— 24,6; Europa (bez ZSRR)—23,9; ZSRR— 22,3; Ameryka Pd. — 7,4 Azja (bez ZSRR) — 3,8; Afryka—1,2 egz. Najwyższe nakłady osiągały dzienniki jap.—„Asahi shimbun"—8,7 min, „Mainichi shimbun"—7,7 min, oraz „Yomiuri shimbun"—5,7 min. Wg danych UNESCO z 1972: w 1959 na świecie ukazywało się 7350 dzienników o ogólnym nakładzie 275 min egz., to znaczy 122 dzienniki na 1000 mieszk.; w 1969 liczba ta wyniosła 7680 dzienników o nakładzie 365 milionów egz., to jest 130 dzienników na 1000 mieszkańców. J. SZAPIRO The Newspapermans United Nations. A Gnidę ' for lournalists about UN and Spectat Agencies, Paris 1961, s. 229. • 2845 PRAWA CZŁOWIEKA (ang. Human rights, franc. Droits de 1'homme, hiszp. Derechos del hombre, roś. Prawa czełowieka), termin międzynar. nie zdefiniowany, w żadnym akcie prawa międzynar., wprowadzony do życia międzynar. przez ->• Deklarację Niepodległości USA 1776 i '-»• Deklarację Praw Człowieka i Obywatela 1789, Wielkiej Rewolucji Franc.; przyjęty przez Konstytucję USA, rozwinięty w XVI poprawce do niej, 1913; przedmiot międzynar. deklaracji, spośród których pierwszą była Deklaracja Praw i Obowiązków Człowieka, opracowana 1929 przez Inst. Prawa Międzynar. w N. Jorku i przedłożona Międzyamer. Komitetowi Prawniczemu. Deklaracja ta proklamowała: „Art. I. Jest obowiązkiem każdego państwa uznawanie równych praw jednostki do życia, do wolności, i własności oraz przyznawanie w pełni i ochranianie tych praw na całym swym terytorium bez względu na narodowość, płeć, rasę. język czy religię. Art. H. Jest obowi.ązkicm. każdego państwa uznawanie równych praw jednostek do swobodnego wypełniania tak publicznie jak prywatnie jakiejkolwiek wiary, religii czy wyznania, których praktykowanie nie jest sprzeczne z publicznym ładem lub dobrymi obyczajami". Deklaracja ta wraz z rezolucją Konferencji Państw Amerykańskich w Chapultepec, 8 III 1945 o potrzebie stworzenia międzynar. ochrony praw człowieka, stała się podstawą, opracowanego 31 XII 1945 przez Międzyamer. Komitet Prawniczy projektu Międzynar. Deklaracji P.Cz., prze- kazanego KPCz ONZ. Wcześniej Karta NZ wprowadziła nie zdefiniowane określenie „podsta- 2845 Prawa człowieka 714 wowe Prawa Człowieka", nadając im charakter międzynar. i powołała specjalną komisję ONZ d/s popierania P.Cz. Obowiązek ochrony P.Cz. wprowadziły NZ do traktatów pokoju, zawartych l O II 1947 z Bułgarią (art. 2, 3 i 4), z Finlandią (art. 6, 7 i 8), z Rumunią (art. 3; 4 i 5), z Węgra- mi (art. 2 i 4) i z Wiochami (art. 15); a także 15 VI 955 z Austrią (art. 6, 7 i 8). Prace nad Międzynar. Deklaracją P.Cz. toczyły się w latach 1946- 48 równolegle w KPCz ONZ i w Między-amer. Komisji Prawniczej, która w marcu 1948 uzyskała aprobatę IX Konferencji Międzynar. Amer. w Bogocie dla Deklaracji Amer. Praw i 0-bowiązków Człowieka (wyliczającej 28 praw i 10 obowiązków), mającej stać się podstawą konwencji Międzyamer. (opracowanie tej liczącej 88 art. konwencji było przedmiotem debaty międzyamer. W latach 1950, 1953. 1954 i 1959 oraz wielolet- nich prac powołanej przez OPA Międzyamer. Komisji P.Cz., zakończonych 1959). KPCz ONZ opracowała 10X111948 -»• Deklarację Powszech- ną Praw Człowieka. Deklaracją wylicza wyłącznie P.Cz., wspomina natomiast lylko (w art. 29) o obowiązkach człowieka „wobec społeczeństwa, bez którego niemożliwy jest swobodny i pełny rozwój jego osobowości". Deklaracja, mimo że nie jest umową międzynar., lecz uchwałą Zgr, Og. NZ, wywiera poważny wpływ na kształtowanie się nowocz. norm Prawa Międzynar., co znalazło dwojaki wyraz: l) w -umowach międzynar. zawieranych bez udziału ONZ, a powołujących się na Deklarację (np. Traktat pokoju z Japonią 1951); 2) w konwencjach międzynar. zawieranych w celu ochrony poszczególnych P.Cz. Tych konwencji • zostało opracowanych i podpisanych 14 w latach 1948-68: Konwencja o zapobieganiu i karaniu zbrodni -»- ludobójstwa 1948 ratyfikowana do 1968 przez 71 państw. Konwencja Eur. o Ochronie P.Cz. i Podstawowych Wol-nosciach uchwalona przez czł. Rady Eur. 5 XI 1950, ratyfikowana przez 13 państw eur. NATO; weszła w życic 3 K 1953. Konwencja o statusie Uchodźców, 1951, ratyfikowana przez 55 państw. Konwencja o Międzynar. Prawie Rektyfikacji, 1952, ratyfikowana przez 8 państw. Konwencja o prawach polit. kobiet, 1952, ratyfikowana przez 55 państw. Protokół o Modyfikacji Konwencji 1926 o Niewolnictwie, 1953, ratyfikowanej przez 22 państwa. Konwencja o statusie bezpaństwowców, 1954, ratyfikowanej przez 19 państw. Konwencja dodatkowa o eliminowaniu niewolnictwa 1956, ratyfikowana przez 72 państwa. Konwencja o obywatelstwie kobiety zamężnej, 1957, ratyfikowana przez 37 państw. Konwencja o zmniejszeniu przypadków apatridii, 1961. Konwencja o Małżeństwie (warunki, wiek minimalny, rejestr), 1962, ratyfikowana przez 17 państw. Konwencja o eliminacji wszelkich form dyskryminacji rasowej, 1965. Międzynar. Pakty Praw Człowieka: Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, 1966. Protokół o statusie uchodźców, 1966, ratyfikowany przez 9 państw. Do aktów tych należy też dodać specjalną uchwałę Zgr. Og. NZ z 20 XI 1959, pt. Deklaracja Praw Dziecka, domagającą się ustawodawczej ochrony praw dziecka w państwach członkowskich ONZ; a także uchwał? z 20 XI 1963 pt. Deklaracja w sprawie likwidacji wszelkich form, dyskryminacji rasowej, czego owocem była konwencja' z 21 XII 1965. Rok 1968, zgodnie z Rez. 2081/XX Zgr. Og. NZ z 20X111965, był obchodzony w świecie jako Rok Międzynar. P.Cz., w którym to roku odbyła się w Teheranie 22IV-13V1968 Międzynar. Konferencja P.Cz. zakończona uchwaleniem 28 rezolucji oraz jednogłośnie tzw. Proklamacji Te-herańskiej o P.Cz. Międzynar. Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Politycznych wprowadził (art. 16, 22) system kontroli P.Cz. oparty na sprawozdaniach państw przedkładanych co roku do ECOSOC. Pierwszy raport KPCz ONZ został opubl. w lutym 1973 i objął wszystkie państwa członkowskie ONZ. Raport stwierdził, że 6Wa ludności świata. żyje w krajach słabo rozwiniętych, gdzie '/i zdolnych do pracy pozostaje bez pracy; trwa tam dalej ucieczka ze wsi do miast i zwiększanie się podmiejskich osiedli nędzy, pozbawionych urządzeń sanitarnych, szkól, szpitali. Produkt nar. brutto wzrasta od 1970 w tych krajach o 4,1<)/|), lecz inflacja i szybki przyrost naturalny niwelują osiągnięcia. Raport postuluje szybkie przeprowadzenie strukturalnych reform zasadniczych. Upowszechnienie p.cz. w dziedzinie praw ekon., społ. i kult. w rozwiniętych krajach kapitalist. jest wg Raportu wysoce niezadawalające. W krajach tych np. pracownicy rolni są pozbawieni jakichkolwiek zasiłków dla bezrobotnych. W USA system ubezpieczeń spot. został ograniczony do b. nielicznej grupy najbiedniejszych warstw społ. Żadna z reform przeprowadzonych przez rząd USA w dziedzinie ustawodawstwa pracy nie usunęła rzeczywistej i rażącej niesprawiedliwości w warunkach zatrudnienia białych i czarnych obywateli USA. W Stanach Zjedn. tylko jedna trzecia ludzi pozbawionych pracy korzysta z zasiłków dla bezrobotnych, a jedynie w pięciu stanach USA (na ogólną liczbę 50) istnieje ustawodawstwo przewidujące zasiłki chorobowe bądź dodatki macierzyńskie. Stany Zjedn. stanowią również wyjątek w grupie najbogatszych krajów świata, nie mających żadnego ustawodawstwa gwarantującego minimum egzystencji w wypadku choroby bądź niezdolności do pracy. Analiza sytuacji gosp.-socjal-no-ekon. obywateli w krajach kapitalist. (i to zarówno rozwiniętych, jak i rozwijających się) wg opinii Raportu prowadziła do wniosków, że spośród wielu czynników uniemożliwiających realizację najbardziej elementarnych praw człowieka, zasadniczą rolę odgrywają następujące czynniki: nadmierna koncentracja bogactw na jednym biegunie społ. przy jednoczesnym istnieniu olbrzymich obszarów ubóstwa i stagnacji, częściowe bądź zupełne wyeliminowanie milionów ludzi z aktywnego udziału w rozwoju ekon. i społ., krzywdząca nierówność spot. i brak wykształcenia naj- uboższych warstw spol. Równocześnie Raport przedstawia odmienną sytuację w krajach socjalist., z której wynika, iż ustrój socjalist. stwarza naj- bardziej optymalne warunki dla realizacji praw ekon., społ. i kult. jednostki ludzkiej. Tak. na przykład dokonując analizy zatrudnienia na świecie oraz oceny warunków realizacji jednego z fundamentalnych praw człowieka — prawa do pracy, raport ONZ konstatuje: z wyjątkiem krajów socjalist, wszystkie pozostałe kraje świata przeżywają ostre problemy stałego strukturalnego bezrobocia. Międzynar. Pakt Praw Cywilnych i Politycznych przewiduje w art. 28-32 powołanie stałego organu kontrolnego p.n. Komitet P.Cz., Human Rights Committee, złożony z 18 czł. „ o wysokim poziomie moralnym i uznanej kompetencji", wybiera- Prawa i obowiązki państw 2848 aa 4 lata przez państwa członkowskie Paktu Izibie ONZ. zna Genewska Konferencja Praw Człowie-11-29 III 1974 rozpatrywała m.in. zrównanie lwach uczestników walk „z dominacją zazna, z kolon ializmem i rasizmem oraz wojen mostanowienie" z kombatantami innych iych konfliktów międzynar. Za zrównaniem wach wypowiedziało się 70 państw Trzecie-'iata i socjalist. przeciw 22, przy 12 wstrzy-ych i 31 nieobecnych. irej. » ONZ: nar. Federacja P.Ci., Int. Fcderatiori for the Rights l, żal. 1922 przez Ligę Praw Człowieka. Łączy stowa-ia krajowe, m.in. Polski. Status doradczy (B) >C. Siedziba: Paryż. nar. Inst. P Cz., L'Institut Int. des Droits de 1'Hom-1. 1959, z siedziba; w Strasburgu, badający rozwój r p.cz. w świecie. nar. Liga P.Cz.. Int. League for the Rights of Mań, 41. Status doradczy (B) ECOSOC i (O UNESCO. v N Jork. Publ. Annual Report. l d/s Obrony Człowieka przez Współpracę Międzynar. niczną i Społeczną. Union for the Protection of the Person by Int. Social and Economic Cooperation, 18, z siedzibą w N. Jorku. CIA ROBLES El Mumio de ta Postguerra, Mexico 1946, s. 175-179; vol. 2, s. 449-453; Actas y Documentos X Conferencia Int. Americana, Bogota 1953, vol. 8; HRAVARTI Human Rights and the UN. Calcutta 1958, Derechos Humanos en los Estados Americanos, 'ashinition DC, Junio 1960; INSTITUTO I. A. DE ESTU-URIDICOS INT. Et Ststema Interamericano. Madrid 49-86 oraz 408-410; J. F. OREEN The UN and Human Washington DC s. 194; Las Noclones Unidas y los is Humanos, UN New York 1968, s. 105; Zbiór Doku-' nr 3, 1968, s. 153-223; C. BEREZOWSKI Prawo mle- publiczne. Warszawa 1969, ». 2, s. 63-83; Les drolts mme en droit internę et en drolt Int., Bruxelles 1969, Respect for Human Rights in Armed Conflicts. Re- the Secretary General, A/77 20, 20 Noycmber 1969, ineral Assembly; J. BAFIA Kodyfikacja prawa kar-RL a Miedzynar. Pakt Praw Obywatelskich i Poli-h, w: Państwo i Prawo nr 7, 1969, s. 41- 52; A. P. lEU The Inter-American Commission on Human Leydcn 1970. s. 187; J. SYMONIDES Międzynar. kon-ykonania umów dotyczfica Praw Człowieka, w: Nowe nr 2. 1970, s. 224-238; A. MICHALSKA Międzynar. tt praw człowieka w ONZ, w: Ruch prawniczy, ekono- t socioloniczny. Poznań 1971, z. 2, s. 1-19: I. Bnow-Basic Documents on Human Rights, Oxford 1971, H. BIERZANEK Prawa człowieka w konfliktach zbrol-Varszawa 1972, s. 208; A. KLAFKOWSKI Prawo Mie-Puhlirine, wyd. 4, Warszawa 1972, s. 235-242; ICH Walka o prawa człowieka na forum ONZ, War-1972: A. H. ROBEKTSON Human Rights in the Worid, 1972, s. 288; Human Rlfhts Commission Report, » York. 1973; The UN and Human Rinhts. UN New )73, s. 89; Z. RESICH Ochrona praw czlowieka w pra-•dzynar.. Warszawa 1973, s. 182: A. MICHALSKA Uni-m l resionalizm w międzynarodowej ochronie praw ta, w: Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny A. MICHALSKA Prawa obywatelskie i Ich gwarancie w [kich państwach socjalistycznych, w: Studia prawnicze fA. DZIECKA (ang. Children's Rights, Droits de 1'enfant, hiszp. Derechos del roś. Prawa dietiej), przedmiot deklaracji fnar., mających na celu sprecyzowanie polnych, podstawowych zasad p.dz. Pierwszą uchwalona z inicjatywy LN, 1924, tzw. Deja Genewska; drugą jest -»• Deklaracja Praw :a, uchwalona jednomyślnie 20X11959, Zgr. Og. NZ, Rez. 1391/XIV. Na zlecenie fldzenia, ECOSOC prowadzi badania, w ja-topniu zasady sformułowane w Deklaracji aajdują odbicie w ustawodawstwach krajo-państw członkowskich ONZ. rtew. Dcc. 1959. • 2847 PRAWA GOSPODARCZE, SPOŁECZNE I KULTURALNE, PAKT MIĘDZYNARODOWY 1966 (ang. International Coyenant on Economic, Social and Cultural Rights, 1966, franc. Pacte international relatif aux droits economiques, so- ciaux et culturels de 1966, hiszp. Facto Interna-eional sobre Derechos Económicos, Sociales y Culturales 1966, roś. Mieżdunarodnyj pakt ob eko- nomiczeskich, socyalnych i kulturnych prawach), międzyrządowa konwencja, należąca do -> Paktów Praw Człowieka, opracowana przez KPCz ONZ w latach 1949-54, przeredagowana przez III Komitet Zgr. Og. NZ 1955-66; uchwalona 16X111966 przez Zgr. Og. NZ. Rez. 2200/XXI. Pakt w 31 art. zawarł postanowienia dot. prawa do pracy i do odpowiednich jej warunków; zapewnił wolność zrzeszania się w wolnych związkach zaw. i prawo do strajków, pod warunkiem, że będzie ono wykonywane zgodnie z obowiązującym ustawodawstwem krajowym; zagwarantował prawo do ubezpieczeń społ., ochronę matki i dziecka; zrównał w prawach dzieci pozamąłżeń-skie z legalnymi; uznał prawo do wolności od głodu, prawo do należytej stopy życiowej, do bytowania w warunkach higienicznych, do opieki lekarskiej, bezpłatnego wykształcenia podstawowego, a w miarę możliwości także na wyższych stopniach nauczania oraz prawo do udziału w życiu kult., w korzystaniu ze zdobyczy nauki. W sierpniu 1967 odbyło się w Warszawie I Regionalne Seminarium ONZ poświęcone realizacji zasad Paktu. Zbiór dokumentów. 1967; UN and the Human Rights, New York 1968, s. 95-97. • 2848 PRAWA I OBOWIĄZKI PAŃSTW (ang. Rights and obligations of States, franc. Droits et obli-gations des Ćtats, hiszp. Derechos y deberes de los Estados, roś. Prawa i obiazannosti gosudarstw), przedmiot prawa międzynar.; państwa będące podmiotem tegoż prawa stanowią społeczność międzynar. i wzajemne ich stosunki wytworzyły normy prawno-międzynar. Ich skatalogowaniem zajęła się KPM ONZ z inicjatywy Zgr. Og. z 11 XII 1946 oraz na jego zlecenie Rez. 178/11 z 21 XI 1947. Komisja opracowała 1949 projekt Deklaracji o p. i o.p. Projekt ten Zgr. Og. NZ 6X111949 przyjęło do wiadomości i przekazało państwom członkowskim do zaopiniowania i wysunięcia swych sugestii. Z braku dostatecznej ilości opinii projekt Deklaracji ONZ z 1949 nie został ostatecznie zredagowany i uchwalony do 30 VI 1974. Tekst 14 art. w skomentowanym skrócie A. Klaf-kowskiego: Art. I. Każde państwo ma prawo do niepodległości, do niezależności od innego państwa i do pełnego wykonywania swych legalnych uprawnień włącznie z własnym wyborem swej formy rządu. Art. n. Państwo ma prawo do wykonywania jurysdykcji na swym terytorium i w stosunku do wszystkich osób i rzeczy na tym terytorium aię znajdujących. Jest to pełna kompetencja własna państwa, której istnienie nie zależy od prawa międzynar., gdyż wypływa ona z suwerenności państwa. Art. OT. Państwo ma obowiązek wstrzymania się od interwencji w sprawy wewnętrzne lub zagraniczne każdego innego państwa. Interwencja pojmowana jest w nauce prawa międzynar. jako mieszanie się jednego państwa w interesy innego państwa bez podstaw prawnych, przeważnie wbrew prawu międzynar. Interwencja jest niezgodna z prawem międzynar. Interwencja jest zjawiskiem politycznym, któremu 2849 Prawa i obowiązki państw amer. 716 niejednokrotnie dyplomacja nadaje pozory działania prawnego. Art. IV. Państwo ma obowiązek wstrzymania si{ od podżegania.,i podsycania walk wewnętrznych na terytorium innego państwa. Jest również zakazane organizowanie na terytorium państwa działań skierowanych przeciwko innemu państwu. Artykuł ten stanowi rozwinięcie zakazu interwencji, sformułowanego w art. 3 tego projektu. Art. V. Wszystkie państwa mają równe prawa. Wynika z tego, że wszystkie państwa są równe wobec prawa mię-dzynar.. mają równy udział w tworzeniu tego prawa, równy udział w organizacjach międzynar. i konferencjach. Z punktu widzenia prawa międzynar. nie wolno dzielić państw na wielkie i małe, gdyż wszystkie państwa są równe wobec prawa. Wszystkie państwa mają również zapewniony równy udział w tworzeniu prawa międzynar., co jest szczególnie ważne współcześnie wskutek wielkiego rozwoju umów wielostronnych, kodyfikujących prawo międzynar. Z równouprawnienia państw wynika, że jedno państwo nie może sądzić innego państwa, zgodnie z zasadą prawa rzymskiego, że równy nie może sądzić równego (par in parem non habet iudicum). Art. VI. Państwo ma obowiązek szanowania praw człowieka i jego podstawowych wolności, bez różnicy rasy, języka, religii i płci. Art. VII. Obowiązkiem państwa jest zabezpieczenie takich warunków na swoim terytorium, by nic stanowiły one zagrożenia międzynar. pokoju i ładu. Art. VIII. Nakłada się na wszystkie państwa obowiązek pokojowego rozstrzygania sporów międzynar. Art. IX. Państwu nie wolno uciekać się do wojny jako narzę-.dżia swej polityki, nie wolno stosować gróźb użycia siły lub użycia siły przeciwko nienaruszalności terytorialnej lub politycznej niezależności innego państwa. Art. X. Obowiązkiem państwa jest wstrzymanie się od udzielania pomocy każdemu państwu, które działa z pogwałceniem art. IX tego projektu. Nie wolno również udzielać pomocy państwu, przeciwko któremu ONZ podjęła akcję zapobiegawczą lub zastosowała sankcję. Art. XI. Państwo ma obowiązek nieuznania wszelkich zdobyczy terytorialnych, które inne państwo uzyska z pogwałceniem art. IX tego projektu. Art. XII. Państwo ma prawo do samoobrony indywidualnej lub zespołowej przeciwko wszelkiej napaści. Art. XIII. Każde państwo ma obowiązek wykonywania swych zobowiązań płynących z zawartych przez siebie umów międzynar. Państwo nie może odmawiać wykonania swych zobowiązań międzynar., powołując się na postanowienia swej konstytucji lub innych ustaw, jako na usprawiedliwienie tej odmowy. Art. XIV. Każde państwo ma obowiązek utrzymywania stosunków z innymi państwami w zgodności z prawem między-narod. oraz z zasadą, że suwerenność państwa jest podporządkowana prawu międzynar. W pierwszej części tego artykułu określone są zasady utrzymywania stosunków z innymi państwami — co jest uregulowane przez prawo międzynar. Druga częSć tego artykułu mówiąca o podporządkowaniu suwerenności każdego państwa prawu międzynar. była przedmiotem rozbieżności podczas dyskusji w KPM ONZ. Sformułowanie to godzi w suwerenność każdego państwa, stwarza możliwości ingerowania w sferę jego władztwa..Z tego względu wywołuje ono opór państw — podmiotów prawa międzynar. UN Bulletia 1949; La Comislón de Derecho Int. y su Obra. UN N. York 1962, również w jeż. ang. i franc.; L. A. Mo-DŻORIAN Osnownyje prawa i objazannosti gosudarstw, Moskwa 1965; A. KLAFKOWSKI Prawo międzynar. publiczne, wyd. 4, Warszawa 1972, s. 108-111. • 2849 PRAWA I OBOWIĄZKI PAŃSTW AMERYKAŃSKICH (ang. Rights and obligations of Ame-rican states, franc. Droits et obligations des Ćtats americains, hiszp. Derechos y deberes de los Es-tados americanos, roś. Prawa i obiazannosti a-mierikanskich gosudarstw), przedmiot konwencji opracowanej i uchwalonej w czasie VTI Konferencji Międzynar. Amer. w Montevideo, 3-26X11 1933; ratyfikowany następnie przez Brazylię, Chile, Dominikanę, Ekwador, Gwatemalę, Haiti, Honduras, Kolumbię, Kostarykę, Kubę, Meksyk, Nikaraguę, Panamę, USA (z zastrzeżeniami) i Wenezuelę. Conferencias Int. Amertcanas 1889-1936. Washington DC 1938, s. 546-547; M. J. SIERRA Derecho Int. Pubtico. Mcxico 1963, s. 189-203; INSTITUTO I. A. DE ESTUDIOS JURIDICOS' El Sistema Interamericano, Madrid 1966, s. 496. • 2850 PRAWA I OBOWIĄZKI RODZICÓW (ang. Rights and obligations of parents, franc. Droits et obligations des parents, hiszp. Derechos y debe- res de los padres, roś. Prawa i obiazannosti ro-ditielej), - przedmiot międzynar. studiów, przeprowadzonych przez ONZ w latach 1955-67, mają- cych na celu ustalenie jakie p. i o.r. przewidują ustawodawstwa lub obyczaje w państwach członkowskich ONZ. Podsumowanie badań zostało o- głoszone w jeż. ang., franc. i hiszp. 1968. Derechos y Deberes de los Padres. Inclusiye el de la Custo-tia. UN New York 1968, s. 114. • 2851 PRAWA KOBIETY (ang. Women's rights, franc. Droits de la Femme, hiszp. Derechos de la Mu-jer, roś. Prawa żenszczin), przedmiot walki mię- dzynar. ruchu na rzecz emancypacji kobiet w końcu XIX w. (od 1888); przedmiot konwencji międzynar. w XX w. Pierwsze konwencje opra- cowane w Hadze, 1902, dotyczyły praw w małżeństwie, w przypadku rozwodu i praw do dzieci nieletnich; 1904 i 1910 objęły zakaz handlu ko- bietami i dziećmi. Problemy pozycji społ. kobiety i jej statusu w pracy stały się od 1919 przedmiotem konwencji, opracowywanych przez ILO pod auspicjami najpierw LN, następnie ONZ. ILO o-pracowata i uchwaliła między wojnami trzy konwencje międzynar.: o ochronie macierzyństwa, 1919; o ograniczeniu pracy nocnej kobiet 1919 (zrewidowana 1934); oraz o zakazie pracy kobiet pod ziemią 1935. W tymże 1935 Zgromadzenie LN postanowiło zbadać warunki prawne i socjalne kobiet pod kątem praw polit. i obywatelskich. Prace te (częściowo zredagowane w dziedzinie' prawa prywatnego przez Inst. Kodyfikacji Prawa Prywatnego w Rzymie), przerwane przez II wojnę • świat, zostały wznowione przez ONZ, której 3 organy: Zgr. Og. NZ, ECOSOC i Sekretariat wspólnie ze specjalną Komisją d/s Warunków Prawnych i Socjalnych Kobiety, włączyły do pro- gramu swych prac problemy p.k. Komisja ww. została utworzona 21 VI 1946, jako jedna z gł. Komisji organicznych ECOSOC; poza tym po- dobną podkomisję powołała w tymże roku Komisja Praw Człowieka. Zgr. Og. NZ 11X111946, Rez. 58/1, zainicjowało prace nad Konwencją o prawach polit. kobiet, której projekt został aprobowany przez Zgromadzenie 20 XII 1953 Rez. 640/VII i wszedł w życie 7 VII 1954 (Polska raty- fikowała ją z kilkoma zastrzeżeniami 11 VIII 1954). Konwencja w 11 artykułach gwarantuje kobietom równość dostępu do urzędów i funkcji spol., oraz równe prawa w organach władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowej, a także o-chronę przed jakąkolwiek dyskryminacją społ. lub polit. O tej ostatniej sprawie Zgr. Og. NZ, 7X1 1967 uchwaliło specjalną Deklarację. Wcześniej, 1957, Zgromadzenie uchwaliło Konwencję o na- rodowości kobiety zamężnej; weszła w życie 11 VII 1958. W grudniu 1962 Zgr. Og. NZ uchwaliło Konwencję o zezwoleniach na małżeństwo, o wieku minimum potrzebnym do zawarcia małżeństwa i o rejestrze małżeństw. Równocześnie ILO opracowało nową konwencję dot. pracy kobiet w nocy, 1948; o równości płac dla mężczyzn i kobiet za tę samą pracę, 1951; nową Konwencję o ochronie macierzyństwa kobiety zatrudnionej, Prawa zasady ogólne 2855 1952. Konwencje, które weszły w życie nie zostały podpisane przez poważną część państw cztonkow-' skich ONZ. Prace organów ONZ nad p.k. są kontynuowane. Przykładem powolności procesu upowszechniania - się p.k. jest kontynent anaer., gdzie po raz pierw-izy V Międzynar. Konferencja Amer. w Santiago (Chile), 1923., wypowiedziała się przeciw „nierówności prawnej kobiety"; VI Konferencja w Hawanie, 1928, powołała Międzyamer. Komisję Kobiet; VII Konferencja w Montevideo, 1933, zaaprobowała konwencję o narodowości kobiety, ratyfikowaną przez większość państw kontynentu, z wyjątkiem. Boliwii, Dominikany, Haiti, Pa- ragwaju, Peru, Salwadoru, Urugwaju i Wenezueli; VIII zaś Konferencja w .Limie, 1938, zadeklaro-wata, że „kobieta posiada prawo do równego politycznego traktowania, jak mężczyzna" i zaleciła „rządom Republik jak najszybsze akta u-stawodawcze". Prawa palit. udziału w wyborach uzyskały kobiety: w USA 1920, w Ekwadorze 1929, w Brazylii 1932, na Kubie 1934, w Salwadorze 1939, w Dominikanie 1942, w Gwatemali i Panamie 1945, w Argentynie i Wenezueli 1947, w Chile i Kostaryce 1949, na Haiti 1950, w Boliwii 1952, w Meksyku 1953. w Hondurasie, Nikaragui i Peru 1955, w Kolumbii 1957, w Paragwaju 1961. Konwencję ONU o prawach polit. kobiet 1956 ratyfikowały wszystkie państwa amer. z wyjątkiem Chile, Urugwaju, USA i Wenezueli, a o prawach cyw. z wyjątkiem Boliwii, Chile, Haiti, Peru, Urugwaju i Wenezueli. Konwencję ILO nr 100 o równych płacach dla kobiet i mężczyzn, 1951 ratyfikowały tylko Argentyna, Dominikana, Haiti, Honduras, Meksyk, Panama i Wenezuela. Jeszcze gorzej przedstawia się sprawa ratyfikacji konwencji ILO przez państwa Afryki i Azji. W 1970 Zgr.Og. NZ Rez. 2715/XXV stwierdziło, że w samym systemie ONZ kobiety nie mają równych praw i uchwaliło zasady zatrudniania kobiet wykwalifikowanych na wyższych stanowiskach i urzędach adm. w sekretariatach organizacji w systemie ONZ. Df.U. m 16, 1955, póz. 86 (Załącznik); Nationality of Mar-ried Womm. UN New York 1955, s. 83: Lenni Status of Uarried H/omen, UN New York 1957, s. 103; Convention on Ihe Nationntity o f Married W omen. Historical Barkground and Commentary. UN New York 1960, s. 75; Las NU y los Derechos de la Muter. UN New York 1964, s. 40; Asistencia de las NU para et progresso de la Mujer, UN New York 1967, 8. 75; Conferencias lut. Americanas. Primer Siiplemento. 1938-1942. Washington DC 1943, s. 37-38; The Hislory of the . Recognition of the Political Rights of the American Women. PAU Washington DC 1965; Women around Ihe World. w: The Annnis. Philadelphia, January 1968. s. 175; Les Communistes et la Condition de la Femme. 6tude de la Commi&sion Centrale de Travail du PCF parmi les Femmes, Paris 1970, s. 176; Empfoyment of aualified wnmen in senior and other profeiionni positions by the Secretariats of orgard-zations In the United Nations System, UN New York 1970. PRAWA MIF-DZYNAR. ZASADY PRZYJAZNEJ WSPÓŁPRACY PAŃSTW -> Współpraca państw. • 2852 PRAWA NADUŻYCIE (ang. Abuse of rights, franc. 'Abus de droit, hiszp. Abuso del derecho, roś. Złoupotrieblenije prawom), termin między- nar. używany zarówno w prawie krajowym, jak międzynar.—wykorzystanie w złej wierze (mała fide, odwrotność -> bona fides) przepisów praw- nych czy konwencji międzynar. ze szkodą dla strony drugiej; przedmiot sporów międzynar. rozstrzyganych w niektórych przypadkach przez try- bunały rozjemcze. Przykładami klasycznymi, np. w ramach organizacji międzynar., były interwencje w Korei pod flagą ONZ oraz niedopuszczanie ChRL do ONZ przez 21 lat ze szkodą nie tylko dla ChRL, ale i dla pokoju świata. M. SCERNI L'abuso di diritto net rapporli internazionali, Ro-ma 1930; H. C. Gim-ERiDGE Abuse of Rishis. w: Cambridge Law Journal 5/1933; A. C. Kiss L'abus de droit en droit ini., Paris 1953; J. D. ROULET Le carnctere anificiel de la theorie de l'ahii!> de droil en droit int. piihlir. Paris 1957; A. SCHULE Rechismissbrauch, w: Strupp-Schlochauer Worter-buch des V6tkerrechts, Berlin 1962, Bd. Ul, s. 69-71. • 2853 PRAWA OBYWATELSKIE I POLITYCZNE. PAKT MIĘDZYNARODOWY 1966 (ang. Inter-national Coyenant on Civil and Political Rights, 1966, franc. Pacte international relatif aux droits Civils et politiques de 1966, hiszp. Facto Inter-nacional sobre Derechos Civiles y Politicos 1966, roś. Mieżdunarodnyj pakt o grażdanskich i poli-ticzeskich prawach 1966), międzyrząd. konwencja należąca do -r Paktów Praw Człowieka, opracowana przez KPCz ONZ w latach 1949-54, przeredagowana 1955-66 przez III Kom. Zgr. Og. NZ, które 16X111966, Rez. 2200/XXI zaaprobowało tekst ostateczny 106 głosami, przeciwko nikomu. Protokół dodatkowy został uchwalony 66 glosami, przy 2 przeciwnych i 38 wstrzymujących się. Pakt składa się z 53 art.; potwierdza prawo do życia, zakazując niewolnictwa i stosowania tortur, podżegania do wojny, szerzenia nienawiści rasowej i rei. Zabezpiecza przed samowolnym uwięzieniem, zapewnia wolność sumienia i wyznań oraz wolność przekonań i słowa; chroni rodzinę i prawa mniejszości. Zbiór Dokumentów 1967; UN and the Bumem Kights, New York 1968, s. 97-101. • 2854 PRAWA WOJNY (ang. Law of war, franc. Droits de guęrre, hiszp. Derechos de guerra, roś. Prawo wojny), termin międzynar.—zakazane w., XX w. prawo do wojny -> ius ad bellum oraz obowiązujące strony walczące i państwa neutralne prawa i obowiązki w czasie konfliktu zbrojnego —>• prawo w&jenne (—>• ius in bello). Powszechne prawo międzynar. potępia i zakazuje wojen zaborczych, natomiast odmiennie traktuje —> wojny narodowowyzwoleńcze. W rozwoju p.w. osobne miejsce zajmuje wywodząca się ze średniowiecza doktryna wojen sprawiedliwych. R. REGOUD La Domine de la Cuerre Juste de Solni Augustin a. Nos Jours, Paris 1935; Y. DE LA BRIERE Le Droit de Juste Guęrre: Tradition Theologlque. Adaptions contemporalne, Paris 1938: A. KLAFKOWSKI Mifdzynar. prawo publiczne, wyd. 4. Warszawa 1972, B. 341-379. • 2855 PRAWA ZASADY OGÓLNE (ang. Generał Prin-ciples of Law, franc. Principes generaux de droit, hiszp. Principios generales del derecho, roś. Ob-szczije princypy prawa), termin międzynar. — „ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane", stanowiące wg art. 38 Statutu —»• Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości obok konwencji i zwyczajów międzynar. jedno z trzech gł. źródeł prawa międzynarodowego. W M. KORIEC-KII Ohszeilie prinrypy prawa w miełdunarod-nom prawie, Kiicw 1957; L. McNAIR Generał Principles of Law Recogniwd by ciyiliwd Nations. w: British Yearbook of 2856 Prawa związkowe 718 Int. Law 1957; K. WOŁFKB Problem norm bezwzględnie wiozących w prawie miedzynar: w: Ada Universiialis Wrotisla-yiensis, nr 163, Prawo XXXVIII. Wrocław 1972. • 2856 PRAWA ZWIĄZKOWE (ang. Syndicate rights, franc. Droits sindicaux, hiszp. Derechos sindica-les. roś. Prawa profsojuznyje), przedmiot konwencji międzynar., opracowywanych na zlecenie Zgr. Og. NZ, 1947 przez ILO. Pierwszą uchwaloną przez ILO, 1948, byta Konwencja o wolności zrzeszania się i prawie organizowania się (ludzi pracy), Preedom of Association Convention and the Right to Organize; drugą, 1949, Konwencja o prawie organizowania się i zabierania zbiorowych umów, Right to Organize and Collective Bargaining Convention. W styczniu 1955 KPCz ONZ powołała do życia Grupę Ekspertów d/s prawa pracy i prawa związkowego, z zadaniem obserwowania stosowania tych praw w państwach członkowskich ONZ. UN Monthty Chronicie, nr 8, 1967; nr 2, 1968. • 2857 PRAWDY POLAKÓW (ang. Truths of Poles, franc. Veritćs des Polonais, hiszp. Verdades de los Polacos, roś. Prawdy Polaków), uchwalone w Berlinie 6 I II 1938, w XV-lecie Związku Polaków w Niemczech, org. skupiającej ludność autochton-ną ziem poi. pod zaborem prus. oraz wychodźstwo w Berlinie i zach. Niemczech: Prawda pierwsza: Jesteśmy Polakami. Prawda druga: Wiara Ojców naszych jest wiarą naszych dzieci. Prawda trzecia: Polak Polakowi bratem. Prawda czwarta: Co dzień Polak Narodowi służy. Prawda piąta: Polska Matką naszą. Nie wolno mówić o Matce.źle. J. KACZMAKEK Prawdy Polaków, w: Polak w Niemczech 4/1938; H. LEHR, E. OSMAŃCZYK Polacy spod-znaku Rodla, Warszawa 1972. • 2858 PRAWNA OSOBOWOŚĆ MIĘDZYNARODOWA ONZ (ang. Juridical International Persona-lity of the UN, franc. Personalitć juridique inter- nationale de 1'ONU, hiszp. Personalidad jurldica internaciónal de la ONU, roś. Miezdunarodnaja prawosposobnost' OON), zdefiniowana 11 IV 1949 przez Międzynar. Trybunał Sprawiedliwości, ICJ na życzenie Zgr. Og. NZ z punktu widzenia prawnego. Chodziło o ustalenie podstaw prawnych dochodzenia odszkodowań za straty poniesione w służbie ONZ. Trybunat jednomyślnie wypowiedział opinię, że ONZ posiada osobowość międzynar. (mimo, że nie jest państwem ani „nadpań-stwem") i w tym charakterze „jest zdolna do posiadania międzynar. praw i obowiązków", ma więc prawo zgłaszania międzynar. roszczeń zarówno w stosunku do państw członkowskich, jak i nieczłonkowskich. ICJ powołał się na podobne orzeczenie Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynar. z 23 VII 1926 w stosunku do ILO. ICf 1949, s. 182-183; UN Bnllftln, z 15 V 1949; Ou. WRIGHT The Iwal Personallty ot the VN, w: Amtrtcan Itimndt of Int. Law, 43/1949; J. CARROZ, J. PROBST Persnmlile luridiaue int. et capacite de conriure des traitfs de /*O.Vt/ et des in-slitutlons speriallsfes, Paris 1953: L. EliRLirH Prawo międzynar., Warszawa 1958, s. 112-114: R. L. DOBKOW O prawnwof prtrodle OON, w: Sowielskll lełegodnik mleidunar. prawa, 1959; T. W SrHNEinFR Trenlv-Miikinn Pnwer of Int. Orgo-nizattons, London 1959; I. DETTER Law Maklnf Int. Omnni-zalion. SlockhnIm 1965; L. VALKI The Imistic Personalny and Treaty Mnkinii Power of Int. Organizatlon. w: OuesUons of Int. Łow./Budapest 1968. PRAWNA POMOC -> Charytatywne organizacje międzynarodowe. • 2859 PRAWNA POMOC MIĘDZYNARODOWA (ang. Intemalional legał assistance, franc. Assistance juridique internationale, hiszp. Ayuda juridica internaciónal, roś. Miezdunarodnaja juridiczeskaja pomoszcz), termin międzynar.—przeprowadzanie konstatacji prawnych na obszarze państwa X przez jego sądownictwo na prośbę państwa Y w związku z tym, że pewne okoliczności sprawy są do stwierdzenia tylko na terytorium państwa X (np. akta stanu cyw., przesłuchanie świadków). Nie istnieje dotąd konwencja wielostronna wprowadzająca normy m.p.p. Natomiast większość państw zawarło w tej sprawie bilateralne układy, gł. dot. spraw cyw. oraz wprowadziło do swoich kodeksów prawnych zasady udzielania m.p.p. (np. poi. kodeks postępowania cyw. w art. 1130-1133). Polska posiadała w 1971 umowy bilateralne lub wielostronne o wzajemnej m.p.p. we wszystkich sprawach cywilnych z Australią 1933, Austrią 1954, Belgią 1954, Berlinem Zach. 1954. Bułgarią 19M, Czechosłowacją 1954 i 1961, Danią 1954, Finlandią 1954. Francją 1954 i 1967, Hiszpanią 1954, Holandią 1954, Islandią 1954, Izraelem 1954, Japonią 1954, Jugosławią 1954 i 1960. Kanadą 1935, Kenią 1963 i 1968, Luksemburgiem 1964, Mongolią 1964, NRD 1957, NRF 1954, Norwegią 1954, N. Zelandią 1933, Ponugalią 1954, Rumunią 1962, Szwajcarią 1964. Szwecją 1954, W. Brytanią 1931, Watykanem 1954. Węgrami 1954 i 1959, Wiochami 1954, ZSRR 1954 i 1967. (W sprawach -» alimentów z członkami nowojorskiej konwencji alimentacyjnej 1965, której Polska jest uczestnikiem). Zbiór przepisów t informacji Ministerstwa Sprawiedliwości i zakresu obrotu prawnego z zagranicą (wg stanu prawnego na dzień 11 1971), Warszawa 1971. • 2860 PRAWNA WSPÓŁPRACA W SYSTEMIE RWPG (ang. Juridical cooperation in the CMEA system, franc. Coopćration juridique dans le systeme du CAEM, hiszp. Cooperación juridica en el sistema del CAME, roś. Juridiczes-koje sotrudniczestwo w sistiemie SEW), przedmiot prac grup ekspertów Sekretariatu RWPG, które zredagowały, przyjęte następnie przez Radę RWPG, konwencje integracyjne, wprowadzające jednolite reguły i zasady dot.: Ogólnych Warunków Dostaw RWPG 1962 (zmodyfikowane 1968). Ogólnych Warunków Montażu RWPG, 1962 i 0-gólnych Warunków Obsługi Technicznej RWPG; ogólnych zasad zaopatrywania w części zamienne i in. Ustalono m.in. jednolity system zgłaszania sporów do rozstrzygnięć arbitrażowych, którym patronuje odbywająca się co 2 lata konferencja Sądów Arbitrażowych, działających przy Izbach Handlu Zagranicznego krajów członkowskich; u- stalono jednolite zasady odpowiedzialności sprzedawców za wady dostarczonego towaru. XXV Sesja RWPG w lipcu 1971 w Bukareszcie uchwaliła, w Kompleksowym Programie RWPG, wytyczne dla doskonalenia podstaw prawnych współpracy krajów RWPG, m.in.: „l. Kraje członkowskie RWPO wychodzą z założenia, że dalsze pogłębianie i doskonalenie współpracy gosp. i naukowo-techn. oraz rozwój socJalist. integracji gosp. warunkują konieczność doskonalenia podstaw prawnych tej współpracy. Doskonalenie podstaw prawnych współpracy będzie realizowane w szczególności drogą opracowywania i przyjmowania aktów normatywnych, regulujących współpracę gosp. i nau-kowo-techn. krajów członkowskich ' RWPO i ich organizacji gosp., naukowo.badawczych i innych oraz działalność międzynar. organizacji (M"p powoływanych przez zainteresowane kraje członkowskie RWPG, będzie realizowane poprzez doskonalenie sposobów oraz trybu rozstrzygania spornych za- Prawo autorskie 2862 nień, wynikających w toku współpracy, i poprzez zbliza-odpowiednicli nar. norm prawnych, a także ich unifikacji » zainteresowane kraje. 2. Za jedno z podstawowych za-i doskonalenia podstaw prawnych współpracy gosp. i nau-ra-techn. kraje członkowskie RWPG uważają rozwój ogól-o porządku prawnego, zapewniającego najbardziej sprzy-ice warunki prawne do pogłębienia i doskonalenia współ-cy i rozwoju socjalist. integracji gosp. W tym celu kraje łukowskie RWPO opracują ogólne normy prawne i wa-ki realizacji współpracy krajów w dziedzinie koordynacji estycji poszczególnych obiektów będących przedmiotem ijemnego zainteresowania, specjalizacji i kooperacji pro-;cji, współpracy w dziedzinie badań nauk. i lechn. łącznie >rzekazywaniem i wykorzystywaniem dokumentacji i in-nacji naukowo-lechn., okazywania pomocy techn. i delc-rania specjalistów, statusu prawnego tworzonych przez za-fresowane kraje w trybie wielostronnym na terytorium kra* i członkowskich RWPO org. i przedsiębiorstw oraz w in-A podstawowych dziedzinach współpracy. Te ogólne nor- prawne i warunki będą załatwiane poprzez zawarcie po-?dzy krajami odpowiednich porozumień lub poprzez przy-le przez kraje zaleceń organów RWPG. Polsce aspekty prawne RWPG są przedmiotem dań Inst. Nauk Prawnych PAN, a wykłady o iblemach prawnych RWPG prowadzone są od S7 na Wydziale Prawnym i Podyplomowym idium Prawnej Problematyki Handlu Zagra-znego na Uniwersytecie Warszawskim. '.ososloronnifie ekonomlcwskoje sotrudniczestwo socyaUsti-skich gosudarstw. Moskwa 1967; H. WUNSCHE Rechtsbe-hiinuen der Snzinlistuschen LSnder, Berlin 1968; Prawnicy itesrarta Hospodarem kralów socialist. Dyskusja, w: Prawo ycie, nr 11, 1969; Kompleksowy Program... RWPG, War-wa 1971. s. 124-127. IAWNEJ OCHRONY ODMOWA -r lustitia negata. 2861 ŁAWNICZE ORGANIZACJE MIĘDZYNA- )DOVVE (ang. Jurists international organiza- ns, franc. Organisations internationales juridi- es, hiszp. Organizaciones internacionales de ju- tas, roś. Mieżdunarodnyje juridiczeskije orga- acyi). i. zarej. w ONZ: Cdzyamer. Federacja Adwokatów, Intcr-American Bar roc.. żal. 1964. Siedziba: Waszyngton. edzynar. Federacja Studentów Prawników, Int. Fedcration Law Studcm-r. zat. 1962. z siedzibą we Fryburgu (NRP). edzynar. Komisja Prawników, Int. Committee of Jurists, . 1952. Siedziba: Berlin Zach. Statut doradczy (B) ECOSOC. bt. lournal. edzynar. Organizacja Prawnicza Krajów Rozwijających się, . Juridical Organization for Dcyeloping Countrics, żal. i4, z siedzibą w Rzymie. edzynar Stów Adwokatów, Int. Assoc. of Lawyers, zat. ;7. Siedziba: Brukwią. Publ. Les lurtdicdons Int.. Arbl-ne Int. Commercitil oraz Les Barreaux dans le Monde. edzynar. Stów. Młodych Adwokatów, Young Lawyers . Assoc., żal. 1962, z siedzibą w Paryżu. edzynar. Stów. Demokratycznych Prawników, Int. Assoc. Democratic Lawyers, żal. 1946. Siedziba: Bruksela. Statut radczy (B) ECOSOC, łączy krajowe związki, m.in. Polski M. Rrvlew ot Comemporary Law. edzynar. Stów. Sędziów Sądów dla Nieletnich, Int Assoc. Youlh Magistrates. żal. 1928 pn. Int. Assoc, of Juvenile urt Judges: pod obecną nazwą od 1958. Posiada statut do-Iczy (B) ECOSOC. Siedziba: Bruksela. edzynar. Stów. Palestry. Int. Bar Assoc. żal. 1947. Siedzi-; N. Jork. Statut doradczy (B) ECOSOC. Publ. Int. Bar ws, edzynar. Stów. Pomocy Prawnej, Int. Legał Aid Asistence K>C., zał. 1958. Siedziba: Londyn. edzynar. Unia Pracowników i Urzędników Sądowych. Int. lion of Bailiffs a'nd Law Officers — Union int. des huissiers justice et officiers judiciaires, żal. 1952, z siedzibą w Pali. edzynar. Unia Sędziów, Int. Union ot Judges, żal. 1953, z dzihą w Rzymie. arhook of Inl. OraantzMions. 1973. ŁAWO ANGARn -»• Angaria. 2862 IAWO AUTORSKIE (ang. Copyright, franc. roit d'auteur, hiszp. Derechos de autor, roś. Awtorskoje prawo), termin międzynar.—prawo o ochronie własności intelektualnej; przedmiot konwencji międzynar. Pierwszym krajem, który wprowadził ochronę p.a. była Anglia, 1709, której tzw. Statut Królowej Anny zawierał postanowienie o rozwijaniu kultury poprzez przyznawanie autorom przez ustalony okres czasu prawa własności do ich drukowanych utworów. Drugim państwem była Francja, która w swej pierwszej republikańskiej Konstytucji 3 IX 1791 ustanowiła: ,,Autorzy wszelkich rodzajów piśmiennictwa, kompozytorzy muzyki, malarze i rysownicy, którzy tworzą obrazy i ryciny, korzystać mają przez całe swe życie z wyłącznego prawa sprzedaży swych utworów, wystawiania ich na sprzedał, rozpowszechniania swych dzieł na całym terytorium Republiki i ustalania czyją są własnością w całości, lub części". Rozwój krajowego ustawodawstwa w Europie i Ameryce w XIX w. w tym zakresie nie rozwiązywał międzynar. problemu piractwa edytorskiego i lit. Dopiero 9 IX 1886 I Międzynar, Konferencja d/s Ochrony Praw Autorskich w Bernie opracowała pierwszą konwencję o ->• ochronie twór- czości artystycznej i lit., zw. Konwencją Berneńską, i powołała do życia Międzynar. Stów. Ochrony Dzieł Literackich i Artystycznych; konwencję zmodyfikowano, względnie rozszerzono 1896 w Paryżu, 1908 w Berlinie, 1928 w Rzymie, 1948 w Brukseli, 1961 w Rzymie i 1967 w Sztokholmie (—>• WIPO). W systemie międzynar. LN patronował Konwencji Berneńskiej zał. 1929 Inst. Współpracy Intelektualnej; w systemie ONZ— UNESCO, która powołała Komisję Ekspertów UNESCO d/s P.A., z zadaniem opracowania Powszechnej Konwencji P.A. Po trzech sesjach Komisji: 1947 i 1949 w Paryżu oraz 1950 w Waszyngtonie, 1952 została zwołana do Genewy, Międzyrządowa Konferencja d/s P.A., która uchwaliła Powsz. Konwencję d/s -»• Copyright, i ustanowiła Międzyrządowy Kom. P.A. Konwencja genewska weszła w życie 161X1956; zapewnia ona obywatelom innych państw—uczestników konwencji na zasadzie wzajemności— taką samą ochronę praw autorskich, jak własnym. Z państw kontynentu amer. tylko Brazylia i Kanada przystąpiły do Konwencji Berneńskiej 1889. Natomiast z opracowanych i podpisanych w Montevideo 1889, w Meksyku 1902, Rio de Janeiro 1906, Buenos Aires 1910, Hawanie 1928 i Waszyngtonie 1946 regionalnych Międzyamery-kańskich Konwencji Autorskich w sprawie Dzieł Literackich, Naukowych i Artystycznych żadna nie okazała się skuteczna. W 1973 do Konwencji Genewskiej 1952 należały 64 państwa, m.in. Polska oraz od 111974 ZSRR. Czasopismem poświęconym p.a. jest Interauteur; dokumentacja ciągła UNESCO, od 1956: Copyrighl Law and Treaties o f ihe World. Od 11974 Ośrodek Informacji UNESCO na temat p.a. publ. Butletin du Centre Int. d'mformation sur le droit itauteur. Org. międzynar. poświęcone ochronie i rozwojowi p.a., zarej. w ONZ: Międzynar. Konfederacja Tow. Autorów i Kompozytorów, Inl. Conference of Societies of Authors and Composers, zat. 1926, z siedzibą w Paryżu. Międzynar. Unia Ochrony Dzieł Literackich i Artystycznych, Int. Union for thc Protection of Literary and Artistic Works, za. 1886, z siedzibą w Genewie. Łączy ponad 50 państw, m.in. Polskę. Prowadzi Międzynar. Biuro Ochrony Własności Prze- mysłowei. Literackiej l Artystycznej (-» WIPO); w łączności z UNESCO. Publ. Droit d'Auiew. Międzynar. Stów. Literackie i Artystyczne, Int. Literary and 2863 Prawo azylu 720 Artistic Assoc., zat. 1878, z siedziba w Paryżu. Statut doradczy (B) UNESCO. Międzynar. Ti>w. P.A., Int. Copyright Socicty. zat. 1954, x zadaniem badania rozwoju p.a. Siedziba Bonn (NRF). Statut doradczy IC) UNESCO. Miedzynar. Biuru d/s Reprodukcji Mechanicznej, Int. Bureau for Meclianical Reproduction, żal. 1929, z siedziba w Paryżu. Międzyamer. Federacja Stów. Autorów i Kompozytorów, Int. Federation of Sucieties of Autbors and Composcrs, żal. 1937, z siedzibą w Hawanie. Międzyrządowy Kum. P.A., Intergoyernmental Copyright Committec, żal. 1952 prd patronatem UNESCO, z siedzibą w Paryżu. Zob. -*• Copyright. Di.U. 1935. póz. 515-516; Worid Copyrtehl lEnciclopedia), Vol. l-*. Leyden 1956. Supplement 1959; P. MOMET Dictlon-naire praHque de propriele litieratre, Paris 1962; E. DRABIENKO Prawo autorskie IZhIór priepisówi, Warszawa 1965; D. M. SinuŁOW Awlorskoje prawo. Izdalielsklie donowory. Awlor-skij sonorar, Moskwa 1966; Sbornik normatywnych matieria-łów po awlorskoittu prawu..., Moskwa 1966; E. MODRZEJEWSKI Wybrane tawdnienin prawa autorskiego, Katowice 1969; Encyklopedia kstatkt, Warszawa 1971; B. MICHALSKI Przedruk prasowy w Świetle prawa, Kraków 1972; S. GRZYBOWSKI, A. KOPFF. l. SERIIA Zagadnienia prawa autorskiego. Warszawa 1973; Yearbook of Int. Orfaniwions, 1973; M. M. BOGUSŁAWSKI! Woprosy awtorskogo prawa w mietdunarod-nych otnosienijach. Moskwa 1973; B. NAWROCKI Ewolucja prawa autorskiego w ZSRR, w: Państwo t Prawo, 6/1974. • 2863 PRAWO AZYLU [gr. dsylon 'schronienie'; łac. asylum 'przytułek']; (ang. Right of asylum, franc. Droit d'asile, hiszp. Derecho de asilo, roś. Prawo ubieżyszcza), odwieczny obyczaj udzielania schronienia prześladowanym w swym kraju. W dekrecie z 201 VI 792 o wypowiedzeniu wojny Austrii znajdowało się przyrzeczenie p. a. dla wszystkich cudzoziemców, którzy staną pod sztandarem Francji. Następnie w art. 120 Kon- stytucji Rep. Franc. z 20 VI 1793 przyznano p.a. „aux ćtrangers bannis de leur Patrie par la cause de la Liberie" (cudzoziemcom wygnanym ze swej Ojczyzny przez sprawę Wolności). W Europie p.a. dla bojowników o wolność ze względów klasowych zostało anulowane przez Święte Przymierze w 1818-46 oraz przez większość państw eur. w 1872-1914 specjalnymi konwencjami bilateralnymi (jak austriacko-prus. 1872), czy wielostronnymi (jak rzymska 1898 o współpracy policji polit. i ekstradycji rewolucjonistów). Odmawianie azylu bojownikom o wolność i wy- dawanie ich utrzymało się po I i II wojnie świat w wielu krajach 'o rządach prawicowych, w oparciu o policyjne konwencje bilateralne lub wielo- stronne, np. w Afryce Pd., Argentynie, Boliwii, Brazylii, Paragwaju, Portugalii, USA i państwach Ameryki Środk. Równocześnie szereg z tych państw, mimo, że prawo międzynar. nie uznaje prawa azylu dla zbrodniarzy wojennych, udzielało im azylu po II wojnie świat. W 1944 rząd USA uzyskał co prawda zapewnienie od państw neutralnych: Argentyny, Hiszpanii, Irlandii, Portugalii, Szwajcarii, Szwecji i Turcji, że nie będą udzielać azylu zbrodniarzom wojennym uchodzącym z III Rzeszy. Mimo to, iuz w 1945 Argentyna, Hiszpania, Portugalia oraz Afryka Pd., Bo- liwia, Brazylia i Paragwaj stały się de facto schroniskiem dla hitler. zbrodniarzy. Tymczasem konwencja o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludo- bójstwa z 9X111948, wprowadziła obowiązek ->• ekstradycji zbrodniarzy wojennych. Uchwalona zaś 10X111948 -* Deklaracja Powszechna Praw Człowieka, w art. 14 wykluczyła udzielanie azylu w przypadku „czynu sprzecznego z celami i zasadami ONZ". Rozwijając tę zasadę Komisja Praw Człowieka ONZ, opracowując 1963-67 projekt generalnej deklaracji ONZ w sprawie azylu, debatowały z inicjatywy Belgii i Polski nad wprowadzeniem całkowitego zakazu azylu sprawcom zbrodni, określonych art. 6 Statutu Miedzynar. Trybunatu Wojskowego oraz zakazu udzielania azylu terytorialnego. W 1965 rząd Szwajcarii wydał zakaz wpuszczania na swe -terytorium cudzoziemców podejrzanych o popełnienie czynów, które mogą być uznane za zbrodnie wojenne lub zbrodnie przeciwko ludzkości. Podobne stanowisko zajmuje większość krajów, wśród nich wszystkie państwa socjalist., które równocześnie uznają p.a. dla cudzoziemców prześladowanych W swym kraju za swą postępową działalność polit. i nauk. lub na rzecz wyzwolenia nar. Potwierdzają to specjalne artykuły w konstytucjach (art. 129 Konstytucji ZSRR, art. 58 Konstytucji Węgier i in.). Art. 75 Konstytucji PRL z 1952 stwierdza, że Polska ,,... u-dzieła azylu obywatelom państw obcych, prześladowanym za obronę interesów mas pracujących, walkę o postęp społeczny, działalność w obronie pokoju, walkę narodowowyzwoleńcza lub działalność naukową". Prawo międzynar. rozróżnia azyl terytorialny i azyl dyplomatyczny. Pierwszy jest w zasadzie uznawany powszechnie, co znalazło wyraz w art. 14 Deklaracji Powszechnej Praw Człowieka (l 948); ..Każdy człowiek ma prawo ubiegać się o azyl i korzystać z niego w innym kraju w razie prześladowania. Nie można sif powoływać na to prawo w przypadku ścigania wszczętego rzeczywiście z powodu popełnienia przestępstwa pospolitego lub czynu sprzecznego z celami i zasadami ONZ'*. Deklaracja nie zdefiniowała p.a. Dyplomatyczny azyl jest starodawnym obyczajem udzielania schronienia w eksterytorialnych budynkach przedstawicielstw dyplomat.; nie jest uznawany powszechnie,' m.in. nie jest uznawany przez USA, ZSRR i ONZ. Obyczaj ten zachowały w większości państwa Ameryki Lać., gdzie nazywa się go „latyno-amerykańskim prawem azylu". Pierwsza konwencja międzynar. o dyplomat. p.a. została podpisana 2011 1928 w Hawanie przez Brazylię, Dominikanę, Ekwador, Gwatemalę, Kostarykę, Kubę, Meksyk, Nikaraguę, Panamę, Paragwaj, Urugwaj oraz USA, które zastrzegły, że „nie uznają i nie podpisują tzw. doktryny azylu jako części prawa międzynar." Drugiej konwencji o azylu polit., opracowanej i u-chwalonej na VII Międzynar. Amer. Konferencji w Montevideo (1933), USA nie podpisały. Po II wojnie świat, azyl dyplomat. stał się przedmiotem sporów między Haiti i Dominikaną na forum OPA oraz między Kolumbią i Peru o udzielenie przez ambasadę Kolumbii w Limie azylu V. P. Haya de la Torre, ściganemu przez rząd Peru przywódcy peruwiańskiej partii APRA. W tej sprawie Międzynar. Trybunał Sprawiedliwości ogłosił 20X11950 swoją interpretację konwencji hawańskiej, która co prawda w art. l zakazuje udzielania azylu w przedstawicielstwach dyplomat., na okrętach wojennych, w obozach wojsk. i samolotach bojowych osobom oskarżonym o zbrodnie pospolite lub dezercję, jednak w art. 2 nakazuje poszanowanie p.a. w stosunku do przestępców polit.; Trybunał nie uznał twierdzenia rządu Peru, że bunt zbrojny jest zbrodnią pospolitą i odrzucił tym samym traktowanie Haya de'la Torre za przestępcę pospolitego, pod- Prawo cudzoziemców 2865 go przepisom art. l; równocześnie Trybunat U, że udzielenie azylu przez ambasadę Kolii było niezgodne z postanowieniami kon-:ji dot. nagłości i ograniczenia czasowego. ok nie zadowolił żadnej ze stron i stał się ezyną opracowania 2 nowych konwencji 's de la Torre dopiero w 1954 otrzymał ze-enie udania się z Ambasady Kolumbijskiej alvo conducto do Meksyku). Dłużej, bo -71, w ambasadzie USA w Budapeszcie, prze-it kardynał J. Mindszenty, który z przyczyn onstracyjnych nie chciał opuścić swego azylu, o otrzymania salvo conducto i nacisków za- 10 ze strony rządu USA, jak i papieży (Jana 11 i Pawła VI). Osobnym problemem jest udzielany -»• dezerterom. izyamer. Komisja Prawnicza opracowała i u-iliła w Caracas 1954 międzynar. konwencję Tytorialnym p.a. i o dyplomat. p.a., ratyfi-ane następnie przez wszystkie kraje Ameryki ; 1968 rząd Haiti wypowiedział konwencję y l u dyplomatycznym. wszą świat, debata nad p.a. toczyła się w la- 1960-61 na konferencjach w Wiedniu, doty-ych spraw dyplomat. i konsularnych. Dnia 1960 Komisja Praw Człowieka zaakcepto-i projekt deklaracji o p.a., do którego uwagi 1966) złożyło 48 rządów. Dnia 14X111967 Og. NZ Rez. 2312/XX uchwaliło Deklarację ylu terytorialnym, zalecającą rządom państw [ikowskich, by kierowały się wspólnymi słonymi zasadami, jeśli chodzi o p.a. ;HRLICH Prawo mlfdzynar.. Warszawa 1958, wyd. 4, 17-211; El Slstema Interamericano. Estiidlos sohre su rrollo y Fnnalecimiento, Madrid 1966. s. 447-459; F. rACZNiK Deklaracja o azylu terytorialnym a prawo mlf w., w: Sprawy Międzynar.. m 10, 1968, 8. 111-122; A. KOWSKI Ściganie zbrodniarzy wojennych w NRF w Swie-'awa miedcynar.. Poznań 1968. 2864 LWO CIĄGNIENIA (ang. Drawing right, franc. Droit de tirage, hiszp. Derecho de , roś. Prawo tiraża), statutowe prawa czł. ' nabywania od IMF walut . innych państw nkowskich w zamian za własną walutę, czyli zej mówiąc, prawa do uzyskania kredytu od ? w wysokości określonej przepisami fundu- Rosnący szybko handel międzynar. spowo-ał że -» płynność międzynar. walut okazała niedostateczna; wówczas IMP wprowadził w ;h pięćdziesiątych, poza DR, system umów jałnych, zw. Stand-by Arrangement, będących nesami kredytowymi, nazywanych także „kre-;m ochronnym". Kiedy to się okazało niewy-:zające, podobnie jak swapowe transakcje ^, IMP wprowadził od l I 1970 nowe mię-iar. „specjalne prawo ciągnienia" ->• SDR. LARPINSKI BnnkowoSf w krajach kapitalistycznych, War-a 1961; Z. KARPINSKI Kryzys dolara t kapitalistycznego mu walutowego. Warszawa 1964; E. DRABOWSKI System towy współczesnego kapitalizmu. Warszawa 1965; J. IZRICKI Polityka pieniężna kapitalistycznych banków cen* ych. Warszawa 1966; IMF Balance of Pnyments Year-: 1972: The Hulance o f Inl. Payments of ihe Unittd 5(0-Wasilington DC 1973. 2865 WO CUDZOZIEMCÓW (ang. Alliens' right, ic. Droit des etrangers, hiszp. Derecho de los anjeros,' roś. Prawo inostrancew), zwane też >wem obcych", przedmiot konwencji międzynar. [ateralnych umów międzypaństw. W rozumieniu prawa międzynar. cudzoziemcem jest osoba nie będąca obywatelem państwa, na którego terytorium przebywa, zarówno posiadająca obywatelstwo .innego państwa lub innych państw (-r obywatelstwo podwójne), jak też nie posiadająca żadnego (-»• apatridos). W myśl poi. ustawy o cudzoziemcach „cudzoziemcem jest każdy, kto nie posiada obywatelstwa polskiego". W prawie międzynar. i w praktyce państw rozróżnia się (w zależności od konwencji lub umów) p.c. identyczne z prawami własnych obywateli państw, p.c. ograniczone i p.c. uprzywi- lejowane, niedostępne dla własnych obywateli. Mocarstwa kolonialne wymuszały presją dyplomat. lub militarną dla swych obywateli przebywających za granicą specjalne uprzywilejowania, szczególnie jeśli chodziło o gwarancję dla zainwestowanego przez nich w obcym kraju majątku. II Międzynar. Konferencja Amerykańska, w stoi. Meksyku, 22 X 1901-3111902, opracowała Konwencję o p.c., która w art. l przyjęła zasadę, że cudzoziemcy korzystają z praw cyw. tych samych co krajowcy; w art. 2 orzekła, iż państwa nie mają żadnych zobowiązań specjalnych wobec cudzoziemców i nie biorą żadnej odpowiedzialności specjalnej na ich korzyść, ani nie uznają żadnych uprzywilejowań cudzoziemców; w art. 3 przyjęto zasadę, że do cudzoziemców odnosi się w pełni prawo wewn. państwa i tylko sądownictwo krajowe może rozstrzygać spory. Jedynie USA nie ratyfikowały tej konwencji. Po II wojnie świat. USA narzuciły większości państw Ameryki Lać. bilateralne układy, w których zagwarantowane zostały prawa amer. prywatnych bussinesmeńów do pełnych odszkodowań w przypadkach nacjonalizacji czy wstrząsów ekon. Jednakże, kiedy 1966 Bank Światowy opracował Międzynar. Konwencję o Regulowaniu Sporów dot. Prywatnych Inwestycji — podpisało ją i ratyfikowało do l I 1970 55 państw, z czego 26 z Trzeciego Świata—żadne jednak państwo Ameryki Lać. nie podpisało jej, uznając ją za sprzeczną z art. 3 Konwencji 1902, ponieważ konwencja przyznaje cudzoziemcom prawo odwoływania się do sądów swego kraju, a nie uznaje jurysdykcji sądów krajów pobytu cudzoziemca. Zgodnie z obyczajami międzynar. wjazd cudzoziemca na terytorium suwerennego państwa nastąpić może wyłącznie za zgodą jego władz. Wy- dalenie cudzoziemca następuje, kiedy w myśl przyjętej formuły międzynar. „cudzoziemiec stał się uciążliwy". Nie wszystkie państwa uznają prawo azylu dla obywateli państw obcych; nie wszystkie też stosują zasadę ekstradycji. W międzynar. prawie prywatnym działają konwencje wielostronne haskie, do których Polska należy (Dz.l/. 1929, póz. 594-598), oraz liczne bilateralne (Polska posiada umowy w tym zakresie zawarte w okresie międzywojennym z Austrią, Czechosłowacją, Francją, Jugosławią, Rzeszą Niem., Rumunią, Szwecją i W. Brytanią, a po wojnie z Bułgarią, Czechosłowacją, Francją, Jugosławią, Rumunią, Węgrami i ZSRR). W Polsce obowiązuje ustawa o cudzoziemcach z 29 III 1963 (Dz.t/. 1963, póz. 77). E. BORCHARD Diplomatic Protecrion of Cllizens Ahroad w the IMW ol Inl. Ctaims. N. York 1919; Cn. DtLESSERT L^EtahIissement et ta sejour des etrangers au point de vue juridiaue et politiaue, Paris 1924; Conference int. sur te trai-tement des etranser.s, Celtów 5 XII 1929. S.d.N. D-'c C 36. M. 21. 1929: A. YERUROSS 1-es resles ini concrrnani te Iraitement des etrangers, w: Recueit des Cours de FAcademie de Droit Inl. 37/1931, m, J. SCHWARIZ DIe Auswelsung 2866 Prawo cywilne 722 von AusISndern aus dem Deutschen Reich und Preussen, Berlin 1933; Conterencias Int. Americanas 18S9-1936, Wa-shington UC 19J8. s. 78-79; J. IRIZARRY Y PUENTĘ Eselusion and Exputsion of Aliens in Latin America, w: American Jour-nal ot Int. Law 36/1942; A. H. Rora The Minimum Standard oj Int. Lew Apptied to Atiens, Londun 1949; J. MARY Etranger, w: Repertoire Datloz du droit civil, vol. 2 1952; European Convenlion on Establishment, 13 XII 1955. Euro-pean Trealy Scries. No. 19; G. FOEX A Propos de l'exputsioii des etrangers, w: Schweizerische Zeitschrift fur Strafsrecht 73/1958; L. GELBERG Zarys prawa miedzynar. Warszawa 1967, s. 123-127; W. LUDWICZAK Mifdzynar. prawo prywatne. Warszawa 1967, s. 231-235; C. BEREZOWŚKI Prawo Międzynar. Publicine, ci. 2, Warszawa 1969, s. 55-58; A. KLAP-KOWSKI Prawo międzynar. publiczne, wyd. 4. Warszawa 1972, s. 226-231; B. WAŁASZEK, M. SOSNIAK Zarys prawa międzynarodowego prywatnego. Warszawa 1973, s. 278-283. • 2866 PRAWO CYWILNE [tac. ius ćmie 'prawo obywatelskie'], (ang. Civil Law, franc. Droit civil, hiszp. Derecho civil, roś. Grażdanskoje prawo), termin międzynar. — gałąź prawa, które określa stosunki majątkowe i niektóre osobiste miedzy równorzędnymi przedmiotami prawa, objęte międzynar. prawem prywatnym; dzieli się na 2 odrębne systemy: l) p.c. kapitalist., gdzie jest przede wszystkim prawem prywatnym; 2) p.c. so- cjalist., gdzie jest również prawem publ., normującym stosunki zarówno między obywatelami, jak między jednostkami uspołecznionymi czy nimi a obywatelami. Największy wpływ na rozwój p.c. w świecie wywarły Codex luris Civilis Jusiiniani (533-535 n.e.) oraz Codex Civile de Napoleon 1804. Konwencje międzynar. ujednolicają -»• procedurę cywilną. I. SZER Prawo cywilne. Warszawa 1953; A. WOLTER Prawo Cywilne, Warszawa 1955; Encyklopedia podręczna. Prawo na codzteri. Warszawa 1974, s. 337-526; Le droit civil polonais, edit.: J. Wasilkuwski, Wrocław 1974; J. JŁZEWSKI Administracja publiczna pod rządem prawa cywilnego, Wrocław 1974. • 2867 PRAWO CZEKOWE (ang. Cheques Law, franc. Droit de chćques, hiszp. Derecho de chcques, roś. Czekowoje prawo), termin międzynar. — konwencje dot. -* czeków. Czeki, podobnie jak -»• weksle, są przedmiotem prywatnego prawa międzynar.; przepisy dot. cz. są kodyfikowane od I Haskiej Konferencji d/s Listów Zastawnych, Weksli i Czeków 1910. W czasie II Haskiej Konferencji 23 VIII 912 podp. został Układ m.in. ujednolicający p.cz., którego zasady, mimo że układ nie wszedł w życie, przejęły państwa eur. po I wojnie świat, do swych kodeksów handl. Po II wojnie świat, z inicjatywy LN odbyła się w Genewie Międzynar. Konferencja prawa walutowego i czekowego, która 19 III 1931 uchwaliła trzy Międzynar. konwencje: o jednolitym p.cz.; o regulowaniu kolizji ustaw czekowych; oraz w sprawie opłat stemplowych od czeków. Konwencja pierwsza rozstrzygnęła art. 3, że prawo kraju miejsca płatności czeku rozstrzyga o tym, na kogo można czek wystawić. Uczestnikami konwencji są: Antyle Hol., Austrią, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Holandia, India, Japonia, Monako, Nikaragua, Norwegia, NRD, NRF, Polska (1936), Portugalia, Surinam, Szwajcaria, Szwecja, Węgry i Włochy. (Dz.l/. 1937, póz. 183 i 184). Państwa .te przejęły zasady konwencji do swego ustawodawstwa krajowego. Osobne ustawodawstwo zachowały państwa anglosaskie. Prace nad skodyfikowaniem przepisów czekowych anglosaskich z eur. zainicjował Kongres Międzynar. Prawa Prywatnego w Rzymie, 1950. Polskie p.cz. z 1936 ustaliło również normy kolizyjne w obrocie z zagranicą (art. 62-68) uznając „prawo kraju miejsca płatności czeku", jako roz- strzygające o tym „na kogo czek wystawić", bowiem „skutki zobowiązań czekowych określa się wg 'ustaw kraju, w którym zobowiązania te zo- stały zaciągnięte" (Dz.U. 1936, póz. 283). Comptes rendus de ta Conference int. pour 1'unification du droit en matiere de lettres de change, billels a ordre et chiauci a Geneve dii 25 fwrier au 19 mars 1911. Beuxieme Session! Chiques, Vol. tl SdN Genive, 1931, Acies du Congres im. de droit prhif tenu a Rome en Juillet 1950. Pmihiliif de comple-ter ta toi unilormf sur les lettres de change el hillets a ordre, annexte a la Conventlon de Geneve du 7 fuin, 1930. en tenant des disposition du „Uilts of Exchanye Act" hritannique et de la „Negotiabte Instrumenty Law" des 6tats Unis de l'Ame-rląue. Vol. 2, L'UNIDR01T, Paris 1951; Encyklopedia podręczna. Prawo na codtien. Warszawa 1974, l. 348-349. • 2868 PRAWO DEWIZOWE (ang. Foreign Exchange Law, franc. Droit des devises, hiszp. Derecho de divisas, roś. Diewiznoje prawo), normy prawne regulujące zasady międzynar. obrotu walutowego i dewizowego oraz obrotu złotem, ustanawiane przez każdy kraj dla swego obszaru, zróżnico- wane w rozliczeniach dewizowych międzynar. w zależności od umów bilateralnych lub wielostronnych. J. HARASIMOWICZ Rozwój prawa dewizowego w Polsce Ludowej, w: Państwo ! Prawo nr 12, 1954; L. O. RADUSZYNSKU Wulutnofe zakonodatielstwo kapitalisticzeskich gosudarstw, Moskwa 1963; M. WERALSKI Socjalist. Instytucje Finansowe, Warszawa 1973 r. PRAWO DO WOJNY -»• Ius ad beUum. • 2869 PRAWO DO WYSTĄPIENIA Z ONZ (ang. Right to withdraw from UNO, franc. Droit de retraite de 1'ONU, hiszp. Derecho de abandono de la ONU, roś. Prawo na wystuplenije iż OON); nie wymienione w Karcie NZ, uznane jednak przez Konferencję NZ w San Francisco, 1945, jako oczywiste prawo każdego suwerennego pań- stwa, było w latach 1945-72 wykorzystane raz, przez rząd Indonezji, który l I 1965 powiadomił Sekr. Gen. o wystąpieniu Indonezji z ONZ w związku z wyborem do R. Bezp. Malezji, nie u-znawanej w owym czasie przez Indonezję. Formalnie uzgodniono, że Indonezja wystąpi l III 1965. Nieobecność jej w ONZ trwała do września 1966. kiedy Indonezja powiadomiła Sekr. Gen. NZ, że zamierza „wznowić polną współpracę z ONZ oraz ponownie wziąć udział w jej działal- ności począwszy od XXI Sesji Zgr. Og. NZ". W tej precedensowej sprawie nie została przeprowadzona procedura przyjęcia na nowo Indonezji za zgodą Rady Bezp. ONZ i Zgr. Og. NZ, lecz przyjęto milcząco do wiadomości, że okres włas-nowolnej nieobecności Indonezji w ONZ został zakończony. . . _ Dokumentacja Prasowa. 1965 i 1966; C. BEREZOWSKI,'~W, GÓRALCZYK. K. LIRKKA Prawo międzynar. publiczne. Warszawa 1970, s. 345-346 oraz Anex s. 13-14. • 2870 PRAWO DO ŻYCIA (ang. Right to live, franc. Droit a la vie, hiszp. Derecho a la vida, roś. Prawo na żyzń), termin międzynar. — podstawowa norma Praw Człowieka, interpretowana w ciągu wieków niejednolicie. Dopiero w VI 1952 KPCz ONZ opracowała i uchwaliła 11 glosami, 723 Prawo kosmiczne 2875 | .przeciw 4, przy 3 wstrzymujących się, art. 5 Ko-I deksu Praw Człowieka: l „Art. V. p. l. Nikogo nie można pozbawiać arbitralnie jego i tycia. Usuwy będą chronić prawo do łycia każdej osoby; | p. 2. W krajach, gdzie istnieje kara Śmierci, tylko w przypadkach zbrodni najcięższych może być wymierzana...; p. 3. Każda osoba skazana na śmierć ma prawo do prośby o laskę. ., p. 4. Nie stosuje się kary śmierci do kobiet cic- tarnych". Pncciwko głosowały kraje socjalist., popierające tekst art. 5 w wersji przedłożonej przez ZSRR, wykluczającej w. ogóle -»- karę śmierci: „Art. V. Nikt nie będzie pozbawiany tycia. Ustawy będą Chronić prawo do łycia każdej osoby". Światowy Kongres Sił Pokoju w Moskwie 25-31 X 1973 przyjął m.in. następującą zasadę: „Każdy człowiek ma niezaprzeczalne prawo do życia, które powinno być ustawowo chronione. Państwa powinny dążyć do całkowitego zniesienia kary śmierci. Prawo do życia jest również związane z problemem prawa do odmowy pozbawię-' nią życia innych." (W Bullelin. l VII 1952; Las HU y los Rfrechos Humanos, UN N. York 1968, s. 193. Również w jeżykach ang. i tranc. lus dispositivum. „PRAWO DYSPOZYCJI" • 2871 PRAWO HUMANITARNE MIĘDZYNARODOWE STOSOWANE W ZBROJNYCH KONFLIKTACH (ang. International Humanitarian Law Applicable to Armed Conflicts, franc. Droit humanitaire international applicable aux conflits armes, hiszp. Derecho humanitario internacional aplicable a los conflictos armados, roś. Mieżdu-narodnoje gumahitamoje prawo primieniajernoje wo woorużonnych konfliktach), termin międzynar. wprowadzony 1970 przez Zgr. Og. NZ Rez. 2677/XXV—określenie wspólne dla norm międzynar. obowiązujących w zbrojnych konfliktach. Zob. też prawo wojenne. • 2872 PRAWO INTERPERSONALNE (ang. Interperso-nal Law, franc. Droit interpersonnel, hiszp. Derecho interpersonel, roś. Mieżpiersonalnoje prawo), termin międzynar.—różnolite zbiory przepisów cywilnoprawnych w jednym państwie, stosowane do różnych społeczności danego państwa w zależności od wyznania. P.i. zaprowadzone zo-Itało w XIX w. przez mocarstwa kolonialne w Afryce i Pd. Azji i utrzymało się w państwach arab. oraz w Indii i Pakistanie. W. LUDWICZAK Międzynar. prawo prywatne. Warszawa 1967, i. 17-18. • 2873 PRAWO KANONICZNE (ang. Canon Law, franc. Droit canonique, hiszp. Derecho canóhico, roś. Kanoniczeskoje prawo), prawo katol. kościo- ła, ujęte w Kodeks Prawa Kanonicznego, Codex luris Canonici, ogłoszony bullą Proyidentissirna. Mater Ecctesia Benedykta XV, z 27 V 1917, wszedł w życie 19 VI 918. Jest on kodyfikacją dawnych przepisów zawartych w Corpus luris Canonici i w wielu zarządzeniach papieskich. Jego niektóre przepisy, szczególnie ostatniej księgi V, De Delictis et Poenis, o przestępstwach i karach, ingeruje w wewn. .sprawy państw, jak np. ->• ekskomunika (kanony 2257-2267) wywołały w minionych stuleciach i w XX w. konflikty międzynarodowe. Codex luris Canonici Pil PonIWcis Maximt iussu difeslus Bfnedirtt Papae XV Auctorilate Prnmiłlnnms, Valicano MCMXXX, S. 928; Ks. F. BĄCZKOWSKI Prawo kanoniczne, Kraków 1923/24; B. SAGMOLI.ER Lehrhurh des kaihotisrhen Kirchenrechts, Tubingen 1928; P. BOUKNIER, G. LE BRAS Histotre des cotlecHons cancmiąues en Occident, t. 1-2, Paris 1931/32; Canon Law (ius canonicum), w: Encyclopoedia Bri-tannica, Vol. 4, Chicago-London 1973, s. 795-799. • 2874 PRAWO KARNE I PENITENCJARNE (ang. Penal and Penitentiary Law, franc. Droit pćnal et penitentiaire, hiszp. Derecho pcnal y peniten- ciario; roś. Ugołownoje i picnitencyarnoje prawo), przedmiot międzynar. badań rozwoju prawa karnego i penitencjarnego i regionalnych prac- kodyfikacyjnych. Org. międzynar., zarej. w ONZ: Międzynar. Fundacja Karna i Penitencjarna Int. Penal and Penitentiary Foundation — Fondation int. penale et peniten-tiaire, żal. 1951, z siedzibą w Brukseli. Pub). Reports. Liga Howarda d/s Reformy Prawa Karnego, Huward League for Penal Reform, za). 1921, jako sukcesor Howard Assoa., żal. 1866 i Penal Reform League. żal. iy07, z siedzibą w Londynie. Statut doradczy (B) ECOSOC. Publ. rocznik pt. The Howard Iownat o) Penotogy and Crime Preyennon. Międzynar. Stów. Prawa Karnego, Int. Assoc. uf Penal Law, żal. 1924, jako sukcesor Int. Union of Penal Law (1889), z zadaniem prowadzenia międzynar. badań prawa karnego. Łączy uczonych kilkudziesięciu państw, m.in. Polski. Statut doradczy (B) UNESCO. Siedziba: Rennes (Francja). Publ. Rewe Int. de Droit Penal. Yearbook of Int. Organizattons, 1973; I. ANDREIEW Zarys prawa karnego w państwach socjalistycznych, PWN, Warszawa 1974. • 2875 PRAWO KOSMICZNE (ang. Law of Outer Spa-ce,.franc. Droit de 1'espace extra-atmosphćriquę, hiszp. Derecho de espacio ultraterrestre, roś. Kosmiczeskoje prawo), zwane też prawem międzyplanetarnym—termin międzynar. powstały w 2 pół. XX w.—nowa gatąź prawa międzynar. publ., pierwsza wychodząca poza glob ziemski i jego atmosferę'od 4X1957, daty pojawienia się pierwszego sztucznego satelity Ziemi, Sputnika I, względnie od 15 III 1958, daty złożenia przez ZSRR Zgr. Og. NZ projektu nowego prawa międzynar. w formie konwencji o wykorzystywaniu przestrzeni kosmicznej pod kontrolą ONZ wyłącznie dla celów pokojowych i zakazie tworzenia w tej przestrzeni baz wojsk. P.k. wychodzi z założenia, że „suwerenne prawa państw do przestrzeni powietrznej nie rozciągają się na przestrzeń kosmiczną", gdzie obowiązuje zasada res communis omnis uniyersi 'rzecz wspólna całej ludzkości'. Zgr. Og. NZ, 14X11957, Rez. 1148/XII, postanowiło rejestrować i badać loty pojazdów kosmicznych, a 13X111958 Rez. 134o/XH powołało do życia Specjalną Komisję d/s Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej, równocześnie zleciło KPM ONZ rozwijanie „międzynar. prawa kosmicznego w ramach struktury ONZ". Zbiegło to się z pierwszym świat. Rokiem Geofizycznym 1957/58, w którego pracach badawczych pod egidą ONZ brało udział 50 tyś. uczonych z 266 państw, w ponad 4 -tyś. stacji nauk.; kontynuowany w następnych latach w programie ONZ Międzynar. Współpracy Geofizycznej, koordynowanym przez Międzynar. Radę Unii Naukowych, ICSU. Do programu badań kosmosu włączyły się ICAO, ITU, WHO, WMO, UNESCO, a także IAEA oraz Międzynar. Federacja Astronautyki. Zgr. Og. NZ Rez. 1348/XIII z 13X111958 powołała ad hoc Kom. d/s pokojowego wykorzystania przestrzeni kosmicznych, złożony z przedstawicieli Argentyny, Australii, Belgii, Brazylii, Czechosłowacji, Francji, Indii, Iranu, Japonii, Kanady, Me- 46« 2876 „Prawo lawirowania" 724 ksyku, Polski, Szwecji, USA, W. Brytanii, Wtoch, ŻRĄ i ZSRR; 1961 przekształcony w Kom. Stały i uzupełniony o Albanię, Austrię, Bułgarię, Czad, Liban, Maroko, Mongolię, Rumunię, Sierra Leone i Węgry. Prace Kom. stały się podstawą czterech pierwszych dokumentów p.k., uchwalonych przez Zgr. Og. NZ. l. Deklaracja o Prawnych Zasadach Rządzących Działalnością Państw w Badaniu i w Wykorzystywaniu Przestrzeni Kosmicznych, Declaration of Legał Principles Goyerning tnę Actmties of Stałeś in the Expluration .ind Use of Outer Space (Rei. 1962/XVIII z 13 XII 1963). 2. Układ o Prawnych Podstawach Rządzących Aktywnością Państw w Badaniu i Wykorzystywaniu Przestrzeni Kosmicznej, łącznie z Księżycem i Innymi Ciałami Niebieskimi, Treaty on Legał Principles Governing the Activities of States in the Exploration and Use of Outer Space, Including the Moon and Other Ce-lestial Bodies (Rez. 2222/XXXI z 19 XII 1966). 3. Układ o Ratowaniu Astronautów. powrocie Astronautów i Zwrocie Obiektów Wystrzelonych w Przestrzeń Kosmiczną, Agreement on the Rescue of Astronauts. Return of Astronauts and the Return of Objects Launched in to Outer Space. (Rcz. 2345/ /XXIII, z 19 XII 1967). 4. Konwencja o Micdzynar. odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez Obiekty Kosmiczne, Conventiun on Int. Liability for Damage caused by Space Objects (Rez. 2777/XXVl, z 29X1 1971) została do 30 VI 1973 ratyfikowana przez USA, W. Brytanie i ZSRR oraz przez Bułgarię. Mali. Irlandie, Ekwador, NRD, Niger, Irak, Mongolię, Kuwejt, Węgry. Dominikanę, Laos i Polskę (Dz.l/. 1973, póz. 152; 153 i żal. do nr 27). Przedmiotem prac ITU stały się problemy praw-no-międzynar. -»• telekomunikacji satelitarnej i -»• telewizji satelitarnej. Osobne prace przygotowawcze dla rozwoju p.k. podjęty trzy międzynar. org. pozarządowe; Inst. Prawa Międzynar. w Brukseli (Publ. w Annuaire de 1'lnstitul de Droit Int.); Stów. Prawa Międzynar. w Londynie (Publ. w Reporls ol the Int. Law Association)', oraz powstały w 1960 Międzynar. Inst. Prawa'Kosmicznego z siedzibą w Paryżu (Publ. Proceedtngs of the Annual Cottoglum of the Int. Instllule of Space Law oraz Space Law and Related Mallers i World-wide Bthlio-paphy for the Year..). ,W Montrealu ukazuje się Yearbook of Spocę Law — Annuaire de Droit Aerienne et Spatial. Pierwszy rocznik za 1965 ukazał się w 1967. Z ogromnej świat. literatury, powstałej w 15-leciu 1957-72, selektywną bibliografię podaje praca M. Lachsa o p.k A. A. COCCA Teoria de Derecho Interptanetario, Buenos Aires 1957; CH. CHAMMUNT Le devil de 1'espace. Paris 1960; M. S. YASAŃEZ Intróducctón al Dererho Inl. Cosmico, Mexico 1961; G. P. ŻUKÓW Kosmos i mteidunar. otnoszenija, Moskwa 1961; F. N. KOWALOW, I. I. CHEPROW Na puli k kos-miczeskomu prawu, Moskwa 1962; G. A. OSNK-KAM Oswoje-nije kosmosa i miełdunar. prawo, Moskwa 1962; M. S. Dou-OAL. H. D. LASSWELL, I. A. VLASIC IMW and Puhlic Order In Spocę. New Haven 1963; E. L.-FASAN Weliraumrrcht, Mainz 1965; G. P. ŻUKÓW Kosmiczeskoie prawo, Moskwa 1966, s. 296. J. E. FAWCETT Int. IMW and the Uses ol Ouler Spocę, London 1968: J. RAJSKI Konwencja o międzynar. odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez obiekty kosmiczne, w: Państwo i prawo 1972, z. 5; M. LACHS The Law of Outer Space. Ań F.xperience in Confemporary Law-Maktng, Sijthoff-Lciden 1972; M. GRZEGORCZYK Prawo kosmiczne, Warszawa 1973. • 2876 „PRAWO LAWIROWANIA" (ang. Hovering Acts, franc. „Łoi de louvoyement", hiszp. „Derecho de bordada", roś. „Prawo na ławirowanije"), międzynar. termin marynarski — przepisy utrudniające obcym statkom podejrzanym o transport kontrabandy manewrowanie na skraju wód tery- torialnych. Dictlonnaire de la terminologie du droit Int.. Paris 1960. PRAWO LOTNICZE -»• Prawo międzynar. lotnicze. • 2877 PRAWO ŁOWIECKIE (ang. Hunting Law, franc. Droit de la chasse, hiszp. Derecho de caza, roś. Ochotniczij zakon), termin międzynar. — przepisy cywilnoprawne dot. polowań na zwierzęta łowne; integrowane przez międzynar. prawo prywatne w zakresie zasad ochrony międzynar. niektórych zwierząt łownych. W Polsce obowiązuje Ustawa z 17 VI 1959 o hodowli i ochronie zwierząt łownych i p.t.; zmodyfikowane 1973. Di.U. 1959, póz. 226; L. HUBERT Encyklopedia łowiectwa, Warszawa 1968. • 2878 PRAWO ŁUPÓW (ang. Prizes Law, franc. Droit des butins, hiszp. Derecho de trofeos, roś. Prawo zachwala), termin międzynar. — zajęcie, zabór lub konfiskata statku na morzu, lub zajęcie towaru na nim, przedmiot powszechnie uznanych zwyczajów międzynar. do pół. XIX w., kiedy Deklaracja Paryska z 1856 dot. wojny mor. zniosła ostatecznie korsarstwo i ustaliła zakres zajęcia cudzych statków. Dalsze ograniczenia wprowa- dziła XI Haska Konwencja Pokojowa 1908. Równocześnie XII Haska Konwencja ustanowiła —r Międzynar. Trybunat Ka perski. The Hagiie Conventions and Declaralions of 1899 and 1907, Edit. J. Brown Scott N. York 1915. • 2879 PRAWO MIĘDZYNARODOWE (ang. Intema-tional Law, franc. Droit international, hiszp. Derecho internacional, roś. Micżdunarodnoje pra- wo), system zasad i norm regulujących stosunki między państwami; wcześniej powszechnie używany był termin łac.; ius gentium „prawo narodów" (ang.: Law of Nations, franc,: Droit des Gens, hiszp.: Derecho de Gentes, roś. Prawo narodów); pojawił się w języku ang. i frane. pod koniec XVIII w. W Polsce termin „p.m." pierwszy sformułował prof. F. Kasparek, w rozprawie Ucinał Polaków w uprawie prawa międzynarodowego, Lwów, 1885. „Prawo np.rodów" utrzymało się w krajach z językiem niem.: Volker-recht. W języku poi. przyjęta powszechnie nazwa brzmi obecnie: p.m. publ., dla odróżnienia od •»• prawa międzynar. prywatnego. Pierwsze zasady p.m. zaczęły się kształtować już w starożytności: na Wschodzie, w Grecji i Rzymie. Naj- starszym i dotychczas najważniejszym źródłem p.m. jest ->• traktat. Jeden z najdawniejszych to traktat między Earinatum, władcą Lagasz w Me- zopotamii i Umma, również miastem-państwem w Mezopotamii (r. 3100 p.n.e.); jeden z najważniejszych to traktat pokoju i przymierza między Ramzesem II i królem Hetytów, Hattusilisem III, zw. „perłą traktatów starożytności" (1292 p.n.e. spisany na kamieniu); jego replika, dar rządu tur., znajduje się w gmachu ONZ. W XX w. liczba umów dwu- i wielostronnych zarej. w LN i ONZ przekroczyła 8 tyś. Osobne znaczenie dla rozwoju p.m., posiadają wyroki i opinie -> Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynar. powołanego przez LN oraz -»• Międzynar. Trybunału Sprawiedliwości, powołanego przez ONZ. Od późnego średniowiecza p.m. kształtowało się pod dominującym wpływem państw Europy, m. in. Polski, której reprezentanci jak Paweł Włod-kowic (ok. 1370-1435), współcz. mu Stanisław ze Skalbmierza oraz reprezentant epoki odrodzenia Andrzej Prycz Modrzewski (1503-72) wnieśli wiele nowych pojęć do p.m. Szczególnie silnie rozwijało się p.m. w Europie od dni pierwszych odkryć i początków kolonizacji. Pojawili się liczni rzecznicy ograniczenia ->• ius ad helium, jak dominikanin Francisco de Vitoria (1483-1546), 725 Prawo międzynarodowe 2879 zbliżony w tym względzie do poglądów Frycza Modrzewskiego, podobnie 'jak Hiszpan Francisco Suarez (1548-1617) i Włoch Albericus Gentiius (1552-1608). W XVII w. hol. prawnik Stuig de Groot (1583-1645), znany jako Hugo Grotius, zasłynął trzema księgami pt. De lure Belli ac Pacis, wyd. w Amsterdamie 1625. W XVIII w. wielki wkład do rozwoju prawa narodów wnieśli Francuz Charles de Secondat Montesquieu (1689- 1755), autor pracy pt. Esprit des Lois, gdzie sformułował podstawy suwerenności państw i doktrynę -*• pacta sunt servanda; oraz Niemiec Immanuel Kant (1724-1804), autor pracy pt. Zum ewigen Frieden. W tymże XVIII w. wiele idei z dziedziny p.m. znalazło swój wyraz w —> De- klaracji Niepodległości USA, z 4 VII 1776 oraz w Konstytucji USA z 17 IX 1787; a następnie w ideach ->• Deklaracji Praw Człowieka i Oby- watela z 26 VIII 1789, włączonych do Konstytucji Rep. Franc. z 24 VI 1793. Do nowoczesnego rozwoju p.m. przyczyniły się postanowienia Kon- gresu Wiedeńskiego 1815 i konwencje ograniczające ->• ius in bello 1864, 1874, 1899, 1907. Zakaz wojny jako sposobu rozstrzygania sporów międzynar. i nakaz pokojowej współpracy mię-dzynar. ukształtowały się w XX w. Zakaz groźby użycia siły lub użycia jej przeciwko terytorialnej całości lub niepodległości państw usankcjonowała Karta NZ. Stuleciem rozwoju i kodyfikacji p.m. publ. stał się XX w. Pierwszą inicjatywę podjęła LN, powołując 221X1924 Kom. Ekspertów d/s Postępowej Kodyfikacji P.M. W 1927 LN zwołała Konferencje Kodyfikacyjną w dziedzinach ->• obywatelstwa, -*• prawa morskiego i pewnych dziedzin odpowiedzialności państw. Z kolei 13III-12IV 1930, w Hadze odbyła się II Konferencja Kodyfikacyjna P.M. przy udziale 42 państw: Australii, Austrii, Belgii, Brazylii, Bułgarii, Chile, Chin, Czechosłowacji, Danii, Egiptu. Estonii, Finlandii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Indii, Irlan- dii, Islandii, Japonii, Jugosławii, Kanady, Kolumbii, Kuby, Luksemburga, Łotwy, Meksyku, Monako, Nikaragui, Norwegii, Niemiec, Peru, Persji, Polski, Rumunii, Salwadoru, Szwajcarii, Szwecji, Turcji, Węgier, Związku Pd. Afryki i ZSRR. Konferencja przyjęła konwencję o obywatelstwie i zalecenia w sprawie morza terytorialnego. (O pracach kodyfikacyjnych LN ogłoszony został w Genewie raport Komisji Ekspertów LN 25X11941). Wiosną 1945 Konferencja NZ w San Francisco uzgodniła art. 13 Karty NZ zalecaiący Zgr. Og. NZ popieranie postępowego rozwoiu p.m. i jego kodyfikacji. Zgromadzenie wykonując to zalecenie Rez. 94/1 z 11X111946 powołało do życia Komisję Postępowego Rozwoju P.M. i jego Kodyfikacji, która po 30 posiedzeniach w okresie 12 V-l 7 VI 1948 wypowiedziała się za utworzeniem Komisji P.M. i opracowała dla niej statut, zatwierdzony przez Zgr. Og. NZ Rez. 174/II z 21 XI 1947. Pod egidą ONZ w ćwierćwieczu 1948-73 dokonano kodyfikacji wielu ważnych dziedzin p.m. Największy wkład wniosła KPM ONZ, której prace objęły: część prawa mor. (nad którym trwa dalsza praca poza KPM); prawo dyplomat. i konsul., sytuację prawną organizacji międzynar., prawo traktato- we; sformułowanie zasad norymberskich i wyroku trybunału norymberskiego, deklaracje praw i obowiązków państw. Kodyfikacja zasad odpo- wiedzialności i sukcesji państw oraz reguł międzynar. dróg wodnych jest w toku. Inne organy ONZ zajęły się kodyfikacją: międzynar. prawa handl. (Komisja NZ d/s Międzynar. Prawa Handlowego, UNCITRAL, utworzona 1966) oraz prawa kosmicznego (Kom. N Z d/s Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej, powołany 1959). W 1962 Podkomitet Prawny rozpoczął m.in. prace nad deklaracją zasad p.m. oraz 1966 nad ->• prawem traktatowym, następnie nad p.m. ochrony środowiska. Kodyfikację prawa lotniczego prowadzi ICAO, niektórych dziedzin -> prawa morskiego — 1MCO, ->• prawa wojennego — Międzynar. Kom. Czerwonego Krzyża, -> prawa pracy — ILO. Dzięki działalności ONZ, w hist momencie likwidacji kolonializmu w świecie, p.m. nabrało po raz pierwszy charakteru uniwersalnego, uznając równość wszystkich państw i narodów, stając się prawem współistnienia państw o różnych ustrojach polityczno-ekon.; w rozwoju tym szczególną motoryczną rolę odegrały państwa socja-list., które w ONZ najpierw same, a następnie z państwami Trzeciego Świata inicjowały opracowanie i uchwalenie pod egidą ONZ tak istotnych dla rozwoju p.m. układów, jak Konwencję o ludobójstwie 1948, Konwencję o zakazie dyskryminacji rasowej 1965, pakty praw człowieka 1966, konwencje i traktaty dot. ograniczenia zbrojeń: Traktat o Antarktydzie 1959, Traktat o zakazie prób z bronią jądr. w powietrzu, przestrzeni kosmicznej i pod wodą 1963. Traktat o nierozprze- strzenianiu broni jądr. 1968 i in. Wielkim osiągnięciem ONZ było, iż Zgr. Og. NZ w wykonaniu swych rezolucji: 1815/XVII z 18X111962; 1966/XVHI z 16X111963; 2103/XX z 20X11 1965; 2181/XXI z 12X111966; 2327/XXII z 18 XII 1967; 2463/XXIII z 20 XII 1968; oraz 2533/XXIV z 8X111969 o potrzebie rozwoju i modyfikacji zasad p.m., dot. przyjaznych stosunków i współpracy między państwami, uchwaliło 24X1972 Rez. 2625/XXVII, opracowaną przez Kom. Specjalny w Genewie 30111-1 V 1970 ,-» Deklarację Zasad Prawa Międzynar., dot. przy- jaznych stosunków i współpracy między państwami, zgodnie z Kartą NZ. W ostatnim okresie szczególnego znaczenia nabrały org. międzynar. zarówno uniwersalne jak i regionalne, wykonujące liczne funkcje w obrocie międzynar. na skutek przyznania im wielu uprawnień, z których korzystały do niedawna wyłącznie państwa (m.in. prawo zawierania umów międzynar.). Osobny rozdział stanowi w 2 pół. XX w. kodyfikacja regionalna p.m. związana z procesami integracyjnymi w Europie socjalist., w Europie Zach., w Afryce i w Ameryce Lać., gdzie istnieją tradycje kongresów prawniczych lat 1877, 1883, 1888, oraz Międzynar. Konferencji Amer. 1889-1948. ONZ prowadzi szczegółową dokumentację rozwoju p.m. w wielu publikacjach, jak UN Legisla-tive Series, UN Treaty Series, Yearbook of Int. Law Commission, Reports of Int. Arbitra! Awards i in. Pomocniczym wydawnictwem jest Cumula-tive Index of the UN Series. Ułatwiają one wy- 2880 Prawo międzynar. admin. 726 konywanie zadań upowszechniania p.m., jakie otrzymał decyzją Zgr. NZ, Rez. 1968/XVIII, powołany 1968 do życia Specjalny Kom. d/s Pomocy Technicznej w Popieraniu Nauczania, Upowszechniania i Szerokiego Stosowania P.M., Spe-cial Committee on Technical Assistance to Pro-mote the Teaching, Study, Dissemination and Wi-der Appreciation of Int. Law—Comite special d'assistance technique pour favoriser 1'enseigne-ment, 1'etude, la diffusion et une comprehension plus large du droit int. Równocześnie Zgr. Og. NZ poleciło Kom. prowadzenie świat, rejestru ekspertów i wykładowców p.m., Register of Ex-perts and Scholars in Int. Law—Registre d'ex-perts et de specialistes du droit int. Główne organizacje i instytucje międzyrząd. i pozarządowe poświęcone rozwojowi i kodyfikacji p.m. są następujące: Instytut Prawa Międzynar., Institut de Droit Int., żal. 11 IX 1873 w Gandawie, z zadaniem rozwijania i kodyfikowania p.m. Łączy ok. 120 uczonych, wybieranych z różnych państw. Siedziba Sekretariatu — Bruksela. Publ.: Annuaire oraz opracowania, jak np.: R. Alberitz Tuhteau Generał... 1873-1914, Paris 1919; H. Wchbcrg Resotulions de finstitut 18S3-1956, Bałeś 1957. Instytut Ibero-amer. P.M., Hispano-Luso-American Institut of Int. Law — Instituto Hispano-Luso-Amcricano de Dere-cho Int., żal. 1951 z zadaniem rozwijania p.m. w duchu „szkoły hiszpańskiej"; łączy uczonych Ameryki Lać., Hiszpanii, Filipin i Portugalii. Siedziba: Madryt. Publ. Anuwio. Mifdzyamer. Inst. Badań Prawnych Międzynar., Intcr-Ame-rican Reaearch Institul ot Int. Law — Instituto Interamerica-no de Estudios Juridicos Int., za). 1964 w Bogocie z zadaniem prowadzenia badań prawnych systemu międzyamer. oraz ujednolicenia nauki p.m. na kontynencie amer. Siedziba: Waszyngton. Publ. różne studia, Międzynar. Federacja Prawa Eur., Int. Federation for Eurb-pean Law, żal. 1961, z zadaniem ujednolicenia prawa państw EWG. Łączy krajowe stów. państw EWG. Siedziba: Bruksela. Międzynar. Inst. Prawa Kosmicznego, Institul Int. du Droit Spatial — Int. Institutc of Space-Law. zat. 1960 przez Miedzy-nar. Federację Astronautyczną; łączy uczonych z różnych krajów. Siedziba: Paryż. Międzynar. Kom. Morski, Int. Maritimc Committee, IMC, zat. 1897 w Brukseli, z zadaniem ujednolicania p.m. Łączy Stowarzyszenia krajowe, m.in. Polski. Siedziba: Antwerpia. Publ. Bulletln of IMC. Stów. Prawa Międzynar., Int. Law Assoc., ILA, zał. 1873 w Brukseli p.n. (do 1895) Assoc. for the Reform and Codifica-tion ot Ihe Law of Nations. Stalin zmodyfikowany 1895, 1950 i 1958. Członkowie z kilkudziesięciu krajów, m.in. z Polski. Posiada statut doradczy (B) ECOSOC i UNESCO. Inicjator pierwszych prac kodyfikacyjnych p.m. Struktura: Konferencja co 2 lata. Rada Wykonawcza i Komisje. Siedziba: Londyn. 30 VIII-! IX 1973 w Brukseli odbyta się sesja Int. Law Assoc. z okazji stulecia tej organizacji. Publ.: ILA Reports oraz opracowania jak np.: Transaftlons of the ILA ISSJ-1924, London 1925 oraz The ILA. tts Oblects, Ori-gin and Work, London 1948. Osobną niemałą rolę w rozwoju p.m. odgrywają krajowe towarzystwa nauk prawnych, inicjujące we 'współpracy międzynar. z innymi prawniczymi stów. nar. i międzynar. prace rozwojowe lub kodyfikacyjne. W prawie mor. byty to instytucje mor. mocarstw; w antykolonialnym, antyrasistow-skim i antywojennym prawie instytucje państw socjalist. Instytut Nauk Prawnych PAN w Warszawie publ. Przegląd ustawodawstwa i czasopism prawniczych socjalist. krajów Europy oraz Przegląd •wybranych czasopism prawniczych krajów zachodnich oraz Polska Bibliografię-Prawniczą (w 1973 ukazał się tom za 1965-69), a także -*• Potish Yearbook of Int. Law. Poniżej z ogromnej literatury świat., dot. p.m. bibliografia selektywna, zwracająca uwagę na niektóre pozycje, w większości posiadające b. szcze- gółowe bibliografie. A. BELLO Principios de Derecho Int. Santiago 1844; H. WHE-ATON A History of {hę Law of Nations, London 1855; C. CALYO Diclloanaire de Droit int. Pubtic et Priye, Paris 1885. J. B. MOORE A Digest of Int. Law, London 1906; L. OPPENHEIM Int. Law. London 1906; A. ALVAKEZ La Co-dificalion du Droit Int. Paris 1912; K. STRUPP WSrlerbuch des Volkerrevhts und Diplomalie, Berlin 1924-1929; H. LAU-TERPACHT The Function ot Law in the l ni. Conimunity, London 1933; J. SPIROPOULUS Traite Theoriąue et Practiaue du Droit Int. Public, Paris 1933; A. ALVAREZ Expos{ de motlfs et declaralions des grandes principes du droit int., Paris 1938; L. A. POMSTA COSTA Muniiiil de Direito Inl. PubUco. Roma 1943; C. C. HYDE Int. Law Chiefly as tnterpreted and Aplied by Ihe United Slates, Boston 1945; W. N. DURUIŁNIEWSKU, S. B. KRYLÓW Miełdunar. prawo, Moskwa 1947; L. EHRLICH Prawo Narodów. Kraków 1947. wyd. IV, 1968; P. C. JESSUP A Modem Law of Nations. N. York 1948; M. SIBERT Traitt de Droit tnt. Piihtic, Paris 1951; M. J. SIERPA Tratado de Derecho Int. Pahtico, Mexico 1951; J. KOLASA Prawo Narodów w Szkotach polskich wieku Oświecenia, Warszawa 1954; W. I. LISOWSKI! Mieidunar. prawo, Moskwa 1957; D. B. LEWIN Osnownyje problemy sowrlemiennogo mieidunarod-nogo prawa. Moskwa 1958; L. A. MODZURJAN Subjekty miet-dunarodnogo prawa, Moskwa 1958; M. LACHS Umowy wielostronne, Warszawa 1958; C. SEPULVEDA Curso de Derecho Inl. Publico. Mexico 1960; Q. WRIOHT Inl. Law and the UN, N. York 1960; Diclionnaire de la Terminologie de Droit Int., Paris 1960; K. STRUPP, H. J. SCHLOCHAUER WSrterbuch des Yoikerrechts. Berlin 1960-1962; A. KLAFKOWSKI Prawo mię-dtynar. puhllcine, Warszawa 1964, wyd. IV, 1972; Sowrie-mtennoje mieidunar. prawo, red.: W. K. Sobakia, Moskwa 1964; F. l. KOZEWNIKOW Kurs mieidunar. prawa, Moskwa 1966; Manuał of Pubtic Inl. Law. Edit: M. Sorensen, London 1968; O. l. TUNKIN Zagadnienia teorii miedtynar. prawa. Warszawa 1964; W. M. CZCIIIKWADZE Kurs mieidunar. prawa w szesti tomach..., Moskwa 1967-1971; J. H. W. VER-ZIJL Inl, Law In historical perspeclive, Vol. 4, Leyden 1968-1971; H. BOKOR-Szuio New Stałeś and Int. Law, Budapest 1970; A. GÓKBIEL Instytucje prawa miedzynar., Katowice 1972; K. WIILFKE Rozwój t kodyfikacja prawa miedsynar. Wybrane zagadnienia t polityki ONZ. Wrocław 1972; J. A. COHEN. H. CHIN People's China and Int. Law. A Document-ary Sludy. Princeton 1974, t. 1-2, s. 950+895. • 2880 PRAWO MIĘDZYNARODOWE ADMINISTRACYJNE (ang. Intemational Administrative Law, franc. Droit administratif international, hiszp. Derecho administrativo internacional, roś. Mieżdunarodnoje administratiwnoje prawo) niejednolite prawo regulujące adm. problemy: a) or- ganizacji międzynar., b) terytoriów zinternacjo-nalizowanych, c) korporacji ponadnarodowych. A. R. MIRABELLI II diriilo lut. admintsiratiyo, Roma 1939; M. J. SCHLUCHAUER Inl. Verwattungsrecht, Berlin W, 1955. • 2881 PRAWO MIĘDZYNARODOWE AMERYKAŃSKIE (ang. American International Law, franc. Droit international amćricain, hiszp. Derecho Internacional Americano, roś. Amierikanskoje mież-dunarodnoje prawo), pojęcie sporne, lansowane przez część uczonych amer. przed i po I wojnie świat.; odrzucane przez innych, nie przyjęte w ONZ. „W rzeczywistości—twierdzi meksykański uczony M. J. Sierra—nic nie usprawiedliwia istnienia m.p.a., jako niezależnej gałęzi prawa mię- dzynarodowego". A. ALVAREZ /•< Droit Im. Americain, Paris 1910; C. SANCHEZ Y SANCHEZ Derecho Inl. Puhlico Americano, Ciudad Trujillo 1943; J. M. YEPPES AIriandro Atwrei—rrraiciir du Drott Int. Americain. Paris 1936; M. J. SIERPA Derecho Inl. Publico, Mexico 1963. s. 69-70; M. A. OOMEZ DE LA TORRE Derecho Conslilucionat tnteramericano, Vol. 2, Quito 1964. • 2882 PRAWO MIĘDZYNARODOWE ATOMOWE (ang. International Nuclear Law, franc. Droit Nucićaire international. hiszp. Derecho Nuclear m Prawo międzynar. komunikacyjne 2886 (ntemacidnal, roś. Mieżdunarodnoje atomnoje prawo), wielostronne umowy dot. energii jądr. Opracowywane i zawierane pod egidą ONZ. M.P.a. rozwija się w trzech kierunkach: l) zakazu prób z broniami atom. i zakazu calkowitego tych broni; 2) ustalenia bezpiecznych form pokojowego wykorzystania energii jądr. i rozwinięcia form współpracy międzynar. potrzebnych dla tego celu; 3) odpowiedzialności cyw. za szkody wyrzą- dzone przez energię atom. Wielostronne umowy zainicjowała Deklaracja rządów USA. W. Brytanii i Kanady 1945. W 1953 podp. została Kon- wencja o Eur. Organizacji Badań Nuklearnych, CERN; 1956—statut Zjednoczonego Inst. Badań Nuklearnych, w Dubnej oraz statut IAEA; 1959 — układ o powołaniu Euratomu oraz wiele umów specjalistycznych; 1963—Konwencja Wiedeńska o odpowiedzialności cyw. za szkody nuklearne oraz 1964 Protokoły dodatkowe. Częściowo w zakres m.p.a. wchodzi -* prawo kosmiczne międzynar., zakazujące umieszczania broni nuklearnych w kosmosie. Zob. też IAEA. UEA Mniiilweral Afireements, Viena 1959, ». 268; IAEA. Civil Linhility lor Nuclear Damase, Viena 1964. s. 522; IAEA hit. Convenlions on Civil Ltahility for Nuclear Damage, Viena 196f>. s. 250; IAEA Nuclear LIM lor Dewlopins Woild. Viena 1969, s. 329; The Law and Practices of the IAEA, Viena 1970, a. 1180; IAEA Safeguards Techniaues, vol, 2, Viena 1970, a. 614 i 502; IAEA Insurance for Nuctear tnstal-hlions, Viena 1970, s. 180; Agreements Registered with IAEA, Viena 1971, l. 142. • 2883 PRAWO MIĘDZYNARODOWE CELNE (ang. Customs International Law, franc. Droit dou-anier international, hiszp. Derecho intemacional aduanero, roś. Mieżdunarodnoje tamożennoje prawo), termin międzynar.—celne konwencje wielostronne, powstałe 1890 łącznie z zasadami prawa międzynar. dot. suwerenności państw; w praktyce m.p.c. stosowano dużo wcześniej w mię-dzypaństw. umowach bilateralnych dot. ceł, tj. od pierwszej takiej umowy zawartej przez Holandię ze Szwecją 12X1697, w której państwa te gwarantowały sobie nawzajem ->• klauzulę najwyższego uprzywilejowania, a także od zawartego między W. Brytanią i Portugalią 27X111703 u-kladu gosp. o wzajemnych ->• preferencjach, zw. od nazwiska bryt. ambasadora w Lizbonie— Johna Methuena—jego imieniem (Methucn Tre-aty 1703); również w Traktacie Pokoju podp. w Utrechcie 1713 znalazły się zasady klauzuli największego uprzywilejowania, podobne do tych, które zdefiniowal Gen. Układ w sprawie Cel i Handlu, ->• GATT. Osobną częścią m.p.c. są układy powołujące do życia unie celne. O. UDINA II dlrino int. Iribulario. Roma 1949; M. ARETIEN A la Rerherche du Droit tnt. Fiscal Commun, Paris 1955." • 2884 PRAWO MIĘDZYNARODOWE HANDLOWE (ang. International Law of Commerce, franc. Droit international du commerce, hiszp. Derecho mer-cantii intemacional, roś. Mieżdunarodnoje kom-mierczeskoje prawo), przedmiot prac kodyfikacyjnych ONZ. Zgr. Og. NZ 17X11 1966 z inicjatywy Węgier jednomyślnie uchwaliło Rez. 2205/XXI, powołującą do życia Komisję ONZ d/s m.p.h., UN Commission of Int. Trade Law, UNCTTRAL •Commission des Nations Unieś pour 1e droit comercial int., CNUDCI, z zadaniem stopniowego „harmonizowania i ujednolicania" tegoż prawa, w którym zawartych być winno „szereg norm, jakie rządzą w stosunkach handlowych o charakterze prawa prywatnego ustanowionego w różnych krajach". Komisja została utworzona z przedstawicieli 29 państw, wyznaczonych przez Zgromadzenie na okres 6 lat, w tym 7 z Afryki, 5 z Azji, 4 z Europy socjalist., 5 z Ameryki Lać. i 8 z Europy Zach. i innych państw. Komisja rozpoczęła swe prace w styczniu 1968, koncentrując się w pierwszej fazie na czterech problemach: 1) Międzynar. sprzedał towarów, w związku z koniecznością rewizji haskich konwencji w tym zakresie, 1964, które nic weszły w życie ze względu na zastrzeżenia wielu krajów. Przygotowano nowi) wersje konwencji o przedawnieniu w międzynar. sprzedaż" towarów. Równocześnie w dziedzinie uniformizacji zwyczajów i praktyki -» sprzedaży międzynar. UNCITRAL podjął prace koordynacyjne z regionalnymi Komisjami Gospodarczymi ONZ i Międzynar. Izba Handlu Zagr. 2) Rozliczenia międtynar. (— rozliczenia wielusironne), w związku z potrzeba zbliżenia dwu gl. Świat, systemów prawa wekslowego i czekowego: systemu konwencji genewskich o ••• wekslach 1930 i o -*• czekach 1971 z systemem anglosaskim. Komisja pracuje też nad stworzeniem nowego jednolitego typu papieru wartościowego, stosowanego wyłącznie w obrocie międzynar. 3) Międzynar. —• arbitraż handlowy. Komisja uznając w praktyce wartość sprawdzoną nowojorskiej konwencji o uznawaniu i wykonywaniu zagr. orzeczeń arbitrażowych, 1958, oraz cur. o międtynar. arbitrażu handl. 1961, wypowiedziała się za maks. rozsnerzeniem kręgu państw uczestniczących w Konwencji. 4) Międzynar. ustawodawstwo żeglugowe statków handl. Komisja zainicjowała prace kodyfikacyjne. O pracach kumisji informuje genewski dwumiesięcznik lournal ol Wortd Tradt Law. V. A. S. MUHAMMED The Legat Framework of Worid Trade, London 1958; C. N. SriiMilTHOFi' The Unifh-atlon of the Law of Int. Trade, Stockholm 1964; ). JAKUBOWSKI Umowy sprzedały w handlu międzynar. Metody t formy regulacji, Warszawa 19<>(<; t/N Monihiy Chronicie. Febr. 1966. AprB 1967. Nov. 1967. March 1968; O. C. GIŁES Uniform Com-merciat Law. Ań Essay on Int. Conveniiam, in National Colirn, Leyden 1910. s. 200; Polska-handel-ONZ, w Prawo t tycie, grudzień 1970; M. M. Bor.usŁAWSKll Pr• cuius solum... w formule „każde mocarstwo posiada pełną i wyłączną suwerenność nad przestrzenią swego terytorium", zawartą w Paryskiej Konwencji Lotniczej z 13X1919. Była to pierwsza próba generalnego ustalenia lotn. norm i zasad międzynar., toteż konwencję tę można uważać za kolebkę m.p.l. Na jej wzór została podp. l XI 1926 w Madrycie konwencja ibero-amer. o żegludze powietrznej. Convención Ibero-americana sobre Na-yegación Aerea, przez Hiszpanię. Kostarykę, Meksyk, Paragwaj i Dominikanę. Odrębny charakter miała Konwencja Żeglugi Handlowej. Convención sobre Aviación Comercial, podp. 20 II 1928 przez 11 państw latynoamer. w czasie VI Międzynar. Amer. Konferencji w Hawanie; powstała ona mimo opozycji USA i miała na celu obronę państw Ameryki Lać. przed nieograniczoną dotąd ekspansją linii lotn. USA na zach. półkuli. Dużym osiągnięciem była natomiast Warszawska Konwencja Lotnicza z 12 X 1929 o międzynar. transporcie statkami powietrznymi, przygotowana przez .CINA, a także konferencja w Hadze, gdzie 12 IV 1933 podp. została tzw. Haska Konwencja Lotnicza, dot. warunków sanitarnych żeglugi powietrznej. Convention int. sanitaire de la navigation aeriene, zastąpione Waszyngtońską z 15X111944; z kolei konferencja w Rzymie, gdzie 29 V 1933 podp. zostały tzw. Rzymskie Konwencje Lotnicze 1933, o zajęciu zabezpieczającym statków po- wietrznych oraz w sprawie ujednostajnienia niektórych przepisów dot. szkód wyrządzonych na powierzchni Ziemi osobom trzecim przez statki powietrzne; ta ostatnia uzupełniona Brukselskim f; Protokołem z 30 IX 1938. Ostatnią Konwencją o-kresu międzywojennego była podp. 291X1938 w Brukseli Konwencja w sprawie pomocy i ratowania na morzu w stosunku do statków powietrznych lub ze strony statków powietrznych, która jednak z powodu braku ratyfikacji nie weszła w życie. Z Konwencji tych obowiązują dotychczas: Warszawska, która została zmodyfikowana trzykrotnie 27 V 1947, 7 VI 1954 i 21 V 1961, Haska oraz Rzymskie, zmodyfikowane 281X1955. W latach 1926-46 pod egidą LN działał na rzecz rozwoju m.p.l. Międzynar. Techniczny Kom. Ekspertów Prawodawstwa Lotniczego, CITEJA, którego funkcje przejął od maja 1947 Kom. Prawny wyspecjal. org. ONZ -> ICAO. W czasie II wojny świat. USA i W. Brytania rozpoczęły 1943 pertraktacje w Londynie i Waszyngtonie nad przygotowaniem nowej międzynar. konwencji lotn., w miejsce Paryskiej 1919, przy czym Stany Zjedn. dążyły wyraźnie do internacjonaliza- . cji dróg powietrznych, w związku z możliwościami międzykontynent. transportu lotn. jakie otworzyła wojna; planując zatem wykorzystanie po wojnie transportowych samolotów wojsk, przez swe świat, linie lotnictwa cyw. Rząd USA 11 IX 1944 wystosował zaproszenie na Międzynar. Konferencję Lotnictwa Cywilnego, Int. Civil Aviation Conference do Chicago; odbyła się ona l XI-7X111944 z udziałem 54 państw, m.in. Polski, lecz przy absencji ZSRR, który odmówił udziału wobec zaproszenia z państw neutralnych poza Szwajcarią również fasżyst. Hiszpanii i Portugalii. Na Konferencji starły się odmienne interpretacje przede wszystkim USA i W. Brytanii, lecz także i innych 'państw eur. i latynoskich. Stany Zjedn. dążyły do przeforsowania klauzuli o „przywileju przyjaznego przelotu uznanego przez narody", „the privilage of friendly passage accorded by Nations", która de facto otworzyłaby przestrzenie powietrzne świata mocarstwom lotn., mającym środki na okoloziemskie sieci linii lotn., a więc 1944 przede wszystkim Stanom Zjedn. Również Francja wystąpiła przeciw USA. W wyniku kompromisu uchwalono i włączono do aktu końcowego cztery układy: 1) układ tymczasowy o międzynar. lotnictwie cyw., który pozwolił na uruchomienie już 15 VIII 1945 Prowizorycznej Organizacji Lotnictwa Cywilnego, na ponad 2 lata przed ICAO; 2) konwencja o międzynar. lotnictwie cyw., zw. Chicagoską Konwencją Lotniczą 1944, która zastąpiła Paryską 1919 i Hawańską 1928; 3> układ o tranzycie międzynar. służb powietrznych; 4) układ o międzynar. transporcie powietrznym. Dalsze konwencje zostały zawarte w latach 1948-71: Genewska Konwencja Lotnicza 1948, o międzynar. uznaniu praw na statku powietrznym, podp. 19 VI 1948, Rzymska Konwencja z 1933 została zastąpiona 1952 nowa Konwencja dot. szkód wyrządzonych na powierzchni 7icmi osobom trzecim przez ohce stniki powietrzne. Na Konferencji w Hadze 1955 przyjęto Haski Protokół 1955 oraz zalecono o-pracowanie problemu czarterowania najmu i eksploatacji statków powietrznych, co zostało zrealizowane przez Guadala-jarską Konwencje Lotniczą 1961; a także zbadanie możliwos- Prawo międzynar. morskie 2888 d unifikacji międzynar. prywatnego prawa lotn. i regulowania ' fldnoSnych sporów międzynar. Na Konferencji w Tokio, 14 X : 1963, przyjęta została konwencja o przestępstwach i niektórych innych czynach dokonanych na pokładach statków powietrznych, która w związku z narosłym w dekadzie 1961-70 problemem -*• piractwa powietrznego, okazała się nie-wystarczająca i została zastąpiona Haską Konwencją o zwal-oaniu bezprawnego zawładnięcia statkami powietrznymi z 16X11 1970. Pierwszym aktem nowej dekady jest Owatemal-(ki Protokół Lotniczy z 8 III 1971 w sprawie dalszej rewizji i Warszawskiej Konwencji 1929 i Haskiego Protokołu 1955. Poza tym w latach 1956-71 zawarto wiele regionalnych u-kładów lotn., związanych z procesami integracyjnymi, począwszy od układu paryskiego z 30 IV 1956 dot. nieregularnych przewozów lotn. w ramach EWG. Z pojawieniem się pierwszego Sputnika, 4X1957, obok m.p.l. powstaje —>• prawo kosmiczne międzynarodowe. Niektóre czasopisma poświęcone prawu lotn.: Revue Francaise de Drott Aerien. II Diritto Aereo, lournal ol Air Law and Commerce, Zeitschrift fllr Luftrechł und Weltraumrechtsfra-len. Polska między wojnami należała do Paryskiej i Warszawskiej Konwencji oraz Haskiej Sanitarnej 1933 i Rzymskiej 1933. Poza tym miała umowy bilateralne lotn. z Austrią 1925, Bułgarią 1931, Czechosłowacją 1926, Danią 1929, Finlandią 1938, Francją 1921 i 1930, Grecją 1931 i 1936, Holandią 1925, Łotwą 1938, Niemcami 1929 i 1937, Rumunią 1930 i 1931, Szwecją 1925, Węgrami 1931 i W. Brytanią 1924. Po II wojnie świat. Polska uczestniczy w Chicagoskiej Konwencji 1944, w Haskim Protokole 1955, w Gua-dalajarskiej Konwencji 1961 oraz Haskiej Konwencji 1971. Konwencja Chicagoska o międzynar. lotnictwie cyw. 1944: Dz.U. 1950, póz. 212, 214. Poprawki Montrcalskie 1954 i 1961: Dz.U. 1963, póz. 137, 138; Poprawki Montrealskie 1947; Dt.U. 1969, póz. 210, 211. Układ chicagoski o tranzycie międzynar. służb powietrznych 1944; Dt.U. 1959. póz. 213*214. Konwencja Warszawska 1929: Dz.U. 1932. póz. 49, 50 oraz Dt.U. 1934, póz. 737. Konwencja Guadalajarska 1961.: Dz.U. 1965, póz. 167, 168. Konwencja Rzymska dot. ujęcia zabezpieczającego statków powietrznych 1933: Dt.U. 1937, póz. 254, 540, 541. Haska zmiana 1955: Dt.U. 1963, póz. 189, 190). Poza tym Polska posiada bilateralne umowy lotn. z kilkudziesięcioma państwami. Rozwojem prawa lotn. w Polsce zajmował się przed wojną, zał. 1937, Inst. Prawa Lotniczego i Zagadnień Gospodarczych Lotnictwa, którego funkcje przejął Zakład Prawa Lotniczego Uniwersytetu Warszaw- skiego. Polskie ustawodawstwo lotn. międzywojenne i powojenne zostało skodyfikowane Ustawą o Prawie Lotniczym z 31X1962, która w art. 15 stwierdza, iż „przepisy prawa lotniczego nie naruszają umów międzynar. obowiązujących Polskę w zakresie, lotnictwa cywilnego". L. BABIŃSKI Drogi i kierunki współczesnego prawa lotnicze-SO, Warszawa 1930; ll-e Conference Int. de Droit Prlve Aerien 1929, Varsovie 1930; J. W. GARBER Int. Regulatlon ol Air Warfare, w: Air Law Revlew No. 3, 1932; A. AMBRO-SINI Corso de Diritto Aeronautico, t. 2, Roma 1933; T. KA-LEWSKI Prawo lotnicze w zarysie, cz. I Międzynar. prawo lotnicze. Lwów 1935; J. KROELL Droit int. aerien, Vol. n Paris 1936; D. GOEDHUIS Air law In the Makina, Hague 1938; M. LEMOINE Trolle de Droit Aerien, Paris 1947: P. CHAU-VEAU Droil Aerien, Paris 1951; N. SHAWCROSS-BEAUMONT On Air l.aw, London 1952; M. DE GOFF Manuel de Droit Aerien (Droit Pubtic), Paris 1954; ICAO Conference Im. de Droil Prive Aerien, La Haye, Seplembre 1955, ICAO Doc. 7686 — LC 140. 1956; A. MEYER Inl. Liiltfnhnabkommen, Bd. 3, Berlin 1953-1957; E. PEPIN L'enseif!nemenl du drolt aerien dnns le Monde, Montreal 1958; H. A. WASSENBERGH Posl-War Inl. Civil Aviatlon Poticy and the Law at the Air, Hague 1962; C. BEREZOWSKI Prawo międzynar. lotnicze. Warszawa 1964; N. MATEOSCO MATTE Denx Frontiers lnvi-sible: De la Mer Territorial a, 1'Air „Territorial". Paris 1965; H. A. WASSENBERGH Aspects of air law and dvii air policy in the sevenlies. Amsterdam 1970. 8. 179; M. ŻfLICZ Międzynar. obrót lotniczy. Zagadnienia ekonomiczno-prawne. Warszawa 1972, s. 311; W. P. HEERE Int. Bibtiosraphy of Air Law 1900-1971. Leyden 1972, .8. 595. • 2888 PRAWO MIĘDZYNARODOWE MORSKIE (ang. International Law of the Sea, franc. Droit international maritime, hiszp. Derecho maritimo internacional, roś. Mieżdunarodnoje morskoje prawo), przedmiot kodyfikacji prywatnych w XIX i XX w.. Konferencji Haskich 1899 i 1907, LN oraz KPM ONZ. Pierwszą Konwencją międzynar. była Deklaracja Paryska, 1856, zakazująca -»• piractwa morskiego i ustalająca zasady prowadzenia „skutecznej blokady" oraz zaboru własności prywatnej. Pierwsze prace kodyfikacyjne podjęły dwa prywatne stowarzyszenia nauk.: Inst. Prawa Międzynar., Institut de Droit Int., IDI, w Paryżu i Międzynar. Stów. Prawa, Int. Law Assoc., ILA: 1879 IDI na sesji w Brukseli o ochronie kabli podmorskich. 1883 ILA na sesji w Mediolanie o zderzeniu na morzu. 1894 IDI na sesji w Paryżu o stanie prawnym morza terytorialnego. 1895 ILA na sesji w Brukseli ditto w IDI w 1894. 1896 IDI na sesji w Wenecji o przynależności państw, statków. 1898 IDI na sesji w Hadze o sytuacji prawnej 8tatków i ich załóg w obcych portach. 1924 ILA na sesji w Sztokholmie o zasadach jurysdykcji na morzu terytorialnym, na morzu otwartym, w cieśninach i kanałach. 1926 ILA na sesji w Wiedniu o sytuacji prawnej statków w portach. 1927 IDI na sesji w Lozannie o stanie prawnym morza terytorialnego. 1928 IDI na sesji w Sztokholmie, ditto co w 1898 i w 1927. 1934 IDI na sesji w Paryżu utworzenie Międzynar. Biura d/s Wód, Office Int. des Eaux. 1937 IDI na sesji w Luksemburgu o ochronie biol. zasobów morza. 1954 ILA na sesji w Edynburgu o stanie prawnym dna oceanów i podziemia morskiego. 1957 IDI na sesji w Amsterdamie o różnicach między stanem prawnym morza terytorialnego i wód wewnętrznych. Poza tym regionalne prace kodyfikacyjne prowadziły Konferencje Międzynar. Amer. Pod egidą LN została uchwalona Deklaracja Barcelońska 1921 oraz konwencja i statut genewski o ustroju międzynar. portów mor. 1923. Powołany do życia 1924 Kom. Ekspertów LN d/s kodyfikacji prawa międzynar. rozpoczął prace wstępne nad problemami: morza terytorialnego, wykorzystywania biol. zasobów morza, stanu prawnego statków państw, używanych do celów handl., zwalczania piractwa. Na kodyfikacyjnej konferencji w Hadze, 13 III-12IV 1930, przy udziale 47 państw i ZSRR jako obserwatora, rozpatrywano szerokości morza terytorialnego, jego granice i stan prawny, lecz nie osiągnięto porozumienia. W 1931 zawarto pod egidą LN konwencję o ochronie wielorybów. W ONZ Komisja Prawa Międzynar. w latach 1949-56 na VIII sesjach przygotowała materiały kodyfikacyjne dot. morza terytorialnego, morza otwartego, szelfu kontynent, i in. problemów na Międzynar. Konferencję Kodyfikacyjną M.P.M. zwołaną zgodnie z Rez. 1105/XI z 21 II 1957 Zgr. Og. NZ w Genewie w okresie 2411-27 IV 1958, przy udziale 86 państw członkowskich ONZ i organizacji wyspecjal. Konferencję poprzedzi- ła genewska narada 12 państw (nie mających dostępu do morza): Afganistan, Austria, Białoruś. SRR, Boliwia, Czechosłowacja, Laos, Luksem- burg, Nepal, San Marino, Szwajcaria, Watykan i Węgry, 10-14 II 1972, która przedłożyła Konferencji problem wolnego dostępu do morza 2889 Prawo międzynar. podatkowe 730 państw nie mających wybrzeży (uwzględniony w art. 3 I Konwencji Genewskiej o morzu otwartym). Na Konferencji starty się b. mocno poglądy tradycyjne mocarstw zach., reprezentujących swe własne prawa zwyczajowe, z poglądami postępowymi państw socjalist. i Trzeciego Świata, tych ostatnich protestujących ostro przeciwko narzucaniu im „prawa międzynar. o zgniłych korzeniach". Delegacja ZSRR wysunęła postulat, aby: „przy opracowywaniu i kodyfikowaniu norm międzynar. prawa morza uwzględniane byty interesy wszystkich państw, bez względu na ich wielkość, bez względu na to czy mają wybrzeże morskie, bez względu na to czy są dawne, czy nowo powstałe". Konferencja zakończyła się uchwaleniem czterech Konwencji Genewskich o prawie mor.: I o morzu terytorialnym i mor. pasie przyległym, II o morzu otwartym, III o rybołówstwie i ochronie biol. zasobów morza pełnego, IV o szelfie kontynent. Poza tym Konferencja przyjęła protokół fakultatywny o obowiązkowym rozstrzyganiu sporów oraz rezolucje w sprawie: l) prób nuklearnych na morzu pełnym; 2) zanieczyszczania morza pełnego materiałami promieniotwórczymi; 3) ochrony zasobów ryb; 4) współpracy w zakresie środków ochrony; 5) stosowania humanitarnych sposobów uśmiercania fauny mor.; 6) rybołówstwa przybrzeżnego; 7) stanu prawnego' wód historycznych. II Konferencja Genewska odbyta się 16 III-27 IV 1960 i debatowała nad sprawą szer. wód terytorialnych i stref rybołówstwa przybrzeżnego; tranzytu przez cieśniny, prawem kontroli okrętów wojennych na morzu terytorialnym oraz lotami samolotów nad tym morzem. W żadnej z tych spraw nie osiągnięto porozumienia. III Konferencja p.n. Świat. Konferencja M.P.M., odbyta się w VIII 1974 w Caracas, gdzie rozpatrywała projekty nowego międzynar. kodeksu morskiego. Nie osiągnięto jednak porozumienia wobec rozbieżnych opinii co do szer. pasa Wód terytorialnych, „ekonomicznej strefy rybołów- stwa" oraz eksploatacji zasobów mórz i oceanów uważanych przez państwa Trzeciego Świata za „stanowiące własność powszechną", co oznacza że winien być zagwarantowany „pełny udział w zyskach z eksploatacji" wszystkich narodom. Org. międzynar. zarej. w ONZ, biorące udział w pracach kodyfikacyjnych m.p.m.: Międzynar. Doradcza Organizacja Morska ONZ, -»• IMCO. Konferencja Dyplomatyczna d/s M.P.M., Conference Di-plomatique de Droit Maritime Int., zwoływana przez rząd Belgii do Brukseli od 1905. W latach 1905-70 odbyto się 12 sesji Konferencji. Międzynar. Kom. Morski, Int. Maritime Committee— Comitó Maritime Int., żal. 1897, z siedzibą w Antwerpii, z zadaniem popierania kodyfikacji prawa mor.; .łączy stów. krajowe, m.in. Polski. Stała Komisja dla Eksploatacji i Konserwacji Zasobów Morskich Pd. Pacyfiku, Permanent Commission for the Conser-yation of thc Maritime Resources of thc South Pacific, zał. 1952 umową rządów Chile, .Ekwadoru i Peru. Siedziba Santiago (Chile). Z. SARNA Międzynar. publiczne prawo morskie w czasie po-koju l wolny, cz. I., Kraków 1932; H. OROTIUS Wolność mórz (przekład R. Bicrzanka), Warszawa 1955; L. EHRLICH Suwerenność a morze w prawie międzynar. Warszawa 1961; R. 7.A-ORSKI Konwencie genewskie o prawie Morza. Gdynia 1962; M. McDouGAL, W. T. BURKĘ The Puhtic Order of Ihe Oceans, A Coniemporary Int. Law of the Sen, London 1962; W. Au-GUSTE-RAYNALD Traitf de Droit Maritime Generał, Geneve 1964; J. OSIECKI Rola IMCO w kodyfikacji międzynar. prawa morskiego, w: Sprawy Międzynar. nr 9, 1966; M. I. GŁASSNFR Arce.'! to the Sea for developing Land, locked States, The Hague 1970; Droit maritime lnl„ edit.: J. Que-tlendec, Paris 1971, s. 383; Aktualnyie problemy sowriemien-nogo mleidunar. morskogo prawa, Moskwa 1972, s. 190. • 2889 PRAWO MIĘDZYNARODOWE PODATKOWE I PONADNARODOWE (ang. Interoational and Supra-National Law of Taxation, franc. Droit fiscal international et supranational, hiszp. De-recho fiscal internacional y supranacional, roś. Mieżdunarodnoje i wnienacyonalnoje nalogowoje prawo), przedmioty międzynar. prawa prywatnego i handl., związane z niejednym miejscem działania ekon. osób indywidualnych oraz jednostek prawnych krajowych i międzynar. (-»• korporacje wielonarodowe); m.in. z problemem podwójnego o-podatkowywania w kraju macierzystym i w krajach działania ekon. OECD publ. od 1958 Rap-ports sur 1'elimination des doubles imposition', wyłączone są org. międzynar., korzystając z przywileju niepłacenia nikomu podatków jako instytucje międzyrząd. ale posiadające prawo ściągania podatków w formie składek członkowskich, ustalonych przez swe najwyższe organa (w ONZ przez Zgr. Og. NZ, w myśl art. 17). M. CHRBTIEN A la recherche du droU Int, fiscal commun, Paris 1955; S. F. P. BILLE La soweralnetf fiscale des etats et 1'integratlon tconomiąue Int.. Paris 1958. PRAWO MIĘDZYNARODOWE PORÓWNAWCZE —> Prawo porównawcze. PRAWO MIĘDZYNARODOWE PRACY -»• Prawo pracy. • 2890 PRAWO MIĘDZYNARODOWE PRYWATNE (ang. Private International Law, franc. Droit international prive, hiszp. Derecho internacional privado, roś. Mieżdunarodnoje czastnoje prawo), druga obok prawa międzynar. publ. gl. gałąź prawa międzynar. obejmująca sprawy cyw., które nie są zamknięte w granicach jednego państwa; przedmiot międzynar. obrotu cywilnoprawnego, którego zasady ustalone są w drodze umownej lub zwyczajowej, a ich przestrzeganie przez ^ wszystkich uczestników gwarantuje jego pewność. Org. zarcj. w ONZ: Haska Konferencja Międzynar. Prawa Prywatnego, The Hague Conference on Private Int. Law, żal. 1893 (statut zmodyfikowany 1955), z zadaniem kodyfikowania m.p.p. Siedziba: Haga. Pub).: Acles et Documents. Międzynar. Inst. Ujednolicania Prawa Prywatnego. Int. In-stitute for the Unification of Private Law, UNIDROIT, żal. 1926, org. międzyrząd. kilkudziesięciu państw. Siedziba: Rzym. Publ. Annuaire de UNIDROIT oraz Bulletin Biblio-graphigue. Ustawa PRL „Prawo prywatne międzynar." z 12X11965, która weszła w życie l VII 1966 określa „prawo właściwe dla międzynar. stosunków osobistych i majątkowych w zakresie prawa cyw., rodzimego i opiekuńczego oraz prawa pracy" (Dz.U. 1965, póz. 290); zastąpiła ona Ustawę o prawie właściwym dla stosunków prywatnych międzynar. z 2 VIII 1926 (Dz.U. 1926, póz. 581, DZ..U. 1936, póz. 22). K. PRZYBYŁOWSKI Prawo prywatne międzynar.. Lwów 1935; F. Zon_ Międzynar. prawo prywatne w zarysie, Kraków 1947; L. BABIŃSKI Zagadnienia współczesnego polskiego prawa międzynar. prywatnego. Warszawa 1958, s. 164: A N. MAKAKÓW /nr. Privatrecht und Vnlkerrecht, w: Strupp-Schlochauer WBr- terbuch des Yotkerrechts, Berlin 1960. Bd. 2, s. 129-133; J. SZASZY Private Int. Law In the European Peoples Demo-cracies, Budapcst 1964; Konwencja o międzynar. prawie prywatnym krafów Ameryki Lać. wraz z kodeksem Bnstamen-tego. Warszawa 1965. s. 116; W. LUDWICZAK Międzynar. prawo prywatne. Warszawa 1967; B. WALASZEK, M. SoSNIAK Zarys prawa międzynar. prywatnego. Warszawa 1968, s. 290; W. WIERZBOWSKI Międzynar. obrót prawny w sprawach cywilnych, Warszawa 1971; Sources of int. uniform law. So-urces du droit uniforme Int. Ouellen des int. Einheitsrechts, 731 Prawo morskie 2897 vol. l, edit. K. Zweigert. J. Kropholler, Leyden 1971, s. 1150; B. WALASZEK. M. SOŚNIAK Zarys prawa miedzynarodo-weso prywatnego. wyd. 2, Warszawa 1973. s. 287; M. SOŚNIAK Zasady polskiego prawa mledzynar. prywatnego, Wrocław 1974. • 2B91 PRAWO MIĘDZYNARODOWE PUBLICZNE (ang. International Public Law, franc. Droit in-temational public, hiszp. Dcrecho internacional publico, roś. M ieżdunarodnoje publicznoje prawo), termin międzynar. przyjęty prawie powszechnie dopiero w XX w. (m.in. w Polsce oficjalnie rozporządzeniem Ministerstwa Oświaty z 23 XII 1949) dla -> prawa międzynarodowego. • 2892 PRAWO MIĘDZYNARODOWE REKTYFIKACJI (ang. International Right of Rcctification, franc. Droit international de rectification, hiszp. Derecho internacional de rectificación, roś. M ieżdunarodnoje prawo oczistki), przedmiot konwencji międzynar. opracowanej przez Konferencję Genewską NZ d/s Wolności Informacji, 1948. Zgr. Og. NZ, 13 VI 949, Rez. 277 C/l II zaaprobowało Konwencję o M.P.R., Convention on the liii Right of Rectification, jako część Konwencji o Wolności Informacji, której tekstu nie udato się uzgodnić ostatecznie. Zgromadzenie ,16X11 1952, Rez. 630/VII, postanowiło więc z powrotem oddzielić Konwencję o M.P.R. od Konwencji o Wolności Informacji, uważając, że: „międzynar. pra- wo prostowania dopomoże do zwalczania fałszywych informacji i umacniania pokoju". W praktyce możliwości prostowania fałszywych czy oszczerczych informacji w świat, środkach masowego przekazu okazały się nikłe, a okres zimnej wojny faktycznie je anulował. Konwencja nie weszła w życie. VN Bultetin. l VI 1949, s. 551-552; IW Revtew, l m 1952. «. 10-13. • 2893 PRAWO MIĘDZYNARODOWE RODZINNE (ang. International Famiły Law, franc. Droit de mariage et dworce international, hiszp. Derecho internacional de familia, roś. Mieżdunarodnoje siemiejnoje prawo), część międzynar. prawa prywatnego, obejmująca problematykę kolizyjną w zakresie zawierania małżeństwa, stosunków oso- bistych i majątkowych małżeństwa, unieważnienia małżeństwa i udzielanie rozwodu oraz stosunki prawne między rodzicami i dziećmi, problemy przysposobienia (adoptacji) oraz opieki i kurateli; przedmiot konwencji międzynar. od 12 VI 1902, daty Haskiej Konwencji, dot. uregulowania kolizyj ustawodawstwa w zakresie małżeństwa (Polska uczestniczy od 1929), która wprowadziła m.in. pierwsze niepełne normy międzynar. dla małżeństw zawieranych przez obywateli dwóch różnych państw w państwie trzecim przed konsulem państwa jednego z współmałżonków. Wiele państw uściśliło te narmy w konsularnych umowach bilateralnych, m.in. Polska. Dz.U. 1929, póz. 594; E. WIERZBOWSKI Normy kolizyjne prawa rodzinnego i spadkowego w umowach zawartych miedzy PRL a krajami socjalistycznymi. Prawo rodzinne l spadkowe dir. państw socjalistycznych. Warszawa 1965; M. SOŚNIAK, B. WALASZEK, W. WIERZBOWSKI Międzynar. prawo rodzinne, Wrocław 1969; K. PRZYBYŁOWSKI System polskiego prawa prywatnego międzynar., t. l, Wrocław 1969; Kodeks cywilny t przepisami wykonawczymi i związkowymi. Kodeks rodzinny t opiekuńczy. Prawo prywatne międzynar. wraz z dodatkiem uzupełniającym stan prawny na dzieA 26 X Ml, Warszawa 1973. • 2894 PRAWO MIĘDZYNARODOWE UBEZPIECZENIOWE (ang. International Insurance Law, franc. Droit international des assurances, hiszp. Derecho internacional de seguros, roś. Mieżdunarodnoje strachowoje prawo), część międzynar. prawa prywatnego, przedmiot regionalnych kodyfikacji po- stanowień ubezpieczeniowych i zorganizowanej współpracy międzynar. Kodyfikacje prowadzone były po I wojnie świat, na kontynencie amer. i w Europie Zach. Org. zarcj. w ONZ: Stów. Prawa Ubezpieczeniowego, Int. Assoc. for Insorancc Law, Assoc. Im. de Droit des Assurances, AIDA, żal. 1960, z siedziba w Rzymie; łączy krajowe komitety 41 państw, m.in. Polski; rozwija i ujednolica m.p.u. oraz co 4 lata organizuje Międzynar. Kongresy; I odbyt się w Rzymie 1962, U—w Hamburgu 1966, III — w Paryżu 1970. W stoi. Meksyku odbył sic 1964 I Panamerykański Kongres. Yearbook of Int. Organizattons, 1973. • 2895 PRAWO MIĘDZYNARODOWE WODNE (ang. International Water Law, franc. Droit fluvial international, hiszp. Derecho internacional de aguas, roś. Mieżdunarodnoje wodnoje prawo), gałąź międzynar. prawa publ., obejmująca przyjęte normy prawne dot. wszelkiego rodzaju wykorzystywanych wód, jezior i rzek międzynar., czy międzypaństwowych. Znaczenie tych-norm stale wzrasta w związku z rosnącym deficytem wody niesionej w większości państw świata, problemami przemysł. —> zanieczyszczania rzek i jezior,, międzynar. ochrony regionów zagrożonych powodzia-mi, żeglugi na rzekach i kanałach umiędzynarodowionych oraz rybołówstwa w wodach słodkich. B. WINIARSKI Princtpes generawc du droll flwtal tnt„ w: Re-cueił des Cour de 1'Academie de Droif Int.. nr 45. 1933; ONU Commission economiaue pour 1'Europe, Comite de 1'energie elertriaue. Aspects jwidiąues de 1'amenasement hydro-electriaue des fleuves et des lacs d^interSt commun, Genevc 1950; H. THALMAN Wasserrecht, Int., w. Strupp-Schlochauer Worterbuch des Yoikerrechis. Berlin 1962, Bd. 3, s. 808-811. • 2896 PRAWO MIĘDZYSTANOWE (ang. Interstate Law, franc. Droit fedćral, hiszp. Derecho federa-tivo, roś. Mieższtatnoje prawo), termin między- nar.—prawo prywatne normujące zasady rozwiązywania kolizji między systemami prawnymi obowiązującymi w państwie federalnym; zasady p.m. stosują w kolizjach międzynar. USA, W. Brytania, Meksyk, w mniejszym zakresie ZSRR i Szwajcaria. W Polsce po I wojnie świat., kiedy scalone po rozbiorach terytoria miały różne przepisy cywilnoprawne p.m. zw. prawem między-dzielnicowym. W. LUDWICZAK Międzynar. prawo prywatne. Warszawa 1967, s. 15-18. • 2897 PRAWO MORSKIE (ang. Shipping Law, franc. Droit maritime, hiszp. Derecho maritimo, roś. Morskoje prawo), jedna z gałęzi prawa, przed- miot współpracy międzynar. od 1897, daty żal. istniejącego ciągle Międzynar. Kom. Morskiego, Comite Maritime Int.—Int. Maritime Committee, z zadaniem rozwijania kodyfikacji p.m.; przedmiot konwencji międzynar., opracowanych gł. przez ww. Komitet lub ILO. Początkowo kodyfi- kacja p.m. obejmowała tylko p.m. państw kapi-talist. (amer., brył., franc., skandynawskie i in.); 2898 Prawo narodów 732] od 1929, daty powstania pierwszej socjalist. kodyfikacji (Kodeks Morskiej Żeglugi Handlowej ZSRR) również p.m. państw socjalist. (Pierwsza poi. kodyfikacja p.m. została zakończona 1961). Zawarte dotąd konwencje międzynar. stanowią trzy grupy: l) z dziedziny majątkowego p.m. (cyw.), zw. brukselskimi konwencjami, ponieważ zostały podp. w siedzibie Międzynar. Kom. Morskiego w 1910,1924,1926,1952, 1957, 1961 i 1962 na Konferencjach Dyplomatycznych P.M. w Brukseli, zainicjowanych 1905 przy udziale 13 państw mor., prowadzonych 1961 i 1962 przy udziale ponad 50 państw. 2) z dziedziny prawa pracy na morzu; konwencje opracowane i uchwalone przez Konferencje ILO. 3) z zakresu prawa adm. mor., zawierające także normy -»• prawa międzynar. morskiego, jak np. Barcelońska Konwencja 1921 o banderze statku każdego państwa nie posiadającego dostępu do morza; Konwencje mor. londyńskie; Konwencja z 1930 o -r liniach ładunkowych; konwencja z 12 VI 954 o -> za- nieczyszczaniu wód; ochronie kabli podmor.- i in. W projekcie Konwencji w sprawie badań nauk. oceanu, przedstawionym w N. Jorku 15'IH 1973 przez kraje socjalist., art. l dat definicję badań nauk., a art. 2 ustalił zasadę wolności badań naukowych: ,.Art. I. Badania naukowe oceanu Światowego oznaczają wszelkie badania podstawowe lub stołowane oraz związane z tym prace doświadczalne — prowadzone przez państwa i ich osoby prawne i fizyczne, a także organizacje międzynarodowe — nie mające bezpośrednio na celu eksploatacji przemysłowej, ale prowadzone dla zdobycia wiedzy odnośnie wszelkich aspektów naturalnych procesów i zjawisk zachodzących w środowisku oceanicznym, na dnie morskim i w jego podłożu, niezbędnej dla celów pokojowej działalności państw na rzecz dalszego rozwoju żeglugi i innych form użytkowania morza, a takie użytkowania przestrzeni powietrznej nad oceanem światowym. Art. n. Wszystkie państwa, niezależnie od ich położenia geograficznego, a także organizacje międzynarodowe będą po-riadać prawo swobodnego prowadzenia badań naukowych oceanu światowego na zasadzie równości i bez żadnej dyskryminacji. Pojecie ,,oceanu światowego" używane w niniejszej Konwencji obejmuje cala przestrzeń oceaniczną, dno morskie i jego podłoże, z wyjątkiem wód wewnętrznych i morza terytorialnego oraz dna i podłoża szelfu kontynentalnego." Poza tym w kilkudziesięciu wielostronnych umowach międzynar. zawarte są przepisy związane pośrednio lub bezpośrednio z p.m., podobnie jak w poważnej liczbie umów regionalnych i bilateralnych. Porozumienie o współpracy w dziedzinie nadzoru techn. nad statkami i ich klasyfikacji podp. 15X111961 w Warszawie państwa członkowskie RWPG. Wszystkie konwencje i umowy międzynar. p.m. zostały zawarte w XX w. Żob. też prawo międzynarodowe morskie. W debacie generalnej IH Świat. Konferencji Prawa Morskiego, VI i VI 11974, USA i ZSRR wypowiedziały się za 12 milową strefą wód terytorialnych, równocześnie pod określonymi warunkami, wyrażając gotowość uznania 200-milowej „strefy ekonomicznej" (->• Rybołówstwo). Nauka p.m. rozwija się od XIX w. Pierwszy zbiór dawnych tekstów p.m. ukazał się w Paryżu w latach 1828-45. W Paryżu Institut de droit com- parć wydaje od 1929 zbiory kodeksów mor. krajów nadmor. m.in. 1970 Codex marifime polonais. W W. Brytanii instytucją p.m. stały się publikacje The Library of Shipping Law. Źródłem socjalist. p.m. jest Kodeks targowego morieplawanija So-f juw SSR z 14 VII 1929. j Polski Kodeks Morski wszedł w życie 15X111961 j (DZ..U. 1961, póz. 318, 319, 320). Prace nad jego j nowelizacją prowadzi od 1971 Zakład P.M. Inst. j Morskiego w Gdańsku oraz Polskie Stów. P.M., j czł. Międzynar. Kom. Morskiego. W Polsce in-1 formują o rozwoju p.m. czasopisma: Państwo \ i Prawo, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarcze- j go. Technika i Gospodarka Morska, Handel mgr; \ Polish Maritime News. | J. M. PARDESSUS Colleclion des łois marilime anterieurs m i XVIII siecte, Vol. 6, Paris 1828-1845: A. MAJEW.SKI Prawo morskie. Tczew 1930; W. SOWIŃSKI Prawo morskie handlowe, l Warszawa 1935; W. SOWIŃSKI Zarys handlowego prawa mor- ! skiego. Gdańsk 1946; A. D. KEJLIN Sowieisko/e morskoje , prawo, Moskwa 1954; L. EHRLICH Suwerenność a morze w prawie miedsynar., Warszawa 1961; S. MATYSIK Podręcznik prawa morskiego, Warszawa 1967; W. E. BUTLET The Soviet Union and ihe Law ol Sea, Baltimore 1971. s. 258; Instrumen-los nacionales e tniernuctonales sobre et derecho del mar, Lima 1971, s. 527; S. MATYSIK Prawo Morskie. Zarys systemu, t. 2, Wrocław 1973, a. 349; Polski Kodeks Morski—Tłu Polish Maritime Code. Tekst polski i przekład angielski, Gdańsk 1973, s. 386; Zbiór dokumentów, 1973, póz. 38; T. ŁOPUSKI Prawo morskie, wyd. 2, Gdańsk 1974. • 2898 PRAWO NARODÓW, PROJEKT DEKLARACJI 1795 (ang. Law of Nations, Declaration Pro-ject 1795, franc. Droit des Gens, projet de decla-ration de 1795, hiszp. Derecho de las Naciones, proyecto de declaración 1795, roś. Prawo narodów, proekt diekłaracyi 1795). W historii prawa międzynar. szczególne miejsce zajmuje tzw. projekt deklaracji prawa narodów, oprać, przez franc. jansenistę, biskupa H. Gregoire'a, reprezentującego kler Nancy w rewol. Konwencie Nar. Projekt zawiera pierwszą próbę ujęcia zasad międzynar.; przedłożony Konwentowi 4 floreala roku n, tj. 23 V 1795: l. Narody współżyją w stanie natury; wiąże je moralność powszechna. 2. Narody są w stosunkach wzajemnych niezawisłe i suwerenne .bez względu na swoją liczebność i na rozległość terytorium, jakie zajmują. Ta suwerenność jest niezbywalna. J. Naród winien lak postępować wobec innych, jak pragnie, ażeby postępowano wobec niego; to co człowiek winien człowiekowi, naród winien jest innym. 4. Indywidualny interes narodu podporządkowany jest ogólnemu interesowi ludzkości. 5. Narody winny sobie w czasie pokoju świadczyć jak najwięcej dobrego, a w czasie wojny możliwie jak najmniej zła 6. Każdy naród ma prawo organizować i zmieniać formy swojego rządu. 7. Naród nie ma prawa mieszać się do rządów innych. B. Jedynie rządy oparte na równości i wolności zgodne są z prawami narodów. 9. To, co nie ulega wyczerpaniu albo zniszczeniu, jak morze, należy do wszystkich l nie może być własnością żadnego narodu. 10. Każdy naród jest panem swojego terytorium. 11. Posiadanie od czasów niepamiętnych stwarza pomiędzy narodami tytuł nabycia przedawnienia. 12. Naród ma prawo odmówić wstępu na swoje terytorium i wydalić cudzoziemców, gdy jego bezpieczeństwo tego wymaga. 13. Cudzoziemcy podlegają prawom krajowym oraz przewidzianym w nim karom. 14. Banicja za zbrodnie jest pośrednim pogwałceniem obcego terytorium. 1S. Poczynania przeciwko wolności jednego narodu są zamachem przeciwko wszystkim narodom. 16. Sojusze mające na celu wojnę napastniczą, traktaty lub przymierza, które mogą szkodzić interesowi jednego narodu, są zamachem przeciwko całej ludzkości. 17. Naród może podejmować wojnę dla obrony swojej suwerenności, swojej wolności, swojej własności. 18. Narody będące w stanie wojny dopuszczać winny możliwość rokowań zmierzających do osiągnięcia pokoju. 19. Agenci dyplomat, których narody do siebie wysyłają, nie podlegają prawom kraju, do jakiego zostali wysłani w zakresie tego wszystkiego, co dotyczy przedmiotu ich misji. 20. Nie ma precedencji pomiędzy agentami dyplomat. narodów. 21. Traktaty pomiędzy narodami są święte i nienaruszalne. H. GKEGOIRE Memoires, Paris 1882; A. MAGCIOLO La we et les oewres de 1'ahhe Gregotre, Paris 1885; A. GÓRBIEL Prawo międzynar. źródla l materiały. Katowice 1970, t. l, s. 13-14. „PRAWO NIEODMIENNE" -> lus cogens. 733 Prawo porównawcze 2905 • 2899 PRAWO NIESZKODLIWEGO PRZEPŁYWU (ang. Right to Innocent Passage, franc. Droit du passage inoffensif, hiszp. Derecho de pasaje in-ofensivo, roś. Prawo mirnogo prochoda), tennin l micdzynar. — powszechnie uznawana norma pra-; wa zwyczajowego, zezwalająca statkom handl. (lecz nie okrętom wojennym) na przepływ z morza [. otwartego do portu przez' morze terytorialne lub ; odwrotnie, zgodnie z interesami międzynar. obrotu mor.; przedmiot I Konwencji Genewskiej, 1958, o morzu terytorialnym i mor. pasie przyległym, Convention on the Territorial Sea and the Contiguous Żonę, która w art. 14-23 przyznała p.n.p., wszelkirri statkom handl., w tym również rybackim, pod warunkiem określonym w art. 14. „Przepływ jest nieszkodliwy, o ile nie narusza spokoju, po-rządku i bezpieczeństwa państwa nadbrzeżnego. Przepływ ten powinien być wykonywany zgodnie z niniejszymi artykułami oraz z innymi normami prawa międzynar.". Konwencja nie wspomina o okrętach wojennych, których przepływ przez wody terytorialne obcego państwa odbywa się zależnie od ustawodawstwa lub obyczaju krajowego na zasadzie specjalnego zezwolenia, notyfikacji lub kurtuazji. Polski Kodeks Morski wymaga uprzedniego zezwolenia (Dz-U. 1957, póz. 96). Problem przepływu bryt. okrętów wojennych przez wody terytorialne Albanii, w maju i w październiku 1946, w cieśninie Korfu, byt przedmiotem sprawy przed Międzynar. Trybunałem Sprawiedliwości. R. ZAORSKI Konwencje Genewskie o prawie morza, Gdynia 1962, s. 85-96. • 2900 PRAWO OBCE (ang. Poreign Law, franc. Droit etranger, hiszp. Derecho extranjero, roś. Czużoje prawo), termin międzynar. — przepisy cywilnoprawne innych państw; zwyczajem międzynar. respektowanie p.o. i stosowanie go w przypadkach określonych prawem międzynar. prywatnym W stosunkach osobistych obowiązuje bez względu na to czy państwa utrzymują ze sobą stosunki dyplomat., uznają się wzajemnie, czy nie. Zob. -»• Doktryna B. Juareza. W. LUDWICZAK Międzynar. prawo prywatne. Warszawa 1967, l. 10. PRAWO OBCYCH -> Prawo cudzoziemców. PRAWO OJCZYSTE —• Lex patriae. • 2901 PRAWO ORGANIZACJI MIĘDZYNARODOWYCH (ang. Law of Intemational Organizations, franc. Droit des organisations internationales, hiszp. Derecho de las organizaciones internacio-nales, roś. Prawo mieżdunarodnych organizacyj), gałąź prawa międzynar., formująca się w XX w., ujednolicana przez ONZ, odnosząca się wyłącznie do tzw. publ., międzynar. organizacji. „Prawo organizacji międzynar. jest — wg K. Kocota — zespołem norm prawnych, których adresatem lub destynariu-szem są publiczne organizacje międzynar., lub które regulują działalność orcanów organizacji międzynar., czy też jej funkcjonariuszy. Poza zasięgiem tak pojętego prawa organizacji międzynar. pozostaje zespół norm określających stosunki organizacji iako osoby prawa wewnętrznego, jeżeli teksty praw-nomiędzynar. nie zawierają odpowiednich reguł lub norm wskazujących prawo właściwe. Reguły dotyczące działalności organizacji w zakresie stosunków prywatno-prawnych należą jednak do prawa organizacji międzynar.. jeżeli zawarte są w źródłach prawa międzynar., tj. przede wszystkim w statutach lub w innych porozumieniach oraz w regulaminach wewnętrznych". H. CHIN The Capacity of tnt. Organizations to Conclude Treaties and the Speclat Legał Aspects of the Treaties so Concluded, The Haguc 1966, s. 225: K. SKUBISZEWSKI Uchwały prawotwórcze organizacji międzynar., Poznań 1965; K. Kocór Organizacje Międzynar. Systematyczny zarys sa-gadnieri prawa międzynar., Wrocław 1971, s. 21-28. • 2902 PRAWO PAŃSTWOWE (ang. Constitutional Law, franc. Droit constitutionnel, hiszp. Derecho estatal, roś. Gosudarstwiennoje prawo); przedmiot międzynar. badań porównawczych. 0rg. zarej. w ONZ: Międzynar. Akademia Nauk Polit. i Historii Konstytucjonalnej, Academie int. de science politique et d'histoire consti-tutionnclle. zat. 1936 w Paryżu przy Sorbonie, jako Instytut (obecna nazwa od 1949), prowadzi badania historii konstytucji i parlamentów. Publ. Revue int. d'htstoire politiąut et constitutionneile. W Polsce ukazuje się mieś. Państwo i prawo, w ZSRR Sowietskoje gosudarstwo i prawo. Zob. też prawo porównawcze. Constitutions of Nations, edit.! A. J. Peasiee, 3 vol„ N. York 1956; A. I. LEPIOSZKIN Kurs sowietskogo gosudarstwiennogo prawa, Moskwa 1961-62; M. DUVERGER Constitutions et do-cuments politique, Paris 1964; A. BURD* Polskie prawo państwowe. Warszawa 1965. • 2903 PRAWO PETYCJI [tac. petitfo 'żądanie, podanie'], (ang. Right of Petition, franc. Droit de peti-tion, hiszp. Dereeho de petición, roś. Prawo pie- ticyi), termin międzynar. wprowadzony po I wojnie świat, w traktatach o ochronie mniejszości— prawo wnoszenia żądań do LN; zachowane w systemie powierniczych terytorii ONZ, których ludność ma prawo przekładania swoich żądań Stałemu Kom. ONZ d/s Petycji, Standing Committee on Petition—Comite permanent des petitions. Zob. też petycja. • 2904 PRAWO PIĘŚCI (ang. Fist Law, franc. Łoi du plus fort, hiszp. Ley del mas fuerte, roś. Kuła-cznoje prawo), termin międzynar. — rozstrzyganie sporów międzynar. siłą, sprzeczne z prawem międzynarodowym. A. VAN VYNEN, A. J. THOMAS JR La No-Intervención, Buenos Aires 1959, s. 373-444. • 2905 PRAWO PORÓWNAWCZE (ang. Comparative Law, franc. Droit compare, hiszp. Derecho com-parado, roś. Srawnitielnoje prawo), tennin międzynar. — dziedzina obejmująca gł. prawo cyw., ale także karne i in.; przedmiot międzynar. studiów porównawczych, zmierzających do realizacji jednolitego prawa cyw., które by zastąpiło prawo międzynar. prywatne; przedmiot zorganizowanej stałej współpracy międzynar. 0rg. zarej. w ONZ: Międzynar. Stów. d/s Nauki P.P„ Int. Assoc. for the Tcaching of Comparative Law — Assoc. int. pour 1'ensci-gnement du droit compare, zał. 1960, z. siedzibą w Paryżu; powołało do życia 1961, z siedzibą w Strasburgu, Międzynar. Fakultet Nauki P.P., Int. Faculty for the Teaching o( Comparative Law. Międzynar. Stów. Nauk Prawnych, Int. Assoc. of Legał Science, zał. 1950 pod egidą UNESCO, z inicjatywy Międzynar. Kom. P.P., z zadaniem rozwijania nauk prawnych w aspekcie międzynar. Łączy stowarzyszenia krajowe kilkudziesięciu państw, m.in. Polski; posiada statut doradczy (B) UNESCO. Siedziba sekretariatu generalnego — Bruksela. Publ.: Bultelln d'lnlormation du Comitt Int. de Droit Compare (raz w roku). Międzynar. Akademia P.P., Int. Academy of Comparative Law; łączy uczonych z kilkudziesięciu państw, m.in. z Polski, organizuje Międzynar. Kongresy Studentów P.P. oraz Międzynar. Kongresy P.P., odbywające się co 4 lata (VIII odbył się 29 VITI-5 IX 1970 w Pescara). Polska bierze udział w Kongresie P.P. od 1962. 2906 Prawo pracy 734 Latyno-ameryk. Inst. Prawa Porównawczego, Inrtituto Lati-noamericano del Dcrecho Comparado, żal. 1963 przez Konferencje Przedstawicieli Katedr Prawa na wyższych uczelniach Ameryki Lać. Łączy Instytuty krajowe Brazylii, Chile, Ekwadoru, Hondurasu, Meksyku, Peru i Urugwaju. Siedziba: m. Meksyk. W Paryżu Institut de Droit Compare od 1929 publ. zbiory obcych praw mor., m.in. Polski 1970. W Brukseli ukazuje się czasopismo Revue de Droit Int. et de Legislation comparS. Congres tnt. de droit compart. Proces verbeaux des seances et documents, Paris 1905; R. DAVID Trolle tlfmentaire de droit clvil compart, Paris 1950; P. GUGGENHEIM Enauete sur la manierę dom les L1(115 concoivenl leurs oblilsalions int. Rapport general du Comllt Int. du droit compart, w: UNESCO Rapports et Documents de Sciences Sociales m l, 1955; T. AsrARl.ŁLi Studi m diritto compurato. Roma 1957; R. POUND Comparative Law In Spocę and Time, w: American Jownal o) Comparative Law nr 4, 1955; K. ZWEIGERT Rechlsveri!teichung, w: Strupp-Schlochauer WSrterbuch des yelkerrechts, Berlin 1962, III, s. 79-82; Rapport Polonals presentes au hullleme Congres Int. de Droit Compart, Warszawa 1970, s. 338; Ycarbook of Int. Organiwtions. 1973. • 2906 PRAWO PRACY (ang. Labour Law, franc. Droit du travail, hiszp. Derecho de trabajo, roś. Trudo-woje prawo); przedmiot współpracy międzyrząd. i konwencji międzynar. (-*• ILO). Przedmiot mię-dzynar. konferencji poświęconych rozwojowi p.p. 1890 w Berlinie i 1905, 1906 i 1913 w Bemie. Od 1921 wszystkie prace w tej dziedzinie skoncentrowane są w komisjach i konferencjach ILO w Genewie. W latach 1919-70 uchwaliły one ponad 120 konwencji i tyleż osobnych zaleceń. Z konwencji tych ok. */4 weszło w życie, osiągając prawie 3 tyś. ratyfikacji. Pod względem liczby ratyfikowanych konwencji do pierwszej dziesiątki państw należały 1965: Francja, Bułgaria, Kuba, Belgia, Włochy, W. Brytania, Urugwaj, Argentyna, Norwegia i Polska (51 ratyfikacji); w ostatniej piątce — USA (7 ratyfikacji). Ogół konwencji i zaleceń ILO nazywany jest Kodeksem Międzynar. Pracy i Ustawodawstwa Socjalnego. Od 1955 pod egidą ILO zwoływane są międzynar. Kongresy P.P. i Zabezpieczeń Socjalnych, Int. Congress of Labour Law and Social Security, organizowane przez 3 stowarzyszenia: genewskie Międzynar. Tow. P.P. i Ustawodawstwa Socjalnego, paryskie Międzynar. Stów. Postępu Spol. i genewskie Międzynar. Stów. Stosunków Przemysł. (I Kongres w Trieście 1955, H w Genewie 1957, III w Brukseli 1958, IV w Londynie 1960, V w Lyonie 1963, VI w Sztokholmie 1966, VII w Warszawie 1970). ILO publ. Le-gistative Series oraz Labour Reyiew. Zob. też czas pracy. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Tow. Prawa Pracy i Ubezpieczeń Socjalnych, Int. Society for Labour Law and Social Legislation. żal. 1958, w wyniku fuzji Int. Society for Social Law (1950) i Int. Congress of Labour Law (1951) z zadaniem rozwijania krajowego i międzynar. prawa pracy i zabezpieczeń spo!. Członkowie — uczeni z kilkudziesięciu krajów, m.in. z Polski. W łączności z ILO. Kongres co 3 lata od 1951. Siedziba: Genewa. L. TROCLET Legislation Sociale Int; Bruxellcs 1952, s. 716; Z. SALWA, W. SZUBERT, M. ŚWIĘCICKI Podstawowe problemy prawa pracy. Warszawa 1957; L. EHRLICH Prawo międzynar.. wyd. 4, 1958, s. 624-637; C. W. JENOS Human RIghłs and Int., Lahour Sfandnrds, London 1960. s. 159; Conyentions and Rerommendalions adopted by the Int. Labour Conference 1919-1966, ILO Oeneve 1966, s. 1176; Conyenlions et Re-commnndations 1919-1966, OIT/ILO Geneve 1966, s. 1334; B. PAŹDZIOR Rozwal międzynar. norm prawa pracy, w: Przegląd Prawa l Administracji z. l, 1972; B. SARNECKA Z działalności Polskiej Sekcji Międzynar. Staw. Prawa Pracy, w: Państwo t Prawo nr 10, 1972. • 2907 PRAWO PRACY NA MORZU (ang. Sea Labour Law, franc. Droit du travail sur mer, hiszp. Derecho de trabajo en e] mar, roś. Prawo na trud na morie), przedmiot 28 konwencji międzynar. prawa mor., opracowanych przez ILO w latach 1920^58: 1) Konwencja ILO nr 7, z 9 VII 1920, o najniższym wieku dopuszczenia dzieci do pracy w marynarce handl.. ratyfikowana przez 36 państw, m.in. Polskę (Dz.U. 1V24. póz. 53); 2) konwencja ILO nr 8, z 9 VII 1920, o odszkodowaniach na wypadek bezrobocia z powodu rozbicia się statku, ratyfikowana przez 37 państw m.in. Polskę (Dz.U. 1924, póz. 54); 3) Konwencja ILO nr 9, z 9 VII 1920, o pośrednictwie pracy dla 'marynarzy, ratyfikowana przez 27 państw, m.in. przez Polskę (Dz.U. 1924, póz. 55); 4) Konwencja ILO nr 15, z 11 XI 1921, o ustaleniu najniższego wieku dopuszczenia młodocianych do pracy w pomieszczeniach podpok lądowych i kotłowniach (sutku), ratyfikowana przez 53 państwa, m.in. Polski {Dz.U. 1924, póz. 61; Dz.U. 1925. póz. 386); S) Konwencja ILO nr 16, z 11 XI 1921, o obowiązujących oględzinach lekarskich dzieci i młodocianych zatrudnionych na statkach, ratyfikowana przez 50 państw m.in. Polskę (Dz.U. 1924. póz. 62; Dz.U. 1925, póz. 388); 6) Konwencja ILO nr 22, z 23 Xl 1926, o umowie o pracę marynarzy — ratyfikowana przez 39 państw, m.in. przez Polskę (Dz.U. 1932, póz. 126); 7) Konwencja ILO nr 23, z 23 VI 1926, o repatriacji marynarzy, ratyfikowana przez 24 państwa m.in. Polskę (Dz.U. 1931 póz 287 i 821); «) Konwencja ILO nr 53, z 24 X 1936, o minimalnych wymaganiach zaw. dla kapitanów i oficerów statków handl. mor., ratyfikowana przez 20 państw (nie przez Polskę); 9) Konwencja ILO nr 54, z 24 X 1936, o corocznych urlopach płatnych marynarzy, ratyfikowana przez 7 państw (nie przez Polskę); 10) Konwencja ILO nr 55, z 24 X 1936, o odpowiedzialności armatora w razie choroby, zranienia lub śmierci marynarza, ratyfikowana przez 9 państw (nie przez Polskę); 11) Konwencja ILO nr 56, z 24 X 1936. o ubezpieczeniu chorobowym marynarzy, ratyfikowana przez 8 państw (nie przez Polskę); 12) Konwencja ILO nr 57, z 24 X 1936, o godzinach pracy na statkach mor., ratyfikowana przez 5 państw (nie przez Polskę); 13) Koń-, wencja ILO nr 58, z 24 X 1936, o najniższym wieku do- puszczania dzieci do pracy ha morzu, ratyfikowana przez 40 państw (nie przez Polskę); 14) Konwencja nr 68. z 27 VI 1946, o zaopatrzeniu w żywność i stułbie załóg na statkach, ratyfikowana przez 14 państw, m.in. Polskę (Dz.U. 1954, póz. 194); 15) Konwencja ILO nr 69, z 27 VI 1946, o świadectwach kwalifikacyjnych kucharzy okrętowych, ratyfikowana przez 16 państw m.in. przez Polskę (Dł.U. 1954. póz. 196); 16) Konwencja ILO nr 70, z 27 VI 1946. o zabezpieczeniu społ. marynarzy, ratyfikowana przez 6 państw, m.in. przez Polskę (Zbiór umów międzynar. PRL 1956. Warszawa 1965, s. 235 i następne); 17) Konwencja ILO nr 71, t 27 VI 1946, o emeryturach dla marynarzy, ratyfikowana przez 8 państw (nic przez Polskę); 18) Konwencja ILO nr 72, z 27 VI 1946, o urlopach płatnych marynarzy, ratyfikowana przez 5 państw (nie przez Polskę); 19) Konwencja ILO ni 73, z 27 VI 1946, o badaniach lekarskich marynarzy, ratyfikowana przez 17 państw m.in. przez Polskę (Dz.U. 1954, póz. 198); 10) Konwencja ILO nr 74, z 27 VI 1946, o świadectwach kwalifikacyjnych starszych marynarzy, ratyfikowana przez 13 państw, m.in. przez Polskę (Dz.U. 1954, póz. 200); 21) Konwencja ILO nr 75 z 27 VI 1946 o pomieszczeniach dla załófi na statkach (zastąpiona Konwencją TŁO nr 92. z 18 VI 1949): 22) Konwencja ILO nr 76, z 27 VI 1946. o płacach, godzinach pracy na statkach i nrzy zaokrętowaniu (zastąpiona Konwencją TŁO nr 93 z 18 VI 1949); 23) Konwencja ILO nr 91. z 10 VI 1949. o urlopach płatnych marynarzy (modyfikująca Konwencję ILO nr 73). ratyfikowana przez 13 państw, m.in. Polskę (Zbiór Umów Międzynarodowych PRL 1956. Warszawa 1956, s. 255 i in.); 24) Konwencja ILO nr 92, z 18 VI 1949, o pomieszczeniach dla załóg na statkach (zastępująca Konwencję nr 75). ratyfikowana przez 16 państw, m.in. przez Polskę (Dz.U. 1954, póz. 202); 25) Konwencja ILO nr 93, z 18 VI 1949. o placach i godzinach pracy na statku (zastępująca Konwencję ILO nr 76), ratyfikowana przez 5 państw (nie przez Polskę); 26) Konwencja ILO nr 108, z 5 VI 1958, o dokumentach identyczności, ratyfikowana przez 10 państw (nic przez Polskę); 27) Konwencja ILO nr 109. z 5 VI 1958. o placach, godzinach pracy i stanach załogi statków; 28) Konwencja ILO nr 112, z 3 VI 1959, o najniższym wieku dopuszczania do pracy w rybołówstwie, ratyfikowana m.in. przez Polskę (Dz. U. 1966, póz. "92). Poza tym z inicjatywy ILO podp. zostało I XTT 1924 w Brukseli porozumienie o ułatwieniu marynarzom statków handl. leczenia chorób wenerycznych (Dz.U. 1933, póz. 92). W ocenie poi. uczonego S. Matysika Konwencje ILO „dają jedynie tylko pewne minimum ochro- Prawo samostanowienia 2914 ny pracy marynarza". Polska uczestniczy w 14 konwencjach. S. MATYSIK Podręcznik prawa morskiego. Warszawa 1967, l. 26-33. • 2908 PRAWO PRZEMARSZU (ang. Transit Law, franc. Droit de passage, hiszp. Derecho de paso, roś. Prawo pieriedwiżenija), termin międzynar. — prawo tranzytu wojsk obcych, udzielane przez jedno państwo drugiemu na podstawie umów bilateralnych lub wielostronnych; uznane przez ONZ W art. 43 Karty NZ, zobowiązującym wszystkich czł. ONZ do postawienia do dyspozycji .R. Bezp. ONZ, na jej żądanie „koniecznych dla utrzymania międzynar. pokoju i bezpieczeństwa" sił zbroj-aych, pomocy i ułatwień, „włączając w to prawo [azemarszu". Wór statutów i regulaminów organizacji międzynar. PISM, Warszawa 1961, t. l, s. 26. r 2909 •RAWO PRZEWOZOWE (ang. Transportation MI, franc. Droit du transport, hiszp. Derecho de ransporte, roś. Prawo transporta), termin między-ar.—przepisy cywilnoprawne dot. transportu; itegrowane przez międzynar. prawo prywatne; rzedmiot konwencji międzynar. wielostronnych dwustronnych w dziedzinach kolejnictwa, lot-ictwa, żeglugi morskiej. . BABIŃSKI, W. GÓRSKI Prawo przewozowe. Szczecin 1963, '. LUDWICZAK Międzynar. prawo, prywatne. Warszawa 1968, 213-222. , 2910 RAWO REPREZENTACJI PAŃSTWA W NZ (ang. Right to Represent a State in UNO, anc. Droit de reprtsentation d'Ćtat & I'ONU, szp. Derecho de representación de un Estado i la ONU, roś. Prawo priedstawitielstwa gosu-,rstwa w OON), przedmiot sporu międzynar., iwstałego w ONZ w 1950, w związku z przęsłem władzy w Chinach przez rząd rewol. i zgło-sniem przezeń swego prawa do wyłącznego re-ezentowania chin. państwa w ONZ. Sekr. Gen. ^Z Trygve Lie 8 III 1950 przedłożył czł. R. zp. ONZ, różniącym się w poglądach na ten iblem, poufny memoriał, określający prawny )ekt kto generalnie ma prawo reprezentacji Istwa w ONZ. Praktyka ONZ wykazała, iż •awa reprezentacji państwa w ONZ jest nieza-na od sprawy uznania aktualnego rządu da- !0 państwa przez pozostałych czł. ONZ. Jako ;anizacja dążąca do uniwersalizmu z koniecz-ici dopuszcza państwa o różnych, a nawet eciwstawnych sobie ideologiach. Jednak ani rta NZ, ani reguły procedury Rady Bezp. 'Z, nie ustanowiły żadnej zasady, pozwalającej strzygąc spór między dwoma rządami rywali-tcymi o prawo reprezentacji. Mocarstwa zach. ;orzystały ten mankament i 28 XI 1950 prze-iowały w Zgr. Og. NZ 29 głosami, przeciw 7, f 15 wstrzymujących się, rezolucję, zalecającą: żdy przypadek należy rozstrzygać z osobna w oparciu isady i cele Karty NZ i biorąc wzgląd na okoliczności lego przypadku". olucja ta pozwoliła Stanom Zjedn. na bloko-iie miejsca w ONZ rządowi ChRL przez at. Butletin z l IV 1950 i z 15 XII 1950. WO REWIZJI STATKU ->- Okręt wojenny. • 2911 PRAWORZĄDNOŚĆ (ang. Rule of Law, franc. Reginie de legalitó, hiszp. Legalidad, roś. Zakon-nost'), termin międzynar. — przestrzeganie przez władze i obywateli obowiązujących w państwie praw i norm prawa międzynar.; w szczególnie drastycznych przypadkach pogwałcenia p. w jakimś państwie staje się ono przedmiotem protestów międzynar. i akcji bojkotowych. H. SUCHOCKA Rodzaje konstytucyjnych gwarancji praworządności w europejskich państwach socjalistycznych, w. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny l Socjologiczny 2/1974. • 2912 PRAWO RZECZOWE (ang. Materiał Law, franc. Droit reel, hiszp. Derecho real, roś. Wieszcznoje prawo), termin międzynar. — cywilnoprawne przepisy, dot. instytucji własności oraz praw korzystania z rzeczy, integrowane przez międzynar. prawo prywatne. J. WASILKOWSKI Prawo rzeczowe w zarysie. Warszawa 1957. • 2913 PRAWO SAMOOBRONY (ang. Right of Self-Defence, franc. Droit de legitime defense, hiszp. Derecho de legitima defensa, roś. Prawo na sa- mooboronu), termin międzynar.—jedno z podstawowych praw państwa w przypadku agresji, uznane w prawie rzymskim, papieskich orzecze- niach średniowiecza i w nowoczesnym prawie międzynar., wynikające z suwerenności państwa, co dobitnie zostało sformułowane w art. 51 Karty NZ: „Żaden przepis niniejszej Karty nie godzi w przyrodzone prawo indywidualnej i zbiorowej samoobrony któregokolwiek członka Organizacji, przeciw któremu dokonano na-paSci zbrojnej, zanitrf Rada Bezpieczeństwa zastosuje konieczne Środki..." L. EHRLICH Prawo międzynar., wyd. 4, Warszawa 1958, s. 136-141; Zbiór Statutów l Regulaminów Organizacji Międzynar., Warszawa 1961, t. l, s. 28. • 2914 PRAWO SAMOSTANOWIENIA (ang. Self-de-termination Right, franc. Droit de 1'autodetermi-nation, hiszp. Derecho de autodeterminación, roś. Prawo na samoopriedielenije), termin międzynar.— jedno z podstawowych praw całego międzynar. systemu pokoju i bezpieczeństwa, wyrosłe z rewol. zasady samostanowienia narodu, uznane przez Kartę NZ w art. l; nie włączone do Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka 1949, wbrew żądaniom ZSRR, Jugosławii, Meksyku, na skutek sprzeciwu państw kolonialnych, argumentujących, że Deklaracja obejmuje co prawda prawa indywidualne człowieka i zbiorowe ludzi, lecz te ostatnie odnoszą się do wolności stowarzyszenia się różnych grup społeczeństw, ale nie całego narodu; gdy rzecznicy socjalist. argumentowali, że p.s. jest prawem grupy jednostek działających zbiorowo. Dopiero 1952 Zgr. Og. NZ przyjęło Rez. 637 A/VII, uznającą p.s. jako „podstawowy warunek korzystania z zasadniczych praw człowieka". W kwietniu 1952 KPCz ONZ opracowała i aprobowała 13 głosami za, 6 przeciw, przy l wstrzymującym się, art. 5 Kodeksu Praw Człowieka, treści następującej: „l. Wszystkie ludy i wszystkie narody maja prawo do swobodnego określania, lub prawo swobodnego określenia swego statusu politycznego, ekon., społecznego i kulturalnego. 2* Wszystkie państwa — łącznie z tymi, które mają pod swą administracją terytoria nieautonomiczne, a także z tymi, które w jakiejkolwiek formie ograniczają lub wykonują prawa innych ludów, winny rozwijać w praktyce prawo to na 2915 Prawosławie 736 wszystkich swych .obszarach i mieć w poszanowaniu jego utrzymanie w innych państwach* zgodnie z zaleceniami zawartymi w Karcie NZ. 3. Prawo ludów do swobodnego określania winno obejmować także stalą suwerenność nad bogactwami i zasobami naturalnymi. W żadnym przypadku nie mogą być odebrane ludowi jego własne środki utrzymania na podstawie jakiegokolwiek rodzaju roszczeń wysuwanych przez inne państwa" (KPCZ ONZ pod naciskiem mocarstw zach. wprowadziła zamianę terminu jednoznacznego ,,samostanowienia" na opisowy — ang. ,,free determi-nation", franc. „librę disposition". hiszp. ,, librę detcrmi-nación" l roś. „swobodnoje opriedielenije"). Przeciwko głosowały państwa -socjalist, w związku z p. 2, podtrzymującym system kolonialny. Do faktycznego uznania p.s. przez absolutną większość państw członkowskich ONZ doszło dopiero pod wpływem procesu dekolonizacji; prze- łomową datą było uchwalenie przez Zgr. Og. NZ •^-Deklaracji Niepodległościowej, Antykolonialnej ONZ 1960. W 1970 Zgr. Og. NZ uchwaliło w -> Deklaracji Zasad Prawa Międzynar. „zasadę równouprawnienia i samostanowienia narodów", przywracając jednocześnie jednoznaczny termin „samostanowienie". UN Bulletin. IV 1952; W. WENGLE Le droit de la librę disposition des peuples comme principe du droit int„ w: Revue Hellenlque du Droil Im.'Public 1957; L. W. SPIRANSKAJA Princyp samoopriedieteniia nocy f w mieidunar. prawie, Moskwa 1961; M. LACHS Nakaz pełnej likwidacji kolonializmu. w: Państwo i Prawo nr 8-9, 1961; A. LEŚNIEWSKI Ostpotittk a samostanowienie narodów. Warszawa 1963; R. ARZINGER Das Sethsbestimmungsrecht in allgemeinen VSlkerrecht der Gegenwart, Berlin 1966; L. DEMBIŃSKI Samostanowienie w prawie i praktyce ONZ, Warszawa 1969; Zbiór dokumentów nr 10 1970. • 2915 PRAWOSŁAWIE (ang. Orthodoxy, franc. Ortho-doxie, hiszp. Ortodoxia, roś. Prawosławije), termin międzynar. przyjęty w Polsce z języka roś. — określenie doktryny Wsch. Kościołów chrzęść., nazywany w większości tych kościołów ortodoksją. Zob. też ortodoksyjne i prawosławne kościoły. P. EWDOKIMOW Prawosławie, Warszawa 1964. PRAWOSŁAWNE KOŚCIOŁY -> Ortodoksyjne i prawosławne kościoły. • 2916 PRAWO SOCJALISTYCZNE (ang. Socialist Law. franc. Droit socjalistę, hiszp. Derecho socjalista, roś. Socyalisticzeskoje prawo), termin międzynar. — prawo powstałe w oparciu o marksistow-sko-leninowską teorię państwa i prawa; ujęte w akty ustawodawcze państw socjalist.; przedmiot międzynar. badań w dziedzinie prawa porównawczego. B. T. BLAGOJEVIC, W. CZACHÓRSKI, T. JONASCO, V. KNAPP, M. A. KROUTOGOŁOY, I. SZABO, V. A. TOUMANOV Introduc-tton oux droit soctalistes, Budapest 1971, s. 683; Law and Economic Reform in Socialislic Countries, C. Łom, A. Harmathy edits, Budapest 1972. PRAWO SPADKOWE •!- Dziedziczenie. • 2917 PRAWO SPECJALNE ZADŁUŻANIA SIĘ (ang. Specjał Drawing Right, franc. Droit special de tirage, hiszp. Derecho Especial de Giro, roś. Spie-cyalnoje prawo zadołżanija), używana w prasie poi. formuła na -> SDR. • 2918 PRAWO SPORTOWE W STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH (ang. Law of Sport in In-temational Relations, franc. Droit du sport dans les relations internationales, hiszp. Derecho del deporte en las relaciones internacionales, roś. Sportiwnoje prawo w mieżdunarodnych otnosze-nijach), przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar., początkowo w formie ujedno- licania -przepisów prawnych, związanych z międzynar. organizacją Igrzysk Olimpijskich i innych międzynar. zawodów. I Międzynar. Kongres Prawa Sportowego odbył się w stoi. Meksyku, 26-30 VI 1968, z inicjatywy Międzynar. Kom. Olimpijskiego (M KOI). Zakładając, że „sport służy pokojowej koegzystencji i pokojowi między narodami" Kongres uznał, że potrzebna jest międzynar. baza prawna dla międzynar. organizacji sportu i stosunków wzajemnych z nar. org.; potrzebne jest b. ścisłe zdefiniowanie stosunku prawnego między MK01 i nar. komitetem orga- nizującym kolejne Igrzyska Olimpijskie; potrzebna jest konwencja międzynar. o ochronie flagi, emblematów i nazw MK01; potrzebna jest kody- fikacja prawa zabezpieczającego zdrowie w sporcie. Kontynuowano sfary spór wewnątrz MK01 o definicje sportu amatorskiego i zawodowego. Prawnicy amer. wysunęli zagadnienie międzynar. ochrony prawnej sportowców zaw.; kongres zwrócił się w tej sprawie z apelem do ILO, aby przestudiowała ona obecne warunki pracy sportowców zaw., celem opracowania międzynar. konwencji, zabezpieczającej podstawowe interesy tej grupy ludzi pracy. Winna to być konwencja międzynar. uznająca zaw. sportowców jako kategorię pracowników, którym przysługują wszystkie zabezpieczenia socjalne i inne, określone normami prawa, pracy, uznanymi przez ILO. Zob. też sport amatorski i zawodowy. l Congreso Int. del Derecho del Deporte, Materiales y do-cumentos. Mexico Junio 1968: S. JĘDRUCH Odpowiedzialność za szkody wyrządzone w związku z uprawianiem sportu, Warszawa 1972. • 2919 PRAWO STRAJKOWE (ang. Strike Law, franc. Droit de greve, hiszp. Derecho de huelga, roś. Prawo na zabastowki), przedmiot międzynar. prawa związków zaw. Pierwszym państwem, które uznało prawo do strajku była Francja, 1864. G. OLIVIER Centennire de la legislalion du Droit de Greve 1864-1964. w: Le Monde, Paria 5 XI 1964. • 2920 PRAWO SWOBODY PORUSZANIA SIĘ (ang. Right to Free Movement, franc. Droit de librę mouvement, hiszp. Derecho de libertad de movi- miento, roś. Prawo swobodnogo dwiżenija), termin międzynar. — jedno z podstawowych praw człowieka, przeciwstawność średniow. gtebae a4- scripti. W czerwcu 1952 KPCz ONZ opracowała i aprobowała 14 głosami, przy 4 wstrzymujących się art. 10 Kodeksu Praw Człowieka, dot. p.s.p., w następującej formie: „l, Biorąc wzgląd na wszelkie postanowienia ustawodawcze o charakterze ogólnym zainteresowanego państwa, które ustanowiły pewne ograniczenia, jakie rozsądnie mogą być konieczne dla ochrony bezpieczeństwa narodowego, bezpieczeństwa zdrowia lub moralności publicznej, lub praw i swobód, uznanych w niniejszym Kodeksie: a) kałda osoba, która się znajduje legalnie na terytorium określonego państwa posiada prawa do swobodnego poruszania się po nim i swo-bodnego wyboru swego miejsca zamieszkania na danym ob- •żarze; M Każda osoba posiada prawo swobodnego wyjazdu do każdego kraju, łącznie ze swoim własnym. 2. a) Nikt nie będzie pozbawiony prawa do miejsca swego zamieszkania, b) w związku z powyższym każda osoba będzie miała prawo do wyjazdu do swego kraju". Zasady powyższe nie zostały do 1974 aprobowane przez Zgr. Og. NZ. Przeprowadzone badania Prawo traktatowe 2922 Wykazały, że przepisy prawne dot. swobody poru-eania się w państwach członkowskich ONZ są b. niejednolite i wysoce zależne, jeśli chodzi o „pra-iro swobodnego wyjazdu do każdego kraju", w pierwszym rzędzie od sytuacji międzynar. danego tegionu: zimnowojennej, konfliktowej, czy odprężeniowej, ułatwiającej kontakty międzynar.; a w Irugim rzędzie dopiero — od wewn. czynników poszczególnych krajów. [W Bullelin. l VII 1952. l 2921 rRAWO SWOBODY WYPOWIEDZI (ang. Right to Free Expression, franc. Droit de librę expres-lion, hiszp. Derecho de librę expresión, roś. Pra-uro 'swobodnego wyskazywanija swojego mnieni-|a), termin międzynar. — prawo głoszenia publicznie obojętnie jakich opinii, bez względu na ikutki tego (np. opinie rasistowskie, podżegające io gwałtów). W czerwcu 1952 KPCz ONZ opra-;owała i aprobowała 8 głosami za, 3 przeciw, przy J wstrzymujących się, art. 16 Kodeksu Praw Człowieka, w następującej formie: „l* Nikt nic może być karany z powodu swych opinii. I* Każda osoba ma prawo do swobodnego wypowiadania lit; prawo to obejmuje swobodne poszukiwanie, otrzymy-iranie i rozpowszechnianie informacji oraz idei wszelkiego rodzaju, bez ograniczeń, w mowie, piśmie czy formie dru-[owanej lub artystycznej, czy w jakiejkolwiek innej formie. l. Wykonywanie swobód przewidzianych w p. 2 podlega Aowiązkom i odpowiedzialnosciom szczególnym. W kon-Rkwencji może być przedmiotem pewnych ograniczeń, które tdnakże winny być wyraźnie przewidziane przez prawo winny być konieczne: dla zabezpieczenia i poszanowania iraw lub ich reputacji, oraz dla zapewnienia bezpieczeństwa larodowego, porządku publicznego, zdrowia lub moralności fublicznej". Przeciwko głosowały państwa socjalist, ponieważ ak sformułowane p.s.w. gwarantuje również swo-)odę wyrażania opinii rasistowskich, faszyst., pod-iegających do wojny. !W BulleUn. l Vn 1952. l 2922 PRAWO TRAKTATOWE (ang. Law of Treaties, 'ranę. Droit des Traites, hiszp. Derecho de trata-ios, TOS. Traktatnoje prawo), termin międzynar. — Mawo o umowach międzypaństw. oraz między państwami a org. międzynar. oraz między dwie-na lub więcej org. międzynar.; międzynar. prawo swyczajowe, regulujące zawieranie, stosowanie i interpretacje, wygaśnięcie i nieważność dwu- lub wielostronnych umów międzynar.; przedmiot konwencji międzyamer., tzw. Hawańskiej 20 II 1928 Jut. Legislation, VT-IV) przedmiot prac kodyfikacyjnych KPM.ONZ w latach 1952-66, zgodnie t poleceniem Zgr. Og. NZ z 1949 oraz Rez. 1765/ 'XVII z 20X11962 i Rez. 2166/XXI z 5X11 1966. 3pracowany przez KPM ONZ projekt konwencji i»ył przedmiotem dwu sesji Konferencji NZ d/s P.T., UN Conference on the Law of Treaties, w Wiedniu, 26III- 24V1968 oraz 9IV-31V1969, przy udziale w I sesji 103, II—110 państw, która 13 V 1969 uchwaliła ->• Konwencję Wiedeńską o prawie umów międzynar. Do Konwencji dołą-;zony jest Akt Końcowy Konferencji NZ, którego częścią integralną są dwie dodatkowe deklaracje: I. „Deklaracja o zakazie stosowania wojskowego, politycznego lub ekon. przymusu przy zawieraniu umów międzynar., Declaration on thc prohibition of military. political or eco-nomic cocrcion in the conclusion of treaties, Declaration sur rinterdiction de ta contraintc militaire, politique ou econo-mique lors de la conclusion de traites: Konferencja NZ d/s Prawa Traktatowego, podtrzymując zasadę, że każda obowiązująca umowa międzynar. wiąże strony i powi.ina być wypełniana przez nie w dobre; wierze. ponownie potwierdzając zasadę suwerennej równości państw, przeświadczona, że państwa w wykonywaniu wszelkich czynności związanych z zawieraniem umów migdzynar. powinny mieć pełną swobodę, ubolewając nad faktem, że w przeszłości państwa bywały niekiedy zmuszane do zawarcia umowy międzynar. pod naciskiem wywieranym w najrozmaitszy sposób przez inne państwa, pragnąc zapewnić, aby w przyszłości żadne państwo przy zawieraniu umów międzynar. nie posługiwało się w jakikolwiek sposób naciskiem, l. Uroczyście pofpia posługiwanie się przez jakiekolwiek państwo w jakikolwiek sposób groźbą lub użyciem nacisku wojsk., polit. lub ekon., z pogwałceniem zasad. suwerennej równości państw oraz swobody oświadczania woli, w celu zmuszenia innego państwa do wykonania jakiejkolwiek czynności związanej z zawarciem umowy międzynar. 2. Postanawia, że niniejsza Deklaracja wejdzie w skład Aktu Końcowego Konferencji NZ dot. Prawa Umów Międzynarodowych". n. ,,Deklaracja o powszechnym uczestnictwie w Konwencji Wiedeńskiej o Prawie Umów Międzynar., Declaration on Uniyersal Participation in • thc Vienna Convention on the Law of Treaties. Declaration sur la participation universelle a la Convention de Vienne sur le droit des traites: Konferencja NZ d/s Prawa Traktatowego, przeświadczona, że umowy wielostronne, które zajmują się kodyfikacją i postępowym rozwojem prawa międzynar., albo w których przedmiocie i celu zainteresowana jest społeczność międzynar. jako całość, powinny być otwarte dla powszechnego uczestnictwa, zwracając uwagę, że artykuły 81 i 83 Konwencji Wiedeńskiej o Prawie Umów Międzynar. upoważniają Zgr. Og. NZ do wystosowania rpecjalnych zaproszeń do uczestniczenia w Konwencji do państw, które nie są członkam,i ani ONZ, ani żadnej z org. wyspecjal., ani Międzynar. Agencji Energii Atomowej, ani stronami Statutu Międzynar. Trybunału Sprawiedliwości, l. Wzywa Zgr. Og. NZ do rozważenia, na swej XXIV sesji, sprawy wystosowania zaproszeń mających na celu zapewnienie jak najszerszego uczestnictwa, w Konwencji Wiedeńskiej o Prawie Umów Międzynar. 2. Wyraża nadzieję, że Państwa-Członkowie ONZ będą dążyły do osiągnięcia celu mniejszej Deklaracji". Ponieważ Wiedeńska Konwencja objęła tylko traktaty międzypaństw.. Konferencja zaleciła również Zgr. Og. NZ: ,,aby poruczyto Komisji Prawa Międzynar. przestudiowanie, w konsultacji z głównymi organizacjami międzynar., problematyki umów zawieranych między państwami a organizacjami międzynar. oraz między dwiema lub więcej organizacjami mifdzynar.". UN Syslematic Swvey of Trealies 1918-1948. N. York 1949; L/rwK nnfi Prartirps Conrerning the Conclusions of Treaties, ST(LEG)SER, B13, December 1952, UN N. York 1953. s. 190; L. EHRLICH Interpretacja Traktatów, Warszawa 1957, s. 252; M. LACHS Umowy wielostronne. Warszawa 1958. s. 346; B. KASME La Capacile de 1'ONU de conclure des traites, Paris 1960; I. I. ŁUKASZUK Mieidunar. orsanizaryja kak storona w mieźdunar. dogoworach, w: Sowietskij jezegodnik mieźdunar. prawa 1960; M. PASZKOWSKI Źródła zdolności traktatowej ONZ, w: Państwo i Prawo z. 11, 1962; M. PASZKOWSKI Cechy szczególne t charakter prawny umów zawieranych przez organizacje międzynar., w: Państwo i Prawo z. 8-9, 1963; T. I. H. DETTER Law Maktng hy Int. Organi-zations, Stockholm 1965; H. CHIN The Capacity of Int. Or-ganizations to Conclude Treaties, and the Special Legal Aspects of the Trenties so Comluded, The Haguc 1966; A Setected Bibliography o f the Law o f Treaties, U N AlConf. 3914, Vienna l II 1968, s. 150; K. KOCOT, K. WOLFKE Wybór dokumentów do nauki prawa międzynar., Wrocław-Warszawa 1969, s. 445-470; M. FRANKOWSKI Konwencja Wiedeńska o prawie traktatów, w: Państwo i Prawo' nr 10, 1969; S^ROSENNE The Law of Treaties. A Guide to the Legislatiye History of the Vienna Convention, Amsterdam 1970, s. 443; S. E. NAHUK Plon Wiedeńskiej Konferencji w sprawie prawa traktatów, w: Sprawy Międzynar. nr 6. 1970; Y. RENOUX Glossary of Int. Treaties. TTie Haguc 1970, s. 210; M. FRANKOWSKA The Vienna Convention on the Law of Trealies. w: The Polish Yearbook of Int. Law 1970, s. 227-256; Konwencja Wiedeńska o prawie umów międzynar. oprać. S. E. Nahiik, Warszawa 1971. s. 94. Agreements of Int. Organizations and the Vienna Convention on the IMW of Trealies, edit.: K. Zcmanek. Viena 1971. s. 268; A. KLAF-KOWSKI Prawo Międzynar. Publiczne, Wyd. 4. Warszawa 1972, s. 52-99; G. HARASZTI Some Fundamental Probtems of the Law of Treaties, Budapest 1973, a. 439. 47 ESMiO 2923 Prawo wekslowe 7381 PRAWO UMÓW MIĘDZYNARODOWYCH -r Konwencja Wiedeńska o prawie traktatów międzynarodowych 1969; —> Prawo traktatowe. H 2923 PRAWO WEKSLOWE (ang. Bills of Exchange Law, franc. Droit de billets a ordre, hiszp. Dere-cho de letras de cambio, roś. Wieksielnoje prawo), termin międzynar. — konwencje dot. —>• weksli w obrocie międzynar. Reguły p.w. zostały po raz pierwszy sformułowane w IX w. we Włoszech; w XVIII i XIX w. we wszystkich państwach istniało już p.w., zbliżone do siebie, ale kodyfikowane dopiero od 'I Haskiej Konferencji d/s Prawa Listów Zastawnych, Weksli i Czeków, 1910. W czasie U Haskiej Konferencji 23 VII 1912 został podp. przez 17 państw eur. i 10 amer. Układ o ujednoliceniu p.w., zastępujący używany w Europie od 1807 napoleoński Code de commerce. Układ nie został przez żadne państwo ratyfikowany, ale jego zasady weszły do ustawodawstw krajowych, m.in. w Polsce, 1924. Po I wojnie świat, prace kodyfikacyjne podjęła Międzynar. Izba Handlowa-pod patronatem LN, organizując kongresy w Rzymie 1923, Brukseli 1925, Sztokholmie 1927 oraz Genewie 1930, gdzie opracowano Konwencję o uregulowaniu pewnych kolizji ustaw w przedmiocie weksli trasowanych i własnych, podp. w Genewie 7 VI 1930; weszła w życie 11X1932. Polska przystąpiła do niej 19X111936 i wprowadziła jej zasady do poi. p.w. Główna zasada konwencji: prawo kraju miejsca płatności weksla trasowanego czy własnego rozstrzyga o problemach spornych. Uczestnikami Konwencji są Antyle Hol., Austria, Belgia, Holandia, Finlandia. Francja, Dania, Grecja, India, Japonia, Luksemburg, Monako, Norwegia, NRD, NRF, Portugalia, Polska, Szwajcaria, Szwecja, Węgry, Włochy i ZSRR (1937). Nie przystąpiły państwa anglosaskie, zachowując swoje ustawodawstwo z lat 1883-96: bryt. Bills of Exchange i amer. Negotiable In-struments Law (zreformowanego w niektórych stanach od 1957 p.n. Uniform Commercial Code). W lipcu 1950 Kongres Międzynar. Prawa Prywatnego w Rzymie zainicjował pracę nad kodyfikacją ang. i amer. przepisów z jednolitymi europej- skimi. Conference de la Haye pour 1'unification du droit relatif & la leltre de change 1910. Acles. Documents. vol. 2. La Haye 1910; Deuxieme Conference de la Haye paur 1'unification du ' droit en matiere de lettre de chanie, de biltet d ordre et de cheque 1912. Acles. Documents, vol. 4, La Haye 1912; Comp-tes rendus de la Conference int. pour 1'unification du droit en matlere de lettres de change, billets a ordre et cheaues. tenue a Geneve de 13 mai au 7 juin 1930. Premierę Session. Lettres de chanue et billets a ordre, SdN Geneve 1930; Dt.U. 1937, póz. 177 i 178; Umowy Miediynar. PRL Dotyczące Obrotu Prawnego. Wybór Tekstów. Warszawa 1966. s. 371-374; Encyklopedia, podręczna. Prawo na codtieri, Warszawa 1974, s. 494-496 „PRAWO WIĘKSZE NIŻ RELIGIA" -> lus circa sacra. PRAWO WIZYTOWANIA STATKU -> Okręt wojenny. • 2924 PRAWO WŁASNOŚCI PRYWATNEJ (ang. Right of Private Property, franc. Droit de propriete prive, hiszp. Derecho de propriedad privada, roś. Prawo czastnoj sobstwiennosti), termin międzynar.—przepisy chroniące własność prywatna; do czasów Rewolucji Francuskiej p.w.p. należało do „świętych i nienaruszalnych" praw, integrowanych przez ustawy zasadnicze i edykty papieskie. Pierwsze ograniczenia wprowadziła —r Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, 1789, w art. 17: „Uważając własność za Święte i nienaruszalne prawo, którego nikt nie może być jej pozbawiony, prócz konieczności publicznej, ale w formie sprawiedliwego, przewidzianego odszkodowania". Drugie rewol. ograniczenie p.w.p. przyniósł wiek XX powstawaniem od 1917 państw socjalist., a następnie proces dekolonizacji i za nim idące procesy -r nacjonalizacji. W 2 pół. XX w. ograniczenie p.w.p. interesami publ., państw, i społ. stało się dominujące w większości państw. Zgr. Og. NZ 12X111958 uznało formalnie prawo suwerenne każdego narodu do decydowania o swych bogactwach naturalnych wyłącznie wg swej woli, za pośrednictwem swego państwa; uchwała ta została rozszerzona 18X111972 przez Zgr. Og. NZ na wniosek' Islandii na wszystkie bogactwa naturalne również szelfu kontynent., od ryb do nafty. L. CHALLAY Histoire de la proprlele, Paris 1948; K. KATCA-KAS La propriete prive et te Droit Int. Puhlic., w. Journat dli Droil Int., Paris 1957; J. WASILKOWSKI Pojecie wtas-noSci we współczesnym prawie polskim. Warszawa 1972. • 2925 PRAWO WOJENNE [tac. ius m bello}, (ang. Law of War, franc. Droit de la guerre, hiszp. Derecho de guerra, roś. Zakony i obyczaj wojny), termin międzynar.—wszelkie konwencje i zwyczaje międzynar., obowiązujące strony wojujące i państwa neutralne w konflikcie zbrojnym; przedmiot prawa międzynar., którego humanitarny rozwój zainicjował Czerwony Krzyż, 1964. Pierwszą umową międzynar. wprowadzającą cztery zasady do prawa mor. podczas wojny była tzw. Deklaracja Paryska Prawa Morskiego, następnymi: Konwencja Genewska 1864 o —>• jeńcach i rannych, rozwinięta 1906, 1929 i 1949; Deklaracja Petersburska 1868, określająca —>• bronie zakazane; Konwencje i Deklaracje Haskie, 1889, rozwinięte w 13 Konwencjach Haskich, 1907; Protokół Genewski, 1925, o zakazie używania na wojnie -> gazów; Traktat Londyński, 1930, o łodziach podwodnych i statkach handl.; Konwencja Genewska 1949 o ochronie osób cyw.; oraz Konwencja Haska 1954 o ochronie dóbr kulturalnych. W ONZ od 1969 na porządku dziennym obrad Zgr. Og. NZ znajduje się problem „poszanowania praw człowieka w czasie konfliktów zbrojnych", co jest zapowiedzią dalszego rozwoju p.w; pod kątem ochrony człowieka i jego środowiska. Na Konferencji Praw Człowieka w Genewie 20IT-29III 1974 państwa Trzeciego Świata wraz z krajami socjalist. uchwaliły większością 77 głosów przeciw 22 przy 12 wstrzymujących i 31 nieobecnych uzupełnienie Konwencji Genewskich z 1949 postanowieniem, że do międzynar. konfliktów zbrojnych zalicza się również „wojny z dominacją obcą, z kolonializmem i rasizmem oraz wojny o samostanowienie" — „les guerres contre la domination etrangere, contre le colonialisme et le racisme et les guerres d'autodetcrmination"— co oznacza m.in. zrównanie w prawach uczestników tych walk z kombatantami innych zbrojnych konfliktów międzynar. Polska przystąpiła do: Konwencji Haskiej dot. praw i zwyczajów wojny lądowej, z 18X1907 (Dz.U. 1924, póz. 395 oraz Prawo wojenne 2925 iwa wojenne ustanowione 1856-1913 V 1856 V 1863 29 X 1863 Vm 1864 X 1868 XI-11 XII 1868 Vmi874 X 1880 VII 1899 YII1899 TO 1899 1 VII 1899 »Vn 1899 »Vn 1899 1X111904 Vni906 8 X 1907 8 X 1907 .8 X 1907 18 X 1907 18 X 1907 18 X 1907 18 X 1907 18X1907 18 X 1907 18 X 1907 18 X 1907 18 X 1907 18 X 1907 26 n 1909 19 K 1910 Deklaracja o morskim prawie, podp. w Paryżu. Instrukcja dla rządu o broniach Stanów Zjednoczonych w wojnie. Oprać, przez F. Liebera. opubl.-przez pręż. Lincolna jako Rozkaz Generalny nr 100. Rez. Genewskiej Międzynar. Konferencji. Konwencja w sprawie polepszenia losu rannych na polu bitwy; podp. w Genewie. Dodatkowe artykuły dot. losów rannych w wojnie: podp- w Genewie-Deklaracja zakazująca używania w czasie wojny pocisków wybuchowych poniżej wagi 400 g; pudp. w St. Petersburg. Konferencja Brukselska 1874: l protokół końcowy; II Projekt międzynar. dekla' racji dot. praw i obyczajów wojny. Prawa wojny lądowej. Podręcznik opubl. przez Instytut Międzynar. Prawa (Podręcznik Oksfordzki) zatwierdzony przez Instytut Międzynar. Prawa w Oksfordzie. Dokument końcowy Międzynar. Konferencji Pokojowej; podp. w Hadze. Konwencja (11) o poszanowaniu praw i obyczajów wojny lądowej; podp. w Hadze Konwencja (III) o przyjęciu dla wojny morskiej zasad Genewskiej Konwencji z 22 VIII 1864; podp. w Hadze. Deklaracja fll) dot. gazów duszących; podp. w Hadze. Deklaracja (III) dot. kuł dum-dum; podp. w Had^e. Deklaracja (IV) zakazująca na lat 5 rzucania pocisków i Środków wybuchowych z balonów i innych urządzeń o podobnym charakterze; podp. w Hadze. Konwencja o wyłączeniu okrętów-szpitali w czasie wojny od wszystkich opłat i podatków na rzecz państwa; podp. w Hadze. Konwencja o polepszeniu warunków rannych i chorych na polu bitwy; podp. w Genewie, Akt końcowy K Międzynar. Konferencji Pokojowej; podp. w Hadze. Konwencja (III) dot. rozpoczęcia kroków nieprzyjacielskich; podp. w Hadze. Konwencja (IV) dot. praw i obyczajów wojny lądowej; podp. w Hadze. Konwencja (V) dot. praw i obowiązków mocarstw i osób neutralnych w przypadku wojny lądowej; podp. w Hadze. Konwencja (VI) dot. statusu statków handlowych nieprzyjaciela na początku działań wojennych: podp. w Hadze. Konwencja (VII) dot. przemiany statków handlowych w okręty wojenne; podp. w/ Hadze. Konwencja (VIIT) dot. zakładania min wybuchających automatycznie za dotknięciem; podp. w Hadze. Konwencja (IX) dot. bombardowań przez morskie siły zbrojne w czasie wojny; podp. w Hadze. Konwencja (X) dot. zastosowania do wojny morskiej zasad Genewskiej Konwencji; podp. w Hadze. Konwencja (XI) dot. pewnych ograniczeń w wykonywaniu prawa zaboru w wojnie morskiej; podp. w Hadze. Konwencja (XII) dot utworzenia Międzynar. Trybunału Kaperskiego; podp. w Hadze. Konwencja (XHT) dot. praw i obowiązków mocarstw neutralnych w przypadku wojny morskiej; podp. w Hadze. Deklaracja (XIV) dot. zakazu rzucania z balonów pocisków i Środków wybu- chowych; podp- w Hadze. Konferencja morska w Londynie. I Protokół Końcowy; podp. w Londynie, n Deklaracja dot. praw wojny morskiej; podp. w Londynie. Protokół dodatkowy do Konwencji w sprawie Międzynar. Trybunału Kaperskiego, podp. w Hadze. 9 VIII 1913 Prawa wojny morskiej rządzące stosunkami między stronami wojującymi. Podręcznik przyjęty przez Instytut Prawa Między ir. w Oksfordzie. Prawa wojenne ustanowione po I wojnie światowej 6 n 1922 Traktat dot. użycia w wojnie okrętów podwodnych i gazów szkodliwych dla zdrowia; podp. w Waszyngtonie. XII 1922/11 1923 Reguły wojny lotniczej, oprać, przez Komisję Prawników w Hadze. 17 VI 1925 Protokół o zakazie używania w wojnie gazów duszących, trujących lub podobnych oraz środków bakteriologicznych; podp- w Genewie. 20 n 1928 Konwencja o obowiązkach i prawach państw w przypadku rozruchów cywilnych; podp. w Hawanie. 20 n 1928 Konwencja o neutralności na morzu; podp. w Hawanie. 27 VII 1929 Dokument końcowy dyplomatyczny Konferencji 1929; podp. w Genewie. 27 Vn 1929 Konwencja o polepszeniu warunków rannych i chorych na polach bitewnych; podp. w Genewie. 27 VII 1929 Konwencja dot. traktowania jeńców wojennych; podp. w Genewie. 22 IV 1930 Traktat o ograniczeniu i redukcji morskich broni (Cz. IV, art. 22 dot. okrętów podwodnych); podp. w Londynie. 15 iv 1935 Traktat o ochronie instytucji artystycznych i naukowych oraz historycznych pomników (Pakt Roericha); podp. w Waszyngtonie. 6 XI 1936 Proces-Verbal dot. Reguł wojennych działań okrętów podwodnych ustanowionych w Cz. IV Traktatu Londyńskiego z 22 IV 1930; podp. w Londynie. 14 IX 1937 Układ Nyon; podp. w Nyon. 30 IX 1938 Ochrona ludności cywilnej przeciwko bombardowaniu z powietrza w przypadku wojny Rez. Zgr. Ligi Narodów Prawa wojenne ustanowione po II wojnie światowej 8 VIII 1945 Układ o Ściganiu i karaniu gł. zbrodniarzy wojennych państw eur. osi; podp. w Londynie. 9 XII 1946 Konwencja o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa; przyjęta Rez. 260/ /III Zgr. Og. NZ. 11 Xn 1946 Potwierdzenie Zasad Międzynar. Prawa uznanych w Karcie Norymberskiego 'Trybunatu; wyrażone w Rez. 95/1 Zgr. Og. NZ, 12 VIII 1949 Dokument końcowy Dyplomatycznej Konferencji Genewskiej; podp.. w Genewie. 12 Vm 1949 Konwencja (1) o polepszeniu warunków rannych i chorych na polu (bitewnym) sił zbrojnych, podp. w Genewie. 12 VIII 1949 Konwencja (II) o polepszeniu warunków rannych, chorych i rozbitków członków sit zbrojnych na morzu; podp. w Genewie. __ 12 VIII 1949 Konwencja (III) dot. traktowania jeńców wojennych; podp. w Genewie. 12 Vin 1949 Konwencja (IV) dot. ochrony osób cywilnych w czasie wojny; podp. w Genewie. VIII 1949 Rezolucje Dyplomatycznej Konferencji Genewskiej. VI-Vn 1950 Zasady Międzynar. Prawa, uznane w Karcie Norymberskiego Trybunału i w wyroku Trybunału; przyjęte przez KPM-ONZ. 14 V 1954 Dokument końcowy Międzyrządowej Konferencji o ochronie dóbr kulturalnych w przypadku zbrojnego konfliktu; podp. w Hadze. 14 V 1954 Konwencia o ochronie dóbr kulturalnych w przypadku zbrojnego konfliktu; podp. w Hadze. 14 V 1954 Przepisy o egzekwowaniu Konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w przypadku zbrojnego konfliktu; podp. w Hadze. 2926 Prawo wyborcze 740 14 V 1954 Protokół o ochronie dóbr kulturalnych w przypadku zbrojnego konfliktu; podp. w Hadze. 14 V 1954 Rezolucje Międzyrząd. Konferencji o ochronie dóbr kulturalnych w przypadku zbrojnego konfliktu. IX 1956 Projekt Reguł o zmniejszeniu niebezpieczeństw zagrażających ludności cywilnej w czasie wojny; oprać, przez Międzynar. Komitet Czerwonego Krzyża. 20 n 1957 Protokół do Konwencji o obowiązkach i prawach państw w czasie rozruchów cywilnych; przyjęte przez Radę OPA. 24 XI 1961 Deklaracja o Zakazie użycia broni nuklearnych i tenno-nuklearnych. Rez. 1653/XVI Zgr. Og. NZ. 9 X 1965 • Ochrona ludności cywilnej przed niebezpieczeństwami dyskryminacii woiennej. Rez. XXVIII przyjęta przez XX Miedzynar. Konferencję Czerwonego Krzyża w Wiedniu. 12 V 1968 Prawa człowieka w zbrojnych konfliktach. Rez. XXIII przyjęta przez Miedzynar. Konferencję Praw Człowieka w Teheranie. 26 XI 1968 Konwencja o niestosowaniu przedawnienia w przypadkach zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkości. Rez. 2391/ /XXIII Zgr. Og. NZ. 19 Xn 1968 Poszanowanie Praw Człowieka w konfliktach zbrojnych. Rez. 2444/XXIU Zgr. Og.NZ. 9 DC 1969 Rozróżnienie między wojskowymi obiektami i niewojskowymi w ogólności, a szczególnie problemy związane z broniami masowej zagłady. Rez. przyjęta przez Instytut Miedzynar. Prawa na sesji w Edynburgu. 16 XII 1969 Sprawa broni chemicznych i bakteriologicznych (biologicznych). Rez. 2603A/ /XXIV Zgr. Og. NZ. 9 Xn 1970 Podstawowe Zasady Ochrony ludności cywilnej w konfliktach zbrojnych. Rez. 2675/XXV Zgr. Og. NZ. 3 IX 1971 Warunki stosowania humanitarnych reguł w konfliktach zbrojnych do działań wojennych, w których zaangażowane 54 Siły Zbrojne ONZ. Rez. przyjęta przez Instytut Miedzynar. Prawa na sesji w Zagrzebiu. 29 XI 1972 Nieużycie siły w stosunKach międzynar. i permanentny zakaz broni nuklearnych. Rez. 2936/XXVII Zgr. Og. NZ. Źródło. The Laws of armed conflicts. A Collection of Conventions, Resolutions and Other Documents. D. Schind-ler. j. Tornan edits., Leiden-Geneva 1973, tamże bibliografia przy każdym dokumencie, informująca w jakich zbiorach dokumentów ang„ franc., hiszp. i roś. znajduje się dany tekst. Dz.U. 1927, póz. 160, 161); Konwencji Haskiej o rozpoczęciu kroków nieprzyjacielskich, z 18 X 1907 (Dz.U. póz. 393 oraz Dz.U. 1927, póz. 158 i 159); Konwencji Haskiej, dot. praw i obowiązków mocarstw i osób neutralnych w czasie wojny domowej, z 18X1907 (Dz.U. 1927, póz. 162 i 163); Protokołu Genewskiego o zakazie używania na wojnie gazów trujących lub podobnych oraz środków bakteriologicznych, z 17 VI 1925 (Dz.U. 1929, póz. 278 i 279); Protokołu Londyńskiego o akcji wojennej lodzi podwodnych z 6X11936 (Dz.U. 1937, póz. 425 i 426); Czterech Konwencji Genewskich o jeńcach i rannych i ochronie osób cyw., z 12Vmi949 (Dz.U. 1956, póz. 171-174); Konwencji Haskiej o ochronie dóbr kult. z 14 V 1954 (Dz.U. 1957, póz. 212 i 215). A. ROLIN Le droil modernę de la guerre, Paris 1920; P. OE LA PKADELLE Utopie en calcul. Negllgera-t-on longtemps encore 1'etude des lois de la guerre?, Paris 1933: P. DE LA PRADELLE La reconstruction du droit de la guerre, Paris 1936; J. L. KUNZ The Chaotic Status of the Laws of War, w: American Journal of Jnt. Law No 45. 1951; H. LAUTERPACHT The Problem of the Revision of the Laws of War, w. The Bri-ttsh Year Book of Int. Law 1952; Qu. WMOHT The Out- lawry of War and the Laws of War. w: American lournal of Int. Law No. 47, 1953; E. CASTREN The Present Law oj War and Neutrallty, Helsinki 1954: L. EHRLICH Polski wykład prawa wojny XV wieku. Kownie Stanisława te Skar-bimierw „De bellis iustis". Warszawa 1955. s. 268; L. EHRLICH Prawo międzynar. Wyd. 4 Warszawa 1958; M. GRKEN-SPAN The modern Law of Land Warfare. New York 1959; V. DEDUER On Military Conventions. Lund 1961; D. BIND-SCHEDLEH Rtconsideralion du droit des conflicts armes, Ge" neve 1969; T. LESKO Upowszechnianie zasad międzynar. prawa wojennego, w: Sprawy międzynar., nr 10-11, 1970; A. GÓRBIEL Konieczność wciskowa w prawie międzynar.. w. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Prawnicze nr 44, 1970; S. DĄBROWA Prace Miedzynar. Komitetu Czerwonego Krzyża nad rozwojem prawa wojennego, w: Wciskowy Przegląd Prawniczy m 3/1971; S. DĄBROWA Rozwój prawa wojennego, w: Sprawy międzynar. nr 8, 1971; T. J. FARER Int. Armed Confticts. The Int. Character of Conflict, Bruxelles 1971; T. J. FARER The Laws of War 25 Years after Nuremberg, w: Int. Concilialion May 1971; R. BIERZANEK Prawa człowieka w konfliktach zbrojnych. Warszawa 1972; S. DĄBROWA Na półmetku kodyfikacji międzynar. prawa konfliktów zbrojnych, w: Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny 1973, z. 2, s. 115-129; J. E. BOND The Rules of Riol. International Conflict and the Law of War, Princeton 1974, s. 282; S. DĄBROWA A mi-chemin de la codification du droit int. des conflits armes, w: Pollsh Yearbook on Int. Law 1972-73, Wrocław 1974. • 2926 PRAWO WYBORCZE (ang. Election Law, franc. Droit des elections, hiszp. Derecho- electoral, roś. Izbiratielnoje prawo), przedmiot międzynar. prawa porównawczego oraz zorganizowanych studiów międrynar. prowadzonych od XIX w. pod egidą Unii Międzyparlamentarnej. W krajach posiadających systemy parlamentarne z reguły p.w. dzieli się na bierne i czynne (tylko Konstytucja Jakobińska we Francji z 24 VI 1793 nie). Granica wieku różni się od 25 do 18 lat. W nielicznych krajach kobiety nie uzyskały dotąd p.w. lub tylko bierne. Prawo wyboru na posła jest ograniczone powszechnie wiekiem (minimum 21-25 lat) i obywatelstwem danego państwa; w niektórych krajach cenzusem majątkowym lub wykształceniem; rzadziej narodowościowym i rei. (w Niemczech do 1848 oraz w III Rzeszy nie mogli być wybierani Żydzi; w W. Brytanii do pół. XIX w. Żydzi i katolicy, w Hiszpanii niekatolicy, w wielu krajach laickich—duchowni). Po I wojnie świat. traktaty o ochronie mniejszości nar. zapewniały pośrednio szczególne prawa mniejszościom do posiadania swoich posłów w parlamencie. Powstało kilkanaście systemów obliczania głosów, upoważniających do zdobycia mandatu; w wielu krajach eur. przyjął się system belg. d'Hondt'a. Po II wojnie świat, w Europie Zach., w związku z powstaniem Parlamentu Eur. w Strasburgu i tendencją przekształcenia go w parlament wybierany .bezpośrednio przez obywateli • państw EWG, ścierają się różne koncepcje jednego międzypaństw. systemu wyborczego. V. D'HoNDT Systeme pratiaue et raisonne de representation proportionnelle, Bruxelles 1882; J. MAKOWSKI Zarys prawa wyborczego. Warszawa 1918, s. 87. • 2927 PRAWO ZAWIERANIA UMÓW MIĘDZYNARODOWYCH (ang. Right to Conclude Treaties, franc. Droit de conclusion des traites, hiszp. Derecho de conclusion de tratados, roś. Prawo na zakluczenije mieżdunarodnych dogoworow), część prawą traktatowego, określająca jakie podmioty prawa międzynar. mają p.z.u.m. oraz jakie organa tych podmiotów są do tego. powołane. W XIX w. podmiotem prawa międzynar. były w za- 741 Preferencje 2932 sadzie tylko państwa a w przypadkach państw federacyjnych w ograniczonym stopniu także kraje należące do federacji, w przypadkach państw zależnych byty one podmiotem prawa międzynar. za zgodą protektora. W XX w. zdolność traktatowa (ius tractuum) uzyskały w pełni międzyrząd. org. międzynar., a także Stolica Apostolska oraz powstańcy, korzystający z ograniczonego uznania. Opracowana przez KPM ONZ Konwencja Wiedeńska o prawie traktatowym 1969 ograniczyła się do uregulowania zdolności traktatowej państw, pozostawiając na razie nie zdefiniowane szczegółowo uprawnienia „innych podmiotów prawa międzynar." Konwencja w art. 7 ustaliła, jakie organa państwa są kompetentne do zawierania u-mów. L. LANDAU Prawo zawierania umów międzynar., w: Encyklopedia Podręczna Prawa Publicznego, t. 2, Warszawa 1938, S. 772-777; A. KLAFKOWSKI Prawo międzynar. publiczne, Warszawa 1972, s. 65-68. • 2928 PRAWO ZWYCZAJOWE (ang. Gustom Law, franc. Droit coutumier, hiszp. Derecho consue-tudinario, roś. Obycznoje prawo), termin między- oar. — zasady prawne nie formułowane w aktach ustawodawczych czy konwencjach międzynar., przyjęte regionalnie czy powszechnie. Jedno ze źródeł międzynar. prawa. W Paryżu istniał po II .wojnie świat. Kom. Międzyafrykański P.Z., Co-mitś Interafricain de Droit Coutumier, który 1959 połączył się z Afrykańskim Stów. Prawnym, African Law Assoc., tworząc Międzynar. Stów. Prawa Afrykańskiego, Int. African Law Assoc., z siedzibą w Londynie, zarej. w ONZ. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 2929 PREAH YIHEAR (ang., franc., hiszp. Preah Vi-hear, roś. Prea Wiear), miejscowość pograniczna Kambodży i Syjamu, przedmiot sporu od 1904 (kiedy mieszana komisja delimitacyjna francusko- •syjamska przyznała P. V. Syjamowi, a następnie 1908 Kambodży, korygując poprzednią decyzję) o ruiny świątyni P. V., będącej celem pielgrzymek ludności kambodżańskiej; rozpatrywany na życzenie Kambodży z 61X1959 przez Międzynar. Trybunał Sprawiedliwości, który orzekł 15 VI 1962, iż P.V. jest integralną częścią Kambodży i syjamskie siły zbrojne i policyjne, stacjonujące w P.W. od 1954 (tj. po wycofaniu się kolonialnych wojsk franc. z Kambodży w myśl Genewskich Układów) są zobowiązane do opuszczenia terytorium Kambodży i zwrócenia rzeźb, zabranych z ruin świątyni P.V. Orzeczenie MTS, wydane pod przewodnictwem sędziego B. Winiarskiego, Polaka, stało się pod wpływem szowinistycznej nagonki prasy Syjamu, przyczyną tragicznej śmierci szefa poi. misji handl. w stoi. Syjamu, Bangkoku, zastrzelonego przez fanatyków syjamskich. Ponieważ wojska Syjamu wspólnie z wojskami Wietnamu Pd. sprowokowały jednocześnie wiele prowokacji zbrojnych na pograniczu z Kambodżą, rząd tego kraju oskarżył we wrześniu 1962 przed Zgr. Og. NZ rządy Syjamu i Wietnamu Pd. o „akty agresji, piractwa i mordów". Dokumentacja Prasowa 1962, s. 542A, 636C i 872F. • 2930 PREAMBUŁA [tac. preambulum 'wstęp'], (ang. Preamble, franc. Preambule, hiszp. Preambuło, roś. Preambuła), termin międzynar. — wstęp aktów prawnych (np. konstytucji czy traktatu), wyjaśniający powody i okoliczności wydania danego aktu, czy zawarcia danej umowy. Waga p. zależy od jej precyzyjności w formułowaniu zasad umowy. Pod wpływem bardzo wyważonej p. Karty NZ i podobnych p. do różnych konwencji, o-pracowywanych przez Komisję Prawa Międzynar. ONZ poważnie wzrosło w 2 pół. XX w. znaczenie p. szczególnie dla interpretacji tekstu umowy (np. przy układzie Polska-NRF). P. YON Le preambule des troiłeś Int.. Geneve 1941; A. KLAFKOWSKI Prawo międzynar. publiczne, wyd. 4, Warszawa 1972, s. 58-59. • 2931 PRECEDENCJA [tac. praecedere 'iść na przedzie'], (ang. Precedence, franc. Precedence, hiszp. Precedencia, roś. Priecedienty), termin między- nar.—problem pierwszeństwa w hierarchii korpusu dyplomat. stanowiący źródło wielu sporów do Kongresu Wiedeńskiego, 1815, który ustalił hierarchię przedstawicielstw dyplomat. i misji nadzwyczajnych oraz kolejność w zależności od ilości lat akredytacji, równocześnie zalecając, by przy podpisywaniu układów wielostronnych o kolejności podpisów decydował los, co zamienione zostało ostatecznie w LN na porządek alfabetyczny. • 2932 PREFERENCJE (ang. Preference, franc. Prćfe-rences, hiszp. Preferencias, roś. Priefieriencyi), termin międzynar. — ulgi handl. lub celne udzielane sobie wzajemnie lub jednostronnie przez państwa, lecz nie rozszerzane na państwa trzecie, nawet w przypadku jeśli strony obowiązuje —> klauzula największego uprzywilejowania. P. są zazwyczaj przyznawane przez mocarstwa ich ex-ko-loniom lub terytoriom zależnym, ale i w in. przypadkach. Tzw. p. ogólne, będące odejściem od klauzuli największego uprzywilejowania, stosowane są najczęściej w formie jednostronnych specjalnych przywilejów przyznawanych przez bogate kraje uprzemysłowione produktom przem., eksportowanym przez kraje rozwijające się. Natomiast tzw. odwrotne p. są formą zazwyczaj neokolonialną przyznawania przywilejów w formie układów bilateralnych przez kraje rozwijające się krajom wysoko rozwiniętym, często dawnym mocarstwom kolonialnym. W październiku 1970 kraje EWG wprowadziły System P. Ogólnych, Generał Preferences Systems, częściowo wzorowany na zaleconym 1969 przez Zgr. Og. NZ Rez. 2503/XXIV systemie uogólnionym nie-wzajemnych i niedyskryminacyjnych p.. System of Generalized non-reciprocal and non-discrimi-natory preferences—Systeme generał iść prefś-rence sans reciprocite ni discrimination. System wprowadzony przez EWG okazał się nieskuteczny, m.in. z powodu ustalenia dla każdego kraju niewysokiej górnej granicy eksportu wolnego od cła, co w praktyce spowodowało, że 60°/o towarów sprowadzanych 1972 przez państwa EWG z krajów Trzeciego Świata nie korzystało z p. W czerwcu 1972 Rada Ministerialna państw EWG na swej sesji w Luksemburgu ustaliła zasady celnych p. dla państw członkowskich UNCTAD. W maju 1973 Kom. UNCTAD d/s P. skrytykował system p. EWG. 2933 Preliminacje 742 W 1964 EWG przyznała p. państwom frankofoń-skim w Afryce oraz 1973 anglofońskim w Afryce; spośród krajów socjalist. EWG 6 VI 1973 zgodziła się na udzielenie p. Rumunii. M. DOBROCZYŃSKI Preferencja w handlu międzynar., w: Eko- nomista nr 6, 1971. • 2933 PRELIMINACJE [tac. prealiminaria 'przygotowania'], (ang. Preliminations, franc. Accords pre-liminaires, hiszp. Preliminares, roś. Prieliminarii), termin międzynar. oznaczający tymczasowe układy, przygotowujące zasady opracowywanego traktatu. • 2934 PREZB1TERIANIE (ang. Presbitarian Order, franc. Presbyteriens, hiszp. Presbiterianos, roś. Prieswitierianie), termin międzynar. — protestanci, którzy nie uznali w W. Brytanii państw. ->• anglikańskiego kościoła i uchodząc przed prześladowaniami założyli wiele gmin wyznaniowych w różnych krajach; dopiero w XIX w. rozpoczęli tworzenie wspólnoty międzynar., formalnie powołanej do życia 21 VII 1875 w Londynie p.n. Świat. Przymierze Zreformowanych Kościołów Prezbi-teriańskiego zakonu (w Polsce nazywana Aliansem Prezbiteriańskim), Alliance of the Reformed Churches Throughout the Worid Holding the Presbytarian Order (nazywane w skrócie The Worid Presbyterian Alliance—Alliance reformę mondiale—Reformierter Weltbund), z siedzibą w Genewie; od 1946 zarej. w ONZ; łączy 91 krajowych kościołów w 61 państwach Afryki, Ameryki, Azji i Europy. Publ. The Reformed and Presbyterian Worid. Bierze aktywny udział w —>• ekumenicznym ruchu. Yearbook of Int. Organitations, 1973. • 2935 PRIMOGENITURA [łac.; 'pierworództwo'], (ang. Primogeniture, franc. Primogeniture, hiszp. Primo-genitura, roś. Primogienitura), termin międzynar. — porządek dziedziczenia w monarchiach dziedzicznych. • 2936 PRIX ITALIA, nagroda międzynar. za słuchowiska radiowe i filmy telewizyjne, przyznawana dorocznie od 1955 przez Radio i Telewizję Włoch. • 2937 PRIX JAPON, na wzór -»- Prix Italia, Radio i Telewizja Japońska (NHK) od 1965 p.n. P. J. organizuje co roku Międzynar. Konkurs Programów Radiowych, ograniczony do audycji i słuchowisk oświatowych. • 2938 PROCEDURA (ang. Procedurę, franc. Procedurę, hiszp. Procedimiento, roś. Procedura), termin międzynar. — tryb postępowania w sądach, w urzędach, w organizacjach międzynar.; w tych ostatnich ujednolicony regułami proceduralnymi wprowadzonymi przez ONZ i jej organizacje wyspecjalizowane. A Handbook of Criteria and Procedures, UN New York 1969. • 2939 PROCEDURA CYWILNA (ang. Civil procedurę, franc. Procedurę civile, hiszp. Procedimiento civil, roś. Grażdanskaja procedura), termin międzynar. — postępowanie przed sądem powszechnym mające na celu rozpoznanie i rozstrzygnięcie sporu w sprawie cyw., przedmiot konwencji międzynar. od 17 VII 1905, daty podp. na I Haskiej Konferencji Międzynar. Prawa Prywatnego, konwencji dot. procesów cyw. Charakter p.c. jest odmienny w ustawodawstwach państw burz., uwzględniających przede wszystkim interesy indywidualne. W państwach socjalist. rozstrzyga przede wszystkim wzgląd na interesy społ. W Hadze została podp. l III 1954 nowa konwencja o p.c., zastępująca konwencję z 1905. Weszła ona w życie 12 III 1957. Polska uczestniczy w niej od l III 1963 (Dz.U. 1963, póz. 90, 91). Poza tym Polska zawarła omowy bilateralne o obrocie prawnym w sprawach cyw, z Bułgarią 4 XII 1961 (Dz.U. 1963, póz. 88, 89); z Czechosłowacją 4 XII 1961 (DZ..U. 1962, póz. 103, 104); z Jugosławią 6 II 1960 (Dz.t/. 1963, póz. 162, 163); z NRD 1 II 1957 ^D^..U. 1958. póz. 114, 115); z Rumunią 25 I 1962 (DZ.U. 1963, póz. 301. 302; z Węgrami 6 IH 1959 (Dz.U. 1960, póz. 54, 55); z ZSRR 28 XII 1957 (Dz.t/. 1958, póz. 137, 148); z W. Brytanią o postępowaniu w sprawach cyw. i handl. 26 VII 1931 (Dz.U. 1932, póz. 325, 533, 534) oraz z Francją o ułatwieniu stosowania konwencji o p.c. 5 IV 1967 (Dz.t/. 1969 póz. 33, 34), a także o prawie właściwym jurysdykcji i wykonywania orzeczeń w zakresie prawa osobowego i rodzinnego z 5 IV 1967 (Dz.U. 1969, póz. 22, 23). W. SIEDLECKI Postępowanie cywilne. Warszawa 1959; Zbiór Umów Miedzynar. PRL 1962, Warszawa "1967, s. 137-161. • 2940 „PRODAMET", nazwa największego roś. kartelu górniczo-hutn., zał. 1902, z udziałem kapitałów franc., belg i in., który zmonopolizował w s|^ przemysły metalurgiczne i kopalniane, w niektórych gałęziach nawet w 90°/o; dyktował coraz wyższe ceny na podstawowe artykuły przem., co pogarszało sytuację ludności. Znacjonalizowany przez Rewolucję Październikową był przez długi jeszcze czas przedmiotem roszczeń udziałowców zagranicznych. • 2941 PRODUKCJA MECHANICZNA (ang. Produc- tion engineering, franc. Production mecanique, hiszp. Producción mecanica, roś. Miechaniczesko- je proizwodstwo), przedmiot międzynar. badań i współpracy. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Zakład Badań P.M. Int. Institution for Production Engineering Research — College int. pour 1'etude scien-tifique des techniques de production mecanique. CIRP, zał. 1951, z siedzibą w Paryżu. Członkami są instytucje nauk. 19 krajów, m.in. Polski (PAN i NOT. które organizowały XXI Sesję CIRP we wrześniu 1971 w Warszawie). Publ. Annals. Dictionary o f Production Engineering. Yearbook of Int. Orgamsations, 1973. • 2942 PRODUKTY PRZEMYSŁOWE (ang. Manufact-ured Products, franc. Produits industriels, hiszp. Productos manufacturados, roś. Promyszlennyje izdielija), przedmiot międzynar. kooperacji; problem międzynar. dla państw Trzeciego Świata w związku z rosnącą po II wojnie świat, dysproporcją cen na p. p. i cen surowców podstawowych. Udział krajów rozwijających się w stosunku do produkcji przem. świata kapitalist. był 1950 nieco poniżej 10°/o, 1970 nieco poniżej IS^/o. Rocznik Statystyki Międzynar. 1970, GUS Warszawa 1970, s. 121-130. • 2943 PROFINTERN, MIĘDZYNARODÓWKA ZWIĄZKOWA (ang. Profintem, franc. Internationale Syndicate Rouge, hiszp. Internacional Sindical 743 Projekt definicji agresji 2949 Roją, roś. Krasnyj intemacyonał profsojuzow, Profintern), zwana w Polsce Czerwoną, org. mię- dzynar. rewol. związków zawodowych, nieprzyjętych do Międzynar. Federacji Zw. Zaw. (tzw. •>• Międzynarodówki Amsterdamskiej). Istniała w latach 1921-37. Współpracowała z ->• Międzyna- rodówką Komunistyczną. Zorganizowała 5 kongresów: 1921, 1922, 1924, 1928 i 1930; wszystkie w Moskwie. Najsilniejszym ugrupowaniem w Profintern byty związki zawodowe ZSRR, a w krajach kapitalist. franc. Confedćration Generał du Travaille, CGT. • 2944 PROGNOSTYKA [gr. prognostikós 'przewidujący'], (ang. Prognostics, franc. Pronostique, hiszp. Pronóstica, roś. Prognostika), termin międzynar. — dyscyplina naukowa zajmująca się przewidywaniem rozwoju; przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Eur. Stów. Naukowe d/s średnio- i długofalowego Prognozowania Gospodarczego. Eur. Scientific Assoc. for Medium and Long Term Forcasts, z siedzibą w Brukseli, zat. 1961; publ. Europę's Fulure in Fisures. F. POLAK Prognostics, Amsterdam 1971, s. 453; K. SECOMSKI Prognostyka, Warszawa 1971; P. BOZYK, A. CZEPURKO, S. GÓRA Prognozowanie rozwoju rynku RWPG, Warszawa 1972, s, 214; H. D. HAUSTEIN Prognozy gospodarcze. Zagadnienia podstawowe, modele. Warszawa 1972, s. 256; Prognozowanie handlu zagranicznego. Warszawa 1973, s. 175; J. KUKUŁKA Zagadnienia prognostyki miedzy narodowe J, w: Sprawy Mię' dzynarodowe, 3/1974; K. SECOMSKI Prognostyka, w: Mała encyklopedia ekonomiczna. Warszawa 1974, s. 648-649. • 2945 PROGNOZOWANIE W SYSTEMIE RWPG (ang. Prognosticating in the CMEA system, franc. Prćvision economique dans le systeme du CAEM, hiszp. Previsión económica en el sistema del CAME, roś. Prognozirowanije w sistiemie SEW), XXV Sesja RWPG postanowiła wprowadzić długofalowe -> planowanie w systemie RWPG na bazie nauk. prognoz potrzeb spot. i konieczności rozwoju poszczególnych gałęzi produkcji i usług w następnych dziesięcioleciach. Oto fragmenty podjętych na XXV Sesji w lipcu 1971 bukareszteńskich uchwał: „Kraje członkowskie RWPG wychodzą z założenia, że prognozowanie Jest początkowym etapem ogólnego procesu so-cjalist. planowania, jedną z przesłanek sporządzania długofalowych i pięcioletnich planów rozwoju gospodarki narodowej. Wspólne prognozowanie lub wymiana wyników prognoz narodowych w następujących dziedzinach w pierwszym rzędzie: Baza paliwowo-energetyczna, w tym energetyka jądrowa. Baza surowcowa dla hutnictwa żelaza i metali nieżelaznych, dla przemysłu chemicznego, celulozowo-papierniczego i przemysłu lekkiego, w tym prace geologiczno-poszukiwawcze. Ważniejsze rodzaje wyrobów hutnictwa żelaza i metali nieżelaznych. Petrochemia i związane z nią podstawowe rodzaje wyrobów '(na przykład kauczuki syntetyczne, włókna syntetyczne, tworzywa sztuczne i żywice syntetyczne). Kompleksowe systemy maszyn i przyrządów określające rozwój rewolucji naukowo-techn., jak na przykład elektronika i systemy automatyzacji, przemysłowa produkcja przyrządów. aparatura kontrolno-pomiarowa i urządzenia dla ważnych gałęzi gosp. narodowej. RWPG. Eur. kraje socjatist. Prognozy 1970-1980, oprać.: J. Ciepielewski. Warszawa 1970. PROGRAM ONZ ROZWOJU -> UNDP. • 2946 PROGRAM USA WOJSKOWEJ POMOCY (ang. Military Assistance Program, MAP, franc. Pro-gramme d'assistance militaire des Ćtats Unis, hiszp. Programa de ayuda militar de los EE.UU., roś. Programma wojennoj pomoszczi SSzA), o- ficjalna nazwa, uchwalonej przez Kongres USA co roku od 1950 pomocy militarnej dla ponad 40 państw, związanych z USA bilateralnymi u- kładami wojsk.; stanowi ona gł. część —>• Programu USA Wzajemnego Bezpieczeństwa. • 2947 PROGRAM USA WZAJEMNEGO BEZPIECZEŃSTWA (ang. Mutuał Security Program, franc. Programme de Securite mutuelle des Ćtats Unis, hiszp. Programa de los EE.UU. de seguri-dad mutua, roś. Programma wzaimnoj biezopas-nosti SSzA), oficjalna nazwa od 1957 systemu po- mocy gosp. i wojsk. USA dla państw związanych bilateralnymi umowami z USA, realizowanych przez urzędy państw, USA: Międzynar. Admini- strację Współpracy ICA, Departament Obrony USA, Departament Rolnictwa UCA, Fundusz Pożyczek Rozwojowych (DLP) oraz Azjat. Gosp. Fundusz Rozwoju Prezydenta USA. Koordynacja Programu podlega Departamentowi Stanu, który co roku, w styczniu, publ. Report to Congress on the Mutual Security Program. For the Fiscal Year... . • 2948 PROHIBICJONIZM (ang. Prohibitionism, franc. Ptohibitionisme, hiszp. Prohibicionismo, roś. Pro-gibicyonizm), termin międzynar. na dwojakie zjawiska: l) skrajny —>• protekcjonizm, polegający na totalnym zakazie importu określonych grup towarów; 2) zakaz całkowity lub częściowy produkcji importu i wyszynku alkoholi. W 2 pół. XIX w. powstały ruchy antyalkoholiczne, zjednoczone 1909 w Światowej Federacji na rzecz P., Worid Prohibition Federation, z siedzibą w Londynie; publ. kwartalnik Int. Record. H. W. LEC How Dry We Werę, N York 1963; J. A. KROUT The Origins of Prohibition, Boston 1967, Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 2949 PROJEKT ONZ DEFINICJI AGRESJI (ang. UN Draft Definition of Aggression, franc. Projet de 1'ONU de la definition de ragression, hiszp. Proyecto de la ONU sobre la definición de la agresión, roś. Proekt OON definicyi agriessii), u-chwalony został 11 IV 1974 przez Grupę Roboczą Specjalnego Komitetu d/s Definicji Agresji, Spe-cial Committee on the Question of Defining Aggression, powołanego Rez. 2330/XXIII Zgr. Og. NZ z 18X111967 w składzie: Algieria, Australia, Bułgaria, Cypr, Czechosłowacja, Egipt, Ekwador, Finlandia, Francja, Ghana, Gujana, Haiti, Hiszpania, Indonezja, Irak, Iran, Japonia, Jugosławia, Kanada, Kolumbia, Malgaska Rep., Meksyk, Norwegia, Rumunia, Sierra Leone, Sudan, Syria, Turcja, Uganda, Urugwaj, USA, W. Brytania, Włochy, Zair i ZSRR. Projekt opracowany przez Grupę Roboczą, złożoną z przedstawicieli Algierii, Egiptu, Finlandii, Francji, Ghany, Hiszpanii, Japonii, Meksyku, Rumunii, USA, W. Brytanii i ZSRR, stanowi pierwszy w historii dokument otwierający możliwość opracowania konwencji ONZ, definiującej agresję. Projekt składa się z preambuły i 8 artykułów: ,,Art. I. Agresją jest użycie sił zbrojnych przez Państwo przeciwko suwerenności, terytorialnej integralności lub politycznej niezależności innego Państwa, lub w jakikolwiek inny sposób sprzeczny z Kartą ONZ, wynikający z tej definicii." (,;Art. l. Aggression is the use of armed force by a State aga-inst the soyereignty, territorial integrity or political indepen- 2950 Proklamacja Teherańska 744 dence of another State, or in any other manner inconsistent with the Charter of the United Nations, as set out in this definition.)" Art. U ustala, że ..pierwsze użycie sił zbrojnych przez Państwo w sprzeczności z Kartą NZ stanowi dowód prima facie aktu agresji" pod warunkiem, że Rada Bezpieczeństwa zbada wszelkie okoliczności i konsekwencje. Art. III stwierdza, że bez względu na wypowiedzenie wojny należy pod warunkami art. II zakwalifikować jako akty agresji następujące czyny: a) inwazje tub atak, lub okupację czy aneksję obcego terytorium; b) bombardowanie lub zastosowanie innych broni przeciwko terytorium innego państwa; c) wojskową blokadę portów lub wybrzeża; d) atak sitami zbrojnymi lądowymi, morskimi lub lotniczymi; e) użycie sił zbrojnych jednego państwa znajdujących się legalnie na terytorium drugiego państwa przeciwko niemu; f) wykorzystanie terytorium drugiego państwa do napaści na trzecie państwo; g) kierowanie za granicą uzbrojonych band, wojsk najemnych przeciwko innemu państwu. Art. IV stwierdza, że wyliczenie w art.'III nie wyczerpuje aktów agresji i Rada Bezpieczeństwa zgodnie z Kartą może uznać za napaść także inne czyny. ,,Art. V. żadne uzasadnienia jakiejkolwiek natury, czy polityczne, ekonomiczne, militarne, czy inne nie mogą służyć za usprawiedliwienie agresji. Wojna napastnicza jest zbrodnią przeciw międzynar. pokojowi. Agresja daje podstawę do pociągnięcia do odpowiedzialności międzynar. Żaden zabór terytorialny lub szczególne korzyści wynikłe z agresji nie są i nie mogą być uznane za zgodne z prawem." (..Art. V. No consideration of whatever naturę, whether poli-tical, economic, military or otherwisc, may serve as a justifi-cation for aggression. A war of aggression is a crime against international peace. Aggression gives rise to international res-ponsability. No territorial acquisition or specjał advantage resulting from aggression arę or shall be recognized as law-ful".) Art VI. Żadna z definicji nie może rozszerzać lub zawężać cele Karty NZ włącznie z przypadkami, kiedy użycie siły jest zgodne z prawem. Art. VII. żadna z definicji, a szczególnie art. III. nie może przesądzać o prawach do samostanowienia, wolności i niezależności, wynikających z Karty NZ w stosunku do ludów siłą pozbawionych tych praw oraz w odniesieniu do Deklaracji o Zasadach Prawa Międzynar.," w szczególności w stosunku do ludów pod kolonialnymi i rasistowskimi reżimami. Żadna z definicji nie narusza praw tych ludów do walki do końca o wyswobodzenie się spod obcej dominacji i prawa otrzymywania pomocy, w zgodzie z Kartą NZ i ww. Deklaracją. Art. VIII stwierdza, że interpretowanie i stosowanie powyższych postanowień winno wynikać z współzależności ich między sobą. UN General Assembly AIAC.134/L.46 i L.47, 12 Aprii 1947. • 2950 PROKLAMACJA TEHERAŃSKA 1968 (ang. Teheran Proclamation, 1968, franc. Proclamation de Teheran de 1968, hiszp. Proclamación de Teheran 1968, roś. Tiegieranskaja prokłamacyja 1968), nazwa oficjalna Deklaracji uchwalonej 13 V 1968 jednomyślnie przez Międzynar. Konferencję NZ w sprawie Praw Człowieka, Int. UN Conference on Human Rights, w Teheranie, 22 IV-13 V 1968, zwołana zgodnie z Rez. 2081/XX Zgr. Og. NZ. Proklamacja wezwała wszystkie narody i rządy do wzmożenia wysiłków na rzecz zapewnienia wszystkim ludziom możliwości swobodnego rozwoju fizycznego, duchowego, umysłowego i społ., w warunkach wolności i poszanowania godności ludzkiej w duchu zasad uchwalonej przed 20 laty Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. UN Monthly Chronicie, No. 6, 1968; Zbiór Dokumentów 1968. • 2951 PROLETARIAT z tac. proletarius = proletariusz (ang. Proletariat, franc. Proletariat, hiszp. Prole-tarriado, roś. Proletariat), termin międzynar. wywodzący się z starożytnego Rzymu, gdzie oznaczał najuboższą klasę obywateli, zwolnioną od płacenia podatków, przejęty w XIX w. dla okre- ślenia klasy robotników najemnych w społeczeństwie kapitalistycznym; w XX w. w ustroju socjalistycznym p. stał się rządzącą klasą robotniczą. • 2952 „PROLETARIUSZE WSZYSTKICH KRAJÓW 1 ŁĄCZCIE SIĘ" (ang. „Proletarians of all co- ' untries—unitę!", franc. „Proletaires du Monde Entiers—Unissez Vous!", hiszp. „iProletarios de todos los paises, unios!", roś. „Proletarii wsiech stran, sojediniajtieś!"), historyczne zawołanie końcowe —>- Manifestu Komunistycznego 1848, napisanego w języku niem. przez K. Marksa i F Engelsa, brzmiące po niem.: Proletarier aller Lan-der vereinigt Euch!, przetłumaczone na wszystkie języki świata, odegrało hist. rolę w rozwoju robotn. ruchu międzynar. w XIX i XX w K. MARKS. F. ENGELS Dania, t. 4, Warszawa 1962. • 2953 PROMETEIZM (ang. Prometheism, franc. Pro-mśtheisme, hiszp. Prometeismo, roś. Promietie-izm), międzynar. termin etyki, normatywnej; w XX w. przyjęty także na symboliczne określenie polityki wspierania ruchów nacjonalistycznych na Ukrainie oraz w pd. republikach ZSRR, inspirowanych przez kontrrewol. ośr. emigracyjne zagranicą, m.in. w Polsce, gdzie stał. się częścią składową polityki zagr. rządów J. Piłsudskiego. J. LEWANDOWSKI ..Prometeizm" — koncepcja polityki wschodniej pilsudrzyzny, w: Biuletyn WAP, nr 2/12. 1958 i nr 1/14, 1959; S. MIKULICZ Prometeizm w polityce li Rzeczwosuoli-tej. Warszawa 1971^ s. 316. PROMIENIOWANIE RADIOAKTYWNE -» Radioaktywność. • 2954 PRONUNCIAMIENTO [hiszp. '-obwieszczenie']. termin międzynar. powstały w-.Ameryce Lać.. o-znaczający początkowo powstanie lud. przeciw kolonialnej władzy, później bunt wojsk.; zastąpiony w XX w. przez -»• golpe de estado. PROPAGANDA WIARY KATOLICKIEJ -^ Congregatio de Propaganda Fide. • 2955 PROPAGANDA WOJENNA (ang. War propaganda, franc. Propagandę de guerre, hiszp. Propaganda de guerra, roś. Wojennaja propaganda), termin międzynar. — podżeganie do zbrojnej a-gresji; problem rozpatrywany 3 i 5X11947 przez Zgr. Og. NZ, które uchwaliło rezolucję zobowią- zującą czł. ONZ do zwalczania wszelkiego rodzaju propagandy wojennej. Zasady tej uchwały potwierdziła konferencja w sprawie wolności infor- macji i prasy 1947, a Zgr. Og. NZ 1948 zleciło ECOSOC opracowanie międzynar. konwencji w tej sprawie. Uchwalony Pakt o Prawach Cywil- nych i Politycznych zakazuje wszelkiej propagandy na rzecz wojny i wszelkiego siania nienawiści nacjonalistycznej, rasowej czy rei., stanowiących podżeganie do dyskryminacji, wrogich aktów i gwałtów. J. B. WHITTON Propaganda and Int. Law, w: Recueil des Cours de 1'Academie de Drolt Int. m 72, 1948; R. CAUDE Propaganda et guerre psychologiąue, ,,Revue de Defense natio-nale" nr 11. 1955; C/N and the Human Rishts, UN New York 1968; G. ARBATOW Propaganda na zachodzie. Doktryny. Metody. Organizacje. Warszawa 1972, s. 340. • 2956 PROSTYTUCJA [łac. prostitution 'nierząd'1, (ang. Prostitution, franc. Prostitution, hiszp. Pro-stitución, roś. Prostitucyja), termin międzynar. — uprawianie nierządu zarobkowo; przedmiot konwencji międzynar. i stałej zorganizowane) współpracy międzynar. w zwalczaniu p. 745 Protokoły rzymskie 2963 Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Federacja Abolicjonistów (rzeczników zlikwidowania p-). Im Abulitionists Federation; żal. 1875, z siedziba w Genewie. Publ. Revue Abolitioniste. Pierwsza Konwencja dot. p. podp. 18 VI 904 w Paryżu miata na celu ochronę białych kobiet przed werbunkiem za granicę do domów publ. Poza tym Konwencja ustaliła formy pokrycia kosztów podróży do kraju rodzinnego cudzoziemek, które uprawiają p. celem zdobycia środków na powrót do swego państwa macierzystego. Konwencja paryska z 4 X 1921 oraz genewskie z 30 IX 1921 i z 11X1933 zmierzały gt. do zwalczania —• handlu żywym towarem. W 1937 LN opracowała projekt wspólnej konwencji o zwalczaniu p. i handlu ludźmi. Stał się on podstawą dla Ko- misji ONZ d/s Społecznych do skodyfikowania konwencji 1904, 1910, 1921 i 1933. Nową Konwencję międzynar. o zwalczaniu Handlu Ludźmi i Eksploatacji P. Cudzej, Int. Convention for the Suppression of the Traffic in Persons and of the Exploitation of the Prostitution of Others, u- chwaliło Zgr. Og. NZ 2X111949, Rez. 317/1 V. Weszła w życie 21 III 1950. Polska jest uczestnikiem wszystkich 5 Konwencji (DZ..U. 1922, póz. 783; L»?.[/. 1925, poz.^893; Dz.U. 1929, póz. 487; DZ..U. 1938, póz. 37 oraz Dz.U. 1952, póz. 278). Komisja ONZ d/s Socjalnych wprowadziła bazowany na Konwencji nowy kwestionariusz mię- dzynar. dla badań p., których wyniki ogłasza o-kresowo w czasopiśmie Int. Review of Criminal Policy. W 1959 opublikowane zostały praktyczne zalecenia ONZ dla walki z p. ttude sur la traite des Stres kumains de prostitutions, UN N. York 1959, s. 59. • 2957 PROTEINY (ang. Proteins, franc. Proteines, hiszp. Proteinas, roś. Protieiny), przedmiot międzynar. akcji ONZ na rzecz zapobiegania nie- bezpieczeństwu kryzysu proteinowego w świecie; zainicjowana 1968 przez Zgr. Og. NZ Rez. 2416/XXIII, w związku ze światowym problemem -f głodu. WHO prowadzi stałe badania w tej dziedzinie. Int Action to Avert the Impending Protein Crisis, UN N. York 1968. PROTEKCJONISTYCZNE USTAWODAWSTWO -* Smoot-Hawley Tariff 1930. • 2958 PROTEKCJONIZM (ang. Protectionism, franc. Protectionnisme, hiszp. Proteccionismo, roś. Pro-tiekcyonizm), termin międzynar. — polityka u-przywilejowywania w handlu zagr. produkcji krajowej w celu ochrony przed konkurencją zagr.; polega gł. na podwyższaniu ceł na identyczne towary importowane z zagranicy. Stosowany w Europie od XVI w. szczególnie drastycznie w latach wielkiego kryzysu, 1930-39, zniesiony w W, Brytanii. 1860-1914. Stosowany wielokrotnie w USA, po II wojnie świat, wprowadzeniem lO"/!! zwyżki ceł na towary importowane 15 VIII 1971. Szczególną formą p. jest system —>- preferencji, a także —r prohibicjonizm. G. i V. CURZON Hidden Barriers lo Inl. Trnde, London 1970; I. IWANÓW. I Dt\KOWA Scwriemipnnyj protiekcyonizm. w. Mirowajn ekonomiko i miezdunnrfldnyje ofnoszeniia 2/1972; A. MUŃKO protekcioni^m w siotni^knch gf-podnrczych między łupania n USA. Warszawa 1972. s. 157; T. KATOWSKA Problem protekcjonizmu w aspekcie aktualnej sytuacji gospodarczej świata kapitalistycznego, w: Handel Zagraniczny 9/1973. • 2959 PROTEKTORAT [tac. protector 'obrońca'], (ang. Protectorate, franc. Protectorat, hiszp. Protectora-do, roś. Protiektorat), termin międzynar. o dwojakim znaczeniu: l) p. kolonialny, narzucony słabszemu państwu przez mocarstwo kolonialne, np. deklaracją W. Brytanii, 1914, Egiptowi; 2) p. międzynar., wynikły zazwyczaj z kompromisu między mocarstwami, co do terytorium spornego, np. Wolne Miasto Gdańsk pod p. LN (wcześniej postanowieniem Kongresu Wiedeńskiego 1815, Kraków, jako „wolne, niezawisłe i ściśle neutralne miasto pod protektoratem Rosji, .Austrii i Prus"). Keesings Archiv der Cegenwart 1934, s. 1336-1337; R. KIRCH-SCHLAGER Protektorat, w: Strupp-Schlochauer Wónerbuch des Yoikerrechts, Berlin 1962; K. RÓWNY Protektorat międzynarodowy w Afryce i Azji a ciągłość traktatów. Warszawa 1971, s. 215. • 2960 PROTEST (ang. Protest, franc. Proteste, hiszp. Protesta, roś. Protiest), termin międzynar. — sprzeciw dyplomat. jednego rządu przeciwko jed- nostronnej decyzji drugiego rządu, szkodliwej dla interesów protestującego, czy dla interesów pokoju. J. C. Mc GIBBON Some ohservations on the port of protest in int. law. vi: The Bntish Year Book of Inl. Law, 1953. • 2961 PROTESTANCKIE KOŚCIOŁY (ang. Protestant' Church, franc. Egiises protestantes, hiszp. Igle-sias protestantes, roś. Protiestantskije cerkwi), termin międzynar.—wszystkie gminy wyznaniowe w świecie, powstałe w wyniku ruchu rei. XVI w., zw. reformacją; nazwa pochodzi od protestu 18 krajów Rzeszy Niem. popierających M. Lutra, w Spirze 19 II 1529, przeciw uchwałom katol. większości parlamentu Rzeszy. P.K. podzieliły się na kościoły: Anglikański, Episkopalne, Ewangelickie, Prezbiteriańskie i in. W XIX i XX w. powołały do życia wiele —>- chrześcijańskich organizacji międzynar. W 1926-30 istniała Międzynar. Liga d/s Obrony i Rozwoju Protestantyzmu, Int. League for the Defence and Development of Pro-testantism, zarej. w LN. J. CILLENBERGER, C. WELCH Protestant Christianity, Inter-preled Through lis Development, New York 1954; H. CHY-LIŃSKI Protestantyzm, w: Zarys dziejów religii. Warszawa 1964. • 2962 PROTESTANTYZM [łac. proteslari 'oświadczać'], (ang. Protestantism, franc. Protestantisme. hiszp. Płotestantismo, roś. Protiestantizm), chrześcijański ruch rei. powstały w XVI w., który stworzył wiele niezależnych od Kościoła Rzymskokałol. chrzęść, kościołów protestanckich i powołał do życia wiele chrzęść, org. międzynar.; w XX w. odgrywa rolę przodującą w —>• ekumenicznym ruchu. Nazwa powstała od protestu zwolenników M. Lutra w Spirze. 19 IV 1529. Mc NEILL Umiive Protestantisin. Richmond 1964; M. E. MARTY Protestantism, Londun 1972, s. 380. • 2963 PROTOKOŁY RZYMSKIE 1934 (ang. Rome Protocol. 1934. franc. Protocoles de Rome de 1934, hiszp. Protocolos de Roma 1934. roś. Rim- skije protokoły 1934). trzy układy zawarte w Rzymie, 17 III 1934 między Austrią, Węgrami i Włochami; I—o współpracy polit.; II—o współpra- cy gosp.; III—austriacko-wł. dodatkowy do II. 2964 Protokół 74i • 2964 PROTOKÓŁ [gr. protókollon 'zapis wstępny treści papirusowego zwoju'], (ang. Protocol, franc. Protocole, hiszp. Protocolo, roś. Protokół), termin międzynar. ustalony przez Kongres Wiedeński 1815—formy postępowania w stosunkach dyplo-mat.; potocznie: l) komórka ministerstwa spraw zagr. czy organizacji międzynar. bacząca na prawidłowość i zgodność z prawem międzynar. form spotkań i układów międzyrząd.; 2) sprawozdanie z międzynar. spotkania dwu- czy wielostronnego; 3) umowa dwu- lub wielostronna nazwana p., jak np. Protokół Genewski z 17 VI 1925 o zakazie u-żywania gazów'i innych środków bakteriologicznych. PROTOKÓŁ BUENOS AIRES 1967 -> Karta OPA 1948 i Protokół 1967. • 2965 PROTOKÓŁ LOTNICZY GWATEMALSKI 1971 (ang. Guatemalan Protocol 1971, franc. Protocole aerien de Guatemala de 1971, hiszp. Protocolo Aereo de Guatemala 1971, roś. Gwatiemalskij protokół o wozdusznom transportie 1971), oficjalna nazwa dokumentu uchwalonego na dyplomat. konferencji 55 państw (m.in. Polski), w stoi. Gwatemali 911-8 III 1971 w sprawie rewizji -* Konwencji Lotniczej Warszawskiej 1929 i -»• Haskiego Protokołu Lotniczego 1955 o ujednoliceniu niektórych prawideł międzynar. przewozu lotniczego. G.p.l. uzupełnia i zmienia poprzednie 2 układy w następujących punktach: Przyjęto zasad; absolutnej odpowiedzialności przedsiębiorstwa lotniczego za śmierć lub uszkodzenie ciała pasażera w czasie wsiadania lub wysiadania z samolotu, lub na jego pokładzie, bez względu na to, czy przedsiębiorstwo istotnie ponosi za to winę- Granica odpowiedzialności przedsiębiorstwa lotniczego z powyższego tytułu została podniesiona do 100 tyś. dolarów. Według konwencji warszawskiej, maksymalną wysokość odszkodowania przy przewozie osób wynosiła w obecnym przeliczeniu około 8300 dolarów; podwyższono ją później w Hiidze do ok. 16 600 dół. Przeciwko podwyższeniu granicy odpowiedzialności przedsiębiorstwa lotniczego, czego domagały się przede wszystkim USA, występowało wiele państw, ponieważ koszty wysokich odszkodowań opłacałyby rzesze zwykłych pasażerów. Przyjęto zasadę, ze pozew o odszkodowanie z tytułu Śmierci lub uszkodzenia ciała pasażera może być wniesiony również przed sąd państwa, w którym stale zamieszkiwał poszkodowany. o ile przedsiębiorstwo lotnicze ma w danym kraju przedstawicielstwo. Ponadio protokół gwatemalski zmienił i uzupełnił szereg przepisów konwencji warszawskiej i protokołu haskiego. Protokół gwatemalski został podp. przez przedstawicieli 21 państw, m.in. USA, W. Brytanii i Francji Wejdzie on w życie po podpisaniu go i ratyfikowaniu przez 30 państw, w tym przez 5 państw, reprezentujących razem przynajmniej 40°/o ogólnego międzynar. pasażerskiego ruchu lotn. Polska do l I 1974 nie przystąpiła do G.P.L. Kronika. Dokumentacja Prasowa 1971; Przemiany prawa lot-nicwao, w: Prawo i iycie, nr 7, 1971. PROWOKATOR -> Agent prowcateur. • 2966 PRÓBY NUKLEARNE (ang. Nuclear tests, franc. Experiences nucićaires, hiszp. Pruebas nucleares, roś. Tiermojadiernyje próby), termin międzynar. — doświadczenia z broniami atom., dokonywane pod ziemią, pod wodą, w atmosferze i przestrzeni kosmicznej; przedmiot —>• Układu o zakazie prób broni nuklearnej 1963 (nie obejmujący prób pod ziemią) nie ratyfikowany m.in. przez ChRL, Indię, Izrael, Japonię, Pakistan oraz Francję, której próby na Pacyfiku na obszarze Polinezji Franc. (atol Mururoa) wywoływały narastającą falę protestów w dekadzie .1964-73. W maju 1973 rządy Austrii i N. Zelandii złożyły skargę na Francję o pogwałcenie p.n. na Pacyfiku prawa międzynar. i Karty NZ oraz naruszenie praw obu państw. Trybunał uznał swe kompetencje, nie odrzucając skargi, natomiast Francja nie uznała kompetencji Trybunału i zarzuciła Australii i N. Zelandii, że tolerowały do 1963 ponad 400 amer. eksplozji nuklearnych na Pacyfiku na ich własnym terytorium (na wyspach Monte Bello), dokonanych przez USA. MTS po rozpatrzeniu skargi Australii i N. Zelandii przeciwko Francji 22 VI 1973, postanowił 8 głosami przeciw 6 wezwać rząd franc. do zaniechania wszelkich p.n., które mogą spowodować opady radioaktywne w Polinezji Franc. na Pacyfiku. Francja ponownie nie uznała kompetencji MTS i przeprowadziła p.n. na Pacyfiku 1973 i 1974. Zaniepokojenie wywołała w świecie w VI 1974 pierwsza podziemna próba atomowa przeprowadzona przez Indię. Disarmameni and Niirlear Tests 1964-1969, edit.: V. Mastny, New York 1970, s. 254; Kromka, 1973. • 2967 PRUSY (ang. Prussia, franc. Prusse, hiszp. Pru-sia, roś. Prussija), termin międzynar. trojaki: 1) kraina hist. między Niemnem a Wisłą, której lud zw. Prusakami został w XII w. podbity i wytępiony przez niem. Krzyżaków, sprowadzonych przez poi. ks. Konrada Mazowieckiego 1226; 2) królestwo niem. 1707-1918, które stopniowo zdominowało inne państwa niem. i od 18 I 1871, daty proklamowania II Rzeszy Niem., stało się jej hegemonem; 3) państwo niem. dominujące w Rep. Weimarskiej 1919-32 i w III Rzeszy 1933-45; jedyne państwo w Europie uznane za zbrod- nicze — i zlikwidowane Układem Poczdamskim 2 VIII 1945, bez sprzeciwu jakiegokolwiek państwa Europy i świata. G. A. CRAIG The Polltics of Ihe Prussian Anny 1640-1945, London 1955. • 2968 PRUSY WSCHODNIE (ang. East Prussia, franc. Prusse Orientale, hiszp. Prusia Oriental, roś. Wostocznaja Prussija, niem. Ostpreussen). pro- wincja Rzeszy Niem. po I wojnie świat, z granicami określonymi art. 28 Traktatu Wersalskiego, 28 VI 1919. Na terytorium P.W. zgodnie z art. 94-98 zostały 11 VIII 1920 przeprowadzone plebiscyty na Warmii, Mazurach i Powiślu. 21 IV została podp. w Paryżu Konwencja między Polską i Wolnym Miastem Gdańskiem a Niemcami w sprawie wolności tranzytu pomiędzy P.W. a resztą Niemiec, zgodnie z art. 89 Traktatu Wer- salskiego i Konwencją polsko-gdańską, podp. w Paryżu 9X11920. Polska przyznawała Niemcom: ,,Wolność tranzytu dla osób, towarów, okrętów, statków, wozów, wagonów, dla ruchu pocztowego, telegraficznego i telefonicznego w tranzycie pomiędzy Prusami Wschodnimi a resztą Niemiec poprzez obszar (łącznie z wodami terytorialnymi) ustąpiony przez Niemcy na rzecz Polski, na zasa-dzie Traktatu Wersalskiego". Konwencja, licząca 107 art., wprowadziła uprzywilejowany ruch .na 10 liniach koi., działający do 31 VIII 1939. Roszczenie III Rzeszy wysunięte latem 1939 do niekontrolowanej przez Polskę autostrady i linii koi. łączących Rzeszę z P.W. zo- 747 Przesiedlenie 2973 staty przez Polskę odrzucone. Po II wojnie świat. Układem Poczdamskim z 2 VIII 1945 terytorium P.W. w swej mniejszej północno-wsch. części przypadło ZSRR, w większej—Polsce. W. LUTOSŁAWSKI East Prussia, Paris 1919; J. ANCEL i in. La Pologm el la Prusse Orientale, Paris 1933, s. 266; S. SRO-KOWSKI LudnoSf Prus Wschodnich, Warszawa 1937, s. 76; S. SROKOWSKI Prusy Wschodnie. Studium Geograficzne, Gospodarcze i Społeczne, Gdańsk 1945, s. 321. PRYWATNA WŁASNOŚĆ -> Prawo własności prywatnej. • 2969 PRZEDAWNIENIE (ang. Prescription, franc. Pre-scription, hiszp. Prescripción, roś. Dawnost'), termin prawa międzynar., przedmiot niejednolitych orzeczeń trybunałów międzynar., zarówno w sprawach p. praw do terytorium (—>• Minquiers i Ecrehou, -> Palmas, -r Uti Possidentis), jak w sprawach p. zobowiązań międzynarodowych. P. A. VERYKIOS La proscription en drolt int.. Paris 1934; R. PINTO La prescription en droit int., w: Recueil des Cours de 1'Academie de Droit Int., 87/1955. • 2970 PRZEMYSŁ (ang. Industry, franc. Industrie, hiszp. Industria, roś. Promyszlennost"), przedmiot współpracy międzynar.; międzynar. miernik po- stępu i rozwoju gosp. regionów i krajów świata; przedmiot wielu branżowych narad międzynar., gł. regionalnych; przedmiot statystyk międzynar. W XIX w. rewolucja przemysłowa była udziałem państw kapitalist., które swój szybki rozwój łączyły z systemem kolonialnym. W drogiej połowie XX w. najwyższy wskaźnik rozwoju przem. wykazują kraje socjalist., które integrując 18,4''/o terytorium świata i 28'yo ludności świata 1970 reprezentowały W/o świat, produkcji przem. Po- równanie rozwoju przem. państw RWPG, EWG i USA ilustrują tablice l i 2: Produkcja przemysłowa na l mieszkańca w 1969 r. Dynamika wzrostu globalnej produkcji przemysłowej i dochodu narodowego na l mieszkańca Kraje Kraje Produkcja (w kg) Świat członkow- skie członkow- skie USA RWPG EWG Energia elektryczna (w kWM 1273 2677 2900 8057 Węgiel kamienny i antracyt 546 1744 927 2479 Ropa naftowa 580 994" 75 2238 Cement 152 376 563 347 Stal 161 428 584 628 Kwas siarkowy 22.1 465 79 126.8 Nawozy mineralne 16.9 50,8 72, t 67.9 Tworzywa chemiczne 6,8 42.4 39.4 Włókna chemiczne "2.2 3.2 9,0 11,3 Cukier biały 17,3 44,0 33,5 22,8 a Bez NRD. Źródło. Strany-czleny SEW, Statisticzeskij sprawocznik, Moskwa 1970. J. METERA, Z. ZIÓŁKOWSKI Współpraca nmtkowo-techniczna krajów RWPC. Warszawa 1972; The Grnwih o) Worid Industry—La Croissimce de 1'indu'ilrie mcndifile, Vul. l, O'e-nerni Indiisirinl SlnliMirs 19fil-l<>7(l, UN New Yułk 1971, S. 597; Vul ;. Commodily Produclion Dala 1962-1971, LIN New York 1973. s. 542. PRZEMYSŁ MIĘSNY -r Bydło. PRZEMYSŁOWA WŁASNOŚĆ -^ Ochrona własności przemysłowej. • 2971 PRZEM YSŁOWE ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE (ang. Industrial Intemational Or- Kraje Wskaźnik 1950 1955 1960 1965 1969 Kraje człon- kowskie RWPG Produkcja przemysłowa Dochód na- rodowy na l mieszkańca 100 100 189 154 306 218 457 275 627 349 Kraje człon- kowskie EWG Produkcja przemysłowa Dochód na- rodowy na l miesza kańca 100 100 152 130 211 168 278 205 359 243 USA Produkcja przemysłowa Dochód na- rodowy na l mieszkańca 100 100 129 113 145 113 191 135 231 150 Źródło. Strany-czleny SEW. Moskwa 1970. Slalisliczeski] sprawocznik ganizations, franc. Organisations industrielles in-ternationales, hiszp. Organizaciones industriales internacionales, roś. Mieżdunarodnyje promyszlen-nyje organizacyi), pierwsza powstała. 1883 p.n. Międzynar. Unia d/s —> ochrony własności przemysłowej. Jest ona zarej. w ONZ, podobnie jak: Eur. Rada Federacji Przemysłowych, Councił of Eur. Industrial Federations, Conseił des fźderalions industrielles d'Eu-ropes C1FE, za). 1949, z siedziba w Paryżu. Grupa Łącznikowa d/s Eur. Przemysłu Maszynowego, Liai-son Group for thc Eur. Engineering Industries, żal. 1947, z siedzibą w Brukseli. Komisja Przemysłów Rolniczych, Int. Committec for Agri-cutture Industries — Commission int. des industrie agricole, CHA, żal. 1934, z siedziba w Paryżu. Koordynacyjne Biuro Przemysłowe. Industrial Coordination Bureau, zał. 1950. z siedzibą w Sztokholmie. Posiada statut doradczy (B) ECOSOC. Rada Eur. Federacji Przemysłowych. Councił of Eur. Industrial Federations, zał. 1949. z siedzibą w Paryżu. Poza tym przy EWG i RWPG istnieją stale komisje dla poszczególnych dziedzin przemysłu. Yearbook of Int. Organizalions, 1973. PRZEMYSŁ ŚWIATA -* Industrializacja. PRZEMYSŁY ROLNICZE -» Rolnictwo. • 2972 PRZEMYT (ang. Smuggiing, franc. Contrebande, hiszp. Contrabando. roś. Kontrabanda), termin międzynar. na nielegalne wwożenie lub wywożenie wartości zakazanych do wwozu lub wywozu, przedmiot konwencji międzynar. i współpracy międzynar. w zwalczaniu p., szczególnie narkotyków. Osobny przedmiot międzynar. prawa wojennego stanowi p. wojenny. Polska uczestniczy w Konwencji o zwalczaniu przemytnictwa towarów alkoholowych, podp. w Helsingforsie 19VT[I 1925 (Dz.U. 1927, póz. 543, 656. 657) oraz konwencji o zwalczaniu p. ->• narkotyków. Odrębnym terminem irrędzynar. jest —>• Kontrabanda. W E. MASTERSON Jurisdiction in Marginal Seas. Wilh Special Reterence to Smuggiing, Boston 1929; Strupp-Schlochauer, Worierbuch des V61kerrechls, Berlin 1961, 2 Bd.. s. 290-293. PRZEPŁYW NIESZKODLIWY -r Prawo nieszkodliwego przepływu. • 2973 PRZESIEDLENIE (ang. Resettiement, franc. De- placement, hiszp. Desplazamiento, roś. Pieriesie- 2974 Przestępstwo międzynar. 748 lenije), termin międzynar. — przymusowe migracje ludności, wywołane bądź działaniami wojennymi, bądź represjami okupanta sprzecznymi z prawem międzynar., bądź układami międzyrząd. o wymianie ludności, bądź ustaloną układem międzynar. akcją; przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar. org. charytatywnych, jak Międzynar. Czerwony Krzyż w Genewie. Org. zarej. w ONZ: Pomoc dla Osób Przesiedlonych i ich Bur. Osiedli, Aid to Displaced Persons and its Eur. Villages, żal. 1949. z siedzibą w Huy (Belgia). Pierwsze wielkie p. przymusowe zorganizowała Turcja w stosunku do Ormian i Greków po I wojnie świat., co stało się przedmiotem interwencji LN oraz Konwencji turecko-gr. w sprawie wymiany ludności tur. i gr., podp. 3011923 w Lozannie. W 1938 III Rzesza podp. układ z Włochami o p. niem, ludności z Górnej Adygi. W latach 1939-44 III Rzesza dokonywała ludobójczych akcji przesiedleńczych na terytoriach o-kupowanych, przede wszystkim w Polsce, ZSRR i Jugosławii, co stwierdził Międzynar. Trybunał Wojskowy w Norymberdze 1945/46. Po II wojnie świat, nastąpiło zgodnie z układem Poczdamskim przesiedlenie mniejszości niem. z Polski, Czechosłowacji, Rumunii i Węgier do po-poczdamskich Niemiec 1945-47; z Polski w oparciu o porozumienie z rządem W. Brytanii rządu RP z 14 II 1946, regulującym tryb p. ludności niem. z Polski do bryt. strefy okupacyjnej Niemiec. Równocześnie na podstawie umowy między rządami poi. i radź. nastąpiła repatriacja ludności poi. z ZSRR do Polski; kontynuowane osobną u-mową w latach 1957/1958 (Dz.U. 1957, póz. 222, 223). W NRP dla celów rewizjonistycznych prowadzona była do 1972 oficjalna statystyka przesiedleńców przy każdym spisie ludności, uznająca za przesiedleńca „każdego kto w dniu l września 1939 r. mieszkał na terenach objętych przesiedleniem lub jest potomkiem byłych mieszkańców tych terenów". To drugie kryterium spowodowało, że w NRF liczba przesiedleńców co roku poważnie wzrastała (1969—9,1; 1971—10,4 min); a ich udział procentowy wynosił 1972 już ok. H^/o ogółu ludności NRP. S. P. LADES The Ewhanffe of Minorities Bulsaria, Greece and Tlirkey. London 1932; W. HÓXTER Bevolkerungaustausch als Inslitut des Volkerrerhts, Berlin 1932; J. B. SCHECHTMAN Populntion Transfers in Asia, London 1949; G. FRUMKIN Population Changes in Europę sińce 1932, London 1951; K. SKUBISZEWSKI Le transfer de la populntions allemande etait-il conforme aii droit ml., w: Cahiers Potosne-Allemagne nr l, 1959, s. 42-56; A. KLAFKOWSKI Umowa Poczdamska z dnia 2 Vm 1945, Warszawa 1960. s. 378-394; J. SOBCZAK Przesiedleńcy w NRF, Poznań 1962; B. PASIERB Miaracja ludności niemieckiej z DolneKO Śląska w latach 1944-1947, Wrocław 1969. s. 151; T. BIALECKI Przesiedlenie ludności niemieckiej i Pomorza Zachodniego po 11 wojnie Świdrowej, Poznań 1969, s. 230; Przesiedlenia ludności przez lii Rzesze i jej sojuszników podczas U wojny światowej. Lublin 1974. PRZESIEDLEŃCY -r Displaced persons. PRZESTĘPCZOŚĆ -> Zapobieganie przestępczości i postępowanie z przestępcami. • 2974 PRZESTĘPSTWO MIĘDZYNARODOWE (ang. Internationa! de)inquency, franc. Delit intematio-nal, hiszp. Delito internacional, roś. Mieżduna-rodnoje priestuplenije), termin międzynar. — de-likt międzynar., naruszenie prawa międzynar., czyn niedozwolony prawem międzynar., zawiniony przez jedno państwo w stosunku do drugiego państwa czy grupy państw z ich szkodą, wymagającą naprawienia zgodnie z praktyką, stosowaną w życiu międzynar. bezpośredniej lub pośredniej odpowiedzialności państw i wynikający stąd obowiązek odszkodowania. Od Haskiej Konferencji Pokojowej 1907 przedmiot wielu prac kodyfikacyjnych, mających na celu scalenie jednolitych, powszechnych norm prawa międzynar. w traktowaniu określonych p.m., m.in. projekt konwencji opracowali: 1925—Amer. Inst. Prawa Międzynar. na zlecenie Panamer. Unii; 1927—paryski Inst. Prawa Międzynar.; 1929—Harwadzki Ośrodek Badania Prawa Międzynar.; 1930—Niem. Tow. Prawa Międzynar. LN zainicjowała prace kodyfikacyjne na Genewskiej Konferencji Kodyfikacji Prawa Międzynar. 1929. Zgr. Og. NZ zajęło w tej sprawie stanowisko Rez. 799/VIII z 7X111953. A. DECENCIERE-FERRANDIERE La responsabitite des etats a raison des dommages subis par des etrangers, Paris 1925; C. EAGLETON The Responsabilily of States in Im. Law, London 1928; P. A. ZANNES La responsabilite int. des etats pour les actes de negllisence. Paris 1952; F. V. GARCIA-AMADOR Stale Responsabilily in the Light of the New Trends o) Int. Law, „American Journal of Int. Law" No. 49. 1955; A. SCHIJLE Delikl. yoikerrechttich. w: Sirupp-Schtochauer WSr-lerbuch des YBIkerrechts. Berlin 1960, Bd. l, s. 326-339; A. KLAFKOWSKI Prawo Międzynar. Publiczne, wyd. 4, Warszawa 1972, s. 137-13S. „PRZESTRZEŃ ŻYCIOWA" -> Lebensraum. • 2975 PRZESTWORZA (ang. Space, franc. Espace, hiszp. Espacio, roś. Prostory), termin międzynar. ogólny na przestrzeń ->- powietrzną i przestrzeń •>• kosmiczną. • 2976 PRZEWODNICZĄCY SESJI ZGROMADZENIA OGÓLNEGO NZ (ang. President of Generał Assembly Session, franc. President de la Ses- sion de 1'AssembIee Generale de 1'ONU, hiszp. Presidente de la Sesión de la Asamblea Generał de la ONU, roś. Priedsiedatiel siessii Gienieral- noj Assamblei OON), tytuł oficjalny przewodn., wybranego przez Zgr. Og. NZ na każdą sesję zwyczajną, zgodnie z art. 21 Karty NZ, którego funkcje określa Regulamin Zgr. Og. NZ oraz Załącznik Nr l do Regulaminu pt. Zalecenia i sugestie Kom. Specjalnego dis metod i procedury. Z reguły w przypadku zwołania Sesji Nadzwyczajnej funkcję przewodn. wykonuje przewodn. sesji zwykłej. O ile Regulamin powierza przewodn. kierowanie obradami na posiedzeniach plenarnych, poddawanie wniosków pod głosowanie, ogłaszanie uchwał itp., to załącznik zaleca także czuwanie nad pracą organów pomocniczych Zgromadzenia. Przewodniczący ma 17 zastępców, również wybranych przez Zgromadzenie, którzy wspólnie z przewodn. siedmiu gt. Kom. ONZ tworzą Kom. Generalny, decydujący o sprawach proceduralnych, nie polit. W pierwszej dekadzie działalności ONZ przewodn. byli z reguły reprezentanci świata zach. W 1963 na wniosek Czechosłowacji i Polski Zgromadzenie przyjęło zasadą rotacji wg —r geograficznej reprezentacji w ONZ. Przewodniczącym XXVII Sesji został wybrany 171X1972 po raz pierwszy Polak S. Trep- czyński. Kromka, 1972. 7W Psychopatologia 2984 l 2977 „PRZYJAŹŃ" (roś. „Drużba", niem. „Freund-sehaft"), nazwa najdłuższego w świecie nafto-ciągu (4655 km), zbudowanego na terytorium ZSRR (3004 km), Polski (675 km), Czechoslowacji (836 km), NRD (27 tai) oraz Węgier (123 km); dostarcza ropę naft. z Wolżańsko-Uralskiego Zagłębia Naftowego (Tatarska ASSR) do biatorus. m. Mozyrz, gdzie się rozgałęzia: jeden rurociąg przekazuje ropę poi. zakładom w Płocku oraz NRD, w Schwedt, drugi zaś—węg. w Szazha-lombatta i czechost. w Zaluźi. Rurociąg „P." zbudowany został w latach 1960-64 w ramach RWPG. • 2978 PRZYMIERZE FRANCUSKO-RADZIECKIE 1944 (ang. French-Soviet Alliance 1944; franc. Alliance Franco-Sovietique de 1944; hiszp. Alian-za franco-sovietica 1944; roś. Francuzsko- sowiet-skij dogowor 1944), podpisane w Moskwie 10X11 1944 z inicjatywy gen. Ch. de Gaulle'a, w art. I l II określiło zobowiązania wojenne na czas wojny, w art. III-IV na czas pokoju: „Art. m. Wysokie umawiające się Strony zobowiązują się podjąć wspólnie po zakończeniu obecnej wojny z Niemcami wszelkie niezbędne kroki, żeby usunąć wszelką nową groźbę ze strony Niemiec i wykluczyć wszelką akcję, która by umożliwiła nową próbę agresji z ich strony, Art. IV. Gdyby jedna z Wysokich umawiających się Stron została uwikłana w działania wojenne z Niemcami, czy to na skutek zaatakowania icj przez nie, czy to na skutek działania postanowień wyżej podanego art. III, druga Strona udzieli je] natychmiast wszelkiej w jej mocy leżącej pomocy i poparcia. Art. V. Wysokie umawiające się Strony zobowiązują się nie zawierać żadnego przymierza ani nie brać udziału w żadnej koalicji, które by byty wymierzone przeciwko jednej z nich. Art. VI. Wysokie umawiające się Strony zgadzają się udzielać sobie wzajemnie po wojnie wszelkiej możliwej pomocy gosp., dla ułatwienia i przyspieszenia odbudowy obu krajów i dla przyczynienia się do dobrobytu świata". Rozszerzone 29X111944 o Traktat Handlowy, weszło w życie 2011945. Wypowiedziane przez ZSRR 7 V 1955, wobec zgody Francji na remili- taryzację Niemiec Zach. i dopuszczenie Bundes-wehry do Paktu Północnoatlantyckiego, NATO. ZbISr Dokumentów m 8, 1946, póz. 28; Wniessnia]a polilika SSSR... t. 2; C A. C A. COLLIARD Droit lut. et Histoire Diplomatigue, Paris 1950. • 2979 PRZYMIERZE POLSKO-RUMUŃSKffi 1921 (ang. Polish-Romanian Alliance 1921, franc. Alliance Polono-Roumaine de 1921, hiszp. Alian-za polaco-rumana 1921, roś. Polsko-rumynskij dogowor 1921), podpisane 3 III 1921 w Bukareszcie p.n. Konwencja o przymierzu odpornym, było sojuszem obronnym antyradz., zobowiązującym obie strony do wspomagania się wzajemnie zbrojnie „na wypadek gdyby jedna z nich została zaatakowana bez dania powodu ze swej strony, na swych obecnych granicach wschodnich" (art. I). Konwencja ważna na lat 5 została zastąpiona Traktatem' o Wzajemnych Gwarancjach 26 III. 1926, a następnie nowym Traktatem Gwarancyjnym 1511931. DT..U. nr 81, 1921, póz. 557; Dz.U. nr 16, 1927, póz. 117; D;.U. nr 32. 19?1. póz. 230: N. JORGA Polonats et Roumains, Relalions politique, economiaue et cutturelle, Biicarest 1921. • 2980 PRZYRODNICY (ang. Naturist, franc. Naturis-tes, hiszp. Naturistas, roś. Jestiestwowiedy), przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Międzynar. Federacja P., Int Naturist Federation, z siedzibą w Zurychu, łączy stowarzyszenia krajowe i czł. korespondentów 38 krajów, m.in. Polski; organizuje kongresy; publ. Int. Naturist Handhook. Międzynar. Organizacja P. Esperantystów, Int. Esperantist Naturist Organization, zat. 1960, z siedzibą w Yetres (Francja). Yearbook o f Int. Orgamzutions, 1973. PRZYSPOSOBIENIE -^ Adopcja. PRZYWILEJE -4- Immunitety i przywileje ONZ. • 2981 PSYCHIATRIA (ang. Psychiatry, franc. Psychiatrie, hiszp. Psiquiatria, roś. Psichiatrija), nauka o chorobach psychicznych; przedmiot zorga- nizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Rada Grup Psychoterapii, Int. Councii for Group Psychoterapy, żal. 1951. z siedzibą w Beacon, N. York USA, łączy uczonych 45 państw, m.in. Polski. Międzynar. Stów. P. Dziecięcej i Podobnych Zawodów. Int. Assoc for Ch'ld Psychiatry and Allied Professions. zat. 1948 w miejsce Comite int. de psychiatrie infamile; z siedzibą w Glasgow (W. Brytania); publ. Acta paedopsychiatrica, Emo-tional Problems of Earty Childhood, Preyention oj Mentol Disorders in Chitdren: Iniliat Expioration. Światowa Stów. Psychiatryczne, Wbrid Psychiatrie Assoc., żal. 1961, w mieisce żal. 1950 Int. Society for tlie Organization of Worid Psychiatrie Congress; łączy towarzystwa psychiatryczne 36 krajów, m.ip. Polski. Organizuje kongresy. Encyklopedyczny słownik psychiatrii. Warszawa 1972, 3. 424; Yearbook of Int. Or^anizations, 1973. • 2982 PSYCHOANALIZA (ang. Psycho-anałysis, franc. Psychoanałyse, hiszp. Psicoanalisis, roś. Psichoa-naliz), dział diagnostyki i terapii zaburzeń psychicznych i emocjonalnych; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Stów. Psychoanalityczne. Int. Psycho-Analitical Assoc., zat. 1910, z siedzibą w Cambridge (Mass. USA); łączy 23 towarzystwa Azji, Ameryki i Europy; organizuje co 2 Satr. kongresy. 27 do 1971. Yearbook of Int. Orgamiations, 1973. • 2983 PSYCHOLOGIA [gr. psychikos 'dotyczący duszy'], (ang. Psychology, franc. Psychologie, hiszp. Psicologia, roś. Psichołogija), nauka o psychice; przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Międznyar. Stów. Psychoanalityczne, Int.1 Psycho-Analitical Assoc, żal. 1910, z siedzibą w Cambridge: Międzynar. Tow. Psychologii (odręcznego) Pisma, Int. Society for the Psychology of Writing. żal. 1961, z siedzibą w Mediolanie. Publ. Rivista di psiroloyia delii scntttira. M'edzynar Tow. Rorschacha. Int. Rorschach Society, zał. 1952, z siedzibą w Biel (Szwajcaria), p.n. Societe int. du test de Rorschach et autre methodcs projcctiyes; rozwija współpracę międzynar. między ucyonymi stosującymi wielowymiarowy test projekcyiny do badania osobowości, opracowany przez szwajc. uczonego. Publ. Rorschachiana. Stów. Międzyamer, P., Intcramerican Society o( Psychology, żal. 1951 Siedziba: N. Jork. Stów. Międzynar. P. Stosowanej, Tnt. Assoc. of Applied Psychology, zat. 1920. Siedziba: Paryż. Tow. Parapsycholosicznc. Parapsycholopical Society. żal. 1957, z siedzibą w Durham (N. Car. USA) Publ. Jolirnal of Pcirap^ychotogy. Unia Międzynar, P. Naukowej. Int. Union of Scientitic Psychology. żal. 1951. Siedziba: Blomington (M. USA). M. KREUTZ Mefody współczesnej psyrholOKii. Warszawa 1962; J. PIĘTER Historia psychologii. Warszawa 1972; Yearbook of Int. Organiwtions, 1973. • 2984 PSYCHOPATOLOGIA (ang. Psychopathology, franc. Psychopatologie, biszp. Psicopatologia, roś. Psichopatołogija), nauka o przyczynach, postaciach, objawach oraz skutkach zaburzeń psychicz- 2985 Psychotronika 750 nych; przedmiot zorganizowanej współpracy mię- dzynar. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Tow. P. Ekspresji, Int. Society for the Psycho-pathology of Expression, zał. 1959, z siedzibą w Paryżu; łączy w s/g lekarzy, w 1/3 artystów, pisarzy, językoznawców, etnologów, kryminologów i psychologów z 37 państw, m.in. Polski; bada wpływ zaburzeń psychicznych na twórczość artyst.; organizuje od 1959 Międzynar. Kongresy Sztuki P., Congres Int. d'Art Psychopathologic. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 2985 PSYCHOTRONIKA (ang. Psychotronics, franc. Psychotronie, hiszp. Psicotrónica, roś. Psichotro-nika), termin międzynar.—nauka o energetyce życia, przedmiot międzynar. współpracy. I Międzynar. Kongres Badań Psychotronicznych odbył się w lipcu 1973 w Pradze przy udziale 300 uczonych ze Wschodu i Zachodu; powołał on Międzynar. Stów. P., Int. Assoc. of Psychotronics, z siedzibą w Pradze, oraz wyznaczył II Kongres w Paryżu, 1975. Kromka, 1973. • 2986 PSYCHOTROPOWE SUBSTANCJE (ang. Psy-chotropic Substances, franc. Substances Psycho-tropes, hiszp. Sustancias psicotropos, roś. Psy- chotropowyje wieszczestwa), termin międzynar. — odurzające środki, jak LSD i in.; przedmiot prac ONZ nad wprowadzeniem kontroli ich produkcji i rozpowszechniania jako nowej formy —r narkotyków. W 1969 i 1970 Zgr. Og. NZ Rez. 2584/XXIV) przekazało rządowi projekt Protokołu wprowadzającego kontrolę s.p., które jeszcze nie znajdują się pod kontrolą, Protocol for the Control of Psychotropic Substances not yet under Int. Control. Dokumentacja Prasowa 1969, 1970. • 2987 PSZCZOŁY (ang. Bees, franc. Abeilles, hiszp. Abejas, roś. Pczoły), przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Federacja Stów. Hodowców Pszczół, Int. Federa-tion of Beekeepers Assoc. — APIMONDIA, żal. 1949, z siedzibą w Rzymie; łączy krajowe org. 29 państw, m.in. Polski. Publ. Apimondia. Stów. Badań Hodowli Pszczół, Bęc Research Assoc., zał. 1949 jako bryt. org„ 1957 amer., 1959 eur. i 1960 afryk.; łączy uczonych 80 państw; publ. Bee Wortd, Apicultural Ab-siracts i Journal of Apicultural Research. Siedziba: Londyn. Yearbook o f Int. Organizations, 1973. • 2988 PSZENICA (ang. Wheat, franc. Ble, hiszp. Trigo, roś. Pszenica), jeden z gł. surowców żywnościowych świata, stanowiący wraz z ryżem broń de- cydującą w Światowej Kampanii Walki z Głodem; przedmiot międzynar. konwencji. Główni producenci: USA, Chiny, ZSRR, Kanada, Francja, Włochy,. India, Turcja, Argentyna, Meksyk, Australia, Hiszpania, NRF, W. Brytania. Światowa produkcja roczna w latach 1948-52 wynosiła przeciętnie 171 min t, 1960—242 min t, 1970—318 min t, 1971—353 min t. Wstępna Międzynar. Konferencja w sprawach P., Int. Wheat Conference, odbyła się w Londynie, 28 X-61X1918. W sierpniu 1930 na Międzynar. Konferencji Rolniczej w Warszawie, postulowano potrzebę zinstytucjonalizowania specjalnych konferencji w sprawie p. W marcu-kwietniu 1931 pod egidą LN odbyła się w Rzymie I Międzynar. Konferencja P. II odbyła się w Londynie w sierpniu 1933 i opracowała pierwszą międzynar. konwencję o kontyngentach, eksporcie i cenach p., której organem była Międzynar. Rada P., Int. Wheat Councii, zmodyfikowana 1942. Po II wojnie świat, rządy państw eksportujących p. Argen- tyny, Australii, Francji, Hiszpanii, Kanady, Meksyku, Szwecji, USA, Włoch i ZSRR oraz 37 państw importerskich, wzięły udział w Międzynar. Konferencji P. w Waszyngtonie w marcu 1948, a z kolei 42 państwa pódp. l VII 1949, w Waszyngtonie, przygotowaną przez FAO Konwencję międzynar. p., Int. Wheat Agreement; przedłużoną 1953; administrowaną przez Międzynar. Radę Pszenicy. Powierzchnia, zbiory, plony pszenicy (1971 r.) Kraje Pow. w mhi ha Zbiory Plony z ba w tyś. ton 1956- 1960= =100 w q 1956- 1960= =100 Świat 216,3 353700 .148 16,4 140 w tym: ZSRR 64,0 98760 147 15.4 147 USA 19,6 44620 •139 22,8 144 ChRL 27,5 30000 110 10,9 101 India 17,9 23247 250 13,0 178 Francja 4,0 15360 157 38,6 164 Kanada 7.9 14412 114 18,3 136 Turcja 8,8 13594 169 15,5 146 Włochy 4,0 10070 119 27 1 153 Australia 7,2 8674 173 12,0 103 NRF 1,5 7142 174 46,3 145 Pakistan 6,1 6588 •• 178 10.8 138 Jugosławia 1,9 5605 189 29,0 191 Rumunia 2,5 5595 170 22,4 198 Polska 2,1 5456 236 26,5- 165 Hiszpania 3,7 5456 125 14,9 149 Argentyna 4,3 5440 . 92 12,7 99 W. Brytania 1.1 4815 169 43.9 133 Węgry 1,3 3922 . 219 30,7 194 Czechosłowacja 1,1 3878 256 35,2 166 Iran 5,0 3700 134 7.4 83 Bułgaria 1,0 3095 138 30,5 187 NRD 0,6 2490 191 39,3 126 Źródło. Mały Rocznik Statystyczny GUS, 1973, s. 339. Od 1956 Rada pod patronatem ONZ organizuje co 3 lata w Genewie Konferencję NZ w sprawie p., UN Wheat Conference, która modyfikuje konwencję na następne 3 lata. W lipcu 1967 po podp. układu Rundy ->- Kennedy'ego, z inicjatywy GATT została opracowana nowa konwencja, która w 1968 zastąpiła poprzednią, zmodyfikowaną w 1965. 20 II 1971 kolejna konferencja w Genewie zatwierdziła nową Międzynar. Umowę Pszeniczną na lata 1971-74 między 12 krajami eksportującymi i 49 importującymi. Siedzibą Rady jest Londyn. Publ. Review of the Worid Wheat Situation, Worid Wheat Slatistics, oraz Annual Report for the cropyear 1949150 i za następne lata. W Meksyku pod patronatem FAO działa Międzynar. Ośrodek Ulepszania Kukurydzy i P., Centro Int. de Mejoramiento de Maiz y Trigo, który wyhodował w latach 1960-63 p. karłowatą o bardzo krótkiej sztywnej łodydze wytrzymującej ciężar nieprzeciętnie wielkich kłosów, odporną na rdzę zbożową i inne choroby, dającą ponad 60 kwintali z hektara. Odmiany tej p. o nazwach Lenna, Mayo, Rojo i Sonora prze- Puerto Rico 2993 itane do Indii zainicjowały tam -> „zieloną rewolucję"; w latach 1964-68 zwiększono areał siemi obsiewanej „meksykanką" do 2 min ha w gł. rola. prow. Pendżabie. Za przykładem Indii poszły Afganistan, Turcja i Pakistan. Prowadzący meksyk. Ośrodek, uczony amer. prof. 'f. Borlang (1966), pod którego kierownictwem łysieniem naświetlań promieniami gamma wyho-Iowana została „meksykanką", otrzymał Nagro-lę Nobla, 1970. 5 świat, zasobach p. wg jej gatunków ogłasza co oku raport FAO, pt. Worid Catalogue of Ge-letic Slocks-Whea. JH Review, Aprii 1959, January 1962, Aprii 1962; M. ANGE-ARIBE La Rfv^{nlion Agricole, Paris 1957: Siliinrión y per' pectlvas del Trigo en los paises de la ALALC Buenos Aires 969; W R. AYKRon. J. DOUGHTY Wheal in Hiimaa Nutri-\on, Roma 1970; Nolfis sobre ta ecormmia y et desarrollo e America Lalina. CEPAL, No. 78. Junio 16, 1971; Rocznik latystyki Mifdzynar. 1970. Warszawa 1970. s. 200; Kronika. dokumentacja prasowa m 903, 1971, s. 269B; Maty Rocznik tatystyany 1973, Warszawa 1973, s. 33&-339. 2989 TACTWO (ang. Birds, franc. Oiseaux, hiszp. Lves, roś. Pticy), przedmiot międzynar. zorgani-owanej ->• ochrony ptaków. 2990 UBLIC RELATIONS [ang.; "stosunki z publicz-ością'], anglosaski termin przyjęty w świecie liędzynar. — kształtowanie opinii publ. przez rzedsiębiorstwa, instytucje, org.; przedmiot sta-j zorganizowanej współpracy międzynar. rg. zarej. w ONZ: u. Centrum P.R„ European Centrc of Public Relations, l. 1959. Siedziba: Bruksela. icdzynar. Federacja Slow. P.R., Inter-Arncrican Pcdcration Public Relalions Assoc. Zał. 1961. Siedziba: Rio de Ja-iro. Posiada stalul doradczy (R) ECOSOC i (B) UNESCO. icdzynar. Słów. P R., Ihl. Puhlic Relations Assoc., zat. 55. Siedziba: Londyn. Statut doradczy (R) ECOSOC. wbook of tnt. Organizations, 1973. 2991 [JBLIKACJE ONZ (ang. UN Publications, »nc. Publications des Nations Unieś, hiszp. iblicaciones de la ONU, roś. Publikacyi OON), fdawane przez ONZ raporty, studia, analizy eto. stały podzielone na 17 grup i celem ułatwienia intyfikacji posiadają numery trojakie każda: srwsze cyfry arab. oznaczają rok wydania, dru-i — rzymskie — grupę, trzecie — arab. kolejny [mer publikacji danej grupy, np. 45 IV 2. Wy-nia w różnych językach tej samej publikacji iją tę samą numerację i tę samą cenę. Zunifi-wane zostały też rozmiary p. ONZ: mniejsze X 23 cm, większe 21,5X28 cm. Zamawiając księgarniach wysyłkowych ONZ wystarczy po-ć numerację, język i ilość egzemplarzy. Okre-m Departament P. ONZ. UN PubJication Serie przy Sekretariacie ONZ, dysponujący bud-tem rocznym 2-3 min dół. amer. wydaje kata-ji: Cataloque Generał. Publications des Narions lies; UN Curreni Publications oraz okresowo V Official Rrcords. A Reference Cataloque. f PuMfcation 1945-IVfi3. A Referenrf Calalogue, N. York 4 (w nastfpnych latach co roku Suplement). JBUKATORY -» Mass media. 2992 UEBLO", nazwa okrętu rozpoznawczego USA, 'edmiot konfliktu międzynar. pomiędzy USA (RL-D, spowodowanego pojawieniem się tego okrętu na wodach terytorialnych KRL-D, gdzie został zatrzymany przez koreańskie kanonierki i internowany. Dowódca „P." i 82 oficerów i marynarzy załogi przyznali, że okręt pełnił zadania szpiegowskie. Rząd USA w liście do rządu KRL-D był zmuszony przyznać się do „ciężkiego pogwałcenia" suwerenności terytorialnej KRL-D i zobowiązać się do zaprzestania tego rodzaju akcji; w zamian załoga „P." została zwolniona, lecz okręt uległ konfiskacie przez KRL-D. • 2993 PUERTO RICO (ang. Puerto Rico, franc. Porto Rico, hiszp. Puerto Rico, roś. Puerto-Riko), wyspa w Ameryce Środk., w archipelagu Wielkich Antyli na M. Karaibskim. Pow. 8891 km'; Ludność: 2689,9 tyś. mieszk. 1970 (wg spisu: 1950— 2210 tyś.; 1960—2349 tyś.). Stolica: San Juan— 451 tyś. mieszk. (1960). Stosunki międzynar.: kolonia hiszp. 1509-1898 p.n. P.R.; kolonie USA 1899-1952 na podstawie traktatu pokoju USA-Hiszpania z 10X111898, ratyfikowanego 11 IV 1899 od 17 VI 932 uchwałą Kongresu USA p.n. P.R.; kolonialny statut P.R. określony uchwałą Kongresu USA z 2 III 1917 został zreformowany uchwałą z 25 VII 1952, kiedy P.R. otrzymało ograniczoną autonomię w formie „wolnego państwa stowarzyszonego" (z USA), hiszp. „Estado Librę Asociado", ang. „Common-wealth of Puerto Rico"), posiada własny Senat i własną Izbę Reprezentantów; rządzone przez gubernatora wybieranego na 4 lata. Obywatele P.R. nie płacą podatków, obowiązujących w USA. Ta nowa forma zależności od USA nie została zaakceptowana przez większość mieszkańców P.R., spośród których w marcu 1952 w plebiscycie, na 783610 uprawnionych do głosowania tylko 373418 głosowało za „państwem stowarzyszonym", 409112 zbojkotowało wybory zgodnie z hasłem opozycji, a 82 473 głosowało przeciw. Rząd USA 27 XI 1953 poinformował Radę Powierniczą ONZ o nowym statucie P.R., dołączając zapewnienie pręż. D. Eisenhovera, że: „Kiedykolwiek parlament Puerto Rico zażąda pełnej niepodległości natychmiast wniosek taki zostanie przedłożony Kongresowi USA z zaleceniem zaakceptowania go". Równocześnie rząd USA oświadczył, iż wraz z wejściem w. życie nowego statutu skończyły się zobowiązania powiernicze USA, co zostało za- twierdzone 27 XI 1953 przez Zgr. Og. NZ 22 głosami za. 19 przeciw i 18 wstrzymującymi się. Partia Niepodległościowa P.R. (Partido Indcpendista de P.R.) nie uznała tej decyzji, oświadczając, że „P.R. jest nadal terytorium nieautonomicznym", ponieważ nadal w rękach USA pozostaje polityka zagr., handel zapr., obrona," cła, transport mor. i loth., radio, TV itd. Kongres USA nie uznał prawa ludu P.R. do samostanowienia. W 1963 Komisja d/s Dekolonizacji nie przyjęła petycji obywateli P R domagających się niepodległości, ale pod naciskiem krajów Trzeciego Świata już rok później Konferencja Afro-Azjatycka w Kairze, 1964 wpisała P.R. na listę terytoriów nie-autonomićznych. Na wniosek Kuby, Alperii i Egiptu sprawa ta 1965 rozważana była w ONZ, której Komisja d/s Dekolonizacji, 20 XT 1966, 16 głosami przeciw 7 postanowiła przestudiować problem P.R. w świetle Deklaracji o Przyznawaniu Niepodległości Krajom i Narodom Ko- 2994 Pugwash 752 lonialnym 1960. 17 VI 967 Komisja rozpoczęła studia, ale debata nad nimi zostata odłożona bezterminowo. 23 VII 1967 w P.R. odbył się po- nowny plebiscyt z trzema pytaniami: Czy ludność chce utrzymać obecny statut? Czy chce zostać 51 stanem USA? Czy chce niepodległości? Za pierwszą alternatywą wypowiedziało się 425 tyś., za drugą — 273 tyś., a za trzecią — 4 tyś. W sierpniu 1967 Konferencja OLAS ogłosiła dzień 23 września każdego roku Dniem Solidarności z P.R. Podziemna org. p.n. „Comandos Armados de Liberación" 28 II 1968 proklamowała rozpoczęcie walki „przeciwko inwazji Jan-kesów, o niepodległość P.R." Wiosną 1972 rządzące partie wypowiedziały się za zmianą statusu wyspy z „państwa stowarzyszonego z USA" w „51 stan USA". W czerwcu 1972 Komisja d/s federalnych Senatu USA większością głosów poparła ten postulat i przekazała sprawę decyzji Kongresu. Przeciwko totalnemu integrowaniu P.R. przez USA wypowiedziała się działająca nielegalnie Komunistyczna Partia P.R., domagająca się pełnej niepodległości dla wyspy. Komisja ONZ d/s Dekolonizacji 28 VIII 1972 na wniosek ZSRR, ChRL i Kuby 12 głosami przy 10 wstrzymujących się uchwaliła rezolucję uznającą „niezłomne prawo Puerto Rico do samostanowienia i niepodległości, zgodnie z Deklaracji ONZ o eliminowaniu koloni aJizmu'*. Zależność P.R. od USA jest dwojaka: gosp. (inwestycje kapitałowe firm USA wynosiły 1972 ponad 6,8 mld dół., gdy w całej pozostałej Ameryce Lać. 5,2 mld) oraz militarna (13°/o ziem uprawnych zajmują bazy wojenne USA, w tym składnice broni termojądr.). W październiku 1972 Zgr. Og. NZ 99 głosami, przy 23 wstrzymujących się i 5 przeciw przyjęło raport Komisji De-kolonialnej iż P.R. pozostaje nadal w zależności kolonialnej od USA i winno zatem jak najszybciej uzyskać niepodległość. A. BIRD Bibliografia Piiertoriqnena 1930-1945. Puerto Rico 1946, t. 1-2; Puerto Rico. A Stndy in Democratic Develop-mml, w: The Annats, Philadelphia, January 1953; R. W. ANDERSON Party PotiUcs In Puerto Rico, New York 19b5, i. 269. • 2994 PUGWASH, KONFERENCJA PUCWASH D/S NAUKI I PROBLEMÓW ŚWIATOWYCH (ang. Pugwash Conference on Science and Worid Affairs, franc. Conference de Pugwash sur la Science et Ics Problemes Mondiaux, hiszp. Con-ferencia de Pugwash. sobre Ciencias y Problemas Mundiales, roś. Paguoszskije konficriencyi po woprosam nauki i mirowym problemam), instytucja międzynar. d/s pokoju, której historia jest następująca: W 1954 zrodziła się idea zwołania narady uczonych świata celem przedstawienia opinii międzynar. konsekwencji ostatecznych wolny atom i ko- nieczności znalezienia środków, by nie dopuścić do niej, wyrażona 1954 w dwóch zbieżnych wypowiedziach: premiera Indii, Jawaharlala Nehru oraz filozofa bryt. B. Russela; obu popartych przez czołowych fizyków, jak A. Einstein, M. Bom, P. Bridgman, L. Infeid, F. Jolliot-Curie, H. Mueller, L. Pauling, C. Povell. J. Rotbiat oraz Hideki Yukawa w Manifeście, podp. w kwietniu- maju 1955 i uroczyście ogłoszonym w Londynie, 9 VII 1955. I Konferencja zwołana została do Delhi na koniec roku 1956, ale ówczesny kryzys świat, pokrzyżował plany uczonych; w końcu uczeni za- akceptowali zaproszenie północnoamer. milionera C. Eatona do jego posiadłości w prow. Nowa Szkocja, Kanada, o nazwie Pugwash, gdzie się odbyła I Konferencja w lipcu 1957 przy udziale 22 uczonych Wschodu i Zachodu; przewodniczył B. Russel, II Konferencja odbyła się w Lać Beau-port, w prow. Ouebec w Kanadzie, w kwietniu 1958. III w Austrii: w Kitzbiiehel i Wiedniu, we wrześniu 1958. IV w Baden pod Wiedniem w czerwcu-lipcu 1959, V w Pugwash, w sierpniu 1959. VI w Moskwie w listopadzie-grudniu 1960. VII w Yermont (III. USA), we wrześniu 1961. VIII w Stówę (Pensylw. USA), w październiku 1961. IX w Cambridge (W. Brytania), we wrześ-. niu 1962. X w Londynie, we wrześniu 1962. XI w Dubrowniku (Jugosławia), we wrześniu 1963. XII w Udajpur (India), w styczniu 1964. XIII w Karłowych Warach (Czechosłowacja), we wrześniu 1964. XIV w Wenecji, we wrześniu 1965, XV w Addis Abebie w kwietniu 1966. XVI w Sopocie (Polska), we wrześniu 1966. XVII . w Mariańskich Łaźniach (Czechosłowacja), w maju 1967. XVIII w Romneby (Szwecja), we wrześniu 1967 w Nicei (Francja) we wrześniu 1968. XIX w Soczi, ZSRR, w październiku 1969 (w tymże roku.w Radziejowicach, Polska, odbyło się Sympozjum Pugwash zorganizowane przez PAN). XX w Fontane (Pensylw. USA) we wrześniu 1970. XXI w Sinaia (Rumunia), w sierpniu 1971. XXII w Oxfordzie (W. Brytania), w sierpniu 1972. XXIII w Drużbie (Bułgaria), w kwietniu 1973. W Krakowie, 4-8 IV 1974 odbyło się sympozjum Pugwash poświęcone problemom eur. rozbrojenia. XXIV w Wiedniu 28 VI 11-2 IX 1974. Konferencje są zamknięte d1a prasy. Organizatorem jest Stały Kom. Pugwash, złożony z po trzech reprezentatów USA, W. Brytanii i ZSRR oraz po l z Czechosłowacji, Francji, Indii, Polski i Włoch. Członkami są grupy Pugwash z 30 państw. Siedzibą Sekretariatu Generalnego— Londyn; stale biura: w Cambridge USA i w Moskwie: zarej. w ONZ publ. kwartalnik Pugwash Newsietter. J. ROTBLAT Pugwash. A History o f the Conferences on Ściance and Worid Atfairs, Praha 1967; J. ROTBLAT Scifntists in the Quest for Peace. Londoh 1972; Yearbook of tnt. Orga-nitations, 1973. • 2995 PUNTA DEL ESTE (ang., franc., hiszp., roś. Punta del Este), miasto w Urugwaju, uzdrowisko nad Atlantykiem; miejsce trzech konferencji w ra- mach Organizacji Państw Amerykańskich. OPA: w sierpniu 1961 Międzynar. Konferencji Gospo-darczo-Społecznej w sprawie programu rozwoju gospodarczo-społ. Ameryki Lać., tzw. Sojuszu dla Postępu; w styczniu 1962 Narady Konsultatywnej Min. Spraw Zapr. w sprawie usun^cia rewol. rządu Kuby z OPA; w kwietniu 1967 Spotkania Szefów Państw Rep. Ameryk. (Reunion de Jefes de Estado de las Republicas Americanas); wszystkie konferencje odbywały się w gmachu kasyna gry. 753 Qui pro quo 3000 • 2996 PUSZTLINISTAN (ang. Pakhtunistan, franc. Pakhtunistan, hiszp. Pachtunistan, roś. Pusztuni-stan), terytorium na pograniczu zach. Pakistanu z Afganistanem, przedmiot międzynar. sporu między obu państwami; na podstawie narzuconej przez W. Brytanię 1893 linii Duranda przyłączony do bryt. Indii, a 1947, po podziale Indii, znalazł się w granicach niepodległego Pakistanu. W kwietniu 1955, kiedy Pakistan włączył P. do prow. Peszawar doszło do konfliktu dyplomat. między obu państwami. • 2997 Q, siedemnasta litera alfabetu tac. przyjęta jako międzynar. znak jakości (od ang. Quality—jakość); wprowadzony przez org. międzynar. zarej. w ONZ pod nazwą: Eur, Organizacja Kontroli Jakości, Eur. Organizatjons for Quality Control, zał. 1956. z siedzibą w Rotlerdamie (Holandia). Publ. kwartalnik Qiialily oraz miesięcznik Newsietter; wydala w 15 językach Glossary of Terms used in Quality Conirot', lączy instytucje 20 państw Europy, m.in. Polski. Yearbook ol Inl. Organiwions, 1973. • 2998 QUA1 D'ORSAY, ulica w centrum Paryża, gdzie pod nr 8 znajduje się siedziba ministerstwa spraw zagr. Francji; przenośnie termin międzynar., identyfikujący franc. politykę zagraniczną. QUANTA CURA -+ Encykliki. • 2999 QUEBEC (ang. Quebec, franc. Quebec, hiszp. Que-bec, roś. Kwebek), jedna z prow. Kanady, ze stoi. Montreal, o pow. 1,5 min km2 z ludnością 6 min w 1969; przedmiot wewn. i zewn. sporów międzynar. w związku z ruchem separatystycznym ludności mówiącej językiem franc. Ruch ten zrodził się równo w 200 lat po zdobyciu franc. Kanady przez W. Brytanię, w 1960, kiedy po stanowych rządach konserwatywnych przyszedł rząd socjaldemokratów z Partii Liberalnej i rozpoczął akcję na rzecz uświadomienia nar., widząc w tym jedyny ratunek przed amerykanizacją prow. Q. wraz ż resztą Kanady ułatwionej przez anglo-amer. wspólnotę językową; powstało wtedy Zgromadzenie na rzecz Niepodległości Narodowej, Rassemblement pour 1'lndepcndance Nationale, RIN, oraz konserwatywny Sojusz Św. Wawrzyńca, Alliance laurentien-ne. W następnych latach powstało lewicowe ugrupowanie: Akcja Socjalist. na rzecz Niepodległości Q., Action Socialiste pour 1'Independance du Quebec, ASIO. z której wyłonił się ruch p.n. Revolu-tion Qućbćcoise. W 1963 powstał podziemny Front Wyzwolenia Q., Front de Libćration Quebćcois, PIQ, który rozpoczął akcję wysadzania pomników ang. generałów. W 1966 jedynie RIN wystawił swych kandydatów w wyborach i uzyskał w prow. 6°/o, w Montrealu 10% głosów. 23 VII 1967 przybył do Kanady pręż. Francji Ch. de Gaulle (l 890-1970). który następnego dnia w Montrealu zakończył swą mowę okrzykiem: „Niech żyje wolny Q.'", co wywołało protest dyplomat. rządu Kanady. Wg sp'su 1961 w całej Kanadzie obok 8 min osób, których językiem macierzystym jest ang. żyło 5.5 min franc. pochodzenia. W listopadzie 1967 w Q. zebrało się 1242 delegatów do Stanów General nych Kanady francuskojęzycznej, którzy większością ponad 93°/o głosów uchwalili m.in. rezolucję w sprawie samostanowienia: ,,Powołując sit na 2 paragraf l artykułu Karty Narodów Zjednoczonych, Stany Generalne stwierdzają, że l) francuskojęzyczni Kanadyjczycy stanowią Naród; 2) Quebec stanowi terytorium narodowe i zasadnicze skupisko polityczne tego narodu; 3) naród francuskojęzycznych Kanadyjczyków ma prawo dysponować sobą i decydować o formie ustroju politycznego". Uchwalono też rezolucję w sprawie nauczania: ,,Wyłącznie do Ouebeku należy: ustanawianie praw odnośnie wszystkich problemów związanych z nauczaniem i kulturą w Ouebeku..., ustanawianie praw dotyczących subwencji, pożyczek i stypendiów dla nauczania badań i rozwoju sztuk i nauk w Quebeku..., rozszerzanie nauczania i propagowanie kultury franc., tak aby Ouebec mógł uczestniczyć w Światowej wspólnocie ludzi posługujących się językiem franc.". I w związku z tym należy ,,... doprowadzić do powszechnego używania języka francuskiego. Język franc. powinien stać się jedynym oficjal-nym językiem w Oueheku oraz językiem roboczym we wszelkiego rodzaju transakcjach handlowych oraz w przemyśle. Należy skończyć z wszechwładnym panowaniem języka ang. w szkołach innych mniejszości językowych". Uchwalono również rezolucję o stosunkach międzynar.: ,,Quebec powinien sam kierować całokształtem swych stosunków zagranicznych i to we wszystkich dziedzinach. Powinien: l) prowadzić rokowania i zawierać wszelkiego rodzaju uktady oraz sam wprowadzać je w życie; 2) należeć jako pełnoprawny członek do każdej organizacji lub stowarzyszenia międzynar.; 3) utrzymywać stosunki dyplomatyczne i konsularne z każdym obcym państwem: 4) w pełni decydować o swej polityce zagranicznej i obronnej". W Montrealu 24 VI 1968 doszło do rozruchów. W 1969 RIN połączył się z Ruchem na rzecz Suwerenności w stowarzyszeniu z Kanadą anglo- języczną, Mouvement Souverainete-Association, tworząc stronnictwo Q., Partie de Quebec.. która w wyborach stanowych 29 VI 1970 zdobyła najwięcej głosów Kanadyjczyków francuskojęzycznych. Partia ta głosi program przekształcenia Kanady w dwujęzyczną Unię Kanadyjską. W lipcu 1974 nowy rząd prowincji Quebec przeprowadził ustawę o uznaniu języka franc. oficjalnym językiem prowincji, w miejsce orzeczonych przez konstytucję federalną dwóch języków oficjalnych: ang. i franc. M.. RIOUX 7-n quesllon dli Quebec. Paris 1969; Frenrh-Cana-dinn Natiowttsm. Aniholony, Toronto 1969; A Preliminary Report of ihp RoyffI Cnmmiixinn on Bifinsimlism nnd Rirul-turniism. Ottawa 1965-1970 (w jeż. ang. i franc.); G: MORF 7,e terrnrisme ijlieherois, Montreal S970; C. PitULHIERE Quebec ou presqne Ameriąue, Paris 1974, s. 186. OUEMOY -* Cinmen. OUINTANDINHA ->- Petrópolis. • 3000 QUI PRO QUO [łac.; 'coś za coś'], termin międzynar.—zasada wzajemności w handlu zagr., stosowana w układach zawieranych w ramach GATT, jak np. w Rundzie Kennedy'ego; w for- 48 ESMiO 3001 Quislinga rząd mię „qui pro quo oznacza nieporozumienie wynikłe z brania jednej rzeczy czy osoby za drugą. • 3001 QUISLINGA RZĄD (ang. Quisling Government, franc. Gouvernement de Quisling, hiszp. Gobier-no de Quisling, roś. Kwislinga rieżym), nazwa ko- R • 3002 RACJA STANU [tac. rafio status], (ang. Reason of state, franc. Raison d'Ćtat, hiszp. Razón de Estado, roś. Intieriesy gosudarstwa), termin mię- dzynar. przejęty z epoki odrodzenia (Guicciardini, Machiavelli)—pierwszeństwo interesów państwa przed innymi normami. F. MEINECKE Die Idee der StaatsrSson in der neueren Ge-schichte, Berlin 1929, 3 Ausg. • 3003 RADA AMERYK (ang. Councii of the Americas CA, franc. Conseił des Amćriques, hiszp. Consejo de las Americas, roś. Amierikanskij sowiet), organizacja amer.kanad., zał. 1965, z-siedzibą w N. Jorku, mająca na celu wspólną obronę interesów inwestycyjnych prywatnych banków i korporacji przem. USA w Ameryce Lać. i Kanadzie. W 1970 CA łączyła 210 instytucji finansowych i przedsiębiorstw, reprezentujących 85% prywatnych inwestycji amer. i kanad. w państwach latynoskich na ok. 13 mld dół. W styczniu 1971 CA w odpowiedzi na ->• Układ Cartageny powiadomiła rządy Boliwii, Chile, Ekwadoru, Kolumbii i Peru, iż wprowadzenie w życie układu spowoduje wycofanie się prywatnych kapitałów amer. z tych państw. Newsweek. 3 V 1971. • 3004 RADA ARABSKIEJ JEDNOŚCI GOSPODARCZEJ .(ang. Councii of Arab Economic Unity, franc. Conseił de 1'unitó ćconomique arabe, hiszp. Consejo de la Unidad Económica Arabe, roś. Sowiet arabskogo ekonomiczeskogo jedinstwa), organ konwencji o jedności gosp. czł. Ligi Państw Arabskich, podp. w Kairze 6 VI 1962 przez Egipt, Jordanię, Kuwejt, Maroko i Syrię; 1963 przez Irak i Jemen, 1968 przez Sudan. Ratyfikowany 1962 przez Kuwejt, 1963—Egipt, 1964—Irak, Jordanię i Syrię. 1967—Jemen, 1969—Sudan. Pierwsze posiedzenie Rady odbyło się 3 VI 1964 w, siedzibie Rady — Kairze. Rada ma za zadanie stopniowe znoszenie wewn. barier celnych, wprowadzanie wspólnych taryf zewn., zapewnianie swobodnego przepływu dóbr, usług i kapitałów. W praktyce działalność Rady jest ograniczona brakiem zgody większości państw arab. na integracyjne decyzje. W sierpniu 1964 Egipt.'Irak, Jordania. Kuwejt i Syria postanowiły utworzyć w ramach konwencji ->- Wspólny Rynek Państw Arabskich z dniem l 11965. Drugi układ o wspólnym rynku zawarty przez Egipt, Irak i Syrię wszedł w życie l I 1971. The Middle East and North Afrtca 1972-73, London 1972, s. 89-98. laboracyjnego rządu okupowanej przez hitler. Niemcy Norwegii, 1942-45, od nazwiska norw. faszysty, premiera V. Quislinga; w terminologii międzynar. synonim kolaboracji z hitleryzmem w czasie II wojny świat., podobnie jak we Francji rząd Vichy. • 3005 RADA BEZPIECZEŃSTWA ONZ (ang. UN Se-curity Councii, franc. Conseił de Securitó de 1'ONU, hiszp. Consejo de Seguridad de la ONU, roś. Sowiet Biezopasnosti OON), jeden z gł. organów ONZ, którego skład (5 stałych czł.: Chiny, Francja, USA, W. Brytania i ZSRR i 10 niesta- łych wybieranych przez Zgr. Og. NZ na okres 2 lat) oraz funkcje i uprawnienia („główna odpowiedzialność za utrzymanie międzynar. pokoju i- bezpieczeństwa") określa Rozdział V -*• Karty NZ. W okresie 24X1945-25X1971 Chiny były reprezentowane w R.B. ONZ przez urzędujący na Tajwanie reżim Czang Kaj-szeka; od 25X1971 przez rząd ChRL. Decyzje w R.B. ONZ zapadają w sprawach formalnych zwykłą większością głosów, natomiast w sprawach merytorycznych większością 9 głosów, w tym jednomyślnością mocarstw, czyli 5 stałych członków. W 1946-74 następujące państwa były czł. niestałymi R.B. ONZ: Algieria — 1968/69 Algentyna — 1948/49, 1959/60, 1966/67. 1971/72 Australia — 1946/47, 1956/57 Belgia — 1947/48, 1955/56 i 1971/72 Białoruska SRR — 1974/75 Boliwia — 1964/65 Brazylia — 1946/47, 1951/52, 1954/55, 1963/64 i 1967/68 Bułgaria — |9f>2 i 1967 Blirundi — 1970/71 Cejlon — 1960/61 Chile — 1952. 1962/63 Czechosłowacja — 1964 Dania — 1954/55. 1967/68 Egipt — 1946, 1949/50 i 1962 (ZRA) Etiopia — 1967/68 Filipiny — 1957 i 1963 Finlandia — 1969/70 Ghana — 1962/63 Grecja — 1952/53 Gwinea — 1972/73 Hiszpania — 1969/70 Holandia — 1946, 1951/52, 1965/66 India — 1948/49, 1967/68, 1972/73 Indonezja — 1962/63 Irak — 1957/58, 1974/75 Iran — 1955'56 Irlandia — 1962 Japonia — 1958/59, 1966/67, 1971/72 Jordania — 1958/59, 1966/67 Jugosławia — 1950/51, 1956 i 1972/73 Kamerun — 1974/75 Kanada — 1948/49, 1958/59 i 1967/68 Kostaryka — 1974/75 Liban — 1953/54 Malezja — 1965 Mali — 1966/67 Maroko — 1963/64 Mauretania — 1974/75 Mek«yk — 1946 Nepal — 1969/70 Niscria — 1966/67 Nikaragua — 1971/72 Norwegia — 1949/50, 1963/64 N. Zelandia — 1954/55, 1965/66 Pakistan — 1952/53, 1968/69 'Panama — 1958/59 i 1972/73 Paragwaj — 1968/69 Peru — 1955'56 Polska — 1946/47, 1960 1 1971/72 Rumunia — 1962 Senegal — 1968/69 Sierra Lenne — 1970/71 Somalia — 1971'72 Sudan — 1972 f 73 Syria — 1947'4S i 1970/71 S7wccja — 19<7'58" Tunezja — 195<»'60 Turcia — 1951'52 Uganda — 1965/66 Urugwaj — 1965 Wiochy — 1971/72 ŻRĄ — 1962 RADA AZJI I PACYFIKU ASPAC. 3 IV 1962 R.B. ONZ odbyła tysięczne posiedzenie. W 1967 Japonia rozpoczęła sondaże w sprawie rozszerzenia liczby stałych czł. Rady (z prawem Rada Europy 3009 weta), by uzyskać takie miejsce z racji swego gosp. potencjału. W 1970 ideę zwiększenia liczby stałych czt. podjął również Meksyk, żądając pra- wa weta dla przedstawiciela Trzeciego Świata. Japonia poparta tę inicjatywę, wysuwając sugestie, by wraz z Japonią stale miejsce w Radzie zajęły India lub Meksyk. Prezydent USA R. Nixon 6 VIII 197 3 z okazji pobytu premiera Japonii K. Tanaki w Waszyngtonie oświadczył, że Stany Zjedn. są za przyznaniem Japonii stałego miejsca w R.B. ONZ. Sesje Rady odbywają się od 1950 z reguły w siedzibie ONZ w N. Jorku; wyjątkiem były sesje wyjazdowe: poświęcona sprawom Afryki 1965 w Addis Abebie i Ameryce Lać. w lutym 1973 w Panamie. (W Prmisional Rules of Procedurę of the Security Co-uncii, N. York 1950; Repertoire of the Practice of the Security Councii 1946-1951, New York 1951 (za następne lata co 3-4 lata); E. J. DE ARECSHADA Voling and Hand-ling of Disputes in the Security Councii, New York 1950, s. 182; W. N. FIODOROW Sowiet Biezopasnosti, Moskwa 1965, s. 187; Provisional Rules of Procedurę of the Se-curily Councii, UN New York 1969; R. HICOCKS The Security Councit, I-ondon 1974. • 3006 RADA CZTERECH (ang. Councii of Four, franc. Conseił des Ouatre, hiszp. Consejo de los Cuatro, roś. „Sowiet czetyrioch"), nazwa przyjęta powszechnie w czasie Konferencji Wersalskiej 1919—obrady szefów rządów Wielkiej Czwórki: prezydenta USA—W. Wilsona, oraz premierów: Francji—G. Clemenceau, W. Brytanii—Lioyd George'a, i Włoch — A.. Orlando. P. MANTOUX Les deliberations du Conseil des Quatre, vol. 2, Paris 1955. • 3007 RADA ENTENTY (ang. Councii of the Entente, franc. Conseil de 1'Entente, hiszp. Consejo de la Entente, roś. Sowiet Antanty), instytucja między-rząd.: Dahomeju, G. Wolty, Nigru, Togo i Wybrzeża Kości Słoniowej, zał. 29 V 1959, z siedzibą sekretariatu generalnego w Abidżanie, koordynuje politykę zagr. państw członkowskich, ujednolica systemy administracji publ., sądownictwa, pracy, telekomunikacji, robót publ. itp.; posiada własny system kredytowy rozwoju. Yearbook o f Int. Organizations, 1973. • 3008 RADA EPISKOPATU AMERYKI ŁACIŃSKIEJ, CELAM (ang. Latin American Episcopal Councii, franc. Conseil episcopal latino- americain, hiszp. Consejo Episcopal Latinoamericano, CELAM, roś. Sowiet jepiskopata Łatinskoj Amie-riki), naczelna regionalna organizacja Kościoła Rzymskokatolickiego w Ameryce Lać., zał. na polecenie Stolicy Apostolskiej 21X1955 w Rio de Janeiro; z siedzibą w Bogocie; zarej. w ONZ; bada problemy socjalno-rel. regionu i koordynuje działalność Kościoła. Każdy episkopat krajowy jest reprezentowany w Radzie przez l biskupa i jego zastępcę, z prawem l głosu. Publ. miesięcznik Boletin CELAM. C. PAPĘ SVD Katholizismus in Latein-Amerika, Santiago 1963, s. 262; F. B. PIKĘ The Conflict Between Church and Siatę in Latinamerica, New York 1964, s. 248; CAR-LOS ALFARO Gwa Apostolica Latinoamericana, Barcelona 1965, s. 591; F. HOUTART, E. PIN The Church and the Latlnamerican Revolution, New York 1965, s. 264; J. L. MECHAM Church and Siatę in Latin America: A History of Politico-EccIesiastical Relations, Chappel Hill 1966, s. 465; S. MARKIEWICZ Katolicyzm w Ameryce Łacińskiej, Warszawa 1969, s. 398; Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 3009 RADA EUROPY (ang. Councii of Europę, franc. Conseil de 1'Europe, hiszp. Consejo de Europa, roś. Jewropiejskij sowiet, niem. Europa-Rat), organizacja, zachodnioeur. państw Belgii, Danii, Francji, Holandii, Irlandii, Luksemburga, Norwegii, Szwecji i W. Brytanii, które podp. 5 V 1949 w Londynie traktat o powołaniu i statucie R.E. oraz państw, które przystąpiły później: Grecji i Turcji (1949), Irlandii (1950), NRP (od marca 1950 stowarzyszona, od maja 1951 pełnoprawnym czł.), Austrii (1956), Szwajcarii i Cypru (1963), Malty (1965). Statut obserwatorów posiadają: Hiszpania i Portugalia. Układ wszedł w życie 3 VIII 1949. Struktura: Kom. Ministrów, Commit-tee of Ministers, reprezentujących swe rządy oraz Zgromadzenie Doradcze, Consultative Assembly, którego zadaniem jest „przeprowadzać dyskusję i uchwalać zalecenia we wszystkich sprawach dot. celów i zadań Rady Europejskiej" (art. 23). Liczba posłów: 144 (Francja, NRP, W. Brytania, Włochy po 18; Turcja 10; Belgia, Grecja, Holandia po 7; Austria, Szwajcaria, Szwecja po 6; Dania i Norwegia po 5, Irlandia 4, Islandia, Luksemburg, Cypr po 3). Pierwsza sesja odbyła się 6 IX 1949. Siedziba: Strasburg, gdzie znajduje się biblioteka z ponad 200 tyś. publikacji międzynar. org.; zarejestr. w ONZ. Posiada układy o współpracy z ONZ, ECOSOC, ILO, FAO, UNESCO, WHO, OECD i innymi organizacjami międzynar. i pozarządowymi. Rada, dążąc do stworzenia jednakowych praw ułatwiających integrację Europy Zach. opracowała 1950-70 w sumie 54 układy i konwencje zachodnioeur., z których do l I 1973 weszło w życie 43, m.in. Karta Socjalna Europy, Konwencja Eur. o Ekstradycji, Konwencja Eur. o Uznawaniu Kwalifikacji Uniwersyteckich, Kodeks Eur. Ubezpieczeń Socjalnych i in. Rada powołała do życia: 1954 Eur. Komisję Praw Człowieka, Eur. Commission of Human Rights, jako organ Konwencji Eur. Praw Człowieka; 1956 Radę Eur. Funduszu Przesiedleńczego, Councii of Europę Resetlement; 1957 Eur. Kom. Problemów Kryminalnych, Eur. Committee on Crme Problems; 1959 Eur. Trybunał Praw Człowieka, Eur. Court of Human Rights; 1962 Eur. Konferencję Władz Lokalnych, Eur. Conference of Lo-cal Authorities, 1962 Radę Współpracy Kulturalnej, Councii for Cultural Co- operation; 1963 Eur. Komitet Współpracy Prawniczej, Eur. Committee on Legał Co-operation, oraz 1964 Eur. Komisję Farmakopei, Eur. Pharmacopeia Commission. Rada publ. Comptes-rendus des Debats, Docu-ments de Seances oraz Textes adoptes par l'As-samblee. Poza tym kwartalnik w 8 jeż. Forward iii Europę oraz po ang. półroczniki: Leoal Co-operation m Europę i Legal and Reg. Matters. E. Hur-rrzBUCHLER L'Assemblee du Conseił de 1'Europe. Son foncionment, son role, ses travaux, Strasbourg 1953; A. H. ROBBRTSON The Councii of Europę, London 1956; W. J. GANSHOP VAN DER MERSCH Organisations europeennes, t. l, Paris 1966, s. 199-403; J. M. KLEPACKI Zachodnio europejskie organizacje międzynar., Warszawa 1969; Manuał of the Councii of Europę. Structure, flinctions and achive-ments, London 1970, s. 322; The Europa Year Book, A Worid Suryey, London 1972, s. 183-190; Zbiór statutów i regulaminów organizacji międzynar., T. III Organizacje o charakterze regionalnym, PISM Warszawa 1973, s. 141-186. 3010 Rada Filmowa ONZ 75« • 3010 RADA FILMOWA ONZ (ang. UN Film Board, franc. Conseił Cinematographique de 1'ONU, hiszp. Consejo Cinematografico de la ONU, roś. Kiniematograficzeskij sowiet OON), instytucja pomocnicza Departamentu Informacji Sekretariatu ONZ, koordynująca prace film. związane z ONZ i z problemami rozwiązanymi przez ONZ. • 3011 RADA GOSPODARCZO-SPOŁECZNA, MIĘ-DZYAMERYKAŃSKA (ang. Inter-American Economic and Social Councii (IA-ECOSOC), franc. Conseił economique et social interameri-cain, hiszp. Consejo interamericano económico y social (CIES), roś. Mieżamierikanskij ekonomi- czeskij i socyalnyj sowiet), jedna z głównych organizacji wyspecjalizowanych systemu między-amer. OPA. Utworzona 1945 w miejsce Między- amer. Doradczego Komitetu Finansowego i Ekonomicznego, Inter-American Financial and Economic Adyisory Committee; została integrowana przez OPA art. 68 Karty OPA 1948. Członkami są wszystkie państwa czł. OPA. Struktura: Prezydium złożone z przewodn. i 2 wiceprzewodn., coroczne zebrania członków na szczeblu ministrów finansów i gospodarki, coroczne zebrania ekspertów, Sekretariat. M.in. uchwala budżet Unii Panamerykańskiej. Siedziba Waszyngton. EJ Sistema Interamericano, Madrid 1966; The Europa Year Book 1972. A WorU Sumy, London 1972. Vol. I, s. 346-348. RADA GOSPODARCZO-SPOŁECZNA ONZ -> ECOSOC. • 3012 RADA LIGI NARODÓW (ang. Councii of the Lcague of Nations, franc. Conseił de la Societe des Natjons, hiszp. Consejo de la Sociedad de Naciones, roś. Sowiet Ligi nacyj), główny wyraz ze Zgromadzeniem LN organ Ligi, która wykonywała działalność określoną w Pakcie LN, zgod- nie z jego art. 2 „poprzez Zgromadzenie i Radę" przy pomocy stałego Sekretariatu LN. W skład Rady wchodzili przedstawiciele Głównych Mo- carstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych oraz z 4 lub większej liczby innych państw członkowskich, wybieranych przez Zgromadzenie ze sta- tusem stałym lub niestałym (art. 4). Rada rozpoznawała „wszystkie sprawy, wchodzące w zakres działania Ligi, lub dotyczące pokoju świata". Zob. też Liga Narodów. J. S. JEANNERET Le role du Conseil de la Sociele des Nations d'apres /'orrfr/c II du Poetę et ta Convenlion Generale en viie de deve[opper tes moyens de prevenir la. guerre, Paris 1935; Pra\vo międiynnr. i historia dyplomat. Wybór dokumentów, oprać.: L. Getberg, t. 2, Warszawa 1958, s 30-^0. • 3013 RADA MIĘDZYNARODOWA NAUKOWA I KOORDYNACYJNA (ang. International Scien-tific and Coordinating Councii, franc. Conseił International Scientifique et Coordinatif, hiszp. Consejo Internacional Cientifico y Coordinativo, roś. Mieżdunarodnyj naucznyj i koordinacyonnyj sowiet), jedna z instytucji wyspecjal. RWPG, powstała 29 IV 1970 w Moskwie na bazie porozumienia między Komitetami, wzgl. Ministerstwami Nauki i Techniki Bułgarii, Czechosłowacji, NRD, Polski. Rumunii, Węgier i ZSRR, z zadaniem kierowania badaniami nauk. w dziedzinach sterowania procesami rozwoju, zarządzania systemami gosp. i cybernetyki oraz inicjowania badań operacyjnych. Rada powołuje Międzynar. Zespoły Uczonych dla poszczególnych zadań. Pierwszy Międzynar. Zespół Uczonych powstał przy Inst. Problemów Sterowania i Zarządzania w Moskwie, mając do dyspozycji 3 laboratoria problemowe: sterowania procesami rozwoju, sterowania kompleksami człowiek-maszyna oraz wykorzystania elektronicznej techniki obliczeniowej do sterowa- nia i zarządzania. J. MCTERA, S. ZIÓŁKOWSKI Współpraca naukowo-technicc-na krajów RWPG, wyd. 2, Warszawa 1972, s. 128-130. • 3014 RADA MIĘDZYNARODOWA NAUKOWYCH UNII (ang. International Councii of Scientific Unions ICSU, franc. Conseił International des Unions Scientifiques, CIUS, hiszp. Consejo Inter- nacional de Uniones Cientificas, roś. Mieżdunarodnyj sowiet naucznych unij), żal. 1919 p.n. Int. Research Cen ter; pod ob. nazwą od 1931, z sie- dzibą w Rzymie. Statut z 1963. Naczelna świat. org. d/s nauki, działająca pod egidą UNESCO, której posiada statut doradczy (A). Poza tym po- siada układy o współpracy z IAEA, ITU, FAO i WMO. Łączy gł. akademie nauk., instytuty i stowarzyszenia badawcze oraz rządowe instytucje kilkudziesięciu państw, m.in. Polski. Publ. ICSU Review and Wortd Science, Information Bulletin oraz od 1954 ICSU Yearbook. Jej organami są: zat. 1952 Biuro Ocen Analitycznych (-»- fizyka); żal. 1959 Koro. Międzynar. d/s Geofizyki; zat. 1956 Federacja Stużby Astronomicznej i Geofizycznej (-»• astronomia); zat. 1958 Kom. d/s Badania Przestrzeni -» Kosmicznej (•*• COSPAR); żal. 1958 Kom. Naukowy d/s Badań -f Antarktyki; żal. 1957 Kom. Naukowy d/s Oceanologii; zat. 1963 Kom. Specjalny d/s Międzynar. Programu Biologicznego (-» biologia, biofizyka, biochemia); zat. 1962 Specjalny Komitet d/s -»• Roku Międzynar. Spo-.kojnego Słońca; oraz zat. 1961 Międzyunijna Komisja d/s Wykładania Nauk. Członkami ICSU są: Międzynar. Unia Astronomiczna (-»- astronomia) wraz ze swym Centralnym Biurem Astronomicznym Telegramów; Międzynar. Unia Geograficzna (-»• geografia): Międzynar. Unia Matematyczna (— matematyka); Mipdzynar. Unia Radiowo-Naukowa (-» radio) wraz ze swym Międzyunijnym Komitetem d/s Częstotliwości; Międzynar. Unia Biochemii; Międzynar. Unia Nauk Biologicznych (-» biologia, biofizyka, biochemia) z 7 sekcjami; Biometrii. Taxonomii Roślinnej. Mikrobiologii, Limnologii, Paleobotaniki. Biologii Komórek, Zoologicznych Kungrelów oraz z 4 komisjami Ekologii. Nomenklatury Roślin Uprawnych, Biologicznej Kontroli i Fotobiologii; Międzynar. Unia -» Krystalografii: Międzynar. Unia -»• Geodezji i Geofizyki, z 7 autonomicznymi stowarzyszeniami: Geodezji. Geomagnetyzmu i Aero-nomii. Meteorologii i Fizyki Atmosferycznej. Oceanografii Fizycznej, Naukowej Hydrobiologii oraz Sejsmologii; Międzynar. Unia Fizjologicznych Nauk (-> fizjologia); Międzynar. Unia Czystej i Slosowanej Chemii, z 4 organami; Komisja d/s Tablic Stałych. Międzynar. Komitetem d/s Elektrochemicznej Termodynamiki i Kinetyki oraz Miedzynar. Federacia Chemii Klinicznej; Międzynar. Unia Fizyki Czystej i Stosowanej z dwoma Komisjami: d/s Optyki i d/s Wychowania Fizycznego; Międzynar. Unia -». Mechaniki Teoretycznej i Stosowanej. A Description of ICSU and of the adhering Int. Unions, Rome 1951; ICSU — a brief Oulline. Romc 1961; Year-hook of Int. Organiwtions, 1973. • 3015 RADA MIĘDZYNARODOWYCH ORGANIZACJI NAUK MEDYCZNYCH (ang. Councii for International Organizations of Medical Sciences, CIOMS, franc. Conseił International des Organi-sations de Sciences Medicales, hiszp. Consejo de 757 Rada Obrony, Międzyamer. 3020 Organizaciones Internacionales de las Ciencias Medicas, roś. Sowiet mieżdunarodnych miedicyn-skich organizacyj), żal. 91 VI 949 pod egidą UNESCO i WHO p.n. Councii for Coordination ' of Int. Congresses of Medical Sciences; ob. nazwa od 1952; nowy statut 1961; łączy międzynar. pozarząd. organizacje med.; posiada statut doradczy (R) ECOSOC, (A) UNESCO i WHO. Publ. Bultetin, Catender of Int. Medical Congresses i Calender of Regional Congresses. Polska uczest-| niczy w pracach CIOMS od 1971. Tfearbook of Int. Organizalions. 1973. • 3016 RADA MINISTRÓW SPRAW ZAGRANICZNYCH WIELKICH MOCARSTW (ang. Couneił of Foreign Ministers of the Big Powers, franc. Conseił des Ministres des Affaires Etrangeres des Grandes Puissances, hiszp. Consejo de Ministros de Relaciones Exteriores de las Grandes Poten-cias, roś. Sowiet ministrów inostrannych diet wie-likich dzierżaw), powołana decyzją Szefów Państw 1 Rządów USA, W. Brytanii i ZSRR, 11 XII 1945 na Jałtańskiej Konferencji jako „stały mechanizm trójstronny", rozszerzona Układem Poczdamskim 2 VIII 1945, kiedy do udziału w Radzie zaproszeni zostali ministrowie spraw zagr. 5 mocarstw, czl. R. Bezp. ONZ, tj. również Chin i Francji. Teheran-3 ałta^Poczdam. Dokumenty..., Warszawa 1971. • 3017 RADA NAJWYŻSZA GŁÓWNYCH MOCARSTW (ang. Big Powers Supreme Couneił, franc. Conseił Supreme des Hautes Puissances, hiszp. Consejo Supremo de las Alias Potencias, roś. Wierchownyj sowiet wieduszczich dierżaw), najwyższy organ Konferencji Wersalskiej, złożony z szefów rządów W. Brytanii, Francji, Japonii, USA i Włoch, mający się zbierać również po Konferencji dla podejmowania wspólnych ważnych decyzji Mocarstw sprzymierzonych i stowarzyszonych; funkcje jego przejęła de facto —> Konferencja Ambasadorów. G. CLEMENCEAU Grnndeurs et miseres d'une Yictoire, Paris 1930; tłum. poi.: Blaski l nędze zwycięstwa. Warszawa 1932. • 3018 RADA NORDYCKA (ang. Nordic Couneił, franc. Conseił Nordique, hiszp. Consejo Nórdi-co, roś. Siewiernyj . sowiet, duń. Nordisk Rad, norw. Nordisk Radet, szwedz. Nordiska Rad), skrótowa nazwa oficjalna Rady Konsultatywnej Państw Skand., powołanej do życia l I 1953 przez rządy Danii, Islandii, Norwegii i Szwecji. W 1955 do Rady dołączyła się Finlandia. Łączna pow. krajów obszaru skand.: l 257 104 km2, ludność: ok. 22 min mieszk. (1973). Statut, obowiązujący od stycznia 1958, określa zadania Rady jako funkcje doradcze w stosunku do parlamentów i rzą- dów państw członkowskich ,,... w sprawie podejmowania wspólnych działań przez wszystkie lub część państw..." w dziedzinach ekon., socjalnych, kult., prawniczych, komunik., telekomunik. itp. Rada zbiera się raz do roku na sesjach plenarnych kolejno w stoi. państw członkowskich, składa się z 69 delegatów (5 wybranych, przez parlament Islandii, po 16 przez parlamenty pozostałych państw), którzy wybierają spośród siebie na okres 2 lat przewodniczącego i jego 4 zastępców. Rada działa przez stałe komitety (ekon., kult., prawny, socjalny, komunik. oraz stały Sekretariat Prezydium z siedzibą w Sztokholmie i Sekretariaty krajowe w stoi. każdego z państw członkowskich. Tekst pierwszych 4 art. Statutu Rady: „Art. I. Rada Nordycka jest organizacja utworzoną w celu porozumienia się Folketingu Danii, Riksdagu Finlandii, Althingu Islandii, Storti-ngu Norwegii i Riksdagu Szwecji, jak również Rządów tych krajów, w sprawach wymagających wspólnego działania niektórych albo wszystkich spo-Sród tych krajów. Art* II. Rada będzie się składać z 69 wybranych delegatów oraz z przedstawicieli Rządów. Na okres i w sposób ustalony w każdym kraju Folketing Danii, Riksdag Finlandii, Slorting Norwegii i Riksdag Szwecji, będą wybierać każdy spośród swoich członków 16 delegatów do Rady oraz odpowiednią liczbę zastępców delegatów, a Althing Islandii będzie wybierać spośród swoich członków 5 delegatów do Rady oraz odpowiednią liczbę zastępców delegatów. Wybrani delegaci każdego kraju powinni reprezentować różne poglądy polityczne. Każdy Rząd może wyznaczyć spośród swoich członków dowolną liczbę przedstawicieli rządowych. Art. III. Przedstawiciele rządowi nie głosują w Radzie. Art. IV. Rada będzie się zbierać .raz do roku". Pud egidą R.N. działają: Skandynawski Kom. Badań Stosowanych (NORDFORSK), zat. 1947, z siedzibą w Kopenhadze; publ.: Scardinayian Re-sewch Projects oraz Acta Polytechnica de Scandinaviae. Stów. Nordyckie (Foreningen Norden), zał. 1919, z siedziba, w Sztokholmie; propaguje ideę współpracy państw skandynawskich. Skand. Linie Lot. (SAS), żal. 1946, z siedzibą w Sztokholmie; obsługujące Danię, Norwegię i Szwecję (Finlandia zachowała własną linię Finair). F. WENUT The Nordic and Cooperalion in Scandinayia, Lon-don 1959; R. FUSILIER Les Pays Nordiaue, Paris 1965. s. 295; S. W. ANDERSON The Nordic Couneił: A Study of Scandina-vian Regionatism, Seattie 1967, s. 194; S. ANDERSSON The Nordic Councii, Washington 1967; T, ANDERSSON Nordek bakgrtind. inwhatl och perspektiy, Stockholm 1969; G. AXEL-SEN Norden jordbruk. infor Nordek, Uppsala 1969; Z. KLE-PACKI Zachodnioeur. organizacje miedzynar., Warszawa 1969, s. 318-341; The Europa Year Book 1972. A Wortd Suivey, vol. l, London 1972. s. 309-314; Zbiór statutów i regulaminów organizacji miedzynar.,'T. 111 Organizacje o charakterze regionalnym, PISM, Warszawa 1973, s. 187-200. • 3019 RADA OBRONY AMERYKI ŚRODKOWEJ (ang. Defence Board of Central America, franc. Conseił de Defense de l'Amerique Centrale, hiszp. Consejo Centroamericano de Defensa, roś. Cen-tralnoamierikanskij sowiet oborony), integracyjna instytucja wojsk, państw Ameryki Srodk.; utworzona w wyniku konwencji podpisanej 14X11 1963 przez rządy Gwatemali, Hondurasu, Kostaryki, Nikaragui, Salwadoru i Panamy z zadaniem „obrony przed siłami totalitarnymi demokratycznego systemu republik środkowoamer., dającego pełne możliwości lepszego życia...". Convenio de Constitución del Consejo Centroamericano de Defensa, Guatemala 1963. • 3020 RADA OBRONY MIĘDZYAMERYKAŃSKA (ang. Inter-American Defense Board, franc. Conseił interamericain de defense, hiszp. Junta Inter-americana de Defensa, roś. Mieżamierikanskij sowiet oborony), organizacja międzyrząd., zat. 1942 w Waszyngtonie, jako „komisja złożona z techników wojskowych i marynarki, mianowanych przez każdy z rządów Republik Ameryk., z .zadaniem studiowania i sugerowania środków koniecznych dla obrony kontynentu", zgodnie z za- leceniem III Narady Konsultatywnej Ministrów Spraw Zagr. Republik Amer, w Rio de Janeiro 2811942 Międzyameryk. Konferencja w Chapul- tepec 8 III 1945, stwierdziła, że Rada „okazała się wartościowym organizmem" i postanowiła, że 3021 RADA POWIERNICZA ONZ 758 Rada winna kontynuować swe prace jako „organ międzyamerykańskiej obrony do czasu ustanowienia statego organizmu utworzonego przez przedstawicieli Sztabów Generalnych armii państw członkowskich". Reorganizacja taka została opracowana przez II Międzynar. Ameryk. Konferencję w Bogocie, 30 111-2 V 1948 (Rez. VI, VII i XXXIV) i wprowadzona w życie 1949; powołano Kom. Doradczy d/s Obrony OPA, z którym Rada ma wspólny Sekretariat. W 1951 IV Narada Konsultatywna Ministrów Spraw Zagr. zmodyfikowała Statut Rady, rozszerzając jej zadania. Na czele Rady stoi z reguły wojsk. US Army. Obok Rady działa Wspólny Sztab Generalny, którego zadaniem jest opracowywanie generalnego planu wojsk., planu obrony mor., systemu międzyamcr. łączności wojsk, oraz zasad ujednolicania służby wojskowej. Rada opracowała słownik terminów wojsk., Diccionario de Terminos Militares, w językach hiszp., ang. i portug. oraz normy zabezpieczania informacji. A, GARCIA ROBLES Et Mundo de la Postfuerra, t. 2. Mexico DF 1946, s. 385-390; Novertd Cnnferrnria Inl. Americana. Actos y Dorumenins. t. 6, Bogota, 1953. s. 223 i 257; La OEA I9'i4-1959. PAU Washington DF 1959, s. 252-253. • 3021 . RADA POWIERNICZA ONZ (ang. UN Trustee-ship Councii, franc. Conseił Fiduciaire de 1'ONU, hiszp. Consejo de Fideicomisos de la ONU, roś. Sowiet po opiekie OON), organ gł. -» administracji powierniczej ONZ terytoriów nieautono-micznych, utworzony na mocy Rozdz. XIII —r Karty NZ. Na XXVIII Sesji Zgr. Og. NZ w debacie generalnej Salwador zaproponował zastąpienie R.P. przez Radę d/s Praw Człowieka, Włochy zaś przez Radę d/s Terytoriów Niesamodzielnych i Dekolonizacji. • 3022 RADAR, ang. Radio Aids for Defence and Re-connaissance (radiowa pomoc obrony i rozpoznania) i amer. Radio Detection and Ranging (ra- diowe wykrywanie i namierzanie), termin mię-dzynar. — system radiolokacji aktywnej i instrumentów wykrywających .i namierzających obiekty zarówno stałe (góry we mgle), jak ruchome (samoloty, okręty^. opracowany przez bryt. uczonych, 1935. rozwinięty w czasie Bitwy o W. Brytanię 1940, oddał ogromne usłupi NZ w czasie II wojny świat.; a po wojnie wzmożeniu bezpieczeństwa przy lotach samolotów linii cyw.; rozwojowi pocisków kierowanych i techniki rakietowej; a także rozwojowi astronomii. W 1946 fale r. wysyłane z ziemi odbiły się po raz pierwszy o księżyc. J. F. REINTJAS. G. T. COATE Prinriples of Rnanr. New York 1946; M R SZCZUREK Podstawy radiolokacji. Warszawa 1961. • 3023 RADA WZAJEMNEJ POMOCY GOSPODARCZEJ (RWPG), (ang. Councii for Mutuał Econ-omic Assistance, CMEA, franc. Conseił d'assis-tance ćconom^ue mutuelle, CAEM. rrszp. Consejo de Asislencia Mutua Económica, CAME, roś. Sowiet ckonomiczeskoj wza'mopomoszczi, SEW), międzynar. organizacja gosp państw so-cjalist., żal.. w styczniu 1949 konwencją podp. przez Albanię, Bułgarię, Czechosłowację. NRD, Polskę, Rumunię, Węgry i ZSRR Od 1962 wycofała się z uczestnictwa w działalności .Rady Albania. W czerwcu 1962 przyjęta została do RWPG Mongolia; 171X1964 Jugosławia zawarła umowę z RWPG o uczestniczeniu w pracach organów Rady na zasadzie równouprawnienia i wzajemnych korzyści w zakresie spraw będących przedmiotem obopólnego zainteresowania; 11 VII 1972 przyjęta została Kuba; w maju 1973 Finlandia podp. porozumienie o współpracy gosp. z RWPG. Status obserwatorów posiadają ChRL, Sesje RWPG 1949-73 Kolejna sesja Data Miejsce I 26-28 IV 1949 Moskwa II 25-27 VIII 1949 Sofia III 24-25X1 1950 Moskwa IV 26-27 II) 1954 Moskwa V 24-25 M 1954 Moskwa VI 7-11 XII 1955 Budapeszt VII 18-25 V 1956 Berlin VIII 18-22 VI1957 Warszawa IX 26-30 VI 1958 Bukareszt x 11-15 XII 1958 Praga Xl 13-16 V 1959 Tirana XII 10-14X11 1959 Sofia XIII 26-29 VII 1960 Budapeszt XIV 28 11-3 111 1961 Berlin XV 12-15X11 1961 Warszawa XVI 7 VI 1962 Moskwa (sesja nadzwyczajna) xvii 14-20 XII 1962 Bukareszt xviii 25-26 VII 1963 Moskwa XIX 281-211 19&5 Praga XX 8-10X11 1966 Sofia XXI 12-14X11 1967 Budapeszt XXII 21-231 1969 Berlin XXIII 23-26 IV 1969 Moskwa fsesja nadzwyczajna) XXIV 12-14 V 1970 Warszawa xxv 27-29 VII 1971 Bukareszt xxvi 10-12 VII 1972 Moskwa xxvii 5-8 VI 1973 Praga xxviii 18-20YI 1974 Sofia Źródło. D. Fikus RWPG Fakty. Warszawa 1970: Kronika. DRW i KRL-D. Zadania Rady oraz jej organa i funkcje określa Statut RWPG, uchwalony 14X111959 w Sofii; wszedł w życie 13 IV 1960. Główne organa: Sesje Rady (28—od 1949 do 1974 Tabl. l). Komitet Wykonawczy, powstały w czerwcu 1962. z siedzibą w Moskwie, gdzie też mieści się od 1949 Sekretariat Rady. W Moskwie również działają od czerwca 1962 Inst. Normalizacyjny RWPG. od lipca 1962 Konferencja Kie- rowników Urzędów Gospodarki Wodnej oraz Biuro KW d/s zbiorczych zagadnień planów gosp.; od grudnia 1962 Biuro Koordynacji Frachtowania Statków: od października 1963 Konferencja Przedsiębiorstw Armatorów. Poza tym działa 21 stałych komisji (Tabl. 2). Działalność poszczególnych Komisii RWPG uwzględniają has'a tematyczne (np. Konrsji Transportowej). Limowa mię- dzy rządem ZSRR a RWPG o uregulowaniu zagadnień związanych z siedzibą w ZSRR instytucji RWPG. dotycząca nietykalności pomieszczeń, zagadnień finansowych, stałych przedstawicielstw (korzystających z tych samych przywilejów i immunitetów co przedstawicielstwa dyplomat.). przejazdów i pobvtu i różnych spraw, została podp. 7X11 1961 w Moskwie: weszła w życie l III 1962. Analogicznie zawarte przez RWPG umowy co do jej instytucji weszły w życie: z Bułearią 26 X 1963, z Czechosłowacją 3 IX 1962, z NRD 14 H 1963, z Polską l VII 1963; oraz z Węgrami 10 V 1963. RWPG 3023 itale Komisje RWPG Nazwa Data powstania Siedziba Nazwa Data powstania Siedziba lała Komisja Budownictwa czerwiec 1958 Berlin tała Komisja Ekonomiczna marzec 1958 Moskwa tata Komisja Energetyczna czerwiec 1958 Moskwa .lala Komisja Geologiczna lipiec 1963 Ułan-Bator tata komisja Handlu Zagr. maj 1956 Moskwa tata Komisja Koordynacji Badań N. T. czerwiec 1962 Moskwa tała Komisja Przemysłu Maszynowego maj 1956 Praga tała Komisja Normalizacyjna czerwiec 1962 Berlin llała Komisja Pokojowego \V>korzysidnia Energii Jądrowej lipiec 1960 Moskwa llała Komisja Przemysłu Chemicznego maj 1956 Berlin Itała Komisja Przemysłu Chemicznego maj 1956 Berlin Itata Komisja Przemysłu Hutniczego maj 1956 Moskwa Itata Komisja Przemyślu Lekkiego lipiec 1963 Praga • tała Komisja Przemysłu Metali Nieżelaznych maj 1956 Budapeszt itala Komisja Przemysłu Naftowego i Gazowego maj 1956 Budapeszt ;taia Komisja Przemysłu Radio^chnicznego i Elektronowego lipiec 1963 Budapeszt Itata Komisja Przemysłu Spożywczego lipiec 1963 Sofia ftala Komisja Przemysłu Węglowego maj 1956 Warszawa Itata Komisja Rolna maj 1956 Sofia liata Komisja Statystyczna czerwiec 1962 Moskwa !tata Komłsja Telekomunikacyjna październik 1971 Moskwa Itafa Komisja Transportowa czerwiec 1958 Moskwa ttała Komisja Walutowo- Finansowa grudzień 1962 Moskwa S r ó d ł o. D. Fikus RWPG Fakty. Warszawa 1970. Ibroty w handlu zagranicznym krajów wcjalistyc/.nych w mld rubli) 1950 1955 1960 1965 1969 1970 Craje socjalistyczne )g61em w tym: (.raje RWPG 9,6 7,4 17,3 14,0 30,4 24,0 43,7 35,9 59,0 49,0 64,0 55,1 S rodło. Rocznik Statystyczny Krajów RWPG 197011971, Yarszawa 1972. Jdzial maszyn, urządzeń i towarów przemysłowych wwszechnego użytku w eksporcie poszczególnych krajów RWPG ''» proceniach w stosunku do całego eksportu) Maszyny i urządzenia Towary przemysłowe powszech Kraje nego ubytku 1955 1960 1970 1955 1960 1970 Sufgaria 2,6 14 20 13 18 15 Węgry 30 38 32 16 18 21 MRD 48 51 15 20 Mongolia 0,3 0,2 0,3 6 'olska 13 28 39 7 10 16 tumunia 6 17 23 1 6 18 ZSRR 18 21 22 3 3 3 Czechosłowacja 44 45 50 11 20 17 Źródło. Rocznik Statystyczny Kraiów RWPG 1970171, Warszawa 1972.______________________________ Jednym z najważniejszych osiągnięć unifikacyjnych stał się zespół norm prawnych p.n. Ogólne Warunki Dostaw RWPG, regulujące zasady wy- miany gosp. między państwami członkowskimi. W 1971/72 rozpoczęto prace nad zespołami norm prawnych dla poszczególnych gałęzi spedycji i transportu; poi. prawnikom powierzono opracowanie zunifikowanego -prawa mor. przewozowego. Stałymi organami RWPG są również: Narada przedstawicieli krajów członkowskich d/s prawnych, powołana do życia w maju 1970. Narada kierowników instytucji patentowych od 1960. Narada kierowników organów gospodarki wodnej od 1962. Narada ministrów handlu wewnętrznego od 1967. Poza tym instytucjami RWPG są: -»• Inst. Normalizacyjny RWPG. Międzynar. -»- Inst. Problemów Ekonomicznych Światowego Systemu Socjalistycznego, Miedzynar. -*. Bank Inwestycyjny, Międzynar. -». Bank Współpracy Gospodarczej, Centrum Miedzynar. RWPG -»- Informacji Naukowo-Tech-nicznej. Centralny Zarząd Dyspozytorski Połączonych Systemów Energetycznych (-»- energetyka w systemie RWPG), -*-Wspólny Park Wagonów RWPG oraz organizacje branżowe: -»• ..Interatominsirurnent", -»• ,,Interatomenergo", -»• ..Inter-chim", ->. „Interelektro", -- „Intermctal", -»• „Interszypnik" oraz -»- ,,lntertekslilmasz". W Statucie RWPG wyrażona została gotowość do rozwoju stosunków gosp. ze wszystkimi krajami niezależnie od ich systemu społ. i państw, zgodnie z zasadami równouprawnienia, wzajemnych korzyści i nieingerencji w sprawy wewnętrzne. Ta podstawowa zasada została potwierdzona i ugruntowana w kompleksowym programie socjalist. integracji gosp. krajów RWPG, uchwalonym na XXV Sesji RWPG 29 VII 1971. RWPG współpracuje z 20 międzynar. organizacjami w systemie ONZ, przede wszystkim z ECOSOC, Komisją Gosp. ONZ d/s Europy, z FAO, ILO, UNCTAD i UNIDO, gł. w dziedzinie pomocy dla krajów rozwijających się, zarówno w szkoleniu fachowców, jak w pomocy techn. przy budowie obiektów ważnych dla gospodarki narodowej. XXVII Sesja RWPG w Pradze 8 VI 1973 podjęta uchwałę o utworzeniu funduszu stypendialnego RWPG w celu udzielenia pomocy krajom rozwijającym się w kształceniu ich kadr nar. na wyższych uczelniach krajów członkowskich RWPG w takich dziedzinach, które mają największe znaczenie dla rozwoju gospodarki, nauki i techniki krajów rozwijających się. Krajom członkowskim RWPG, u-czestniczącym- w tworzeniu funduszu stypendialnego zalecono, a Kom. Wykonawczemu polecono, podjęcie niezbędnych kroków, aby fundusz stypendialny RWPG zaczął funkcjonować począwszy od roku szkolnego 1974/75. Delegacje uczestniczące w XXVII sesji stwierdziły z zadowoleniem, że aktywna pokojowa polityka krajów członkowskich RWPG, zmierzająca do utrwalenia w stosunkach międzynar. leninowskich zasad pokojowego współistnienia i do rozładowania międzynar. napięcia, stwarza warunki dalszego rozszerzania wzajemnie korzystnych stosunków gosp. i nauk.-techn. między państwami o odmiennych ustrojach społ.-gosp., zwłaszcza w Europie. Kraje członkowskie RWPG ponownie potwierdziły swą gotowość rozwijania powiązań gosp. z innymi krajami, niezależnie od ich ustroju społ. i państw., na zasadach równości, wzajemnych korzyści i nie-ingerowania w sprawy wewnętrzne. XXVIII Sesja RWPG odbyła się w Sofii 18-20 VI 1974, w XXV rocznicę założenia RWPG pod hasłem: „wyższy etap rozwoju to socjalistyczna integracja". Na sesji podp. m.in. protokół dot. zmian w statucie 3024 RWPG 760 RWPG, koniecznych w związku z rozszerzeniem działalności RWPG oraz powstaniem nowych organizacji wyspecjalizowanych. Osobnym problemem* bardzo złożonym z przyczyn polit. i prawnych, jest podjęte 1973 w ramach odprężenia o-gólnoeur. ułożenie stosunków między RWPG i EWG. Aspekty tej sprawy, w ocenie ekonomisty z Inst. Ekonomii Systemu Socjalistycznego w Moskwie, N. Szmielowa opublikowano we wł. dzienniku „II Giorno" 13 II 1973: ,,Znaczne różnice polityczne i społeczne pomiędzy krajami europejskiego Wspólnego Rynku i krajami RWPG nie powinny i nie mogą przysłonić wielkich perspektyw współpracy techniczno- gosp. i handl. oraz wielkich możliwości .podejmowania wspólnych przedsięwzięć. W ostatnich latach RWPG poddana została głębokiej reorganizacji. Od unii handl. przeszliśmy w ostatnich latach do grup integracji regionalnej, do opracowania wspólnych długofalowych planów i do koordynacji inwestycji. Ustalone plany koordynacyjne obejmują o-becnie okresy pięcio- i dziesięcioletnie. Podejmujemy, wychodząc z odmiennych założeń, wspólne problemy integracyjne, podobnie jak na Zachodzie, W ramach sytuacji europejskiej, charakteryzującej się większym odprężeniem, wraz z gwarancjami bezpieczeństwa zbiorowego, trzeba będzie znaleźć jakąś formę zbliżenia i wzajemnego uznania się oraz współpracy pomiędzy RWPG i. Wspólnym Rynkiem. Można będzie znaleźć furmy indywidualne. techniczne i dyplomatyczne takiego uznania się i kontaktów. Forma nie jest kwestią najważniejszą wówczas, gdy istnieje wola porozumienia się i współpracy, Oczywiście trzeba rozwiązać problemy polityczne i dotyczące współżycia. Na Zachodzie są jeszcze ludzie i grupy, które uważają, że EWG jest blokiem wymierzonym przeciwko krajom socjalistycznym. Również w ZSRR istnieje jeszcze po. głąd, w mysi którego należy oceniać EWG przede wszystkim jako przeciwnika ideologicznego. Jednakże państwa i systemy są stworzone po to. aby współżyć i współistnieć, zaś w rzeczywistości europejskiej obecnego okresu istnieją drogi poro-tumienia. W ZSRR istnieją projekty i możliwości, którym nie mogą stawić czoła pojedyncze przedsiębiorstwa europejskie i kratowe grupy przedsiębiorstw. Trzeba uważnie przestudiować perspektywy współpracy grup finansowych i przemysłowych na skalę europejską (tak jak dyskutują to z drugiej strony Japończycy i Amerykanie) w celu realizacji projektów i zadań w ZSRR, przy poszanowaniu odmienności systemów i zasady wzajemnej koordynacji ekonomicznej". W lipcu 1973 państwa EWG zostały powiadomione o gotowości RWPG podjęcia rozmów na temat ułożenia współpracy między obu integra- cyjnymi organizmami. Konwencje mieazynar. dot. RWPG. Dz.U., 1960, póz. 197-200; 1966 póz. 259. 260; 1967 póz. 223, 224; Teksty statutu RWPG, podp. w Sofii 14 Xli 1959 oraz konwenrji o zdolności prawne], przywilejach i immunitetach RWPG, pt)dp. w Sofii 14 XII /9S9, Zbiór umów mtęilzynar. PRL 1960; s. 320-354; Le Con.seil d'assislance economiaue tnuluelle des pays d'EufOpe oriental tC.A.E.M.), I.o Dorumentation Fran-faise. Notes et ^.sunes Documemaires, nr 2 636, 1960; H DE FIUMEL RWPG, Studium prawno-miedzynar., Warszawa 1^67, s. 139; M. G. ROZENBERGER Oh.iiyzhe usłowija postawow SEW 1968 goda, w: Sowiefskij jczegodnik mieżdunarodnoRO prawa 1969; G M, SORUKIN . K- M - CHLAM PI IFW problemy ekonomi czesko i inticRracyi siran — czlenow SEW, Moskwa 1970; P. Br>7YK RWPG. Ekonomiczny mechanizm współpracy, Warszawa 1970: W. I. Zoł.OTARlow Mirowoj socyalisti-czeskij rynok, w- Mieźdimar, otnoszenija 1970; E. BASINSKI Geneza założenia RWPG Warszawa 1971; M. DFNISZCZUK Uwarunkowania i ireSc socjalisl. integracji ekonomicznej krajów RWPG. w Sprawy Miedzynar. nr 7-8. 1971; M. GUZEK Miedzynar. integracja gospodarcza w socjalizmie. Warszawa 1971: Mno^o.fioronnieje ekonomiczefikoie sorrminicze^fwo so-cytllisficzt-skich ROMidarstw. Moskwa 1971: S. Ausrn Theory and Prarlice oi CMEA Cooperaiion. Budapeszt 1972: H. DE FIUMEL Znfir-zenie mied?\'nar. umów o \rif'r'fa!izar}i i kooperacji produkcji kraiów członkowskich RWPG, w: Studia Prawnicze nr 32. 1972; J GILAS Prawne aspekty orpanizarfi miedzy nar. rynku państw R WPG. w: Sprawy Miedzynar. nr 7—8. 1972; J. T. HOKIWIŃSKI liitesrarjn gospodarcza państw RWPG a unifikacja ich prawa morskieso. w. Handel zu^r. 9, 1972; T. M'\DEJ Ekonomiczna problemy s pec fal i? acji i kooperacji w przemyje krajów RWPG. Warszawa 1972. s. 234; J. M (-.TERA, Z. Zlńł KOWSKI Wfpófprarn naukowo-f erliniczna krajów RWPG. wyd. 2. Warszawa 1972. s 224: Planowanie i zarządzanie handlem zci^r. w krajach RWPG. Warszawa 1972, str. 474: Kraie RWPG. Ludność, gospodarka, kultura, GUS Warszawa 1972, s. 132; Integracja ekonomiczna krajów socjalist., wyd. 3. zmienione. Warszawa 1973; Podstawowe dokumenty RWPG i organizacji wyspecjalizowanych, oprać.: B. Reutt, Warszawa 1972, s. 576; J. GILAS Prawne problemy współpracy gospodarczej miedzy Europą Wschodnio a Europą Zachodnią, w: Sprawy Miedzynar. nr 9. 1973; Z. KAMEC-KI Integracja gospodarcza krajów RWPG i możliwości rozwoju hundlu Wschód-Zachód, w: Sprawy Miedzynar. nr 9, 1973; J. SANDORSKI O niektórych zadaniach strukturalnych RWPG, w: Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1973, z. 3; M. LACHS-KNOTHE Organizacje wyspecjalizowane krajów RWPG w dziedzinie przemysłu, w: Państwo i prawo nr l, 1974; A. WASILKOWSKI Legal Regulation of Economic Relations Within the CMEA, w. Polish Yearbook of Int. Law 1972-73. Wrocław 1974 • 3024 RADA WZAJEMNEJ POMOCY GOSPODARCZEJ, KOMPLEKSOWY PROGRAM 1971 (ang. Councii for Mutuał Ec. Assistance, Complex program 1971, franc. Conseił d'assistance econo-mique mutuelle, Programme complcxe 1971, hiszp. Consejo de Asistencia Mutua Económica, Programa Complejo 1971, roś. Sowiet ekonomi-czeskoj wzaimopomoszczi, Kompleksnaja pró-gramma 1971), dokument pt. Kompleksowy program dalszego pogłębiania i doskonalenia współpracy i rozwoju socjalistycznej integracji gospodarczej krajów członkowskich RWPG, opracowany w oparciu o podstawowe zasady Statutu RWPG, w wykonaniu postanowień XXIII (specjalnej) i XXIV Sesji Rady, przyjęty przez XXV Sesję 27-29 VII 1971 w Bukareszcie. W dokumencie tym po raz pierwszy w historii istnienia RWPG został skonkretyzowany na okresy 5~, 10-, 15-ietnie program oraz drogi i środki rozwoju integracji socjalist. Polska brała aktywny udział w 2-lctnich- przygotowaniach Programu prowadzonych przez działaczy gosp. krajów RWPG o-raz setki specjalistów, pracowników nauki i eks-pertów-praktyków, Program stawia konkretne zadania integracyjne w dziedzinach: budownictwa, chemii, energetyki, handlu zagr., hutnictwa, maszynowego przemysłu, nauki i techniki, planowania i prognozowania, rolnictwa i transportu, walutowo-finansowej. Kompleksowy program... RWPG, Warszawa 1971, s. 136; M- BOGACKA i in. Współpraca handlowa Polski z krajami RWPG. Dorobek i perspektywy, w: Sprawy Międzynarodowe. 5/1974. • 3025 RADA WZAJEMNEJ POMOCY GOSPODARCZEJ, STATUT (ang. CMEA Statute. franc. Statut du CAEM. hiszp. Estatuto del CAME, roś. Ustaw SEW), uchwalony 14X111959 na XII Sesji RWPG w Sofii, wszedł w życie l 3 IV 1960. Treść Jego iest nnstępuiqca: ,.Rządy Ludowej Republiki Albanii. Ludowej Republiki Bułgarii. Węgierskiej Republiki Ludowej, Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Polskiej R/eczypospolitei Ludowej. Rumuńskiej Republiki Ludowej. Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i Republiki Czechosłowackiej, biorąc pod liwnyę. /e współpraca gospodarcza, realizowana pomyślnie między ich krainmi. przyczynia się do najbardziej racjonalnego rozwoju gospodarki narodowei. do podniesienia stopy życiowej ludności oraz umocnienia jedności i zwartości tych krajów; zdecydowane nadal rozwiiaĆ wszechstronną współpracę gosp. w oparciu o konsekwentną realizację międzynar. socjalist. podziału pracy w interesie budowy socjalizmu i komunizmu w swych krajach oraz zapewnienia trwałego pokoju na całym świecie; przekonane, że rozwój współpracy gosp. międ?y ich krajami przyczynia się do osiągnięcia celów określonych w Karcie NZ: potwierdzając swoją gotowość rozwijania stosunków gosp. ze wszystkimi krajami niezależnie od ich ustroju społecznego i państwowego na zasadach równości, wzajemnych korzyści i nieingerencji w sprawy wewnętrzne; RWPG. Statut 3025 uznając rosnącą wciąż rolę RWPG w zakresie organizowania współpracy gosp. między ich krajami — zgodziły się na przyjęcie niniejszego Statutu. Art. I. Cele i zajady, l. RWPG ma na celu przyczynianie się przez połączenie i koordynację wysiłków krajów członkowskich Rady do planowego rozwoju gospodarki narodowćJ, przyspieszenia postępu gosp. i techn. w tych krajach, pod- niesienia poziomu uprzemysłowienia krajów o mniej rozwiniętym przemyśle, stałego wzrostu wydajności pracy i nieustannego podnoszenia dobrobytu narodów krajów członkow-ikich Rady, 2. RWPG opiera się na zasadach suwerennej równości wszystkich krajów członkowskich Rady. [.Współpraca gospodarcza i naukowo-techn. między krajami | Członkowskimi Rady realizowana jest zgodnie z zasadami cał-! Powitego równouprawnienia, poszanowania suwerenności . i interesów narodowych, wzajemnych korzyści, oraz brater-, skiej pomocy wzajemnej. AK. n. Członkostwo, l. Członkami, założycielami RWPG, są kraje, które podpisały i ratyfikowały niniejszy statut. 2. Na członków Rady mogą być przyjęte inne kraje, które podzielają cele i zasady Rady oraz wyraziły zgodę na przyjęcie zobowiązań zawartych w niniejszym Statucie. Przyjęcie nowych członków dokonywane jest uchwałą Sesji Rady na podstawie oficjalnych wniosków krajów o przyjęcie ich do członków Rady. 3. Każdy kraj członkowski Rady może z niej wystąpić, powiadamiając n tym depozytariusza niniejszego Statutu. Powiadomienie takie nabiera mocy po upływie sześciu miesięcy, licząc od dnia otrzymania go przez depozytariusza. Po otrzymaniu takiego powiadomienia depozytariusz zawiadomi o tym kraje członkowskie Rady. 4. Kraje członkowskie Rady wyrażają zgodę ua: a) zapewnienie wykonania przyjętych przez nie zaleceń organów Rady; b) okazywanie Radzie i jej funkcjonariuszom niezbędnej pomocy przy wykonywaniu przez nich funkcji przewidzianych w niniejszym Statucie: c) przedstawienie Radzie materiałów i informacji niezbędnych dla realizacji powierzonych jej zadań; d) informowanie Rady o przebiegu wykonania podjętych przez nią zaleceń. Art. III. Funkcje i uprawnienia, l. Zgodnie z celami i zasadami wymienionymi w art. I niniejszego Statutu, RWPG: a) organizuje wszechstronną współpracę gosp. i naukowo-techn. krajów członkowskich Rady w celu najbardziej racjonalnego wykorzystania ich bogactw naturalnych oraz przyspieszenia rozwoju sił wytwórczych; b) współdziała w doskonaleniu międzynar. socjalist. podziału pracy poprzez koordynację planów rozwoju gospodarki narodowej, specjalizację i kooperację produkcji krajów członkowskich Rady; c) podejmuje środki w zakresie badania problemów gosp. i naukowo-techn., interesujących kraje członkowskie Rady; d) współdziała z krajami członkowskimi Rady przy opracowaniu i realizacji wspólnych przedsięwzięć w dziedzinie: rozwoju przemysłu i rolnictwa krajów członkowskich Rady; rozwoju transportu w celu zabezpieczenia w pierwszym rzędzie wzrastających przewozów ładunków eksportowo-importowych i tranzytowych krajów członkowskich Rady; najbardziej efektywnego wykorzystania podstawowych środków inwestycyjnych, przeznacz o nuć h przez kraje członkowskie Rady na rozwój wydobywczych i przetwórczych gałęzi przemysłu oraz na budowę ważniejszych obiektów, interesujących dwa lub więcej Kraje; rozwoju obrotu towarowego i wymiany usług krajów członkowskich Rady między sobą i z innymi krajami; wymiany osiągnięć naukowo-techn. i przodujących doświadczeń produkcyjnych: e) podejmuje inne działania niezbędne do osiągnięcia celów Rady. 2. RWPG w osobie swoich organów, działających w ramach ich kompetencji, uprawniona jest do podejmowania zaleceń i uchwał zgodnie z niniejszym Statutem. Art. IV. Zalecenia i uchwały l. Zalecenia podejmowane są w sprawach współpracy gosp. i naukowo-techn. Zalecenia przekazuje się do rozpatrzenia krajom członkowskim Rady, Realizacja przez kraje członkowskie Rady przyjętych przez nie zaleceń odbywa się na mocy uchwał Rządów lub właściwych organów tych krajów zgodnie z ich ustawodawstwem. 2. Uchwały podejmowane są w sprawach organizacyjnych i proceduralnych. Uchwały nabierają mocy z dniem podpisania protokołu posiedzenia odpowiedniego organu Rady, jeżeli uchwały te n;e przewidują inaczej, 3. Wszystkie zalecenia i uchwały podejmowane są w Radzie tylko za zgodą zainteresowanych krajów członkowskich Rady. przy czym każdy kraj ma prawo zgłosić swoje zainteresowanie jakąkolwiek sprawą rozpatrywaną przez Radę, Zalecenia i uchwały nie rozciągają 'się na kraje', które oświadczyły, że nie są zainteresowane daną sprawą. Jednakże każdy z tych krajów może w okresie późniejszym przyłączyć się do zaleceń i uchwal przyjętych przez pozostałe kraje członkowskie Rady Art. V. Organy, l. W celu wykonywania funkcji i uprawnień wymienionych w art. III niniejszego Statutu. RWPG posiada następujące podstawowe organy: Sesję Rady. Komitet Wy-konawczy» stałe komisje, Sekretariat. 2. Inne organy, które mogą być niezbędne, powoływane są zgodnie z niniejszym Statutem. Art. VI. Sesja Rady. l. Sesja Rady jest najwyższym organem RWPG. Jest ona uprawniona do rozpatrywania wszystkich zagadnień należących do kompetencji Rady oraz do podejmowania zaleceń i uchwał zgodnie z niniejszym Statutem. 2. Sesja Rady składa się z delegacji wszystkich krajów członkowskich Rady. Skład delegacji każdego kraju ustala Rząd odnośnego kraju. 3. Zwyczajne Sesje Rady zwoływane są nie rzadziej niż raz do roku kolejno w stolicach krajów członkowskich Rady, pod przewodnictwem szefa delegacji tego kraju, w którym odbywa się Sesja. 4. Nadzwyczajna Sesja Rady może być zwołana na wniosek lub za zgodą co najmniej Jednej trzeciej krajów członkowskich Rady. 5. Sesja Rady: a) rozpatruje: podstawowe zagadnienia współpracy gosp. i naukowo-techn. i określa główne kierunki działalności Rady; sprawozdanie Komitetu Wykonawczego o działalności Rady; b) wykonuje inne funkcje, które będą niezbędne dla osiągnięcia celów Rady. 6. Sesja Rady jest u-prawniona do powoływania takich organów, które uzna za niezbędne do wykonywania funkcji powierzonych Radzie. 7. Sesja Rady ustala swoje zasady procedury. Art. VII. Komitet Wykonawczy Rady. l. Komitet Wykonawczy RWPG składa się. z przedstawicieli wszystkich krajów członkowskich Rady na szczeblu zastępców szefów Rządów, po jednym z każdego kraju. Komitet Wykonawczy jest głównym organem wykonawczym Rady. Komitet Wykonawczy posiada Biuro do Spraw Z.biorczych Zagadnień Planów Gosp., w którym każdy kraj członkowski Rady jest reprezentowany przez zastępcę przewodniczącego państwowego organu planowania. 2. Posiedzenia Komitetu Wykonawczego odbywają się nie rzadziej niż raz na dwa miesiące. 3. Komitet Wykonawczy, w ramach swoich kompetencji, jest uprawniony do podejmowania zaleceń i uchwal zgodnie z niniejszym Statutem. Komitet Wykonawczy może stawiać wnioski do rozpatrzenia przez Sesję Rady. 4. Komitet Wykonawczy: a) kieruje całokształtem prac związanych z realizacją zadań stojących przed Radą zgodnie z uchwałami Sesji Rady. wykonuje systematyczny nadzór nad wypełnianiem przez kraje członkowskie Rady zobowiązań wynikających z przyjętych przez nie zaleceń organów Rady; b) kieruje pracami w zakresie koordynacji planów rozwoju gospodarki narodowej, specjalizacji i kooperacji produkcji krajów członkowskich Rady i organizuje opracowywanie podstawowych kierunków -racjonalnego podziału pracy w ważniejszych gałęziach produkcji tych krajów: c) rozpatruje propozycje krajów członkowskich Rady, wnioski stałych komisji. Biura Komitetu Wykonawczego do Spraw Zbiorczych Zagadnień Planów Gosp:, Sekretariatu Rady i innych organów Rady, dotyczące zagadnień współpracy gosp. i naukowo-techn., analizuje stan tej współpracy i opracowuje przedsięwzięcia w celu dalszego rozwoju; d) opracowuje podstawowe kierunki i środki w zakresie rozwoju: obrotu towarowego i wymiany usług między krajami członkowskimi Rady: współpracy naukowo-techn. między krajami członkowskimi Rady; e) kieruje pracami Sekretariatu Rady, stałych komisji Rady i określa podstawowe zagadnienia i kierunki działania tych komisji; O zatwierdza; etaty i budżet Sekretariatu Rady oraz sprawozdanie Sekretariatu Rady i wykonania budżetu: regulaminy stałych komisji. Biura Komitetu Wykonawczego do Spraw Zbiorczych Zagadnień Planów Gosp. i Sekretariatu Rady; g) powołuje organy kontrolne w celu sprawdzenia działalności finansowej Sekretariatu Rady; h) wykonuje inne funkcje, wynikające z niniejszego Statutu oraz zaleceń i uchwał Sesji Rady. 5. Komitet Wykonawczy może powoływać takie organy, jakie uzna za niezbędne dla pełnienia swoich funkcji. 6. Komitet Wykonawczy ustala swoje zasady procedury. Art. VIII. Stale komisje, l. Stałe komisje Rady Wzajemnej Pomocy Gosp. powołuje Sesja Rady w celu współdziałania w dalszym rozwoju powiązań gospodarczych między krajami członkowskimi Rady oraz organizowania wielostronnej współpracy gospodarczej i naukowo-techniczne j w poszczególnych dziedzinach gospodarki narodowej tych krajów. Regulaminy stałych komisji zatwierdza Komitet Wykonawczy Rady. 2. Każdy kraj członkowski Rady wyznacza swoich przedstawicieli do stałych komisji. 3. Stałe komisje w ramach swoich kompetencji są uprawnione do podejmowania zaleceń i uchwał zgodnie z niniejszym Statutem. Komisje mogą również stawiać wnioski do rozpatrzenia przez Sesję Rady i Komitet Wykonawczy Rady. 4. Stałe komisje opracowują przedsięwzięcia i przygotowują wnioski w zakresie realizacji wymienionej w punkcie l niniejszego artykułu współpracy gospodarczej i naukowo-techn. oraz wykonują inne funkcje, wynikające z niniejszego Statutu, zaleceń i uchwał Sesji Rady i Komitetu Wykonawczego Rady. Stałe komisje przedstawiają Komitetowi Wykonawczemu Rady coroczne sprawozdania z wykonanej pracy i dalszej swej działalności. 5. Posiedzenia stałych komisji odbywają się z reguły w miejscach ich stałej siedziby, które ustala Sesja Rady. 6. Dla pełnienia swoich funkcji stałe komisje mogą, zgodnie z planami swych prac, tworzyć organy robocze w celu przygotowania do rozpatrzenia przez komisje i w celu uzgodnienia poszczególnych zapadnień, należących do kompetencji komisji, oraz zwoływać konferencje naukowo-techn. i inne narady. Skład i za- 3026 Radiestezja 762 dania tych organów, konferencji i narad oraz miejsce i terminy ich posiedzeń określane są przez komisie. 7. Funkcje sekretariatów stałych komisji wykonują odpowiednie wydziały Sekretariatu Rady. 8. Stałe komisje ustalają swoje zasady procedury. Art. IX. Sekretariat, l. Sekretariat Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej składa się z Sekretarza Rady, Jego zastępców i takiego personelu, jaki może być potrzebny do wykonywania powierzonych Sekretariatowi funkcji. Sekretarza Rady mianuje. Sesja Rady, a jego zastępców Komitet Wykonawczy Rady. Sekretarz Rady i jego zastępcy kierują pracami Sekretariatu Rady. Personel Sekretariatu składa się z obywateli krajów członkowskich Rady powoływanych zgodnie z Regulaminem Sekretariatu Rady. Sekretarz Rady jest głównym funkcjonariuszem Rady. Reprezentuje on Radę wobec oficjalnych osób i instytucji- krajów członkowskich Rady oraz innych krajów, jak również wobec organizacji międzynar. Sekretarz Rady może upoważniać swoich zastępców oraz pracowników Sekretariatu do występowania w jego imieniu. Sekretarz i jego zastępcy mogą uczestniczyć we wszystkich posiedzeniach organów Rady. 2. Sekretariat Rady: a) organizuje przygotowanie i współdziała w przeprowadzaniu posiedzeń organów Rady i narad przeprowadzanych w ramach Rady, przygotowuje materiały ^ lub współdziała w przygotowaniu materiałów na posiedzenia organów Rady, zgodnie z planami prac tych organów; b) zestawia przeglądy ekon. i prowadzi analizy gosp. na podstawie materiałów krajów członkowskich Rady, przygotowuje i publikuje informacyjne, źródłowe i irtne materiały dotyczące zagadnień gosp. i naukowo-techn. współpracy krajów członkowskich Rady oraz przygotowuje inne przeglądy i analizy; c) przygotowuje wnioski odnośnie poszczególnych zagadnień pracy Rady w celu rozpatrzenia ich przez odpowiednie orrany Rady; d) o-pracowuje wspólnie ze stałymi komisjami Rady projekty porozumień wielostronnych w zakresie współpracy gosp. i naukowo-techn., zgodnie z zaleceniami i uchwałami organów Rady; e) organizuje i prowadzi ewidencję wykonania zaleceń i uchwał organów Rady i przygotowuje odpowiednie wnioski w celu rozpatrzenia ich przez Komitet Wykonawczy i stałe komisje Rady; f) podejmuje inne czynności, wynikające z niniejszego Statutu z podjętych przez Radę zaleceń i uchwal oraz z Regulaminu Sekretariatu Rady. 3. Sekretarz Rady. jego zastępcy i personel Sekretariatu przy wykonywaniu obowiązków służbowych działają w charakterze funkcjonariuszy międzynar. 4. Siedzibą Sekretariatu Rady jest miasto Moskwa. Art. X. Udział innych krajów w pracach Rady. RWPG może zapraszać kraje nie będące członkami Rady do udziału w pracach organów Rady. Warunki, na jakich przedstawiciele tych kraiów mogą brać udział w pracach organów Rady, określa Rada w porozumieniu z odnośnymi krajami. Art. XI. Stosunki z organizacjami międzynarodowymi. RWPG może nawiązywać i utrzymywać stosunki z organizacjami gospodarczymi ONZ i z innymi organizacjami międzynar. Charakter i formę tych kontaktów określa Rada w u-zgodnieniu z odnośnymi organizacjami międzynarodowymi. Art. XII. Sprawy finansowe l. Kraje członkowskie RWPG ponoszą wydatki związane z utrzymywaniem Sekretariatu i finansowaniem jego działalności. Udział w tych wydatkach każdego kraju członkowskiego ustala Sesja Rady. w innych zaś sprawach finansowych decyduje Komitet Wykonawczy Rady. 2. Sekretariat Rady przedstawia Komitetowi Wykonawczemu Rady sprawozdanie z wykonania budżetu za każdy rok kalendarzowy- 3. Wydatki związane z utrzymaniem u-czestników Sesii Rady. posiedzeń Komitetu Wykonawczego Rady, stałych komisji Rady oraz narad przeprowadzanych w ramach Rady ponosi kraj delegujący swoich przedstawi- cieli na te posiedzenia i narady. 4. Wydatki związane z udostępnieniem pomieszczeń oraz Środków technicznych niezbędnych do przeprowadzania posiedzeń i nanid. wymienionych w punkcie 3 niniejszego artykułu, ponosi kraj. w którym odbywają się te posiedzenia i narady, z wyjątkiem przypadków, gdy takie posiedzenia lub narady odbywają się w pomieszczeniach Sekretariatu Rady. Art. XIII. Postanowienia różne, l. RWPG korzysta na terytorium każdego kraju członkowskiego Rady ze zdolności prawnej, niezbędnej do wykonywania jej funkcji i osiągnięcia celów. 2. Rada oraz przedstawiciele krajów członkowskich Rady i funkcjonariusze Rady korzystają na terytorium każdego z tych krajów z przywilejów i immunitetów niezbędnych do wykonywania funkcji i osiągnięcia celów przewidzianych w niniejszym Statucie. 3. Zdolność prawną, przywileje i immunitety, przewidziane w niniejszym artykule. określa odrębna Konwencja. 4. Postanowienia niniejszego Statutu nie n;i ruszają praw i zobowiązań krajów członkowskich Rady wynikających z ich członkostwa w innych organizacjach międzynar. oraz z zawartych przez n'e umów międzynar. 5. Przedstawiciele krajów w Komitecie Wykonawczym Rady są równocześnie stałymi przedstawicielami swoich krajów Radzie. Stały przedstawiciel kraju w Radzie posiada w miejscu siedziby Sekretariatu Rady zastępcę, niezbędną ilość doradców i innych pracowników. Art. XIV. Języki. Językami oficjalnymi RWPG są języki wszystkich krajów członkowskich Rady. Językiem roboczym Rady jest Język rosyjski. Art. XV. Ratyfikacja i wejście w życie Statutu, l. Niniejszy Statut podlega ratyfikacji przez kraje, które go podpisały, zgodnie z ich procedurą konstytucyjną. 2. Dokumenty ratyfikacyjne będą złożone na przechowanie depozytariuszowi niniejszego Statutu. 3. Statut wejdzie w życie niezwłocznie po złożeniu dokumentów ratyfikacyjnych przez wszystkie kraje, które podpisały niniejszy Statut, o czym depozytariusz powiadomi te kraje. 4. W stosunku do każdego kraju, który zgodnie z art, II ust. 2 niniejszego Statutu zostanie przyjęty do RWPG i ratyfikuje ten Statut, wejdzie on w życie z dniem złożenia przez ten kraj dokumentu ratyfikującego Statut, o czym depozytariusz powiadomi inne kraje członkowskie Rady. Art. XV. Tryb zmiany Statutu. Każdy kraj członkowski RWPG może zgłosić propozycję w sprawie zmiany niniejszego Statutu. Przyjęte przez Sesję Rady zmiany Statutu wejdą w życie niezwłocznie po przekazaniu depozytariuszowi dokumentów stwierdzających ratyfikację tych zmian przez wszystkie kraje członkowskie Rady. Art- XVII. Postanowienia końcowe. Niniejszy Statut sporządzony został w Jednym egzemplarzu w języku rosyjskim. Statut będzie złożony na przechowanie Rządowi ZSRR. który przekaże uwierzytelnione odpisy Statutu Rządom pozostałych krajów członkowskich Rady oraz będzie informował te Rządy i Sekretarza Rady o złożeniu Rządowi ZSRR dokumentów ratyfikacyjnych. Na dowód czego przedstawiciele Rządów krajów członkowskich RWPG podpisali niniejszy Statut. Sporządzono w Sofii, dnia 14 grudnia 1959 r." Podstawowe dokumenty RWPG, Warszawa 1972. s. 43-52, RADIA I TV MIĘDZYNARODOWA ORGANIZACJA -^ OIRT. • 3026 RADIESTEZJA [gr. radius 'promień* i esthesia 'wrażliwość'], (ang. Radiesthesia. franc. Radies-thesie, hiszp. Radiestesia, roś. Radiestezja, żezło-gadanie); termin międzynar.—wrażliwość na promieniowanie podziemnych złóż mineralnych, żył wodnych, zakopanych minerałów; przedmiot międzynar. badań w ramach zjawisk —^ psychotroniki (-> różdżkarze) oraz hydrogeologii. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Stów. Hydrogeologów, Int. Assoc. of Hydrogeo-logists, Assoc. int. des hydrogeologues, zał. 1956, z siedzibą w Paryżu; publ. Informalion Bullelin. W. B. GIBSON Rndie.ffhesia, w: The Compłete JUustrated Book of the Physic Sciences, London 1969; Yearbook of Int. Or-ganizations, 1973. • 3027 RADIO [łac. radius 'promień'], (ang., franc.. hiszp., roś., Radio), termin międzynar. — radiokomunikacja, radiofonia, radiotechnika itd., przed- miot zorganizowanej współpracy międzynar. w dziedzinie badań nauk. od 1913, daty zał. Międzynar. Naukowej Komisji Telegrafu bez Drutu, Commision int. de Telegra phie Sans Fil. scien-tifique; przekształconej 1920 w Union Int. de Radio-Telegraphie Scientifique, a od r928 w Mię- dzynar. Unię Radio-Naukową, Int. Scientific Radio Union, URSI — Union radioscientifique, z siedzibą w Brukseli. URSI Jest czł. Rady Mię- dzynar. Naukowych Unii, działającej pod egidą UNESCO; łączy Komitety rządowe kilkudziesięciu państw m.in. Polski. Posiada statut doradczy WMO. Prace URST koncentrują się w 7 komisjach d/s miar i standardów, r., troposfery, jono-sfery, magnetosfery. radioastronomii, fal radiowych i radiotrzaskńw oraz w 2 komitetach. Kom. d/s Badania przestrzeni kosmicznych, Space Radio Research Committee oraz Międzyunijny Kom. d/s Częstotliwości, Inter-Union Committee on Allocation of Frcquencies, uznany przez ITU. Kilkadziesiąt krajów świata nadaje specjalne programy w językach obcych i własnym, przezna- 763 Radiologia 3032 czone dla zagranicy; niektóre z nich w okresie zimnej wojny zostały stworzone i nastawione wy-t^cznie na radiodywersję; większość otrzymała jednak zadanie zapoznawania słuchaczy w świecie, często pochodzących z danego kraju, z kulturą, gospodarką, polityką tego kraju. W 1970 liczba godzin tygodniowo radioprogramów dla zagranicy była następująca: USA — 2081 godz. (w tym Radio „Svoboda" i ..Free Europę"), ZSRR — 1873, ChRL ~ 1427, W. Brytania— 730, NRF—703. Egipt—592, Albania-469, Holandia — 338, NRD —333. Portugalia — 322, Kuba — 321, Australia—321, Polska—307, Hiszpania—290, Japonia—256, India—199, Czechosłowacja—191, Ghana— 189. W ramach RWPG od lipca 1963 działa Komisja Przemysłu Radiotechnicznego i Elektronicznego, z siedzibą w Budapeszcie, koncentrująca się na współpracy i badaniach w dziedzinach: jednolitego systemu telewizji kolorowej; jednolitego systemu urządzeń do przetwarzania informacji i prze- kazywania danych; utworzenia bazy elementów elektronicznych, w tym przyrządów półprzewodnikowych; automatyzacji systemu łączności tele- fonicznej międzypaństw. oraz nadajników w IV i V paśmie częstotliwości. M. J. KWIATKOWSKI Narodziny Polskiego Radia. Radiofonia w Polsce w latach 191S-1929, Warszawa 1972. s. 472; J. ME-TERA, Z. Ziół KOWSKI Współpraca naukowo-lechniczna krajów RWPG. wyd. 2, Warszawa 1972, s. 97-98; Yearbopk of Int. Organizations, 1973. RADIOAMATORZY -> Radio i TV, Współpraca międzynarodowa. • 3028 RADIOAKTYWNOŚĆ ATMOSFERY (ang. Ra-dioactivity of almosphere, franc. Radioactivitć de 1'atmosphere, hiszp. Radiactividad de la at- mosfera, roś. Radioaktiwnost' atmosfiery), termin międzynar. —promieniowanie radioaktywnych pyłów, powstałych w czasie wybuchów bomb nuklearnych, czy w przypadku awarii reaktorów jądr.; skażenie atmosfery dookołaziemskiej, a z kolei powierzchni lądów i wód, w stopniu niebez- piecznym dla ludzi i przyrody. Przedmiot badań międzynar. pod egidą ONZ. Zgr. Og. NZ Rez. 913/X z 3X111955 powołało do życia Komitet nauk. ONZ do badania skutków radioaktywności, UN Scientific Committee on the Effects of Atomie Radiations; równocześnie zobowiązało WMO. do stałego notowania nasilenia radioaktywności w atmosferze oraz składania sprawozdań Komisji. W grudniu 1965 Zgr. Og. NZ Rez. 2078/ /XX poleciło Komisji kontynuowanie prac celem „dokładniejszego poznania stopnia nasilenia i skutków promieniowania, pochodzącego ze wszystkich źródeł". Komitet w ścisłej współpracy z WMO, a także z FAO i IAEA przedstawił pierwszy raport 1968, a następne przedkłada co 4 lata. Zgr. Og. NZ Rez. 2113/XXI z 17XTT1966 wyraziło uznanie dla prac Komitetu i WMO i zaleciło ich kontynuowanie. O skutkach biol. r.a. opublikowała IAEA 1962-72 ponad 20 raportów naukowych. ZbiSr dokumentów, m l, 1956, póz. 2 i nr 12, 1965. póz. 196; UN Review m l. 1956 i nr 5, 1959; Report of the VN Scientific Commitlee on the Effects of Atomie Radintion, UN New York 1958. 1966 i 1970; Methods of radiorhemical anałysis. FAO Rome 1959. s. 116; Radioartive mnterinis in food and agriculture, FAO Rome 1960. s. 123; Amriittiiral and Public Health Aspects of Radioactive Contnminntion in Norrnal and Emersency Situniions, FAO, IAEA, WHO Rome 1964, s. 421; The technicni liasis for Legislalion on Irradialed Food, FAO, IAEA, WHO Rome 1966, s. 56. • 3029 RADIODYWERSJA (ang. Radiodiversion, franc. Radio-Subversion, hiszp. Radiodiversion, radio-subyersión, roś. Radiodiwiersija), termin międzynar. — system prowadzenia propagandy radiowej w celach dywersyjnych w kraju atakowanym zbrojnie lub —>• „wojną psychologiczną". Zastosowana po raz pierwszy na wielką skalę przez „państwa osi" przed II wojną świat., a rozwinięta do gigantycznych rozmiarów po II wojnie świat, przede wszystkim przez sieć rozgłośni ameryk, specjalnie tworzonych dla r. (Radio „Pree Europę" i in.). W 1936 z inicjatywy Polski pod patronatem Międzynar. Instytutu Współpracy Kulturalnej podp. została w Paryżu konwencja zakazująca rozpowszechniania przez radio fałszywych informacji oraz zobowiązująca do radiowej współpracy międzynarodowej. K. KAKOL Na szlakach dywersji. Warszawa 1971, s. 172. • 3030 RADIOFONIA (ang. Radiophony, franc. Radio-diffusion, hiszp. Radiofonia, roś. Radiowieszcza-nije), termin międzynar. — technika rozgłośni radiowych, przedmiot Konwencji międzynar. Polska uczestniczy w Eur. Konwencji Radiofonicznej, podp. w Kopenhadze 151X1948; weszła w życie 15 III 1950. Konwencja ta ustaliła obowiązek notyfikacji częstotliwości, fal radiowych uwzględniając tzw. —>• Plan Kopenhaski, stanowiący podstawę Międzynar. Wykazu Częstotliwości (Listę In-ternationale des frequences) oraz zdefiniowała —>-radiofoniczną strefę europejską. Od 1933 działa Międzynar. Specjalny Komitet d/s Zakłóceń Radiowych, Tnt. Special Committee on Radio Interferencc, Comite int. special des perturbation radioelectrique (CISPR), z siedzibą w Londynie; w łączności z Międzynar. Komisją d/s Elektrotechniki. Dz.U. 1949. póz. 498 i 1951. póz. 81, 82; S. MISZCZAK Radiofonia i telewizja na Świecie 1920-1970, Warszawa 1971, s. 348. • 3031 RADIOFONICZNA STREFA EUROPEJSKA (ang. European Radiophonic Żonę, franc. Żonę europeenne de radiodiffusion, hiszp. Żona euro-pea de radiodifusión, roś. Jewropiejskaja radio- wieszczatielnaja żona), termin międzynar., zdefiniowany przez Eur. Konwencję Radiofoniczną z 15 IX 1948, jako obszar objęty -—• Planem Ko- penhaskim podziału częstotliwości między rozgłośnie eur., następująco: ,,oznacza strefę ograniczoną: na południe przez równoleżnik 30° północ: na zachodzie przez linię, która przechodzi od bieguna północnego wzdłuż południka 10° zachód od Green-wich, aż do przecięcia z równoleżnikiem 72° północ, potem biegnie łukiem wielkiego koła aż do punktu przecięcia południka 50° zachód z równoleżnikiem 40° północ, a następnie Hnią kierującą się do punktu przecięcia południka 40° zachód z równoleżnikiem 30° północ; na wschodzie przez południk 40° wschód od Greenwich tak, aby objąć część zachodnią ZSRR i terytoria okalające Morze Śródziemne, z wyjątkiem części Arabii Saudyjskiej, które leżą w tym odcinku". Dz.U. 1951, zat. nr l do nr 11, s. 3. • 3032 RADIOLOGIA (ang. Radiology, franc. Radiologie, hiszp. Radiologia, roś. Radiołogija), nauka o rozmaitych rodzajach energii promieni i zasto- sowaniu promienia jonizującego do celów diagnostycznych i leczn.; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynarodowej. Org. zarej. w ONZ: Collegium Orbis Radiologiae Docentium (CORD), żal. 1961, z siedzibą w Zurychu; łączy 19 państw. 3033 Radio i TV Eur. Stów. Radiologii, European Assoc. of Radiology, żal. 1962, z siedzibą w Strasburgu. Międzynar. Komisja d/s Ochrony przed Radiacją, Int. Co-mission on Radiological Protection, żal. 1928, p.n. Int. X-Ray and Radium Protection Commission; ob. nazwa od 1950; siedziba Londyn; łączy uczonych Argentyny, Francji, Kanady, NRF, Szwecji, USA, W. Brytanii i ZSRR. W łączności stałej z IAEA i WHO. Międzynar. Komisja Radiologicznych Jednostek i Pomiarów, Int. Commission on Radiologica! Units and Measurements (ICRU), żal. 1925 w Londynie p.n. Int. X-Ray Unit Com-mittee; od 1931 p.n. Int. Committee on P.adiological Units; od 1950 p.n- Int. Commission on R.U.; ob. nazwa od 1956; siedziba: Waszyngton; łączy Komitety Francji, Kanady, NRF, Szwecji, USA, W. Brytanii i ZSRR. Statut doradczy IAEA i WHO. Międzynar. Stów. Radiologii, Int. Society of Radiology, żal. 1953 przez VII Międzynar. Kongres Radiologii; siedziba Kopenhaga; posiada statut doradczy WHO. Międzynar. Stów. Radiografów i Techników Radiologii, Int. Soeiety of Radiographs and Radiological Technicians, żal. 1959, z siedzibą w Toronto; posiada statut doradczy (R) ECOSOC i WHO. Skand. Tow. Radiologii, Scandinayian Radiological Society, żal. 1919, 7 siedzibą w Tapiola (Finlandia). Yearbook o f Int. .Organizations, 1973. O 3033 RADIO I TV, WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA (ang. Radio and TV International Coo-peration, franc. Coopćration internationale de radio et TV, hiszp. Cooperación Internacional de Radio y TV, roś. Radio i tielewidienije, Mież-dunarodnoje sotrudniczestwo), przedmiot umów bilateralnych i konwencji wielostronnych (1906, 1908, 1912, 1933, 1937, 1945 i 1959), zawieranych po II wojnie świat, pod egidą UNESCO. Pierwszą powołaną przez UNESCO instytucją współpracy" międzynar. jest Uniwersytet Międzynar. Radia i TV, Int. Radio and TV University, Uni-versitó Int. de Radio et TV, zał. 1949, z siedzibą w Nicei, organizujący wymianę programów nauk. między rozgłośniami Argentyny, Australii, Austrii, Belgii, Czechosłowacji, Danii, Finlandii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Indii, Iranu, Izraela, Japonii, Jugosławii, Kanady, Libanu, Malgaskiej Rep., Maroka, Meksyku, Monako, NRD, NRP, Polski, Portugalii, Senegalu, Szwajcarii, Szwecji, Tunezji, Urugwaju, USA, Watykanu, Węgier i Wybrzeża Kości Słoniowej. Dwie międzynar. org. TV —- Eurowizja i —>- Interwizja 25 VI 1967 po raz pierwszy zorganizowały przez satelitarną sieć dwugodzinny program pt. Nasz świat nadawany na żywo z 42 miejscowości 19 państw; koordynowany z centrum londyńskiego BBC. W programie tym w ostatniej chwili odmówiły udziału państwa socjalist. na znak protestu przeciwko propagandzie antyarab. w konflikcie bliskowschodnim. Symbolicznym aktem powszechnej w.rn.R. i TV stały się doroczne koncerty z siedziby ONZ 24 października, rocznicę wejścia w życie Karty NZ, transmitowane przez prawie wszystkie radiostacje i telewizje państw członkowskich ONZ. Org. międzvnar. zarej. w ONZ, poświęcone w.m. R, i TV są następujące (w kolejności chronologicznej powstawania): Międzynar. Unia Naukowa d/s Radia, Int. Scientific Radio Union, zał. 1913. z siedzibą w Brukseli; statut doradczy ITU i WMO oraz czł. Międzynar, Rady Naukowych Unii; łączy komitety rządowe kilkudziesięciu państw, m.in. Polski. Międzynar. Org. Radiofonii i Telewizji, Int. Radio and TV Organization, -r OIRT, żal. 1925. Międzynar. Unia Radioamatorów, Int. Amateur Radio UNION, IARU, żal. 1926, z siedzibą w Londynie; publ. 1ARU Calendar. Eur. Unia Radiofonii, European Broadcasting (EBU), zał. 1950, jako zachodnia sukcesorka żal. 1925 Union Int. de Radiodifusion, z siedzibą w Genewie; łączy rozgłośnie radiowe i stacje TV Europy Zach. oraz w charakterze czł. sto- Radipstacje i radio- warzyszonych Radia i TV państw Wspólnoty Bryt., państwa frankofońskie i in.; Sekcja telewizyjna EBU nosi nazwę -*• Eurowizja; publ. EBU Review; posiada statut doradczy (Q UNESCO oraz ITU. Azjat. Unia Rozgłośni Radia, Asian Broadcaster Union, zał. 1956, z siedzibą w Tokio; łączy rozgłośnie: Afganistanu, Birmy, Cejlonu. Filipin, Indii, Indonezji, Iraku, Iranu. Japonii, Laosu, Malezji, Pakistanu. Syjamu, Tajwanu, Turcji i Wietnamu Pd. (Sajgonska adm.); organizuje co roku Azjat. Konferencję Radiową; posiada statut doradczy (Q UNESCO. Międzyameryk. Stów. Radiofonii, Interam. Association of Broadcasters, zał. 1956 z siedzibą w m. Meksyk; statut doradczy (A) ECOSOC i (B) UNESCO. Pierwsze Międzynar. Stów. Kroniki Filmowej i TV, First Int. News-Reel and TV Association, zał. 1956 z siedzibą w Montevideo. Międzynar. Federacja Reprodukcji Dźwięków, Tnt. Federa-tion of Sound Hunters. zał. 1956, z siedzibą w Bemie; Statut doradczy (O UNESCO. Międzynar. Rada Filmu i TV, Int. Film and TV Councii, za). 1958, z siedzibą w Rzymie; statut doradczy (A) UNESCO. Unia Krajowych Organizacji Radia i TV Afryki. Union of National Radio and TV Organizations of Africa (UNTRA), zał. 1962. z siedzibą w Dakarze; statut doradczy (O UNESCO. Unia Radia i TV Państw Arab., Arab States Broadcasting Union, żal. 1969, z siedzibą w Kairze; org. międzyrząd, państw czł. Ligi Arabskiej. Documents de l'UPU: Conferences Radiofelegraphique Int., w: Worid Radio and TV Handbook 1960; Worid Communi-cations: Press, Radio, Teteyision, Film. UNESCO Paris 1967. RADIOODBIORNIKI odbiorniki. B • 3034 RADIO ONZ (ang. UN Radio, franc. Radio de 1'ONU, hiszp. Radio de la ONU, roś. Radio OON), instytucja ONZ powołana decyzją Zgr. Og. NZ z 20X11947 o utworzeniu tymczasowej rozgłośni w Lakę Success i stałej w N. Jorku oraz w Genewie. Emisje rozpoczęły się 17 VI 948 doświadczalne, a od sierpnia 1948 codzienne. Zgromadzenie 18X11948 postanowiło stworzyć-system świat, dla programów rozgłośni ONZ, co zostało zrealizowane w dekadzie 1950-60. W de- •kadzie 1971-80 przewidziane jest przejście na transmisje za pomocą sztucznych satelitów Ziemi. • 3035 RADIOSTACJE I RADIOODBIORNIKI (ang Radiostations and radioreceivers, franc. Stations de radiodiffusion et radio-recepteurs, hiszp. Esta-ciones radiodifusoras y radioreceptores, roś. Ra-diostancyi i radioprijomniki), objęte statystyką międzynar. stały się jednym z mierników rozwoju poszczególnych krajów. W 1969 czynnych było 19110 radiostacji nadawczych. W 1959 liczba radioodbiorników w świecie wynosiła 358 min, 1969—653 min (wzrost o 8211/!)); w przeliczeniu na tysiąc mieszkańców przypadało: w USA — 1329, w ZSRR—375, w Europie—280, w Azji Wsch. (bez ChRL)—192, w Oceanii—190, w Ameryce Lać. — 167, w Afryce — 45, w pd. Azji — 33. Główni producenci świat, radioodbiorników (1970): Japonia—ponad 32 min, USA— ponad 13 min, ZSRR—ponad 7,8 min, NRF— ponad 6,7 min; Polska 1950 wyprodukowała 116 tyś. sztuk, 1960—627 tyś., 1970—987 tyś. W Polsce 1971 przypadało 174 radioabonentów na. 1000 ludności. Rocznik statystyki międiynar., Warszawa 1970, s. 153 oraz 1973, s. 149; ,,Information UNESCO" nr l, 1972. • 3036 RADZIECKA KOMISJA KONTROLI W NIEMCZECH (ang. Soviet Control Commission in Germany, franc. Commission Sovietique de Con-tróle en Allemagne, hiszp. Comisión Soyietica 765 Rasizm 3043 de Contról en Alemania, roś. Sowietskaja kon-trolnaja komissija w Giennanii), powołana 10 X 1949 przez rząd ZSRR w miejsce Radź. Adm. Wojsk, w Niemczech (będącej jednym z czterech •» Alianckich Zarządów Wojskowych w Niemczech), działającej od 9 VI 1945 do l O X! 949, 1 kiedy rząd radź. przekazał jej funkcje rządowi i NRD. Powołanie Radź. Komisji Kontroli na-I stąpiło w związku z utworzeniem w czerwcu (i ukonstytuowaniu we wrześniu) 1949 przez rządy Francji, W. Brytanii i USA separatystycznej •>• Sojuszniczej Wysokiej Komisji dla Niemiec. E. OSMAŃCZYK Niemcy 1945-1950, Warszawa 1951, s. 58- 59. • 3037 RADŻASTHAŃSKI KANAŁ (ang. Rajasthan Canal, franc. Canal de Rajasthan, hiszp. Canal de Rayastan, roś. Radżastchanskij Kanał), budo- wany 1958-76 w stanach Pendżab i Radżasthan największy system nawadniający Indii na pograniczu z Pakistanem. • 3038 RADFFE1SENA UNIA MIĘDZYNARODOWA (ang. International Raiffeisen Union, franc. Union internationale Raiffeisen, hiszp. Unión in- ternacional Raiffeisen, roś. Mieżdunarodnaja uni-ja Rajfajzena), zał. 1968, z siedzibą w Neuwied (NRF), zarej. w ONZ instytucja międzynar. spółdzielczych banków kredytów, powstała w oparciu o system opracowany w pot. XIX w. przez niem. ekonomistę i działacza spółdzielczego F. W. Raiffeisena. Unia łączy krajowe instytucje 26 państw Ameryki, Azji i Europy; publ. Infor-mation Bulletin. H. SEELMANN-EGBERT F. W. Raiffeisen, sein Lebensgang und sein Genossenschafiliches Werk, Neuwied 1928; Yearbook of Int. Orgamzations, 1973. • 3039 RAK (ang. Cancer, franc. Cancer, hiszp. C&n-cer, roś. Rak), choroba, której zwalczanie jest przedmiotem zorganizowanej współpracy między- nar. od 1923, daty powstania Wydziału „R" w Międzynar. Biurze Higieny w Genewie, względnie od 1935, daty powstania Międzynar. Unii do Walki z Rakiem. W dniach 23-30X11938 z inicjatywy Polski i Francji odbył się I Międzynar. Tydzień Walki z Rakiem. Org. zarej. w ONZ: Eur. Grupa Przeciwrakowej Chemoterapii, European Group on Anti-Cancer Chemotherapy, żal. 1963, z siedzibą w Liege (Belgia). Eur. Org. Badań Leczeni'* Raka, European Organization for Research on Treatment of Cancer. żal. 1963, z siedzibą w Paryżu; łączy uczonych i lekarzy Belgii, Francji, Holandii, NRF, Szwajcarii i Wtoch. Eur. Stów. Badania Raka, European Assoc. for Cancer-Re-search, zat. 1968, z siedzibą w Amsterdamie; łączy uczonych z 19 krajów, m.in. z Polski. Kooperatywa Międzynar. Badań nad Rakiem, Cancer Int. Research Cooperative (CANdORCO), żal. 1961 w N. Jorku jako prywatna, bez zysków organizacja (priyat, non-profit), łączy naukowców 40 państw, m.in. Polski. Międzynar. Agencja Badań Raka. Int. Agency of Cancer Research, zał. 1965, jako organ WHO, z siedzibą w Lyonie; w czerwcu 1972 rząd Francji oddał do dyspozycji Agencji nowy gmach w Lyonie, wyposażony w najnowocześniejsze laboratoria. Międzynar. Unia do Walki z Rakiem, Int. Union Against Cancer — Union int. contre le cancer (UICC), zat. 1935, z siedzibą w Paryżu, łączy rządowe i społ. stów. ponad 70 państw, m.in. wszystkich cur. państw socjalist.; posiada statut doradczy (R) ECOSOC i WHO; czł. założyciel Rady Międzynar. Organizacji Nauk. Medycznych; w dwóch komisjach badań r. i kontroli r. pracuje 11 grup badawczych; w odstępach 4 lat kongresy, co roku sympozja; publ. Ada Unionis Internationalls Centra Cancer urn ona UICC Bulletin. Panamcryk. Stów. Cytologii Raka, Panamerican Cancer Cy-tology Society, Sociedad Panamericana de Citologia del Cancer. żal. 1957, z siedzibą w Miami (Floryda, USA); łączy uczonych państw amer.; organizuje kongresy; publ. Caficer Cytoloyy. Skand. Unia Walki z Rakiem, Scandinayian Cancer Union, żal. 1960, z siedzibą w Sztokholmie. Yearbook of Int. Organiwtions, 1973. • 3040 RAKIETOWE POCISKI (ang. Rockets, franc. Engins, hiszp. Ingenios, roś. Rakietnyje snariady), termin międzynar. — obiekty wprawione w ruch silnikiem rakietowym. W 1972 używane były w prasie świat, następujące amer. skróty nazw r.p.: AAM — r. powietrze-powietrze ASM — r. puwietrze-ziemia ABM — antyrakiety przeznaczone do zwalczania r. balistycznych ICMB — transkontynentalne r. balistyczne IRMB — r. balistyczne Średniego zasięgu MIRV — r. o wielu głowicach bojowych oddzielnie naprowadzanych na cel MRBM — r. balistyczne pośrednie SLMB — r. balistyczne wystrzeliwane z okrętów podwodnych SRMB — r. krótkiego zasięgu SSM — r. ziemia-zicmia W 1972 znane były 3 gł. typy p.r. międzykonty-nentalnych amer. i radź.: Minuteman III, względnie SS-9 o zasięgu kilkunastu tysięcy km; Ti-tan II, względnie SS-13, o mniejszym zasięgu; oraz rakiety dla okrętów podwodnych Poseidon, względnie SS-N-6. W. LEY Rockets, Missiles and Spocę Trayel, London 1954. • 3041 RAKIETY (ang. Missiles, franc. Fusees, hiszp. Cohetes, roś. Rakiety), silniki rakietowe, rodzaj napędu na paliwo stałe lub ciekłe', zdolne do roz- wijania wielkich mocy, wykorzystywane m.in. dla przenoszenia pocisków międzykontynentalnych i podboju kosmosu; przedmiot międzynar. układów. RANNI —> Jeńcy i ranni. • 3042 RANN OF KUTCH, terytorium pograniczne Indii i Pakistanu; podział R. of K. został rozstrzygnięty wyrokiem Międzynar. Trybunału Sprawiedliwości („Rann of Kutch Case") z 19 II 1968, przyznającym większą jego część Indiom. • 3043 RASIZM (ang. Racism; franc. Racisme, hiszp. Racismo, roś. . Rasizm), termin międzynar. — doktryna społ. kolonializmu, rozwinięta w XIX w. w system prawnomiędzynar., upoważniający narody silniejsze do niewolenia, a nawet do wytępiania słabszych (—>• etnocidio) ze względu na „gorsze" cechy „rasowe1' ludów niewolonych. Zwalczany w XIX i XX w. pryncypialnie przez międzynar. ruch robotniczy. Walka przeciwko przesądom rasowym rozpoczęta w XVIII w. -przez libertynów była kontynuowana w XIX w. przez liberałów, socjalistów i komunistów oraz w XX w. przez wszystkie ośr. postępowe. W 1927 powstał w Paryżu świat, ruch antyfaszyst., którego organem stała się Międzynar. Liga Walki z Rasizmem i Antysemityzmem, Int. League Against Racism and Antisemitism. W 1941 w Londynie odbył się Powszechny Kongres Ras, Uni- versal Races Congress, pod hasłem „nie ma ras wyższych" protestujący przeciwko rasistowskie} agresji III Rzeszy, uważającej naród niem. za „naród panów" (Herrenvolk), a narody podbite za zbiorowisko „podludzi" (Untermenschen). 3044 Ratownictwo 766 W. Mocarstwa 1943 potępiły rasistowskie zbrodnie hitler. i ustanowity Międzynar. Trybunat Wojskowy, który uznał 1946 ludobójstwo za zbrodnię przeciw ludzkości. Zgr. Og. NZ, aprobując ->• norymberskie zasady, zainicjowało prace UNESCO w sprawie wyeliminowania r. z życia nar. i międzynar. Pierwszym dokumentem ogólnoświat. w tej sprawie stała się —r Deklaracja Powszechna Praw Człowieka z 10X111948. Nowe ośr. r., jakie powstały w Afryce Pd. (—>-apartheid) i Rodezji Pd. oraz odradzanie się r. i antysemityzmu w Niemczech Zach. zaniepokoiły Zgr. Og. NZ, które 1963 zażądało od Komisji Praw Człowieka opracowania w pierwszej kolejności Konwencji Międzynar. o wyeliminowaniu Wszystkich Form Dyskryminacji Rasowej. Konwencja ta została zaaprobowana 21 XII 1965 przez Zgr. Og. NZ i podp. przez Białoruś. SRR, Boliwię, Brazylię, Bułgarię, Danię, Filipiny, Grecję, Gwineę, Izrael, Jamajkę, Jugosławię, Kambodżę, Kanadę, Kostarykę, Kubę, Mongolię, Ni- ger, Peru, Polskę, Tajwan, Tunezję, Szwecję, Ukr. SRR i ZSRR. W lipcu 1967 po raz pierwszy murz. ruch wyzwoleńczy w USA, —>- Black Po- wer, zwrócił się do ONZ o potępienie r. w USA i udzielenie pomocy ludności murz. w jej walce o prawa człowieka. UNESCO 261X1967 uchwa- liło Deklarację w sprawie ras i przesądów rasowych, opracowaną przez Komitet ekspertów Belgii, Brazylii, Francji, Indii, Izraela, Jamajki, Ja- ponii, Jugosławii, Kenii, Kuby, Polski, Senegalu, Sudanu, USA, W. Brytanii i ZSRR. Deklaracja stwierdza, iż problemy jakie nasuwają stosunki rasowe należą do zjawisk społ., a nie biologicznych. R. bowiem rodzi się z wierzeń i czy- -nów opartych na fałszywych pojęciach. A praktyki dyskryminacyjne wobec rozmaitych grup usprawiedliwiane są niesłusznie punktem widzenia biol., ponieważ nauka nie stanowi w żadnym razie podstawy do hierarchizacji grup etnicznych. Zgr. Og. NZ 15X111970 przyjęło jednomyślną uchwałę treści następującej: ,, Zgromadzenie... wskazując, że nazizm, rasizm, apartheid i inne podobne ideologie i praktyki wielokrotnie prowadziły w przeszłości do barbarzyńskich aktów nękających świadomość ludzką, a w ostatecznym rezultacie do wojen, przy czym i dziś mogą one zagrozić powszechnemu pokojowi i bezpieczeństwu narodów, głęboko zaniepokojone faktem, że w 25 lat po utworzeniu ONZ kontynuowana jest działalność grup i organizacji będących nosicielami ideologii nazizmu, rasizmu i apartheidu, wyrażając swe głębokie zaniepokojenie faktem, że wszystkie zainteresowane państwa podjęły odpowiednie kroki w celu wcielenill w życie rezolucji Zgr. Og. NZ w sprawie całkowitego zakazu organizacji i grup nazistowskich i rasistowskich oraz ścigania ich drogą sądową, ... oceniając z uznaniem wkład, jaki odpowiednie wyspecjalizowane agendy NZ mogą wnieść w walkę z nazizmem i nietolerancją rasową, jak również środki, które już podjęły w tej dziedzinie, l) ponownie stanowczo potępia nazizm, rasizm, apartheid i inne totalitarne i kolonialistyczne ideologie i praktyki, oparte na terrorze i nietolerancji rasowej. 2) wzywa zainteresowane państwa do bezzwłocznego wcielenia w życie rezolucji Zgr. Og NZ, a w szczególności do podjęcia kroków prawnych i innych skutecznych środków w celu szybkiego i ostatecznego zlikwidowania nazizmu, łącznie z jego współczesnymi formami, jak również rasizmu i innych podobnych ideologii i praktyk, opartych na terrorze i nietolerancji rasowej". Rok 1971 decyzją ONZ był Rokiem Międzynar. Walki z Rasizmem i Dyskryminacją. W lipcu 1972 w siedzibie UNESCO w Paryżu odbyło się zebranie ekspertów Francji, Gwinei, Indii, Jamajki, Kanady, Kenii, Nigerii, Pakistanu, USA i ZSRR na temat pojęcia rasy, świadomości i godności rasowej. The Race Question In Modern Ściance, UNESCO Paris 1965, s. 373; Recherches en matlere de retations rariales. UNESCO Paris 1965, s. 286; {nt. Convention of the EIimination of alt Forms of the Racial Discrimtnation. UN New York 1966, s. 93; Zbiór dokumentów. 1966; Protiw rastzma. Rasizm w stronach „Swobodnego mira" i nowy} etap. bor'by protiw fego, Moskwa 1966. s. 347. Derlaración sohre la Rażą y los Pre-jtlicios Raciales, UNESCO Paris 1967; Zbiór dokumentów nr 8, 1967 i nr 12, 1970; Le racisme devant la science, UNESCO. Paris 1973, s. 385. • 3044 RATOWNICTWO (ang. Salvage, franc. Sawe-tage, hiszp. Servicio de Salvamento, roś. Spasa-tielnaja służba), termin międzynar. — udzielanie pomocy statkom znajdującym się w niebezpieczeństwie na morzu, w powietrzu, w kosmosie. Normy międzynar. r.mor. określiła jedna z bruk- selskich konwencji mor. z 23 IX 1910 o ujednoliceniu niektórych przepisów, dot, niesienia pomocy i r. mor., ratyfikowana przez 37 państw mor., m.in. przez Polskę. Konwencja przyjęła zasadę odpłatności za udzieloną pomoc, ale na bazie formuły „bez uratowania — nie ma wynagrodzenia" (ang. „no cure — no pay", franc. „pas de resultat — pas de payement", hiszp. „sin salvar—no se paga", roś. „bez spasienija—niet woznagrożdienija"). Normy międzynar. dot. r. statków w kosmosie rozwinęło —<• prawo kosmiczne. Polski kodeks mor. z l XII 1961 w art. 232-255 ustala poi. przepisy prawne, dot. r. mor. oraz wydobywania mienia z morza. Dt.U. 1938, póz. 672; Dz.U. 1961, póz. 318; A. SOŁTYS, J- ŁOPUSKI Zasady prawne ratownictwa morskiego, Gdańsk 1951; Kennedy's Civil Salvage, wyd. 4, Londyn 1958: M. J.' NORRIS The Law of Salvase. London 1958: G. D. SZMIGIEL-SKU Prawowyje woprosy okazani ja pomosw i spasaniia na morie, Moskwa 1961; S. MATYSIK Podręcznik prawa morskiego, Warszawa 1967, s. 250- 260. RATOWNICZA PREMIA -> Salwatorska premia. • 3045 RATYFIKACJA [łac. ratificatio 'usankcjonowanie'], (ang. Ratification, franc. Ratification, hiszp. Ratificación, roś. Ratifikacyja), termin międzynar. określający obyczaj zatwierdzania podpisanych umów międzynar. przez najwyższe organa państwa (Głowę Państwa, Radę Państwa lub Parlament; w Polsce przez Radę Państwa). Po r. następuje wymiana dokumentów r. i rejestracja umowy w Sekretariacie ONZ. Wzór dokumentu r. umowy międzynar. przez PRL, zgodny z Konwencją Wiedeńską o prawie traktatów z 23 V 1969, jest następujący: W imieniu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Rada Państwa Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej podaje do powszechnej wiadomości: W dniu . . . . . podpisana została w ...... . . . . . . Umowa ........... Po zaznajomieniu się z powyższą Umową Rada Państwa uznała ią i uznaje za słuszna zarówno w całości, jak i każde z postanowień w niej zawartych; oświadcza, że wymieniona Umowa jest przyjęta, ratyfikowana i potwierdzona oraz przyrzeka. że będzie niezmiennie zachowywana. Na dowód czego wydany został Akt niniejszy, opatrzony pieczęcią Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Dano w Warszawie, dnia .... Przewodniczący Rady Państwa Minister Spraw Zagranicznych Źródła i materiały, oprać.: A. Gorbiel, t. 2, Katowice 1970 Encyklopedia podre-cwa. Prawo na codzień. Warszawa 1974. 767 Reeksport 3051 RAYENSBRCCK -> Obozy koncentracyjne. • 3046 REAKTORY ATOMOWE (ang. Nuclear reac-tors, franc. Reacteurs nucleaires, hiszp. Reactores atómicos, roś. Jadiernyje rieaktory) termin mię- dzynar. od 1942, daty powstania w USA pierwszego urządzenia do przeprowadzania kontrolowanej łańcuchowej reakcji rozszczepienia atomów, zbudowanego przez wł. uczonego E; Fermi (1901-54). Od 1962 Międzynar. Agencja Energii Atomowej (IAEA), prowadzi uzupełniany co 6 miesięcy katalog r.a., Catalogue of Nuclears Reactors, a także przeprowadza inspekcję prac laboratoryjno-doświadczalnych i samych reaktorów w krajach, które wyraziły zgodę na tego rodzaju kontrolę, mającą na celu ustalenie, że r.a. w danym kraju nie są wykorzystywane wbrew •>• Układowi o nierozprzestrzenianiu broni nuklearnej, produkcji broni jądrowych. Polska jako pierwszy spośród krajów socjalist., 1971, wyraziła zgodę na inspekcję IAEA. W 1970 liczba wielkich r.a. w świecie, poza 374 badawczymi, wynosiła 105, a wg zgłoszonych do IAEA planów budowy, do 1975 ma wzrosnąć do 283; część z nich, nie należąca do mocarstw atom., lecz do krajów nie dysponujących broniami atom. posiada potencjalne możliwości pro- dukowania tego typu broni, co jest poważnym problemem dla bezpieczeństwa międzynar., stąd więc presje, aby kraje nieatom., budujące wielkie r.a. godziły się na permanentne inspekcje IAEA. W grudniu 1972 w węg. Centralnym Inst. Badań Fizycznych rozpoczęła się eksploatacja r.a., przeznaczonego do badania i regulacji procesów fiz. w r.a., pracujących w elektrowniach atomowych. Urządzenie to opracowane zostało wspólnym wysiłkiem krajów socjalist., z inicjatywy stałej komisji RWPG d/s Wykorzystania Energii Atomowej do Celów Pokojowych. W celu prowadzenia badań przy pomocy tego reaktora utworzony zo-Stat międzynar. zespół nauk., w którego skład wchodzą fizycy z Bułgarii, Węgier, NRD, Polski, Rumunii, Czechosłowacji i ZSRR. T. R. LAMARSH Introduclion to Nuclear Reactor Theory. New York 1966; S. GLASSTONE, A. SESONSKS Nuclear Reuctor En-gineerin/!. New York 1967. • 3047 REBUS SIC STANTIBUS [tac.; 'w takim stanie rzeczy'], termin międzynar. — sporna doktryna niem. z pół. XIX w., sprzeczna z zasadą ->• „pacta sunt servanda", głosząca, że umowa międzynar. obowiązuje tylko tak długo, jak długo istnieje stan rzeczy, istniejący przy podpisywaniu umowy; wprowadzona pośrednio do art. 19 Paktu LN zaleceniem „ponownego zbadania traktatów, które nie dają się już stosować"; wykorzystana przez III Rzeszę, 1936, do wypowiedzenia Paktu Reńskiego i wprowadzenia remilita-ryzacji Nadrenii „na skutek zmiany sytuacji wywołanej zawarciem przez ZSRR i Francję układu o wzajemnej pomocy"; nie zaakceptowana przez Kartę NZ, na skutek sprzeciwu USA i ZSRR do- puszczania do jakiejkolwiek formy zalecania rewizji traktatów, po fatalnych doświadczeniach z art. 19 Paktu LN. Przyjęta w 1969 -r Konwekcja Wiedeńska o prawie traktatów w art. 62 wyklucza doktrynę r.s.s. jako uzasadnienie zmiany granic międzypaństwowych. E. REUT-NICOLUSSI Żur Problemallk der Heiligkeit der Ver-fr6ge. Eine Studie uher die ciausula „rebus sic ^tantibus" im Yoikerrecht, Innsbruck 1931; C. LIPARTITI La claii&ula ,,rebus sic stantihus" net diritto int., Roma 1939; I. SIMEONOFF La ciause „rebus sic staniibus" en Droit Int., w: Revue de droit int. et de legislatton comparee nr 27, 1949. • 3048 RECIPROCAL TRADE AGREEMENTS ACT 1934, ustawa Kongresu USA o układach handl. z, zagranicą opartych na zasadzie wzajemności, upoważniająca pręż. USA do obniżki ceł do 50°/o ich wysokości na zasadzie wzajemności. Ustawa ta miała protekcjonistyczną klauzulę, tzw. Escape Ciause, pozwalającą na cofnięcie —>• klauzuli-największego uprzywilejowania, jeśli obniżka cła spowodowała niekorzystną dla producentów amer. konkurencję. Ustawa została zastąpiona przez —>• Trade Expansion Act 1962. Keesing's Archiv der Gegenwart, 1934. • 3049 RECYDYWA MIĘDZYNARODOWA [tac. reci-divus 'powtórny'], (ang. International recognition of prey^us conviction, franc. Rćcidive interna-tionale, hiszp. Recidiva internacional, roś. Mież-dunarodnyj riecydiw), termin międzynar.—zasada prawa karnego uznająca, że przestępca, który popełnił przestępstwo w jednym kraju, a następnie w innym takie samo, winien być w tym drugim przypadku sądzony jako recydywista, mimo, że w kraju danym po raz pierwszy popełnił czyn przestępczy. Zasada nie stosowana przez wszystkie kraje, stąd w konwencjach międzynar. wyraźnie zaznaczana klauzulą obowiązującą tylko państwa uznające r.m., jak np. w Konwencji o fałszowaniu pieniędzy w art. 6: ,,Kraje dopuszczające zasad; recydywy międzynar. uznają, pod warunkami ustalonymi przez ich odnoSne ustawodawstwa. obce wyroki skazujące, wydane za granicą z racji jednego z czynów skazania przewidzianych w art. 3, jako powodujące laką recydywę". Di.U.. 1934, póz. 919. • 3050 REEDUKACJA (ang. Reeducation, franc. Ree-ducation, hiszp. Reeducación, roś. Pieriewospita-nije), termin międzynar. — system przystosowania do życia międzynar. społeczności, której wychowanie w minionym okresie było zdeprawowane ideologiami rasistowskimi, agresywnymi, ludobójczymi. Po II wojnie świat., kiedy termin ten się upowszechnił, chodziło o problem r. Niemców w strefach okupowanych oraz obywateli Japonii. W strefie radź. problem r. został rozwiązany najszybciej wprowadzeniem 25 IV 1946 generalnej demokr. reformy szkolnej, całkowicie likwidującej system edukacji hitlerowskiej. W zach. strefach okupacyjnych brak takiej generalnej, reformy spowodował, że dopiero 1971 niektóre kraje NRF podjęły akcję na rzecz zrewidowania treści podręczników i usunięcia z nich tendencji szowinistycznych i rewizjonistycznych. O BRENOT, R. STRECKER Polen-ein Schauermarchen oder Gehirnwasrhe fur Generationen, Hamburg 1971. • 3051 REEKSPORT (ang. Reexport, franc. Reexporta-tion, hiszp. Reexportación, roś. Rieeksport), termin międzynar. — eksport produktów, kupionych za granicą, które zostają odsprzedane zagr. kontrahentowi natychmiast, co się nazywa r. bezpośrednim lub po przepakowaniu czy posorto-waniu w kraju, co się nazywa r. pośrednim 3052 Reelekcja 768 W niektórych przypadkach umowy międzynar. zastrzegają, że towar nie może być reęksporto-wany w ogóle, lub tylko do określonych krajów; np. USA w czasie zimnej wojny wprowadziła klauzulę zabraniającą r. do krajów socjalist., stosowaną do wielu towarów jeszcze 1971. J. ZIELENIEWSKI Reeksport, w: Mała encyklopedia ekonomiczna, Warszawa 1974. • 3052 REELEKCJA W PAŃSTWACH AMERYKAŃSKICH (ang. Reęlection in American states, franc. Reęlection aux Ćtats americains, hiszp. Reelección en los Estados americanos, roś. Wto-ricznyje wybory priezidienta w amierikanskich gosudarstwach), przedmiot międzyamer. deklara- cji V Narady Ministrów Spraw Zagr. Republik Amer., tzw. Deklaracji z Santiago (Chile), 1959, o Zasadach Demokracji Reprezentatywnej, stwierdzającej, że nie do pogodzenia z systemem międzyamer. jest przedłużanie w nieskończoność władzy prezydenta państwa; że zatem reelekeja winna być ograniczona. Państwa amer. na ogól stosują tę zasadę. W Meksyku reelekeja prezydenta, którego kadencja trwa 6 lat, jest w ogóle zakazana art. 83 Konstytucji z 5 II 1917 i dla podkreślenia wagi tego zakazu prezydent od 1929 (po próbie zmiany art. 83, zakończonej tragicznie dla ponownego kandydata na prezydenta) każdy akt państw, podpisywany przez prezydenta Meksyku kończy się przyrzeczeniem: „No reelec-ción". Reelekcja je&t dopuszczalna raz jeden tylko w dwu kadencjach po sobie następujących w USA i w Panamie. Reelekcja jest możliwa z przerwą co najmniej jednej kadencji w Boliwii, Brazylii, Chile, Dominikanie, Ekwadorze, Gwatemali, Hondurasie, Kolumbii, Nikaragui, Sal- wadorze i Urugwaju. Reelekcja jest możliwa po 8 latach w Kostaryce i po 10 w Wenezueli. Kadencja prezydencka trwa 4 lata w Ekwadorze, Kolumbii, Kostaryce, Panamie, Urugwaju i USA; po 5 lat w Brazylii, Dominikanie, Salwadorze, Paragwaju i po 6 lat w Boliwii, Chile (do 1973), Gwatemali, Hondurasie, .Peru, Meksyku i Nika- ragui. Na Haiti 1964 Konstytucja wprowadziła urząd „prezydenta dożywotniego"; w Argentynie 1966 junta wojsk, wprowadziła tytuł „prezydenta narodu argentyńskiego" bez określenia czasu jego kadencji. W 3 państwach Ameryki Lać. nie jest dozwolona reelekeja posłów i senatorów, jedynie po przerwie jednej kadencji: w Hondurasie, w Kostaryce, i Meksyku. A. ZAMORRA Disesto Constllucional Amertcano. Buenos Aires 1958; P. P. CAMARO Reetección Presidencial y Reelección Parlamentarni en America y Mexico, Merico DP 1965. • 3053 REFERENDUM [łac.; 'to z czym należy się odwołać (do ludu)'], termin międzynar. — sondowanie opinii społeczności, głosowanie wszystkich uprawnionych obywateli gminy, prowincji, państwa, związku państw w określonej sprawie; zinstytucjonalizowane w XVI w. w Szwajcarii, gdzie wszystkie gł. decyzje lokalne, prowincjonalne czy ogólnopaństw. zapadają metodą r.; przejęte doraźnie lub okresowo przez inne państwa; m.in. w Polsce 30 VI 1946 odbyło się r. w sprawie granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, jednoizbowego parlamentu i reformy rolnej. R. jest specyficzną wieloraką formą —> plebiscytu. • 3054 REFORMA ROLNA (ang. Agrarian reform, franc. Rćforme agraire, hiszp. Reforma agraria, roś. Ziemielnaja, agramaja rieforma), termin mię- dzynar.—rozdzielenie ziemi wielkich własności prywatnych albo państw, między bezrolnych i małorolnych celem zmienienia struktury rolnej; przedmiot międzynar. debat i zaleceń ONZ. Zgr. Og. NZ 20X11950, z inicjatywy Polski, Rez. 401/V, zleciło ECOSOC: „przygotowanie zaleceń, mających na celu poprawę warunków życia ludności wiejskiej, ze szczególnym zwróceniem uwagi na środki tego typu, jak instytucja reformy rolnej". Studia ECOSOC stały się podstawą dla Rez. 524/V Zgr. Og. NZ z 1211952, stwierdzającej, że program ogólny r.r. wymaga inwestycji finanso- wych na wielką skalę i apelującej do rządów, które pragną zrealizować program r.r., aby zwróciły szczególną uwagę na .konieczność przygoto- wania odpowiednich funduszów. W dalszym ciągu Zgr. Og. NZ pogłębiało swe zainteresowania upowszechnieniem r.r. Rezolucjami: 625/VII z 21 XII 1952 i 826/IX z 11 XII 1954, oraz przez zalecenia ECOSOC 370/XIII z 71X1951, 512 C/XVII z 301 VI 954, 649 B/XXIII z 21957 i 712/XXVII z 17 IV 1961. Z inicjatywy Meksyku Zgr. Og. NZ uchwaliło 5X11 1959 Rez. 1426/XIV, podkreślając „znaczenie, jakie dla wielu krajów słabo rozwiniętych ma zmiana struktury agrarnej" oraz 15X11 1960 Rez. 526/XV, w której po raz pierwszy Zgromadzenie stwierdziło, że: „reforma rolna jest bardzo często jednym z podstawowych czynników ogólnego rozwoju produkcji rolnej". W czerwcu-lipcu 1966 odbyła się w Rzymie I Światowa Konferencja NZ w sprawie r.r. Jednomyślnie zaleciła ona FAO udzielenie pomocy państwom w planowaniu i realizowaniu programu r.r. oraz postanowiła zwoływać konferencje międzynar. poświęcone techn,, społ. i ekon. aspektom r.r. W Ameryce Lać. do 1959 tylko Komisja Gospodarcza ONZ, CEPAL, badała i głosiła konieczność r.r. w tym regionie. W 1961 pod wpływem. Rewolucji Kubańskiej państwa OPA wstawiły do Karty Punta del 'Este 1961 i do programu Sojuszu dla Postępu zalecenie przeprowadzenia r.r., bez określenia jednak, o jaki rodzaj r.r. chodzi. Dopiero organ Sojuszu, Międzyamer. Rada Eko-nomiczno-Społeczna (CIES), na swej IV Sesji w Buenos Aires, stwierdziła jasno, że r.r. „jest jedną 'z podstaw fundamentalnych sprawiedliwego rozwoju narodów.latynoamerykańskich". Równocześnie Międzyamer. Rada Handlu i Produkcji (CICYP) reprezentująca wielki kapitał orzekła: „Reforma rolna winna być prawidłowa, realistyczna, postępowa, selektywna i sprawiedliwa, odpowiednio kompensująca właścicieli ziemi, których się wywłaszcza. Nic może to być proces dyskryminacyjny, ani ogólny, jako że nic ma ziemi dostatecznie dla wszystkich rolników j nie wszyscy rolnicy majł warunki po temu, by być niezależnymi producentami". Do 1973 następujące państwa tego regionu miały ustawy o r.r. lub o „transformacji rolnej struktury":. 1917—Meksyk, 1953—Boliwia, 1959— Kuba, 1960 — Wenezuela, 1961 — Kolumbia f Kostaryka, 1962—Chile, Dominikana, Honduras i Panama, 1963—Nikaragua i Paragwaj, 1964—Brazylia, Ekwador i Peru. Tylko Argentyna i Urugwaj nie uchwaliły do 111974 żadnej Rehabilitacja 3058 ustawy o r.r. Ustawy wprowadzono w życie w dużej mierze lub całkowicie w Meksyku, Boliwii, Kubie, Chile (proces r.r. zahamowany przez kontrrewolucyjną juntę wojskową 111X1973) oraz w Peru; a także na warunkach specjalnie dogodnych dla ziemian w Wenezueli, gdzie dzięki ogromnym dochodom z nafty państwo wypłaca odszkodowanie wywłaszczonym w pełnej wartości ziemi, w dwojakiej formie: w gotówce do 30 tyś. boliyarów (jedna z „twardych" walut), pozostałość w bonach płatnych w ciągu 20-30 lat. We wszystkich pozostałych kilkunastu państwach Ameryki Lać. do początku 1974 r.r. albo nie została w ogóle rozpoczęta, albo prowadzona była w żółwim tempie, szczególnie w krajach z reżi- mami związanymi z USA, których oficjalny koordynator Sojuszu dla postępu—mimo, iż program Sojuszu zakładał powszechną r.r. — James R. Fowler, hamował otwarcie jej przeprowadzenie, argumentując, 26 VII 1968: „Wobec konieczności zwiększania produkcji żywności w Ameryce Łacińskiej i w Świecie mato uzasadnione jest dzielenie wielkich majątków ziemskich, które są producentami wydajnymi. Inteligentny program r.r. nie oznacza wywłaszczania wielkich majątków prywatnych bez brania pod uwagę ich wydajności. Jeśli tę politykę zastosuje się szeroko może mieć ona ten skutek, że majątki mniej wydajne zaczną szybko inwestować i polepszać swą gospodarkę celem uniknięcia wywłaszczenia". Potrzeba polit. mówienia jednak o r.r. spowodowała, że jedyne regionalne org. poświęcone r.r. zarej. w ONZ istnieją w Ameryce Lać.: OSr. Miedzyamer. Reformy Rolnej; Centro Interamericano de Reforma Agraria (CTRA), Interamerican Centre for Agra-rian Reform, żal. 1963, z siedzibą w Bogocie. OSr. Reformy Rolnej i Rozwoju Przesmyku Ameryki Srodk., Centro de Reforma Agraria y Desarrollo dcl Istmo Centro-americano. Centroamerican Centre for Agrarian Reform and Deyelopment, zat. 1966, z siedzibą w San Sałyador. Przy FAO istnieje Kom. d/s Reformy Rolnej, Committee for Agrarian Reforms, w którego pracach aktywnie uczestniczy Polska. W lipcu 1972 na 53 Sesji ECOSOC w Genewie zostat zaaprobowany raport Komitetu, postulujący przyśpieszenie r.r. w skali ogólnoświatowej. W Polsce r.r. była uchwalana 4-krotnie: 10 VII 1919 Sejm podjął Uchwałę o przedmiocie zasad r.r.; 15 VII 1920 uchwalił ustawę o r.r. za 50% odszkodowaniem; 28 XII 1925 ustawę parcelacyj-ną stopniową (w pierwszym dziesięcioleciu 200 tyś. ha) za odszkodowaniem pełnym; 29 VII 1933 MTS w Hadze odrzucił skargę mniejszości niem., domagającej się zawieszenia stosowania r.r. do majątków niem. w Polsce. Dekretem PKWN 61X1944 została wprowadzona reforma rolna bez odszkodowania, zrealizowana w pełni 1944/45. Reforma Agraria: Efecto de la Esfructura Agraria que Im-piden et Desarrollo Economico, UN New York 1951, s. 111; Progreso en Materia de Reforma Agraria. Informes de ONU, New York 1954, s. 378; 1956, s. 196; 1963, s. 104; 1966, s. 208; Agrarian Reform with Particular Reference to Em-ployment and Social Aspects, ILO Genewa 1964, s. 128; O. DELGADO Reforma Agraria en la America Latina. Processos y Perspectivas. Mexico 1967, s. 756; D. SILSKI Nacjonalizacja przemysłu i reformy rolne w Ameryce Łacińskiej, cz. 2, PISM Warszawa 1972; H. SŁABEK Dzieje polskiej reformy rolnej 1944-1948, Warszawa 1972, s. 318. • 3055 REGIONALIZM (ang. Regionalism, franc. Rś-gionalisme, hiszp. Regionalismo, roś. Riegiona-lizm) termin międzynar.—l. ruch społ. zapo- czątkowany w XIX w., dążący do odrodzenia odrębności kult. określonego regionu kraju; 2. współpraca międzynar. państw określonego regionu związanych wspólnotą interesów; po II wojnie świat, popierany i rozwijany przez ONZ szczególnie w formach gospodarczo-społe-cznych. Uprawnienia organizacji regionalnych w zakresie utrzymania międzynar. pokoju i bezpieczeństwa zob. też Rozdz. VIII Karty NZ. P. VELLAS Le regionalisme int. et l'ONU, Paris 1948; CH. G. FENWICK The Inier-American Regional System, Washington DC 1949; A. J. HOYT Regionalism and the UN, London 1954; E. B. HAAS The Challenge of Regionalism, w: Int. Concillation No. 513, 1957. • 3056 REGUŁA WOJNY z 1756 (ang. Rule of the War of 1756, franc. Regle de la Guerre de 1756, hiszp. Regla de la guerra de 1756, roś. Prawiło wojny 1756 goda), termin przyjęty w prawie międzynar. dla zasady, że handel z wrogiem w czasie wojny jest zakazany. Zasadę tę wprowadziła po raz pierwszy 1756 W. Brytania w wojnie z Francją. • 3057 REGUŁY YORKU-ANTWERPn (ang. York-Antwerp Rules, franc. Regles d'York et d'Anvers, hiszp. Reglas de York y de Amberes, roś. Jork- Antwierpienskije prawiła), termin międzynar.— zbiór jednolitych reguł o tych mor. wypadkach (-> awariach), które noszą nazwę awarii wspól- nych (ang. Generał Ayerage, franc. Avarie gros-se, hiszp. Avaria communa, roś. Obszczaja awa-rija). Pierwszy zbiór opracowany w Yorku 1864, został poważnie zmodyfikowany w Antwerpii 1877 i odtąd nosi wspólną nazwę R.Y.-A., w ang. skrócie YAR. Modyfikowany 1890, 1924 i 1950. Mimo że reguły są zbiorem prywatnym, powszechne jest wstawianie do umów przewozu klauzuli, zastrzegającej że w przypadku awarii wspólnej rozstrzygać mają R.Y.-A. Tekst z 1950 składa się z jednej nienumerowanej wstępnej reguły interpretacyjnej, z 7 reguł oznaczonych literami od A do G oraz z 22 reguł ponumerowanych rzym. liczbami od I do XXII. Polska stosuje w swoich dokumentach obrotu mor. klauzulę YAR. S. SŁUCKI Reguły Yorku-Antwerpii, Gdańsk 1951; R. BAIZA. REL, F. MANZI-TTI Les Regtes d'York et d'Anvers 1950, Paris 1951; J. S. ŻYLIN Obssciaja awarija l woprosy morskogo prawa. Moskwa 1953; R. LOWNDES, G. R. RUDOLF The Law of Generat Ayerage and the York-Antwerps Rules, wyd. 8, London 1954; S. MATYSIK Podręcznik prawa morskiego, Warszawa 1967, s. 23»- 240. • 3058 REHABILITACJA [łac.], (ang. Rehabilitation, franc. Rehabilitation, hiszp. Rehabilitación, roś. Rieabilitacyja), nauka medycyny społ. przywra- cania sił psych. i fiz. osobom poszkodowanym na skutek wad organicznych lub kalectw nabytych; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Eur. Federacja Medycyny Fizycznej i Rehabilitacji, European Fedcration for Physieal Medicinc and Rehabilitation, zat. 1963, z siedzibą w Brukseli; łączy towarzystwa 11 państw Europy Zach.: Komitet Rehabilitacji w Afryce, Committee for Rehabilitation ot the Disabled in Africa, zat. 1968, z siedzib; w Kam-pala (Uganda). Liga Azji i Pacyfiku d/s Medycyny Fizycznej i Rehabilitacji, Asian Pacific League ot Physieal Medicinc and Rehabilitation, zat. 1968, z siedzibą w Kolombo (Cejlon). Międzynar. Tow. Rehabilitacji Inwalidów, Int. Society tor Rehabilitation of the Disabled (ISRD), zat. 1922, siedzibą w N. Jorku; tączy krajowe towarzystwa 62 państw, m.in. Polski; statut doradczy (B) ECOSOC, (O UNESCO; w sta- 49 ESMiO 3059 Rehowot 770 tej łączności z ILO, WHO, UNICEF. Od 1960 używa skróconej nazwy: Rchabilitation International (ISRD). Yearbook o f lut. Organiwtions. 1973. • 3059 REHOWOT, KONFERENCJA D/S ROZWOJU NAUKI W NOWYCH PAŃSTWACH (ang. Rehovoth Conference on Sdence in the Adyanee-ment of New States, franc. Conference de Reho-voth sur le r61e de la science dans le dćvelop-pement des nouveaux Ćtats, hiszp. Conferencia de Rehovoth sobre Cienda para el Progreso de Nuevos Estados, roś. Rechowot, Konfieriencyja po woprosam razwitija nauki w nowych gosu-darstwach), nazwa zarej. w ONZ instytucji mię-dzynar., która przyjęła na wzór Konferencji -»• Pugwash imię miejscowości, w której została założona w sierpniu 1960, miasta w Izraelu (na pd. od Tel Awiwu); łączy uczonych gl. państw Trzeciego Świata. Publ. czasopismo Science in the Sernice of New States. The Rehovoth Declaralion and Report of Worktns Groups, Rehovoth 1960; Yearbook of tnt. Organifations, 1973. • 3060 REICHSDEUTSCHE [niem.; „Niemcy Rzeszy"], oficjalny termin państw. Rzeszy Niem. na obywateli Rzeszy, bez względu na ich narodowość, wprowadzony germanizacyjną w swych założeniach ustawą o obywatelstwie Rzeszy z l VII 1913, której ważność utrzymała Rep. Weimarska, ni Rzesza oraz NRP, co stało się przedmiotem kolizji prawnomiędzynar. w przypadkach obywateli Rzeszy narodowośd innej niż niem. (-> mniejszości narodowe w Niemczech). III Rzesza wprowadziła poza tym ustawodawstwo specjalne dla obywateli obcych, którzy dobrowolnie czy pod przymusem podali swą narodowość jako niem. (—>• Volksdeutsche) i nabyli tym samym obywatelstwo niemieckie. Zob. też obywatelstwo. Reichs- und Staatsallgehorigkeitsgesetz vom 22 luli 1913, Berlin 1913. • 3061 REICHSTAG, niem. nazwa parlamentu Rzeszy 1871-1945, nawiązująca do przedstawicielstwa stanów w cesarstwie rzym. narodu niemieckiego. Cipach. R. w Berlinie, zbudowany 1884-94; jego podpalenie 27 II 1933 posłużyło A. Hitlerowi za pretekst do zawieszenia swobód obywatelskich w In Rzeszy (Dekretem o ochronie narodu i państwa z 28 n 1933) i terrorystycznych akcji przeciwko komunistom, których uzasadnieniu służyć miał też jeden z -> Lipskich procesów (Reichs-tagsbrand). Gmach R. nie został w III Rzeszy odbudowany, posiedzenia R. odbywały się w Krollo- per w Charlottenburgu. W czasie bitwy o Berlin gmach R. został zdobyty 30 IV 1945 przez 150 Idrycką Dywizję Piechoty Armii Czerwonej pod dowództwem gen. W. I. Szatiłowa. Gmach R. po podziale Berlina na sektory okupacyjne, od 15 VI 1945 znalazł się w sektorze bryt. i podlega jurysdykcji Senatu Berlina Zach. Wobec prowokacyjnej uchwały parlamentu NRF, z 26 X 1955, odbudowania R. jako siedziby Bundestagu oraz usuwania hist. napisów żołnierzy radź., grupa robotników zachódnioberlińskich potajemnie wydęła fragmenty ścian R. z wyrytymi podpisami i sentencjami i przekazała 1963 do Centralnego Muzeum Sił Zbrojnych ZSRR w Moskwie. Odbudowa gmachu R. została zakończona w styczniu 1971 na 100-lecie bismarkowskiej Rzeszy, ale planowane uroczyste przejęcie gmachu przez Bundestag nie odbyło się, wobec stanowiska czterech mocarstw, iż Berlin Zach. nie może być siedzibą centr. władz NRF. W. SZATIŁOW Sztandar nad Reichstagtem, Warszawa 1969; A. BULLOCK Hitler Studium tyranii. Warszawa 1970; Rejch-slag, w: Wojenno-istoriaeskii turnat, nr 5, 1971; W. HOFER, E. OUJC, K. STEPHAN Der Reichstagsbrand, 'Berlin Wcst 1972, s. 294. • 3062 REICHSWEHR [niem.; 'obrona Rzeszy'], uazwa armii zawodowej Niemiec 1919-45, Traktatem Wersalskim ograniczonej liczebnie do 100 tyś. 16 III 1935 hitler. Rzesza anulowała jednostronnie postanowienia Traktatu i wprowadziła powszechną służbę wojsk.; równocześnie zmieniona została nazwa armii, ria -> Wehrmacht. O. CASTELŁAU Le rearmement ciandestin du Reich 1930-1935, Paris 1955. a. 571. • 3063 REJESTR ONZ EKSPERTÓW (ang. UN Register of Experts, franc. Registre de 1'ONU d'ex-perts, hiszp. Registro de la ONU de expertos, roś. Rieestr OON ekspiertow), w najróżniejszych dziedzinach współpracy międzynar., prowadzony jest przez Sekretariat ONZ, ECOSOC i org. wyspecjal. NZ, zgodnie z postanowieniami Zgr. Og. NZ, regulującymi formy prowadzenia i wykorzystania rejestrów (np. Rez. 2329/XXII Zgr. Og. NZ o rejestrze ekspertów prawniczych). Nazwiska ekspertów zgłaszane są przez rządy i w przypadkach, kiedy instytucjom ONZ potrzebna jest opinia w określonej sprawie fachowców, zostają oni zaproszeni na koszt ONZ do wspólnego zbadania problemu i opracowania sugestii. • 3064 REJESTR ONZ ORGANIZACJI MIĘDZYNARODOWYCH (ang. UN Register of Internatio-nal Organizations, franc. Registre de 1'ONU des organisations intemationales, hiszp. Registro de la ONU de organizadones internadonales, roś. Rieestr OON mieżdunaródnych organizacyj), prowadzony jest przez ONZ od 1946. Nowy regulamin r. ONZ o.m. uchwaliło Zgr. Og. NZ 1969, Rez. 2502/XXIV. Sekretariat ONZ prowadzi rejestr wszystkich org. międzyrząd., natomiast pozarząd. ECOSOC; obie instytucje w ścisłej współpracy z Unią Międzynar. Stowarzyszeń, Union of Int. Assodations, która publ. -»- Yearbook of Int. Organizations, uznany jako podstawowa dokumentacja rejestru wszystkich uznanych ->- organizacji międzynarodowych. • 3065 REJESTROWANIE I PUBLIKOWANIE UMÓW MIĘDZYNARODOWYCH (ang. Registration and Publication 'of Intemational Agreements, franc. Enregistrement et publication des accords internationauK, hiszp. Registro y publicadón de los acuerdos intemacionales, roś. Riegistracyja i publikacyja mieżdunaródnych dogoworow), przedmiot konwencji międzynar. od 1919; pierwsza inicjatywa r. i p.u.m. przez jedną instytucję międzynar. była rozważana 1875 przez paryski Inst. Prawa Międzynar., który 1891 wystąpił z ideą powołania Międzynar. Unii z zadaniem r. 771 Religie świata 3068 i p.u.m. Projekt ten rozważała też Berneńska Konferencja Państw 1894. Dopiero po I wojnie świat, nastąpiło uchwalenie z inicjatywy W. W. Wilsona, przeciwnika -»• dyplomacji tajnej art. 18 Paktu LN postanawiającego, że: „Każdy traktat lub zobowiązanie miedzynar., zaciągnięte w przyszłości przez członka Ligi zostanie natychmiast przez Sekretariat Ligi zarejestrowane i ogłoszone w możliwie najkrótszym czasie. Żaden z tych traktatów lub zobowiązań miedzynar. nie uzyska mocy obowiązującej, zanim nie zo-stanie zarejestrowany". Drugie zdanie art. 18 wywoływało zastrzeżenia, gl. ze strony Rzeszy Niem. Niemniej większość absolutna państw poddała się obowiązkowi prze- strzegania zasady jawności w stosunkach miedzynar. i do końca działalności Ligi 1946, zarejestrowanych zostało 4834 umów miedzynar. w 205 tomach League of Nations Treaty Series w wersji franc. lub ang. Nie zarejestrowane zostały m.in. Pakt Monachijski 1938 i Układ nie-miecko- radz. 1939. Nieco zmieniony w sformułowaniach, lecz w zasadzie identyczny obowiązek dla czł. ONZ wprowadziła Karta NZ art. 102, polecając rejestrowanie wszystkich dwu- i wielostronnych umów w wersji franc. i ang. w Sekretariacie ONZ, który z kolei je publikuje w wersji oryginału wraz z tłumaczeniami ewentualnie na język' ang. lub franc. Regulamin Rejestru i Publikacji uchwaliło Zgr. Og. NZ Rez. 97/1 z 14X11 1946. Do 31 XII 1972 zarejestrowanych zostało w Sekretariacie ONZ 12259 umów miedzynar. W 1973 liczba zgłoszonych umów i poprawek wyniosła ponad 900. COMTE ROSTWOROWSKI I/l/irion int. pour la publicalion des traitts, w: Revue generat de droit iniernalional public m l, 1894; League of Nations Treaty Series, vol. 1-205, Geneve 1920-1946; The Registration and Publlcation of Treattes as prescribed under Anicie 18 of the Covenant of the L. of N. Memorandum approred by the Councii o f the L. o f N, w: League of Nations Officiat Jownal nr l, 1920; J. LAMBRIS L'enreglstrement des traitts d'apres 1'article 18 du Poetę de SdN, w. Revue de droit int. et de legislation comparee nr 53, 1926; M. O. HUDSON Legat Effect •of Unregistered Treaties in Practice under Anicie 18 of Covenant, w; American Jownal of Int. Law nr 28, 1934; M. BRANDON The Yalidity of Hon-Ręgistered Treaties, w: The Brttish Year Book of Int. Law 1952; M. BRANDON Aandlysis of tnę Terms „Treaty" and „International Apeement" for Purpose of Registration under Article 102 of the UN Charter, w: American Jownal of Int. Law nr 47, 1953; Registration and Publication of Treaties and Int. Agreements: Regulatlon to give Effect to Anicie 102 of the Charter of the UN, UN Treaty Series Vol. 76, s. 20 i następne. • 3066 REKLAMA (ang. Advertising, franc. Publicitó, hiszp. Publiddad, roś. Riekłama), termin miedzynar.—masowe środki zachęcające do nabywania towarów, korzystania z przedsiębiorstw usługowych, konsumowania określonych surowców czy produktów, przedmiot współpracy miedzynar. I Światowy Kongres Reklamy odbył się w Berlinie w sierpniu 1929. Org. miedzynar. zarej. w ONZ: Miedzynar. Federacja Klubów Ogłoszeniowych, Int. Fede-ration of Advertising Ciubs, zał. 1949, siedzibą w Paryżu; łączy kluby Belgii, Francji, Hiszpanii, Holandii, NRF, Szwajcarii i USA. Miedzynar. Federacja Stowarzyszeń Kierowników Biur Reklamy, Int. Federation of Advertising Managers Associations, żal. 1960, z siedzibą w Paryżu; łączy stowarzyszenia Europy Zachodniej. Miedzynar. Stów. Szkól Reklamy, Int. Association of Schools in Advertising, zat. 1956, z siedzibą w Paryżu. Miedzynar. Unia Stowarzyszeń Ogłoszeniowych. Int. Union of Advertisers Associations, za!. 1961, z siedzibą w Brukseli; łączy krajowe stowarzyszenia Australii, Belgii, Danii, Finlandii, Francji, Holandii, Indii, Izraela, Japonii, NFR. Norwegii, Rep. Pd. Afryki, Szwajcarii, Szwecji i W. Brytanii; publ.: Nouvelles du monde des annoncews. Świat. Stowarzyszenia Reklamy Filmowej, Screcn Advertising Worid Association Ltd. (SAWA), zat. 1963, z siedzibą w Londynie; łączy organizacje krajowe Argentyny, Australii, Belgii, Cejlonu, Chile, Danii, Finlandii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Izraela, Jamajki, Japonii, Kanady, Kolumbii, Libii, Libanu, Meksyku, Norwegii, NRP, N. Zelandii, Pakistanu, Portugalii, Rep. Pd. Afryki, Szwajcarii,. Szwecji i W. Brytanii; organizuje co roku festiwale film. w Wenecji. Poza tym przy EWG istnieją Eur. Wspólnota Organizacji Ogłoszeniowych, Europcan Community of Advertising Orga-nizations, zał. 1950, z siedzibą w Paryżu; oraz Grupa EWG Stowarzyszeń Ogłoszeniowych (EEQ Group of Advertisers Associations, z siedzibą w Brukseli. Najstarsze czasopisma poświęcone r.: Die Reklamę 1908-32, oraz Adyertising^s Agę 1910. Polska uczestniczy w Genewskiej konwencji dla ułatwienia importu próbek handl. i materiału reklamowego, podp. 7X11952 (Dz.U. 1960, póz. 221, 222). H. RONSON Advertisins Diclionary of Sellins Words, Phrases and Appeals, New York 1949; I. GRAHAM Encyctopedia of Advertising. New York 1952. REKTYFIKACJA ->- Prawo międzynarodowe rektyfikacji. • 3067 RELIGIE (ang. Religions, franc. Religions, hiszp. Religiones, roś. .Rieligii), termin miedzynar.— wierzenia, określające światopogląd osób wierzących; przedmiot miedzynar. badań (-*• religioznawstwo), miedzynar. umów, gwarantujących swobodę wyznania r. oraz zorganizowanej miedzynar. współpracy (-> religie świata). • 3068 RELIGIE ŚWIATA (ang. Worid Religions, franc. Religions du monde, hiszp. Religiones del mun-do, roś. Rieligii mira), główne religie świata to: —> buddyzm, chrześcijaństwo, -> hinduizm, •»- islam, —>• judaizm, —•• konfucjanizm, ->• shin-tó, •-»• taoizm. Pierwsze badania szacunkowe gł. r.ś. przeprowadzone 1810 zakładały, że na ok. 658 min ludzi, 228 min było 'chrześcijanami, 150 min buddystami, 110 min muzułmanami, 60 min braminami i 5 min wyznania mojżeszowego oraz 100 min innych. W 100 lat później na 1561 min ludzi oszacowano liczbę chrześcijan na 617 min (z czego 293 min katolicy, 186 min protestanci, 127 min ortodoksi i 12 min inni), konfu-cjanistów — 240 min, braminów—210 min, muzułmanów—207 min, buddystów— 137 min, shintoistów—49 min, żydów—13 min, innych— 87 min. W Europie po I wojnie świat, wg spisów ludności z lat 1920-27 było na 465 min ludności 198 min katolików, 124 min orto'doksów, 115 min protestantów, 9,3 min wyznania mojżeszowego, 7,8 min muzułmanów, 2,7 innych chrześcijan oraz 7,3 innych wyznań (Polska należała do krajów wielo-wyznaniowych, mając 1921—20 min katolików, 2,8 min wyznania mojżeszowego, 2,8 min ortodoksów, l min protestantów i 74 tyś. innych). W Ameryce po I wojnie świat, na 224 min ogółu ludności—124 min stanowili katolicy, 62 min protestanci, 2,6 min wyznania mojżeszowego, 900 tyś. ortodoksi, 760 tyś. inni chrześcijanie, 260 tyś. hinduiści, 200 tyś. wyznawcy religii azjat, 50 tyś. muzułmanie, inni 31 min. W Azji zaś na 989 min — 502 min stanowili wyznawcy religii azjat., 220 min hinduiści, 200 min muzułmanie, 165 min' 49« 3069 Religii wolność 772 katolicy, 165 min ortodoksi i inni chrześcijanie, 720 tyś. żydzi i 25 min inni. W Afryce na 135 min mieszkańców—48 min stanowili muzułmanie, 5,4 mm protestanci, 5,1 min katolicy, 4,5 inni chrześcijanie, 582 tyś. wyznania mojżeszowego i 72 min inni. W Australii i Oceanii na 8,2 min mieszkańców — 5,2 min stanowili protestanci, 1,6 min katolicy, 70 tyś. hinduiści, 24 tyś. wyznania mojżeszowego. W 1960 wg spisów ludności przeprowadzonych w jednolity sposób, ustalony przez ONZ — katolików szacowano na 539 miń, czyli 18% ludności świata; muzułmanów—435 min, czyli 14,5%; buddystów—392 min, czyli 13%; hinduistów— 358 min, czyli 12%; protestantów—212 min, czyli 7,1 °/o, i ortodoksów 160 min, czyli 5,4%. Z pozostałych 900 min, czyli 30%, ponad 850 min zapisanych zostało jako ateiści, 28 mm czł. różnych sekt i 12 min wyznania mojżeszowego. Komisja ONZ Praw Człowieka opracowała i przedłożyła w czerwcu 1967 Zgr. Og. NZ projekt Konwencji Międzynar. o Eliminacji Wszystkich Form Nietolerancji Religijnej. Die Religion in Geschichte und Gegenwart. Handworter-buch fiir Theologle und Religionswissenschaft, Zwcite Aufl., Tttbingen 1927-32; J. WACH The Comparatiye Studies of Religions, London 1958; tW MontMy Chronicie, Nov. 1967. • 3069 RELIGn WOLNOŚĆ (ang. Liberty of religion, franc. Liberte de conscience, hiszp. Libertad de coneiencia, roś. Swoboda rieligii), termin między-nar. — jedno z podstawowych praw człowieka do wyznawania lub niewyznawania jakiejkolwiek religii; zaliczone 1942 przez prezydenta USA, P. D. Roosevelta, do jednej z gł. Czterech Wolności; rozpatrywane przez Komisję ONZ Praw Człowieka 1955-60 i ujęte w projekt zasad •—>- wolności myśli, sumienia, wyznania. • 3070 RELIGIJNA NIETOLERANCJA (ang. Intole-rance of religions, franc. Intolerance religieuse, hiszp. Intolerancia religiosa, roś. Rieligioznaja nietierpimost'), przedmiot prac ONZ nad projektem Międzynar. Konwencji o Eliminacji Wszystkich Form Nietolerancji Religijnej, Int. Conven- tion on the Elimination of Ali Forms of Religions Intolerance, Convention int. sur 1'elimina-tion de toutes les formes d'intolerance religieuse, Convención int. sobre la eliminación de todas las formas de intolerancia religiosa, Mieżdunar. konwiencija o eliminacii religiosnoj nietierpimo-sti. Projekt został przekazany 1967 do oceny rządów państw członkowskich ONZ Rez. 2295/XXn Zgr. Og. NZ. • 3071 RELIGIOZNAWSTWO (ang. Science of religions, franc. Science des religions, hiszp. Ciencia de las religiones, roś. Nauka o rieligii), badania nauk. religii oraz studia porównawcze w dziedzinie r. rozpoczęły się na świat, skalę dopiero w 2 pół. XIX w.; na wielu wyższych uczelniach powstały katedry r.; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Międzynar. Stów. d/s Historii Religii, Int. Association for the History ot Religions, żal. 1950, z siedzibą w Amsterdamie; czt. Międzynar. Rady Badań Filozoficznych i Humanistycznych, przez które pełni funkcje doradcze przy UNESCO; publ. od 1952 Int. Btbiiography o f the Bistory o f Religiom oraz czasopismo pt. Numen- W krajach socjalist. rozwijane jest r. mark&ist. W Polsce od 1956 ukazuje się Euhemer—Przegląd Religioznawczy oraz od 1969 Studia Religio- znawcze. W ZSRR od 1966 Woprosy naucznogo atieizma. Najstarszym pismem religioznawczym jest wychodzące od 1880 w Paryżu Revue de 1'Histoire des Religions, Annales du Musee Gui-met. F. MAX-MOLLER Introdwtion to the Science of Religiom, London 1873; W. JAMES The Yarietles of Religions Expt-rlence. London 1902; M. NOWACZYK Krótka charakterystyka religioznawstwa marksistowskiego, w: Euhemer nr l, 1961; F. E. MANUEL U źródeł nowoczesnego religioznawstwa. Warszawa 1973; Yearbook of Int. Organizolions, 1973. • 3072 REMILITARYZACJA (ang. Remilitarization, franc. Remilitarisation, hiszp. Remilitarización, roś. Riemilitarizacyja), termin międzynar. — ponowne uzbrojenie się pokonanego w wojnie państwa, któremu warunkami kapitulacji czy traktatu pokojowego było to zakazane. Termin powstał po I wojnie świat., kiedy Niemcy pogwałciły Traktat Wersalski i przeprowadziły najpierw u-krytą, a potem jawną r. W odmiennych okolicznościach powtórzyło się to po II wojnie świat, w Niemczech Zach. i w Japonii, których wydatki • wojsk, rosły z roku na rok, tak że w 25 lat po kapitulacji oba te państwa osiągnęły poziom uzbrojenia najwyższy po 5 W. Mocarstwach. R. BIERZANEK MiUlaryzm niemiecki w politycznych koncepcjach mocarstw zachodnich po l wojnie świat., w: Sprawy Międzynar. nr 7 1961; L. PASTUSIAK USA a remililaryzacja NRF, w; Sprawy Międzynar. nr 6, 1964; J. MOCH Histoire du rearmement allemand depuis 1950, Paris 1965; G. GASTELŁAU Tajna remilitaryzacja Niemiec w okresie międzywojennym, w: Dzieje najnowsze nr 1-2, 1971; Mała encyklopedia wojskowa. t. 3, Warszawa 1971, s. 42-13. • 3073 REMINGTON ARMS, jeden z gl. koncernów zbrojeniowych USA, zał. 1816. REMITENT -»• Weksel. • 3074 REN (ang; Rhine, franc. Rhin, hiszp. Rin, roś. Rejn, niem. Rhein), jedna z 3 pierwszych —> rzek międzynar., ustanowiona Traktatem z 1795 oraz Uchwałą Kongresu Wiedeńskiego 1815. Warunki wolności żeglugi określiła Konwencja, podp. w Moguncji 1831 (1868 zastąpiona Konwencją Mannheimską), ograniczająca prawa do państw nadbrzeżnych i powołująca Komisję Centralną Żeglugi na Renie. Konwencję tę i jej Komisję roz- szerzył na państwa nienadbrzeżne Traktat Wersalski (act. 354-362). Postanowienia te zostały zawieszone przez III Rzeszę 1936-45. Nowa Kon- wencja Renu została podp. 1954 i obowiązuje od 1955. Org. międzyrząd. Belgii, Francji, Holandii, Luksemburga, NRF i Szwajcarii zarej. w ONZ; Adm. Centrum Zabezpieczenia Socjalnego Nawigatorów Renu, Administratiye Centrc ot Social Security for Rhinc Boatmen, zał. 1950, z siedziba w Palais du Rhin, Strasburg (Francja). Centralna Komisja Nawigacji po Renie, Central Commission for the Nayigation of the Rhine, Commission Centrale pour la navigation du Rhin, żal. 1815 na Kongresie Wiedeńskim, z siedzibą w Strasburgu (Francja); statut zmodyfikowany 1831, 1868. 1919, 1945, 1950, 1963; publ. Annual Reports w językach ang., franc., hol. i niemieckim. Międzynar. Komisja Ochrony przed Zanieczyszczeniem Renu, Int. Commission for the Protection of tbe Rhine against 773 Reparacje 3077 Pollution, żal. 1963, z siedziba w Koblencji (NRF). Trójstronna Komisja d/s Warunków Pracy Nawigatorów na Renie, Tripartite Commission of the Working Conditions of Rhine Boatmen, żal. 1950, z siedziba w Strasburgu (Francja). Dz.U. 1920, póz. 200; A. GOELLNEB Le Font Fransais sur k Rhin, Paris 1954;' H. KRAUS, U. SCHEUNER Rechtsfragen der Rheinschiftfahrt, Koln 1956; C. BONET-MAURY Les Actes du Rhin, Paris 1957; U. SCHEUNER Rhein, w: Strupp-Schlo-chauer Worterbuch des YSIkerrechts, Bd. 2, Berlin 1962, 8. 117-124; Rios y canales nayigables int., UNITAR Buenos Aires 1971, s. 251; Yearbook of int. Organimtions, 1973. • 3075 RENAULT, Regie Nationale des Usines Renault, jedna z czołowych f ranę. eur. kompanii przemysłu samochodowego o zasięgu międzynar., zał. 1898 przez braci M. L. i R. Renault; upaństwo- wiona 1945; ma 10 zakładów we Francji i 7 mon-towni za granicą. W 1971 była na 19 miejscu pod względem wartości produkcji przedsiębiorstw Europy Zach. W 1969 zatrudniała 140 tyś. osób, a wartość sprzedanych produktów przekroczyła 2 mld dolarów. „The Economist" 12 VI 1971; P. TRIDENSON Hisloire des usines Renault, vol. 2, Paris 1972. • 3076 RENYERSEMENT DES ALLIANCES [franc.; 'odwrócenie sojuszy'], termin międzynar. — porzucenie sojusznika i zawarcie sojuszu z niedawnym nieprzyjacielem; obyczaj międzynar. znany w historii od starożytności po czasy współcz., w niektórych państwach podniesiony do rangi obowiązującej reguły, np. w USA doktryna Waszyng- tona. REŃSKI ZWIĄZEK -> Rheinbund 1806-13. • 3077 REPARACJE, RESTYTUCJE, ODSZKODOWANIA (ang. Reparations, restitutions, indemnities, franc. Reparations, restitutions, indemnisations, hiszp. Reparaciones, restituciones, indemnizacio-nes, roś. Rieparacyi, riestitucyi, wozmieszczenije uszczerba), trzy niejednoznaczne terminy międzynar. na określenie formy wyrównywania strat, poniesionych przez jedno państwo na skutek agresji i okupacji przeprowadzonej przez drugie państwo: l) termin „reparacje" oznacza wyrównanie materialnych strat wojennych, zawinionych przez a-gresora; 2) termin „restytucje" oznacza zwrot za- grabionego w czasie wojny mienia publicznego i prywatnego; 3) termin „odszkodowania" oznacza rekompensatę za delikty międzynar. wypłacaną państwu lub poszkodowanym obywatelom indywidualnym, względnie i państwu i jednostkom. Rozróżnienie tych 3 form wyrównywania strat wojennych uściśliło się dopiero po II wojnie światowej, kiedy Norymberski proces sprecyzował charakter zbrodni wojennych i odpowiedzialność za nie. Poprzednio, po I wojnie świat, reparacje były uważane za synonim odszkodowań, a nawet niem. eksperci prawa międzynar. byli skłonni uważać reparacje i odszkodowania za synonim żeszło-wiecznych kontrybucji nakładanych przez zwycięzcę na zwyciężonego. Termin „reparacje" został wprowadzony Traktatem Wersalskim, który nałożył na pokonane Niemcy nie kontrybucję wojenną, jak Rzesza na pokonaną Francję 1870, lecz obowiązek spłacenia ustalonych szkód, wyrządzonych państwom alianckim (art. 231-247 z 7 zał. rozdz. VIII pod franc. tytułem Reparations, a niem. Wiedergutmachung). Ostateczną sumę reparacji, jak i czas jej spłaty miała ustalić Komisja Reparacyjna W. Mocarstw, Reparation Com-mittee, w skrócie Repco. Suma ta wahała się od 90 mld marek w złocie płatnych przez lat 30 (wg propozycji Francji z kwietnia 1920 na Konferencji w San Remo), do 269 mld w ciągu 42 lat (wg oceny faktycznych szkód przez ekspertów alianckich w maju 1920 na Konferencji w Boulogne). W praktyce uprawnione do reparacji 11 państw (Belgia, Francja, Grecja, Japonia, Jugosławia, Polska, Portugalia, Rumunia, USA, W. Brytania, Włochy) otrzymały 1921-28 odszkodowanie w połowie w towarach, w połowie w gotówce wartości ok. 15 mld marek w złocie; z czego Polska nawet nie l mld, po czym praktycznie reparacje uległy zawieszeniu -> Planem Davesa i —- Planem Younga. W czasie II wojny świat, rządy Australii, Belgii, Czechosłowacji, Chin, Grecji, Holandii, Indii, Jugosławii, Luksemburga, Norwegii, N. Zelandii, Polski, USA, W. Brytanii, ZSRR, Związek Pd. Afryki i Nar. Komitet Francji, podp. 511943, w Moskwie, Londynie i Waszyngtonie Deklarację NZ wymierzoną przeciwko ograbianiu gosp. obszarów okupowanych przez nieprzyjaciela, ostrzegającą iż dochodzić będą swych praw po wojnie. Po wojnie w listopadzie-grudniu w Paryżu odbyła się Konferencja w sprawie odszkodowań wojennych od Niemiec, która powołała 1411946 Międzyalianeką Agencję Reparacyjna, Interallied Reparations Agency (IRA), z zadaniem ustalenia wysokości reparacji dla jej czł.: Albanii, Australii, Belgii, Czechosłowacji, Danii, Egiptu, Francji, Grecji, Holandii, Indii, Jugosławii, Kanady, Luksemburga, Norwegii, N. Zelandii, USA, W. Brytanii i Związku Pd. Afryki (Polska i ZSRR nie zostały czł. Agencji, ponieważ o reparacjach dla nich zdecydował wcześniej, 2 VIII 1945, art. IV p. l i 2 Uchwał Poczdamskich. Polsce Poczdamskie Uchwały przyznały reparacje z Niemiec za pośrednictwem ZSRR. Na tej podstawie rząd Polski zawarł 16 VIII 1945 umowę z rządem ZSRR w sprawie wynagrodzenia szkód wyrządzonych przez niem. okupanta). IRA uzgodniła w Paryżu 21 X 1947 podział reparacji w grupach A (reparacje bezpośrednie) i B (reparacje pośrednie w zdemontowanych zakładach przem., statkach, pojazdach itd.) następująco: Kraj A B Afryka Pd. 0,70 0,10 Albania 0,05 0,35 Australia 0,70 0,95 Belgia 2,70 4,50 Czechosłowacja 3,00 4,30 Dania 0,25 0,35 Egipt 0,05 0,20 Francja 16,00 22,80 Grecja 2,70 4,35 Holandia 3,90 5,60 India 2,00 2,90 Jugosławia 6,60 9,60 Kanada 3,50 1,50 Luksemburg 0,15 0,40 Norwegia 1,30 1,90 N. Zelandia 0,40 0,60 USA 28,00 11,80 W. Brytania 28,00 27,80 100% 100% 3078 Repatriacja 774 W praktyce państwa członkowskie Agencji nie wyegzekwowały żadnych istotnych reparacji i odszkodowań, ponieważ sprzeciwiły się temu Stany Zjedn. zainteresowane w szybkiej odbudowie potencjału gosp. i militarnego Niemiec Zach.; sprawę odkładano więc do Konferencji Pokojowej, w której zwołaniu od 1955 przestała być zainteresowana NRF właśnie z powodu realnej możliwości egzekwowania reparacji i odszkodowań od bogatego państwa zachodnioniemieckiego. Niemniej pozostała otwarta sprawa odszkodowań dla ofiar hitler. terroru. E. WEILL-RAYNAL Les reparations allemande et la France, t. 3, Paris 1938-47; Fina; Ad of the Reparations Conference, Paris 1945; Zbiór dokumentów, nr 3, 1946, póz. 16; R. CA-STILLON Les reparations allemandes. Deux experiences: 1919-1932 et 1945-1952, Paris 1953; F. HONIG The Reparations Agreement between Israel and the Federal Republic of Germany, w: American Journal of Int. Law nr 48, 1954; E. FEAUX DE LA CROIX Interalliierte Reparations-Agentur, w: Strupp-Schlochauer Worterbuch des Yoikerrechts, Bd. 2, s. 29-31, Berlin 1960; I. SEIDL-HOHENVELDERN Kriegsent-schddigling, w: Strupp-Schlochauer Worterbuch des Volker-rechts, Bd. 2, Berlin 1961, s. 337-343; S. CHOLEWIAK Reparacje i odszkodowania wojenne 1939-1954, PISM Warszawa 1972. s. 177; S. CHOLEWIAK Odszkodowania wojenne eur. państw osi po 11 wojnie świat, w: Sprawy Międzynar. nr l, 1973. s. 53-69; S. CHOLEWIAK Odszkodowania wojenne NRF dla obywateli polskich, w: Sprawy Międzynar., nr 4, 1974. • 3078 REPATRIACJA [łac.], (ang. Repatriation, franc. Repatriation, hiszp. Repatriación, roś. Riepatria-cyja), termin międzynar. — powrót do Ojczyzny osób przebywających dobrowolnie lub przymusowo dłuższy czas poza granicami swego- kraju. Po I i po II wojnie świat, r. była przedmiotem współpracy i umów międzynar., m.in. Polski z ZSRR. K. KERSTEN Repatriacja ludności polskiej po H wojnie Światowej, Wrocław 1974. • 3079 REPRESALIA [łac.; 'odwetowe środki'], (ang. Reprisals, franc. Represailles, hiszp. Represalias, roś. Riepriessalii), termin międzynar. — odwet podejmowany przez jedno państwo w odpowiedzi na bezprawną działalność drugiego państwa; stosowane powszechnie w przeszłości; po II wojnie świat, uznane za niezgodne z prawem międzynar. stosowanie środków odwetowych w stosunku do obywateli innego państwa czy ich mienia, np. brania i rozstrzeliwania ->- zakładników, palenia ich mienia itp., działań zakazanych Genewską Konwencją 1949. A. HAUMANT Les repressailles, Paris 1934; E. S. COLBERT Retaliation in Int. Law, London 1948; N. A. ScmirzE Die Represalie unter besonderer Beriicksichtigung der Kriegs- verbrecherpro7.esse, 1950; A. R. ALBRECHT War reprisals in the War Crimes Trials and in the Geneya Comenttons of 1949, w: American Journal of Int. Law nr 47, 1953; F. KARLS-HOYEN Betligerant reprisals, Leyden 1971, s. 409. • 3080 REPUBLIKA MALGASKA (ang. Malagasy Republic, franc. Rśpublique Malgache, hiszp. Re-publica Malgache, roś. Matagasijskaja Riespublika, malgaskie Repoblika Malagasy), państwo na wyspie Madagaskar, na O. Indyjskim, przy pd.-wsch. wybrzeżu Afryki. Czł. ONZ. Ppw 587041 km', ludność 7011 tyś. (1971; wg spisu 1965—6335 tyś.). Stolica: Tananariwa — 350 tyś. mieszk. (1970). Języki urzędowe: malgaski i franc. Waluta: do maja 1973 frank ĆPA = 100 centimów; następnie frank malgaski =100 centimów. Święto nar.: 26 VI—dzień uzyskania niepodległości 1960, i 16 X—Dzień Narodowy Rep. Malgaskiej. Stosunki międzynar. w XVI-XIX w. niezależna lub w wojnie z inwazją portug., hol., franc.; 1896-1950 okupowana przez Francję ze statutem kolonii; 1959 republika autonomiczna we Wspólnocie Franc.; 26 VI 1960 uzyskała niepodległość. W kwietniu 1971 w związku z powstaniem lud- ności w najbiedniejszym regionie Tulear rząd Republiki oskarżył o inspirowanie buntu USA. Czł. ONZ od 201X1960 i wszystkich org. wy- special. ONZ. Prezydent Ph. Ciranana złożył wizytę'w siedzibie ONZ 30 VII 1964. Czł. OJA i OCAM. W polityce zagr. opowiada się za ugo- dowym dialogiem z Rep. Pd. Afryki. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Algieria, Argentyna, Austria, Belgia, Filipiny, Finlandia, Francja, Ghana, Grecja, Hiszpania, Holandia, India, Izrael, Japonia, Jugosławia, Kanada, Mauritius, Norwegia, NRF, Pakistan, Rumunia, Sierra Leone, Szwajcaria, Szwecja, Tajwan, Tunezja, Turcja, USA, Watykan, W. Brytania, Wiochy. P. BOITEAU Contribution a une histoire de la nation mal-gache, Paris 1958; S. THIERRY Madagascar, Paris 1961; R. GENOLARME L'economie malgache, Paris 1963; CH. Ro-BEQUIN Madagascar et les bases dispersees de 1'Union fran-caise, Paris 1965; R. ADOLFF, V. THOMPSON The Malagasy Republic: Madagascar Today. Stanford 1965, s. 504; R. PASCAL La Republigue Malgache, Paris 1965; R. RAJEMISA-RAO-LISON Dictionnaire geographiąue et historiaue de Madagascar, Flanarantsoa 1966; R. BATTISTINI L'Afrique austral et Madagascar. Paris 1967; CH. CADOUX La Republigue malgache, Encyclopedie politiaue et constitutionnelle, Paris 1969; A. SPACENSKY Madagascar, cinquante ans de vie politique, Paris 1970; R. BATTISTINI, P. LE BOURDIAC Atlas de Madagascar, Tananarive 1971; N. HESELTFNE Madagascar, London 1971; nr 78, juni 1972; The Europa Yearbook 1972. A Worid Swey, vol. 2, London 1972, s. 923-932. • 3081 REPUBLIKA POŁUDNIOWEJ AFRYKI (ang. South Africa, franc. Afrique du Sud, hiszp. Afri-ca del Sur, roś. Jużno-Afrikanskaja Riespublika), Republick van Suid Afrika, The Republic of South Africa, państwo afryk. nad pd. Atlantykiem i O. Indyjskim; czł. ONZ. Pow. 1221,9 tyś. km2, 21 282 tyś. mieszk. (1970 wg rasistowskiego spisu; 775 Rep. Środkowoafrykańska 3082 w tym Bantu 14 893 tyś., biali 3779 tyś., kolorowi 1996 tyś. i Azjaci 614 tyś.); Stolica rządu—Pretoria—502 tyś. (1970), parlamentu— Kapsztad— 640 tyś. (1970). Posiada granice z Namibią, Botswaną, Rodezją, Mozambikiem i Suazi oraz z Lesoto, które jest enklawą wewnątrz terytorium R.P.A. Języki oficjalne: afrikaans i angielski. Waluta: rand = 100 centów, święto państw. 31 V— dzień proklamowania Republiki. Ludność Afryki Południowej 1946-2000 Rok Niebiali w tyś. Biali w tyś. Ogółem w tyś. 1946 1951 1960 1965 1970 1972 2000 (prognoza) 9068 10068 12914 14470 17503 19029 36000 2380 2647 3088 3451 3779 3958 6000 11449 12716 16002 17951 21282 22987 44000 Stosunki międzynar.: 1652-1815 kolonia hol., przyznana przez Kongres Wiedeński 1815 W. Brytanii. Holenderscy koloniści, zw. -> boers, nie uznali administracji bryt. i w końcu XIX w. podjęli wojnę antybryt, którą 1899 przegrali. W 1909 R.P.A. otrzymała status dominium W. Brytanii, 1948 czł. Bryt. Wspólnoty Narodów, z której wystąpiła 31 V 1961, ogłaszając się Republiką. Dla ludności białej przyjęto nazwę Afrykanerzy w odróżnieniu od autochtonów—Afrykańczyków. Czł. LN 1919-39; czt. założyciel ONZ 24X1945. Czł. wyspecjal. org. ONZ, z wyjątkiem ILO, FAO, UNESCO, IMCO. W konflikcie z ONZ z 2 powodów: wprowadzenia rasistowskiej segregacji (-> apartheid); aneksji terytorium powierniczego LN Afryki Pd.-Zach. wbrew decyzji ONZ (-> Namibia). 27X1966 Zgr. Og. NZ uznało mandat LN za wygasły i zażądało przyznania pełnej niepodległości Namibii; 16X111966 Zgr. Og. NZ potępiło politykę apartheidu jako „przestępstwo przeciw ludzkości". W 1960 nagrodę pokojową Nobla otrzymał -południowoafryk. bojownik przeciw rasistowskiemu ustawodawstwu—A. Luthulli (1898-1967). W 1968 i 1972 pod naciskiem opinii świat. A.P. została wykluczona z udziału w Olimpijskich Igrzyskach. Próby zastosowania bojkotu gosp. przez państwa afryk. w stosunku do R.P.A. okazały się nieskuteczne wobec rozwiniętych stosunków R.P.A. z państwami NATO, które dostarczają R.P.A. również broni i samolotów bojowych. Malawi, jako pierwsze państwo Czarnej Afryki, nawiązało 1967 stosunki dyplomat. z R.P.A., w sierpniu 1971 odbyła się wizyta w stoi. R.P.A. prezydenta Malawi, w marcu 1972—rewizyta prezydenta R.P.A. 19 III 1971 rząd R.P.A. zdeklarował gotowość „ustanowienia dobrych i ścisłych stosunków z wszystkimi niekomunistycz-nymi krajami, niezależnie od koloru ich mieszkańców". Spowodowało to dalszy wyłom w solidarnej do 1967 postawie państw Czarnej Afryki; po Malawi również Wybrzeże Kości Słoniowej i Rep. Środkowoafrykańska, podjęły rozmowy dyplomat. z R.P.A. W marcu 1972 przybył do Pretorii Sekr. Gen. ONZ—K. Waldheim i odbył rozmowy w sprawie Namibii. MTS 1960-71 6-krotnie rozpatrywał sprawy przeciwko R.P.A., zawsze, z wyjątkiem orzeczenia 1966, na niekorzyść R.P.A. Najważniejsze było osądzenie obecności R.P.A. w Namibii za absolutnie nielegalne i wezwanie w czerwcu 1971 wszystkich państw w świecie, aby nie czyniły nic w kierunku uznania obecnego stanu rzeczy. Premier R.P.A. złożył z kolei oświadczenie, że uwa- ża wyrok za akt polit., a zatem prawniczo nie obowiązujący. Zgr. Ustawodawcze najstarszego w RPA bantustanu—Transkei, 27 III 1974 zażądało przyznania mu pełnej niepodległości do 1980. R. Bezp. ONZ 11 Xn 1973 przyjęła jednogłośnie rezolucję potępiającą nielegalną okupację Namibii przez RPA i polecającą Sekr. Gen. ONZ zerwanie wszelkich rozmów z rządem RPA w sprawie Namibii. Stosunki dyplomat.: <1 IV 1974): Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Boliwia, Brazylia, Chile, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Japonia, Izrael, Kanada, Liban, Luksemburg, Malawi, Norwegia, NRF, Paragwaj, Portugalia, Rodezją, Szwajcaria, Szwecja, Urugwaj, USA, W. Brytania. E. ROSENTHAL Encyclopaedta of Southern Africa, London 1961; F. A. JAARSYELD The Afrikaners Interpretation of South-African History. Cape Town 1964, s. 199; Sanctions against South Africa, edit.: R. Segal, Baltimore 1964, s. 272; L. C. D. Joos Bistotre de l'A1rique du Sud, Paris 1965, s. 343; A. HEPPŁE South Africa. A Political and Economic History, New York 1966, s. 287; T. ŁĘTOCHA Republika Po-ludniowel Afryki — Kraj Apartheidu, Warszawa 1967, s. 304; D. BROWN Against the World. Attitudes of White South Afica, Garden City 1968, ». 253; N. Pn-UPS Racismo en Sudafrica. La Tragedia del Apartheid, Mexico, s. 164; The Oxford History of South Africa, vol. 1-3, Oriord 1969; The Europa Year Book 1972. A World Suryey, London 1972, vol. 2, s. 1357-1394; J. BARBER South Africa's Foreign Policy 1945-70, Oxford 1973, s. 325; J. HOAOLAND South Africa. Ci-vilizati Grupy Monrovia. Czł. ONZ od 201X1960 i org. wyspecjal. ONZ, z wyjątkiem IAEA, IFC i IMCO. Czł. stowarzyszony z EWG; czł. OCAM. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Albania, Belgia, Czad, Czechosłowacja, Francja, Gabon, Ghana, Grecja, Hiszpania, Holandia, Izrael, Japonia, Kongo, KRL-D, Liban, Liberia, Libia, Mali, NRD, NRF, Polska, Sudan, Szwajcaria, Tajwan, Tunezja, USA, Watykan, Węgry, W. Brytania, Zair, ZSRR. The Europa Year Book 1972. A WorU Swvey, vol. 2, s. 298-304, London 1972. RERUM NOYARUM -* Encykliki. • 3083 KĘS COMMUNIS [łac.; 'rzecz wspólna'], termin międzynar. pochodzący z prawa rzym., przeniesiony do współcz. prawa międzynar. na określenie terytoriów umiędzynarodowionych. Obrońcy środowiska człowieka nazywają je też r.c. Zob. też ochrona środowiska człowieka. Dictionnaire de la terminologie du droit int„ Paris 1960. ' KĘS INTER ALIOS ACTA ->- Umowy międzynarodowe a państwa trzecie. • 3084 RES IN TRANSITU [łac.; 'rzecz przewożona'], termin prawa międzynar. — rzecz transportowana tranzytem przez wiele państw; a także norma prawa międzynar., że do rzeczy przewożonej tranzytem stosuje się prawo, które obowiązuje w miejscu załadowania rzeczy do transportu, zgodnie z konwencjami: brukselską 1924, dot. konosamentu; berneńską 1924 o przewozie na kolejach żel. i warszawską 1929 o przewozie lotniczym. Mola encyklopedia prawa. Warszawa 1960. • 3085 RĆSISTANCE [franc.; 'opór'], termin międzynar. — antyhitler. ruch oporu w czasie II wojny światowej. RESKRYPT -» Breve. • 3086 RES NULIUS [łac.; 'rzecz niczyja'], termin międzynar. pochodzący z prawa rzym. — terytorium nie należące do żadnego państwa, zw. też Terra lub Territorium nullius. Państwa Ameryki Łac., aby zabezpieczyć terytoria nie odkryte kontynentu amer. przed okupacją mocarstw eur. na bazie „res nullius", ogłosiły 1810 zasadę ->• Uti Possi-dentis, stwierdzającą, że wszystkie terytoria na kontynencie amer. są własnością państw tego kontynentu. Dictionnaire de la terminologie du drolt int„ Paris 1960. • 3087 RETORSJA [tac. retorto 'odwet'], (ang. Retortion, franc. Retorsion, hiszp. Retorsion, roś. Rietorsii), termin międzynar. — środki odwetowe zastosowane przeciwko nieprzyjaznym krokom drugiego państwa, utrzymane w ramach dozwolonych przez prawo międzynar.; np. w odpowiedzi na odebranie debitu prasie danego państwa zastosowanie zasady wzajemności. • 3088 • REUMATYZM [gr. rheuma 'prąd', 'płynięcie'], (ang. Rheumatism, franc. Rhumatisme, hiszp. Reumatismo, roś. Riewmatizm), nazwa poi. goś- ciec, choroba, której zwalczanie jest przedmiotem stałej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Liga do Walki z Gośćcem, Int. League Against •Rheumatism, za}. 1927 w Paryżu p.n. Int. Committee on Rheumatism, pod ob. nazwą od 1949, z siedzibą w San Mateo (Kalifornia, USA); łączy stowarzyszenia krajowe, afiliowane przez Eur. Ligę do Walki z Reumatyzmem, Euro-pean League Against Rheumatism; z siedzibą w Brukseli, Panamer. Ligę, Panamerican League, z siedzibą w Waszyngtonie, i Ligę Pd.-Wsch. Azji i Pacyfiku, South East Asia and Pacific League, z siedzibą w Bombaju (India); posiada statut i doradczy ECOSOC, WHO, UNICEF. Czt. założyciel Rady ; Międzynar. Org. Nauk Medycznych; organizuje kongresy. ! Eur. Liga publ. Annales of Rheumatic DiseaseSp Rhumato' logie europeennes oraz Zeitschrift fur Rheumaforschung. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 3089 REUNION (ang. Reunion, franc. La Reunion, hiszp. Reunion (isla), roś. Rejunjon), wyspa na O. Indyjskim, o pow. 2511 km2, 445,5 tyś. mieszk. . (1970); kolonia franc. od 1642, pod nazwą Bour-bon do czasów rewolucji franc., okupowana przez Brytanię 1810-16; od 19 m 1946 posiada statut „departamentu zamorskiego Francji", „Departe-ment d'Outre-Mer". Komisja d/s Dekolonizacji ONZ domaga się pełnej autonomii dla ludności R. Annuaire Slatistigue de la Reunion. Paris 1970; Bulletin de 1'Academie de la Reunion, Saint Denis, Reunion 1973. • 3090 REUTER, nazwa najstarszej w świecie agencji prasowej, zał. 1850 w Akwizgranie przez niem. finansistę P. Reutera (1816-99), przeniesiona 1851 do Londynu; początkowo z pomocą gołębi pocztowych informująca o notowaniach na giełdach Europy Zach., następnie zbierająca i publikująca wiadomości gosp., polit. i sport, z całego świata za pośrednictwem ok. 75 placówek zagr. Serwis na dobę przekracza pół miliona słów. Jest towarzystwem akcyjnym bryt. koncernów prasowych. • 3091 REWINDYKACJA [łac. revindicare 'znowu odbierać'], (ang. Reyindication, franc. Revendication, hiszp. Reiyindicación, roś. Riewindikacyja), termin międzynar. — prawo odzyskania rzeczy zagrabionej, zazwyczaj w czasie działań wojennych, przedmiot konwencji międzynar. Po I wojnie świat, zasady r. sformułowane zostały w Traktacie Wersalskim. W czasie II wojny świat. Deklaracja NZ z 511943 zapowiedziała anulowanie wszelkich bezprawnych aktów wywłaszczania przez władze okupacyjne państw osi i r. po wojnie. 8 II 1947 w Neuchatel podp. zostało przez państwa członkowskie Międzynar. Związku Ochrony Własności Przemysłowej porozumienie o zachowaniu lub przywróceniu praw własności przem., dotkniętych przez II wojnę świat, wraz z Protokołem końcowym i Dodatkowym Protokołem końcowym. Polska uczestniczy w porozumieniu, które weszło w życie 3X111947. Zob. też reparacje, restytucje, odszkodowania. Dz.U. 1948, póz. 115 i 116. • 3092 REWIZJA KARTY NZ (ang. UN Charter Re- vision, franc. Reyision de la Charte de 1'ONU, Rewolucja nauk.-techn. 3095 hiszp. Revisión de la Carta de las NU, roś. Rie-wizija Ustawa OON), możliwość przewidziana w Rozdz. XVII Karty NZ decyzją Zgr. Og. NZ lub Konferencji Ogólnej wszystkich czł. ONZ po 1955. Poprawki wchodzą w życie, gdy zostaną zaaprobowane i ratyfikowane przez z/a wszystkich czł. ONZ, włączając w to wszystkich 5 stałych czł. Rady Bezp.: Chiny, Francję, USA, W. Brytanię i ZSRR. Ten ostatni warunek, oparty na za- sadzie jednomyślności wielkich mocarstw, atakowany był w czasie Konferencji NZ w San Francisco, 1945 przez państwa Ameryki Lać., jako wprowadzający nierówność praw członkowskich, oraz w debacie generalnej Zgr. Og. NZ 1946. W lipcu 1947 Argentyna przedłożyła wniosek o r. K.NZ, „celem zniesienia przywileju —>• veta w ONZ". W 1948 zostało ustanowione -> „Zgromadzenie Ogólne Małe" w duchu hasła amer. dyplomatów „Change without amendment to the Charter" (zmieniać bez poprawek do Karty)'; Argentyna ponownie zażądała zwołania Kon- ferencji Ogólnej. W 1949 Senat USA powołał specjalną podkomisję dla zbadania możliwości r. K.NZ. 27 IV 1950 dwaj przywódcy Partii Repu- blikańskiej USA H. Hoover i J. F. Dulles opublikowali projekt r.K.NZ, wykluczającej z ONZ państwa komunistyczne. W 1953 Argentyna, Egipt, Holandia, Kuba, N. Zelandia i Pakistan przekazały swoje projekty r.K.NZ. Zgr. Og. NZ postanowiło opracować wszystkie wnioski razem. 1911954 Sekretarz Stanu J. P. Dulles oświadczył, iż należy-przeprowadzić r.K.NZ celem zniesienia prawa veta ze strony ZSRR i debata nad tą propozycją odbyła się 17-21 XI 1955. Referent stanowiska amer. reprezentant Filipin, zażądał nie tylko zniesienia veta i miejsc stałych w R. Bezp. ale i „ograniczenia suwerenności narodowej", co było odbiciem idei przekształcenia ONZ „w ponadnarodową Federację państw" z ograniczoną na rzecz Federacji jurysdykcją wewnętrzną i suwerennością. Kraje socjalist. przeciwstawiały się zarówno zach. projektom r.K.NZ, jak też zach. próbom obejścia podstawowych postanowień Karty drogą narzucania fałszywych interpretacji Karty Rezolucjami Zgr. Og. NZ, uchwalanymi większością głosów, którą wówczas dysponowały w ONZ Stany Zjednoczone. Proamer. rzecznicy r.K.NZ, a szczególnie wyeliminowania mechanizmu veta w R. Bezp., jak kolumbijczyk M. Yepes, wypowiadali się wprost za nieliczeniem się z opinią prawników i użyciem metod „mniej konstytucyjnych za to z pewnością bardziej skutecznych". Wywołało to zaniepokojenie wśród sojuszników USA, spośród których pierwsza Francja, a następnie W. Brytania zajęły stanowisko negatywne do r.K.NZ. ZSRR pryncypialnie bronił zasady ->• jednomyślności mocarstw jako kamienia węgielnego ONZ. 21X11955 Rez. 992/X Zgr. Og. NZ przeciw głosom państw soejalist. powołało Komitet Przygotowujący Konferencję Ogólną celem przepro- wadzenia r.K.NZ." Komitet ten co roku przedkłada swe raporty Zgromadzeniu o pracy organów ONZ, ale od 1957 nie zaleca zwołania kon- ferencji; natomiast 1963 jednomyślnie zalecił powiększenie składu R. Bezp. z 11 do 15 i ECOSOC z 18 do 27, co wymagało uchwalenia 17X111963 przez Zgr. Og. ONZ poprawek do art. 23, 27 i 61, które weszły w życie 31 VIII 1965. A. GAKCIA ROBLES Et Mundo de ta Postguerra, vol. l, Mexico DF 1946, s. 145-147; US Congress Committee on Foreign Relations Revisión of the UN Charter, Washington DC 1950, s. 808; The Future of the UN: Issue o f Charter. Washington DC 1950, s. 808; The Future of the UN: Issue of Charter Revisión. w. The Annals, Noyember 1954, Phi-ladelphia (USA); E. PAŁYGA Wokót rewizji Karty NZ, w: Sprawy Międzynar. nr 10, 1954; M. YEPES La reformę de la Charte des Nations Unieś, w: Revue Generał de Droit Int. Public, 4/1954; S. BOMSOW Protiw proektow pieriesmotra Ustawa OON, w: Sowietskoje gosudarstwo i prawo, 6/1955; C. EAGLETON Preparation for Reyiew of the UN Charter, w: American Journat of Int. Law, 2/1966; M. UDINA Yerfahren żur Revisión der Sattung der Yereinten Nationen, w: ]ahr-buch fur Int. Recht, 6/1955; E. PAŁYGA Zagadnienie rewizji Karty NZ. w: Zeszyty Naukowe SGSZ, 1/1955; G. FISCHER France and the Proposed Revisión of the UN Charter, w: Indian Ouarterly, 8/1955; E. PAŁYGA Wokót rewizji Karty NZ, w: Sprawy Międzynarodowe, 10/1957; Węzłowe zagadnienia XXVIII sesji Zgr. Og. NZ, PISM, Warszawa 1974, s. 107-110. • 3093 REWIZJONIZM (ang. Revisionism, franc. Rćvi-sionnisme, hiszp. Revisionismo, roś. Riewizio-nizm), termin międzynar.—l) w międzynar. ru- chu robota, kierunki zmierzające do podważania zasad marksizmu-leninizmu; 2) w eur. nomenklaturze roszczenia terytorialne Rzeszy Niem., domagającej się po I wojnie świat, rewizji granic ustalonych Traktatem Wersalskim 1919 i decyzją Konferencji Ambasadorów 1921; po II wojnie świat. zaś roszczenia rządów chadeckich NRF, domagających się rewizji granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, ustalonej Układem Poczdamskim W. Mocarstw 1945. W szerszym znaczeniu termin u-żywany w ogóle na tendencję zmienienia status quo drogą rewizji zawartych układów pokojowych. W. E. STEPHENS Revisión of the Treaty of Yersailles. New York 1939; J. PAJEWSKI, W. GŁOWACKI Analogie rewizio-nizmu niemieckiego, Poznań 1947; A. YIGNOLI La Societe des Nations et ta Revisión des Traites, Paris 1952; J KOKOT Polityka zagr. ZSRR wobec rewizjonizmu zachodnio-niemieckiego, Opole 1968; T. T. TlMOprEJEW Leninskij kta-sowyj analiz i sowriemiennyj riewizionizm, w: Woprosy fifo-sofil. nr 1/1974, s. 30-46. • 3096 REWOLUCJA KULTURALNA (ang. Cultural Revolution, franc. R6volution culturelle, hiszp. Revolución cultural, roś. Kulturnaja riewolucyja), oficjalna nazwa skrótowa „wielkiej proletariackiej rewolucji kulturalnej", przeprowadzonej przez KPCh 1966-69; miała wpływ na politykę zagr. Chin, głosząc tezy o zagrożeniu świata hegemonią wielkich mocarstw, wysuwała hasła wrogie pokojowemu współistnieniu oraz wywierała negatywny wpływ na jedność międzynar. ruchu robotniczego. • 3095 REWOLUCJA NAUKOWO-TECHNICZNA (ang. Scientific and technological Revolution, franc. Rśyolution scientifique et technique, hiszp. Revolución cientifica y tecnica, roś. Nauczno-tiechniczeskaja riewolucyja), termin międzynar. sformułowany w 1939 przez ang. uczonego J. D. Bemala w tezie, „dla r.n.t. znamienne jest wyprzedzające tempo rozwoju nauki w porównaniu z rozwojem ekonomicznym"; przyjęty powszechnie po II wojnie świat. — uniwersalny wpływ nauk na rozwój gospodarczo-społ. ludzkości w związku z możliwościami, jakie otworzył nieustanny postęp ludzkich sił wytwórczych w drugiej 3096 „Rewolucja organizacyjna" 778 fazie rewolucji przem., która objęła wszystkie wysoko rozwinięte kraje świata, bez względu na ich ustrój społeczno-ekon. Teoretycy burz. wy- ciągnęli stąd wniosek, iż rezultatem r.n.-t. będą „społeczeństwa postindustrialne" upodobnione do siebie, czemu przeczą teorie marksist. odrzucające automatyzm w rozwiązywaniu problemów społ. współczesnego świata. Zob. też konwergencja. J. D. BEKNĄŁ The Social Fumtion of Ścierne, London 1939; TH. S. KUHN The Structure of Scientific Revolution, Chi-cago-London 1962; J. MACHOWSKI The Sctentific and Tech-nological Revolution as a Factor of Development of Int. Law, w: The Polish Yearbook f>f Int. Law 1970, s. 273-292; A. BODNAR, B. ZAHN Rewolucja naukowo-techn. a socjalizm. Warszawa 1971; W. OSIATYŃSKI Spoleczne i międzynar. aspekty rewolucji naukowo-techn., w: Wybrane problemy międzynar. Warszawa 1972, s. 517-544; E. RUDZIŃSKI Międzynar. aspekty rewolucji naukowo-techn., w: Sprawy Międzynar. nr 2, 1973; N. NIKOLSKI Rewolucja naukowo-techn.. Warszawa 1973; Bor'ba kommunistow protiw idieologii trockiz-ma, red.: A. Sobolew, Moskwa 1973, s. 222; Marksistsko-te-ninskaja tieorija nauczno-tiechniczeskoj riewolucyi, w: Wo-' prasy filosofil nr 2/1974, s. 3-14; tamże s. 18-74; J. FILIPIEC Kritika niekotorych buriuaznych interprietacyj nauctno-tiech-niczeskoj riewolucyi, Moskwa 1974. • 3096 „REWOLUCJA ORGANIZACYJNA" (ang. „Or-ganizations revolution", franc. „Revolution d'or-ganisation", hiszp. „Revolución de organización", roś. „Organiźacyonnaja riewolucyja"), międzynar. termin socjol.—gwałtowny wzrost w 2 pół. XX w. -> organizacji międzynar., międzyrząd. i po-zarząd. (ponad 12-krotny w porównaniu 1909/10 z 1969/70). K. KOCOT Organizacje Międzynar. Systematyczny zarys zagadnień prawa międzynar., ^Wrocław 1971, s. 9-13; Yearbook of Int. Organizations, 1975. • 3097 REWOLUCJA PAŹDZIERNIKOWA (ang. Oc-tober revolution, franc. Revolution de 1'Octobre, hiszp. Revoluci6n de Octubre, roś. Oktiabr'skaja riewolucyja), zw. rewolucją listopadów;. Wielka Socjalistyczna Rewolucja Październikowa, rewolucja socjalist. w Rosji rozpoczęta 7X11917 (24 X starego stylu) w Piotrogrodzie pod kierownictwem W. I. Lenina, powstaniem zbrojnym na sygnał dany z krążownika „Aurora"; odegrała historyczną rolę m.in. w zrewolucjonizowaniu stosunków międzynar. i prawa międzynar.; otworzyła drogę do wyzwolenia społecznego i nar. społeczeństw niewolonych przez kolonialne mocarstwa; Przemiany w świecie po Rewolucji Październikowej Pow. ziemi w % Ludność ziemi w % Rok 1919 Kraje socjalistyczne 16,0 7,8 Mocarstwa imperialistyczne i ich kolonie 44,4 48,1 System kapitalistyczny (łącznie) 84,0 92,2 Rok 1970 Kraje socjalistyczne 25,9 34,4 Mocarstwa imperialistyczne i ich kolonie 9,0 15,3 Kraje kolonialne, które stały się suwerennymi 58.2 45,9 Istniejące jeszcze kolonie i pół kolonie 3,7 1,0 międzynar. przedmiot kontrrewol. akcji, organizowanych przez mocarstwa imperialist.; przedmiot międzynar. badań nad hist. rolą r.p. w zainicjo- waniu powstania państw socjalist. w świecie i an-tyimperialist. procesu -r dekolonizacji świata. Istorija Wlelikoj Oktiabr'sko) socyalisticzeskoj riewolucyi. Moskwa 1962; Istorija Kommunisticzeskoj partii Sowtetskogo Sojuza, Moskwa 1962; Lenin i Oktiabr''skoje wooruzonnoje wosstanije w Pietrogradte. Matiertaly Wsiesojuznoj nauczmj siessii..., Moskwa 1964; Dziesięć lat (1917-1927). Udział Polaków w Rewolucji Październikowej w Leningradzie, Moskwa 1928; W. TĘGOBORSKI Polacy Związku Radzieckiego, Moskwa 1929; Dzieje wojny domowej w ZSRR, t. 2, Warszawa 1952; H. JABŁOŃSKI Rewolucja Październikowa a odbudowa Państwa Polskiego w 1918 r„ w: Z pola walki, 1958, nr l; W. NAJWS Z daaialnoSct polskich organizacji robotniczych w Rosji w 1917 r., w: Z pola walki, nr l, 1958; A. ZATORSKI Dzieje pułku Bietgorodzkiego, Warszawa 1960; J. REED Dziesięć dni. które wstrzasnely Światem, wyd. 4, Warszawa 1972. • 3098 „REWOLUCJA ROSNĄCYCH NADZIEI" (ang. „Revolution of rising expectations", franc. „Revolution des espśrances en croissance", hiszp. „Revolución de las esperanzas crecientes", roś. „Riewolucyja rastuszczich nadieżd"), termin przyjęty w prasie anglosaskiej na określenie nastrojów w krajach Trzeciego Świata w dekadzie 1955-65, kiedy to dążenie do szybkiej poprawy warunków ekonomiczno-socjalnych kolidowało z postkolo-nialną czy neokolonialną rzeczywistością i wywoływało rosnące napięcia i frustracje. • 3099 REYKJAYtK (ang. Reykjayik, franc. Reykjayik, hiszp. Reykiavik, roś. Rejkjawik), stolica Rep. Islandii, siedziba oddziału Rady Nordyckiej oraz 2 regionalnych org. skand, pozarząd., zarej. w ONZ. Miejsce spotkania na szczycie prezydenta Francji G. Pompidou i USA R. Nixona, 30-31 V 1973. REZERWACJA -> Zastrzeżenia do traktatów. • 3100 REZOLUCJĄ [łac. resolutio 'rozwiązanie'], (ang. Resolution, tranc. Rćsolution, hiszp. Resolución, roś. Riezolucyja), termin międzynar. — uchwała podejmowana przez instytucje międzyrząd. większością głosów, w odróżnieniu od jednomyślnie przyjmowanych -> deklaracji. Prawna moc r. jest przedmiotem różnych interpretacji, szczególnie ->• Rezolucji ONZ. • 3101 REZOLUCJE ONZ (ang. UN resolutions, franc. Rćsolutions de 1'ONU, hiszp. Resoluciones de la ONU, roś. Rieżolucyi OON), termin między- nar.—uchwały Zgr. Og. NZ, R. Bezp. ONZ, ECOSOC oraz organów org. wyspecjal. Rezolucje obok —>• Deklaracji ONZ uchwalonych przez Zgr. Og. NZ; niektóre posiadają moc obowiązujących decyzji, inne zaleceń; mają poważne znaczenie dla rozwoju prawa międzynar., często mają znaczenie precedensowe w stosunkach międzynar.; przedmiot nauk. analiz. K. SKUBISZEWSKI Uchwały prawotwórcze organizacji międzynar., Poznań 1965; J. CASTAŃEDA Valor Iwridico de las Resoluciones de las NU, Merico DF 1967, s. 203. RHEINBUND 1658 -> Alliance du Rhin 1658. • 3102 RHEINBUND 1806-13, Związek Reński, utworzony 12 VI 1806 z inicjatywy Talleyranda przez 16 książąt niem., wśród nich i Bawarii; zgodnie z art. 12 Rheinbu'nd był pod protektoratem Napoleona. 8X1813 wystąpiła pierwsza Bawaria 779 Robotniczy ruch międzynar. 3108 traktatem w Ried z Austrią, a następnie w listopadzie 1813 pozostałe księstwa. F. W. GHILLANY Diplomatisches Handbuch 1648-1867, t. 2, NSrdlingen 1855-68. • 3103 RHÓNE-POULENC, jedna z czołowych eur. kompanii przemysłu chem. Francji o zasięgu świat., związana z —•• Montecatini Edison, —> Du Pont de Nemours et Co. W 1969 zajmowała w Europie Zach. 20 miejsce pod względem wartości produkcji i zatrudniała 119 tyś. osób, a wartość sprzedanych produktów przekroczyła 1,9 mld dolarów. The Economist 12 VI 1971. MAD —>- Komputery. RIAS USIA. • 3104 RIJEKA (ang. Rijika, franc. Rijeka (Fiume), hiszp. Rijeka, roś. Rijeka, wł. Fiume), m. portowe Jugosławii, nad zatoką Kvarner pn.-zach. A- driatyku, przedmiot sporów międzynar. w XIX w. między Węgrami, które uważały R. za „Separatum Corpus Sacrae Regni Hungariae Coronae" a Chorwacją i Austrią; 1918 integrowane przez Chorwację; 121X1919 anektowane przez Włochy drogą zamachu stanu zorganizowanego przez G. d'Annunzio; traktatem włosko-jugosł., podp. 12 XI 1920 w Rapallo uznane za „wolne Państwo Fiume"; wobec niemożności zrealizowania traktatu podzielone między Włochy (większa część obszaru z/portem R.) oraz Jugosławię nowym układem podp. 2711924 w Rzymie i układami dodat- kowymi podp. 20 VII 1925 w Nettuno. Po II wojnie świat, paryski traktat pokojowy 1947 przyznał Jugosławii port R. W R. bierze początek naftociąg jugosł.-węg.-czechosł. „Adria". S. M. TCHIRITCH La guestton de Fiume, Paris 1924; H. BA-TOWSKI Fiume (Rileka), w: Encyklopedia nauk politycznych, t. 2. Warszawa 1937, s. 194-196. • 3105 MO DE ORO (ang., franc. Rio de Oro, hiszp. Rio de Oro, roś. Rio de Oro — Jużnaja tierri-torija), kolonia hiszp. w Afryce (Terytorium Po- łudniowe), 1411958 połączone z inną kolonią hiszp. As-Sakija al-Hamra (Terytorium Północne), w „zamorską prowincję" Hiszpanii pn. ~> Sahara Hiszpańska. • 3106 RIUKIU (ang. Ryukyu Islands, franc. Ryu-Kyu, hiszp. Riu-Kiu, roś. Riukiu, jap. Nansei-shotó), archipelag 73 wysp między Japonią a Tajwanem, o pow. 2196 km2, z 945,5 tyś. mieszk. (1970), podzielony na 5 grup wysp, z których największa i najbardziej zaludniona (ok. 80% ogółu ludności) Okinawa (pozostałe: Sakishima, Amami, To-kara i Ósumi). Przedmiot sporów międzynar. Chin z Japonią, kiedy 1874 Japonia okupowała R. dotąd niezależne, oraz między Japonią i USA, które w sierpniu 1945 okupowały R. i Traktatem Pokoju z Japonią, 1951, który wszedł w życie 28 IV 1952, uzyskały zrzeczenie się Japonii na rzecz USA z praw do R., z zachowaniem prawa miejscowej ludności jap. do „suwerennego za- mieszkiwania" z tym, że kilka wysp z grupy Amami zostało 1953 zwrócone Japonii. USA u-czynity z Okinawy przede wszystkim gł. swoją bazę wojenną w tym regionie i w związku z tym administracja R. oraz dołączonych do nich wysp Daito była w rękach Dep. Obrony USA, nato- miast lokalne samorządy, wyszłe z wyborów, w rękach ludności miejscowej, która od 1967 rozpoczęła demonstracje na rzecz większej autonomii i przywrócenia prawodawstwa japońskiego. W maju 1972 archipelag R. został przez USA przekazany. Japonii. The Europa Year Book 1972, A Worid Swvey, London 1972, s. 1297-1300. MVOLI -»• Rue de Rivoli. • 3107 ROBOCZA SIŁA ŚWIATA (ang. Worid Labour Forces, franc. Main d'oeuvre dans le monde, hiszp. Mano de obra del mundo, roś. Raboczaja siła mira), termin międzynar. — ogół zatrudnionych ludzi, przedmiot statystyk międzynar. ILO; wg ogłoszonej 1967 statystyki za rok 1960 Afryka reprezentowała potencjał sił roboczych rzędu 112 min ludzi, Ameryka Lać.—71 min, Ameryka Pn. — 77 min, Azja — 728 min, Europa 191 min, Oceania — 6 min, świat ogółem — l ,296 min, w tym w Afryce—78% pracujących było zajętych w rolnictwie, w Azji — 69%, w Ameryce Lać. — 46%, w ZSRR—42%, w Europie (bez ZSRR)— 26%, w Oceanii i Ameryce Pn.— 20%. Kraje rozwinięte, reprezentujące Ya ludności świata, miały 62% świat, r.s.ś. w 1960. Wg badań przeprowadzonych 1971 przez podkomitet nauki Kongresu USA koszt siły roboczej w krajach wysoko rozwiniętych jest b. zróżnicowany. W stosunku do kosztów amer. siły roboczej wszędzie koszt jest niższy. W Kanadzie 1970 wynosił 83%, w NRF 54<'/o, we Francji 39%, w W. Brytanii 37%, a w Japonii jedynie 26% kosztów w USA. ROBOTNICZE ŚWIĘTO -> Pierwszy Maja. • 3108 ROBOTNICZY RUCH MIĘDZYNARODOWY (ang. International Workcrs' Moyement, franc. Mouvement international des ouvriers, hiszp. Mo-vimiento obrero internacional, roś. Mieżdunarod- noje raboczeje dwiżenije), termin międzynar. — najpotężniejszy w historii świata klasowy ruch spot., powstały żywiołowo w l pół. XIX w.; or- ganizowany przez komunistów i socjalistów pod hasłem Manifestu Komunistycznego 1848: „Proletariusze wszystkich krajów łączcie się!". Histo- rię nowoczesnych organizacji międzynar. otwiera •> Międzynar. Stowarzyszenie Robotników 1864. M.r.r. wywarł decydujący wpływ na rozwój nowych pojęć prawno-społ. i na rozwój nowo- czesnego prawa międzynar. potępiającego wojnę, kolonializm, rasizm i wszelkie formy dyskryminacji, uznającego prawa wszystkich narodów do swych bogactw naturalnych i ich nacjonalizacji etc., co znalazło swe odbicie w Karcie NZ oraz w wielu rezolucjach ONZ i jej. org. wy-specjaliz. K. MARKS, F. ENGELS Dzielą wybrane, t. 1-2, Warszawa 1949; W. I. LENIN Dzielą, t. 1-37, Warszawa 1950-1961; W. FOSTER History o f Three Int. The Sodalist Worid and Communist Moyement from 1848 to the Present, New York 1955; A. KRIEGEL Les int. ouvriers 1864-1943, Paris 1964; 'ł*. TOGLIATTI Problemy międzynar. ruchu robotniczego, Warszawa 1964; s. 529; Polska klasa robotnicza. Warszawa 1972, s. 550; Narodziny socjalistycznej klasy robotniczej, red.: J. Szczepański, Warszawa 1974. 3109 Roboty publiczne 780 • 3109 ROBOTY PUBLICZNE (ang. Public Projects, franc. Travaux publics, hiszp. Obras publicas, roś. Publicznyje raboty), termin międzynar. — przedsięwzięcia bud., komunalne czy państw, służące ogółowi; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Federacja Bur. Przedsiębiorstw Budowlanych i Robót Publicznych, Int. Federation of European Con-tractors of Building and Public Works — Federation int. des entrepreneurs europeens du batiment et des travaux publics, MBir, żal. 1905 z siedzibą w Paryżu. Posiada status doradczy (R) ECOSOC. Publ. kwartalnik L'Entreprise europśenne oraz News Sheet. Yearbook of Int. Organimtions, 1973. • 3110 ROCZNIKI MIĘDZYNARODOWE (ang. Inter-national Yearbooks, franc. Annuaires intematio-naux, hiszp. Anuarios intemacionales, roś. Mież-dunarodnyje jeżegodniki), termin międzynar. — publikacje rejestrujące periodycznie świat, problemy międzynar. lub określone grupy problemów, względnie działalność świat, lub regionalnych organizacji międzynar. Sekretariat LN wydawał 1927/28-1938 co roku The League o f Na-tions from Year to Year. Sekretariat ONZ wydaje od 1947 Yearbook o f the United Nations; poza tym ukazują się roczniki statystyczne ONZ: Statistical Yearbook i Demographic Yearbook w wersji ang. i franci., oraz tylko w ang. Yearbook of Int. Trade Statistics, Yearbook of National Accounts Statistics i Worid Energy Statistics. Komisja Praw Człowieka ONZ ogłasza od 1946 Yearbook on Human Rights. UN Official Records. A Reference Catalague, New York 1964. • 3111 RODEZJA (ang. Rhodesia, franc. Rhodesie, hiszp. Rhodesia, roś. Rodiezija), kraj plemion •>• Zimbabwe w pd. części Afryki; graniczy z Mozambikiem, Rep. Pd. Afryki, Botswaną i Zambią, okupowany przez mniejszość pochodzenia anglosaskiego, formalnie kolonia W. Brytanii; przedmiot konfliktu między ludnością- kraju a kolonistami brył; przedmiot sporów międzynar. na forum ONZ. Pow. 390,6 tyś. km2; 5500 tyś. mieszk. (szacunek z czerwca 1971; w tym 5220 tyś. Afrykańczyków, 249 tyś. Europejczyków, 26 tyś. innych). Stolica: Salisbury—439 tyś. mieszk. (1971). Waluta: dolar rod. = 100 centów.- Język urzędowy angielski. Kraj jest na zasadzie rasistowskich ustaw podzielony na „eur. rejon" (European Area), „afryk. rejon" (African Area) oraz „Krajowy rejon" (National Area). Stosunki międzynar.: od 1890 posiadłość bryt., Podział ziemi przeprowadzony w 1971 (w tyś. akrów) Afrykański rejon Europejski rejon lasy 439 lasy l 823 parki i zwierzyńce 631 parki i zwierzyńce 4431 ziemie powierzone ziemie uprawne 38671 plemionom 39910 inne ziemie 3969 inne ziemie 23 Ogółem 44949 ógólem 44948 Źródło. The Europa Yearbook 1972. A Worid Survef London 1972, s. 1270. do 1923 p.n. R.Pd. (South Rhodesia); 1953-63 w ramach -> Federacji Rodezji i Niasy, po jej rozpadnięciu się na dwa państwa niepodległe (Malawi i Zambię). R.Pd. zachowała statut kolonu pod nazwą „RhStesia" od 111964, nawiązującą do XIX-wiecznego budowniczego kolonialnego imperium bryt. w Afryce, J. C. Rhodesa. 11X11965 mniejszość bryt. administrująca R.Pd. ogłosiła R. państwem niepodległym, czego nie u-znała ludność, a R. Bezp. ONZ 12X11965 potępiła tę jednostronną deklarację i zwróciła się do członków ONZ z apelem o „nieuznawanie mniejszościowego bezprawnego reżymu w R.", a 20X11965 zażądała zerwania wszystkich stosunków gosp. z R.; 18 IV 1966 i 16X111966 Rada Bezpieczeństwa wprowadziła jako obowiązkowe dla wszystkich czł. ONZ sankcje selektywne przeciw pewnym produktom R. Biali osadnicy za- stosowali terror w stosunku do ludności kraju. K.P.Cz. ONZ 7 m 1968 potępiła jednomyślnie „zabójstwo trzech więźniów politycznych, walczą- cych o wyzwolenie R. spod reżimu rasistowskiego", dokonane poprzedniego dnia, mimo apelów z całego świata, m.in. królowej W. Brytanii. R. Bezp. ONZ Rez. 253/68 29 V 1968 postanowiła jednomyślnie zastosować ogólne sankcje gosp., zgodnie z rozdz. VII Karty NZ oraz powołać Komitet Informujący o stosowaniu sankcji w stosunku do R. Sankcje te okazały się nieskuteczne na skutek sąsiedzkiej pomocy rasistowskiego rządu Rep. Pd. Afryki i portug. administracji kolonialnej Mozambiku, a przez te kraje pomocy także ośrodków rasistowskich i konserwatywnych w Europie Zach. i Ameryce Pn. W 1970 rząd białych osadników wzorem Rep. Pd. Afryki wystąpił z bryt. Wspólnoty Narodów i proklamował 2 III 1970 „Wolną Republikę Rodezji", „Free Republic of Rhodesia". W R. Bezp. ONZ kraje afroazjat. 18 III 1970 przedłożyły projekt rezolucji potępiający W. Brytanię, że nie wykorzystała swych uprawnień do położenia kresu kolonialnemu reżimowi w R. Przeciwko rezolucji użyły veta W. Brytania i USA (te po raz pierwszy w historii ONZ), co było jednoznaczne z poparciem dla reżimu białych osadników. W październiku 1971 powstała organizacja ruchu oporu FROLIZI, Front for the Liberation of Zimbabwe. W. Brytania 24X11971 zawarła formalne porozumienie, Agreement between Rhodesia ahd Great Britain, zmierzające do utrzymania rasistowskiego podziału kraju na rejony „europejskie" i „afrykańskie", systemem parlamentarnym odrębnym dla każdego rejonu, ale opartym o cenzus dochodu i wykształcenia. Z kolei parlament R. uchwalił ustawy rasistowskie, ograniczające swobodę poruszania się po kraju osobom o czarnym kolorze skóry, obowiązek posiadania dowodu zarejestrowania (African Registration and Identification Card) oraz wprowadzające zakazane dla czarnych dzielnice mieszkaniowe. Zgr. Og. NZ 22X11972 uchwaliło 103 głosami przeciw 3 rezolucję, domagającą się od W. Brytanii natychmiastowego przekazania władzy i przyznania pełnej niepodległości narodowi Zimbabwe na zasadzie demokr. prawa większości i wezwało R. Bezp. NZ, aby zaostrzyła sankcje ekon. wobec reżimu lana Smitha. Przeciwko rezolucji głosowały trzy państwa: W. Brytania, Rep. Pd. Afryki 781 Rok Międzynar. Książki 3118 i Portugalia. Siedem państw NATO, w tym Stany Zjedn., wstrzymało się od udziału w głosowaniu. R. Bezp. ONZ w kwietniu 1973 uchwaliła zaostrzenie sankcji w stosunku do Rodezji, stosowanych zgodnie z decyzją Rady od 1966 przez większość czł. ONZ, bojkotowanych natomiast przez Rep. Pd. Afryki i Portugalię oraz de facto nie stosowanych przez państwa NATO. W Rodezji w listopadzie 1963 ogłoszony został stan wyjątkowy, nie odwołany do jesieni 1974. L. H. GANN A Rislory of Southern Rhodesia, London 1965, s. 354; C. PALLEY The Constitutional History and Law of Southern Rhodesia 1888-1965, New York 1966; D. LARDNER-BURKE The Story o f Crisis, London, 1966; Zbiór Dokumentów 1971, nr 11, póz. 181; J. PARKER Rhodesia: Linie White Island, London 1972; R. GOOD The International Politics of the Rhodesian Rebellion, Princeton 1973. RODEZJA PÓŁNOCNA -»• Zambia. • 3112 RODŁO (ang. Polish Symbol, franc. Symbole po-lonais, hiszp. Simbolo polaco, roś. Simwoł Polaków), stylizowany bieg Wisły z zaznaczonym Krakowem—symbol nar. Polaków na ziemiach poi. pozostałych po I wojnie świat, pod zaborem pruskim oraz emigracji poi. w Rzeszy, wpro- wadzony przez zał. 1922 Związek Polaków w Niemczech, w zastępstwie zakazanego w Rzeszy białego orla. R. na biało-czerwonym tle było odznaką czł. Związku oraz widniało na sztandarach organizacji poi. w Niemczech; wyrażało .dążenie pozostałej pod zaborem prus. poi. ludności autochtonicznej Nadodrza i Prus Wsch. do łączności z Polską. Tekst wyjaśniający znaczenie R. głosił: „Jesteśmy Polakami, należymy do narodu polskiego, którego kultury kolebka jest Kraków, wierną rzeką Wista. Te dwie siły to Rodło, które nie jest ani herbem, ani godłem, ale symbolem naszego pochodzenia i łączności naszej z całym narodem polskim i jego duszą". 5 sierpnia 1934 w czasie II Zjazdu Polaków z Zagranicy, odbyły się w Warszawie zaślubiny R. z Wisłą, poprzez zanurzenie sztandarów ZPwN w Wiśle przy Wybrzeżu Kościuszkowskim. W 1972, w 50-lecie ZPwN, poczta poi. wydala znaczek i karty -pocztowe z R. H. LEHR., E. OSMANCZYK Polacy spod znaku Rodła, Warszawa 1972. RODOS -> Dodekanez, -»- „Formuła Rodos". • 3113 RODZINA (ang. Famiły, franc. Familie, hiszp. Familia, roś. Siemja), podstawowa grupa społ., złożona z -> małżeństwa oraz ->• dzieci (również adoptowanych), których prawa są przedmiotem konwencji międzynar. W Deklaracji ONZ o upowszechnieniu wśród młodzieży ideałów pokoju, wzajemnego szacunku i wzajemnego zrozumienia między narodami Zgr. Og. NZ podkreśliło „doniosłą rolę rodziny" w wychowaniu młodzieży (- >• Deklaracja ONZ w sprawie młodzieży. Deklaracja Praw Dziecka). A. KŁOSKOWSKA Rodzina w Polsce Ludowej, w: Przemiany społeczne w Polsce Ludowej, Warszawa 1965; Social Structme and The .Famity, edit.: E. Shanas, Engelwood Clilfs N.J. 1965. „RODZINA NARODÓW" narodowa. Wspólnota między- RODZINY ROZDZIELONE — Łączenie rodzin. • 3114 ROK DEMOGRAFICZNY ONZ, 1950 (ang. UN Demographic Year 1950, franc. Annee demogra-phique de 1'ONU 1950, hiszp. Ano demograf ioo de la ONU 1950, roś. Demograf iczeski j god OON 1950), nazwa roku 1950, kiedy po raz pierwszy, z inicjatywy ONZ, odbyły się w większości krajów członkowskich powszechne spisy ludności w ujednoliconej formie, zaleconej przez Komisję Ludnościową ONZ. • 3115 ROK MIĘDZYNARODOWEJ WSPÓŁPRACY, 1965 (ang. International Cooperation Year 1965, franc. Annee de la cooperation intemationale 1965, hiszp. Ano de la Cooperación Internacional 1965, roś. God mieżdunarodnogo sotrudniczes-twa 1965), w 1961 premier Indii J. Nehru, wystąpił przed Zgr. Og, NZ z ideą zorganizowania R.M.W., uzasadniając ją m.in. tym, że: „mało się wie i mało sit mówi o istniejącej współpracy międzynarodowej, natomiast o każdym konflikcie mówi się wiele i tak w Świecie panuje przekonanie, że przeważają konflikty i żyjemy na wulkanie. Jest prawdą, że żyjemy w świecie konfliktów, ale bez wątpienia równocześnie wzrasta stale współpraca narodów i ludzi". Zgr. Og. NZ, Rez. 1907/XVIII, jednomyślnie postanowiło ogłosić rok 1965 R.M.W. w celu u-powszechnienia znajomości rozmiarów i znaczenia codziennej współpracy we wspólnym interesie ludzkości. Zgromadzenie 7X111966 z uznaniem przyjęło sprawozdanie (A. 6227) o przebiegu R.M.W. Melas en ta Cooperación Internactonal, UN New York 1965, I. 164; UN Monthly Chronicie, 1/1967. • 3116 ROK MIĘDZYNARODOWY GEOFIZYCZNY, 1957-59 (ang. International Geophysical Year, 1957-59, franc. Annee internationale de geophy-sique, 1957-59, hiszp. Ano Geofisico Internacio- nal, 1957-59, roś. Mieżdunarodnyj gieofiziczeskij god, 1957-59), uchwalony 1955 przez Zgr. Og. NZ z inicjatywy Międzynar. Unii Akad. Nauko- wych; ze względów nauk.-techn. objął okres dłuższy niż rok: l VII 1957-30 VI 1959. Po raz pierwszy nauk. badania międzynar. objęły cały glob, powierzchnię i wnętrze Ziemi i oceanów oraz przestrzenie okołoziemskie. Poprzednie badania międzynar. były ograniczone do biegunów. Pierw- szy M.R.G. był zorganizowany 1882/83 w celu zbadania bieguna pn.; drugi 1932/33 dla bieguna pd. W M.R.G. 1957-59 wzięło udział ok. 5000 uczonych z 48 krajów, m.in. z Polski. UN Review, 259/1957. • 3117 ROK MIĘDZYNARODOWY KOBIET, 1975 (ang. Women's International Year, 1975, franc. Annee internationale des Femmes, 1975, hiszp. Ano internacional de la Mujer, 1975, roś. Mieżdu- narodnyj god żenszczin, 1975), proklamowany rezolucją Kom. Społecznego Zgr. Og. NZ, 11 XI 1972 z zadaniem wzmożenia walki o powszechne w świecie zrównanie praw kobiet i mężczyzn. Kromka, 1972. • 3118 ROK MIĘDZYNARODOWY KSIĄŻKI, 1972 (ang. International Book Year, 1972, franc. Annee internationale du livre, 1972, hiszp. Ano Inter- Rok Międzynar. Oświaty 782 nacional del Libro, 1972, roś. Mieżdunarodnyj god knigi, 1972), decyzją XVI Sesji Konferencji Generalnej UNESCO, na wniosek ZSRR, rok 1972 został ogłoszony M.R.K. w celu propagowania czytelnictwa i rozwoju bibliotek, szczególnie w Azji, Afryce i Ameryce Lać., gdzie, mimo że regiony te zamieszkałe są przez 8Wo ludności świata, rozchodzi się zaledwie 25% książek, publikowanych w świecie. M.R.K. poprzedzony został przez cztery konferencje regionalne UNESCO poświęcone propagandzie czytelnictwa: azjat. w Tokio w maju 1966, afryk. w Akrze w lutym 1968, latynoska w Bogocie we wrześniu 1969 i arab. w Kairze w grudniu 1971. Raport z M.R.K. został przedstawiony na XVII Sesji Konferencji Generalnej UNESCO 1973. Wg danych UNESCO produkcja książek jest wysoce nierównomierna w świecie: Afryka na 10% potencjalnych czytelników wydaje mniej niż 2% ogółu książek, Ameryka Lać. na 5% ok. 2°/i), Azja na 56% tylko 20%, natomiast pozostałe regiony na 30% ludności 76% książek, z czego 75% Europa, USA i ZSRR. Chromam de 1'UNESCO, 1970, 1973. • 3119 ROK MIĘDZYNARODOWY OŚWIATY, 1970 (ang. Intemational Year of Education, 1970, franc. Annee internationale de 1'education, 1970, hiszp. Ano Intemacional de la Educación, 1970, roś. Mieżdunarodnyj god proswieszczenija, 1970), Zgr. Og. NZ 13X111967 postanowiło obchodzić rok 1970 jako M.R.O., w celu „zmobilizowania sił oraz zainspirowania inicjatyw w dziedzinie oświaty i kształcenia zawodowego w całym świecie". Organizatorem M.R.O. było UNESCO. IW MontUy Chronicie, 1/1968; Chromgue de 1'UNESCO, moimi. • 3120 ROK MIĘDZYNARODOWY PRAW CZŁOWIEKA, 1968 (ang. Intemational Year of Human Rights, 1968, franc. Annee internationale des droits de 1'homme, 1968, hiszp. Ano Intemacio-nal de los Derechos del Hombre, 1968, roś. Mieżdunarodnyj god praw czełowieka, 1968), dla ucz- czenia XX rocznicy ogłoszenia, 10X111948 -> Deklaracji Powszechnej Praw Człowieka, Zgr. Og. NZ, 12X111963, Rez. 1961/XVIII wyznaczyło rok 1968 M.R.P.Cz., a 20X111965, Rez. 2081/XX powołało Komisję 17-u, z zadaniem przygotowania Międzynar. Konferencji -> praw Człowieka, mającej „ocenić skuteczność metod ONZ w walce przede wszystkim z dyskryminacją i polityką ->-apartheidu, oraz opracować program środków dodatkowych, które winny być zastosowane po 1968". Konferencja odbyła się w stoi. Iranu, 24IV-13V1968 i jednogłośnie uchwaliła Proklamację Teherańską, która potępiła kolonializm, dyskryminację rasową i rei., agresję, a politykę apartheidu uznała za zbrodnię przeciw ludzkości. Poza tym uchwalonych zostało 29 rezolucji, m.in., z inicjatywy Czechosłowacji, Polski i Ukr. SRR, wezwanie do państw o wydanie zakazu działalności stowarzyszeń neofaszystowskich, neonazistowskich i rasistowskich. Zbiór Dokumentów 1965, nr 12, póz. 216, tW Monthly Chronicie nr 7/1966; Human Rights Yearbook, 1968. • 3121 1 ROK MIĘDZYNARODOWY SPOKOJNEGO SŁOŃCA, 1964/65 (ang. Intemational Year of the Ouiet Suń, IOSY, 1964-65, franc. Annee internationale du soleił paisible, 1964-65, hiszp. Ano Intemacional del Soi Apadble, 1964-65, roś. Mieżdunarodnyj god spokojnego Sołnca 1964-65), zorganizowany pod patronatem ONZ przez Międzynar. Unię Akad. Naukowych, w okresie 11 1964-31 XII 1965, która już w 1962 powołała Specjalny Kom., IOSY Committee, z siedzibą w Londynie, złożony z 30 uczonych i 66 przedstawicieli krajów, na których terytorium odbywały się w M.R.S.S. obserwacje i pomiary geofiz. związane z radioaktywnością słońca. W M.R.S.S. brały też udział sztuczne satelity Ziemi USA i ZSRR, przeznaczone do badań promieniowań nadfioletowych i rentgenowskich słońca. UN Monthly Chronicie. 1965, 1966. • 3122 ROK MIĘDZYNARODOWY TURYSTYKI, 196'» (ang. Intemational Tourist Year, 1967, franc. Annee internationale du tourisme, 1967, hiszp. Ano Intemacional del Turismo, 1967, roś. Mież- dunarodnyj god turizma, 1967), Zgr. Og. NZ, 4X11966, zaaprobowało inicjatywę Międzynar. Unii Oficjalnych Organizacji Turystycznych i wy- znaczyło rok 1967 na M.R.T., z zadaniem propagowania turystyki jako formy współpracy mię-dzynar., pozwalającej na szersze poznawanie bo- gactw różnych cywilizacji. Szereg państw w związku z M.R.T. wprowadziło 1967 zniżone opłaty wizowe. Propaganda M.R.T. nie wpłynęła jednak na poważniejszy wzrost turystyki, przeciwnie, tempo wzrostu było mniejsze niż w latach poprzednich. UN Monthly Chronicie, 12/1966. • 3123 ROK MIĘDZYNARODOWY WALKI Z GŁODEM, 1964 (ang. International Year of the Cam-paign against Hunger, 1964, franc. Annee internationale de la lutte contre la faim, 1964, hiszp. Ano Intemacional de la Lucha contra el Hambre, 1964, roś. Mieżdunarodnyj god bor'by s goło-dom, 1964), zorganizowany został przez Organizację Wyżywienia i Rolnictwa, PAO, w ramach akcji upowszechniania w opinii świat, tragicznej prawdy o niedożywieniu i -> głodzie setek milionów ludzi w świecie. • • 3124 ROK MIĘDZYNARODOWY WALKI Z RASIZMEM I DYSKRYMINACJĄ, 1971 (ang. International Year against Racism and Discrimination, 1971, franc. Annee internationale de la lutte contre la racisme et la discrimination, 1971, hiszp. Ano Intemacional de la Lucha contra el Ra-cismo y la Discriminación, 1971, roś. Mieżdunarodnyj god bor'by s rasizmom i diskrimipacyjej, 1971), Międzynar. Konferencja Praw Człowieka w Teheranie, 13 VI 968, na wniosek ZSRR, postanowiła zorganizować M.R.W. z R. i D., na który wyznaczony został rok 1971. Organizatorem była ONZ. Zob. też dyskryminacja, rasizm. • 3125 ROK ŚWIATOWY UCHODŹCÓW. 1959 (ang. Worid Refugees Year, 1959, franc. Annee mon-diale des refugies, 1959, hiszp. Ano Mundial de Rolnictwo 3130 )8 Refugiados, 1959, roś. Wsiemimyj god bie-encew, 1959), Zgr. Og. NZ, 5Xni958, postano-rito ogłosić rok 1959 S.R.U., w celu zwrócenia wagi opinii publ. świata na problem —>• uchodź-6w i spowodowania, większych dotacji rządów, istytucji, stowarzyszeń, osób prywatnych na o-fekę nad uchodźcami.. W S.R.U. brało udział 7 państw, a wpłaty na fundusz pomocy dla u-hodżców wyniosły blisko 80 min dolarów. W Review, 11/1959 i 12/1960. l 3126 IOK ŚWIATOWY ZAGADNIEŃ POPULACYł- maccar- thyzm. J. P. DULLES War or Peace. New York 1950. ROLLS-ROYCE LTD, słynny bryt. końcem luksusowych samochodów oraz silników lotn., zał. przez Ch. St. Rollsa (1877-1910), znanego pilo- ta-pioniera, który pierwszy przeleciał nad kanałem La Manche i z powrotem. Firma powstała wskutek fuzji fabryki silników lotniczych C. S. Rolls and Co„ London z fabryką samochodów Royce Ltd., Manchester. W czasie n wojny świat, przestawiony prawie wyłącznie na fabrykację silników dla lotnictwa wojsk.; po n wojnie świat, produkcja samochodów stanowiła już tylko 10°/o całej produkcji. W 1968 zawarta została umowa z firmą amer. Lockheed na 540 silników w cenie 840 tyś. dół. sztuka, w terminie do listopada 1971. Cena okazała się źle skalkulowana wobec nieprzewidzianie wysokich kosztów budowy prototypu (zamiast 160 min—400 mm dół.). Po dostarczeniu 11 silników firma R.-R. ogłosiła 4 n 1971 upadłość. Rząd W. Brytanii natychmiast upaństwowił w 90r/o firmę i ogłosił, że uznaje wszystkie umowy zawarte poprzednio za ważne, z wyjątkiem umowy z amer. koncernem lotniczym. Równocześnie rząd zmienił statut R.-R. na spółkę akcyjną, zapowiadając odsprzedaż akcji przedsiębiorstwom prywatnym. Kromka. Dokumentacja Prasowa. 1971, s. 210B. • 3130 ROLNICTWO (ang. Agriculture, franc. Agricul-ture, hiszp. Agricultura, roś. Sielskoje choziaj-. stwo), podstawowa dla wyżywienia ludności świata dziedzina produkcji; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. od 1889, daty I międzynar. Kongresu R. w Paryżu, który powołał do życia stałą Międzynar. Komisję d/s R., przekształconą 7 VI 1905 na Międzynar. Konferencji w Rzymie w Międzynar. Instytut Rolnictwa z siedzibą tamże (Polska jest czł. Instytutu od 3 X 1921). W la. tach międzywojennych kontynuowane były Międzynar. Kongresy R., m.in. w czerwcu 1925 i w sierpniu 1930 w Warszawie; poza tym. LN zainicjowała szereg świat, konferencji w sprawach r.; gł.: Międzynar. Konferencja Ekon. w Genewie 4-23 V 1927, Międzynar. Konferencja d/s Pszenicy w Rzymie w marcu-kwietniu 1931 oraz Świat. Kongres R. w Paryżu 1939. I Konferencja NZ w sprawie r. i wyżywienia odbyła się w Hot Springs (USA), 10V-3VI1943; n Konferencja w Ouebec (Kanada), 16X-10XI 1945; powołała ona do życia Organizację Wyżywienia i Rolnictwa, -> FAO, jako jedną z gl. org. WyspecjaL ONZ. Praca w r. objęta została konwencjami ILO, dot. wieku minimum (1921), ubezpieczeń socjalnych (1921, 1927, 1933), prac związkowych (1921). o-chrony macierzyństwa (1927), zarobków minimum (1951). Produkcja rolna jest przedmiotem statystyki międzynar. prowadzonej przez FAO. Państwa zależne w 1970 od eksportu swych produktów rolnych: I w 90-100*/.: Sudan 99,r/«, Etiopia 98.3*/., Czad W/», Ekwador 96,9«/., Laos 96,7.%, Mali 93,5'/., Somalia 92,3'/i. n w 80-90'/.: Argentyna 86,2«/», Turcja 85,8*/., Wcinam Pd. 84'/«. Senegal 82,9«/.. m w 70-80*/.: Syria 77,9«/«, Brazylia 77'/., Syjam 75,7'A, Kolumbia 74,9*/«, Gwatemala 74,9'/i, Tanzania 74,6'/«, Ghana 74,1»/., Kamerun 72.3'/.. IV w 60-70'/o: Egipt 68,8»A, Meksyk 65,6«/., Wybrzeże KoSd Słoniowej 63*/«. V w 50-60'/.: Kenia 57'A, Pakistan 56,4«/«, Maroko 56,r/», Jordania 55,7'/«. Państwa rozwinięte, których eksport produktów rolnych jest poniżej 20*/.: Szwecja 3,6*/., NRF 3,7«/., Japonia 3,9«/., Austria 5«/«, Finlandia 5,4'/«, Szwajcaria 6,3»/», W. Brytania 7«/., Wiochy 9,5»/«, Belgia 9.9*/», Kanada 11.5*/., Norwegia 15'/», USA 16,5'/., Francja 19.3*/. (Źródło: FAO Trade Year. book, 1970) R. jest dziedziną objętą b. szeroko zorganizowaną współpracą międzynar. pod egidą FAO. W ramach RWPG działa od 1956 Komisja Rolna, z siedzibą w Sofii, z zadaniem koordynowania współpracy i badań w dziedzinach: wysokowydajnych i wysokojakoSciowych kultur roto.; przem. metod hodowli zwierząt; podwyższenia wydajności gleb lekkich, zasolonych i uległych erozji; efektywnego wykorzystania nawozów i metod ochrony roślin. Komisja zainicjowała stał; wymianę wyselekcjonowanego materiału siewnego, m.in. odmiany owsa i ziemniaków z Polski, jęczmienia jarego z Czechosłowacji, jęczmienia ozimego i buraka cukrowego z Węgier, pszenicy l żyta z NRD oraz pszenicy i słonecznika z ZSRR. Komisja podlega Międzynar. 3130 Rolnictwo 784| Produkcja światowa wybranych produktów rolnych 1960-70 Produkty rolne Jednostka miary 1960 1970 Pszenica min t 242,6 318,6 Żyto min t 37,2 27,7 Jęczmień Owies min t min t 93,3 59,5 139,0 55,5 Proso i sorgo min t 72,8 93,7 Kukurydza min t 216,2 259,8 Ryż min t 235,2 308,2 Ziemniaki min t 283,7 311,1 Buraki cukrowe min t 184,8 228,7 Rzepak min t 3,5 6,7 Słonecznik min t 6,3 9,9 Soja min t 27,2 46,4 Tytoń tyś. t 3600 4690 Len (włókno) tyś. t 670 620 Orzeszki ziemne min t 13,3 17,6 Oliwki min t 7,2 7,3 Bawełna (ziarno) min t 19,8 21,4 Kopra tya.t 3350 3350 Trzcina cukrowa min t 431,0 585,5 Bawełna (włókno) mint 10,7 11,5 Herbata tyś. t 990 1290 Kawa tyś. t 4230 3910 Ziarno kakaowe tyś. t 1170 1510 Kauczuk naturalny tyś. t 2020 2940 Sizal (włókno agawy tyś. t 610 600 Pomidory min t 15,8 28,5 Cebula min t 7,6 11,7 Jabika " min t 21,4 20,9 Gruszki a mint 6,1 7,5 Winogrona mint •43,7 54,8 Owoce cytrusowe min t 21,2 36,1 Mięso mint 79,4 110,4 Mleko min t 342,1 395,8 Jaja mld szt. 241,4 397,7 Wełna nie prana tyś. 2540 2760 " Bez ZSRR. Źródło. Maty Rocznik Statystyczny GUS 1973, Warszawa 1973,s. 338. Struktura eksportu rolnego według podstawowych grup krajów Eksport Udział 1960 1970 1960 1970 Świat Kraje kapitalistyczne gospodar- czo rozwinięte Kraje socjalistyczne Kraje rozwijające się 33,6 16,7 3,6 13,3 54,4 31,1 4,6 18,7 100 49,7 10,6 39.7 100 57,1 8,4 34,5 Źródło. FAO Commodity Review and Outlook 1971-1972, Korne 1972. Eksport artykułów rolnych na tle eksportu światowego A—średnioroczna stopa wzrostu eksportu w procentach; B — procentowy udział artykułów rolnych w ogólnym eksporcie A B ogółem rolniczy 1960-62 1968-70 Świat Kraje kapitalistyczne gospodarczo rozwinięte Kraje socjalistyczne Kraje rozwijające się 9,3 10,1 8,2 7,4 4,7 5,0 4,0 3,2 25,4 19,4 21,3 47,5 18,0 14,2 15,7 34,5 Średnioroczna stopa zmian eksportu wybranych produktów rolnych z krajów rozwijających się (od 1957-64 do 1971) Produkty Zmiany w % wartości ilości Towary wykazujące regres Skóry -4,8 Pszenica -4,6 -3,5 Wełna -4,4 -1,6 Juta i włókna pokrewne -2,9 -3,7 Ryż -1,5 -0,8 Kauczuk -1,4 +3,5 Towary wykazujące przyrost eksportu Oleje i tłuszcze 1,0 2,2 Tytoń 2,1 3,8 Kawa 2,5 2,3 Bawełna 3,4 3,5 Kakao 3,8 3,1 Banany 4,3 4,3 Cukier 4,4 1,8 Śruta olejowa 6,3 5,3 Wołowina i cielęcina 10,1 2,6 Źródło. FAO Commodtly Review and Outlook 1971—1972, Rome 1972. Źródło. FAO Commodity Review and Outlook 1971-1972, Rome 1972. Ośrodkowi Informacii Rolniczej i Leśnej w Sofii, wydającemu Miedzynar. Czasopismo Rolnicze. Współpracuje z żal. 1963, z siedzibą w Sofii Komisją Przemysłu Spożywczego RWPG. W ramach EWG działa kilka grup specjalistycznych d/s uprawy poszczególnych zbóż, roślin pastewnych, hodowli. W ramach bryt. Wspólnoty działa zat. 1929 Biuro Rolne Wspólnoty, Commonwealth Agrieultural Bureau, z siedzibą w Londynie. W ramach organizacji regionalnych Trzeciego Świata działają Komitety d/s rozwoju produkcji rolnej i jej eksportu. Osobną grupę stanowią organizacje pracowników rolnych i przemysłu rolnego (-». związki zaw.). Org. zarej. w ONZ: Bur. Konfederacja Rolnictwa, European Confederation of Agriculture, zat. 1948, jako sukcesor Międzynar. Konfederacji Rolnictwa 1937 i Międzynar. Komisji Rolnictwa 1889, z siedzibą w Paryżu. Eur. Kom. Młodych Rolników i Klubów 4 H, European Committee for Young Farmers' and 4 H dubs, zał. 1957, z siedzibą w Edynburgu. Bur. Kom. Stowarzyszeń Producentów Maszyn Rolniczych, European Committee of Associations of Manufacturers of Agrieultural Machinery, zał. 1959, z siedzibą w Paryżu. Generalna Unia Izb Handlu, Przemysłu i Rolnictwa Krajów Arabskich, Generał Union of Chambers of Commerce, In-dustry and Agriculture for Arab Countries, zał. 1951, z siedzibą w Bejrucie. Międzyamer. Instytut Nauk Rolniczych OPA, Inter-American Institute of Agrieultural Sciences of thc OAS—Instituto Interamerieauo de Ciencias Agrtcolas dc. la OEA, zał. 1944, z siedzibą w San Jose (Kostaryka). Międzyamer. Kom. Rolniczy Rozwoju, Intcr-American Committee for Agrieultural Developmcnt, zał. 1961, z siedzibą w Waszyngtonie; organizacja wyspecjalizowana OPA. Międzynar. Federacja Producentów Rolnych, Int. Federation of Agrieultural Producers, zał. 1946, z siedzibą w Waszyngtonie, posiada statut doradczy (A) ECOSOC. Publ. Worid Agriculture. Międzynar. Centrum Łącznościowe dla Dystrybutorów Maszyn Rolniczych i ich Reparacji, Int. Liaison Centre for Agrieultural Machinery Distributors and Maintenance — Centre de liaison int. des marchands de machines agricoles et reparation, CLIMMAR, zał. 1953, z siedzibą w Paryżu. Międzynar. Grupa Robocza d/s Kultur Bczzicmnych, Int Working-Group of Soilless Culture — Groupe de travail int sur les cultures sans terre, zał. 1958, z siedzibą w Wagenin gen (Holandia). Międzynar. Komisja d/s Przemysłu Rolnego i Spożywczego Int. Commission for Agrieultural and Food Industries, żal 1934, z siedzibą w Paryżu; instytucja międzynar. 12 państw Belgii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Laosu, Malgas-kiej Rep., Meksyku, NRF, Tunezji, Węgier i Włoch. Międzynar. Komisja d/s Techniki Rolnej, Int. Commission of Agrieultural Engineering, zat. 1930 z siedzibą w Paryżu; posiada statut doradczy FAO, ECOSOC i UNESCO. Międzynar. Komitet d/s Plastyków w Rolnictwie, Int. Committee of PIastics in Agriculture — Comitc int. des plastiques en agriculture, zat. 1959, z siedzibą w Paryżu. R.oosevelta cztery wolności 3132 Międzynar. Kom. Naukowej Organizacji Pracy w Rolnictwie, lat. Committee of Scientifie Management in Agriculture — Commission int. pour 1'organisation scientifique du trayail 01 agriculture, CIOSTA, żal. 1950, z siedzibą w Paryżu. Międzynar. Konfederacja Inżynierów Agronomii; Int. Con-federation of Technical Agrieultural Enginees, zał. 1930, z siedzibą w Rzymie. Publ. La technigue agricole. Międzynar. Konfederacja Rolniczego Kredytu, Int. Con-federation for Agrieultural Credit, zał. 1932, z siedzibą w Zurychu; łączy instytucje 34 państw m.in. Polski. Międzynar. Unia Dziennikarzy Rolnych, Int. Union of Agrieultural Journalists, zał. 1957, z siedzibą w Paryżu. Międzynar. Centrum Lotnictwa Rolniczego, Int. Agrieultural Ayiation Centre, zał. 1958 z siedzibą w Hadze. Publ. Agrieultural Ayiałion. Międzynar. Centrum Naukowej i Technicznej Informacji d/s Rolnictwa i Leśnictwa, Int. Centre for Scientifie and Technical Information in Agriculture and Forestry, zał. 1964, z siedzibą w Pradze; instytucja Stałego Komitetu d/s Rolnictwa RWPG. Międzynar. Stów. Agronomów Ekonomistów, Int. Assoc. of Agrieultural Economists, żal. 1929, z siedzibą w Chicago. Publ. Int. Sournal of Agrarian Affairs. Międzynar. Stów. Bibliotekarzy i Dokumentalistów Rolniczych, Int.'Assoc. of Agrieultural Librarians and Documen-talists, zał. 1955, z siedzibą w Londynie; łączy instytucje 66 państw, m.in. Polski; posiada statut doradczy FAO i ECOSOC. Międzynar. Stów. Medycyny Rolniczej, Int. Assoc. of Agrieultural Medicine, zał. 1961, z siedzibą w Tours (Francja); łączy uczonych 25 krajów, m.in. z Polski. Międzynar. Stów. Studentów A., Int. Assoc. of Agrieultural Students; żal. 1957, z siedzibą w Paryżu. Organizacja Badawcza Rolnictwa i Leśnictwa Afryki Wsch., East African Agriculture and porestry Research Organization, zał. 1948, instytucja międzyrząd. Kenii, Tanzanii i Ugandy. Publ. East African Agriculture and Forestry Journal. Skandynawskie Stów. Badań Agronomicznych, Scandinavian Agrieultural Research Workers Association, zat. 1918, z siedzibą w Oslo. Publ. Acta Agriculturae Scandinavica. Świat. Organizacja Uprawy Rolnej, Worid Ploughing Orga-nization, zat. 1952, z siedzibą w Workington (W. Brytania). Polska uczestniczy w Genewskiej Konwencji z 21. V 1931 o utworzeniu Międzynar. Towarzystwa Kredytu Hipotecznego Rolnego (Dz.U. 1932 póz. 183) oraz w Konstytucji FAO, podp. 16 X 1945 (Dz.U. 1958 póz. 283, 284). W 1969 FAO opracowało prowizoryczny wskaźnikowy Światowy Plan Rozwoju Rolnictwa na o-kres 1970-85. FAO ogłasza roczniki o stanie wyżywienia i r. pt. The Stale of Food and Agriculture. Pod patronatem FAO odbyły się trzy świat. spisy-rolne 1950, 1960 i 1970. Report on the 1950 Worid Census of Agriculture, Vol. 2. Census methodology, Rome, 1958, s. 168; Program for the 1960 Worid Census of Agriculture, Rome 1957, s. 78; Report of the Worid Census of Agriculture Vol. l, Part A, B, C, Census results by countries, Rome 1967, s. 234, s. 319, s. 249;" Programme concepts and scope, Rome 1969, s. 186; Vol. 3 Methodology, Roma 1969; s. 44; Vol. 4 Processing and Tabulation, Roma 1968, s. 147; Provisional Indicatiye Worid Plan for Agrieultural Development: a synthesis and analysis of factors releyant to world. regional and agricultural de-velopment, FAO Rome 1970, 2 Vol.; Provisional lndicative World Plan for Agrieultural Development: summary and main conclusions, FAO Rome 1970, s. 72; World Agriculture: the last ąuarter Century, FAO Rome 1970, s. 42; Agrieultural Development: A Review o f FAO's Fieid Actmties, FAO Rome 1970, s. 194; M. COCTI Politique agricole et construct-ion de 1'Europe, Bruxelles 1971; Yearbook of Int. Organi-wtions, 1973; G. JOHNSON World Agriculture in Disarray, N. York 1973. • 3131 ROLNICTWO I PRZEMYSŁ SPOŻYWCZY W SYSTEMIE RWPG (ang. Agriculture and food industry in the CMEA system, franc. Agriculture et industrie alimentaire dans le systeme du CAEM, hiszp. Agricultura e industria alimenti-cia en el sistema del CAME, roś. Sielskoje cho-ziajstwo i piszczewaja promyszlennost' w sistie-mie SEW) w V 1956 powstała przy RWPG org. wysp. Stała Komisja Rolna, z zadaniem koordynowania planów produkcji rolnej, a w lipcu 1963 Stała Komisja Przemysłu Spożywczego, z siedzibą w Sofii. Do 1970 przeprowadzono po- dział pracy zarówno w rolnictwie, jak w przemyśle spożywczym. XXV Sesja RWPG w Bukareszcie, w lipcu 1971, w uchwalonym Komplek- sowym Programie RWPG, wytyczyła podstawowe kierunki i zadania rozwoju współpracy w obu tych dziedzinach. Oto fragmenty tych wytycz- nych: ,,W celu zapewnienia stałego wzrostu produkcji rolniczej i produktów spożywczych dla zaspokojenia stale rosnących potrzeb ludności na te produkty oraz pokrycia zapotrzebowania przemysłu na surowce, kraje członkowskie RWPG u-ważają za konieczne, aby na bazie pogłębienia i doskonalenia współpracy, rozwoju socjalist. integracji gosp. oraz najbardziej efektywnego wykorzystania przez każdy kraj posiadanych warunków ekonomicznych i naturalnych zapewnić dalszą intensyfikację produkcji rolniczej i przemysłu spożywczego, wdrażanie postępu naukowo-techn., zwiększenie efektywności produkcji społecznej i wydajności pracy. Dla osiągnięcia wymienionych celów kraje członkowskie RWPG postanowiły m.in.: 6. Skoncentrować wysiłki krajów (środki materialne, kadry naukowe i inne) w pierwszej kolejności na wspólnym opracowaniu przez zainteresowane kraje następujących ważniejszych problemów naukowych: 6.1. W dziedzinie rolnictwa: — procesy socjalist. integracji gospodarczej (w tym z przemysłem spożywczym i innymi gałęziami przemysłu) oraz zagadnienia organizacji i planowania produkcji rolniczej; — rozwój nauk biologicznych i wdrażanie ich osiągnięć w dziedzinie selekcji i nasiennictwa, produkcji zwierzęcej, w walce ze szkodnikami i chorobami roślin uprawnych i zwierząt gospodarczych, a w szczególności z chorobami wirusowymi; zastosowanie izotopów i promieniowania jądrowego w rolnictwie i leśnictwie; — podniesienie urodzajności gleb i opracowanie teoretycznych podstaw efektywności wykorzystania nawozów organicznych, mineralnych i mikrobiologicznych w różnych warunkach reżimu wodnego; — opracowanie przemysłowych metod produkcji w rolnictwie; mechanizacja, elektryfikacja i automatyzacja prac w produkcji roślinnej, zwierzęcej i gospodarce leśnej; — opracowanie teoretycznych podstaw fizjologii żywienia zwierząt gospodarskich i drobiu oraz zagadnienia zwiększenia efektywności wykorzystania pasz, w tym wytwarzanych na bazie syntezy chemicznej i mikrobiologicznej. 6.2. W dziedzinie przemysłu spożywczego: — zwiększenie wartości odżywczej istniejących rodzajów produktów spożywczych i stworzenie nowych wysokowartoS-ciowych produktów spożywczych dla zaspokojenia potrzeb ludności na białko i inne składniki żywnościowe zgodnie i fizjologicznymi normami racjonalnego żywienia; — opracowanie parametrów technologicznych i technicznych niezbędnych dla stworzenia zmechanizowanych i zautomatyzowanych kompleksowych systemów produkcji w przemyśle spożywczym; — opracowanie nowych i udoskonalenie istniejących metod otrzymywania i wykorzystania niskich temperatur w poszczególnych branżach przemysłu spożywczego; — doskonalenie techniki i technologii produkcji i zastosowanie nowoczesnych opakowań i materiałów opakowaniowych oraz opracowanie podstaw techniczno-ekonomicznych normalizacji i typizacji różnych rodzajów opakowań i materiałów opakowaniowych, łącznie z opracowaniem wymagań jakościowych do nich". Kompleksowy program... RWPG, Warszawa 1971, s. 105-114; W. MISIUNA Reformy w zarządzaniu gospodarką rolną w krajach RWPG, Warszawa 1971, s. 254. — 3132 ROOSEVELTA CZTERY WOLNOŚCI (ang. Roosevelt's Four Liberties, franc. Ouatre libertes de Rooseyelt, hiszp. Cuatro Libertades de Roose-velt, roś. Czetyrie swobody Ruzwelta), nazwa przyjęta w prasie świat, na sformułowania pręż. USA, F. D. Roosevelta (1882-1945), w mowie przed Kongresem Stanów 611941, dotyczącej przyszłości świata po n wojnie świat.: ,,Dla dni przyszłych, w których zakładamy istnieć będzie bezpieczeństwo, przewidujemy świat, oparty na czterech istotnych wolnościach ludzkich: pierwsza jest wolnością powszech- 50 ESMiO 3133 Ropa naftowa 786 na stówa i wypowiedzi; druga jest wolnością powszechną, ił każdy może chwalić Boga według swych wyobrażeń; trzecia jest wolnością powszechną od głodu, która, rozumiana w terminach światowych, oznacza dostatek ekonomiczny zapowiadający wszystkim krajom w czasie pokoju życie zdrowe wszystkim ich mieszkańcom; czwarta jest wolnością od strachu, która, rozumiana w terminach Światowych, oznacza powszechną redukcje zbrojeń, do takiego stopnia i w takiej powszechnej formie, ze żaden naród nie będzie miał warunków do podjęcia aktu przemocy fizycznej przeciwko swemu sąsiadowi, w jakimkolwiek miejscu świata". C. EAGLETON The US and the Statement of War-Aims, w: American Jownal of Int. Law, 35/1941; S. I. ROSENMAN The Public Popas and Adresses of F.D. Roosewll, New York 1950. Vol. K. s. 671-672. • 3133 ROPA NAFTOWA (ang. Crude oil, franc. Pe-trole brut, hiszp. Petroleo crudo, roś. Nieft'), podstawowy surowiec energetycznego przemysłu pa- liw płynnych oraz petrochem.; przedmiot stałej, zorganizowanej od 1933, współpracy międzynar. (•->• naftowe kongresy, naftowe organizacje międzynarodowe), konwencji międzynar., statystyk międzynar., a także sporów i konfliktów między- Produkcja ropy naftowe] w XIX w. (w tyś. beczek) kumentowane zasoby świat, r.n. oceniano na 50-60 mld, faktycznie szacowano na 200-500 mld t. Światowe wydobycie, które 1960 przekroczyło l mld, w 1970 doszło do 2,3 mld t. Na 1980 szacowane jest przekroczenie 4 mld t Głównymi producentami byli 1960-70: USA, ZSRR, Wenezuela, Kuwejt, Arabia Saudyjska, Iran, Irak, Libia, Kanada, Algieria, Indonezja, strefa neutralna, Meksyk, Argentyna, Abu Żabi, Nigeria, Rumunia, Katar, Kolumbia i NRP. W krajach socjalist. ponad 80% r.n. produkuje ZSRR; w Ameryce Lać. ok. 80'/o Wenezuela. Na Bliskim Wschodzie dominuje Kuwejt i Arabia Saudyjska. Nowym regionem eksploatacji r.n. stało się dno M. Północnego. Po II wojnie świat, z każdą dekadą wzrasta znaczenie n. jako podstawowego źródła energii. Spowodowało to z jednej strony walkę świat, kom- panii naftowych o zabezpieczenie sobie terenów eksploatacji, z drugiej strony doprowadziło do zorganizowania się państw eksportujących n. Kraj 1860 1865 1870 1875 1880 1885 1890 1895 1900 USA Rosja Indie Holenderskie Rumunia Birma Polska Udział USA (w %) 500 98,4 2498 67 39 92,0 5261 204 84 90,7 8788 697 108 158 88,1 26286 3001 115 229 87,6 21859 13925 193 465 59.5 45824 28691 383 118 659 59,8 52892 46140 1216 576 372 1453 51,0 63621 75780 2253 1629 1079 2347 42,7 Źródło. Petroleum Facis and Ftgures, 1950. W 1900 mniejsze ilości produkowały: Kanada, Peru, Niemcy, Włochy i Japonia. nar. Do pół. XIX w. wykorzystywana w niewielkich ilościach dla celów leczn. w rejonach, gdzie sama wydobywała się na powierzchnię ziemi. Przemysłowe wydobycie i rafinowanie r.p. na paliwo do lamp naftowych, oleje i smary rozpoczęło się 1862 i już w 8 lat później powstała pierwsza wielka amer. kompania naftowa Standard Oil, która rozpoczęła poszukiwania nafty na Bliskim Wschodzie, a za nią inne kompanie amer., bryt, hol., franc. i wł., których walka konkurencyjna miała wpływ na stosunki międzynar. zarówno w latach 1870-1914, jak i po I oraz II wojnie świat. Świat, rezerwy r.n. zostały ocenione po raz pierwszy 1920 przez Geologiczny Urząd USA na 43055 min baryłek. Produkcja świat, w 1900 wynosiła 149137 baryłek, z czego Rosja 75 780 i USA 63 621, resztę wyprodukowały Indie Bryt., Indie Hol., Japonia, Polska, Peru, Rumunia i in. W 1913 wzrosło wydobycie do 385345, z czego USA—248446, Rosja—62834, a resztę—ww. kraje oraz Argentyna, Irak, Egipt, Meksyk, Trynidad, Sarawak. W 1920 produkcja przekroczyła 1000 min baryłek. Po I wojnie świat, zostały odkryte bogate złoża r.n. w Ameryce Lać., gdzie pierwszy Meksyk 1938 znacjonalizował przemysł naftowy; po n wojnie—w Afryce. W 1965 po nacjonalizacji Kanału Sueskiego zmieniła się zasadniczo pełna zależność Europy Zach. od ropy Środk. Wschodu. W 1966 stamtąd już tylko pokrywano 52«/o zapotrzebowania; pozostałe 48)>/o natomiast już z Algierii, Libii, Nigerii, Wenezueli, Trynidadu i Tobago oraz USA. W 1971 rozpoznane i udo- i działania solidarnie wobec kartelu międzynar. świat, kompanii naftowych. W świecie kapitalist. rafinerie r.n. stały się dodatkowym instrumentem uzależniania krajów-producentow od gł. państw konsumentów przez koncentrację rafinerii w tych państwach. W dekadzie 1961-70 moce przerobowe USA i Europy Zach. były prawie trzykrotnie większe niż krajów-producentow Ameryki Lać., Bliskiego i Środk. Wschodu, Afryki, Australii, pd. Azji, przy czym większość znajdujących się tam rafinerii należy również do międzynar. grup finansowych eur.-amer.; coraz wyższa technika pozwala na zmniejszenie liczby rafinerii przy poważnym zwiększaniu mocy przerobowych uno- Światowe wydobycie ropy naftowej 1900-15 (w tyś. beczek) Kraj 1900 1905 1910 1915 USA Rosja Persja Rumunia Indie Wschodnie Meksyk Udział USA (w%) 63621 75780 1629 2253 "42,7 134717 54960 4421 7850 251 62,6 209557 70337 9724 11031 3634 63,9 281104 68548 3616 12030 11920 32911 65,1 Źródło. Petroleum Facts md FIgwes, 1950. wocześnianych wielkich zakładów przetwórczych r.n., związanych w 2 pół. XX w. z przemysłem petrochem. 27X111970 -> OPEC na sesji w Caracas postanowił wypowiedzieć państwom importującym naftę kontrakty i wynegocjować solidarnie podwyżkę 787 Ropa naftowa 3133 -»• cen katalogowych. 14 II 1971 podp. został w Teheranie układ między państwami-producen-tami r.n., zorganizowanymi w OPEC, a państwa- ini-importerami r.n. o generalnym podniesieniu cen o 3W« na ropę w regionach Zat. Perskiej. Z kolei 14 II 1971 rządy Algierii, Arabii Saudyj- skiej, Libii, Iraku, na konferencji w Trypolisie postanowiły, z powołaniem się aa —>• naftowe porozumienie teherańskie, podnieść cenę z 2,55 na 3,75 dół. amer. za l baryłkę. Pertraktacje tych rządów z zachodnioeur. importerami: Francją, Hiszpanią, Holandią, NRF, W. Brytanią i Włochami doprowadziły do podp. w Trypolisie 2 IV 1971 porozumienia, gwarantującego do 1976 dostawy nafty po cenie 3,45 dół. za baryłkę. U-mowa ta uległa rewizji jesienią 1973 w związku z kryzysem bliskowschodnim i podwyższeniu cen na ropę przez państwa arab. powyżej 10 dół. za baryłkę. W 1969-72 wszystkie w zasadzie spory i konflikty kończyły się ustępstwami ze strony świat, kompanii, w których solidarnym froncie w lipcu 1972 nastąpił pierwszy poważny wyłom, kiedy na Ve nacjonalizacji -> Iraq Petroleum Company, pięć towarzystw naftowych wyłaniało się z zarządzonego bojkotu n. arab.: Deminex NRF, Japan Światowa produkcja ropy naftowej 1930-60 (w min beczek) Wydobycie ropy naftowej na świecie (w min ton) Kraj 1930 1935 1940 1945 1950 1955 1960 USA 898 997 1353 1714 1974 2484 2575 Wenezuela 137 148 186 323 547 787 1042 ZSRR 126 182 219 149 266 510 1030 Kuwejt — — — 126 398 594 Arabia Saudyjska — — 5 21 200 352 456 Iran 46 57 66 131 242 121 363 bak 1 27 24 35 50 251 331 Świat 1374 1655 2150 2595 3803 5626 7133 USA w % produkcji światowej 63,6 60,2 62,9 66,0 51,9 44,2 36,1 ^rńdło. Petroleum Press Service. 1960. Petroleum Development Corporation, Hispanooil Hiszpania i austr. Osterreichische Mineralverwal-tung AG, nazwanych „grupą Zurychską" („Zu- rich Group"), ponieważ pertraktacje były prowadzone i sekretariat grupy zlokalizowano w Zurychu. Wkrótce potem, 21-25 VIII 1972 w Caracas, na międzyrząd. konferencji 16 państw Ameryki Lać., produkujących- i eksportujących ropę naftową (Argentyna, Boliwia, Brazylia, Chile, Dominikana, Ekwador, Gujana, Jamajka, Kolumbia, Kostaryka, Meksyk, Panama, Peru, Trynidad i Tobago, Urugwaj i Wenezuela) powołany został do życia stały międzyrząd. sekretariat d/s ropy i gazu ziemnego oraz regionalna org. d/s energetyki i rynku naftowego Ameryki Lać., z zadaniem koordynowania polityki naftowej 16 państw. Konferencja poparła projekt Wenezueli przedłożony Organizacji Krajów Eksportujących Naftę OPEC, utworzenia przez OPEC Międzynar. Banku Naftowego, uniezależniającego państwa, członkowskie OPEC od transakcji naftowych za pośrednictwem banków państw wysoko rozwiniętych. Pięć z kolei państw arab. z regionu Zat. Perskiej, należących do OPEC (Abu Żabi, Arabia Saudyjska, Irak, Kraj 1970 1971 Afryka Libia 159201 132000 Nigeria 53420 74000 Algieria 47253 36500 Gabon 5460 6500 Angola 5066 5700 Tunezja 4151 4200 Maroko 46 25 Ameryka Stany Zjedn. 533 677 532 000 Wenezuela 193 209 184000 Kanada 69954 75500 Meksyk 21877 21560 Argentyna 19969 21550 Kolumbia 11071 11000 . Brazylia 8009 8200 Trynidad i Tobago 7225 6700 Peru 3450 3000 Chile 1623 1750 Boliwia 1 128 1700 Ekwador 191 200 Bliski Wschód Iran 191 688 277000 Arabia Saudyjska 176 851 222 000 Kuwejt 137 397 145 000 Irak 76650 83000 Abu Żabi 33288 44500 Strefa neutralna 26724 26450 Katar 17257 20300 Egipt 20904 19050 Oman 17169 14700 Dubajj 4306 6500 Syria 4350 5450 Bahrajn 3834 3750 Turcja 3461 3750 Izrael 77 70 Daleki Wschód Indonezja 42102 44000 ChRL 20000 23000 Australia 8292 14225 India 6809 7100 Brunei 6916 6900 Malezja 856 3000 Birma 750 900 Japonia 750 800 Pakistan 486 490 Tajwan 90 100 Europa Rumunia 13370 13750 NRF 7536 7410 Jugosławia 2854 3570 Austria 2758 2400 Węgry 1937 1950 Francja 2308 1880 Holandia 1919 1780 Wiochy 1408 1350 Albania 1 199 1300 Polska 425 420 Norwegia — 350 Bułgaria 334 320 Czechosłowacja 205 200 Hiszpania 156 145 W. Brytania 84 80 NRD 60 60 ZSRR 352 660 378 000 Źródło. Petroleum Press Service, 1972. Produkcja ropy naftowej 1970-80 (bez krajów socjalistycznych, w min baryłek dziennie) Kraj Dane za 1970 Prognoza 1980 USA Europa Zachodnia Arabskie kraje Iran Inne kraje 12 5 12 4 7 12 5-8 45-51 8-10 10-15 Ogółem 40 80-96 Źródło. The Ecommtst, May 5, 1973, s. 40. 50* 3133 Ropa naftowa Nierównomierność rozmieszczenia znanych zasobów ropy naftowej w 1972 r. Kraj Świat Arabia Saudyjska Kuwejt Inne kraje Zatoki Perskiej ZSRR USA Reszta świata Zasoby w mld t 90 20 9 15 10,5 5,5 29 Zapotrzebowanie na ropę naftową 197&-80 Shell Oil Co. i -> British Petro-leum Company. Również ZSRR skoncentrował w dekadzie 1960-70 poważną część wierceń na dnc mor. M. Czarnego i Kaspijskiego. Dalsze wiercenia podmor. i na Syberii mają pozwolić, wg relacji ministra nafty ZSRR na Świat. Kongresie Naftowym w Moskwie w lipcu 1971, na zwiększenie produkcji do 480-500 min t w 1975 (2 353 min t w 1.970) i do 610 min t w 1980. Kraje arab. 17X1973 ogłosiły w Kuwejcie, że użyją solidarnie ropy naftowej, jako środka nacisku w konflikcie z Izraelem, a w następnych miesiącach do stycznia 1974 włącznie stopniowo Rosja Radziecka 3136 ograniczyły produkcję ropy o 30% oraz wprowadziły embargo na dostawy ropy państwom prowadzącym pro-izrael. a antyarab. politykę, co spo- wodowało poważny kryzys energetyczny, szczególnie w USA i zach. Europie nie zakończony do jesieni 1974. W Polsce próbę destylacji ropy naftowej w celu uzyskania n. podjął 1852 I. Łukasiewicz, który 1854 uruchomił pierwszy szyb, a 1856 wybudo- wał pierwszą destylamię. W 1877 odbył się we Lwowie I Krajowy Kongres Producentów Nafty. Od 1946 kopalnictwo n. i przemysł n. są w Pol- sce upaństwowione. Polska należy do rosnących importerów r.n. W 1970 ok. 8,5 min t głównie importowano z ZSRR. Bieżące informacje o nafcie podaje wyd. w Londynie w wersjach ang., arab., franc., hiszp., jap. i niem. Petroleum Press Seryice, a roczne analizy, wydawany w Nowym Jorku Worid Petroleum Report. W dekadzie 1961-70 wzrost produkcji r.n. wynosił przeciętnie T^/o. Pierwszy miliard t r.n. rocznie został przekroczony w 1959; w 1969 2 mld" t; w 1970 produkcja globalna wyniosła 2,334 min t, z czego kontynent amer.—871 min. Bliski Wschód 712 mm, kraje socjalist. w Azji i Europie 393 min, Afryka—272 min t. Międzynar. poszukiwania r.n. objęły w 1973 również Arktykę. A. ZISCHKA Nafta rządzi Światem, Warszawa 1936, s. 219; L. TOMASZKIEWICZ Wiek nafty. Warszawa 1956; H. 0'CONNOR Zmierzch naftowego imperium. Warszawa 1964; s. 542; J. OR-LEWSKI Kariera nafty. Warszawa 1965, s. 282; A. BUJM Ropa naftowa w Świecie wspótczesnym, Warszawa 1967, s. 191; Ł. JANKOWIAK, Z. FOLTYŃSKI, M. JACHNA Ropa naftowa na rynku Światowym, Warszawa 1971, 8. 292; J. GŁODEK Ropa naftowa. Warszawa 1972, s. 250; Maty Rodnik Statystyczny 1973, GUS Warszawa 1973; M. A. ADELMAN The Worid Petroleum Market, Baltimore 1973, s. 458; J. DANIELEWSKI Ropa naftowa w handlu międzynarodowym, w: Sprawy Międzynar., 6/1974. • 3134 ROPY BARYŁKA (ang. Petroleum barrel, franc. Baril'de petrole, hiszp. Baml de petróleo, roś. Boczka niefti, wł. barile), powszechnie przyjęta międzynar. jednostka miary (l amer. b.r. •= 158,98 l lub 7 b.r. = l t). Mimo że w statystykach w XX w. powszechnie przyjął się system metryczny i liczy się produkcję nafty w tonach, to -> ceny catalogowe nafty niezmiennie ustalane są dla baryłki ropy naftowej. BOSJA (ang. Russia, franc. Russie, hiszp. Rusią, •os. Rossija), kraj euro-azjat., którego nazwę )rzyjęło 1721 państwo wielkoruskie (zw. poprzed-lio Wielkim Księstwem Moskiewskim) i w XVIII v. i XIX w. objęło również ziemie nierosyjskie. v 1914 pow. 22 556 520 km2 z 140,6 min mieszk. -listom stosunków międzynar. Rosji carskiej zakończyła się wraz z wybuchem Wielkiej Socja-istycznej Rewolucji Październikowej, 7X11917. »Tową, rewol. formacją dla Europy i Azji stała ię Rosja Radziecka. Sieźdunarodnyje otnoszenija w epochu impierializma. Do-umienty Iz, archiwów carskoso i wriemiennogo prawttielstw, !. I 1878-1899; S. H 1900-1913; S. III 1914-1917; Z. WÓJCIK We ROSJI 1533-1801, Warszawa 1970; L. BAZYLOW Dzieje losji 1801-1917, Wroctaw 1969; L. BAZYLOW Ostatnie tata 'osji carskiej. Warszawa 1973. • 3136 ROSJA RADZIECKA (ang. Soviet Russia, franc. Russie Sovietique, hiszp. Rusią Sovi6tica, roś. Sowietskaja Rossija), Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka, Rossijskaja Sowietskaja Fiedieratiwnaja Socyalisticzeskaja Riespublika, największa pod względem pow. i ludności, rep. związkowa ZSRR; graniczy z Norwegią, Finlandią, Polską, ChRL, Mongolią, KRL-D oraz rep. związkowymi: Estońską, Łotewską, Litewską, Białoruską, Ukraińską, Gruzińską, Azerbejdżańską i Kazachską; położona nad O. Spokojnym, M. Arktycznym, M. Bałtyckim oraz M. Czarnym (z M. Azowskim), posiada liczne wyspy na M. Arktycznym (Ziemia Franciszka Józefa, Nowa Ziemia, Kołgujew, W. Nowosyberyj-skie, Kurylskie, Sachalin). Pow. 17,1 min km2 z 132 min mieszk. (1972). Stolica: Moskwa z 7061 tyś. mieszk. (1970). Waluta: rubel = 100 kopiejek. Święto nar.: 7X1, rocznica Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej, 1917. Stosunki międzynar.: powstała drogą rewolucyjną, proklamowana przez III Ogólnorosyjski Zjazd Liczba mieszkańców (wg spisów) • Ludność 1913 1926 1939 1958 1966 1970 Ogóiem w (min) w tym: miejska w % wiejska w % 89,9 17,4 82,6 92,8 17,7 82,3 108,4 33,5 66,5 117,5 52,4 47,6 127,2 59,0 41,0 130,1 62,0 38,0 Z r ó d i o. Związek Radziecki. Przyroda, człowiek, gospodarka, Warszawa 1972, s. 143. Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich 23-31 11918, jako Roś. FSRR; 3 III 1918 Rada Komisarzy Ludowych Roś. FSRR, zawarła w Brześciu pokój z Niemcami; l O VII 1918 V Ogólnorosyjski Zjazd Rad uchwalił pierwszą konstytucję radziecką. Wojna domowa i interwencja zewnętrzna od lata 1918 trwała do 25 X 1922, kiedy wyzwolony został Władywostok i cały Kraj Nadmorski od białogwardzistów i wojsk japońskich. W ramach Roś. FSRR powstały 1920-22: Baszkirska ASRR (23 TU 1919), Tatarska ASRR (27 V 1920), Karelska Komuna Pracy (8 VI 1920; od 25 VH 1923 przemianowana na Karelska ASRR), Czuwaski Obwód Autonomiczny (24 VI 1920), Kirgiska — później Kazachską ASRR (26 VIII 1920), Udmurcki Obwód Autonomiczny (4 XI 1920), Maryjski Obwód Autonomiczny (4 XI 1920), Katmucki Obwód Autonomiczny (4 XI 1920), Górska ASRR (20 I 1921, zreorganizowana w lipcu 1924), Dagestańska ASRR (201 1921), Korni (Zyrian) Obwód Autonomiczny (22 VIII 1921), Kabardyjski Obwód Autonomiczny (l IX 1921), Buriacko-Mongolski Obwód Autonomiczny (91 1922, przekształcony 30 V 1923 w ASRR), Jakucka ASRR (27 IV 1922), Ojrocki Obwód Autonomiczny (l VI 1922), Czerkieski (Adygejski) Obwód Autonomiczny (27 VII 1922), Czeczeński Obwód Autonomiczny (30 XI 1922), Karaczajsko-Czerkieski Obwód Autonomiczny (12 I 1922). W Azji środk. wraz z Turkiestańską ASRR (proklamowana 30 IV 1918) utworzono Chorezmijską Ludowa Republikę Radziecka (26 IV 1929) i Bucharską Ludowa Republiką Radziecką (8 X 1920). W następnych latach, po utworzeniu ZSRR 30X111922, nastąpiło dalsze wydzielenie na obszarze Roś. FSRR autonomicznych republik, krajów, obwodów i okręgów; proces ten zakończył się po II wojnie świat, po ustaleniu ostatecznym granic Roś. FSRR. Roś. FSRR w latach Wielkiej Wojny Ojczyźnianej z faszystowskimi Niemcami i ich satelitami. 3137 Rosyjski język Republiki autonomiczne, kraje, obwody i okręgi wchodzące w skład Roś. FSRR 1973 Wyszczególnienie Obszar w tyś. km2 Liczba ludności w tyś. Centrum administracyjne Wyszczególnienie Obszar w tyś. km2 Liczba ludności w tyś. Centrum " administracyjne Autonomiczne Socjalistyczne Republiki Radzieckie Ust-Ordynski Buriacki Okręg Baszkirska Buriacka Czeczeńsko-Inguska Czuwaska Dagestańska 143,6 351,3 19,3 18,3 50.3 3819 812 1065 1224 1429 Ufa Ułan Ude Groźny Czeboksary Machaczkała Narodowościowy Iwanowski Jaroslawski Kaliningradzki Kalininski 22,1 23,9 36,3 15,1 84,2 146 l 338 1400 722 1718 Ust-Ordyński Iwanowo - Jarosław Kaliningrad Kalinin Jakucka 3 103,2 664 Jakuck Kaluski 29,9 995 Kaługa Kabardyjsko-Balkarska 12,5 589 Nalczyk Kamczacki 472,3 287 Petropawlowsk Kamczacki Kalmucka Karelska Korni Maryjska Mordwińska Pólnocnoosetyjska Tatarska Tuwińska 75,9 172,4 415,9 23.2 26,2 8,0 68,0 170,5 268 714 965 685 1030 553 313) 231 Elisia Petrozawodzk Syktywkar Joszkar-Oła Sarańsk Ordżonikidze Kazań Kyzył Koriacki Okręg Narodowościowy Kemerowskf Kirowski Kostromski Kujbyszewski Kurgański Kurski 301,5 95,5 120,7 60,2 53,6 71,0 29,8 31 2918 1726 871 2742 1085 1474 Palana Kemerowo Kirów Kostroma Kujbyszew Kurgan Kursk Udmurcka 42,1 1417 łżewsk Leningradzki 85,9 5286 Leningrad Kraje Lipiecki 24,1 1224 Lipieck Magadański 1 199,1 352 Magadan Ałtajski Czukocki Okręg Górnoałtajski Narodowościowy 737,7 101 Anadyr Obwód 261,7 2670 Barnauł Moskiewski 47,0 12 835 Moskwa Autonomiczny 92,6 168 Gornoałtajsk Murmański 144,9 799 M urmańsk Chabarowski 824,6 1 346 Chabarowsk Nowogrodzki 53,3 722 Nowogród Żydowski Obwód Wielki Autonomiczny 36,0 173 Birobidżan Nowosybirski 178,2 2505 Nowosybirsk * Krasnodarski 83,6 4511 Krasnodar Omski 139,5 1 824 Omsk : Adygejski Obwód Orenburski 124,0 2050 Orenburg Autonomiczny 7,6 386 Maj kop Orłowski 24,7 91 Orzeł Krasnojarski 2401,6 2962 KrasnoJarsk Permski 160,7 3024 Perm Chakaski Obwód Penzeński 43,2 1536 Penza Autonomiczny 61,9 466 Abakan Komi-Penniacki Tajmyrski Okręg Okręg Narodowoś Narodowościowy 862,1 38 Dudinka ciowy 32,9 212 Kudymkar Ewenkijski Okręg Pskowski 55,3 876 Psków Narodowościowy 767,6 13 Tura Riazański 39,6 1412 R iazań Nadmorski 165,9 1 722 Wladywostok Rostowski 100,8 3832 Postów nad Stawropolski 80,6 2306 Stawropol Donem Karaczajsko- Sachaliński 87,1 616 Jużno-Sachalińsk Czerkieski Obwód Saratowski 100,2 2454 Saratów Autonomiczny 14,1 345 Czerkiesk Smoleński 49,8 1 106 Smoleńsk Swierdlowski 194,7 4319 Swierdłowsk Obwody Tambowski 34,3 1 511 Tambow Amurski 363,7 793 Błagowieszczeńsk Tiumeński 1 435,4 1407 Tiumeń Archangielski 587,4 1402 Archangielsk Chanty-Mansyjski Nieniecki Okręg Okręg Narodowoś Narodowościowy 176,7 35 Narjan Mar ciowy 523,1 272 Chanty-Mansyjsk Astrachański 44,1 868 Astrachań Jamalsko-Nieniecki Bielgorodzki 27,1 1261 Bielgorod Okręg Narodowoś Briański 34,9 1 509 Briańsk ciowy 750,3 80 Salechard Czelabiński 87,9 3289 Czelabińsk Tomski 316,9 786 Tomsk Czytyjski 431,5 1 145 Czyta Tulski 25,7 1953 Tuła Agiński Buriacki UIjanowski 37,3 1225 UIjanowsk Okręg Narodowoś Wladymirski 29,0 1512 Władymir ciowy 19,0 66 Agińskie Wolgogradzki 1)4,1 2324 Wołgograd Gorkowski 74,8 3683 Górki Wologdziański 145,7 1596 Wołogda Irkucki 767,9 2314 Irkuck Woroneski 52,4 1527 Woroneż Źródło; Związek Radziecki. Przyroda, człowiek, gospodarka. Warszawa 1972. poniosła spośród republik ZSRR "w skali świat. największe straty w ludziach i dobytku. W walce partyzanckiej na terenach okupowanych brali u- dziat Polacy. W świat, polityce pokojowej ZSRR po II wojnie świat, potencjał gosp., polit, kult. wojsk, i kos-monautyczny Roś. FSRR odegrał dominującą rolę podobnie jak wola narodu roś. ułożenia przyjaznych stosunków z innymi narodami. Stolica Roś. PSRR, która jest równocześnie stoi. ZSRR, jest siedzibą organizacji międzynar.: RWPG, Międzynar. Banku Współpracy Gospodarczej, Międzynar. Banku Inwestycyjnego, Wspólnego Instytutu Badań Nuklearnych, Organizacji Układu Warszawskiego. Poza tym w Moskwie posiadają swe Biura: ONZ, ILO, UNDP, Pug-wash. ' F. I. KOŹEWNIKOW Russkoje gosudarstwo i mieidunarodnoje prawo, Moskwa 1948; Rosja Radziecka, w. Mata encyklopedia wojskowa. Warszawa 1971, s. 61-67; Związek Radziecki. Przyroda, człowiek, gospodarka. Warszawa 1972, s. 141-175. • 3137 ROSYJSKI JĘZYK (ang. Russian language, franc. Langue russe, hiszp. Lengua rusa, roś. Russkij jazyk), przedmiot współpracy międzynar. od 1965, daty zat. Międzynar. Stów. Wykładowców Języka Rosyjskiego i Literatury, Int. Assoc. of Russian Language and Literaturę Teachers, z siedzibą w Moskwie. Pod patronatem Stów. odbywają się 791 Royalties 3142 od sierpnia 1972 w Moskwie Międzynar. Olimpiady Uczniów j.r. W pierwszej wzięło udział 75 uczniów z 16 państw, m.in. z Polski. J.r. jest jed- nym z języków oficjalnych i roboczych ONZ. • 3138 ROŚLINOBÓJCZE ŚRODKI (ang. Herbicides, franc. Herbicides, hiszp. Herbicidas, roś. Gierbi-cydy), termin międzynar. — jeden z rodzajów broni chemicznych, mający na celu niszczenie roślin, krzewów i drzew; przedmiot genewskiej konwencji międzynar. o zakazie broni chem., 1925. ś.r. powstały z odkrytych w końcu XIX .w. środków chwastobójczych; dopiero po II wojnie świat, zostały użyte przez USA w Wietnamie. Są to arbo-cydy, powodujące wysychanie drzew; defolianty, niszczące listowie przez pozbawienie go chlorofilu; desykanty, powodujące wysuszanie roślin oraz herbicydy, które działają zabójczo na szereg roślin, a spożyte w roślinie, czy w zatrutej herbicydami wodzie, powodują poważne zniekształcenie płodu. Produkcja ś.r. stała się wielkim problemem międzynar. wobec zbrodni roślinobójstwa dokonanej w Wietnamie przez lotnictwo USA. USA, które nie przystąpiły do Konwencji Genewskiej 1925, wydały na rozwój broni biol., w tym roślinobój-czych, 8 min dół. w 1950, 35 min dół. w 1959, 170 min w 1963 i 300 min w 1966, dochodząc do blisko pół miliarda w 1969. Dyrektor Instytutu Serobiplogii w Grafschaft NRF, dr Peter schroniwszy się do NRD, ujawnił 6X111968, że w NRF ś.r. produkują Zakłady -> Bayera, ->• Farbwerke Hoechst AG., Badische Anilin (-> BAŚF) i in. Z. ŻÓŁTOWSKI Broń i wojna biologiem! w Świetle zach. doktryny wolny totalne/. Warszawa 1969, s. 337. • 3139 ROŚLINY (ang. Plants, franc. Plantes, hiszp. Plantas, roś. Rastienija), przedmiot ochrony międzynar. i zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Eur. i Śródziemnomorska Organizacja Ochrony Roślin, Eu-ropean and Meditcrrancan Plant Protection Organization, EPPO, uznana przez FAO, instytucja konwencji międzynar. z 13 IV 1951, z siedzibą w Paryżu, łączy 34 państwa, m.in. Polskę. Bur. Konfederacja Badań nad Ochroną Roślin, Europcan Confederation for Plant Protection Rcseareh, zat. 1952, z siedzibą w Paryżu. FAO od października 1952 publikuje czasopismo FAO Plant Protection Bulletin. Eur. Stów. Badawcze Hodowli Roślin, European Assoc. for Research on Plant Brceding, EUCARPIA, zat. 1956. z siedzibą w Paryżu. Eur. Towarzystwo Nematologów, Society of Europcan Ne-matologists, zat, 1956, z siedzibą w Antibcs (Francja); łączy uczonych ekspertów od środków chroniących r. 27 państw, m.in. z Polski. Komitet Ochrony Roślin Azji Pd.-Wsch. i Pacyfiku, Plant Protection Committec for the South East Asia and Pacific Region, zał. 1955, z siedzibą w Bangkoku, uznany przez FAO. Latynoamer. Stów. Hodowli Roślin, Latin-Amcrican Assoc. for Plant Breeding, żal. 1961, z siedzibą w San Jose (Kostaryka). Publ. Filotecnia'L,A. l Międzynar. Organizacja Badawcza Roślin Soczystych, lat. Organization for Succulent Plant Study, zat. 1950, z siedzibą w Wageningen (Holandia). Międzynar. Stów. Badań Jakości Roślin Jadalnych, Int. Assoc. for Quality Research on Food Plants, zat. 1955, z siedzibą w Geisenheim (NRF). Publ. Qualltas Ptantanum et Ma-'teriae Yegetabiles. > Międzynar. Stów. Fizjologii Roślin, Int. Assoc. for Plant Physiology, żal. 1959, z siedzibą w N. Havcn (Conn. USA). Międzynar. Stów. Taxonomii Roślin, Int. Assoe. tor Plant Taxonomie, zat. 1958, z siedzibą w Utrechcie. Jest Sekcją Międzynar. Unii Nauk Biologicznych, podobnie jak Micdzy-nar. Komisja Nazewnictwa Roślin Uprawnych, Int. Com- mission for the Nomenclature for Cultiyated Plants, z siedzibą w Edynburgu. Międzynar. Tow. Geografii i Ekologii Roślin, Int. Society for Plant Gcography and Ecology, zat. 1937, z siedzibą w Rintein (NRF). Regionalna Międzynar. Organizacja Ochrony Roślin i Zdrowia Zwierząt, Regional Int. Organization for Plant Protection and Animal Hcalth, zał. 1953, z siedzibą w San Salvador. Przejęta ona funkcje zał. w 1948 międzyrząd. Mię-dzyamer. Konferencji d/s Zdrowia Roślin, Inter-American Conference on Plant Healtb. Unia d/s Ochrony Nowych Odmian Roślin, Union for the Protection ot New Yarieties of Plants, zat. 1961, z siedzibą w Genewie: łączy konwencją o Unii Belgie, Danię, Holandie, Francje, NRF, Szwajcarię, W. Brytanie i Włochy; ma na celu handl. ochronę nowych hybryd. FAO prowadzi statystykę r. oleistych. Poza tym przy FAO istnieje Komisja Ochrony Roślin na Bliskim Wschodzie, Near East Plant Protection Commission; przy EWG są dwie Komisje d/s Roślin. Kfanuat on the use of FAO specifications for plant protection products, Rome 1971, s. 46; Yearbook of Int. Organiiatlons, 1973. • 3140 ROTARY INTERNATIONAL, zarej. w ONZ organizacja międzynar., zał. 1905 w Chicago, jednocząca jawnie, w formach zapożyczonych od masonerii, małych i średnich przedsiębiorców i kupców, w celu wzajemnego popierania się pod hasłem „Ideowa służba", „Ideał service". Siedziba: Evanston (Illinois, USA). Posiada statut doradczy (B) ECOSOC i (C) UNESCO. Publ. miesięcznik The Rotarian. Yearbook of Int. Orgamwttona, 1973. • 3141 ROYAL DUTCH/SHELL GROUP, największe pod względem wartości produkcji spośród naftowych kompanii Europy przedsiębiorstwo ang.- hol., powstałe 1907 w wyniku fuzji hol. Royal Dutch Petroleum Company, zał. 1890," i bryt. The Shell Transport and Trading Company, zał. 1897; gł. akcjonariuszami są bryt. i hol. rodzina król. oraz amer. finansowa grupa Rotschilda i franc. grupa bankowa Lazard-Freres. Należy do międzynar. naftowego kartelu. Kompania jest producentem i transporterem nafty i jej pochodnych; ma koncesje naftowe na obu półkulach, własne nafto-ciągi i flotę tankowców oraz w wielu krajach rafinerie i fabryki petrochem., a także własną sieć handl.—Shell-BP. Wywłaszczona 1918 w Rosji, w Meksyku—1938 i w Rumunii—1945. W 1969 zatrudniała 173 tyś. osób, a wartość sprzedanych produktów wynosiła ok. 10 mld dół. H. 0'CoNMOR Zmierzch naftowego imperium. Warszawa 1964, ». 22-25. 54-60, 62-66; The Economist. 12 VI 1971. • 3142 ROYALTIES [ang. 'koncesje królewskie', przenośnie 'tantiema, procent'], termin międzynar.— opłaty za koncesje zezwalające na eksploatację bogactw naturalnych; najczęściej używany w odniesieniu do opłat za koncesje naftowe. W grudniu 1964 Organizacja Państw Eksportujących Naftę •-> OPEC, przyjęła pierwszą solidarnościową uchwałę co do r. z koncesji udzielonych międzynar. koncernom przez Arabię Saudyjską, Irak, Katar, Kuwejt i Libię. Postanowiono, że r. nie będą odtąd zaliczane koncernom na poczet podatku od zysku netto i wynosić mają 12,5% od obrotu, przy czym określono zasady ustalania -> cen katologowych. Dalszym krokiem na drodze ujednolicenia r. z nafty było Teherańskie Porozumienie Naftowe 1971. Od l VII 1974 wprowadzona została dalsza podwyżka o 2% r. przez wszyst- 3143 Rozbiory Polski 792 kie kraje czł. OPEC, z wyjątkiem Arabii Saudyjskiej. Dokumentacja Prasowa 1965, s. 17A, oraz 1971, s. 341B; Kromka, 1974. • 3143 ROZBIORY POLSKI, 1772, 1793, 1795 (ang. Par-titions of Poland 1772, 1793, 1795, franc. Parta-ges de la Pologne 1772, 1793, 1795, hiszp. Repar-tos de Polonia 1772, 1793, 1795, roś. Razdieły Polszy 1772, 1793, 1795), trzy akty międzynar., które zmieniły całkowicie mapę polit. środk.-wsch. Europy po rok 1918: I Konwencja rozbiorowa, zredagowana w języku franc., podp. została w Petersburgu 5 VIII 1772 w imieniu carycy Rosji Katarzyny n przez N. I. Panina i A. Golicyną, w imieniu cesarzowej Austrii Marii Teresy przez J. von Lobkowitza i w imieniu króla Prus Fryderyka m przez W. P. von Soimsa. Rosja zagarnęła Inflanty i część Białorusi na wschód od linii Dżwina-Druć-Dniepr; Austria Galicję Wsch. i Lodomerię; Prusy zaś Prusy Królewskie bez Gdańska i Torunia, biskupstwo Warmińskie i kraj nadnotecki. Ratyfikowana w tymże roku w sierpniu, wrześniu. Po tym zaborze Fryderyk II zmienił swój tytuł „Konig in Preus-sen", „Król w Prusach", wywodzący się od czasów Hołdu Pruskiego („Ducis in Prussia"), na „Kónig von Preussen", „Król Prus", zrównując się z Królem Polski i in. monarchami Europy. II Konwencja rozbiorowa, podp. w Petersburgu 23 11793 przez Rosję i Prusy, potwierdziła 25 IX 1793, dwa układy wymuszone na Polsce: pol.- ros., podp. w Grodnie na sejmie „niemym" w imieniu Króla Polski Stanisława Augusta przez I. Massal-skiego, a w imieniu carycy Rosji przez J. J. Sie-versa, oraz pol.-pruski ze strony króla Prus przez L. von Bucholtza. Ich mocą Rosja zagarnęła część Białorusi i Ukrainy po linię Druja- Pińsk-Zbrucz; Prusy zaś Gdańsk i Toruń oraz Poznań, Kalisz, Gniezno, Dobrzyń, Częstochowę, Działdowo. Austria, prowadząca wojnę z Francją, zapewniła so- bie prawa do aneksji Bawarii i zrezygnowała z udziału w II rozbiorze Polski. III Konwencja rozbiorowa miała trojaki charakter: wspólnej petersburskiej deklaracji austr.-prus-ko-ros. o likwidacji państwa poi., 311795 (24X11 1794 st. stylu) po zgnieceniu powstania kościuszkowskiego 1794, przez rozbiór pozostałych ziem Polski; układu Austrii i Rosji gwarantujących sobie nawzajem ziemie Polsce zabrane, podp. 3 I 1795 w Petersburgu przez hr. Cobenzia w imieniu Franciszka II, a w imieniu Katarzyny II przez J. von Ostermanna, A. A. Biezborodkę i A. de Marcofa; oraz podobnego układu prusko-ros. podp. 24X1795 w Petersburgu, w imieniu Prus przez P. B. E. von Tauenzien. Obawy przed agre- sywnością Prus, które otrzymały centr. ziemie poi. z Warszawą po Bug i Niemen, spowodowały, że Austria z Rosją 311795 wprowadziły do swej umowy tajną klauzulę zobowiązującą do wspólnych kroków wojennych przeciw Prusom w razie naruszenia konwencji rozbiorowej. Ostatecznie dopiero 24X1795 nastąpiło okupowanie ostatnich ziem Rzeczypospolitej szlacheckiej: przez Austrię po Pilicę, Wisłę i Bug; przez Prusy po Pilicę, Bug i Niemen; oraz przez Rosję po linię Nie-men-Grodno-Bug. Delimitację ukończono 2 VII 1796. W rok później car Paweł I, cesarz Franciszek II i Friedrich Wilhelm II postanowili z inicjatywy króla Prus, że nigdy nie będą używali 'nazwy Polski w swoich monarszych tytułach, doceniając „konieczność wymazania wszystkiego co mogłoby odradzać wspomnienie o istnieniu polskiego królestwa" („Die Notwendigkeit alles aus- zutiigen, was die Erinnerung an die Existenz des Konigreiches Polen wachrufen kónnte"). Postanowienie to uczynił nieaktualnym Kongres Wie- deński 1815. LE COMTE D'ANGEBERO (L. CHODŹKO) Recueil des traites, conyentions et actes diplomatiaue concernant la Polosnt 1762-1862, Paris 1862; F. W. GHIU-ANY Diplomatisches Hand-buch 1648- 1867, T. 3, Nordlingen 1855/68. T. I; W. SMOLEŃSKI Szkoly historyczne w Polsce, Warszawa 1886 (ostatnie wyd. 1952); M. HANDELSMAN Historyka, 2 wyd.. Warszawa 1928; Bibliografia historii Polski do 1795, Warszawa 1965; R. H. LORD Drugi Rozbiór Polski, Warszawa 1973. • 3144 ROZBROJENIA DEKADA, 1970-80 (ang. Dis-armament Decade, 1970-80, franc. Decennie du desannement, 1970-80, hiszp. Dćcada del Desar-me, 1970-80, roś. Diekada razorużenija 1970-80), proklamowana 16X111969 przez Zgr. Og. NZ Rez. 2602 E/XXIV, wraz z apelem do wszystkich państw, by zaoszczędzone na zbrojeniach fundusze przeznaczyły na popieranie gosp. i teehn. postępu w krajach rozwijających się. Dokumentacja Prasowa 1969, s. 1249-50. • 3145 ROZBROJENIE '(ang. Disarmameni, franc. Desannement, hiszp. Desanne, roś. Razorużenije), termin międzynar. używany w prasie świat.; od- nosi się do: l) ograniczenia zbrojeń, 2) redukcji zbrojeń, 3) rozbrojenia całkowitego i powszechnego. Pierwszymi państwami, które traktatowo ograniczyły nawzajem swe zbrojenia były Kolumbia i Peru, 1829, oraz w dwa lata później Peru z Boliwią, oraz Argentyna z Brazylią. Pierwszą organizacją międzynar., która zaczęła prowadzić akcję na rzecz rozbrojenia była •-> Unia Międzyparlamentarna 1889. Pierwszą Konferencją mię- dzynar. w tej sprawie była I Haska Konferencja, która uchwaliła rezolucję sugerującą państwom Europy ograniczenie sił zbrojnych i wydatków na zbrojenie. Również II Haska Konferencja, 1907, zaleciła nieobowiązujące do niczego „studiowanie kwestii r.". Po I wojnie świat. Pakt LN wprowadził w art. l, 8 i 23 uznanie potrzeby „ograniczenia do minimum" nar. zbrojeń lądowych, mor. i lotn. W 1927 Komitet Ekspertów LN opracował przykładową listę „wydatków potrzebnych do o-brony narodowej", sugerującą ograniczanie budżetów wojsk. Pierwszym układem rozbrojeniowym był opracowany przez Konferencję Waszyngtońską dla ograniczenia zbrojeń, Conference on the Limi-tation of Armaments, 1921/22, przy udziale Francji, Japonii, USA, W. Brytanii i Włoch, traktat o ograniczeniu zbrojeń morskich, który nie został ratyfikowany. W 1927 w Genewie Japonia, USA i W. Brytania nie doszły do porozumienia co do krążowników i okrętów podwodnych. Dwie Konferencje Londyńskie (w waszyngtońskim składzie) poświęcone były problemom ograniczenia zbrojeń mor. Pierwsza 21-22 IV 1930, która zobowiązała sygnatariuszy do niezwiększania przez 5 lat tonażu okrętów liniowych; wprowadzała ograniczenia ilościowe i jakościowe łodzi podwodnych; ustaliła parytet wzajemny flot krążowników, Rozbrojenie 3145 kontrtorpedowców i okrętów podwodnych W. Brytanii, USA i Japonii; wreszcie zobowiązywała okręty podwodne do stosowania tych samych norm międzynar. prawa mor., co okręty nawodne. Druga, 9X111935-251111936, z której wycofały się Japonia i Włochy, a pozostałe mocarstwa zawarły otwarty układ, do którego przystąpił ZSRR, o jakościowym ograniczeniu zbrojeń mor. Układ ten anulowała II wojna świat. I Światowa Konferencja Rozbrojeniowa została przygotowana przez LN 1926-31 i odbyła się—poprzedzona apelem Zgromadzenia LN z 29X11931 o zawie- szenie na rok wyścigu zbrojeń — w Genewie od 2 II 1932 do 21X11934, kiedy odroczyła się sine die (formalnie Rada LN zawiesiła działalność Konferencji 2211936). Udział brali członkowie LN oraz USA i ZSRR. Tematem obrad było bezpieczeństwo zbiorowe, definicja agresji, etapy r. oraz instrumenty pojednania i kontroli. 14X1933 wycofała się z udziału w sesji III Rzesza i swoją agresywną polityką remilitaryzacji sparaliżo- wała całkowicie wysiłki Konferencji. W 12 lat później, 14 XII 1946, Zgr. Og. NZ, Rez. 41/1 o zasadach jakie rządzą reglamentacją ogólną i re- dukcją zbrojeń, oraz Rez. 42/1 o informacjach jakie powinni dostarczyć członkowie ONZ o swych siłach zbrojnych, rozpoczęło swe wysiłki iv kierunku r. Obie rezolucje były odbiciem propozycji ZSRR, przedłożonej na I Sesji Zgroma-izenia, 29X1946, postawienia poza prawem bro-li atomowych, zniszczenia ich i przejścia do ge-leralnej redukcji zbrojeń. W dalszym ciągu, jak przed wojną, w Lidze mowa była tylko o gene- ralnym zmniejszeniu zbrojeń i sił zbrojnych; idea powszechnego r. została zaprezentowana w ONZ iopiero w 15 lat później. organizmy powołane przez ONZ w celu studio-rania i przedkładania propozycji dot. r. to Ko-nisja Energii Atomowej i Komisja Zbrojeń Kon- wencjonalnych. Zgr. Og. NZ, 1952, zastąpiło łbie Komisje jedną Komisją Rozbrojeniową, pod-egłą bezpośrednio R. Bezp., na której polecenie ipracowywała projekty układów: o reglamentacji, igraniczeniu i wyważonej redukcji wszystkich sił torojnych i wszystkich rodzajów broni; o skutecz-iej międzynar. kontroli energii atomowej w celu oprowadzenia zakazu broni atomowych i wyko-zystywania siły jądrowej wyłącznie dla celów lokojowych; o eliminacji wszystkich broni maso-rej zagłady. W okresie, który nastąpił, rokowa-iia przejął Podkomitet Pięciu Mocarstw w Ko-lisji Rozbrojenia. Różnice stanowisk poszcze-ólnych mocarstw zmniejszyły się, niemniej pozo-tawały dalej poważne, szczególnie jeśli chodziło stopniowe r. atomowe, o ograniczenie zbrojeń onwencjonalnych i o system międzynar. kontroli inspekcji. V 1959 podp. został w Waszyngtonie układ o de-lilitaryzacji -» Antarktydy. Premier ZSRR, N. S. Pruszczów przedstawił 181X1959 Zgr. Og. NZ ierwszy generalny projekt rozbrojenia powszech-ego i całkowitego. Zgr. Og. NZ 20X11959 Rez. 378/XIV jednomyślnie stwierdziło, że sprawa ta sst najważniejszym problemem ludzkości i wyra-iła nadzieję, że wypracowane zostaną drogi, pro-'adzące do r. powszechnego i skutecznej między-ar. kontroli. Zgr. Og. NZ 24X11961, Rez. 653/XVI, 55 głosami za, 20 przeciw i 26 wstrzymującymi się uchwaliło Deklarację o zakazie użycia broni atomowej. Cztery dni wcześniej, 20X1 1961, Zgr. Og. NZ jednomyślnie poparło Wspólną Deklarację USA i ZSRR Zasad Negocjacji Rozbrojeniowych. W tym samym czasie USA i ZSRR zawarły porozumienie co do utworzenia Komitetu Rozbrojeniowego 18 państw w składzie: Brazylia, Bułgaria, Birma, Czechosłowacja, Etiopia, Francja, India, Kanada, Meksyk, Nigeria, Polska, Rumunia, Szwecja, W. Brytania, USA, Włochy, ŻRĄ, ZSRR. Komitet, który przedkładał sprawozdania o swych pracach Zgromadzeniu i Komisji Rozbrojeniowej, rozpoczął swe spotka- nia w Genewie w marcu 1962, przy absencji Francji, która oświadczyła, że pragnie przedyskutować wpierw ww. problemy z innymi mocarstwami, co było formą protestu gen. Ch. de Gaulle'a przeciw dialogowi USA i ZSRR. W Moskwie, 9-14 VII 1962 odbył się Świat. Kongres na rzecz Powszechnego Rozbrojenia. Wcześniej, 141111962, ZSRR przedłożył Komisji 18 szczegółowy projekt planu powszechnego r., proponujący trzy etapy r., z -> „parasolem atomowym" w I i II etapie oraz powołaniem nowej org. wyspecjal. ONZ p.n. Organizacja Rozbrojeniowa, Desarmament Organization. W tejże Komisji USA złożyły 18 IV 1962 swój kontrprojekt. Jednym z gł. problemów stała się sprawa zakazu prób z broniami jądrowymi. Zgodnie z zaleceniami Zgr. Og. NZ 20 VI 1962 między ZSRR i USA zastała zainstalowana stała bezpośrednia łączność Moskwa-Waszyngton (nazwana przez prasę USA „gorącą linią", „hot linę"), a w lipcu 1962 USA, ZSRR i W. Brytania opracowały —• Układ o zakazie prób broni nuklearnej w atmosferze, w przestrzeni kosmicznej i pod wodą, podp. w Moskwie 5 VIII 1963, a następnie przez ponad 100 państw. Pozostała otwarta sprawa prób podziemnych oraz przystąpienie do układu dwu mo- carstw atomowych nie biorących udziału w rokowaniach: Francji i Chin Ludowych. Z kolei Zgr. Og. NZ Rez. 1884/XVIII wystąpiło z postulatami opracowania zakazu umieszczania broni masowej zagłady na orbicie okołoziemskiej. ZSRR wystąpił z inicjatywą zakazania wszelkich form militarnej aktywności w Kosmosie. W 1965 problemy r. dominowały w debacie generalnej Zgromadzenia i wnioski z niej zlecono opracować Komisji. Zgromadzenie 5 XII 1966 przyjęło 3 Rez. A, B i C/XXI, dot. r. powszechnego i całkowitego: Rez. A postulowała (zgodnie z poi. wnioskiem z 1960) opracowanie przez ekspertów raportu o ewent. konsekwencjach użycia broni atomowych (19X111967 Zgromadzenie Ogólne, Rez. 2342/ /XXII przyjęło raport); Rez. B żądała ścisłego przestrzegania Protokołu Genewskiego o zakazie broni chem. i bakteriologicznych oraz przystąpienia do Protokołu pozostałych, państw; Rez. C zalecała Komisji kontynuowanie prac. Pierwszym osiągnięciem rozbrojeniowym ery kosmicznej było podp. 2711967 Układu o pokojowym wykorzystaniu przestrzeni kosmicznej. Z kolei Zgromadzenie zaczęło prowadzić akcje na rzecz —> Układu o nierozprzestrzenianiu broni nuklearnej, Rez. 2149/XXI z 4X11966, Rez. 2135 A i B/XXI z 17X11966; Rez. 2346/XXII i 2346/XXII z 19X111967. W rezultacie od 24 IV do 12 VI 1968 odbyła się Nadzwyczajna Sesja Zgr. Og. NZ po- 3145 Rozbrojenie święcona temu Układowi, którego podpisanie jednocześnie w Londynie, Moskwie i Waszyngtonie odbyło się l VII 1968. Poprzednio 19 VI 1968 R. Bezp. uchwaliła rezolucję w sprawie gwarancji dla państw nieatomowych, które następnie obradowały w Genewie 22Vm-28IX1968 nad pro- blemami swego bezpieczeństwa. W Meksyku w 1968 podp. został pierwszy regionalny układ o strefie bezatomowej -»• Traktat Tlatelolco. XXIII Sesja Zgr. Og. NZ, 20X111968 zażądała z inicjatywy Polski opracowania przez ekspertów z kolei raportu dot. skutków użycia broni chem. i bakteriologicznych (raport został opublikowany l VII 1969). W 1969 Komisja 18 została rozszerzona (o Argentynę, Holandię, Japonię, Jugosławię, Maroko, Mongolię, Pakistan, Węgry) i od 26 VIII 1969 przemianowaną na Konferencję Komitetu Rozbrojeniowego, w składzie po 7 państw Wschodu i Zachodu i 12 państw niezaangażowanych, Jednocześnie rozpoczęły się 17X1-22X111969 rokowania między USA i ZSRR na temat ograniczenia zbrojeń strategicznych, kontynuowane w następnych latach (-»• SALT). We wrześniu 1970 laureaci nagrody pokojowej Nobla przedłożyli Zgr. Og. NZ Deklarację w sprawie pokoju i rozbrojenia, Declaration on Peace and Disannament, zwracającą uwagę na konieczność przyśpieszania prac rozbrojeniowych. Ogłoszone przez ONZ dane za dekadę 1961-70 stwierdzały, że w tym czasie narody świata wydały łącznie na sprzęt wojenny 1870 mld dół., a w 1971 200 mld dolarów. Zgr. Og. NZ Rez. 2602E/XXIV proklamowało dekadę 1971-80 Dekadą ->• rozbrojenia. Prace Komitetu Rozbrojeniowego ONZ w Genewie po osiągnięciu porozumienia w sprawie -> Układu o dezatomizacji dna oceanów 1971, oraz Układu o zakazie broni bakteriologicznych 1972, koncentrowały się w 1972/73 na sprawach: całkowitego przerwania próbnych wybuchów jądrowych łącznie z podziemnymi; zakazu broni atomowych i chem.; tworzenia stref bezatomo- wych; całkowitej demilitaryzacji dna oceanów; likwidacji obcych baz wojsk., oraz redukcji sił zbrojnych i wydatków militarnych, szczególnie wielkich państw. W pracach komisji od początku nie brała udziału ChRL (z racji nieobecności w ONZ) i Francja od 1962. Bojkot Francji trwał również w 1973. ChRL nie zajęła natomiast swego miejsca w Komisji ani w 1972 ani w 1973/4. Ogłoszony 30 V 1972 w Moskwie wspólny komunikat radz.-amer. o wizycie Prezydenta USA, R. Nucona w ZSRR, i podp. przez L. I. Breżniewa i R. Nixona układu o ABM i porozumienia o ICBM, w części pt. Sprawy rozbrojenia, stwierdził co następuje: ,,Strony przedstawiły swe stanowiska odnośnie problemu o-graniczenia zbrojeń i rozbrojenia. Strony stwierdzają, ze ich wspólna, lub równoległa działalność w dużym stopniu przyczyniły się do opracowania i zawarcia w ciągu ostatnich lat układów, które ograniczają wyścig zbrojeń lub wprowadzają zakaz niektórych z najbardziej niebezpiecznych rodzajów broni. Stwierdzają one dalej, że układy te były z zadowoleniem przyjęte przez przytłaczającą większość państw Świata, które do nich przystąpiły. Strony uważają za istotne posunięcie rozbrojeniowe. konwencję o zakazie prowadzenia badań, produkowania i gromadzenia zapasów broni bakteriologicznej (biologicznej) i toksyn oraz ich zniszczeniu, której depozytariuszami są one wraz z W. Brytanią, i która niedawno u-dostępniona została do podpisania wszystkim państwom. ZSRR i USA będą nadal dokładały starań w celu osiągnięcia międzynarodowego porozumienia odnośnie broni chemicznej. Kierując się koniecznością uwzględniania interesów bezpieczeństwa obu krajów, w jednakowym stopniu i bez szkód; dla interesów bezpieczeństwa krajów trzecich, ZSRR i USA będą aktywnie uczestniczyły w rozmowach zmierzaj* cyeh do podjęcia nowych kroków prowadzących do powstrzymania i położenia kresu wyścigowi zbrojeń. Ich celem ostatecznym jest powszechne i całkowite rozbrojenie— w tym także rozbrojenie nuklearne — pod ścisłą kontroli międzynar. Zwołanie w odpowiednim czasie światowej konferencji w sprawie rozbrojenia może odegrać pozytywną rol( w tym procesie". ZSRR przedłożył Zgr. Og. NZ projekt zwołania świat, konferencji rozbrojeniowej już w 1971 i zgodnie z uchwałą Zgromadzenia z 16X111971 został on poddany sondażowi opinii państw członkowskich ONZ. Sekr. Gen. ONZ K. Waldheim przedłożył 4X1972 wyniki sondażu. W debacie w Komitecie Politycznym Zgr. Og. NZ na jesieni; 1972, w ciągu 19 sesji, wypowiedziało się 78 państw, w większości za zwołaniem świat, konferencji r.; natomiast USA uzależniły swe poparcie od wyników rokowań SALT II, ChRL zaś od zobowiązania się wszystkich mocarstw nuklearnych, że nigdy i pod zadym warunkiem nie użyją pierwsze broni jądrowej i zlikwidują swe bazy wojsk. na obcych terytoriach. Zgr. Og. NZ w grudniu 1972 Rez. 2930/XXVII zaaprobowało wniosek ZSRR, by Sekretariat NZ zbadał opinię państw członkowskich co do daty zwołania świat, konferencji rozbrojeniowej. Przewodniczący Zgromadzenia, S. Trepczyński, zgodnie z rezolucją, w ścisłej konsultacji z przedstawicielami grup regionalnych, mianował 31 członków Komitetu Przygotowawczego Świat. Konferencji Rozbrojeniowej, rezerwując pięć miejsc dla stałych członków Rady Bezpieczeństwa. Zgr. Og. NZ uchwaliło 18 XII 1973 Rez. 3138/XXVni dot. przygotowań konferencji. I sesja Komitetu przygotowawczego zakończyła się l O VI 974. W jego pracach spośród W. Mocarstw nie brały udziału ChRL i USA. Stanowisko Polski wyraziła odpowiedź Rządu PRL z 22 V 1974 na Notę Sekretarza Generalnego ONZ z 21 n 1974 do państw czł. ONZ: Idei zwołania Światowej Konferencji Rozbrojeniowej, w przekonaniu rządu PRL, powinny przyświecać dwa podstawowe cele: po pierwsze: zapewnienie możliwości omawiania wszelkich aspektów rozbrojenia interesujących wszystkie państwa, zarówno w dziedzinie nuklearnej, jak i konwencjonalnej, w skali globalnej i regionalnej; po drugie: zapewnienie aktywnego i równoprawnego udziału wszystkich państw w rozpatrywaniu problemów rozbrojenia. W opinii rządu PRL, ze zrozumiałych względów, zadaniem takiej Konferencji nie powinno być negocjowanie określonych projektów porozumień ani zastępowanie istniejących organów i form rokowań rozbrojeniowych, a dokonanie kompleksowego przeglądu stanu negocjacji rozbrojeniowych w istniejących organach i wypracowanie rekomendacji co do militarnych, politycznych, gospodarczych i społecznych aspektów rozbrojenia, jak też ustalenie priorytetów, zasad i głównych kierunków negocjacji rozbrojeniowych w przyszłości. Problemy r. były też przedmiotem' roboczych spotkań Sekretarza Gen. KPZR L. I. Breżniewa z pręż. USA, R. Nixonem, VI 1973 w USA i VI 1974 w ZSRR. Żądanie państw socjalist. zwołania jak najszybciej świat, konferencji r. zostało poparte w •-> Deklaracji Algierskiej 1973, w p. 72. Rokowania 17 państw Wschodu i Zachodu Europy oraz Kanady i USA w sprawie „wzajemnej redukcji sił zbrojnych i zbrojeń oraz związanych z nią posunięć w Europie Środkowej" (->• MURFAAMCE) rozpoczęły się w Wiedniu 30 X 1973. Poprzedziły je wiedeńskie konsultacje przy- 795 Rozbrojenie w Ameryce Lać. 3146 gotowawcze 19 państw, 311-28 VI 1973, które u-zgodnity, że: „W trakcie rokowań zostanie rozpatrzona sprawa wzajemnej redukcji sił zbrojnych i zbrojeń oraz związanych z nią posunięć w Europie środk.; ogólnym celem rokowań jest przyczynienie się do powstania . bardziej ustabilizowanych stosunków oraz do umocnienia pokoju i bezpieczeństwa w Europie; , w trakcie rokowań powinno być osiągnięte porozumienie o " prowadzeniu ich w taki sposób, aby zapewnić najbardziej skuteczne i staranne podejście do rozpatrzenia, omawianych spraw z uwzględnieniem ich złożonego charakteru; konkretne przedsięwzięcia winny być starannie wypracowane co do zasięgu i czasu, tak aby pod każdym względem i w każdej chwili odpowiadały zasadzie niezagrażania uszczerbkiem . bezpieczeństwa żadnej ze stron. Postanowiono również, że każda sprawa odnosząca się do przedmiotu rokowań może być w toku rokowań wniesiona pod obrady przez którekolwiek z tych państw, które będą podejmowały niezbędne decyzje. Nie narusza to prawa wszystkich uczestników do występowania i rozpowszechniania dokumentów w przedmiocie obrad". i Rokowania zostały przerwane 17 VII 1974 i wznowione na 44 posiedzeniu plenarnym 241X1974 r. W 1973-74 kontynuowane były w Genewie rokowania amer.-radz. ->• SALT, a w komitecie roz-zbrojeniowym 26 państw—debata nad zakazem broni chem.; poza tym w Wiedniu państwa U-kładu Warszawskiego i NATO prowadziły rokowania w sprawie redukcji sił zbrojnych i zbrojeń w Europie Środk.; drugi etap wiedeńskich ro- kowań zakończył się 11 IV 1974; trzeci rozpoczął się 6 V 1974. Doradczy Komitet Polityczny Państw-Stron Układu Warszawskiego na swej warszawskiej sesji 17-18 IV 1974 stwierdził m.in.: „Sukces wiedeńskich rokowań byłby istotnym wkładem w sprawę pokoju i stworzyłby sprzyjające warunki do podjęcia w przyszłości tego rodzaju rokowań dot. innych regionów Europy. Zasada nieprzynoszenia uszczerbku bezpieczeństwu żadnej ze stron biorących udział w rokowaniach — z u-względnieniem bezpieczeństwa wszystkich państw Europy — daje pełną możliwość osiągnięcia konstruktywnego porozumienia w sprawie redukcji sił zbrojnych i zbrojeń". II Sesja Komitetu Specjalnego d/s Świat. Konferencji Rozbrojeniowej zakończona 27 VI 1974 w N. Jorku przedłożyła raport XXIX Sesji Zgr. Og. NZ, opracowany przez Burundi, Egipt, Hiszpanię, Indię, Iran, Meksyk, Peru, Polskę i Węgry. Do jesieni 1974 nie rozstrzygniętymi pozostały: sprawa daty zwołania świat, konferencji rozbrojeniowej i wniosek ZSRR przedłożony jesienią 1973 Zgr. Og. NZ zredukowania wydatków wojskowych 5 stałych członków Rady Bezp. ONZ o W/o. Zgr. Og. NZ 6X111973 przyjęło Rez. w sprawie społ. i ekon. skutków wyścigu zbrojeń, w sprawie zakazu broni chem. oraz o zakazie doświadczeń z bronią atomową. 13X111973 Komitet Polit. Zgr. Og. NZ przyjął jednomyślnie Rez. wzywającą wszystkie państwa do kontynuowania wysiłków na rzecz zwołania świat, konferencji rozbrojeniowej. Jedyną organizacją międzynar., pozarządową, zarej. w ONZ, poświęconą sprawom r. jest zał. w 1964, z siedzibą w Londynie, Międzynar. Konferencja d/s Rozbrojenia i Pokoju, Int. Conference for Disarmament and Peace. Publ. Peace Information Bulletin. Rządową amerykańską agencją d/s kontroli zbrojeń i r. jest Arms Control and Disarmament Agency, ACDA, w Waszyngtonie. TH. NIEMEYER Handbuch des Abriistungsproblems, 3 Bd., Berlin 1929; C. LOOSLI-USTERI Geschichte der Konferenz fur die Herabsetzung und die Begrenzug der Rilstungen, Ziirich 1940; CH W. HARRINGTON The Problem of Disarmament In the UN. Geneva 1950; Historical Survey of the Actmties of Ihe League of Nations 1920-1937. UN Doc. A/AC 50/2. 1951; H. VOLLE Probieme der int. Ahrustung. Eine Darstellung der Bemiihungen der Vereinten Nationen 1945-1955. Dokumente und Berichte des Europa-Archiv, Frankfurt am M. 1956; Y. COLLARD Le Desarmement. 6tude et Bibliographle sur les Efforls des Nations Unieś. La Haye 1958; B. DECTER The Year of Opportunity. The League of Nations 1920-26, N. York 1967; Repenoire int. des Institutlons specialisees dans les recherches sur ta palx et le desarmement, UNESCO, Paris 1967; Arms Control and Disarmament Agency: Docu-ments on. Disarmament, Washington DC 1968; Rokowania rozbrojeniowe po U wojnie światowej. Warszawa 1968; W. WIECZOREK Rozbrojenie — teoria i praktyka. Warszawa 1968; The United Nations and Disarmament, 1945-1965, N. York 1968; W. M. CHAJCMAN SSSR l problema razoruzenija 1945-1959. Islorija • mieidunarodnych pieriegoworow, Moskwa 1970, s. 478; E. FORNDRANE Probleme der int. Abriist-ung. Die int. Bemiihungen und kooperative Riistungssteuerung 1962-1968. Frankfurt am M. 1970, s. 450; SIPRI Yearbook of Worid Armaments and Disarmament 1969/70, Uppsala 1970; A. TOWPIK Bezpieczeństwo międzynar. a rozbrojenie, Warszawa 1970; The UN and Disarmament 1945-70, UN N, York 1970; Worid Military Expendilures 1970. US Arms Control and Disarmament Agency, Washington DC 1970; Mata Encyklopedia Wojskowa, t. 3, Warszawa 1971, s. 72-73; O. W. BOGDANÓW Razoruzenije—garantija mira. Miei-dunarodno-prawowyje problemy, Moskwa 1972, s. 184; Worid Armaments and Disarmaments, SIPRI Yearbook 1973, Stock-holm 1973. s. 510; Disarmament: A Select Bibliography 1967-1972. UN N. York 1973; Disarmament and Development, UN N. York 1972; Zbiór dokumentów 1972, nr 9, póz. 211; Z. BAKO Problemy redukcji wydatków wojskowych. Warszawa 1972, s. 122; L, J. CZERKASSKII Stratiegija mira, Moskwa 1972, s. 221; Wybrane problemy międzynar. Warszawa 1973, s. 507-516; SIPRI Worid Armaments and Disarmament, Stock-holm 1974. • 3146 ROZBROJENIE W AMERYCE ŁACIŃSKIEJ (ang. Disarmament in Latin America, franc. Desarmement en Arnerique Latine, hiszp. Desanne en America Latina, roś. Razoruzenije w Łatinskoj Amierikie), państwa Ameryki Lać. mają pierwszeństwo w świecie w ograniczaniu swych zbrojeń w latach 1829-1936; dopiero późniejszy rozwój wciągnął te kraje pod wpływem USA w wyścig zbrojeń. Oto kronika rozbrojeniowych akcji w tym rejonie: W 1829 Peru i Kolumbia pierwsze postanowiły ograniczyć liczebnie swe pograniczne garnizony. W 1881 Argentyna i Chile postanowiły neutralizować i zde-militaryzować Ciesn. Magellana. W 1902 Argentyna i Chile ograniczyły swe zbrojenia morskie. W 1923 Gwatemala, Honduras, Kostaryka, Nikaragua i Salwador podp. układ, że nie będą nabywać okrętów wojennych poza kanonierkami przybrzeżnymi i nie będą posiadać więcej samolotów bojowych niż 10 każde. Wobec interwencji USA w Nikaragui układ nie byt dotrzymany w praktyce; wypowiedziany został formalnie 1953 przez Honduras. W 1923 V Międzynar. Konferencja Amerykańska, w Santiago (Chile), zaleciła państwom amer. ,,rozważenie możliwości redukcji i ograniczeń wydatków na wojsko i marynarkę na bazie słusznej i praktycznej". W 1936 Konferencja Międzyamerykańska w sprawie Umocnienia Pokoju, w Buenos Aires, postanowiła, ,,zalecić rządom zawieranie układów... celem ograniczenia zbrojeń do możliwego minimum-..". Wiosną 1945 Konferencja Międzyamerykańska d/s Problemów Wojny i Pokoju, zaleciła wprowadzenie kontroli zbrojeń. W 1947 na Konferencji Międzyamerykańskiej w sprawie U-trzymania Pokoju i Bezpieczeństwa Kontynentu, w Rio de Janeiro, szereg państw występu iąc przeciw narzuconemu na tej Konferencji przez USA, militarystycznemu Traktatowi o Wzajemnej Pomocy Państw Amerykańskich przeforsowało uchwałę — która została na papierze, że: ,,Traktat ten nie zobowiązuje żadnym postanowieniem do nadmiernych zbrojeń aniżeli ich wymaga konieczność wspólnej obrony w interesie pokoju i bezpieczeństwa". Od tej rezolucji, po rok 1967, żadna organizacja, czy Konferencja międzyamerykańska nie podjęła sprawy ograniczenia zbrojeń lub r. A.Ł. Jedynym dokumentem w tej sprawie, odrzuconym przez Radę OPA, było memorandum Kostaryki 1958 (jedynego kraju Ameryki Lać., który sam rozbroił się całkowicie 1946, likwidując armię i marynarkę wojenną, strażą granic obciążając policję), stwierdzając: ,,System międzyamerykańskiego zbiorowego bezpieczeństwa osiągnął praktycznie to, że wojna między narodami tego kontynentu stała się niemożliwa, a agresja wojenna pozakonty-nentalna niezmiernie trudna; że żaden z krajów Ameryki Lać. nie posiada broni atomowych i nie wyraził chęci ich posiadania i produkowania; że utrzymywanie sił zbrojnych z bro- 3147 Rozdział Kościoła od Państwa niami konwencjonalnymi pożera poważne zasoby państw latynoamerykańskich". Wobec faktu iż „armie latynoskie przestały być ochroną przed niebezpieczeństwem wojny mię- dzyamerykańskiej, bo takie nie istnieje, a także ochroną przed wojną światową, bo w razie jej wybuchu będą praktycznie bezsilne" należy przekształcić je ,,w dodatkową silę dla realizacji programów rozwoju gospodarczego, w ośrodki treningowe, przygotowujące rzesze Latynoamerykanów do bitwy 6 produkcje". Wobec nacisku USA, zainteresowanych w utrzymaniu armii latynoamer. jako instrumentu prawicowej polityki wewn. państw latynoskich. Rada OPA odłożyła projekt Kostaryki ad acta. Dopiero w 1965'OPA zaleciła tworzenie brygad saperskich, przeznaczonych gl. do udzielania pomocy ludności cywilnej; noszą one oznaki z napisem „Acción Gyica Mi-litar" (-»- akcja cywilna wojska). Idea denuklearyzacji Ameryki Lać. podjęta została przez Meksyk w marcu 1963 (po atomowym kryzysie USA-ZSRR z powodu Kuby, w październiku 1962) i zrealizowana -*• Traktatem Tlatelolco 1967 i powołaniem do życia -»• OPANAL 1969. W kwietniu 1967, prezydenci Republik Ameryk, w spotkaniu na szczycie, w Punta del Este, w Urugwaju, przyjęli rezolucję o potrzebie ograniczenia zbrojeń, ale bez żadnych zobowiązań kolektywnych. Równocześnie ujawniono, że prace 1966/67 Dep. Stanu USA nad projektem Traktatu Państw Ameryki Lać. o ograniczeniu zbrojeń, zostały przerwane, na skutek opozycji Kongresu, nie zainteresowanego w drastycznym ograniczeniu dostaw broni z USA do Ameryki Łacińskiej. W 1968/73 wydatki zbrojeniowe państw Ameryki Lać. wzrastały nadal, mimo tendencji odprężeniowych w Świecie. Oceniając, że Ameryka Lać. wydala w 1973 ok. l mld dół. na zbrojenia, pręż. Peru gen. Juan Velasco Alyarado zaproponował 121 1974, aby Brazylia, Boliwia, Chile, Ekwador, Kolumbia i Peru zamroziły zbrojenia na 10 lat. V. ALBA El MWtarismo, Mexico DF 1959, s. 192-289. • 3147 ROZDZIAŁ KOŚCIOŁA OD PAŃSTWA (ang. Separation of Church from State, franc. Separa-tion de 1'Eglise de 1'Ćtat, hiszp. Separación de la Iglesia del Estado, roś. Otdielenije cerkwi ot go-sudarstwa), do XVII w. wszystkie ustroje państw. w Europie cechowały powiązania władzy świeckiej z duchowną, w różnych formach i różnych stopniach, co wiązało się z istnieniem religii państw, czy dominującej. Odmienna sytuacja zrodziła się w Ameryce na terytorium kolonizowa-nym przez wyznawców różnych religii i światopoglądów, którzy nie widzieli potrzeby przyzna- wania duchownym mniejszościowego państw, wyznania anglikańskiego przywilejów zastrzeżonych dla religii panujących. Decydowano się więc na' r.k. od p., co po raz pierwszy uchwalono 1636 w kolonii ang. Rhode Island, następnie 1682 w Pensylwanii, a wreszcie w całych Stanach Zjedn. Ameryki w Konstytucji 1787. Jej wpływ i wolno-myślicielskie idee Rewolucji Prane, zdecydowały z kolei o r.k. od p. we Francji, przeprowadzonym 1794-1801, w Belgii 1831, w państwach Ameryki Lać. w ciągu XIX w., w większości państw Europy dopiero pod wpływem Rewolucji Październikowej w XX w. Próby Kościoła Rzymskokatol., Grzegorza XVIII, Piusa IX, Leona XIII i Piusa XII zahamowania tego procesu nie dały rezultatu. W Europie związane z Kościołem zostały tylko, 1970, Andora, Hiszpania i Włochy; w Ameryce Lać.: Argentyna, Boliwia, Ekwador, Gwatemala, Kolumbia, Peru i Wenezuela. Sobór — Watykan II stanął już na gruncie r.k. od p., przy rozpatrywaniu kwestii dostosowania Kościoła do współcz. warunków międzynarodowych. J. B. SAGMULLER Der rechlHche Begriff der Trennung von KIrche und Staat. Berlin 1916; J. BENNETT Christiam and the Stale, London 1958; L. PFEIFFER Church and State in the United Slates. New York 1964. • 3148 ROZEJM (ang. Armistice, franc. Armistice, hiszp Armisticio, roś. Pieriemirije), termin między nar. — układ między stronami wojującymi, a podstawie którego następuje generalne zawieszę nie broni (częściowe nosi nazwę r. miejscowego połączone zaś z kapitulacją—r, kapitulacyjnegc który jest jednocześnie —>• wojny zakończeniem) Art. 36-41 Haskiego Regulaminu praw i zwycza' jów wojny lądowej 1907 ustalił: ,, Zawieszenie broni wstrzymuje działania wojenne za wz jemną umową stron wojujących" i może być ,,ogólne li miejscowe"; winno być ,,notyfikowane oficjalnie i we wt«. ciwym terminie kompetentnym władzom i wojskowości" (l wchodzi w życie ,,niezwłocznie po notyfikacji", i Wznowienie działań wojennych może nastąpić niezwłocznin w przypadku ,,poważnego naruszenia" rozejmu, ale nie przM' ,,osoby pojedyncze, działające z własnej inicjatywy": osoby te winny być ukarane, a szkody przez nie wyrządzone wynagrodzone. E. CUINET Suspension d'armes. Armistice. PrSHminaires dl paix, w: Journal du droit int. 46/1919; M. SIBERT L'arml-stice, w. Revue gentrat de droit tnt. 40/1933; R. BERNARD L'armistice dans les guerres internationales, Paris 1947; H. S. LEVIS The Naturę and Scope of the Armistice Agreement, w: American Journal of Int. Law, 50/1956; J. SAWICKI Zawarcie i wygaśniecie układu rozejmowego. Warszawa 1960. • 3149 ROZEJM W COMPIĆGNE, 1918 (ang. Armistice of Compiegne, 1918, franc. Armistice de Compiegne de 1918, hiszp. Armisticio de Compiegne, 1918. roś. Kompjenskoje pieriemirije 1918), w • lasku Compiegne, na pd.-wsch. od Paryża, w salonce pociągu wojsk, przy stacji koi. Rethondes, niem. delegacja rozejmowa podp. 11X1918 zawieszenie broni z 26 warunkami kapitulacji Niemiec przed aliantami. Zawieszenie broni na 36 dni było przedłużane 13X111918, 1711919 i 16 H 1919. Wcześniej podpisały zawieszenie broni Bułgaria 291X1918, Turcja 30X1918, Austro-Węgry 3X11918. Osobno Węgry w Belgradzie 13X1 1918. W tym samym miejscu 20 VI 1940 pod stacją Rethondes w tej samej salonce reprezentanci armii franc. podpisali zawieszenie broni i warunki kapitulacji Francji przed Hitlerem. Wojska alianckie wyzwoliły Compiegne 30 VIII 1944. Żur Yorgeschichte des Waffenstittstands, amtl. Urkunden, Berlin 1927; L. NOEL Le Dictat de Rethondes et 1'armistice franco-italien (1940), Paris 1945. • 3150 ROZJEMCZE SĄDOWNICTWO MIĘDZYNARODOWE (ang. Intemational Arbitral Jurisdic-tion, franc. Juridiction internationale d'arbitrage, hiszp. Jurisdicción internacional de arbitraje, roś. Mieżdunarodnoje trietiejskoje sudoproizwodstwo), termin międzynar. — powoływane już w czasach staroż. i średniow. rozjemcze sądy polubowne; rozwinięte w XIX w. w instytucje międzynar., począwszy od Haskich Konferencji Pokoju 1899 i 1907, które opracowały konwencje o — poko- jowym rozwiązywaniu sporów międzynar., polecające państwom członkowskim zawieranie układów arbitrażowych „bądź z uwagi na spory już istniejące. bądź dla sporów mogących wyniknąć" (art. 17 Konwencji z 29 VII 1899 i art. 39 Konwencji z 18X1907). Konwencje powołały też Stały Trybunał Rozjemczy, z siedzibą w Hadze, gdzie w Biurze Trybunału rejestrowane są wszystkie układy rozjemcze. W XIX i XX w. powoływane były i są również Trybunały Rozjemcze ad hoc umowami wielo- lub dwustronnymi dla rozwiązywa- Rozwoju Dekada NZ 3153 lia określonych zatargów zgodnie z Genewskim ^ktem Generalnym 1928-1949. ONZ publ. od 1948 Recueil des Sentences Arbitrales. Jednym z wecedensowych przypadków arbitrażu była tzw. iprawa roszczeń Alabamy (Alabama Claims), roz-itrzygnięta przez Trybunał Rozjemczy w Wa- izyngtonie, złożony z przedstawicieli USA i W. Brytanii oraz Szwajcarii, Brazylii i Włoch, który istanowił tzw. Waszyngtońskie reguły, dotyczące >raw i obowiązków państw neutralnych na mo-•zu w okresie wojny w danym regionie. Zob. też irbitraż międzynarodowy. 'raiłeś Generaux d'arbitraże communiaues au Bureau int. lermanent d'Arbitrage, ml. VI, La Haye 1911-38; Syste-natic Survey of Treaties for the Pacific SeCtlements of Int. '>isputes 192S-W8, New York 1948; E. CASTRON The Present Law of War and Neutrality. London 1954; A. DE LA PBA-IBU.E, N. PoLrris Recueil des arbitrages internationaux, vol. n, Paris 1954-1957, IOZLICZENIA -> Clearing. l 3151 IOZLICZENIA WIELOSTRONNE (ang. Multi-iteral system of settiements, franc. Systeme mul-ilateral de liquidation, hiszp. Sistema multiiateral !e liquidación, roś. Mnogostoronnije rasczoty), srmin międzynar. — wielostronny system rozra-hunków, zainicjowany po I wojnie świat, system, iatwień w międzynar. operacjach finansowych system wzmagania —> płynności międzynar. rzeź wielostronne międzyrząd. lub bilateralne u-tady między bankami centr.; rozbudowany po [ wojnie świat. Członkowie układów są zobowią-ani do unikania bilateralnych umów płatniczych. 'ierwszym międzynar. bankiem dla r.w. jest, zał. 930 —>- Bank Rozrachunków Międzynar.; w sy-temie RWPG —>- Bank Współpracy Gospodar-zej, Międzynar. V systemie rozliczeniowym wprowadzane są dla proszczenia stałe jednostki rozliczeniowe np. —>-iibel transferowy, czy —>- Eur. Jednostka 'Rozra-liunkowa. Nie ma dotąd powszechnej jednostki izliczeniowej wspólnej: „comun" lub „komun", tac. „wspólny". Polska jest uczestnikiem Umo-y o r.w. w rublach transferowych, podp. 11 X 963 w Moskwie. WPG. Wybór materlalów i dokumentów. Warszawa 1964, 245-254; J. WYŻNIKIEWICZ, J. SZCZEPKOWSKI Rozliczenia iedzynar., Warszawa 1968; J. BrEŃ, B. KOSIŃSKI, Z. KRÓ-JC Rozliczenia międzynar.. Warszawa 1970; Z. BIDZINSKI ozticienia międzynar.. Warszawa 1971; M. WERALSKI So-atist. instytucie finansowe. Warszawa 1972; H. KISIEL Me-wnizm rozliczeń międzynar. w zakresie wymiany towarów: WESOŁOWSKI Zasady rozliczeń międzynar. w zakresie wy-iany usług. Obie prace w: Integracja ekonomiczna krajów cjalist. Wyd. 2, zmienione. Warszawa 1973. OZWODY I SEPARACJE (ang. Divorces and parations, franc. Divorces et separations, hiszp. ivorcios y separaciones, roś. Razwody i razdiel- )je żytielstwo suprugow), przedmiot prawa mię-;ynar. rodzinnego, objęty konwencją podp. w adze 12 VI 1902, dot. uregulowania ustawodawca i jurysdykcji w zakresie rozwodu i rozłą-;enia od stołu i łoża (franc. separations de irps), która przyjęła zasadę •t. l: ,, Małżonkowie mogą wnieść skargę o rozwód jedyni jeśli zarówno ich ustawodawstwo macierzyste, jak i tawodawstwo miejsca, gdzie skarga o rozwód została wnie->na, uznają rozwód. To samo dotyczy separacji". onwencja zakładała jedynie wspólne obywatel-wo małżonków. Fakt ten spowodował, że wobec Wielkiego wzrostu małżeństw i rozwodów osób o różnych obywatelstwach i istnienia państw nie uznających obywatelstwa za kryterium właściwe Haska Konferencja Prawa Międzynar. Prywatnego, na IX Sesji, 1960, wszczęła prace nad rewizją konwencji 1902, które zakończyła na XI Sesji, 1969, opracowując nową Haską Konwencję o Uznawaniu Rozwodów i Separacji, wprowadzającą szereg istotnych zmian, przede wszystkim u- znając jurysdykcję „państwa zwyczajnego pobytu" lub „państwa domicylu" oraz możliwość posiadania wielorakiego obywatelstwa przez współmałżonków. Jej art. ust. l głosi: ,,Konwencja niniejsza ma zastosowanie do uznawania w Państwie Umawiającym się rozwodów i separacji, które zostały udzielone w innym Państwie Umawiającym się po przeprowadzeniu — oficjalnie uznawanego w tym ostatnim Państwie — sadowego lub innego postępowania, i które są tam prawnie skuteczne". W Europie zezwalają na rozwody wszystkie państwa z wyjątkiem Portugalii i Hiszpanii. Chadec-ka próba anulowania ustawy rozwodowej we Włoszech z 1969 w drodze referendum zakończyła się klęską chadeckiej partii: 59°/o obywateli Włoch opowiedziało się 12 VI 974 za utrzymaniem r. Wg statystyki międzynar. 1972 w przeliczeniu na 1000 ludności najwięcej rozwodów zanotowały USA — 3,70, ZSRR — 2,60, Węgry — 2,30, NRD—2,00, Szwecja—1,87, Czechosłowacja— 1,80, W. Brytania—1,47, Austria—1,34, NRF— 1,31, Kanada—1,24 i Polska 1,13. W ustawodawstwie poi. sprawy rozwodu osób o różnej przynależności państw, reguluje art. 17 Ustawy z 2 VIII 1926 o prawie właściwym dla stosunków prywatnych międzynar. W myśl poi. ustawy o prawie prywatnym międzynar. z 12 XI 1965 (Dz.U. 1965, póz. 290); Art. 18. „Dla rozwodu właściwe jest wspólne prawo ojczyste małżonków w chwili wystąpienia z żądaniem rozwodu. W braku wspólnego prawa ojczystego małżonków właściwe jest prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mają miejsce zamieszkania, a gdy małżonkowie nie mają miejsca zamieszkania w tym samym państwie, właściwe jest prawo polskie". Polska uczestniczyła w konwencji 1902, do 1929, lecz wypowiedziała ją 1969 z dniem 11 VI 974. Do l 11973 nie przystąpiła do Haskiej Konwencji 1968. Polska zawarła l II 1957 umowę z NRD o obrocie prawnym w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, której art. 23 ustala kompetencje sądów w sprawach rozwodowych; podobnie art. 30, 52 i 53 umowy z ZSRR o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, podp. w Warszawie 28 XII 1957. DZ..U. 1926,. póz. 581; zmiana 1936, póz. 22; póz. 595; 1958 póz. 114; 1958 póz. 147; 1969 póz. 231; J. BALICKI Problemy kolizyjne prawa malzenskiego, Warszawa, 1959, s. 96-144; Z. KRZEMIŃSKI, W. ŻYWICKI Rozwód, Warszawa 1961, s. 125-132, 192-198; H. TRAUMER Konwencja haska o uznawaniu rozwodów i separacji (komentarz i tekst), w: Studia prawnicze, 1971, z. 29; Maty rocznik statystyczny 1974, Warszawa 1974. • 3153 ROZWOJU DEKADA NZ, 1961-70, 1971-80 (ang. UN Deyelopment Decade, 1961-70, 1971-80, franc. Decennie des NU pour la develop-pement, 1961-70, 1971-80, hiszp. Decada de las NU para el desarrollo, 1961-70, 1971-80, roś. Diekada razwitja ON, 1961-70, 1971-80), nazwa oficjalna uchwalonej przez Zgr. Og. NZ, 1960, akcii 10-letniej na rzecz przyspieszenia po- 3154 Rozwój gosp. isocj. świata stepu cywilizacyjnego krajów rozwijających się. W założeniu programu wzrost produkcji miał przekraczać 5% rocznie. Okazało się to nierealne. Sekr. Gen. UNCTAD, R. Prebisch ostrzegał w 1966, że „d.r. staje się coraz bardziej iluzją". II Konferencja UNCTAD, 1968, stwierdziła już bezsporne fiasco, które „zmieniło d.r. w dekadę frustracji", a za przyczynę uznała niekorzystne dla państw rozwijających się —> terms of trade, które „pozwoliły na transfuzję krwi od słabszych do silniejszych". W 1970 Zgr. Og. NZ uchwaliło przeprowadzenie w drugiej dekadzie, 1971-80, bardziej skutecznych akcji na rzecz przyspieszenia rozwoju krajów Trzeciego świata. The UN Development Decade at Mid-PoInt, UN New York 1965, s. 35; M. W. J. M. BROSKMEIJER Fiction and Truth about the Decade of Development, Lcidcn 1966, s. 151; A Study of the Capacity of the UN Development System, Vol. n, Geneva 1969; '1. PASZłiiSKI Trzeci Świat a Druga Dekada Rozwoju, w. Sprawy Międzynar. 11/1973. ROZWOJU STOWARZYSZENIE MIĘDZYNARODOWE -> IDĄ. • 3154 ROZWÓJ GOSPODARCZY I SOCJALNY ŚWIATA (ang. World's Economic and Social Development, franc. Deyeloppement economique et social du/ monde, hiszp. Desarrollo económico y social del mundo, roś. Ekonomiczeskoje i socyal-noje razwitije mira), przedmiot międzynar. współpracy pod patronatem ONZ, zgodnie z założeniami Karty NZ oraz Deklaracji ONZ o postępie i rozwoju, a także Dekady Rozwoju. Wg Sekr. Gen. ONZ U Thanta, 1962: ,,... Rozwój powinien być automatycznie gospodarczym i społecznym. Rozwój jest to wzrost plus zmiana (growth plus change), a zmiana z -kolei jest tak społeczna l kulturowa, jak gospodarcza, tak jakościowa, jak ilościowa'*. Od 1946 ONZ i jej org. wyspecjal. rejestrują, obserwują i badają rozwój ekon.-socjalny państw członkowskich ONZ i poszczególnych regionów świata. Organizmem koordynującym jest ECOSOC ze swymi regionalnymi Komisjami Gospodarczo-Socjalnymi. Osobną organizacją, poświęconą badaniom Trzeciego Świata jest Międzynar. Centrum Rozwoju, Centre Int. du Developpement, zał. 1964 przez rząd Francji, z siedzibą w Paryżu, kierowane do 1973 przez uczonego brazyl. J. de Castro i franc. uczonego M. Guemier. Wg badań Światowego Banku, 1972: Najuboższe narody, te, których dochód narodowy w przeliczeniu na głowę mieszkańca wynosi mniej niż 200 dolarów rocznie, a które stanowią 67'/« ludności Trzeciego Świata u-zyskują roczny przyrost dochodu narodowego mniejszy niż 4«/o. Kraje uzyskujące dochód narodowy, w przeliczeniu na l mieszkańca, od 200-500 dolarów, a zamieszkuje je 20°/» mieszkańców Trzeciego Świata, uzyskują przyrost dochodu o-koło 5,41t/o rocznie. Kraje o dochodzie narodowym przewyższającym 500 dolarów na gtowę—zamieszkuje je 9'/« społeczności Trzeciego Świata — uzyskują przyrost dochodu narodowego w wysokości 6,2t/^^ rocznie. Kraje rozwijające się, wielcy eksporterzy nafty—zamieszkuje je mniej niż 4*/« ludności świata — osiągają przyrost dochodu narodowego w wysokości 8,4'/«. Nawiązując do tych danych prezes Banku Światowego R. Mc Namara powiedział: „Stan rozwoju większości krajów rozwijających się jest nie-zadawalający. Równocześnie stan ten pogarsza się. Sytuacja jest taka, że rozwój tych krajów nie może zapewnić ich mieszkańcom zaspokojenia podstawowych potrzeb, jak również równego udziału w korzystaniu z postępu gosp., tak ich kraju, jak i całego świata". (US News and Wortd Report, 16 X 1972). W Limie 22 VH 1974 Pręż. Meksyku L. Echeverta wystąpi) z inicjatywą utworzenia stałej regionalnej instytucji międzyrządowej mającej zadanie nadzorowania strategii rozaoJU gosp. krajów Ameryki Lać. p.n. Poro económico de Am(-rica Latina. f W. M. KOTSCHINO The UN as on Instrument of Economic and Social Development, w: Int. Organilation 1/1968, s. 16-43; J. O.IPFORD, G. OSMOND Worid Development Band-book, London 1971; J. J. WIATR Marksistowska teoria w woju społecznego. Warszawa 1972 r; The Polltical Economf of Development. Theoretical and Empirical Contribution, cdit : N. T. Uphoff, W. F. Dchman, Bcrkeley 1972, s. 506; N. A. ARKADIEW, W. W. ŻARKOW, E. J. OBMLN&KU OON i razwiwajuszczliesia strony. Ewolucyja koncepcyj mietduno-rodnoj stratiegii razwitija, Moskwa 1973, s. 224; Planowanie rozwoju regionalnego w Świetle doświadczeń międzynar., red.; A. Kukliński, Warszawa 1974. • 3155 RÓWNOŚĆ PAŃSTW W ONZ (ang. Equality of states in UNO, franc. Egalite des etate a 1'ONU, hiszp. Igualdad de los Estados en la ONU, roś. Rawienstwo gosudarstw w OON), pierwsza zasada Karty NZ, głoszącej w art. 2 p. l: „Organizacja opiera się na zasadzie równości suwerennej wszystkich jej członków". Generalnie „zasadę suwerennej równości państw" zdefiniowała -> Deklaracja Zasad Prawa Międzynar. (VII zasada), uchwalona 24X1970 przez Zgr. Og. NZ. E. DICKINSON The Equality of States In Int. Law. London 1920; R. C. SNYDER The Most-Favored-Nation-Clause, London 1948; R. WEINSCHEL The Doctrine of Equality o f States — and its Recent Modificalion, w. American loumal of Int. Law 45/1951; R. PADIBAC L'egaHfe des Stats et l'orga-nisation int.. Paris 1953; M. SORENSENT/IB Quest for Equality. w: Int. Conciliaton 1956; P. H. KOCUMANS The Doctrine of the Legat Equality of Status, Leyden 1964 R. BIERZANEK Zasady prawne pokojowego współistnienia i ich kodyfikacji. Warszawa 1968, s. 129-130 i 137; Zbiór dokumentów 1970, nr 10, s. 1660. RÓWNOWAGA SIŁ ->- Balance of power. • 3156 RÓŻDŻKARZE (ang. Diviners, dowsers, waterfin-ders, franc. Rhabdomanciens, hiszp. Rabdoman-tes, hidroscopistas, roś. Iskatieli podpoczwien-nych wód), nazwa osób posiadających zdolność psychotroniczną wykrywania za pomocą różdżki (metalowego pręta lub gałązki zazwyczaj leszczyny, Hamamelis yirginiana) podziemnych żył wodnych, złóż mineralnych, zakopanych minerałów; nazwa nauk. radiesteziści (,-> radiestezja). Rozwój badań międzynar. nad —> psychotroniką spowodował organizowanie się międzynar. r., których I Kongres Międzynar. zwołany został z inicjatywy Polski w 1974 do Olesna (woj. opolskie), gdzie znajduje się siedziba Polskiego Klubu .Radieste-zistów, liczącego 280 członków. W 1913-33 istniało Międzynar. Tow. Badaczy Różdżkarstwa z siedzibą w Beriin-Steglitz, które wydawało Zeitschrift fur Wiinscheirutenforschung. G. K. v. KLINKOWSTROM BibUographie der Wttnscheirute, Berlin 1911; J. VALDHER Das unterirdische Wasser und die Wilnscheirute, Berlin 1921; E. AIGNER Wesen und Wirken der Wilnscheirute, Berlin 1928; Dmng Rod, w: The Columbia Encyclopaedia, New York 1956; Witch Hotel, w: Encyclopaedia Britannica 1973; R. KONIECZNA Rółdzkarze, w: Trybuna Opolska m 240, 1973; Petit Larousse 1973. • 3157 RÓŻOKRZYŻOWCY Fraternitatis Rosae Cnicis, (ang. Rosicrucian Order, franc. Chevaliers de la Croix Rosę, hiszp. Order de la Rosa-Cruz, roś. Bratstwo „Różowego kriesta"), bractwo r., po- wstałe rzekomo w Egipcie p.n.e., historycznie znane od XVII w. we Francji, Niemczech i Ameryce (1694); doktrynalnie teozoficznie interpretujące Rubel transferowy 3159 'eligię chrzęść.; organizacyjnie w formach masoń-ikich; posiada swoje centrum w San Jose (Ka-ifornia, USA), gdzie znajduje się macierzysty !;akon R., Rosicrucian Order, prowadzący akcję ipowszechniania „systemu metafizycznej i fizycz-iej filozofii" poprzez Rose-Croix University, rtasne muzea egiptologii i nauk ścisłych oraz bi-ilioteki, m.in. w Europie Lectorium Rosicrucia-ium w Haarlem (Holandia); a także coroczne niędzynar. konferencje w San Jose oraz poprzez lonad 300 lóż w 53 krajach. Publ. The Rosicru-ian Digest, El Rosacruz i La Rose-Croix. Od 945 zarej. w ONZ. 'earbook of Int. Organizations, 1973. l 3158 IUBEL [z roś. rubaj 'rąb' lub rubit 'krajać'], uig. Rouble, franc. Rouble, hiszp. Rublo, roś. lubi), waluta Rosji, a następnie ZSRR. Nawa z XIV w. odkrawanych od sztab srebra kawałków kruszcu; jako moneta bita w czystym zło-ie wprowadzona 1704 przez Piotra. Wielkiego liała wartość równą 4,37 złotych marek Rzeszy Soldene Reichsmark); 1764-1897 obniżona na ,24 ztote M.R„ a w 1897 na 2,16 zł M.R., co się Swnało wartości 0,774233 g czystego złota wg sprowadzonego 3(15)11897 w Rosji parytetu —> tota, który utrzymał się do 1915. Monety złote yły bite w jednostkach 5, 7,5, 10 i 15 rubli i były onorowane w całej Europie. Natomiast rubel rebrny miał wagę 17,966 g czystego srebra, tzn. ' stosunku 16:1 do złota i był bity w jednostkach , 0.50 i 0.25 rubla. Historyczny rubel XVIII XIX w. dzielił się na 2 połtiny, 4 czetwiertaki ib połtynniki, 10 griwienników i 100 kopiejek po denieżki i 2 połuszki. W 1897 stosunek nowego totego rubla do złotego poi. ustalony był na '/s zł poi. = l rubel. Banknoty emitowane od S97 były wymienialne na monety złote i srebrne o 1915. W 1923 władza radź. wprowadziła zło-;go czerwońca, którego wartość nominalna wy-osiła 10 dawnych rubli złotych zachowując stary odział rubla na kopiejki. Równocześnie w obro-e wewn. emitowano czerwonce i ruble w bank-otach. Załamanie się gosp. carskiej Rosji wywo-,ło chaos walutowy, który opanowała władza idź., mimo ->• „złotej blokady" państw imperia-st. W kwietniu 1922 zniesiono obowiązek od-iwania państwu złota, srebra, platyny i dewiz, październiku 1922 uruchomiono giełdy. Gos-ink przeprowadzając generalną reformę walu-iwą i wprowadzając czerwońca o wartości daw-;j „dziesiątki"—złotej monety 10-rublowej, •zeprowadził 1923 kilkumiesięczną „interwen-ę walutową", rzucając na rynek złote monety dewizy, podnosząc kurs czerwońca do poziomu Iziesiątki". Spowodowało to wyparcie z obiegu otych monet i 'zdobycie mocnej pozycji przez inknoty emitowane przez Gosbank co przesą-;ito o zaprzestaniu bicia monet złotych czerwoń->wych. Gosbank przystąpił wtedy do budowania erwszego socjalist. systemu pieniężnego. Koń->wym stadium reformy pieniężnej bvła emisja i podstawie dekretu CKW i RKL ZSRR z 5 H >24 państw, biletów skarbowych (gosudarstwien-/je kaznaczejskije bilety) wartości l, 3 i 5 rubli złocie, co wprowadziło na kilka lat dualistycz-r system obiegu pieniężnego—bilety bankowe skarbowe. W praktyce jednak rachunek w czer- wońcach nie wszedł w życie. Powszechnie uznaną jednostką pieniężną pozostał rubel z podziałem metrycznym na 100 kopiejek. W 1928 w 75%, a w 1930 już w 100% w obiegu były tylko banknoty rublowe, których wywóz za granicę był zakazany. Banknoty te były w obiegu do 1947, kiedy nastąpiła wymiana na nowe ruble w stosunku 10:1. W 1950 reforma walutowa wprowadziła parytet złota l rubel = 0,222168 g czystego złota i zmianę kursu dolara l dół. = 4 ruble (poprzednio 5,30 rubli). Nowy turyst. kurs 10 rubli za l dół. wprowadzony został l IV 1957, rozciągnięty na niehandl. transakcje dokonywane przez obcych obywateli. Ponowna reforma walutowa została ogłoszona w maju 1960 i wprowadzona w życie 111961. Nastąpiła wymiana starych rubli na „twarde" ruble w relacji 10:1, w oparciu o parytet złota dla nowego rubla = 0,987412 g czystego złota w stosunku 0,9 rubla = l dół. lub l rubel ==1,11 dół. amer. Równocześnie zniesiony został rubel turyst. W dalszym ciągu obowiązuje zakaz wywozu banknotów rublowych. K. ELSTER Vom Rubel wm Tscherwonjez, Berlin 1930; W. DIACZENKO Finanse radzieckie w pierwszej fazie rozwoju państwa socjalist. Czesi pierwsza 1917-1925, Warszawa 1951, s. 527; I. AJZENBERG Nowyj walutnyj kurs rubla, Moskwa 1961, s. 78; F. P. JELISTROW, N. N. LUBOMOW Rubi i dołtar, Moskwa 1961; A. A. TICHOMIROW Pierwaja iistojcziwaja so-wietskaja dienieinaja jednica (czerwoniec), w: Diengi i kriedit z. 12 1962, s. 32-36; FR. PICK 1968 Pick's Cwrency Year-book, New York 1968, s. 501-506. • 3159 RUBEL TRANSFEROWY (ang. Transfer rouble, franc. Rouble de transfert, hiszp. Rublo de trans-ferencia, roś. Transfiertnyj (pieriewodnyj) rubł), rozliczeniowa jednostka państw RWPG, ustanowiona 22X1963, umową o rozliczeniach wielostronnych państw RWPG, której art. l brzmi: „Rozliczenia wynikające z umów dwustronnych i wielostronnych oraz poszczególnych kontraktów o wzajemnych dostawach towarów, jak również umów o innych' płatnościach między Umawiającymi się Stronami będą dokonywane od 11 1964 w r.t. Zawartość złota w r.t. wynosi 0,987412 g czystego złota. Każda z Umawiających się Stron, posiadająca środki na rachunkach w r.t. może swobodnie dysponować tymi Środkami w rozliczeniach z innymi Umawiającymi się Stronami. Każda z Umawiających się Stron przy zawieraniu umów handlowych zabezpieczy zrównoważenie, w granicach roku kalendarzowego, wpływów i płatności w r.t. ze wszystkimi pozostałymi Umawiającymi się Stronami jako całością. Będzie się przy tym brać pod uwagę utworzenie lub wykorzystanie ewentualnych rezerw w r.t. oraz operacje kredytowe". Umowa powierzyła rozliczenia wielostronne powstałemu m.in., w tym celu Międzynar. —>- Bankowi Współpracy Gospodarczej, z siedzibą w Moskwie. Państwa uczestniczące w Umowie zawarły 28 VII 1971 w Bukareszcie porozumienie prowadzenia wykazu płatności niehandl. oraz współczynnik dla przeliczania sum płatności niehandl. na r.t. R.t. został wprowadzony z kolei także do rozliczenia z innymi państwami spoza RWPG, które zawarły odpowiednie umowy. R.t. jest niewymienialny na inne waluty ponieważ nie jest międzynar. pieniądzem transakcyjnym" a jest wyłącznie jednostką obrachunkową clearingową. Nazwa „transferowy" związana jest z formą korzystania z nowej waluty—mianowicie może ona być swobodnie przenoszona z rachunków jednego kraju, czł. Międzynar. Banku Współpracy Gosp. na rachunek innego kraju. Każdy kraj może uzyskane z eksportu swych towarów środki finansowe w r.t. wykorzystać dla opłacenia importu 3160 Ruch oporu 800 towarów z innego kraju, który uczestniczy w wielostronnych rozliczeniach MBWG. R.t. spełnia także funkcję środka akumulacji, bowiem system wielostronnych rozliczeń zakłada gromadzenie rezerw w zespołowej walucie. MBWG co roku udziela krajom członkowskim krótkoterminowych kredytów w tej walucie — w wysokości od l ,5 mld do 2,8 mld. Kompleksowy program dalszego pogłębienia i u-doskonalenia współpracy oraz rozwoju inten-gracji ekon. krajów RWPG nakreślił perspektywy zwiększenia roli r.t. na arenie międzynar. Kraje socjalist. są zdania, iż r.t. może być wykorzystany w rozliczeniach z państwami trzecimi i zająć wśród walut obsługujących rozliczenia międzynar. miejsce odpowiadające roli i znaczeniu krajów-członków RWPG w ekonomice świat. W tym celu studiowane są warunki, gwarantujące stabilność zawartości złota i realność kursu rubla transferowego na długi okres, E. DRABOWSKI System rubla transferowego, PWN, Warszawa 1971; Państwowe dokumenty RWPG i organizacji wy-specjał., oprać.: B. W. Reutt, Warszawa 1972; J. WESOE.OW-SKA Waluta wspólna (rubel transferowy) i problem utrzymania jej kursu paryletowego, w; Finanse 12/1972; J. KRAKOWSKI Jednolitość kursu walutowego, w: Handel Zagraniczny 4/1974; E. DRABOWSKI Rubel transferowy — międzynarodowa waluta krajów RWPG, Warszawa 1974, s. 208. RUCHLIWOŚĆ PRZESTRZENNA -> Migracje. RUCH LUDNOŚCI -^ Migracje. RUCH NA RZECZ POJEDNANIA MIĘDZYNAR. -> Pokoju obrona. RUCH OBROŃCÓW POKOJU -^ Pokoju obrona. • 3160 RUCH OPORU (ang. Resistance movement, franc., Mouvement de la Resistance, hiszp. Mo-vimiento de la Resistencia, roś. Dwiżenije Sopro- tiwlenija); termin międzynar., powstały w czasie II wojny świat. — walka cywilna i zbrojna ludności terytoriów okupowanych w Europie przez Niemcy, w Afryce przez Niemcy i Włochy, w Azji przez Japonię. Państwa te wbrew prawu międzynar. nie traktowały członków r.o. jako strony wojującej, a więc części sił zbrojnych, lecz stosowały wszystkie możliwe środki terroru i represji. Cechą szczególną r.o. mas ludowych w Europie przeciw nieludzkim metodom okupacyjnym III Rzeszy był jego dominujący charakter interaacjonalistyczny, antyfaszystowski, zachowany przez powstałe po wojnie organizacje międzynar. uczestników r.o., łączą one (w przeciwieństwie do organizacji weteranów wojennych z I wojny świat.) zarówno bojowników walki zbrojnej, jak i cywilnej oraz więźniów obozów koncentracyjnych i in. ofiary reżimów faszystowskich. Org. zarej. w ONZ: -Międzynar. Federacja Bojowników Ruchu Oporu, Int. Fede-ration of Resistance Movements — Federation Int. de Resis-tants—FIR, żal. 3 VII 1951, z siedzibą w Wiedniu, łącząca związki i stowarzyszenia 20 krajów: Albanii, Austrii, Belgii, Bułgarii, Czechosłowacji, Danii, Finlandii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Luksemburga, Norwegii, NRD, NRF, Polski (reprezentowanej przez Związek Bojowników o Wolność i Demokrację, ZBoWiD), Rumunii, Węgier, Wioch i ZSRR. Publ. kwartalnik Resistance Unie. Międzynar. Wolna Federacja Deportowanych i Internowanych Członków Ruchu Oporu, Int. Frec Federation of De-portees and Resistance Internees — Federation int. librę des deportes et internes de la resistancc, FILDIR, żal. 25 XI 1951, z siedzibą w Paryżu, organizacja o charakterze antykomunist. powstała z oderwania się od FIR części zachodnioeur. organizacji kombatanckich Austrii, Belgii, Danii, Francji, Holandii, Izraela, Luksemburga, NRF i Wioch, skupiająca również grupy emigracyjne. Posiada statut doradczy (R) ECOSOC i Rady Europy. Publ. kwartalnik Deportation et Liberie. Międzynar. Unia Członków Ruchów Oporu i Deportowanych, Int. Union of Resistance and Deportee Movements— Union int. de la rćsistance et de la deportation, UIRD, z siedzibą w Brukseli, zał. 1953, do I 1961 p.n. Comitź d'Action Interallie de la Resistance; łączy niektóre organizacje krajowe Austrii, Belgii, Danii, Francji, Grecji, Holandii, Izraela, Luksemburga, Norwegii, NRF i Szwajcarii oraz obserwatorów grup emigranckich; prowadzi badania hist. oraz występuje przeciw neonazizmowi. Publ. La Voix Int. de la Rests-tance. Unia Weteranów Ruchu Oporu za Zjednoczeniem Europy, Union of Resistance Yeterans for a United Europę — Union des resistants pour une Europę unie, URPR, zat. 1955, z siedzibą w Courbevoie (Francja); łączy krajowe grupy państw Europy Zach. Publ. Europę Unie. Wyrazem masowej intemacjonalistycznej, antyfaszystowskiej solidarności było powstawanie organizacji r.o. w wielu obozach koncentracyjnych państw faszystowskich: Hiszpanii, Niemiec, Włoch i ich satelitów. W imię tej zadokumentowanej bezprzykładnym bohaterstwem solidarności, powstały po wojnie, obok ogólnych międzynar. organizacji r.o., komitety więźniów obozów koncentracyjnych, skupiające ludzi, którzy przeżyli najbardziej masowe obozy zagłady (w kolejności chronologicznej powstania i zarej. w ONZ): Międzynar. Komitet Mauthausen, Int. Mauthausen Com-mittee, IMC — Comite int. de Mauthausen, .zał. 1953 z siedzibą w Wiedniu, z zadaniem organizowania walki przeciw odradzaniu się nazizmu i faszyzmu oraz obrony interesów rodzin ofiar obozu Mauthausen i jego b. więźniów; łączy komitety krajowe Austrii, Belgii, Bułgarii, Czechosłowacji, Francji, Jugosławii, Luksemburga, NRD, NRF, Polski, Rumunii, Węgier, Włoch i ZSRR. W 1965 odbyt się Zjazd IMC w Mauthausen. Międzynar. Komitet Oświęcimski, 'Int. Auschwitz Commit-tee — Comite int. d'Auschwitz, CIA, zał. w maju 1954, z siedzibą w Warszawie, z zadaniem otaczania opieką Muzeum, zachowania w pamięci narodów ofiar oświęcimskich ludobójstwa III Rzeszy, obrony interesów rodzin poległych w KZ Auschwitz i walki przeciw odradzaniu się gdziekolwiek w Świecie ludobójczych ideologii; łączy komitety krajowe Austrii, Belgii, Czechosłowacji, Francji, Grecji, Holandii, Izraela, Jugosławii, NRD, NRF, Polski, Włoch i ZSRR. Publ. Bulletin d'Information. Międzynar. Komitet Dachau, Dachau Int. Committee — Comite int. de Dachau, zał. 1958, z siedzibą w Brukseli z zadaniem upamiętnienia ofiar ludobójstwa m Rzeszy przez stworzenie w Dachau muzeum i ośrodka dokumentacji oraz z zadaniem obrony praw rodzin ofiar i b. więźniów Dachau i walki z odradzającym się nazizmem; łączy krajowe komitety Albanii, Austrii, Belgii, Bułgarii, Czechosłowacji, Danii, Finlandii, Francji, Grecji, Holandii, Izraela, Jugosławii, Luksemburga, Norwegii, NRD, NRF, Polski, Rumunii, USA, Węgier i ZSRR. Międzynar. Komitet Obozów Koncentracyjnych, Int. Con-centration Camps Committee — Comitś Int. des Camps, zał. 1963, z siedzibą w Wiedniu z zadaniem dopomagania w dokumentowaniu zbrodni nazistowskich, obrony przed dyskryminacją ofiar hitleryzmu, b. więźniów obozów koncentracyjnych. Publ. Bulletin. Międzynar. Komisja przeciwko Obozom Koncentracyjnym, Int. Commission against Concentration Camp Practices — Commision int. contre le regime concentrationnaise, zał. 1950, z siedzibą w Brukseli; posiada statut doradczy (R) ECOSOC i ILO. Świat. Federacja Bojowników Żydowskich Więźniów Obozów i Ofiar Nazizmu, Worid Federation ot Jewish Fighthers, Camp Inmates and Nazi Viciims — Pederation mondiale des resistants et des deportós juifs, zał. 1970, z siedzibą w Te! Awiwie; w łączności z FIR i UIRD, łączy, indywidualne osoby z 48 państw. W Polsce w r.o. 1939-45 uczestniczyli przedstawiciele 34 narodów. Opiekę nad miejscami historycznymi r.o. pełni Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa. Yearbook of Int. Organizations, 1973; S. OKĘCKI Cudzoziemcy w polskim ruchu oporu 1939-1945, Warszawa 1974. • 3161 RUCH OSOBOWY MIĘDZYNARODOWY (ang. International movement of Persons, franc. Mouvement intemational des personnes, hiszp. Moyimiento intemacional de personas, roś. Mież- dunarodnoje passażyrskoje dwiżenije), termin mię- 801 Rumunia 3164 dzynar.—podróże indywidualne lub zbiorowe w warunkach pokojowych poza granice ojczystego kraju czy stałego miejsca zamieszkania w zamiarze przebywania za granicą czasowo lub stale; przedmiot międzynar. badań pod opieką ONZ, w związku z masowością ruchliwości przestrzennej ludzi, jaka wystąpiła w 2 pół. XX w. pod wpływem możliwości komunik. i ułatwień w -> turystyce międzynar.; przedmiot umów bilateralnych i wielostronnych, migracyjnych i turystycz- nych. Przedmiot KBWE. H. A. CITROEN Les migrations internationales. U n probleme economiaue et social, Paris 1948; K. LIBERA Historical De-yelopment and Role of Tourism; Formalities concerning Int. Travel. Courses on Tourism Studies, IVOTO, Geneva 1965; K. LIBERA Międzynar. Ruch Osobowy, Warszawa 1969, s. 339. • 3162 RUE DE RIVOLI, nazwa ulicy w Paryżu, gdzie mieści się Ministerstwo Gosp. i Finansów Francji; przyjęta w prasie świat, jako symbol franc. polityki ekon.-finansowej, tak jak polityki zagr. •> Quai d'0rsay. • 3163 RUHRA (ang. Ruhr, franc. Ruhr, hiszp. Ruhr, roś. Rur), rzeka w NRF, prawy dopływ Renu w prow. Nadrenia Pn.-Westfalia; terytorium przez które przepływa nazywane jest Zagłębiem R. (ang. Ruhr District, franc. Bassin de la Ruhr, hiszp. Cuenca del Ruhr, roś. Bassien Rur); jako największe skupienie ciężkiego przemysłu Rzeszy Niem. w XIX w. było kuźnią przemysłu zbrojeniowego Niemiec; po I wojnie świat, od stycznia 1923 okupowane przez Francję i Belgię do listopada 1925, w związku z odmową Rzeszy płacenia wojennych reparacji. W końcu II wojny świat. okupowane ponownie przez wojska alianckie; od czerwca 1945 Zagłębie R. weszło w skład bryt. strefy okupacyjnej Niemiec, ale ze specjalnym statutem. Sprawa umiędzynarodowienia głównego centrum przemysłu ciężkiego i kopalnictwa węglowego Niemiec zach. była przedmiotem debat czterech mocarstw okupujących Niemcy na Konferencjach Ministrów Spraw Zagr. Wielkich Mocarstw W Paryżu 25 IV-12VII 1946 i w Londynie 25X1-15X111947, a następnie na Konferencjach Ministrów Spraw Zagr. Mocarstw Zach. i Bene-luxu, 23 11-5 III, 20 IV, 31 V i 11X1-29X11 1948 w Londynie. W ostatecznym wyniku tych narad Francja, USA i W. Brytania oraz Belgia, Holandia i Luksemburg podp. 28 IV 1949 układ o Międzynar. Statucie Zagłębia R., którego organem wykonawczym byt Międzynar. Zarząd Zagłębia R., Int. Authority for the Ruhr, IAR, którego zadaniem było „rozdzielanie węgla, koksu i stali z. Zagłębia R. pomiędzy konsumpcję niemiecką a eksport" (art. 14); z prawem „badania praktyk transportowych, celnych i handlowych" i orzekania czy umowy eksportowe mogą być akceptowane (art. 15), co pozwoliło IAR anulować w styczniu 1950 kontrakt na dostawę materiałów kolejowych do ChRL, a następnie na sparaliżowanie prawie całkowite wymiany handl. z państwami socjalist. na lata zimnej wojny. W IAR prócz sygnatariuszy od 30X11949 uczestniczył rząd NRF, zgodnie z układem z mocarstwami zach. podp. 22X11949 w Petersberg pod Bonn. Siedzibą był Diisseldorf. NRF uzyskała 19X1951 zgodę mocarstw zach. na rozwiązanie statutu z dniem 25 VIII 1952; IAR natomiast uległ całkowitej likwidacji z chwilą uzyskania przez NRP pełnej samodzielności gosp., 8 V 1955. Polacy brali udział w rozwoju Zagłębia R. poprzez ponadpółmilionową rzeszę wychodźstwa polskiego, które do I wojny świat, stanowiło naj- większą, silnie zorganizowaną grupę narodowościową nieniem. w tym regionie. Po I wojnie świat, duża część Polaków z Westfalii bądź re- patriowała się do Polski, bądź emigrowała do Francji. Po II wojnie świat, repatriacja Polaków z Zagłębia R. została wstrzymana w 1946 przez władze bryt. w związku z brakiem górników i hutników. Pozostała tam emigracja poi. zorganizowana jest w dwóch zrzeszeniach: Związku Polaków w Niemczech oraz w Związku Polaków „Zgoda". W 1972 obchodzono 100-lecie wychodźstwa poi. w Westfalii i Nadrenii oraz 50-Iecie Związku Polaków w Niemczech. Europa Archiy 1949; U. SAHM Die Int. Kontrolle des Ruhr-gebieties. Aufgaben und Organisation der Int. Ruhrbehorde, w: Europa Archiy 5/1950; E. OSMAŃCZYK Niemcy 1945-1950, Warszawa 1951, s. 53-55; A. TOBLER Int. Ruhrbehorde, w. Strupp-Schlochauer Worterbuch des Yoikerrechts, Berlin 1960, Bd. II, s. 90-91; K. MURZYNOWSKA Polskie wychodźstwo zarobkowe w Zagłębiu Ruhry w latach 1880-1945, Wrocław 1972, s. 279. • 3164 RUMUNIA (ang. Romania, Rumania, franc. Roumanie, hiszp. Rumania, roś. Rumynija), Socjalistyczna Republika Rumunii, Republica So- cjalista Romania, państwo w pd.-wsch. Europie nad M. Czarnym, cźł. ONZ; pow. 237 502 km2, z 20,5 min mieszk. (1971; wg spisu 1956— 17489 tyś., 1970—20252 tyś.). Stolica: Bukareszt z 1574 tyś. miesz. (1970). Graniczy z ZSRR, Węgrami, Jugosławią i Bułgarią. Język urzędowy: rumuński. Waluta: lej = 100 bani. Święto nar.: 23 VIII, rocznica wyzwolenia, 1944. Stosunki międzynar.: w XV-XVIII w. w zależności od Turcji osmańskiej; od 1881 niezależne królestwo R.; w wojnach bałk., w wyniku których l O VIII 1913 Traktatem bukaresztańskim uzyskała od Bułgarii pd. Dobrudzę. W czasie I wojny świat, po stronie aliantów. Traktaty pokoju zawarte po wojnie przyznały R. ze strony Rosji — Besarabię i. Bukowinę, Węgier — Transylwanię, Bułgarii— pd. Dobrudzę. W czasie II wojny świat.: po stronie III Rzeszy, w wojnie z ZSRR; skapitulowała 23 VIII 1944. Nowe granice zostały ustanowione Traktatem pokoju z ZSRR i Traktatem Paryskim z l O II 1946. Czł. LN 1919-40. Czł. ONZ od 14X111945 i org, 51 ESMiO 3165 Rwanda 802 wyspecjal. ONZ, z wyjątkiem IFC i IDĄ. Sekr. Gen. ONZ U Thant złożył wizytę w Bukareszcie l V 1963 i 2 VII 1968. 29 VI 1973 ogłoszona została Wspólna deklaracja rządów NRF i Rumunii o wzajemnych stosunkach i zasadach współżycia międzynar. Minister spraw zagr. R. był pierwszym przedstawicielem krajów socjalistycznych, wybranym przewodniczącym Sesji Zgr. Og. NZ (XXII). Czł. RWPG i Układu War- szawskiego. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Afganistan, Albania, Algieria, Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Birma, Boliwia, Brazylia, Burundi, Cejlon, Chile, ChRL, Cypr, Czad, Czechosłowacja, Dahomej, Dania, Egipt, Ekwador, Etiopia, Filipiny, Finlandia, Francja, Ghana, O. Wolta, Grecja, Gwinea, Hiszpania, Holandia, India, Indonezja, Irak, Iran, Izrael, Japonia, Jemen, Jemen Pd„ Jordania, Jugosławia, Kambodża, Kanada, Kenia, Kolumbia, Kongo, Kostaryka, KRL-D, Kuba, Kuwejt, Laos, Liban, Luksemburg, Malgaska Rep., Malezja, Mali, Malta, Maroko, Mauretania, Mongolia, Nepal, Niger, Nigeria, NRD, NRF, N. Zelandia, Norwegia, Pakistan, Panama, Peru, Polska, Rep. Środkowoafrykańska, Rwanda, San Marino, Senegal, Sierra Leone, Singapur, Somalia, Sudan, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania, Tunezja, Turcja, Uganda, Urugwaj, USA, W. Brytania, Wenezuela, Wietnam Rep. Dem., Wietnam Pd. (Tymcz. Rząd Rewol. Rep. Wietnamu Pd.), Wiochy, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zair, Zambia, ZSRR. Z Polską stosunki dyplomat. .na szczeblu ambasad. Stosunki polit. R. z Polską określa podp. 12X11970 w Bukareszcie Uktad o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej (Dz.U. 1971, póz. 86, 87). Umowy R. z Polską 1921-73: Konwencja pol.-rum. o przymierzu odpornym 23 III 1921 (Dz.U. 1921, póz. 557); zast. I Traktatem Gwarancyjnym, z 26 m 1926 (Dz.U. 1927, póz. 117); zast. H Traktatem Gwarancyjnym z 15 I 1931 (Dz.U. 1931, póz. 230). Konwencja arbitrażowo-koncyliacyjna z 24 X 1929 (Dz.U. 1930, póz. 160, 161); o współpracy gosp. z 13 IX 1948 (.Dz.U. 1949, póz. 52); handlowo-nawigacyjna z 23 VI 1930 i protokół dodatkowy z 9 n 1938 (Dz.U. 1932, póz. 282, 726, 727; 1938, póz. 336; 1939, póz. 113); konsularna z 5 X 1962 (.Dz.U. 1963, póz. 212, 213); o,współpracy kult. i nauk. z 26 XI 1964 (Dz.U. 1965, póz. 258, 259); dot. komunikacji lotn. z 29 VIII 1947 (Dz.U. 1947, póz. 461, 462); o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach ' cywilnych, rodzinnych i karnych z 25 I 1962 (Dz.U. 1963, póz. 301, 302); sanitarna z 20 XII 1922 (Dz.U. 1923, póz. 636, 637); weterynaryjna z 23 VI 1930 (Dz.U. 1932, póz. 382); o zniesieniu wiz przy podróżach służbowych i prywatnych z 28 VI 1971 (Dz.U. 1972, póz. l, 2); Konwencja konsularna z PRL podp. 24 III 1973 w Bukareszcie (Dz.U. 1974, póz. 87 i 88) La Roumanie deyant la Conference de la Pańć, Paris 1946; Dictionar Enciclopedlc Roman, Bucuresti 1962-66; S. A. Fl-SCHER-SALATI Rumunia: a bibliographical guide, Washington DC 1963; LA ROUMANIE: Geographle, Histoire, Economie, Culture, Bucuresti 1966; P. LATHAM Romania: a complete guide, London 1968; J. M. MONTIAS Economie Deyelopment In Commimist Kumania, Mass. Inst. of Technology 1968; J. DEMEL Historia Rumunii, Wrocław 1970; Ceausescu ana-łyse les theses de la politique exterieur roumaine pour une poliligue de paix et de cooperation int„ Paris 1971; W. N. WINOGRADOW, N. J. LEBIEDIEW Istoriia Rumynil 1848-1970, Moskwa 1971, t. 2; A. MARYNSKI Rumunia, Warszawa 1973; M. MANESCU Progresul economic-social al Romantet Soda-lisie, Bucuresti 1971; J. BAZCIER, M. NITECKI Polska-Rumu-nia. Gospodarka—współpraca. Warszawa 1973, s. 140. RUMUŃSKI KOŚCIÓŁ -> Ortodoksyjne i prawosławne kościoły. RUROCIĄGI -> Kable i rurociągi podmorskie. RUŚ ZAKARPACKA -» Ukraina Zakarpacka. • 3165 RWANDA (ang. Rwanda, franc. Rouanda, hiszp. Ruanda, roś. Ruanda), Republika Rwandy, Re-publique Rwandaise, państwo we wsch. Afryce; czł. ONZ; pow. 26338 km2 z 3590 tyś. mieszk. (1970). Stolica: Kigali z 30 tyś. mieszk. (1970). Graniczy z Ugandą, Tanzanią, Burundi i Zairem. Języki urzędowe: kinya-rwanda i franc. Waluta: frank rw. = 100 centymów. Święto nar. l VII, dzień niepodległości, 1962. Stosunki międzynar.: do 1962 część terytorium Powierniczego Belgii Ruanda-Urundi; ruch wyzwoleńczy po II wojnie świat, doprowadził do' poważnych zaburzeń 1959 i zburzenia systemu monarchicznego 1961. Ogłoszenie niepodległości l VII 1962 nie zakończyło wewnętrznoplemien- nych walk, szczególnie między plemionami Hutu i Tutsi (wgrudniu 1963 zginęło ok. 20 tyś. osób). W okresie 1964/65 nastąpiły przesiedlenia za- równo wewnątrz kraju, jak do krajów sąsiednich. W polityce zagr. R. współpracuje z Burundi i Zairem. W złych stosunkach z Ugandą, znormalizowanych w sierpniu 1971. Czł. ONZ od 181X1962 i organizacji wyspecjalizowanych ONZ z wyjątkiem IAEA, IFC i IMCO. Prezydent K..Kayi-banda złożył wizytę w siedzibie ONZ 14 VIII 1967. Stosunki dyplomat. (l IV 1974); Belgia, Burundi, Dania, Egipt, Etiopia, Francja, Ghana, Gwinea, Hiszpania, Holandia, India, Izrael, Japonia, Kanada, Korea Pd., Luksemburg, NRD, Polska, Szwajcaria, Uganda, USA, Watykan, W. Brytania, ZSRR. B. LACROUC Rwanda, Montreal 1966; W. A. HANCE African Economie Deyelopment, London 1967; Świat w przekroju 1972, s. 345; The Europa Year Book, 1972. A Worid Sumy, London 1972, Vol. n, s. 1292-1296; B. P. DE LA MAISIEN Le Rwanda, Paris 1973, s. 203. . RWPG, oficjalny poi. skrót nazwy: —> Radą Wzajemnej Pomocy Gospodarczej; ang. CMEA, franc. CAEM i hiszp. CAME, roś. SEW; w prasie anglo-amer. -> COMECON. RYBACKIE ORGANIZACJE MIĘDZYNAR. ->- Rybołówstwo. RYBNA MĄCZKA -> Rybołówstwo. • 3166 RYBOŁÓWSTWO (ang. Fishery, franc. Peche, hiszp. Pesca, roś. Rybołówstwo), jedna z głównych gałęzi gospodarki żywnościowej, której roz- wój, wg analiz FAO może rozwiązać problem niedoboru protein zwierzęcych w regionach masowego głodu. Przedmiot konwencji i sporów międzynar. Wolność r. na morzach jest ograniczona wodami terytorialnymi, których rozszerzenie na 200 mil przez państwa Ameryki Pd. wywołało zastrzeżenia innych państw i stało się przedmiotem obrad świat. Konferencji Prawa Międzynar. Morskiego 1973. W sierpniu 1972 w Genewie w czasie sesji Komitetu ONZ przygotowującego Światową Konferencję Bułgaria, 803 Ry bołówstwo 3166 Czechosłowacja, Polska, Węgry i ZSRR zgłosiły projekt Deklaracji o zasadach eksploatacji zasobów -r morza, poruszającej m.in. zagadnienie r. Delegat Polski, uzasadniając propozycje Deklaracji wskazał, że współpraca wszystkich zainteresowanych państw w zakresie badania i re- gulowania eksploatacji żywych zasobów mor. jest niezbędnym warunkiem ich racjonalnego wykorzystania i zwiększenia produktywności mórz i oceanów. Natomiast podział między państwa, w znacznej części biologicznie ze sobą związanych obszarów otwartego morza w drodze ustalania przez państwa nadbrzeżne odrębnych stref o dużej szerokości (np. powyżej 12 mil) i ogłaszania przez te państwa wyłącznych praw do stale wędrujących w morzach ławic ryb uniemożliwiłoby wykonanie tego zadania. W debacie generalnej III Świat. Konferencji Prawa Morskiego w VI i VII 1974 w Caracas delegacje USA, W. Brytanii i ZSRR wypowiedziały się za 12-milowym pasem wód terytorialnych i pod określanymi warunkami za 188-milową „strefą ekonomiczną", w której państwo przybrzeżne miałoby pierwszeństwo połowów, gdy inne w o-graniczonym stopniu, natomiast miałyby prawo swobodnego przepływu i przelotu. Za 200- milową strefą wypowiedziały się państwa Ameryki Lać. (z wyjątkiem Chile), a także India i Jugosławia. Światowe rybołówstwo 1950-70 (polowy" morskie i slodkowodne) Kraje 1950 1969 1970 1960 =100 w tyś . ton Świat 21 100 62900 69300 173 w tym: Peru 144 9444 12613 353 Japonia 3374 8613 9309 150 ChRL 912 6000 6000 103 ZSRR 1 627 6498 7252 238 Norwegia 1468 2481 2980 193 USA 2597 2464 2714 96 India 817 1 605 1 746 150 S yjam 158 1270 1 595 722 Hiszpania 598 1496 1 497 154 Kanada 1048 1405 1 378 147 Indonezja 248 1 214 1 249 164 Dania 251 1275 1 227 211 Chile6 88 1077 1 161 341 W. Brytania 989 1 083 1099 119 Polska 81 408 469 251 "Bez wielorybów: dane dotyczą połowów krajowej floty rybackiej; b łącznie z rybami dostarczonymi przez obcą flotę rybacką do portów w kraju. Źródło. Mały rocznik Statystyczny, GUS Warszawa 1973, 8. 346. Konwencje obowiązujące: Międzynar. Konwencja R., Int. Fisheries Convention, podp. 1946 w Londynie. Konwencja o R. na Pn.-Zach. Atlantyku; N.W. Atlantic Firsheriea Convention, podp. 1949 w Londynie z Protokołem dod. 1956, podp. w Waszyngtonie. Polska jest jej członkiem (Di. U. 1962 póz. 143, 144; 1963 póz. 282, 283). Konwencja o R. na Pn.-Wsch. Atlantyku; N.E. Atlantic Fisheries Convention, podp. 1959 w Londynie, weszła w życie 1963 (Polska jest jej członkiem, Dz.U. 1963, póz. 250, 251). Międzynar. Konwencja o R. na Pn. Pacyfiku, Int. Conven-lion for the High Sec of the North Pacific Ocean Fisheries, podp. 1952 w Tokio przez Japonię, Kanadę i USA. Konwencja o R. i Konserwacji Zasobów Otwartego Morza, Convention on Fisheries and Conseryation of High See Re-sources, podp. 29 IV 1958 w Genewie. Weszła w życie 20 III 1966. Konwencja o R. i Ochronie Żywych Zasobów Morza Otwartego, Convention on Fishing and Conseryation of the Living Resources of the High Sea, podp. w Genewie 29 IV 1958 (LW Doc. A/CONF, 131, s. 54). W Gdańsku 13 IX 1973 Dania, Finlandia, NRD, NRF, Polska, Szwecja i ZSRR podp. Konwencję o R. i Ochronie Zasobów Żywych M. Bałtyckiego. Składa się ona z preambuły oraz 20 artykułów ustalających zadania i obowiązki państw-sygnatariuszy tego aktu w dziedzinie zachowania i zwiększenia wydajności żywych zasobów M. Bałtyckiego oraz ich racjonalnego i efektywnego wykorzystania. Poza obszarem M. Bałtyckiego konwencją objęte zostały również Belty — cieśniny duń., odgradzające Bałtyk od Kattegatu. Konwencja zawarta została na okres 5- letni i otwarta jest dla każdego państwa, zainteresowanego w zachowaniu i racjonalnym wykorzystaniu zasobów M. Bałtyckiego, Dla urzeczywistnienia celów konwencji umawiające się państwa powołały Międzynar. Komisję d/s R. na M. Bałtyckim z siedzibą w Warszawie. Jej zadaniem jest m.in. określanie gatunków ryb i innych organizmów mor., do których będzie miała zastosowanie konwencja, systematyczne badanie stanu żywych zasobów M. Bałtyckiego i opracowywanie zaleceń opartych na wnioskach prac nauk. W razie konieczności komisja będzie mogła korzystać z usług Międzynar. Rady do Badań Morza oraz innych międzynar. organizacji tęchn. i nauk. Komisja może wydawać zalecenia umawiającym się państwom-sygnatariuszom konwencji w takich dziedzinach, jak np. ustalanie sezonów i rejonów ochronnych przy połowach na Bałtyku, regulowanie wielkości ogólnego odłowu w odniesieniu do poszczególnych gatunków ryb, terminów połowów i łowisk, zalecanie środków w sprawie uszlachetniania i zwiększania zasobów mor.. ustalanie minimalnych wymiarów łowionych ryb i wymiarów oczek w sieciach. Międzynar. Trybunat Sprawiedliwości w Hadze .18X111951 wydał wyrok w sporze W. Brytanii z Norwegią o jednostronnie przez Norwegię wy- tyczone wody terytorialne w regionie polarnym, bogate w ryby; przyznając rację Norwegii (ICJ Reports 1951, s. 116). W ramach RWPG pięć państw socjalist. współpracuje w dziedzinie r.: Bułgaria, NRD, Polska, Rumunia i ZSRR. Współpraca jest skoordynowana od 1972 na trzech płaszczyznach: wspólnej dostawie żywności, wody i paliwa na łowiska i odbiorze ryb z łowiska; wspólnych ośrodkach remontu statków rybackich, działających na bazie kredytów z Banku RWPG; wspólnych badaniach technik połowów. Org. zarej. w ONZ: Komisja R. na Pn.-Wsch. Atlantyku, N.E. Atlantic Fisheries Commission, zał. 1963, z siedzibą w Londynie. Organ Konwencji o R. na Pn.-Wsch. Atlantyku.-Międzynar. Komisja d/s Halibuta w Oceanie Spokojnym, Int. Pacific Halibut Commission — Commission int. du flź-tan du Pacifique, zał. 1923, z siedzibą w Ottawie i Waszyngtonie, instytucja międzyrząd. Kanady i USA. Międzyameryk. Komisja d/s Tuńczyka Tropikalnego, Inter-American Tropical Tuna Commision, Comisión Interame-ricana dcl Atun Tropical, zał. 1949 z siedzibą w La Jolla (Kalifornia USA); instytucja międzyrząd. Ekwadoru, Kostaryki. Meksyku, Panamy i USA. Międzynar. Komisja R. na Pn.-Zach. Atlantyku, Int. Commission for the N.W. Atlantic Fisheries, żal. 1949 z siedziba w Dartmouth, Kanada. Organ Konwencji o R. na Pn.-Zach. Atlantyku. Publ. Quarterly Newsietters. Międzynar. Komisja R. na Pn. Pacyfiku, Int. North Pacific Fisheries Commission, żal. 1952 z siedzibą w Vancouver (Kanada). Organ Konwencji o R. na Pn. Pacyfiku. Publ. Re-search Bulietin. Międzynar. Zw. Zaw. Pracowników Transportu, Portów i R. Transport, Port and Fishery Workers Trade Union Int., zał. 1953, z siedzibą w Pradze. Członek Świat. Federacji Zw. Zaw. Rada Generalna R. na M. Śródziemnym, Generał Fisheries Couneił for the Mediteiranean, żal. 1952 pod egidą FAO, z siedzibą w Rzymie. Publ. Studies and Reviews. Rada R. Indo-Pacyfiku, Indo-Pacific Fisheries Couneił, za>. 1948 pod egidą FAO, z siedzibą w Bangkoku. Publ. Current Pacific Bulietin. __ Stów. Krajowych Organizacji Przedsiębiorstw Rybackich'przy EWG, Assoc. of National Organizations of Fishing Enter-prises of the EEC, zat. 1962, z siedzibą w Ostendzie. Stów. Przemysłu Rybnego przy EWG, Assoc. of Fish Indu-stries of the EEC, żal. 1959, z siedzibą w Brukseli. Unia Stów. Producentów Mączki Rybnej przy EWG, Union 51* 3167 Rynki frachtowe 804 of EEC Assoc. of Fish Meal Producers, żal. 1962 z siedzibą w Hamburgu. Przy FAO istnieją regionalne Komisje R., Regional Pisheries Commission dla Europy, zach. Afryki i pd.-zach. Atlantyku. Od lipca 1971 FAO wydaje miesięcznik Aauatic Sciences and Fisheries Ahstracts: od 1950 do 1961 FAO wydawało kwartalnik, od 1961 wydaje dwumiesięcznik Worid Fisheries Ahstracts; od 1950 roczniki Yearbook of Fishery Statistics. Od 1954 odbywają się pod patronatem FAO Kongresy d/s statków rybackich. Sprawozdania z I Kongresu opubl. FAO pt. Modern Fishing Gear of Ihe Worid, Rome 1959, s. 607, ditto z II Kongresu 1964, s. 604. Poza tym FAO publ. studia specjalistyczne dot. ryb, marketingu rybnego i rybołówstwa. W grudniu 1950 U Narada Regionalna FAO w Montevideo powołała do życia Latynoamer. Centra Szkoleniowe R„ Ccntros Latinoamericanos de Capacitación Pesquera. Pierwsze dla Ameryki Pd. (z wyjątkiem Kolumbii) powstało w Yalparaiso (Chile), 14 III 1952 na bazie układu rządu Chile z FAO; drugie w stolicy Meksyku 4 X 1954 na bazie układu rządu meksyk. z FAO dla państw Ameryki Środk., Karaibów oraz Panamy, Kolumbii i Wenezueli. - Polska strefa r. o, szerokości 12 mil wód terytorialnych została określona ustawą z 12 II 1970 (Dz.U. 1970, nr 3, z mocą od 111971). Poprzednio 12-milowe strefy wprowadziły: W. Brytania 1964, zgodnie z Konwencją Londyńską z 9 III 1964; USA 1966 oraz Francja 1967. W szczególnych wypadkach osobnymi umowami bilateralnymi dopuszczane są obce statki rybackie na wody strefy 6-12 mil (np. umowa pol.-szwedz.). Polska należy do układu w sprawie uregulowania połowu glady i fląder na M. Bałtyckim, podp. 1929 w Berlinie (Dz.U. 1931 póz. 207, 208); Konwencji o uregulowaniu połowu —>• wielorybów, podp. 1931 w Genewie (Dz.U. 1933 póz. 194 i 1935, póz. 75, 76); Konwencji w sprawie uregulowania oczek' sieci rybackich i wymiarów ryb, podp. 1946 w Londynie (Dz.U. 1946, póz. 338; 1947 póz. 359-360; 1955 póz. 18; 1957 póz. 105 i 1959 póz. 325). 22 II 1963 weszło w życie porozumienie między rządami NRD, Polski i ZSRR o współpracy w zakresie r. mor., podp. w Warszawie 8X1962. Polska jest depozytariuszem porozumienia (Zbiór Umów Międzynar. PRL 1962, s. 281-284). W 1971 Polska przystąpiła do trzech Waszyngtońskich Protokołów z 29X11965; do Międzynar. Konwencji o r. na Pn.-Zach. Atlantyku (Dz.U. .1971, póz. 55, 56, 57); oraz zawarła umowę ze Szwecją o przyznaniu rybackim statkom szwedz. prawa uprawiania r. na obszarze poi. strefy r. mor. (Dz.U. 1971, póz. 63, 64); a także przystąpiła do Sztokhoimskiego porozumienia w sprawie ochrony zasobów łososia w M. Bałtyckim z 20X11 1962 (Dz.U. 1971, póz. 190, 191). J. EVANSEN The Anglo-Norwegian Fisheries Case and lis legat consequences, w: American Journal of Int. Law 46/1952; E. W. ALLEN A New Concept for Fishery Trealies, w: American Journal o f Int. Law. 46/1952; Commission for FIshins and Conservation of Living Resources. Summary Records, UN Doc. A/Conf. 13/14, Vol. 2 Plenary Meeting. Summary Records, UN Doc. A/Conf. 13/38; S. A. BAYITEH Interameri-can Law of Fisheries, New York 1957; D. B. FINN Fish: Ihe great potentlal food supply, Ronić 1960; E. HEEN, R. KREUT-ZER Fish in Nutrilion, London 1962, s. 447; D. M. JOHNSTON The Int. Law of Fisheries, New Haven 1965, s. 554; La Co-mtsión de Derecho Int. y su Ohra, UN New York 1967, s. 129-135; The Stale of Worid Fisheries, FAO, Rome 1968, ». 49; Fishing ports and markets, FAO. London 1970, s. 396; A. STRABURZYŃSKI Exclusive Fishery Zones: Int. and Polish Practices, w: The Polish Yearbook of Int. Law 1970, s. 257-272; Worid Fisheries Policy. Multidisciplinary View, edit.: B. J. Rothshild Seattie and London 1972, s. 272. • 3167 RYNKI FRACHTOWE (ang. Shipping market, freight market, franc. Marches des frets, hiszp. Mercado de fletes, roś. Prachtowyje rynki), termin międzynar.—centra żeglugi mor. lub mię-dzylądowej, gdzie dokonują się transakcje frachtowe między właścicielami statków a właścicie- lami ładunków. Instytucją r.f. są —>• giełdy frachtowe. • 3168 RYNKI ŚWIATOWE (ang. Worid markets, franc. Marchśs mondiaux hiszp. Mercados mundiales, roś. Mirowyje rynki), termin międzynar. — kraje o największej chłonności importowej i dynamice eksportowej. Do gł. importowych r.ś. 1970 zaliczane były kolejno USA, NRF, W. Brytania, Francja, Japonia, Kanada, Włochy, Holandia, ZSRR, Belgia-Luksemburg i Szwecja; do gł. eksportowych r.ś.: USA, NRF, W. Brytania, Japonia, Francja, Kanada, Włochy, ZSRR, Belgia-Luksemburg, Holandia i Szwecja. Rozwój regionów integracyjnych stworzył regionalne r.ś., jak rynek EWG, czy rynek RWPG, zasadniczo różnią się od siebie odmiennymi systemami ekonomicz-no-socjalnymi. Całokształt właściwości świat, rynku socjalist. obejmuje planowe stosunki towaro-wo-pieniężne i kredytowe między krajami socjalist. W rozwoju tego rynku znajdują odbicia stosunki produkcji, jakie ukształtowały się w tych krajach, a także nowe formy powiązań, które stopniowo wytwarzają się między krajami świat. systemu socjalist. w ramach RWPG. W eksporcie większości krajów RWPG w ciągu lat 1955-70 znacznie wzrost odsetek towarów przemysłowych powszechnego użytku. B. TOKARSKA Badanie rynków eksportowych. Warszawa 1973, s. 292. • 3169 RYŻ (ang. Rice, franc. Riz, hiszp. Ąrroz, roś. Ris), jeden z podstawowych surowców żywnościowych świata—wg ocen, ONZ „najważniejsze pożywienie jednej trzeciej ludności .świata"; przedmiot konwencji międzynar. Głównymi producentami są: Chiny, India, Pakistan, Japonia, Indonezja, Syjam, Birma, Brazylia, Filipiny. Celem zwiększenia produkcji FAO ogłosiła rok 1966 Międzynar. Rokiem Ryżu, Int. Rice Year. W 1970 zbiory przekroczyły po raz pierwszy 300 min t, z czego 50% wyprodukowały Chiny i India, w 1971—306 min t, z czego ChRL— 104 min t, India—64 min t, Indonezja—18,6 min t, Bangla Desz—14,8 min t, Japonia— 14 min t, Syjam—13,7 min t. W 1972 zbiory spadły do 297 min t. Główne regiony upraw: pd. Azja i Ameryka Lać. Pierwsze konwencje międzynar. zainicjowane zostały przez FAO, która w 1948 powołała do życia Międzynar. Komitet Ryżu, Int. Rice Committee, IRC, z siedzibą w Bangkoku. Publ. kwartalnik 1RC News Letter. W 1960 również pod patronatem FAO powstał Międzynar. Instytut Badawczy Ryżu, Instituto Int. de Investigación sobre el Arroz, Int. Rice Research Institute, z siedzibą w Los Banos pod stolicą Filipin, Manilą; wyhodował on w końcu dekady 1961-70 wysokopienne odmiany r., będące zarazem odporne na szkodniki. Koszt eksperymentu wyniósł 15 min dół.; wartość uzyskanej dodatkowej ilości r. z plantacji odmiany IR 20 i IR 22 na Cejlonie, Filipinach, Indii i Pakistanie w jednym roku 1970 szacowana była na 805 Rzemiosło 3171 z górą miliard dolarów. Obok pszenicy tzw. „meksykanki" r. filipiński stał się twórcą ~> „zielonej rewolucji". Z inicjatywy Komisji Gosp. ONZ d/s Azji i Dalekiego Wschodu 30 VI 1973 utworzony został Azj. Fundusz Handlu Ryżem, Asiatic Rice Trade Fund, ARTF, w wysokości 50 min dół., z zadaniem popierania, i ułatwiania wewnątrzregionalnego handlu r. na obszarze Azji, reprezentującej 90'Yo świat, produkcji i konsumpcji r. FAO od 1951 ogłasza co roku dane o magazynowanym w świecie r., wg gatunków, pt. Worid Catalogue o f Genetic Stoks Rice. La economia Mumllal de Arroz en Ciffras 1909-1963, FAO Rome 1965; Rice: groln o f Li f e. FAO Rome 1966; Nationat Rice Policies, Rome 1970; Rocznik statystyki międzynar., GUS, Warszawa 1973, s. 207. Yearbook of tnt. Organiul-tions. 1973. RZĄDÓW UZNAWANIE -> Uznawanie państw i rządów. RZECZ NICZYJA ->- Res nulius. RZECZ PRZEWOŻONA -> Res in transitu. RZECZ WSPÓLNA -> Res communis. • 3170 RZEKI MIĘDZYNARODOWE (ang. Intematio-nal rivers, franc. Fleuves internationaux, hiszp. Rios intemacionales, roś. Mieżdunarodnyje rieki), umiędzynarodowienie rzek, postulowane po raz pierwszy przez Hugo Grotiusa w De lure Belli, zostało proklamowane przez Rewolucję Francuską, 1792: „Wody rzek są własnością ogólną i nierozłączną wszystkich krajów, przez które przepływają." W oparciu o tę zasadę. Traktatem Pokoju między Republiką Francuską a Zjedn. Prowincjami Belgii i Holandii, podp. w Hadze 16 VI 795, zostały umiędzynarodowione pierwsze trzy rzeki eur. Ren, Mozela i Skalda. W 1815 Kongres wiedeński opracował regulamin żeglugi, włączony do Aktu Końcowego (art. 108-117), przyjmując zasadę: „żegluga na całym biegu rzek, w którym każda z nich staje się żeglowna, aż do ujścia będzie zupełnie wolna i nie będzie mogła być, jeśli chodzi o potrzeby handlu, nikomu wzbroniona, jednakże z zastrzeżeniem przestrzegania odpowiednich przepisów porządkowych, które będą ujęte jednolicie dla wszystkich w sposób możliwie najbardziej sprzyjający handlowi wszystkich państw" (art. 109). Kongres Wiedeński umiędzynarodowił Ren, Neckar, Men, Mozelę, Może i Skaldę i zalecił powołanie międzynar. Komisji dla spraw żeglugi na rzekach. Jako pierwsza powstała Komisja Centralna Żeglugi na Renie. 1856 Kongres Paryski rozszerzył regulamin międzynar. żeglugi na Dunaj. Na zach. półkuli statut międzynar. otrzymały rzeki Parana i Urugwaj w 1852; rok później Kolorado i Rio Grandę (Rio Bravo del Norte), będące rzekami granicznymi między Meksykiem a USA; w 1867 Amazonka; w 1871 San Lorenzo; w 1893 Hondo, rzeka graniczna między Meksykiem a Hondurasem Brytyjskim. W Afryce. Berlińskim Aktem Generalnym, 1885, umiędzynarodowione zostały rzeki Kongo i Niger. W Azji rzeki Chin zostały otwarte dla żeglugi międzynar. w 1857, a rzeki Płw. Indochińskiego w 1874. W Europie Traktat Wersalski, 1919, rozszerzył statut międzynar. na Łabę, Odrę, Niemen i Weł-tawę. Zgodnie z zaleceniem Konferencji Wer- salskiej, z inicjatywy LN, została opracowana i podp. , 20 IV 1921 w Barcelonie Konwencja i Statut Dróg Żeglownych o Znaczeniu Międzynar., gdzie zasady wolności żeglugi handl. zostały rozciągnięte na wszystkie spławne drogi wodne, naturalne i sztuczne. Konwencja weszła w życie 31 X 1922. W grudniu 1933, VIII Międzynar. Konferencja Ameryk., obradująca w Montevideo, uchwaliła Deklarację o wykorzystaniu przem. i roln. rzek międzynar. Problem właściwego wykorzystania i zanieczyszczania rz.m. stał się przedmiotem permanentnych debat i rezolucji w komisjach mię- dzynar. d/s rz.m. w 2 pół. XX w. W czasie Konferencji Poczdamskiej, 1945, USA przedłożyły projekt otworzenia wszystkich rzek eur. całkowicie swobodnej żegludze międzynar., czemu sprzeciwił się ZSRR, ze względu na naruszenie suwerenności państw europejskich. Cztery państwa afryk., Senegal, Mauretania, Mali i Gwinea podp. 18X11967 układ o wspólnym wykorzystywaniu rzeki Senegal dla rozwoju ekon. całego regionu. W 1967 podjęte zostały w Ameryce Pd. studia nad międzynar. wykorzystaniem Amazonki oraz dorzecza -> La Pląta. W 1969 państwa Układu Warszawskiego w ->- Apelu Budapeszteńskim wysunęły projekt utworzenia ogólnoeur. systemu dróg wodnych. W 1970 do rz.m. zaliczane były Dunaj, Kongo, Łaba, Mozela, Niger, Odra, Ren. Komisja Prawna Zgr. Og. NZ 17X1973 postanowiła rozpocząć w 1974 prace nad kodyfikacją przepisów dot. żeglugi na rz.m. B. WINIARSKI Rzeki polskie w stanowiska prawa międzynar., Poznań 1922; B. WnnAKSKI Principes generała du droit flu-vlal /nr., w: Recueil des Cows de 1'Academie de Droit Int. 45/1933, m; L. B. WEHLE Int. Admintstration of Ewopean Inland Water-ways, w: American Joumat of Int. Law W/ /1946; Documents on the Use and Control o f the Waters o f Interstate and International Streams, TUS Dep. of the Interior edit. Washington DC 1956; Prawo międzynar. l historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać.: L. Gelberg, Warszawa 1958; Legał Problems to the Utttizations and Use of Int. Rivers, UN New York 1963; Legislatiye Texts and Treaty Proylstons Concemis the UHlization of Int. Rivers for Other Purposes than Navigation, UN New York 1964; A Compedlum of Major Int. Rivers in the ECAFE Region. UN New York, 1966; Rios y Logos Int. Utiiización para Fines Agricolas e Industriales, PAU Washington DC 1967; J. COTH Mieidu- narodne rieki, Bratislaya 1967; I. ROMMEL Konflikty miedły-nar. na tle użytkowania wód Śródlądowych dla celów nie' testowych. Warszawa 1973, s. 98. • 3171 RZEMIOSŁO (ang. Crafts, franc. Artisanat, hiszp. Artesania, roś. Riemiesło), przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Stów. Małych i Średnich Przedsiębiorstw Rzemieślniczych, Int. Association of Crafts and Smali and Medium Seized Entcrprizcs, żal. 1947, z siedzibą w Genewie. Posiada statut doradczy (A) ECOSOC, UNIDO, ILO. Międzynar. Stów. Rzemiosła i Szkolenia Artystycznego, Int. Association for Crafts and the Teaching Art-Association intemational des metiers et enseignement d'art, AIMEA, zat. 1938, z siedzibą w Brukseli. Skand. Rada Mistrzów Rzemiosła, CounciI of Nordie Mas-ter-Craitsmen, zat. 1912, z siedzibą w Oslo. Świat. Rada Rzemiosła, Worid Crafts Couneił, WCC, zat. 1966 z inicjatywy UNESCO w celu odrodzenia rz„ szczególnie lud., związanego ze sztuką lud.; łączy krajowe sekcje 70 państw, m.in. Polski. Siedziba: N. Jork. Posiada statut doradczy (R) ECOSOC, (B) UNESCO, ILO, UNCTAD, UNIDO. Publ. The Crafts o f the Modem Worid, African 3172 Rzesza Niemiecka 806 Crafts Sumy. Short Guide to Worid Crafts. WCC News. Międzynar. Targi R. odbywają sit co roku w marcu, w Monachium (NRF). Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 3172 RZESZA NIEMIECKA (ang. Gennain Reich, franc. Reich Allemand, hiszp. Reich Aleman, roś. Giermanskij rejch), riiem. Deutsches Reich— nazwa hist. związków państw niem.; stosowana przez historyków do cesarstwa rzym. narodu niem. 962-1806, nazywanego starą Rz.N. lub I Rzeszą; do cesarstwa prus. Hohenzollernów 1871-1918, zw. Pruską Rzeszą lub II Rzeszą; również do Republiki Weimarskiej 1919-33, która nosiła oficjalną nazwę Deutsches Reich, nie uznawaną przez reakcyjne stronnictwa polit.; po dojściu do władzy A. Hitlera przekształcona w faszystowską III Rzeszę -> Niemcy 1871-1945). Od słowa „Reich" tworzone były nazwy instytucjonalne, jak Reichsgericht == trybunał Rzeszy, Reichskanz-lei = kancelaria Rzeszy, Reichskanzier = kanclerz Rzeszy, Reichskrone = korona Rzeszy, Reichsritterschaft = rycerstwo Rzeszy, Reichsstad-te = miasta Rzeszy. W NRF, która przyjęła nazwę Rep. Związkowej (Federalnej), Bundesrepu-blik, i w założeniu twórców jej konstytucji z 1949 uznała się za prawnego kontynuatora Rz.N. Nazwy instytucji państw, przyjęto podobnie: Bundestag, Bundeskanzier, Bundesgericht. Federalny Trybunał Konstytucyjny NRF 31 VII 1973 w o-rzeczeniu dot. -> Układu NRD-NRP 1972 wypowiedział opinię, że NRP jest identyczna z Rz.N., która tym samym istnieje dalej jako podmiot prawa międzynar. Rzecznik rządu NRP uznał tę opinię za słuszną, natomiast wywołała ona krytykę poza granicami NRF, m.in. w NRD. Oto fragment orzeczenia: „l. Ustawa Zasadnicza wychodzi z założenia — jest to .przy tym nie tylko teza prawa narodów i prawa państwowego— ze Rzesza Niemiecka przetrwała załamanie z 1945 r. i nie upadła* ani z chwilą kapitulacji, ani wskutek sprawowania władzy państwowej w Niemczech przez sojusznicze mocarstwa okupacyjne; wynika to ze wstępu, z art. 16, art. 23, art. 116 i art. 146 Ustawy Zasadniczej. Jest to także zgodne z orzecznictwem Federalnego Trybunału Konstytucyjnego, którego to orzecznictwa trzyma się Senat. Rzesza Niemiecka istnieje dalej, posiada nadal zdolność prawną, chociaż jako wspólne państwo (Gesamtstaat) nie jest zdolna do działania ze względu na brak organizacji, a szczególnie zinstytucjonalizowa- S • 3175 SA, niem. Sturmabteilungen der NSDAP, Oddziały Szturmowe —>• NSDAP, organizacja partii hitler. w Rzeszy Niem., zał. 1920. Uzbrojona, u-mundurowana i zorganizowana na wzór wojsk., podporządkowana bezpośrednio Hitlerowi, była gł. narzędziem terroru w okresie walki Hitlera o zdobycie i umocnienie władzy 1932-33, m.in. organizowała obozy koncentracyjne; 30 VI 1934 SA i inni przeciwnicy polit. Hitlera zostali przez SS wymordowani („noc długich noży"), a oddziały SA zamienione w jednostki paramilitarne bez istotnego wpływu na rozwój państwa. Międzynar. Trybunał Wojskowy w Norymberdze (-> norymberski proces) uznał, że w przeciwieństwie do SS nych organów. W Ustawie Zasadniczej zawarty jest takie pogląd o narodzie ogólnoniemieckim zdolnym do utworzenia państwa (gesamtdeutsches Staatsvolk) i o ogólnoniemieckiej władzy państwowej. Odpowiedzialność za ,,Niemcy jako całość* ponoszą także cztery mocarstwa. Wraz z proklamowaniem Republiki Federalnej Niemiec nie zostało utworzone nowe państwo zachodnioniemieckie, lecz zorganizowana na nowo część Niemiec. Republika Federalna Niemiec nie jest więc „sukcesorem prawnym" Rzeszy Niemieckiej, lecz jako państwo jest identyczna z państwem Rzesza Niemiecka — jednak ze względu na swój zasięg terytorialny jest tylko częściowo identyczna, tak, że ta identyczność nie pociąga za sobą wyłączności. Republika Federalna nie obejmuje więc ,co się tyczy jej narodu zdolnego do utworzenia państwa (Staats-volk) i-jej terytorium państwowego, całych Niemiec, niezależnie od tego, że uznaje jednolity naród za zdolny do utworzenia państwa podmiotu prawa międzynarodowego Niemcy (Rzesza Niemiecka), do którego należy jej własna ludność jako nieod-dzielna część, i jednolite terytorium państwowe Niemcy (Rzesza Niemiecka), do którego należy jej terytorium państwowe, jako również nierozdzielna część. W sensie prawa państwowego jej władza zwierzchnia jest ograniczona do „obszaru obowiązywania Ustawy Zasadniczej", jednakże czuje się również odpowiedzialna za całe Niemcy. W chwili obecnej Republika Federalna składa się z krajów wymienionych w art. 23 Ust. Zasadn., włącznie z Berlinem. Status kraju Berlin Republiki Federalnej Niemiec jest jednakże ograniczony i obciążony przez tzw. zastrzeżenia gubernatorów mocarstw zachodnich. Niemiecka Republika Demokratyczna należy do Niemiec i w stosunku do Republiki Federalnej Niemiec nic może być uważana za zagranicę. Dlatego np. handel między-strefpwy i odpowiadający mu obecnie handel wewnątrznie-miecki nie jest 'handlem zagranicznym." Tezy powyższe zostały odrzucone przez NRD. Neues Deutschland, Berlin 16 VIII 1973; Dal Parlament, Bonn 11X1973. • 3173 RZESZY DŁUGI -» Układ Londyński w sprawie długów Rzeszy 1953. • 3174 RZYM (ang. Rome, franc. Rome, hiszp. Roma, roś. Rim), stolica Włoch od 1870, przedtem od VIII w. stolica Państwa Kościelnego (Stolica .Apostolska), którego głową był papież Kościoła Rzymskokatolickiego; przedmiot sporu między Włochami i papiestwem do 1929, kiedy powstało Państwo Watykańskie. Siedziba FAO i ok. 50 organizacji międzynar., zarej. w ONZ oraz miejsce konferencji międzynar.; m.in. zostały tu zawarte w 1957 układy o utworzeniu EWG i Eur. Wspólnoty Energii Atomowej, zwane Układami Rzymskimi. Yearbook of Int. Organizalions, 1973. i Gestapo—SA nie brały powszechnego udziału w zbrodniach wojennych, wobec czego nie zostały zaliczone do organizacji zbrodniczych. E. ROHM Die Memoiren des Stdbschefs RBhm, Saarbrttcken 1934; K. D. BRACHER, W. SANAR, O. SCHULZ Die Nationalso-iiatistische Machtergreifung, Koln 1960. • 3176 SAAB, szwedz. Svenska Aeroplan A.B., największy końcem przemysłu lotn. Szwecji, zał. 1928. Produkuje samoloty wojsk., bombowce i myśliwce oraz komunik. i turystyczne. Poza tym samochody. • 3177 SAARA (ang. Saar, franc. Sarre, hiszp. Sarre, roś. Saarskaja obłast', niem. Saariand), od 1956 M7 Sahara 3184 kraj związkowy NRP, przedmiot długotrwałego sporu między Francją a Niemcami od 28 VI 1919, kiedy art. 45 Traktatu Wersalskiego kopalnie węgla, znajdujące się w Zagłębiu S. Niemcy ustąpiły na rzecz Francji, z wyłącznym prawem eksploatacji, „na własność całkowitą i bezwzględną, wolną od wszelkich długów i obciążeń", jako „wynagrodzenie za zniszczenie węgla na północy Francji oraz jako część należności, przypadającej od Niemiec tytułem odszkodowań wojennych". Art. 46-50 wraz z Aneksem określały granice terytorium S. i wyłączały je spod jurysdykcji Rzeszy, powołując osobny „Rząd terytorium Zagłębia Sa-ary" podległy specjalnej Komisji LN, złożonej z 5 czł. mianowanych przez Radę LN („jeden Francuz, drugi nie-Prancuz, zamieszkały na terytorium Zagłębia Saary i pochodzący zeń, trzej zaś pozostali obywatele trzech innych państw niż Francja i Niemcy"). Na podstawie opowiedzenia się 90°/o ludności za III Rzeszą w plebiscycie 121 1935, postanowienia Traktatu Wersalskiego straciły swą moc i l III 1935 nastąpiło przyłączenie S. do Rzeszy. Po zajęciu S. 21 III 1945 przez VII Armię USA, Francja ponownie okupowała na podstawie Deklaracji Mocarstw z 5 VI 1945 Zagłębie S. 26 VII 1945. Francja 22X111946 wprowadziła granicę celną między S. a resztą Niemiec, a 15X111947 powołała rząd S. oparty na parlamencie profranc. wyszły z wyborów 5X1947. Francja reprezentowała oficjalnie S. w Układzie Paryskim powołującym Eur. Wspólnotę Węgla i Stali 18 IV 1951. Wobec roszczeń NRF 23 IV 1954, została podp. konwencja franc.-niem. w sprawie „eur. statusu Saary". A w 2 lata później, wobec odrzucenia te- go statusu przez ludność S. w plebiscycie 18X11 1955, Francja Układem Luksemburskim 27 X 1956 przekazała NRF Zagłębie. Bassin de la Sarre. Document. League of Nations Archives, Geneya 1920; Saar Territory Governing Commission, Perio-dical Reports to the Councit of the League of Nations, Gc-neva 1920-35; A. ALEXANDRE Le Bassin de la Sarre; orgamza-tions politique et administratiye, finances, douanes, Paris 1924; S. WAMBAUOH Plebiscite sińce the Worid War. With a Collection of Official Documents. Vol. 2, Washington 1933; Współczesna Europa Polityczna. Zbiór umów miedzynar. 1919-1939, oprać.: W. Kulski i M. Potulicki, Warszawa-Kra-ków 1939; M. MERLE Le reglement de la question sarroise et la liquidation du contentieux franco-allemand, w: An~ nuaire Francaise de Droit Int„ 1956; F. MUNCH Saargebiet, w: Strupp-Schlochauer WBrterbuch des Yotkerrechts, Berlin 1962 m, s. 146-149; P. FIŚCHER Die Saar zwischen Deutsch-land und Frankreich, Frankfurt am M. 1959, s. 378; J. FRE-YMOND The Saar. 1945-1955, New York 1960, s. 400; J. BIRKA Sytuacja prawno-miedzynar. obszaru Saary w latach 1945-1956, w: Biuletyn Wemcoznawczy Instytutu Śląskiego w Opolu m l, 1970. • 3178 SABAUDIA GÓRNA (ang. Upper Savoy, franc. Haute-Savoie, hiszp. Alta Saboya, roś. Wierehnia-ja Śawojja), departament Francji, na pograniczu ze Szwajcarią, na pd. od Jeż. Genewskiego; zneutralizowana wraz z okręgiem -> Gex, art. 92 Aktu Końcowego Kongresu Wiedeńskiego i art. 3 Traktatu Paryskiego z 20X11815. Postanowienia te zostały anulowane art. 435 Traktatu Wersalskiego z 28 VI 1919, przy zastrzeżeniach rządu Szwajcarii, zgłoszonych przed podp. Traktatu 5 V 1919; .przedmiot sporu i wyroku STSM 1929. L. CRAMER La Question des Zones franches de Haute-Savoie el du Pays de Gex. Geneye 1919; Dz.U. 1920, póz. 200; H. GRASSIN Les wnes franches du Pays Gex et de la Haute-Savoie, Paris 1924; E. v. WALDKIRCH Artikel 435 des Ver; saiUer Yertrases in seiner rechilichen Bedeulung fur die dauernde Neutralilat der Schwelz, die Neutrallsatton Nord-savoyens, die Freizonen Hoch-smoyens und die Landschaft Gex, Bern 1924; H. TRĆMAND La Question des Zones Franches deyant la Cour Permanente de lustice lnt„ Paris 1931: P. FRANCO Le nouveau regime de iones franches de la Haute-Savoie et du Pays de Gex, Geneye 1935; A. B. BOZE-MAN Regtonal Conflicts around Genewa. Ań intjuiry into the origtn, naturę and implications of the Neulrallzed Żonę of Savoy and of the Custom-Free Zones of Gex and Upper Savoy, London 1949. • 3179 SABMIS, ang. Sea Based Anti-Ballistic Missile System, morski system pocisków przeciwrakietowych USA, prace badawcze rozpoczęte zostały 1970; odpowiednik lądowego systemu -> safe-guard, rzekomo o mniejszych kosztach produkcji, niemniej również nie zabezpieczający całkowicie wobec rozwoju systemów wykrywania okrętów podwodnych sonarem, rodzajem głębinowej echosondy. • 3180 SACEUR, ang. Supreme Allied Command Europę, dowództwo sił zbrojnych Europy Zach., powstałego w ramach -r NATO, obok -> IBERLANT. • 3181 SACHAUN (ang. Sakhalin, franc. Sachaline, hiszp. Sajalin, roś. Sachalin), wyspa w ZSRR, na O. Spokojnym; należała do Japonii p.n. Karafuto, do 1875, kiedy układem rosyjsko-jap. w zamian za Kuryle została przekazana carskiej Rosji; następnie po wojnie japońsko-ros. pd. część S. zwró- cono Japonii Traktatem w Portmouth 51X1905; okupowana w całości przez Japonię 1920-25; podzielona ponownie wzdłuż 50 równoleżnika w sierpniu 1945 kiedy zajęta została przez wojenną flotę radź., zgodnie z uchwałą Jałtańską W. Mocarstw źli II 1945, że „część pd. Sachalinu oraz wszystkie wyspy przyległe będą zwrócone Związ- kowi Radzieckiemu". Japonia zrzekła się „wszelkich praw, tytułów i roszczeń... do południowej części Sachalinu i wysp do niego przyległych" Traktatem Pokoju w San Francisco 8 IX 1951. Prawo międzynarodowe f historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać.: L. Gelberg, t. 3, Warszawa 1960, s. 119 i 456. • 3182 SACLANT, ang. Supreme Allied Comandeur Atlantic, Naczelne Dowództwo Połączonych Sil Zbrojnych Atlantyku, podlega Kom. Wojskowemu (szefów sztabów) NATO obok Naczelnego Dowództwa Połączonych Sił Zbrojnych w Europie (-> SHAPE) oraz Kom. Kanału La Manche (CHANCOM) i innych dowództw lub instytucji wojsk. NATO. • 3183 SAFEGUARD [ang.; 'ochrona'], nazwa lądowego systemu przeciwrakietowego USA, którego tworzenie rozpoczęto 1968. Jego wariantem mor. jest •> SABMIS. • 3184 SAHARA (ang. Sahara, franc. Sahara, hiszp. Sahara, roś. Sachara), największa pustynia świata położona w Afryce, o pow. ok. 7 min km2; przed- miot sporów i konfliktów międzynar. w XX w., w związku z bogactwami naturalnymi S. Rozdzielona między 9 państw afryk.: Algierię, Czad, 3185 Sahara Hiszpańska Egipt, Libię, Mali, Maroko, Mauretanię, Niger i Sudan. Wydarzeniem międzynar. stała się w dekadzie 1970-73 budowa pierwszej transsaharyjskiej autostrady, łączącej Algier z Mali i Nigerią w oparciu o pomoc techn. ONZ (umowa z UNDP została podp. 1968). Zob. też drogi międzynarodowe i międzykontynentalne. H. VERNEUIL Sahara, Paris 1960; P. COBNET Le petrole Sa-harien, Paris 1961; L. RllMEUR Le Sahara petrolier. Paris 1961; K. MAKULSKI Sahara miedzy przessfofcia a przy-sdoScia, Warszawa 1973. • 3185 SAHARA HISZPAŃSKA (ang. Spanish Sahara, franc. Sahara Espagnol, hiszp, Sahara Espanol, roś. Zapadnaja Sachara, Ispanskaja Sachara), część Sahary, nad O. Atlantyckim między Marokiem i Mauretanią, zw. Zachodnią i kolonia Hiszpanii, 1884-1958, następnie „prowincja zamor- ska" Hiszpanii. Obszar: 256 898 km8, ludność ok. 48,6 tyś. (1969). Zgr. Og. NZ nie uznało kolonialnego statusu „prowincji zamorskiej" i poleciło 20X111966 Hiszpanii umożliwienie ludności zdecydowania o swoim losie. Do S.H. roszczą pretensje Maroko i Mauretania. IV Konferencja 75 Państw Niezaangażowanych 91X1973 w ->• Deklaracji Algierskiej 1973 uznała „za sprawę palącą położenie kresu kolonialnej obecności na tzw. Saharze Hiszpańskiej". W 1972 rząd Hiszpanii z pomocą zachodnioniem. firmy Krupp rozpoczął na S.H. eksploatację bogatych zasobów fosfory- tów, ocenianych na ok. l mld ton. IV Konferencja 75 Państw Niezaangażowanych 9DU973 w •>• Deklaracji Algierskiej 1973 uznała „za sprawę palącą położenie kresu kolonialnej obecności na tzw. Saharze Hiszpańskiej". Wiosną 1974 szacowano liczebność armii hiszp. stacjonującej w S.H. na ok. 50 tyś., tj. l żołnierz hiszp. na l arab. mieszkańca. Ruch oporu zw. Morehob ustanowił swój ośrodek polit. w Algierze. W VII -1974 rząd Hiszpanii postanowił przyznać S.H. statut państwa w łączności z Hiszpanią, co wywołało protest króla Maroka, który ponowił roszczenia marokańskie do S.H. i zapowiedział, że nie uzna żadnego „państwa na niby" („Ćtat fan-toche"). Rząd Hiszpanii 21 VIII 1974 powiadomił Sekr. Gen. ONZ, że pragnie przeprowadzić pod nadzorem i gwarancjami ONZ referendum w sprawie samookreślenia tego obszaru w I kwartale 1975, zgodnie z Rez. Zgr. Og. NZ z XII 1973. Kronika, 1973 i 1974. • 3186 „SAHARYJSKA REPUBLIKA" (ang. „Sahara Republic", franc. „Republique du Sahara", hiszp. „Republica del Sahara", roś. „Sacharskaja ries- publika"), nazwa planowanego przez rząd Francji państwa, które miało odłączyć od Algierii ro-ponośne terytoria saharyjskie noszące kolonialną nazwę prowincji alg. „Territoires de Sud". W dekadzie 1951-60 obszar ten podzielony został między —• Compagnie Prąncaise des Petroles (CFP) oraz 2 spółki: Societś Nationale de Recherches et d'Exploitation des Petroles en Algćrie (REPAL), w którym rząd Francji i rząd Algierii miały po 40,5- SONATRACH. H. O'CONNOR Zmierzch naftowego imperium. PWE, Warszawa 1964, s. 476. SAHEL -> Susza. • 3187 SAIMIAŃSKI KANAŁ (ang- Saimaa Canal, franc. Canal de Samiaa, hiszp. Canal de Saimaa, roś. Sajmienskij kanał), łączy Zat. Fińską z jezio- rem Saimaa, zbudowany 1856 na terytorium Finlandii; od 1944, zgodnie z Traktatem pokoju ra-dziecko-fińskim, 2/3 K.S. znalazło się na teryto- rium ZSRR; na mocy Umowy Dodatkowej do Traktatu, od 1962 Finlandia wydzierżawiła na 50 lat radź. część K.S. Kanał-jest otwarty dla żeglugi międzynar., ale tylko dla statków nie przewożących broni. K.S., ponieważ łączy 2 miasta portowe, zw. jest równfeż Kanałem Lappeenran-ta- Wyborg. • 3188 SAINT CHRISTOPHER-NEYIS-ANGUBLLA (ang. Saint Christopher (St. Kitts-Nevis-Anguilla, franc. Saint Christopher-Nevis-Angmlla, hiszp. San Cristóbal-Nevis-Anguila, roś. Sent- Kristofer-Newis-AnguiHa), trzy wyspy na M. Karaibskim, z grupy Wysp Podwietrznych (Małe Antyle); pow. 357 km2, 57617 mieszk. (wg spisu 1966); bryt. posiadłość kolonialna, od 1967 statut „państwa stowarzyszonego z Brytanią", „Associated State of Britain"; przedmiot sporu międzynar. między W. Brytanią i Anguillą 1968-70, w związku z wystąpieniem Anguilli z federacji. Komitet ONZ d/s Dekolonizacji domaga się pełnego samorządu dla miejscowej ludności. The Statesman's Year-Book 1972-73, London 1972. • 3189 SAINT GERMAIN-EN-LAYE (ang., franc., hiszp. Saint Gennain-en-Laye, roś. Sen-Źermen-an-Le), m. we Francji, w dep. Yvelines, w zespole miejskim Paryża; miejsce podp. Traktatu Pokojowego państw Ententy z Austrią, 10 TX 1919, zw. Traktatem St.G. A. VEIIDROSS Der Friedeimertrag von St. Germaln-en-Laye, Jahrbuch des Sffentlichen Rechts der Gegenwart. 1921. • 3190 SAINT LUCIA (ang. Saint Lucia, Island, franc. Ile de Sainte Lucie, hiszp. Santa Lucia (Isla), roś. Sent-Lusija), wyspa w Ameryce Srodk., na M. Karaibskim (Małe Antyle); pow. 616 km2, 110 tyś. mieszk. (1969); kolonia bryt. od XVIII w. do 1956, kiedy otrzymała nowy statut ograniczonej autonomii, a 1960 do federacji terytoriów Wysp Podwietrznych i Zawietrznych. W 1941-64 wojsk. baza lotn. USA. Komisja ONZ d/s Dekolonizacji uznała S.L. za terytorium nieautonomiczne, którego ludność winna mieć prawo do samostanowienia. The Stalesman's Year-Book 1972/73, London 1972. 809 SALT 3198 • 3191 SAINT PIERRE I MIQUELON (ang. Saint-Pierre and Miquelon, franc. Saint Pierre et Miquelon (ileś), hiszp. San Pedro y Miquelon (archipićła-go), roś. Sen-Pjer i Mikełon), archipelag w pn. części O. Atlantyckiego, złożony z 8 wysepek; pow. 242 km2, z 4614 mieszk. (wg Spisu 1967); ośr. adm. Saint Pierre, kolonia franc. od XVII w., od 25X1946 ze statutem „terytorium zamorskiego Francji", p.n. Territoire des Ileś Saint Pierre et Miquelon. Komisja ONZ d/s Dekolonizacji zażądała pełnej autonomii dla ludności miejscowej. E. A. DE LA ROE Saint-Pierre et Miquelon, Paris 1963.. SAINT THOMAS -r Dziewicze Wyspy Stanów Zjednoczonych. • 3192 SAINT VINCENT (ang. St. Vincent Island, franc. Ile de Saint Vincent, hiszp. Isla de San Vicente, roś. Sent-Winsent), jedna z Wysp Zawietrznych na M. Karaibskim; pow. 389 km2, 88 tyś. mieszk. (1970); posiadłość bryt. o statucie kolonialnym; od l VI 1967 formalnie wchodząca w skład „państw stowarzyszonych" Indii Zach., „West In-dies, Associated States". Komisja ONZ d/s De- kolonizacji zażądała pełnego samorządu dla ludności S.V. The Statesman's Year-Book 1972/73, London 1972, s. 505-511. • 3193 SAJGON (ang. Saigon, franc. Salgon, hiszp. Sai-gón, roś. Sajgon), miasto w Wietnamie, na prawym brzegu rzeki S. (80 km od jej ujścia do M. Południowochińskiego), od 1954 siedziba władz adm. Wietnamu Pd., nazywanych Sajgońską administracją Wietnamu Pd. w odróżnieniu od Tymczasowego Rządu Rewolucyjnego Wietnamu Południowego. • 3194 SAJGOŃSKĄ ADMINISTRACJA (ang. Saigon Administration, franc. Administration de Saigon, hiszp. Administración de Saigon, roś. Sajgonskaja administracyja), termin międzynar. — kolabora-cyjne władze wietn. ustanowione pod osłoną wojsk USA na terytoriach Wietnamu Pd., w okresie interwencji Stanów Zjedn. w Wietnamie 1965-73, pretendujące do reprezentowania w stosunkach międzynar. Wietnam Pd. jako Rep. Wietnamu. Po zawieszeniu broni w lutym 1973 na obszarze Wietnamu Pd. nastąpiło przy udziale Międzynar. Komisji Nadzoru i Kontroli rozgraniczenie terytoriów, na których władzę sprawują Tymczasowy Rząd Rewolucyjny Wietnamu Pd. i s.a. • 3195 SALA'ROZMYŚLAŃ ONZ (ang. UN Meditation Hali, franc. Salle de meditations de 1'ONU, hiszp. Sala de meditaciónes de la ONU, roś. Zał raz-myszlenij OON), w siedzibie ONZ w N. Jorku, w zach. części westybulu została inaugurowana 24 X 1952 sala w kształcie litery V długości 10 m, w najszerszym miejscu szer. 6 m, której punktem centr. jest blok mineralny rudy żelaza iluminowany snopem odgórnego światła. Na ścianie frontalnej, od 1957, znajduje się abstrakcyjny fresk 3 X 2 m, szwedz. artysty Bo Beskowa. W sali tej dostępnej dla delegatów i zwiedzających obowiązuje absolutna cisza. Tekst informacji u-dzielanej zwiedzającym przed wejściem do S.R. ONZ: „Gmach ten poświęcony pracom i debatom w służbie pokoju posiada również swe miejsce skupienia i ciszy, w którym otwarta jest przestrzeń nieskończoności dla rozmyślań lub modlitw". Ta symboliczna wspólna świątynia wielowyzna-niowych wierzących i wieloświatopoglądowych niewierzących, jest odwiedzana gł. przez zwiedzających gmach ONZ. UN Review. January 1958, s. 36-37. • 3196 SALOMONA WYSPY (ang. Solomon Islands, franc. Ileś Salomon, hiszp. Islas de Salomon, roś. Sołomonowy ostrowa), archipelag na O. Spo- kojnym w Melanezji, przedmiot sporów międzynar. między Niemcami i W. Brytanią w XDC w., rozstrzygnięty 1919 na korzyść W. Brytanii, która rozciągnęła protektorat swój na cały archipelag, p.n. British Solomon Islands Protectorate; w czasie II wojny świat. 1942-45 okupowane częściowo przez Japonię, z której siłami zbrojnymi prowadziły tam wojnę siły zbrojne USA, posiadające odtąd na W.S. swe punkty strategiczne. W 1945 Archipelag Salomona podzielony został na 2 części: pn. wyspy Bougainville i Buka przyłączone zostały do N. Gwinei Australijskiej, a pd. stanowi nadal protektorat bryt. Łączna pow. W.S. wynosi ok 42 tyś. km8 i ponad 230 tyś. mieszk. (1970). Komisja ONZ d/s Dekolonizacji wypo-. wiedziała się przeciw trwałemu uzależnieniu W.S. od W. Brytanii i Australii. C. E. Fox Story of the Solomons, Tawaniasa 1967. • 3197 SALONIKI (ang. Salonica, franc. Salonique, hiszp. Salonica, roś. Sałoniki, nowogr. Thesalo-niki), miasto portowe w pn.-wsch. Grecji, przedmiot konfliktów i sporów międzynar. po I wojnie bałk., kiedy S. po 482 latach panowania tur. przypadły Grecji 1912, stając się przyczyną II wojny bałk. na skutek roszczeń do S. Bułgarii i Austrii, wspieranej przez Niemcy. W czasie I wojny świat, baza wojsk alianckich 1915-18, w czasie II wojny świat—niemieckich 1941-44; wyzwolone 31 X 1944. • 3198 SALT, ang. Strategie Armaments Limitation Taiks, Rozmowy o ograniczeniu zbrojeń strategicznych, skrót międzynar. przyjęty początkowo przez prasę amer., a następnie świat, dla rozpoczętych 17X11969 w Helsinkach rokowań między USA i ZSRR w sprawie zahamowania i ograni- czenia zbrojeń strategicznych przede wszystkim w dziedzinie broni rakietowo-jądrowej, systemów antyrakietowych, różnych typów bombowców strategicznych, atomowych okrętów podwodnych i systemów ich zwalczania. Pierwsze dwa układy zawarte w ramach rokowań SALT zostały podp. 26 V 1972 w Moskwie w imieniu ZSRR przez Sekr. Gen. KC KPZR L. I. Breżniewa i Pręż. USA R. Nixona, o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej ->- ABM i o niektórych środkach w zakresie ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych —>• ICBM. 809 SALT 3198 • 3191 SAINTPIERREIMIQUELON (ang. Saint-Pierre and Miquelon, franc. Saint Pierre et Miquelon (ileś), hiszp. San Pedro y Miquelon (archipiela- go), roś. Sen-Pjer i Mikelon), archipelag w pn. części O. Atlantyckiego, złożony z 8 wysepek; pow. 242 km2, z 4614 mieszk. (wg Spisu 1967); ośr. adm. Saint Pierre, kolonia franc. od XVII w., od 25X1946 ze statutem „terytorium zamorskiego Francji", p.n. Territoire des Ileś Saint Pierre et Miquelon. Komisja ONZ d/s Dekolonizacji zażądała pełnej autonomii dla ludności miejscowej. E. A. DE LA RUE Saint-Pierre et Miquelon. Paris 1963.. SAINT THOMAS ->• Dziewicze Wyspy Stanów Zjednoczonych. • 3192 SAINT VINCENT (ang. St. Vincent Island, franc. Ile de Saint Vincent, hiszp. Isla de San Vicente, roś. Sent-Winsent), jedna z Wysp Zawietrznych na M. Karaibskim; pow. 389 km2, 88 tyś. mieszk. (1970); posiadłość bryt. o statucie kolonialnym; od l VI 1967 formalnie wchodząca w skład „państw stowarzyszonych" Indii Zach., „West In-dies, Associated States". Komisja ONZ d/s De- kolonizacji zażądała pełnego samorządu dla ludności S.V. The Statesman's Year-Book 1972/73, London 1972, s. 505-511. • 3193 SAJGON (ang. Saigon, franc. Saigon, hiszp. Sai-gón, roś. Sajgon), miasto w Wietnamie, na prawym brzegu rzeki S. (80 km od jej ujścia do M. Południowochińskiego), od 1954 siedziba władz adm. Wietnamu Pd., nazywanych Sajgońską administracją Wietnamu Pd. w odróżnieniu od Tymczasowego Rządu Rewolucyjnego Wietnamu Południowego. • 3194 SAJGOŃSKĄ ADMINISTRACJA (ang. Saigon Administration, franc. Administration de Saigon, hiszp. Administración de Saigon, roś. Sajgonskaja administracyja), termin międzynar. — kolabora-cyjne władze wietn. ustanowione pod osłoną wojsk USA na terytoriach Wietnamu Pd., w okresie interwencji Stanów Zjedn. w Wietnamie 1965-73, pretendujące do reprezentowania w stosunkach międzynar. Wietnam Pd. jako Rep. Wietnamu. Po zawieszeniu broni w lutym 1973 na obszarze Wietnamu Pd. nastąpiło przy udziale Międzynar. Komisji Nadzoru i Kontroli rozgraniczenie terytoriów, na których władzę sprawują Tymczasowy Rząd Rewolucyjny Wietnamu Pd. i s.a. • 3195 SALA'ROZMYŚLAŃ ONZ (ang. UN Meditation Hali, franc. Salle de meditations de 1'ONU, hiszp. Sala de meditaciónes de la ONU, roś. Zał raz-myszlenij OON), w siedzibie ONZ w N. Jorku, w zach, części westybulu została inaugurowana 24 X 1952 sala w kształcie litery V długości 10 m, w najszerszym miejscu szer. 6 m, której punktem centr. jest blok mineralny rudy żelaza iluminowany snopem odgórnego światła. Na ścianie frontalnej, od 1957, znajduje się abstrakcyjny fresk 3 X 2 m, szwedz. artysty Bo Beskowa. W sali tej dostępnej dla delegatów i zwiedzających obowiązuje absolutna cisza. Tekst informacji u-dzielanej zwiedzającym przed wejściem do S.R. ONZ: „Gmach ten poświęcony pracom i debatom w służbie pokoju posiada również swe miejsce skupienia i ciszy, w którym otwarta jest przestrzeń nieskończoności dla rozmyślań lub modlitw". Ta symboliczna wspólna świątynia wielowyzna-niowych wierzących i wieloświatopoglądowych niewierzących, jest odwiedzana gł. przez zwiedzających gmach ONZ. UN Review, January 1958, s. 36-37. • 3196 SALOMONA WYSPY (ang. Solomon Islands, franc. Ileś Salomon, hiszp. Islas de Salomon, roś. Sołomonowy Ostrowa), archipelag na O. Spo- kojnym w Melanezji, przedmiot sporów międzynar. między Niemcami i W. Brytanią w XDC w., rozstrzygnięty 1919 na korzyść W. Brytanii, która rozciągnęła protektorat swój na cały archipelag, p.n. British Solomon Islands Protectorate; w czasie II wojny świat. 1942-45 okupowane częściowo przez Japonię, z której siłami zbrojnymi prowadziły tam wojnę siły zbrojne USA, posiadające odtąd na W.S. swe punkty strategiczne. W 1945 Archipelag Salomona podzielony został na 2 części: pn. wyspy Bougainville i Buka przyłączone zostały do N. Gwinei Australijskiej, a pd. stanowi nadal protektorat bryt. Łączna pow. W.S. wynosi ok 42 tyś. km2 i ponad 230 tyś. mieszk. (1970). Komisja ONZ d/s Dekolonizacji wypo-. wiedziała się przeciw trwałemu uzależnieniu W.S. od W. Brytanii i Australii. C. E. Fox Story of the Solomons, Tawaniasa 1967. • 3197 SALONIKI (ang. Salonica, franc. Salonique, hiszp. Salonica, roś. Saloniki, nowogr. Thesalo-niki), miasto portowe w pn.-wsch. Grecji, przedmiot konfliktów i sporów międzynar. po I wojnie bałk., kiedy S. po 482 latach panowania tur. przypadły Grecji 1912, stając się przyczyną II wojny bałk. na skutek roszczeń do S. Bułgarii i Austrii, wspieranej przez Niemcy. W czasie I wojny świat, baza wojsk alianckich 1915-18, w czasie II wojny świat—niemieckich 1941-44; wyzwolone 31 X 1944. • 3198 SALT, ang. Strategie Armaments Limitation Taiks, Rozmowy o ograniczeniu zbrojeń strategicznych, skrót międzynar. przyjęty początkowo przez prasę amer., a następnie świat, dla rozpoczętych 17X11969 w Helsinkach rokowań między USA i ZSRR w sprawie zahamowania i ograni- czenia zbrojeń strategicznych przede wszystkim w dziedzinie broni rakietowo-jądrowej, systemów antyrakietowych, różnych typów bombowców strategicznych, atomowych okrętów podwodnych i systemów ich zwalczania. Pierwsze dwa układy zawarte w ramach rokowań SALT zostały podp. 26 V 1972 w Moskwie w imieniu ZSRR przez Sekr. Gen. KC KPZR L. I. Breżniewa i Pręż. USA R. Nixona, o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej —>• ABM i o niektórych środkach w zakresie ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych -*• ICBM. 3199 Salta 810 Chronologia rokowań, które doprowadziły do podp. pierwszych układów była następująca: 10 XI 1966 Sekretarz Obrony USA McNamara 'powiadomił prasę, że w ZSRR wokół Moskwy budowany jest system ABM. 271 1967 Prezydent USA, L. B. Johnson, wystąpił w nocie do rządu ZSRR z propozycją zamrożenia kosztownej budowy systemu rakiet antybalistycznyeh, ABM. 2 HĘ 1967 rząd ZSRR wyraził zgodę na podjecie rokowań o ogra-czeniu budowy rakiet „zarówno ofensywnych, jak l defen-sywnych". Po podp. l VII 1968 układu o nierozprzestrzenia-niu broni nuklearnej ogłoszona została decyzja obu rządów rozpoczęcia rokowań SALT 17 XI 1969 w Helsinkach. Po rocznym okresie napięć rozpoczęła się pierwsza runda, prowadzona przez wicemin. spraw zagr. W. S. Siemionowa i dyrektora Agencji USA d/s rozbrojenia l kontroli G. Smitha; trwała do 22 XII 1969; druga w Wiedniu 16 IV-14 VII 1970; trzecia w Helsinkach 2 XI-18 XH 1970; czwarta w Wiedniu 15 III-28 V 1971; komunikat z dnia 20 V 1971 zapowiedział przygotowanie dwóch porozumień; piąta runda w Helsinkach 7 VII-24 IX 1971, zakończona porozumieniem, podp. 30 IX 1971 w Waszyngtonie o środkach w zakresie zmniejszenia niebezpieczeństwa przypadkowego wybuchu wojny nuklearnej i polepszenia łączności między Moskwą a Waszyngtonem za pośrednictwem — Hot Linę; szósta runda odbyła się w Wiedniu w okresie 15 XI 1971-4 n 1972; siódma w Helsinkach 28-26 V 1972, zakończona podp. w Moskwie dwóch ww. układów. Druga faza rozmów w Genewie p.n. SALT II, z zadaniem opracowania stałych, a nie przejściowych porozumień rozpoczęła się 21 X 1972^ W ramach SALT II utworzona została 27 XII 1972 komisja konsultatywna d/s ograniczenia liczby wyrzutni pocisków Balistycznych. Rokowania były kontynuowane 1973 i od 18 n 1974 do czerwca 1974, kiedy w związku z wizytą pręż. R. Nixona w Moskwie został podp. protokół dodatkowy do porozumienia z 1972. Kromka. Dokumentacja Prasowa. 1967-74. SALT: The Mos-cow Agreements and Beyond. edits.: M. Wilirich, J. Rhine-lander, N. York 1974. • 3199 SALTA (ang., franc., hiszp., roś. Salta), nazwa pn.-zach. prowincji argent., graniczącej z Chile, i stolicy tej prowincji, gdzie 23-24 VII 1971 doszło do spotkania na szczycie pręż. Argentyny, gen. Lanussa, i pręż. Chile, S. Allende, i podpisania wspólnej -9- Deklaracji Saltańskiej. • 3200 „SALUT", roś. nazwa radź. pojazdu satelitarnego okołoziemskiego, ze stacją automatyczną na pokładzie. „Salut-1" został wystrzelony 19 IV 1971; w czerwcu 1971 statek kosmiczny „Sojuz" z kosmonautami G. T. Dobrowolskim, W. I. Pacaje-wem i W. N. Wołkowem połączył się z „Salu-tem- 1", a następnie rozłączył. Przy lądowaniu na Ziemi kosmonauci zginęli tragicznie 29 VI 1971 na skutek przypadkowego uszkodzenia ciśnieniowej aparatury „Sojuza". „Salut-2" został wystrzelony na orbitę okołoziemską 3 IV 1973 (czas l okrążenia 89 min; apogeum 260 km, perygeum — 215 km). Kronika, Dokumentacja Prasowa, 1971, 1973. • 3201 SALWADOR (ang. El Salvador, franc. El Salva-dor, hiszp. El Salvador, roś. Salwador), Republika Salwadoru, Republica de El Salvador, pań- stwo środkowoamer.; czł. ONZ. Pow. 21 393 km2 (wraz z 9 wyspami w zat. Fonseca). Ludność 3590 tyś. (11971 wg spisu: w 1900 szacunek— 943 tyś.; wg spisów 1930—1434 tyś.; 1950— 1855 tyś., 1961—2511 tyś.). Stolica: San Salvador—472 tyś. mieszk. (1971). Graniczy z Hon- durasem (341 km), z Gwatemalą (147 km) i O. Spokojnym (296 km). Język urzędowy: hiszpański. Waluta: colon =100 centawos. Święto nar.: 15 IX, rocznica proklamowania niepodległości 1821. Stosunki międzynar.: 1542-1821 kolonia hiszp., część tzw. Kapitanii Generalnej Gwatemali. Pierwsza nieudana próba proklamowania niepodległości 5X11811; druga udana 151X1821. W 1822- 24 w Federacji Zjedn. Prowincji Ameryki Środkowej. Proklamacja samodzielnej Rep. S. l IV 1841. W wojnach z Gwatemalą i Hondurasem: 1863, 1876, 1890 i 1906. W obu wojnach świat, po stronie Aliantów, -względnie NZ. Czło- nek LN 1919-37. Członek założyciel ONZ od 24X1945 i wszystkich org. wyspecjal. NZ, z wyjątkiem GATT i IMCO. Członek OPA. Uczestnik Traktatu Tlatelolco 1967. W 1969, w „wojnie futbolowej" z Hondurasem, której gł. przyczyną były problemy nielegalnego osadnictwa ponad 300 tyś. bezrolnych obywateli S. na terytorium Hondurasu. S. podp. 27 VIII 1973 z Hondurasem układ o przyjaźni i pokojowej .współpracy, za- mykający „wojnę futbolową". Stosunki dyplomat.: (l VI 1973): Argentyna, Austria, Belgia, Boliwia, Brazylia, Chile, Dania, Dominikana, Egipt, Ekwador, Filipiny, Finlandia, Francja, Grecja, Gujana, Gwatemala, Haiti, Hiszpania, Holandia, Honduras (zerwane 1969-73), Izrael, Japonia, Kanada, Kolumbia, Kostaryka, Malta, Maroko, Meksyk, Nikaragua, Norwegia, Panama, Paragwaj. Peru, Szwajcaria, Szwecja, Tajwan, Turcja, USA, Urugwaj, Watykan, Wenezuela, W. Brytania. W. VOGT The Population o f Salvador and its Natural Re-sources, Washington DC 1946; A. MESTAS El Salvador, Pais de lagos y yolcanos, Madrid 1950; El Desarrolto Economico de El Salvador. CEPAL New York 1960; El Salvador, PAN Washington DC 1965; The Europa Year Book 1972. A Worid Survey, London 1972, s. 476-486; A. WHITE El Salvador, New York 1973. • 3202 SALWATORSKA PREMIA (ang. Salvage money, franc. Frais de Sauvetage, hiszp. Premio de sal-yamento, roś. Spasatielnoje woznagrażdienije), termin międzynar.—wynagrodzenie za ratowanie na morzu statku i jego ładunku, zwyczajowo ustalone jako pewien procent od wartości przedmiotu. S.p. nie przysługuje za uratowanie załogi czy pasażerów. Zob. też ratownictwo. • 3203 SAMOA AMERYKAŃSKIE (ang. American Samoa, franc. Samoa Amćricaine, hiszp. Samoa americana, roś. Wostocznoje Samoa), wsch. część wysp Samoa na O. Spokojnym, w Polinezji; pow. 197 km2, 27,8 tyś. miesz. (1970); kolonia USA na podstawie traktatu trójstronnego (Tripartite Treaty) Niemiec, USA i W. Brytanii z 7X11899, który wszedł w życie 19 III 900, dzielącego archipelag na S.A. i Samoa Zachodnie. Do S.A. dołączone zostały drogą aneksji 2 wyspy Tutuila i Aunu 17 IV 1900, grupa wysp Manua 16 VII 1904 i 1925 wyspa Swains. Terytorium nieauto-nomiczne administrowane do l VII 1951 przez 811 Samochodowy przemysł 3207 Departament Marynarki Wojennej USA, po czym przez Departament Spraw Wewn. USA za pośrednictwem gubernatora, mającego swą siedzibę w Pago Pago. ' Ludność miejscowa (Polinezyjczycy) posiada od 25 II 1948 ograniczony samorząd, zreformowany 17X1960. Ludności przyznano obywatelstwo USA, ale bez prawa udziału w wyborach stanowych. Komisja ONZ d/s De-kolonizacji domaga się pełnej autonomii dla ludności S.A. J. W. PKATT Americas Colonial Experiment: How the United States Gained, Governed and in Part Gave Away a Colonial Empire, New York 1950; The Worid Almanac. New York 1974. • 3204 SAMOA ZACHODNIE (ang. Western Samoa, franc. Samoa Occidentale, hiszp. Samoa Occiden-tal, roś. Zapadnoje Samoa), Western Samoa, Sa moa Sisifo, państwo nieodległe w archipelagu Samoa na O. Spokojnym na pn. od Nowej Zelandii. Pow. 2842 km2. Ludność: 143 tyś. (1970; wg spisu 1966—131 tyś.). Stolica Apia na wyspie Apolu z 27 tyś. (1970, wg spisu 1961— 21,6 tyś.). Języki urzędowe = samoański i angielski. Waluta: dół. samoański (tala) = 100 centów. Święto nar.: 11, dzień proklamowania niepodległości 1962. Stosunki międzynar.: archipelag Samoa został 1899 podzielony układem amer.-bryt.-niem. na Samoa Amer. i S.Z., które stało się kolonią Rzeszy Niemieckiej. W sierpniu 1914 S.Z. okupowała N. Zelandia, której 1919 LN powierzyła mandatową administrację, a 1946 ONZ powiernictwo. Zgodnie z zaleceniem ONZ, na podstawie plebiscytu przeprowadzonego pod egidą ONZ, pozostało pod patronatem ONZ, której stały reprezentant rezyduje w Apia. Czł. WHO i IMF. Stosunki dyplomat. z innymi państwami oraz organizacjami międzynar. S.Z. reprezentuje na podstawie Traktatu Przyjaźni z l VIII 1962 N. Zelandia, z którą S.Z jest też w unii walutowej. W Apia rezyduje stale wysoki komisarz N. Zelan- dii, a nie-rezydentami są reprezentanci Australii, Indii, Kanady, USA i W. Brytanii w stolicy N. Zelandii. The Pbpulalion of West Samoa, New York 1948; B. L. CLARC A Review of Social Labour and Economic Conditions in Western Samoa. Apia 1962; J. W. Fox Western Samoa, Auckland 1963; J. W. DAWIDSON Samoa mo Samoa: The Emergence of the Independent State of Western Samoa, Lon-don 1967; The Economy of Western Samoa, Apia 1968; The Slalesman's Year-Book 1972/73. London 1972, s. 503-505; The Far East and Australia 1972, London 1972, s. 1214-1217. • 3205 SAMOBÓJSTWA (ang. Suicides, franc. Suicides, hiszp. Suicidios, roś. Samoubijstwa), przedmiot badań międzynar. prowadzonych pod egidą WHO i statystyki międzynar. W 1970 ok. 1000 ludzi dziennie popełniało s. wg danych WHO. W krajach eur. s. w wieku 15-44 stanowiły czwartą najczęstszą przyczynę śmierci po wypadkach, raku i chorobach serca. Od początku XX w. jest stały wzrost s., które w większości krajów osiągnęły 1970 przeciętną 10 na 100 tyś. Prevenlion of Suicide, WHO Geneya 1968; Swadę and At-tempted Suicide, Stockholm 1972; A. R. MAY Suicide a Worid Problem, w: Worid Health May 1973. • 3206 SAMOCHODOWE RAJDY I ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE (ang. International Automobile Races and Organizations, franc. Raiłycs automobiles et organisations internationales, hiszp. Competiciones automovilistićas y organi-zacions internacionales, roś. Awtoprobiegi kros-sy i mieżdunarodnyje organizacyi), pierwsze międzynar. rajdy samochodowe rozpoczęły się 1894, a 1904 powstała Międzynar. Federacja Samochodowa, Int. Automobilistic Federation (FIA), z siedzibą w Paryżu; od 1948 posiada statut doradczy ECOSOC. Pod patronatem FIA rozgrywane są wszystkie międzynar. rajdy samochodowe oraz wyścigi na określonych dystansach, jak Monte Carlo, Safari, „przez kontynenty" i in. Pozostałe org. międzynar. zarej. w ONZ: Międzyamer. Federacja Automobil-Klubów, Interamerican Federation of Automobile Ciub. zał. 1941, z siedzibą w Buenos Aires; statut ECOSOC. Stałe Międzynar. Bioro Konstruktorów Samochodów, Int. Permanent Office of Automobile Constructors, zał. 1919, z siedzibą w Paryżu; posiada statut doradczy ECOSOC. Świat. Organizacja Turyzmu i Automobilizmu, Worid Tour-ing and Automobil Organization, zał. 1950, z siedzibą w Londynie; posiada statut ECOSOC; publ. International Road Safety and Traffic Review. Yearbook o f Int. Organizations, 1973. • 3207 SAMOCHODOWY PRZEMYSŁ (ang. Automobile industry, franc. Industrie automobile, hiszp. Industria automovilistica, roś. Awtomobilnaja promyszlennost'), jeden z wielkich międzynar. przemysłów masowej produkcji od początku XX w., 1905 produkcja wynosiła 80 tyś. sztuk, a już 1910—2155 tyś.; rozwinął się najpierw w Europie i USA; między wojnami produkcja roczna doszła do 33 min 1935; po II wojnie świat. p.s. rozwinął się również w Azji (gł. w Japonii) i w Ameryce Lać. Produkcja objęta przez statystykę międzynar. wskazuje na ogromny skok 1950-70 p.s. Japonii i NRF. ZSRR przygotował swój wielki skok na 1971-80. Światowy park samochodowy do 1970 skoncentrowany był w ponad 80°/o w USA, Kanadzie i Europie Zach. W 1970 sześć państw EWG prześcignęło w produkcji samochodów osobowych USA, wypuszczając 8017 tyś., tj. 35% produkcji światowej (1965—5444 tyś., gdy USA 6550 tyś., tj. 29»/o). Na trzecim miejscu znalazła się Japonia 3179 tyś. (1965—696 tyś.). Na czwartym W. Brytania— 1641 tyś. W ramach EWG 1970 najwięcej wyprodukowała NRP — 3528 tyś., z kolei Francja — 2458, Włochy—1720 oraz Benelux łącznie 900 tyś. W Ameryce Lać. produkcja samochodów rozpoczęła się mniej więcej w 10 lat po II wojnie świat. W 1955 wyprodukowano tam 29,4 tyś. aut osobowych i 31,5 tyś. ciężarowych, w tym samym roku importowano 68,4 tyś. samochodów osób. 3208 Samochody 812 i 66,4 tyś. ciężarowych. W 1960 produkcja wzrosła odpowiednio do 117,3 tyś. i 171,9 tyś., a import do 85,4 tyś. i 67,1 tyś.; 1969 wyprodukowano 591,3 tyś. aut osobowych i 267 tyś. ciężarowych oraz importowano 55,2 tyś. i 40,1 tyś. Na 1980 przewidywane jest zapotrzebowanie na 1428,3 tyś. samochodów osobowych i 765 tyś. ciężarowych; na 1985 zaś—2099 tyś. i 1127 tyś. Głównymi odbiorcami są Brazylia, Meksyk, Argentyna i Wenezuela. Zakłada się, że do 1985 park samocho- dów osobowych wzrośnie w Ameryce Lać. do 21 min, ciężarowych do ok. 10 min. W ramach RWPG istnieje kooperacja p.s. państw członkowskich na zasadzie umów dwu- i wielostronnych, m.in. we wrześniu 1971 Czechosło- wacja, Rumunia i ZSRR podpisały porozumienie dot. produkcji niektórych grup samochodów ciężarowych o dużej ładowności; w czym bierze udział także Jugosławia na bazie osobnej umowy z ZSRR. Kooperacja istnieje także w kategorii samochodów osobowych i autobusów, m.in. wie- lostronna Bułgarii, Czechosłowacji, Jugosławii, Polski, Węgier i ZSRR oraz dwustronna Pol-ska-Węgry, Węgry-ZSRR, Polska-Bułgaria, Cze- chosłowacja-NRD, oraz trzystronna: Bułgaria-Czechoslowacja^-Polska oraz NRD-Polska-Węgry. W. RYCHTER Dzieje samochodu. Warszawa 1962; Notas sobre la economia y el desarrollo de America Latina, CEPAL 1971, nr 77; N. SZYRIAJEW, Koopieracyla stron SEW..., w: Miei-dunarodnafa tym ni 6, 1972. • 3208 SAMOCHODY (ang. Cars, automobiles, franc. Automobiles, hiszp. Automóviles, roś. Awtomo-bili), przedmiot konwencji międzynar. od 1909, stałej zorganizowanej współpracy międzynar. oraz statystyki międzynar. rejestrującej od 1913 masową produkcję przemysłu samochodowego. Normy międzynar. zostały wprowadzone przez Konwencję dot. ruchu samochodowego, Convention int. relative a la circulation des automobiles, Główni producenci samochodów na świecie Firma Kraj Produkcja ogółem (w tym osób.) w tyś. sztuk Generał Motors USA 3593 2975 Ford Motor USA 2657 2017 Volkswagen NRF l 621 1518 Toyota Motor Japonia 1609 1068 Fiat Wiochy 1523 1418 Chrysler Corp. USA 1452 1273 Nissan Motor Japonia 1374 899 Renault Francja 1 159 1059 BLMC NRF 973 774 Opel W. Brytania 820 811 Brytyjski Ford Francja 592 450 Peugeot W. Brytania 576 525 Kanadyjski Ford Kanada 565 409 Citroen Francja 540 471 Mitsubishi Motors Japonia 457 246 Toyo Kogyo Japonia 429 224 Francuski Chrysler Francja 410 402 Niemiecki Ford NRF 410 409 Honda Motor Japonia 392 276 DaimIer-Benz NRF 386 280 Źródło. Rocznik statystyki międzynar. 1970, GUS, Warszawa 1972. podp. w Paryżu 11X1909; zawierała pierwsze 4 znaki drogowe („sygnały przeszkód" — „signaux d'obstacles", przekop, zakręt, przejście przez tor i skrzyżowanie); zmodyfikowana w Paryżu 24 IV 1926, obowiązuje po dziś dzień; w art. l ustaliła: warunki, którym winny odpowiadać s., aby być dopuszczonymi do ruchu na drogach publicznych; art. 2—warunki kierowcy s.; art. 3—wy- dawanie i uznawanie międzynar. świadectwa drogowego przy czasowym pobycie za granicą; art. 4—rozmieszczenie numerów rejestracyjnych; art 5—przyrządy ostrzegawcze (trąbka i latarnie); art. 6—przepisy specjalne dla trójkołowych s. („cyklonetek") i motocyklów; art. 7—mijania i wyprzedzania innych pojazdów; art. 8—warunki rozmieszczania znaków ostrzegawczych przy drogach. Pierwsze państwa, które podp. konwencję 1909 i uzyskały aneksem C znaki literowe pochodzenia ich s.: Australia—A, Belgia—B, Szwajcaria—CH, Niemcy—D, "Hiszpania—E, Francja—P, Anglia—GB, Grecja—GR, Węgry — H, Włochy — I, Monaco — MC, Czarnogóra — MN, Holandia — NL, Portugalia — P, Rosja—R, Rumunia'-—RM, Szwecja—S, Serbia—SB i USA—US. Poza tym 30 m 1931 w Genewie została podp. Konwencja o sposobie opodatkowania obcokrajowych pojazdów mechanicznych. Polska należała do I Paryskiej Konwencji z 1909 od l V 1921 do 24X1929, przy-s4piła do n Konwencji z 1926 dnia 23 III 1929. Dz.U. 1923, póz. 668; Dz.U. 1929, póz. 257; Dz.U. 1930, póz. 177, 178; Dz.U. 1931, póz. 816; Dz.U. 1934, póz. 218, 900, 901; Dz.U. 1939, póz. 240, 496; Słownik encyklopedyczny transportu samochodowego. Warszawa 1962; Samochody od A doZ, wyd. 3, Warszawa 1964. • 3209 SAMOOBRONA (ang. Self-defense, franc. Lćgi-time defence, hiszp. Legitima defensa, roś. Samo-oborona); l) termin międzynar.—instytucja powszechnego prawa międzynar., zgodnie z którą każde państwo ma prawo do indywidualnej lub zbiorowej s. stanowiącej jego prawo niezbywalne, które uznaje; 2) termin wojsk.—obrona cywilna. W 1919 Pakt LN wprowadził obowiązek spieszenia z pomocą państwu, które podjęło s. przeciw agresji, z założeniem, że agresja na jednego czł. LN jest eo ipso napaścią na wszystkie. Ta sama interpretacja zaznaczyła się w czasie n wojny świat., co znalazło swe odbicie w art. 51 Karty NZ stwierdzającym, że: „postanowienia niniejszej Karty w żaden sposób nie godzą w niezbywalne prawo do każdego członka Organizacji, który stanic się ofiarą zbrojnej napaści, do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony, zanim Rada Bezpieczeństwa nie podejmie środków koniecznych dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa...". W sierpniu 1967 rządy Argentyny, Chile, Gwatemali, Meksyku i Wenezueli przedłożyły Komitetowi Specjalnemu NZ d/s Zasad Prawa Między- nar. projekt Deklaracji i zobowiązań państw do powstrzymywania się od użycia lub grożenia przeciwko integralności terytorialnej czy niepodleg- łości jakiegokolwiek Państwa, w której to Deklaracji proponuje się następującą formułę s.: ,,Wykonywanie prawa do uzasadnionej samoochrony indywidualnej czy zbiorowej, wyrażonej w art. 51 Karty NZ, odnosi się wyłącznie do ataku zbrojnego, co nie ogranicza zdolności państwa dotkniętego działalnością wywrotową lub terrorystyczną, wspieraną przez inne państwa, do zastosowania Środków rozsądnych i adekwatnych dla ocalenia swych instytucji". B. C. RODICK The doctrine o f necessity m Int. Law, London 1928; E. GIRAUD La Marie de la legitime defence, w: Recueil des Cours de 1'Academie de Drott Int. m 49, 1934. m; L. J. KUNZ Indmdual and Collecthe Self-Defense m Art. 51 of Ihe 813 Sanitaria 3212 Komunalna współpraca między- Charter of Ihe UN, w: Amencan Journal of Int. Law tir 41, 1947; E. T. HAZAN L'etat de necessite en droit penal inte-rttatique et Int. Paris 1949; D. W. BOWETT Collectiye Self-Defense under the Charter of the VN. w: The British Year-Book ot Int. Law. 1955/56, D. W. BOWETT Self-Defence In Int. Law, London 1958; L. EHRLICH Prawo Międzynar., wyd. 5, Warszawa 1958; G. W. SZAUMAZANSZWILI Koncepcyja samooborony 1958 w miełdunarodnom prawie, w. Sowietski) ieiegodnik miełdunarodnogo prawa, 1959; CH. FENVICK De-recho Intemacionat. Buenos Aires 1963; A, KLAFKOWSKI Prawo mtedzynar. publiczne, wyd. 4, Warszawa 1971. SAMORZĄD -> narodowa. • 3210 SAMOSTANOWIENIE (ang. Self-determination, franc. Autodśtermination, hiszp. Autodetennina-ción, roś. Samoopriedielenije), zasada prawa mię-dzynar. Po Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych 1776, że „wszyscy ludzie rodzą się równi". Rewolucja Franc. 1790 proklamowała, że „ludy i państwa jako jednostki korzystają z równych praw naturalnych i podlegają tym samym normom prawa". Zasada, że wszystkie ludy świata, bez względu na rasę, mają prawo do samostanowienia o swoim losie została proklamowana przez rewolucyjny rząd robotników i chłopów Rosji 8 XI 1917 •-»- Dekretem o pokoju. Pierwszą reakcją na ten Dekret było ogłoszenie przez pręż. USA, T. W. Wilsona, 811918 tzw. Czternastu Punktów o prawie s. ludów Europy bez żadnej wzmianki o prawie do s. • niewolnych ludów innych kontynentów (w rok później tenże pręż. USA wprowadził do Paktu LN system mandatów międzynar. uświęcających system kolonialny). Wg opinii ówczesnego Sekretarza Stanu USA, R. Lan-singa, hasła równości i s. narodów miały siłę dynamitu: „The phrase is simply louded with dy-namite". Pakt LN 1919 ograniczył formalnie prawo s. narodów wyłącznie do Europy. Powszechne formalne uznanie prawa s. dla wszystkich narodów nastąpiło dopiero w Karcie NZ, 1945, w art. l, który proklamował obowiązek poszanowania „zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów". W 1948 mocarstwa kolonialne sprzeciwiły się jednak włączeniu prawa s. dla wszystkich narodów do Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Pierwsze 3 rezolucje o równouprawnieniu i prawie narodów do swobodnego samookreślenia zostały uchwalone przez Zgr. Og. NZ 16X111952 przy opozycji państw kolonialnych: Rez. 637 A/VII 40 głosami przeciwko 14, przy 6 wstrzymujących się, polecała państwom zarządzającym terytoriami nieautonomicznymi umożliwienie ludom tam żyjącym wykonanie prawa s. drogą plebiscytów przeprowadzanych pod kontrolą ONZ; Rez. 637B/VII przyjęta 39 głosami, przeciw 12, przy 5 wstrzymujących się, polecała tymże państwom składanie co roku sprawozdania Zgr. Og. NZ z postępów w procesie s. na administrowanych przez nie terytoriach; Rez. 637C/VII, uchwalona 42 głosami, przeciw 7. przy 8 wstrzymujących się, polecała Komisji Praw Człowieka opracowanie przypomnienifc o obowiązku poszanowania prawa s. narodów. Zgr. Og. NZ 12X111958 rozszerzyło prawo s. narodów z dziedziny polit. także na gosp., uznając prawo s. narodów o swych bogactwach naturalnych, 52 głosami przeciw 15, przy 8 wstrzymujących się. Najszerzej i najprecyzyjniej problemy s. ujęła Rez. 1514/XV z 14X111960 o obowiązku przyznania niepodległości krajom i ludom kolonialnym, uchwalona 89 głosami, bez sprzeciwu, przy 8 wstrzymujących się: Australia, Belgia, Dominikana, Francja, Hiszpania, Portugalia, W. Brytania, USA i Związek Pd. Afryki. 30X11966 Zgr. Og. NZ po długiej debacie na sesji plenarnej nad sprawą „obowiązku ścisłego przestrzegania zakazu używania siły i grożenia siłą w stosunkach międzynar. oraz prawa ludów do swobodnego samookreślenia", uchwaliło 98 głosami przeciw 2 (Portugalii i W. Brytanii), przy 8 wstrzymujących się, Rez. 2160/XX, wzywającą państwa zarządzające nieautonomicznymi terytoriami by „jak najszybciej zastosowali wszystkie konieczne środki mające na celu umożliwienie ludom, żyjącym pod dominacją kolonialną wykonanie prawa swobodnego samostanowienia". Ostatecznie „zasadę równouprawnienia i samostanowienia narodów" zdefiniowała —r Deklaracja Zasad Prawa Międzynar., uchwalona 24 X 1970 przez Zgr. Og. NZ. Następnie Zgr. Og. NZ 6X111971 uchwaliło Rez. 2787/XXVI dot. znaczenia, jakie ma dla skutecznego zagwarantowania i przestrzegania praw człowieka powszechna realizacja prawa narodów do s. oraz szybkie przyznanie niepodległości krajom i narodom kolo- nialnym. Szczególnym zjawiskiem po n wojnie świat. 1949-72 było powoływanie się na prawo do s. przez kolejne rządy i parlamenty NRF. Odmawiając prawa NRF występowania w imieniu „jednolitego narodu niemieckiego" 19 VI 1972, I Sekretarz KC SED, E. Honecker, oświadczył: „Bońska gadanina o jednolitym narodzie jest fikcja. Naród NRD urzeczywistni? swe prawo do samostanowienia przez rewolucję socjalistyczna, przez stworzenie władzy robotniczo. chłopskiej i urzeczywistnia je budując socjalistyczne spo tęcze ństwo". C. EAGLETON Excesses of Self-DeterminaHon, .w: Foreign Affairs 1953; L. ANTONOWICZ Pojecie samookreślenia noro d6w w Karcie ONZ, w: Państwo l Prawo nr 10, 1955; R. BlE-RZANEK „Yotksgruppenrecht" l „Seimatrecht", w: Sprawy Międzynar. nr 2, 1960; G. B. STAKUSZENKO Princyp samo opriedielenija narodów i nacyj wo wnieszniej politikie so-wletskogo gosudarstwa, Moskwa 1960; L. W. SPRIRANDSKAJA Princyp samoopriedielenija nacyj w mieidunarodnom prawie, Moskwa 1961; L. ANTONOWICZ Zasada samostanowienia we współczesnym prawie międzynar., w: Sprawy Międzynar., nr 8, 1963; T. A. MENSAH Self-determination under Untled Nattons auspices. New Haven 1963; D. A. ROTFELD Leninowska koncepcja prawa narodów do samostanowienia, w: Sprawy Międzynar., nr 4, 1963; L. DEMBINSKI Samostanowienie w prawie l praktyce ONZ, Warszawa 1969, s. 275; Zbiór dokumentów, nr 12, 1971, póz. 103; A. D. ROTFELD Podmioty prawa narodów do samostanowienia, w: Biuletyn Naukowy Instytutu Śląskiego nr 6, 1972; Neues Deutschland 20 VI 1972. • 3211 SAN FRANCISCO (ang., franc., hiszp. San Francisco, roś. San-Francysko), m. w stanie Kalifornia, w USA; miejsce Konferencji NZ, która opra- cowała Kartę NZ, 25IV-26VI1945, oraz Konferencji Pokojowej z Japonią, 4-8 IX 1951, zakończoną podp. Traktatu Pokojowego z Japonią, zw. Traktatem S.F. A. DE LA PRADELLE La paix modernę 1899-1945. De la Bayr a San Francisco, Paris 1947. • 3212 SANITARIA (ang. Sanitary Installations, franc. Installations sanitaires, hiszp. Instalaciones sani-tarias, roś. Sanitarija), termin międzynar. — 3213 San Jose 814 wszelkie urządzenia sanitarne miejskie i wiejskie, przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org zarej. w ONZ: Eur. Federacja Producentów Ceramiki Sanitarnej, European Federation of Ceramic Sanitary-ware Manufacturers, żal. 1954, z siedzibą w Mediolanie (Wiochy). Grupa Producentów Ceramiki Sanitarnej przy EWG, Sanitary Ceramics Manufaeturers Group of the EEC, żal. 1963, z siedziba w Paryżu, Międzynar. Stów. Inżynierii Sanitarnej, Inter-American Assoc. of Sanitary Engineering, żal. 1946, z siedzibą w Caracas; publ. Sournal o f Sanitary Engineering. Międzynar. Unia d/s Instalacji Sanitarnych, Gazowych, Hydraulicznych i innych, Int. Union of Roofing, Plumbing, Sanitary Instalations, Gaś and Generał Hydraulice, zał. 1949, z siedzibą w Paryżu. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 3213 SAN JOSĆ (ang. San Jose, franc. San Josć, hiszp. San Jose, roś. San-Chose), stoi. Kostaryki; miejsce VII Spotkania Konsultacyjnego Ministrów Spraw Zagr. Republik Amer. w sierpniu 1960, którzy uchwalili -> Deklarację San Jose o zagrożeniu interwencją pozakontynentalną. • 3214 SANKCJE LIGI NARODÓW, ONZ I ORGANIZACJI REGIONALNYCH (ang. Sanction of the League of Nations, UNO and regional organi-zations, franc. Sanctions de la Societe des Nations, de 1'ONU et des organisations rśgionales, hiszp. Sanciones de la Sociedad de Naciones, de la ONU y de las organizaciones regionales, roś. Sankcyi Ligi nacyj, OON i riegionalnych organi-zacyj), termin „sankcje" wprowadził Traktat Wersalski w dwojakim, znaczeniu: w art. 16 jako środki presji, w art. 227-230 jako karanie zbrodniarzy wojennych, art. 16 odnosił się do czi. LN łamiących zobowiązania przyjęte w Pakcie Ligi. Art. 16 był powszechnie interpretowany przez twórców Ligi w ten sposób, iż przewidywane sankcje militarne mają charakter fakultatywny, natomiast sankcje gosp. i finansowe mają charakter obowiązkowy (-> Pakt Ligi Narodów). Zna- lazło to wyraz w oświadczeniu Rady LN 13 U 1920, zwalniającym Szwajcarię, z racji jej neutralności wieczystej, od uczestniczenia w militarnych sankcjach LN, ale utrzymującym w mocy obowiązek uczestniczenia w sankcjach gosp. i finansowych, zarządzonych przez Ligę. Sankcje wojsk, nigdy nie były uchwalone przez LN. Natomiast Rada LN 3X1935 i Zgromadzenie LN 10X1935 podjęły decyzje zastosowania sankcji ekon. przeciwko Włochom w związku z ich agresją na innego czł. LN Etiopię, „w sprzeczności z zobowiązaniami przyjętymi art. 16 Paktu LN". Francja i W. Brytania sprzeciwiły się jednak sankcjom i 9 V 1936 Etiopia została okupowana, co uczyniło w interpretacji innych państw członkowskich sankcje LN bezprzedmiotowymi. Rada Związkowa Szwajcarii 29 IV 1938 złożyła na 101 Sesji Rady LN Memorandum domagające się uznania pełnej neutralności Szwajcarii, a więc uwolnienia jej również od obowiązku uczestniczenia w sankcjach ekon. LN, co zaakceptowała Rada LN 14 VI 938. Z kolei 24 VII 1938 zebrani w Kopenhadze ministrowie spraw zagr. Belgii, Danii, Finlandii, Holandii, Luksemburga, Norwegii i Szwecji oświadczyli, że ich zdaniem: ,, system sankcyjny LN w obecnych warunkach l w następstwie stosowanej w ubiegłych latach praktyki nabył charakteru nieobligatoryjnego; sądzą, że ten charakter nieobligato-ryjny sankcji rozciągnie się nie tylko na poszczególną grupę Państw, ale również na wszystkich Członków LN; są przekonani, iż wyraźne stwierdzenie tego prawa wolnej oceny leży w interesie samej LN". Do Deklaracji Kopenhaskiej dołączyła się 16 IX 1938 Polska, której reprezentant 24 IX 1938 w LN oświadczył: „Wobec tego, iż doktryna bezpieczeństwa .zbiorowego, tak jak określona została Paktem nie pokrywa'się z praktyką— Rząd polski swoje zobowiązania, wypływające z art. 16 i 17 Paktu, będzie interpretował w sensie zastrzeżenia sobie wolnego stanowiska..." Pod niewątpliwym wpływem zawodności sankcji LN ->• Karta NZ nie zna pojęcia „sankcje", lecz „skuteczne środki zbiorowe" (art. l, p. l) oraz „środki prewencyjne lub środki przymusu" (art. 2, p. 5), przy których stosowaniu przez ONZ „wszyscy członkowie NZ winni okazywać wszelką pomoc..." Wypadki zastosowania s. przez ONZ były następujące: l) przeciwko. ChRL w formie embargo •handl., zdecydowanego l II 1951 przez R. Bezp. ONZ, przy nieobecności jednego z W. Mocarstw—ZSRR. Uchwała ta z powodu braku jed- nomyślności wszystkich stałych członków była nielegalna i nieskuteczna; 2) przeciwko Rodezji Pd. w formie embargo na transport mor. i lotn. wszelkiego rodzaju materiałów zbrojeniowych, ropy i produktów naft. do Rodezji oraz na przewóz produktów Rodezji; zdecydowanego Rez. 232/1962 przez R. Bezp. 11 głosami za, żadnym przeciw i 4 wstrzymującymi się z powodu różnych zastrzeżeń do niedostatecznej precyzji Rezolucji: Bułgarii, Francji, Mali i ZSRR. Decyzja demonstracyjnie nie była respektowana przez Związek Pd. Afryki, a poza tym przy różnym stopniu jawności przez większość krajów NATO, SEATO i CENTO. W org. regionalnych Liga Państw Arabskich próbowała wielokrotnie stosować sankcje wobec Izraela, a Organizacja Jedności Afryki wobec Rodezji Pd.; w obu przypadkach na skutek braku solidarności bezskutecznie. Na kontynencie amer. OPA 20 VIII 1960 uchwaliła zastosowanie przeciw Dominikanie sankcji zerwania całkowitego stosunków dyplomat. i częściowo handl., potępiając Dominikanę za „akty interwencji". J. DUMAS Les sanctions de 1'arbllrage int. Paris 1905; E. MILHAUD Les sanctions de droit int. Paris 1916; D. N. HADISCOS Les sanctions int. de la Societe des Nations, Paris 1920; W. ARNOLD-FORSTER Sanctions, w: Journal of British Institute of Int. Affairs. January 1926; S. O. LEVIN-SON The sanctions of Peace, London 1930; G. DE RESSEOUIER Les sanctions milttaires de la Societe des Nations, Paris 1930; Współczesna Europa polityczna. Zbiór Umów Międzynar. 1919-1939, oprać.: W. Kulski i M. Potulicki, Warszawa-Kra-ków 1939; P. BARTHOLIN Les conseauences economiaues des sanctions, Paris 1939; H. KELSEN Sanctions in International Law under the Charter of the UN, w: Iowa Law Revicw nr 31, 1946; J. L. KUNZ Sanctions In International Law, w: Ame-rican Journal of International Ław nr 54, 1960; B. SEPULVEDA La ONU, et Tratado de Rio y la OEA, w: Poro Internacional nr 25-25, 1966; tW Monthly Chronicie January 1967, s. 7-24. • 3215 SAN MARINO (ang., franc., hiszp., roś. San-Ma-rino). Najjaśniejsza Republika San Marino, La Serenissima Republica di San Marino, państwo-enklawa we Włoszech na masywie Monte Titano w Apeninie Toskańskim. Pow. 61,19 km2, 19 tyś. mieszk. (wg spisu 1971; 13,5 tyś. wg spisu 1953; 18,3 tyś. wg spisu 1968; poza tym ok. 20 tyś. obywateli S. M. żyje za granicą). Stolica: San Marino 815 Sądownictwo 3222 z ok. 4,5 tyś. mieszk. (1971). Język oficjalny: wioski. Waluta obiegowa: lir włoski. Święto nar.: 3 września. Stosunki międzynar.: historycznie najstarsza rep. świata (od IV w.; z konstytucją, zw. Leges Sta-tutae z 8X1600); z pomocą papieży gwarantu- jących niezależność przetrwała w izolacji do końca XVIII w., kiedy 1798, zawarła pierwszy traktat o przyjaźni i handlu z Rep. Rzymską i Rep. Cisalpińską. 22 III 1862 zawarła Traktat o opiekuńczej przyjaźni z Włochami, rozszerzony o unię celną i podatkową oraz pomoc prawną 27 in 1872; zmodyfikowany 28 VI 1897, następnie 91 1901 (dodatkowe protokoły z 16 ni 906, 14 VI 1908) oraz 31 m 1913 (dodatkowe protokoły z 10 II 1914, 5 II 1920, 2411921, 20 V 1924); zastąpiony nowym obowiązującym odtąd Układem o przyjaźni i dobrym sąsiedztwie z 31-III 1939, do którego 1942-71 dołączono 7 protokołów dodatkowych. S.M. jest czł. tylko jednej org. wy-specjal. ONZ — UPU, ponieważ emituje własne znaczki pocztowe. Główne źródło dochodu: turystyka (2,3 min turystów 1970). 'Stosunki dyplomat. (l I 1973): w San Marino siedzibę posiada tylko przedstawicielstwo Włoch i Zakonu Maltańskiego, większość jednak państw akredytowanych przy rządzie Wioch i mających swe siedziby w Rzymie utrzymuje stosunki dyplomat. lub tylko konsularne z S.M. Natomiast S.M. posiada swe przedstawicielstwa dyplomat. i konsularne we Włoszech i Francji i przy Zakonie Maltańskim; oraz wyłącznie konsularne w Austrii, Belgii, Danii, Finlandii, Haiti, Holandii, Hondurasie, Indii, Izraelu, Japonii, Kanadzie, Liechtensteinie, Luksemburgu, Meksyku, Monako, NRD, NRF, Panamie, Szwajcarii, Szwecji, Turcji, USA, Wenezueli i W. Brytanii. Anmiario delia Republica di San Marino; G. Rossi San Marino, San Marino 1954; A. GARBELETTO Eyotuzione storica delia constituzione dl San Manno, Milano 1956; San-Marino, w: Mietdunarodnaja zyzri 1962; B. SIKORSKA Sytuacja praw-nomiędzynarodowa europejskich państw karłowatych (Liech-tenstein, Monako, San Marino, Andora), PISM, Warszawa 1972, s. 43. • 3216 SAN REMO (ang. San Remo, franc. San Remo, hiszp., roś. San-Remo), m. we Włoszech na Riwierze, nad M. Liguryjskim; w kwietniu 1920 od- była się tu międzynar. konferencja w sprawie Turcji, zw. •->• Konferencją San Remo. • 3217 SANWA BANK LTD., jeden z 6 wielkich -> banków Japonii, zał. 1933, z siedzibą w Osace; ma 209 filii; na 31 III 1969 aktywa przekroczyły 3 mld jenów. • 3218 SAO PAULO (ang. Sao Paulo, franc. Sao Paulo, hiszp. Sao Paulo, roś. San-Paułu), m. w pd.-wsch. Brazylii; w listopadzie 1963 odbyła się tu Konferencja Międzyamer. Rady Gospodarczo-Społ. (CIES), zw. Konferencją S.P„ która powołała Międzyamer. Kom. d/s Sojuszu dla Postępu. I.A.-ECOSOC Final Report of the II Annual Meeting at the Ministrial Level Beld In Sao Paulo, Brastt, Nowmber 11-16, 1963, Sao Paulo 1963. • 3219 SARAJEWO (ang. Sarajewo, franc. Sarajewo, hiszp. Sarajevo, roś. Sarajewo), m. w Jugosławii, stoi. Boźni i Hercegowiny, gdzie 28 VI 1914 grupa serbskich rewolucjonistów z org. Młoda Bośnia pod przywództwem Gavrila Principa, dokonała zamachu na następcę tronu Austrii, arcyks. Franciszka Ferdynanda, który zginął wraz z żoną; zamach sarajewski uważany jest za bezpośrednia przyczynę wybuchu I wojny światowej. H. PAULI Das Geheimnts von Sarajewo, Wicn 1966, s. 378. • 3220 SARAWAK (ang., franc., hiszp., roś. Sarawak), jeden ze stanów Malezji, w pn. części wyspy Borneo; pow. 121,400 km2, , ok. 945 tyś. mieszk. (1969); przedmiot sporów łniędzynąr. 1841-1963 między W. Brytanią a sułtanatem Brunei, Holandią i Japonią; 161X1963 wszedł w skład Fede- racji Malezji. M. G. DICKSON Sarawak and its People, Kuching 1962. SAT —>• Czas, międzynarodowa jednostka. • 3221 SATELITY SZTUCZNE ZIEMI (ang. Artificial Earth Satellites, franc. Satellites artificiels de la Terre, hiszp. Satółites artificiales de la Tierra, roś. Iskusstwiennyje sputniki Ziemli), termin międzynar. — wszelkiego rodzaju obiekty umieszczane na orbicie okołoziemskiej lub kierowane do innych planet Układu Słonecznego; przedmiot międzynar. konwencji o pokojowym wykorzystywaniu przestrzeni —>• kosmicznych. Zgodnie z postanowieniami konwencji o sz.s.Z. Sekretarz Generalny ONZ rejestruje wszystkie sz.s.Z. Kronika pierwszych pionierskich 5 lat (l 957-62): 4 X 1957 — ZSRR otwiera erę kosmiczna, -. Sputnikiem I; 3 XI 1957 — Sputnik II na orbicie okotoziemskiej z pierwszą żywą istotą •» Łajką; 10 X 1958 — USA kierują pierwszego sz.s.Z. na — Księżyc, który mija w odległości 126 tyś. km; 18 XII 1958 — pierwsza retransmisja radiowa za pośrednictwem sz.s. Telestar USA; 2 I 1959 — ZSRR kierują pierwszego sz.s.Z. ku ^- Stońcu; 4 X 1959 — radź. Łunnik I pierwszy okrąża Księżyc i przekazuje fotografie; 11 m 1960—amer. Pionier V pierwszy okrąża Stonce; 15 V 1960 — Sputnik IV z małpą powraca na Ziemię; 19 Vm 1960 — Sputnik V z psami Strielką i Bielką, szczurami, moskitami, roślinami itd., po jednodniowym rejsie kosmicznym powraca na Ziarnie; 12 IV 1961 — na statku kosmicznym Wostok l J. A. Gagarin (1934-68) rozpoczyna Erę Człowieka w Kosmosie; 1962 zaczęła się ->- telekomunikacja satelitarna; 1966 liczba sz.s.Z. lub ich szczątków w kosmosie przekroczyła 1000. 21 IV 1970 ChRL wystrzeliła swego pierwszego satelitę. W 1972 z inicjatywy ZSRR rozpoczęły się prace nad pokojowym wykorzystaniem sz.s.Z. przez -». telewizję. Chronologiczne tablice sz.s.Z. i sond kosmicznych publikuje w Polsce czasopismo Problemy. A. BESTER The Life and Death of a Satelitę, Boston 1967, s. 239; J. N. SUSZKOW Sztuczne satelity Ziemi, Warszawa 1969, s. 238; J. RAJSKI Odpowiedzialność międzynarodowa a szkody wyrządzone przez obiekty kosmiczne. Warszawa 1974. • 3222 SĄDOWNICTWO (ang. Jurisdiction, franc. Juri-diction, hiszp. Jurisdicción, roś. Sudoproizwod- 3223 Sądownictwo międzynar. 816 stwo), przedmiot organizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Sądownicza Org. dla Krajów Rozwijających sit, Int. Juridical Organization for Dcycloping Countries, zał. 1964, z siedzibą w Rzymie. Międzynar. Unia Sądów. Int. Union of Judges, zat. 1953, z siedzibą w Rzymie; łączy krajowe stów. 23 państw; organizuje Świat. Kongresy ».: I — 1958 w Rzymie, n — w Hadze, m—w Berlinie 1969, IV—w Nicei 1972. Świat. Stów. Sędziów, Worid Association of Judges — Assoc. mondiale de juges, zat. 1962, z siedzibą w Genewie. Yearbook of Int. Organtzalions. 1973. • 3223 SĄDOWNICTWO MIĘDZYNARODOWE (ang. Intemational Jurisdiction, franc. Juridietion inter-nationale, hiszp. Jurisdicción intemacional, roś. Mieżdunarodnoje sudoproizwodstwo), termin międzynar.—sądownictwo polubowne (-»• arbitraż); komisje śledcze organizacji międzynar.; instytucje powołane do -»- dobrych usług; trybunały międzynar. (->• Międzynar. Trybunał Sprawiedliwości, •»• Międzynar. Trybunał Wojskowy, ->• Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynar. i in.). J. MAKOWSKI Współczesne formy sądownictwa międzynar., Warszawa 1926; Z. CYBICHOWSKI Encyklopedia podręczna prawa publicznego, t. 2 Warszawa 1936, s. 902-906; UNION IMT. DES AVOCATS Les juridtctions Internationales, Paris 1959; E. J. COHN, Gerichtsbarkeit tiber Fremden Staalen. w: Strupp-Schlochauer WSrterbuch des YSIkerrechts, Bd. l, Berlin 1960, s. 661-666; W. MORAWIECKI Rota sądownictwa międzynar. we wspólczesnych stosunkach międzynar., w: Państwo i Prawo 1973, z. l. • 3224 SĄSIEDZTWO (ang. Neighbourhood, franc. Voi-sinage, hiszp. Vecindad, roś. Sosiedstwo), termin prawa międzynar.; przedmiot konwencji i -»• doktryny dobrego sąsiedztwa. f. ANDRASSY Les relations Int. de yoisinage. w: Recueił des Cours de 1'Academle de Droil Int. nr 79, 1951; H. THALMANN Nachbarrecht, Zwichenstaatllches — w: Strupp-Schlochauer WSrterbuch des Yoikerrechts. Bd. 2, Berlin 1961, s. 558-560. • 3225 SCfflZMA [gr.; 'rozłam'] (ang. Schism, franc. Schisme, hiszp. Cisma, roś. Schizma), termin międzynar.—rozłam w instytucjach rei., termin przyjęty powszechnie po rozłamach w kościele katol., który s. uważa za odszczepieństwo. S. rei. było wiele, z których 2 określane są jako wielkie s.: —»• wschodnich kościołów w XI w. i —> protestanckich w XVI w. W XX w. za s. uznane zostało odłączenie się 1953 bułg. Kościoła Orto- doksyjnego od Patriarchatu Ekumenicznego Konstantynopolitańskiego. SCHUTZ-STAFFEŁN -»• SS. • 3226 SCHWEIZEMSCHE KREDITANSTALT, franc. Credlt Suisse, jeden z 3 wielkich -*• banków Szwajcarii, zał. 1856, z siedzibą w Zurychu; na 31 XII 1968 aktywa przekroczyły 11 mld fr. szwajcarskich. • 3227 SCHWEIZERISCHER BANKYEREIN, jeden z 3 wielkich -»- banków Szwajcarii, zał. 1872, z siedzibą w Bazylei; na 31 XII 1968 aktywa przekroczyły 16 mld f r. szwajcarskich. • 3228 SCOUTING [ang.; 'wywiadowca', 'zwiad']. Skauting, nazwa zorganizowanego ruchu młodzieżowego, którego ideę na początku XX w. w Afryce Pd. w czasie wojny kolonialnej W. Brytanii przeciwko Burom (->• boers) sformułował bryt. gen. B. Powell (1857-1941), obserwujący tam moż- liwość wykorzystania zwiadu dzieci, również murż. i wprzęgnięcia ich do służby paramilitarnej Imperium Bryt. W 1908 B. Powell wydał książkę na ten temat pt. Scouting for the Boys, która stała się bestsellerem przedwojennej Europy i świata anglo-amer. i inspiratorem zakładania w wielu krajach organizacji s. jako ośr. wychowania obywatelskiego młodzieży w duchu ustroju danego państwa. W 1913 odbył się pierwszy zlot skautów ang. w Birmingham, na który przybyło 20 delegacji z innych krajów, co stało się początkiem Międzynar. Zlotów p.n. „Jamboree", zor- ganizowanych przez Międzynar. Biuro Skautów, Scouts Int. Bureau, zał. 1920, z siedzibą w Londynie: I—1924 w Danii, II—1929 w W. Brytanii, m—1933 na Węgrzech, IV—1937 w Holandii; po II wojnie świat, p.n. „Scouts gather-ings" o charakterze regionalnym, rzadziej światowym. Org. zarej. w ONZ; Biuro Świat. Skautingu, Boy Scouts Worid Bureau, żal. 1920 p.n. Boy Scouts Int. Bureau, ob. nazwa od 1961, z siedzibą w Ottawie; publ. Worid Scouting Bulletin. Liga Skautów Esperantystów, Scouts' Esperanto League, zat. 1918, z siedzibą w Antwerpii. Międzynar. Bractwo b. Skautów i Drużynowych, Int. Fellow-ship of Fonncr Scouts and Guides, zat. 1953, z siedzibą w Brukseli. Międzynar. Konferencja Skautingu Katol., Int. Conferencc ot Catholic Scouting, zat. 1948, z siedzibą w Paryżu. Świat. Stów. Skautek Drużynowych i Druhen, Worid Assoc. of Girl Guides and Girl Scouts, zat. 1928, z siedzibą w Londynie. W Polsce s. przekształcił się w specyficznych warunkach okresu niewoli i odzyskania niepodległości (od 1910/11. daty powstania pierwszych drużyn s. na ziemiach poi., do 2X11918 daty założenia Związku Harcerstwa Polskiego) w poi. ruch harcerski, znacznie odmienny od s. w okresie międzywojennym, różny zasadniczo od s. po II wojnie świat, (nazwa poi. wywodzi się od sta-ropol. „harców i igrców"). BADEN POWELL Skauting dla młodzieży. ttum.: A. Mat-kowski. Lwów 1912; W. BŁAŻEJEWSKI Historia harcerstwa polskiego. Warszawa 1934; S. SEDLACZEK Geneza Skautingu i Harcerstwa, Warszawa 1936; Krajowy Zjazd Działaczy Harcerskich w Łodzi, Warszawa 1957; K. KOZNIEWSKI Ognie i ogniska. Warszawa 1961. • 3229 SDR, MIĘDZYNARODOWA JEDNOSTKA WALUTOWA (ang. SDR, Intemational Mone-tary Unit, franc. Unito monetaire internationale, SDR, hiszp. Unidad Monetaria International, SDR, roś. Mieżdunarodnaja walutnaja jedinica, SDR), skrót ang. jednostki wartości prawa spe- cjalnego ciągnienia, the unit of yalue of Special Drawing Rights, wg formuły par. 2, art. XXI zrewidowanego statutu Międzynar. Funduszu Wa- lutowego (IMF), 1970. Jednostka ta, uchwalona na Walnym Zgromadzeniu IMF we wrześniu 1967 w Rio de Janeiro, weszła w życie 211970, nadając Funduszowi art. XXI i XXII zmodyfikowanego statutu „prawo specjalnego ciągnienia", pozwalające na uzupełnienie rezerw walutowych państw członkowskich w przypadkach niewystarczającej -> płynności międzynar. lub potrzeby równoważenia bilansu płatniczego. Praktycznie SDR oznacza dla czł. IMF uzupełnienie statutowego —> prawa ciągnienia dodatkowym pra- Segregacja rasowa 3231 wem otrzymania za pośrednictwem IMP od innych czł. określonej przepisami sumy waluty obcej, wymienialnej (tzw. „twardej waluty", „bard currency") nie za własną walutę, lecz za przydzielone mu (w przypadającej proporcji) jednostki SDR z konta „special drawing account", o- tworzonego 111970, w wysokości 31 114 min dolarów. Jest to łączna, suma przydziałów dla 104 czt. IMF, którzy przystąpili do SDR (11 państw odmówiło swego udziału). Spłata kredytu SDR następuje w momencie uzyskania przez dany kraj nadwyżek w bilansie płatniczym. Ponieważ SDR jest proporcjonalne do wysokości udziałów po-.szczególnych państw w IMF, zatem wysoko rozwinięte państwa członkowskie mogą korzystać z wysokich kwot kredytowych, kraje zaś rozwijające się, które mają nikłe udziały, korzystają z b. niskich sum. Pokrycie SDR stanowi bezwzględne zobowiązanie czł. IMF do przyjmowania jej jako środka płatniczego w rozrachunkach międzynarodowych. Raport ekspertów IMF z 6 IX 1972 w sprawie reformy międzynar. systemu walutowego opowiedział się za stopniowym przejmowaniem przez SDR funkcji faktycznej rezerw dewizowych i międzynar. środka płatniczego (1972 emisje SDR stanowiły równowartość 9,5 mld dół.); rozpatrywano również koncepcję uczynienia SDR w miejsce złota miernikiem parytetów walutowych, tak że cena złota miałaby być wyrażona nie w dolarach, lecz w jednostce SDR, od 1969 równej 0,888671 g czystego złota. Od l VU 1974 IMF wprowadził nowy system wartościowania SDR na bazie „koszyka 16 walut" („basket of 16 currencies"), spośród których dolar amer. będzie miał wagę 33% jednostek SDR, marka NRF—12,5%, funt brył.—9°/o, frank franc.—7,5%, jen jap.— 7,5%, dolar kanad. — 6<)/o, lir wŁ — 6%. Codzienne kursy walut w „koszyku" stały się od l VII 1974 podstawą do kalkulowania wartości SDR w określonym dniu. Równocześnie stopa procentowa dla SDR została z l VII 1974 podniesiona z 1,5% na 5%. A. ZWASS Specjalne prawa ciągnienia w ogólnym ukladzie stosunków walutowych, w: Finanse nr 3, 1969; Z. KNAKIEWICZ Nowa międzynar. jednostka walutowa „prawo specjalnego ciągnienia" MFW, w. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny l Socjologiczny 1971, s. l; IMF Annual Report 1972, 1973, 1974, • 3230 SEATO, Organizacja Paktu Pohidniowo-Wschod-niej Azji (ang. South-East Asia Treaty Organiza-tion SEATO, franc. Organisation de 1'Asie du Sud-Est, hiszp. Organización del Tratado del Su-deste de Asia, roś. Organizacyja dogowora o Ju-go-Wostocznoj Azii, SEATO), organ traktatu o-brony kolektywnej Azji Pd.-Wsch., zw. Paktem Manili, podp. 8 DO 954 w stół. Filipin przez rządy Australii, Filipin, Francji, N. Zelandii, Pa- kistanu, Syjamu, USA, W. Brytanii; SEATO jest jednym z antysocjalist. bloków militarnych, zorganizowanych przez USA 1949-55, w ścisłej łączności z NATO 1949, ANZUS 1951, CENTO 1955/59. W opinii północnoamer. historyka D. W. Wainhouse'a utworzenie SEATO „było prawdziwą odpowiedzią USA na militarne zwycięstwo komunizmu pod Dien Bien Phu" w maju 1954 oraz na Indochińskie układy genewskie z 22 XII 1954 w sprawie Wietnamu, Laosu i Kambodży, bojkotowane przez USA. W 1967 Francja i Pakistan wycofały się z udziału w pracach organów wojsk, paktu, ze względu na wojnę USA w Wiet- namie, natomiast pozostali uczestnicy ogłosili komunikat 131X1967, iż uważają nadal SEATO za „przedmurze Azji Pd.-Wsch. wobec zagrożenia komunistycznego". Pakistan wystąpił całkowicie z SEATO 7X11972. Rząd Francji od 111974 zawiesił płacenie składek członkowskich (13,5% budżetu). Równocześnie Australia i N. Zelandia postanowiły nie uczestniczyć w sesjach SEATO. Organem naczelnym jest Rada SEATO, SEATO Councii, złożona z ministrów spraw zagr. Siedzibą Sekretariatu Generalnego i Sekretarza Gene- ralnego jest Bangkok. W ramach sojuszu wojsk. działa wojsk, grupa doradcza, Military Advisory Group (MAG) oraz stałe biuro planowania stra- tegicznego pod kierownictwem oficerów USA; poza tym specjalne biuro „antywywrotowe", Office for Countersubyersion, oraz „antypartyzanckie", Office for Counter-insurgency, mające na celu zwalczanie „działalności komunistycznej". Osobnym programem nazwanym „współpracą gospodarczą" jest pomoc udzielana przez Australię, Francję, N. Zelandię, USA i W. Brytanię azjat. państwom członkowskim w dziedzinach rolnictwa, kształcenia kadr fachowych, medycyny, technologii (w Bangkoku zał. 1967 pod egidą SEATO Azjatycki Inst. Technologii, Asian Institute of Technology). Budżet SEATO na 1970-71 wynosił l 531 102 dół. amer., z czego 25% pokrywały USA. XVII Sesja SEATO w Canberze, w czerwcu 1972 stała się powodem do pierwszego publicznego ataku na SEATO ze strony austral. Partii Pracy, jako na instytucję anachroniczną okresu zimnej wojny „równie obumarłą i niepotrzebną jak ANZUS". W czasie sesji min. spraw zagr. Filipiny zgłosiły wniosek o zreformowanie SEATO i określenie na nowo jej celów. W grudniu 1972 Australia i N. Zelandia postanowiły zredukować swe siły zbrojne, przejść 1973 wyłącznie na zaciąg ochotniczy i wystąpić formalnie z SEATO. Po wystąpieniu Pakistanu 7X11973 i nieuczestnicze- niu od 1967 Francji, w SEATO w 1974 pozostały aktywnymi czł.: USA, W. Brytania, Filipiny i Syjam. Rada Paktu na sesji w N. Jorku 28 DC 1973 połączyła sztab wojsk, ze sztabem do zadań cyw. i zwiększyła wydatki na cele cyw. do 75% o-gółu. N. S. MIERZLAKOW SEATO. Moskwa 1958, s. 230; W. M. BALL A Politicat Reexaminalion of SEATO, w: Int. Orga-nization m 12, 1958, s. 17 i następne; O. MODELSKI SEATO. Melbourne 1962, s. 302; D. W. WAINHOUSE Int. Peace Ob-servation. Baltimore 1966, s. 489-490; SEATO: Select Dacu-ments on Int. Affairs, Canberra 1966; The Europa Year Book 1972. A Worid Surwey, London 1972, s. 370-373. • 3231 SEGREGACJA RASOWA (ang. Racial Segrega-tion, franc. Sćgregation raciale, hiszp. Segregación racial, roś. Siegriegacyja), termin międzynar. na wprowadzony w epoce kolonialnej podział ludzi wg koloru skóry, czy innych kryteriów rasowych, przyznający przedstawicielom rasy panującej (->• Herrenvolk) prawo niewolenia ras podbitych (-> Untermensch) sprzeczny z zasadami Karty NZ i prawa międzynar. S.r. utrzymała się w 2 pół. 52 ESMiO 3232 Sejsmologia 818 XX w. w formie ustaw rasistowskich w Rep. Pd. Afryki (-> apartheid) i w Rodezji. • 3232 SEJSMOLOGIA [gr. seismos 'trzęsienie (ziemi)', logos 'stówo', 'nauka'] (ang. Seismology, franc. Seismologie, hiszp. Seismologia, roś. Siejsmoło-gija), nauka o trzęsieniach ziemi i o rozchodzeniu się fal sprężystych w jej wnętrzu, przedmiot zor-zanizowanej współpracy międzynarodowej. S. odgrywa istotną rolę w wykrywaniu podziemnych wybuchów jądrowych i z tego względu stanowi przedmiot osobnej współpracy międzynar. w ramach IAEA. Zob. też Ochrona środowiska. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Stów. d/s Techniki Antysejsmicznej, Int. Assoc. for Earthquake Enginecring, Assoc, int. de genie paraseis-mique, zat. 1963, z siedzib; w Tokio; org. międzynar. 26 państw; posiada statut doradczy ECOSOC i UNESCO; .organem badawczym Stowarzyszenia jest Międzynar. Inst. Sejsmologii i Trzęsienia Ziemi, Int. Institutc of Seismology and Earthquake w Tokio; organem wykonawczym jest Wspólny Kom. d/s Sejsmologii i Techniki Antysejsmicznej, Joint Com-mittee on Seismology and Earthquake Engineering; publ.: Earthquake Resistant Regulation—A Worid List. Międzynar. Stów. Sejsmologii i Fizyki Wnętrza Ziemi, Int. Assoc. of Seismology and Physics of the Earth's Interior, Assoc. int. du sejsmologie et de physique de 1'interieur dc la terre, żal. 1901, z siedzibą Sekretariatu w Houston; w łączności z Migdzynar. Unią Geodezji i Geofizyki; publ.: Int. Selsmolostcal Summary. Tow. Sejsmologiczne Pd.-zach. Pacyfiku, Seismological So-ciety of the South-West Pacific, Societe seismologique du Pacifique du Sud-Ouest, zat. 1967, z siedzibą w Wellington (N. Zelandia). Zgr. Og. NZ 1966 zaleciło Rez. 2163/XXI stałą międzynar. wymianę danych sejsmicznych, Efec-tive Int. Exchange of Seismic Data, Ćchange int. effectif de donnees seismique; 1968 Zgr. Og. NZ Rez. 2455/XXIII zaleciło utworzenie systemu o-chotniczej wymiany danych sejsmicznych, Volun-tary Exchange of Seismic Data, Ćchange volon-taire de donnśes seismiques. E. W. JANCZEWSKI Zarys sejsmologii ogólnej i stosowanej, Warszawa 1952; J. F. SAWARIENSKIJ, D. P. KIMOS Elemienty siejsmołogii i siejsmomietrii, izd. 2, Moskwa 1955; C. F. RICHTER Elementary Seismology, San Francisco 1958; J. H. HODGSON Earthauakes and Earth-Structure, London 1964; C. F. RICHTER Seismicity of the Earlh and Associated Phe-nomena. ed. 2nd, San Francisco 1965; Yearbook of Int. Or-ganizations, 1973. • 3233 SEKRETARIAT LIGI NARODÓW (ang. Lea-gue of Nations Secretariat, franc. Secretariat de la Soci6te des Nations, hiszp. Secretariado de la So-ciedad de Naciones, roś. Siekrietariat Ligi nacyj), stały organ LN, przy pomocy którego Zgromadzenie LN i Rada LN wykonywały działalność o-kreśloną Paktem LN. S. LN był złożony z Sekr. Gen. LN mianowanego przez Radę za zgodą większości Zgromadzenia oraz niezbędnych se- kretarzy i personelu, z tym, że Sekr. Gen. był „z" samego prawa Sekretarzem Zgromadzenia oraz Rady" (art. 6 p. 4). Siedzibą S. LN była Genewa. Zob. też Liga Narodów. A. CAGNE Le Secretariat General de la Societe des Nations, Paris 1936. • 3234 SEKRETARIAT MIĘDZYNARODOWY (ang. International Secretariat, franc. Secretariat inter-national, hiszp. Secretariado internacional, roś. Mieżdunarodnyj siekrietariat), termin międzynar. przyjęty po I wojnie świat, dla stałych instytucji org. międzyrządowych, począwszy od —>• Sekretariatu Ligi Narodów (1919-46). W XIX w. stałe s.m. działały na Kongresie Wiedeńskim 1815, na Kongresie Paryskim 1856 oraz na Haskich Konferencjach Pokojowych 1899, 1907; były one jednak związane ściśle z naradami międzyrząd. a nie organizacjami. Od l VIII 1946 naczelnym s.m. jest -> Sekretariat ONZ, który jest w stałej łączności z s.m. —> organizacji wyspecjalizowanych ONZ i innych --> organizacji międzyrządowych. J. PURVES The Int. Administration of an Int. Secretariat, London 1945; E. F. RANSHOFEN-WERTHEIMER The Int. Secretariat, London 1945; E. GIRAUD Le Secretariat des insti-tution internationales, w: Recueil des Cours de 1'Academie de Droit Int. nr 79, 1951. • 3235 SEKRETARIAT ONZ (ang. UN Secretariat, franc. Secrśtariat de 1'ONU, hiszp. Secretariado de la ONU, roś. Siekrietariat OON), zgodnie z art. 7, 12, 97-101 Karty NZ organizmem administrującym i koordynującym prace ONZ oraz sygnalizującym R. Bezp. problemy groźne dla pokoju świata jest jej Sekretariat z —> Sekretarzem Generalnym ONZ na czele. Struktura S. ONZ ulegała przeobrażeniom, przystosowywana do coraz większych zadań, wynikających z nabierania przez ONZ cech uniwersalnej org. międzynar. Do 1960 skład S. ONZ nie odpowiadał zasadzie —f geograficznej reprezentacji w ONZ: na 11 podsekretarzy 6 było obywatelami USA, a tylko l z państw socjalist.; z 32 dyrektorów departamentów 14 było obywatelami USA, 5 W. Brytanii, 4 Francji, 4 Kanady, 3 Australii, l ZSRR. Spośród 1166 zatrudnionych w S. ONZ 864 było obywatelami mocarstw zach., 220 państw neutralnych, a tylko 84 państw socjalist. Na wniosek rządu ZSRR 231X1960 nastąpiła 1963-65 pierw- sza reorganizacja S. pod kątem geograficznej reprezentacji. W końcu 1965 na 160 wyższych funkcjonariuszy S. ONZ (Zastępcy Sekretarza i dyrektorzy departamentów) wywodziło się: 10 z Afryki, 23 z Azji i Dalekiego Wschodu, 30 z Europy socjalist., 46 z Europy Zach., 39 z Ameryki Pn. i Karaibów, 7 z Ameryki Lać., 3 ze Srodk. Wschodu i 2 z państw nieczłonkowskich ONZ. Na 1492 zatrudnionych 1965 w S. ONZ 124 było z Afryki, 236 z Azji i Dalekiego Wschodu, 177 z Europy socjalist., 343 z Europy Zach., 159 z Ameryki Lać., 67 ze Środk. Wschodu, 352 z Ameryki Pn. i Karaibów oraz 43 z państw nieczłonkowskich ONZ. Wg sprawozdania Sekr. Gen. z 21 IX 1973 podział geograficzny 1963 i 1973 w % zatrudnionych z podanych niżej regionów był następujący: Liczba państw % % Region 1963 1973 1963 1973 Afryka 33 42 9,1 9,7 Azja i Daleki Wschód 16 20 16,4 17,1 Europa Wschodnia 10 10 17,5 16,3 Europa Zachodnia 16 17 19,6 19,4 Ameryka Łacińska 20 20 8,1 7,3 Środkowy Wschód 12 17 3,5 4,4 Ameryka Północna i Karaiby 4 6 25,8 25,8 111 132 100,0 100,0 Ź r ó d t o. UN General Assembty A 19120, 21 IX 1973. Raport stwierdził, że w nikłym procencie, bo tylko ró^/o zatrudnionych w ONZ jest kobiet Sekunda 3240 f/ tym najmniej z Europy Wsch. — 3,l"/o, najwięcej z Ameryki Pn. i Karaibów—29,1%). W rg. wyspecjal. ONZ największy procent kobiet— 3,7»/o zatrudnia UNESCO, najmniejszy FAO— ,7%. Na 132 państwa członkowskie 1973 tylko 2 nie byto reprezentowanych wśród osób zatrud- ionych w Sekretariacie, Na przełomie 1973 i 974 zatrudnieni zostali pierwsi obywatele NRD NRF. i. SCHACHTER The Development of Int. Law ihrough the egal Opiniom of the UN Secretariat, w: The British Year ook of Int. Law 1948; M. COHEN The UN Secretariat. w: merican Jownal of Int. Law nr 49, 1955; E. GIRAUD La ructure et le fonctionnement du Secretariat de l'ONU, w: rchiv fur Yoikerrecht 1956/57; R. N. SWIFT Personne! Pro-'ems of the UN Secretariat. w: Int. Organization nr 11, 1957; . D. BAILEY The Secretariat of the UN, New York 1962, 120; N. M. WASILJEW Siekrietariat — ispolnitielnyj mie-lanizm OON, Moskwa 1965, s. 111; UN Persona! Question. omposition of the Secretariat, Report of the Secretary Ge-•rai 16 X 1967, New York 1967, s. 49; Report of the Secrc-ry General 21 IX 1973, New York 1973; H. J. SOKALSKI osada reprezentacji geograficznej w Sekretariacie ONZ, w: yrawy Międzynarodowe, 5/1974. EKRETARZ GENERALNY ONZ (ang. UN ecretary Generał, franc. Secretaire Generał de ONU, hiszp. Secretario Generał de la ONU, roś. iienieralnyj siekrietar' OON), zgodnie z art. 97 :arty NZ, S.G. ONZ mianuje Zgr. Og. NZ na ulecenie R. Bezp. lest on najwyższym funkcjonariuszem administracyjnym Or-mizacji" i ,,działa w tym charakterze na wszystkich po-edzeniach Zgromadzenia Ogólnego, Rady Bezpieczeństwa, ady Gospodarczo- Spolecznej i Rady Powierniczej oraz pełni me funkcje, zlecone mu przez te organy" (art. 98). Art. 99 )bowiązuje S.G. ONZ do sygnalizowania R. Bezp. ,,każdej irawy, która jego zdaniem może zagrażać utrzymaniu mię-synar. pokoju i bezpieczeństwa". Art. 100 i 101 Karty NZ creśla obowiązek zachowania i poszanowania ,,Ściśle mie-iynar. charakteru funkcji S.G.. ONZ". ierwszym S.G. ONZ był Norweg T. Lie, mia-owany l II 1946 z mandatem na lat 5, przedłużo-ym na 3 dalsze l XI 1950. Jego stronnicza poli-'ka była ostro krytykowana, szczególnie za u-;ganie naciskowi USA i dozwolenie, by w sie-zibie ONZ amer. służba śledcza CIA prowadziła laccartystowskie dochodzenia przeciwko perso-elowi Sekretariatu ONZ. 10X11952 T. Lie zło-ft prośbę o dymisję. 12X11952 na znak pro-;stu przeciwko akcjom CIA w ONZ popełnił imobójstwo podsekretarz d/s prawnych, obywali USA A. Feller (->• maccartyzm). Nowym S.G. iNZ został 10 IV 1953 mianowany Szwed D. [ammarskjold, którego mandat został przedłu-?ny 261X1957 na dalsze 5 lat, licząc od l O IV ?58. Drugiej kadencji nie przeżył, ginąc w nie-yjaśnionych okolicznościach w wypadku w Af-/ce 181X1961 w czasie lotu służbowego, zwią-inego z wojną domową w Kongo. Polityka D. [ammarskjolda była 1960-61 przedmiotem kon- •owersji. Trzecim S.G. ONZ był Birmańczyk f Thant, początkowo jako S.G. ONZ ad interim, astępnie od 3X11961 na lat 5; 2X111966 na kres od 31 XII 1961; ze względu na swą otwartą pozycję do interwencji zbrojnej USA w Wietna-lie odmówił dalszego przedłużenia jego mandatu. ;zwartym S.G. ONZ 22X111971 wybrany zo-ał przez Zgr. Og. NZ po rekomendacji R. Bezp. •NZ (11 głosów za, l przeciw, 3 wstrzymujące ę), Austriak K. Waldheim, pracownik austr. służ-y dyplomat. od 1945, wieloletni reprezentant tUStrii przy ONZ. Swoją mowę inauguracyjną wygłosił w połowie w języku ang., w połowie w języku franc. W 1972 jego wypowiedzi domagające się zakończenia wojny w Wietnamie i cał- kowitego wycofania wojsk USA z Indochin wywołały kontrowersję z prezydentem R. Nixonem. W 1973 wznowił wysiłki ONZ na rzecz uregulo- wania konfliktu arabsko-izraelskiego. J. L. KUNZ The Legat Posilion o f the Secretary General o f the UN, w: American Jownal od Int. Law nr 40, 1946; T. LIA Peace on Earth, New York 1949. s. 251; E. JACKSON The Deyeloping Role o f the Secretary General, w: Int. Or-ganization nr 11, 1957; M. YIRALLY .Le role politiaue du Secretaire General des Nations Unieś, w: Annuaire Francais de Droit Int., 1958; S. M. SCHWEBEL The Secretary-Ceneral of the UN. His Powers and Practice, New York 1962; DAG HAMMARSKJÓLD A Selection of the Speaches and the Slales-ments of Secretary General of the UN 1953-1961, New York 1962, s. 388; L. GORDENKER The UN Secretary and the Maintenance of Peace, New York 1967, s. 380; J. BIKGHAM U THANT: The Search of Peace, New York 1967, s. 300; W. A. ROVINE The firsi Fifty Years. The Secretnry-General in Worid Politlcs 1920-1970, Leyden 1970, s. 493; M. SMOOTS Le Secretaire Generał des Nations Unieś — son role dans la solution des conflits internationaux, Paris 1971, s. 299; B. URQUHART Hammarskjold, London 1973, s. 670. • 3237 SEKSUOLOGIA (ang. Sexology, franc. Sexologie, hiszp. Sexologia, roś. Sieksuołogija), termin mię-dzynar. — nauka o życiu płciowym człowieka; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar.; pierwsze międzynar. organizacje działały przed I wojną świat, (zał. w 1911 Międzynar. Stów. na rzecz Ochrony Matek i Reformy Życia Płciowego, Assoc. Int. pour la protection de la merę et pour la reformę de la vie sexuelle) i między wojnami (zat. 1927 Liga powszechna d/s reformy seksualnej, Ligue universelle pour la reformę sexuelle). I Congres Int. de Sexologie odbył się w Paryżu w VII 1974. Yearbook of Int. Organizations 1973. • 3238 SEKTA [tac.; 'kierunek', 'szkoła myślenia'], (ang. Sect, franc. Secte, hiszp. Secta, roś. Siekta), nazwa pejoratywna wprowadzona do terminów międzynar. przez gł. kościoły chrześcijańskie w stosunku do mniejszych grup nie uznających tych, czy innych dogmatów. J. WACH Socjologia religii. Warszawa 1961. • 3239 SEKULARYZACJA [tac. secularis 'świecki', 'zeświecczenie'], (ang. Secularization, frane. Seculari-sation, hiszp. Secularización, roś. Siekularizacyja), termin międzynar. — wywłaszczenie dóbr kość. przez państwo; poza tym termin kość., katol. — zwolnienie przez papieża zakonnika z ślubów zakonnych. • 3240 SEKUNDA [tac. secunda 'następna'], (ang. Se-cond, franc. Seconde, hiszp. Segundo, roś. Sie-kunda), jedna z trzech, obok —»- metra i ->• kilo- grama, podstawowych międzynar. jednostek miar, której definicja wprowadzona do Międzynar. U-kładu Jednostek —r SI, przez XIII Generalną Konferencję Miar 16X1967, jest oparta na atomowym (cezowym) wzorcu częstotliwości i nazywana „sekundą atomową"; w odróżnieniu od de- finicji z 1956, opracowanej przez Międzynar. Unię Astronomiczną w oparciu o ruchy orbitalne u-kładu słonecznego (czas efemeryd) i o ruch wi- rowy ziemi (czas uniwersalny) i nazwaną „sekundą efemeryd". 3241 Semantyka 820 Naczelny organ Międzynar. Biura Miar i Wag, XIII Generalna Konferencja Miar, obradująca 10-16X1967 w Paryżu, uwzględniając zastrzeżenia do definicji „atomowej" zarówno Międzynar. Unii Astronomicznej (IAU), jak i niektórych delegacji (m.in. Polski), uznała możliwość uzyskania wyższej dokładności cezowego wzorca częstotliwości i wezwała „organizacje i laboratoria wyspecjalizowane w tej dziedzinie do kontynuowania prac" nad zdefiniowaniem s. Równocześnie IAU, uznając zdefiniowanie s. jako jednostki SI „na zasadzie przejścia atomowego", orzekła: „Pomiary czasu dla celów astronomii i dziedzin pokrewnych powinny być kontynuowane w oparciu o naturalne obserwowanie zjawiska, takie jakie są podstawa czasu efcmeryd i czasu uniwersalnego". Prace nad uściśleniem maksymalnym definicji s. są koordynowane przez Międzynar. Biuro Czasu, podległe IAU i Międzynar. Unii Geodezyjno- Geo-fizycznej, w ścisłej współpracy z Międzynar. Kom. Miar i Międzynar. Doradczym Kom. Radiokomunikacyjnym. Prace te mają na celu wyeliminowanie różnic między 4 międzynar. skalami czasu, stosowanymi w 2 pół. 'obecnego stulecia. Z. WYBZYKOWSKA Sekunda — trzecia z podstawowych jednostek Miar, w: Podstawowe jednostki i budowa układu Sl, Warszawa 1969; L. ZAJDLER Jednostka czasu — Sekunda, w: Biuletyn Informacyjny Centralnego Urzędu Jakości i Miar nr 1-2, 1970. • 3241 SEMANTYKA (ang. Semantics, franc; Seman-tique, hiszp. Semantica, roś. Siemantika), termin międzynar. — nauka o języku, przedmiot zorga- nizowanej współpracy międzynarodowej. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Towarzystwa Semantyki Ogólnej, Int. Society for Generał Semantics, żal. 1942, z siedzib; w San Francisco; publ. A Review o f Generfd Semantics. A, SCHAFF Wstęp do semantyki. Warszawa 1960; K. AJDU- KIEWICZ Jeżyk t poznanie. Warszawa, t. l 1960, t. 2 1965; W. ZWIEOINCEW Siemasiologila, Warszawa 1962; Yearbook of Int. Organizations. 1973. • 3242 SENEGAL (ang. Senegal, franc. Senegal, hiszp. Senegal, roś. Sieniegał), Republika Senegalu, Re-publique du Senegal, państwo w zach. Afryce, nad O. Atlantyckim. Czł. ONZ. Pow. 196192 kms; ludność 3822 tyś. (1971); wg spisu 1961 — 3109 tyś.). Stolica: Dakar—581 tyś. mieszk. (1969, zespół miejski). Graniczy z Mauretanią, Mali, Gwineą, Gwineą Bissau i Gambią. Język urzędowy: franc. Waluta: frank ĆPA ==100 centymów. święto nar.: 4 IV, dzień uzyskania nie- podległości 1960. Stosunki międzynar.: terytorium kolonizowane przez Anglię i Francję w XVUI w. W 1854-1958 kolonia franc. Terytorium autonomiczne 25X1 1958 w ramach Wspólnoty Prane. W okresie 171-30 VIII 1959 w składzie Federacji Mali. Niepod- legła rep. 19 VI 1960. Czł. ONZ od 181X1960 oraz wszystkich org. wyspecjal. ONZ. Czł. OCAM; czł. OJA. W konflikcie z Portugalią o Gwineę Bissau. W polityce zagr. rzecznik ścisłych związków z Francją (-> frąnkofonia). R. Beżp. rozpa- trywała 21-23X1972 skargę S. przeciw Portugalii o atak zbrojny na pogranicze terytorium S. z Gwineą Bissau. Rada 12 głosami, przy 3 wstrzy- mujących się (Belgii, USA, W. Brytanii), potępiła Portugalię i wezwała do niezwłocznego przyznania niepodległości Gwinei Bissau. Stosunki dyplomat. (l IV 1974); Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Belgia, Brazylia, Bułgaria, ChRL, Dania, Egipt, Etiopia, Finlandia, Francja, Gabon, Gambia, Ghana, Grecja, Gwinea, Hiszpania, Holandia, India, Iran, Izrael, Japonia, Jugosławia, Kambodża, Kanada, Korea, Kuwejt, Liban, Liberia, Mali, Maroko, Mauretania, Meksyk, Monako, Nigeria, Norwegia, NRD, NRF, Pakistan, Panama, Polska, Rumunia, Sieira Leone, Szwajcaria, Szwecja, Trynidad i Tobago, Tunezja, Turcja, Urugwaj, USA, Watykan, W. Brytania, Wietnam Dem. Rep., Wietnam Pd. (sajgońska administracja), Włochy, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zair, Zambia, ZSRR. M. CROWDER Senegal: a Study in French Assimilation Policy, London 1962; H. DESCHAMPS Le Senegal et la Gambia, Paria 1964; Social and Economic Deyelopment in Senegal, New York 1964; E. MILCENT Au Carrefow des Options Africaines: Le Senegal, Paris 1965; P. Don, Der Senegalische Weg zum Afrikanischen Soztalizmus, Hamburg 1966; J. C. GAUTEON L'administration senegalalse, Paris 1971; The Europa Yearbook. A Wortd Swvey 1972, vol. 2, London 1972, s. 1313-1321. • 3243 SENEGAL, RZEKA (ang. Senegal Riyer, franc. Sśnćgal, fleuve, hiszp. Rio Senegal, roś. Sieniegał rieka), rzeka w zach. Afryce, na terytorium Gwinei, Mali, Senegalu i Mauretanii, dł. 1560 km, pow. dorzecza 441 tyś. km2, przedmiot współpracy międzynar. Cztery państwa dorzecza 1960 zał. Org. Państw Przybrzeżnych Rzeki Senegal, Organisation de Ćtats riverains du fleuve Senegal (OERS), z zadaniem usprawnienia żeglugi na rz. S. i popierania współpracy gospod, państw przybrzeżnych. W listopadzie 1971 OERS zawiesiła swe prace wobec konfliktu polit. Gwinei z po- zostałymi czł. oraz wystąpieniem Senegalu. W marcu 1972 rządy Mali, Mauretanii i Senegalu utworzyły org. d/s wykorzystania rz. S., Orga- nisation pour la misę en valeur de fleuve Senegal (OMVS), jako instytucję otwartą, do której „mogą przystąpić wszystkie państwa leżące w do- rzeczu rzeki Senegal, które. przestrzegać będą litery i ducha układu". 28 V 1974 podp. wieloletni program wspólnych inwestycji wartości ok. 16 mld franków franc. Kromka nr 953, 1972. • 3244 SENKAKU (ang. Senkaku, franc. Senkaku, hiszp. Senkaku, roś. Senkaku, Ostrowa), nazwa jap. 'przyjęta w atlasach XX w. pięciu bezludnych wysp w pd. części M. Wschodniochińskiego, w odległości ok. 50 mil od wysp Riukiu, a ok. 90 mil od Tajwanu, przedmiot sporu międzynar. Wyspy formalnie po n wojnie świat, znalazły się pod okupacją USA wraz z częścią archipelagu Riukiu i wyspą Okinawą. Z chwilą zwrotu Okinawy 15 VI 972 Japonii, ta zgłosiła również roszczenia do wysp S., lecz jednocześnie przypomniały swoje roszczenia do nich ChRL i Tajwan, wskazując, że mają one hist. nazwy chin.: Tiaojii, Huangwej, Sesje Zgr. Og. NZ 3248 Cihwej, Nansiao i Pejsiao. USA uznały, że sprawa winna być rozstrzygnięta drogą arbitrażu międzynar. Spór ten nie rozstrzygnięty do 1974, łączony jest z odkryciem bogatych złóż naft. w Morzu Wschodniochińskim właśnie w rejonie wysp S. R. BIESIADA 5p- Rozwody i separacje. SERBIA, Srbija (ang. Serbia, franc. Serbie, hiszp. Servia, roś. Sierbija), kraj bałk., od pół. XV w. pod panowaniem tur.; powstania zbrojne 1804- 12 i 1815 doprowadziły do odzyskania 1878 niepodległości; odegrała specyficzną rolę w wybuchu I wojny świat. 1914; w powstaniu l XII 1918 Królestwa Serbii, Chorwac)i i Słowenii (SHS), które 1929 przyjęło nazwę Jugosławii; w czasie II wojny świat, po okupowaniu S. przez Niemcy IV 1941 powołano marionetkowy rząd gen. M. Nedicia; od 30 VIII 1941 była terenem zaciętych walk partyzanckich, zakończonych wyzwoleniem pod koniec 1944; 29X11945 weszła w skład Jugosławii, jako jedna z 6 rep. związkowych. S. STANOJEYIĆ Istorija srpskoga narada, wyd. 2, Beograd 1910; Istorija Jugoslawil. t. 1-2, Moskwa 1963; M. DE Vos Bistoire de la Yugostavie, ed. 2, Paris 1965. SERBOWIE ŁUŻYCCY -> Łużyce. SERBSKIEJ POŻYCZKI SPRAWA, 1929 ->- Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej. SERBSKI KOŚCIÓŁ -»- Ortodoksyjne i prawosławne kościoły. ' SERWITUT PAŃSTWOWY (ang. State servitude, franc. Servitude de 1'etat, hiszp. Servidumbre de Estado, roś. Gosudarstwiennyj serwitut), termin prawa międzynar.—część obszaru suwerennego państwa, która jest terytorium służebnym (łac. territorium serviens) dla innego państwa (np. koncesje chin. przyznane mocarstwom eur. i USA w końcu XIX w.) lub jest ograniczone w swych prawach zobowiązaniami w stosunku do drugiego państwa (np. władzom rzym. —>• Traktatami La-terańskimi nie wolno zezwalać na budowanie wokół Watykanu budynków przewyższających watykańskie) lub jest terytorium służebnym dla organizacji międzynar. (Kwatery ONZ w N. Jorku i Genewie), czy międzynar. ruchu koi., rzecznego, czy mor.; czy wreszcie dla obcych baz wojennych;. przedmiot umów międzynar. P. LABROUSSE Des Servltudes en Droit Inl.. Paris 1911; A. D. M. NAIR So called State Servitude. w: The British Year Book o f Int. Law, 1925; H. D. REID tnt. Servltudes in Law and Practlce, London 1932; C. MERCIER Les Servltudes Int., Paris 1939; M. FOODY Les hase militaires a rStranger, w: Annuaire Franfais de Droit Int. 1955. SERY (ang. Cheeses, franc. Fromages, hiszp. Que-sos, roś. Syry), produkt przemysłu spożywczego, przedmiot międzynar. zorganizowanej współpracy i konwencji międzynarodowych. Org. zarej. w ONZ: Stalą Rada Międzynar. Konwencji dot. Używania Nazw Serów, Permament Councii of Int. Conycntion for. the Use of Appellations of Origin and Denominations of Cheeses, Con- seił Permancnt de la Conwntion int. sur 1'cmploi des appel-lations d'origine et denominaticiu des fromages, zat. l VI 1951 podp. Konwencji w Stresie przez rządy państw Europy Zach.; siedziba Sekretariatu Rady: Rzym, Ministerstwo Rolnictwa Wioch. Stów. EWG Przemyślu Serów Topionych, EEC Assoc. ot the Processed Cheese Industry Assoc. de 1'industrie de la fonte de fromage de la CEE, zat. 1964, z siedziba w Bonn (NRF). Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 3248 SESJE ZGROMADZENIA OGÓLNEGO NZ (ang. UN Generał Assembly Sessions, franc. Ses-sions de 1'Assemblee Generale de 1'ONU, hiszp. Sesiones de la Asamblea Generał de las NU, roś. Siessii Gienieralnoj Assamblei ON), zgodnie z art. 20 Karty NZ Zgr. Og. NZ zbiera się co roku na sesjach zwyczajnych oraz w przypadkach specjalnych, kiedy tego wymagają okoliczności, na sesjach nadzwyczajnych. W 1950 Zgromadzenie Rez. —f „Zjednoczeni dla pokoju" ustanowiło trzecią możliwość zwoływania w ciągu 24 godzin „nagłej sesji Zgromadzenia .Ogólnego", „Emergency Session", decyzją 7 jakichkolwiek czl. R. Bezp. lub zwykłą większością czł. ONZ w przypadkach zagrożenia pokoju a braku jedności wśród sta- łych czł. Rady. Pierwsza sesja nadzwyczajna Komisji Przygotowawczej ONZ odbyła się przy u-dziale 51 państw 1945, w Church House, w 0- pactwie Westminister Londynu. Sesje zwyczajne miały miejsce: I. Inauguracyjna rozpoczęła się formalnie 1111946 w Londynie, ale prace swe prowadziła w parku w N. Jorku, na terenach powystawowych (Worid Fair 1939) w Flushing Meadow 23 DC-19 M 1946; przewodu. H. Spaak (Belgia). H. W Lakę Succcra (USA), l X-16 XK 1947; przewodn. O. Aranha (Brazylia); m. W Paryżu 23 IX-12 Xn 1948; przewodn.: H. V. Evatt (Australia). IV. W Flushing Meadow, 28 IX-14 Xn 1949; przewodn. C. P. Romulo (Filipiny). V. W Flushing Meadow, 19 IX-15 Xn 1950; przewodn. N. Entezam (Iran). VI. W Paryżu, 6 XI-20 Xn 1951; przewodn. Luis Padiiia Nervo (Meksyk). Vn. W N. Jorku, 14 X-21 Xn 1952; przewodn. L. B. Pcar-son (Kanada). vm. W N. Jorku, 15 IX-10 Xn 1953; przewodn. V. Laks-hmi Pandit (India). IX. W N. Jorku, 21 IX-18 Xn 1954 oraz w San Francisco 20-26 VI 1955 (posiedzenie jubileuszowe w X-Iccic uchwalenia Karty NZ); przewodn. E. N. van Kleffens (Holandia). X. W N. Jorku, 20IX-20Xn 1955; przewodn. J. Mażą (Chile). XI. W N. Jorku, 12 XI 1956-8 m 1957; przewodn. V. Wai-thayokon (Syjam). Xn. W N. Jorku, 17 IX-14 XH 1957; przewodn. L. Munro (N. Zelandia). xm. W N. Jorku, 16 DC-13 XH 1958; przewodu. Ch. Ma-lik (Liban). XIV. W N. Jorku, 15 IX-12 XII 1959; przewodn. V. A. Belaunde (Peru). XV. W N. Jorku, 20 DC 1960-22 IV 1961; przewodn. F. H. Boland (Islandia). XVI. W N. Jorku, 23 IX-21 Xn 1961; 151-23 n 1962; 7 VI-28 VI 1962; przewodn. M. Slim fTunezja). XVn. W N. Jorku, 18 IX-21 Xn 1962; przcwoHn. M. Za- frulla Khan (Pakistan). XVm. W N. Jorku, 17 IX-l7 XH 1963; przewodn. S. Ro- driguez (Wenezuela). XIX. W N. Jorku. 1-30 XH 1964 i 18 1-18 n 1965; przewodn. A. Quaison Sackcy (Ghana). XX. W N. Jorku, 21 IX-21 XH 1965; przewodn. A. Fan- fani (Wiochy). XXI. W N. Jorku, 20 K-20 Xn 1966; przewodn. A. R. Rahman Pashwak (Afganistan). XXH. W N. Jorku, 16 IX-19 XH 1967 l 15 IV-15 VI 1968; przewodn. C. Manescu (Rumunia). XXIII. W N. Jorku, 24 IX-20 XH 1968; przewodn. E. Are- nales (Gwatemala). XXIV. W N. Jorku, 16 IX 1969; przewodu. Mrs A. Brooks (Liberia). 3249 Seszele 822 XXV. W N. Jorku, 15 IX-17 XII 1970; przewodn. E. Hamb- ro (Norwegia). , XXVI. W N. Jorku, 21 IX-22 XII 1971; przewodn. A. Malik (Indonezja). XXVII. W N. Jorku, 19 IX-19 XII 1972; przewodn. S. Trep- czyński (Polska). XXVIII. W N. Jorku, 18 IX-21 XII 1973; przewodu. L. B. Vinueza (Ekwador); formalnie Sesja pozostała nie zamknięta ze względu na nieuregulowany kryzys bliskowschodni. XXIX. W N. Jorku, rozpoczęta 17 IX 1974; przewodn. A. A. Buteflika (Algieria). Poza tym na podstawie art. 9 Karty NZ w latach 1847-74 odbyło się 6 Sesji Specjalnych oraz na podstawie rezolucji „Zjednoczeni dla pokoju" 5 Nadzwyczajnych Sesji Specjalnych. Oto sesje Specjalne i Nadzwyczajne w kolejności chronologicznej: • 1947 — I Sesja Specjalna (28 IV-15 V) w Plushing Meadow, w sprawie Palestyny. Przew. O. Aranha, Brazylia. 1948 — II Sesja Specjalna (16 IV-14 V) w Lakę Success, w sprawie Palestyny i ochrony miejsc Świętych w Jerozolimie. Przew. J. Arce, Argentyna. 1956 — I Nadzwyczajna Sesja Specjalna (1-10 XI) w N. Jorku, w sprawie napaści Francji, Izraela i W. Brytanii na Egipt. Przew. R. Ortega, Chile. 1956 — II Nadzwyczajna Sesja Specjalna (4-11 XI) w N. Jorku, w sprawie Węgier. Przew. R. Ortega Chile. 1958 — III Nadzwyczajna Sesja Specjalna (8-21 VIID w N. Jorku, w sprawie interwencji zbrojnej USA w Libanie i W. Brytanii w Jordanii. Przew. L. Munro, N. Zelandia. 1960 — IV Nadzwyczajna Sesja Specjalna (17-19 IX) w N. Jorku, w sprawie Konga. Przew V. Belaunde, Peru. 1961 — ni Sesja Specjalna (21-25 VIII) w N. Jorku, w sprawie zbombardowania przez lotnictwo Francji portu Bizerta w Tunezji. Przew. H. Boland, Irlandia. 1963 — IV Sesja Specjalna (14*.27 VI w N. Jorku, w sprawie kryzysu finansowego ONZ Przew. M. Zafrulla, Pakistan. 1967 — V Sesja Specjalna (21 IV-13 VI) w N. Jorku, w sprawie Afryki Pd. Zach. (Namibii) oraz w sprawach sil zbrojnych ONZ. Przew. A. Rahman, Afganistan. 1967 — V Nadzwyczajna Sesja Specjalna (17 VT-22 VII) w N. Jorku, w sprawie. ,,konsekwencji Napaści Izraela na państwa arabskie". Przew, A. Rahman, Afganistan. 1974 — VI Sesja Specjalna (9 IV-2 V) w N. Jorku, w sprawie świat, gospodarki surowcowej. Przew. L. Benitez, Ekwador. Uchwały Sesji -»• Nowy międzynarodowy lad ekonomiczny. Yearbook of the United Nations, od 1945/1946; A. ABRA-SZEWSKI Sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ (skład, organizacja, tok obrad), w: Sprawy Miedzynar. nr 9, 1972. • .3249 SESZELE (ang. Seychelles, franc. Seychelles, hiszp. Islas Seychelles, roś. Siejszelskije estrowa), Seychelles, 84 wyspy i wysepki na O. Indyjskim; pow. 376 km2; 52,4 tyś. mieszk. (1971); największa Mahe, ze stolicą i portem Victoria; z kolei: Prasiin, Silhouette, La Digue, Curieuse, Felicite. Terytorium nieautonomiczne. W 1794-1903 przynależne do kolonii bryt. Mauritius; od 1903 od- dzielna kolonia, do której od 1965 należy również kilka grup wysp (Czagos, Aldabra, Parquhar i Desroches), tworzących jednostkę p.n. Bryt. Te- rytorium Oceanu Indyjskiego (British Indian 0-cean Territory). W 1966 W. Brytania zawarta z USA umowę wojsk, o budowie wspólnej bazy wojennej na atolu Diego Garcia w grupie Czagos. Komisja ONZ d/s Dekolonizacji nie uznaje statutu kolonialnego S. i domaga się przyznania miejscowej ludności pełnej autonomii. IV Konferencja 75 państw niezaangażowanych, 91X1973, w -> Deklaracji Algierskiej 1973 w p. 47 uznała „za sprawę palącą położenie kresu kolonialnej obecności na archipelagu Seszelów i Komo-rów". Rząd W. Brytanii zapowiedział, że w rok po wyborach powszechnych, które odbyły się na S; 25 IV 1974, S. uzyskają niepodległość. B. BENEDICT People of the Seychelles, H.M.S,O. London 1966. • 3250 SĆYRES (ang., franc., hiszp. Sevres, roś. Sewr), m. we Francji, w zespole miejskim Paryża; siedziba —r Międzynar. Biura Miar i Wag oraz Między-nar. Ośr. Pedagogicznego, Centre International d'6tudes Pedagogiques. Miejsce podpisania Traktatu Pokoju Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych z Turcją l O VIII 1920; zw. Traktatem S.; zastąpiony wobec nie ratyfikowania go Traktatem Lozańskim 1923 (—>• Lozanna) • 3251 SFE (ang. European Pinancial Society, franc. So-ciete Financiere Europeenne SFE, hiszp. Sociedad Pinanciera Europea, roś. Jewropiejskoje finanso-woje obszczestwo). Europejskie Towarzystwo Finansowe, oficjalna skrótowa franc. nazwa zachod-nioeur. banku kredytowego, zał. 1967 .przez Al-gemene Bank Nederland (Holandia), Banca Na-zionale del Lavoro (Włochy), Bank of America (USA), Banque de Bruxelles (Belgia), Banque Na-tional de Paris (Francja), Barelays Bank (W. Brytania), Dresdner Bank (NRF). Kapitał zakładowy — 9 min funtów sterlingów; aktywa banków członkowskich w sumie najwyższe w świecie— 35000 mld funtów sterlingów, 1971 ok. 100 mld dolarów. Barelays Bank Briefing nr 15, 1971. • 3252 SHAPE, ang. Supreme Headquartes Allied Po-wers in Europę, Naczelne Dowództwo Połączonych Sit Zbrojnych w Europie, zwierzchni organ sił zbrojnych NATO w Europie podległy Kom. Wojskowemu (szefów sztabów) obok Naczelnego Dowództwa Połączonych Sił Zbrojnych Atlantyku (->- SACLANT), Kom. kanału La Manche, CHANCOM, i innych dowództw lub instytucji wojsk. NATO; podlegają mu dowództwa poszczególnych zachodnioeur. obszarów oraz specjalne dowództwo lotn.-mor. dla dozorowania M. Śródziemnego. • 3253 SHELL OIL CO. (USA), zw. też US Shell, jedna z 10 czołowych naft. kompanii USA, kontrolowana przez —>• Royal Dutch/Shell Group, mającą 65% udziałów. • 3254 SHIMONOSEKI (ang., franc., hiszp. Shimono-seki, roś. Simonoseki), miasto portowe w Japonii w prowincji Yamaguchi; miejsce ataku floty franc. 1863, oraz podp. 17 IV 1895 Traktatu pokoju między Chinami a Japonią, zw. Traktatem z Sh., uzależniającym Chiny i Koreę od Japonii. Japan Handhtich. Berlin 1941, s. 530; Prawo miedzynar. i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać.: L. Gel-berg, t. l, Warszawa 1954, s. 161-165. • 3255 SHINTÓ [jap.; 'droga bogów'], religia de facto państw. Japonii, nazwana w Europie shintoizmem, wyrażająca się w czci zjawisk przyrody i kulcie zmarłych przodków, ze szczególnym uwzględnieniem przodków rodu cesarskiego, co nadało jej charakter religii państwowej. W. KOTANSKI Zarys dziejów religii w Japonii, Warszawa 1963. l 3256 SI, MIĘDZYNARODOWY UKŁAD JEDNOSTEK MIAR (ang. International System of Units, SI, franc. Systeme International d'Unitćs, Jednostki podstawowe i uzupełniające układu SI Wielkość Jednostka miary Nazwa OZ- na- CZ 6- nie Definicja Kąt płaski Jednos radian tki u rad zupelniające radian jest kątem płaskim zawartym między dwoma promieniami koła, wycinającymi z okręgu tego koła łuk o długości równej jego promieniowi Wielkość Jednostka miary Nazwa Oz- na- cze- nie Definicja aługośc Jedno metr stki f m podstawowe metr jest długością równą 1650 763,73 długości fali w próżni promieniowania odpowiadającego przejściu między poziomami 2pio a 5d5 atomu kryptonu 86 Kąt bryłowy steradian sr steradian jest kątem bryłowym o wierzchołku w środku kuli wycinającym z powierzchni tej kuli pole równe kwadratowi jej promienia Wielokrotności i podwielokrotności jednostek miar Masa kilogram kg kilogram jest masą międzynarodowego wzorca tej jednostki przechowywanego w Międzynarodowym Biurze Miar w Scvres Przeor Naz. wa ostek Ozna- czenie Mnożnik tera giga mega kilo hekto deka decy centy mfli mikro nano piko femto atto T 0 M k h da d c m u n ? a 10" .=1000000000000 10' = I 000 000 000 10« = l 000 000 103 - 1 000 102 = 100 10' = 10 10-1 = 0,1 10-2 = 0,01 10-' = 0,001 10-« =0,000001 10-» =• 0,000000001 10-"= 0,000000000001 10-"= 0,000000000000001 10-" = 0,000 000 000 JOO 000 001 Czas sekunda sekunda jest czasem trwania 9192631770 okresów promieniowania odpowiadają- cego przejściu między dwoma nadsubtelnymi poziomami stanu podstawowego atomu cezu 133 Natężenie prądu elektrycznego amper A amper jtst natężeniem prądu elektrycznego nie zmieniającego się, który — płynąc w dwóch równoległych prostoliniowych, nieskończenie długich przewodach o prze- kroju okrągłym znikomo małym, umieszczonych w próżni w odległości l m jeden od drugiego — wywołałby między tymi przewodami silę 2 • 2 • 10-7 N(niutona) na każdy metr długości SI, hiszp. Sistema Internacional de Unidades, SI, roś. Mieżdunarodnaja sistiema jedinic, SI), przyjęty przez XI Generalną Konferencję Miar 1960, wraz z jednolitym we wszystkich językach skrótem SI. Układ SI mający charakter uniwersalny, przydatny we wszystkich gałęziach nauki i techniki zastępuje wszystkie dotychczasowe systemy jednostek miar, wprowadzając 6 jednostek miar podstawowych i 2 jednostki uzupełniające, przy czym każdej z wielkości odpowiada tylko jedna jednostka miary zw. jednostką SI (Tabl. l). U- kład SI wprowadził też jednolite nazwy i oznaczenia dla wielokrotności i podwielokrotności jednostek miar (Tabl. 2), a także dla jednostek pochodnych SI (Tabl. 3); 2 jednostki miary Układu SI: sekunda oraz radian budzą zastrzeżenia i są nadal przedmiotem międzynar. dociekań w mię-dzynar. organizacjach miar i wag. Temperatura termo- dynamicz- kelwin K kelwin, jednostka temperatury termodynamicznej, jest 1/273,16 częścią temperatury • termodynamicznej punktu potrójnego wody fSwiatlość kandela cd kandela jest światłością, którą ma w kierunku prostopadłym pole (1/6)-10-s m2 powierzchni ciała doskonale czarnego, promieniującego w temperaturze krzepnięcia -platyny pod ciśnieniem 101 325 N/m2 Jednostki pochodne SI wybranych wielkości fizycznych Wielkość Zależność fizyczna Jednostka SI oznaczenie nazwa Pole powierzchni, przekrój długość x szerokość lmxl m = l m2 m' metr kwadratowy Objętość, pojemność pole powierzchni x wysokość lmx lmx l m =- l m3 m3 metr sześcienny Gęstość, masa właściwa masa ' kg l kc x m-1 kg/m3 kilogram na metr sześcienny objętość Im' l "B x m 3257 Siarka 824 Wielkość Zależność fizyczna Jednostka SI Oznacze- czenie Nazwa Prędkość liniowa droga Im m/s metr na sekundę czas l, -l"'"-' Przyspieszenie liniowe droga Im. m/s' metr na kwadrat sekundy (czas)' (ls)2 lmxs-2 Siła. silą ciężkości, ciężar masa x przyspieszenie N niuton l kg x ——— = l kg x m x s-' Moment siły siła x długość ramienia k kg x l m x la-'x l m ° l kgxm2x»-2 N x m niutonometr Ciężar właściwy ciężar l kg x m x s~2 N/m3 niuton na metr sześcienny objętość —"—r-,——— ~ l kg x m-' x s-2 l m- Ciśnienie, naprężenia mechaniczne siła 1 kg x m x s"2 , , , , N/m2 niuton na metr kwadratowy przekrój l m2 Praca, energia, ciepło, ilość ciepła silą x droga l kg x m x s-2* l m •» l kg x m2 x »-2 J dźul Moc, strumień energii praca l kg x m2 x s~2 —-—.————— = l kg x m2 x s-' W wat czas Upowszechnieniem Układu SI zajmuje się Mię-dzynar. Org. Normalizacyjna, ISO oraz Między-nar. Org. Metrologii Prawnej. Polska wprowadzi- ła Układ SI 1966. A. G. Mc NISH The Int. System of Units (SI), w: Materials Kesearch tind Standards, Vol 1-5, London 1965; Di.U. nr 25, 1966, póz. 154; Monitor Polski nr 74, 1966, póz. 356; J. OBALSKI Zasady Miedzynarod. Ukfadii Jednostek Miar SI, Warszawa 1969; H. CHMIELEWSKI SI, Mtedzynar. Układ Jednostek Miar, Warszawa 1969; H. CHMIELEWSKI Zastosowanie układu SI w technice. Warszawa 1972. SIAMEN -»• Cinmen. • 3257 SIARKA I KWAS SIARKOWY (ang. Sulfur and Sulfuric Acid, franc. Soufre et acide sulfuriąue, hiszp. Azufre y acido sulfurico, roś. Siera i sier-naja kisłota), surowce podstawowe dla petrochemii, przemysłu zapałczanego, gumowego, barw- Gtówni eksporterzy siarki świat, producenci 1970 kwasu siarkowego: USA—ponad 26,5 min t; ZSRR—ponad 12,7 min t; Japonia—ponad 6,6 min t; NRP—4,3 Światowa produkcja i konsumpcja siarki we wszystkich formach 1970 1975 1980 Produkcja Konsumpcja Nadwyżka lub deficyt 41,1 37,9 3,2 52,8 49,3 3,5 62,2 63,7 1,5 1967 Udział 1968 Udział 1969 Udział w% w% w% Świat 7288 100 7158 100 7605 100 w tym Kanada 1677 23,0 1876 26,2 2151 28,3 USA 2172 29,8 1576 22,0 1 566 20,6 Polska 406 5,6 963 13,5 1446 19,0 Meksyk 1638 22,5 1336 18,7 I 143 11,7 Francja 1010 13,0 1046 14,6 889 11,7 pozostałe kraje 385 5,3 361 5,0 410 5,4 Źródło. Rocznik statystyczny miedsynar. 1970, GUS Warszawa 1970, s. 162; Mały rocznik statystyczny 1973, Warszawa 1973,s. 331-332. ników, metalurgii itd.; przedmiot statystyki mię-dzynar. Wydobycie siarki elementarnej wzrosło w świecie z 8,3 min t 1955 do 16,1 min t 1965 i 22 min t 1970; siarki w pirytach odpowiednio; z 6,1 min t na 9,8 min t i 11,4 min t. Główni Źródło. Wortd Sulfur Suppły md Demona 1960-1980, UN New York 1973, s. 162, Tabl. 53. min t; Francja — ponad 3,9 min t; W. Brytania — 3,4 min t, Włochy—3,1 min t, Kanada—2,6 min t; za Kanadą Polska, która 1950 wyproduko- wała 285 tyś. t., 1960—685 tyś. t, 1970 ponad •2,2 min t. • 3258 SIEDMIOGRÓD (ang. Transylvania, franc. Tran-sylvanie, hiszp. Transilvania, roś. Transilwanija), Transylwania, kraina hist., przedmiot sporów i konfliktów międzynar., w XVII w. między Turcją a Węgrami; w XIX w. między Austrią i Węgrami, których prowincją był 1848 i 1867-1918; w XX w. między Węgrami i Rumunią, której Główne Mocarstwa Sprzymierzone i Stowarzyszone Traktatem w Triarion, 4 VI 1920 przekazały S.; 30 VIII 1940 Arbitrażem Wiedeńskim pn.-zach. część S. wróciła do Węgier, ale został on anulowany Paryskim Traktatem Pokoju l O II 1947 i w całości S. znalazł się w granicach Rumunii. L. MAKKAI Histoire de Transylvania, Paris 1946. • 3259 SIEDZIBA LIGI NARODÓW (ang. League of Nations Seat, franc. Siege de la Societć des Na-tion? hiszp. Sede de la Sociedad de Naciones, Siedziba umiędzynarodowiona 3261 os. Miestopriebywanije Ligi nacyj), na zapro-zenie rządu Szwajcarii 1919, sygnatariusze Paktu ,igi zdecydowali jednomyślnie, że s.L.N. będzie ię mieścić w Genewie. Budynki i tereny zajęte irzez Ligę, jej urzędy były nietykalne. Przedstawiciele czł. Ligi oraz jej funkcjonariusze przy wy- onywaniu swych czynności urzędowych korzysta-i z przywilejów i immunitetów dyplomat., w wiązku z tym zarówno Liga, jak i osoby korzy- tające z tych przywilejów i immunitetów nie logły być pozywane przed sądy szwajcarskie. Na .L.N. wybrano parkową dzielnicę Genewy, zw. •arc de 1'Ariana, gdzie został zbudowany Pałac Jarodów (Palais de Nations). Projekt Pałacu o-iracowany był 1924-29 przez 9 architektów róż-ych narodowości, przy założeniu, że gmach ma yć rzędu Pałacu Wersalskiego. Pałac zbudowa-o 1929-39; koszt ogólny wyniósł 28 mm fr. zwajc. Malowidła ścienne w Sali Rady stworzył liszp. artysta Jose-Maria Sart; na suficie 5 ol-rzymów, symbolizujących 5 części świata, poda-s sobie dłonie; na ścianach 5 fresków, symbo-.zujących Sprawiedliwość, Siłę, Pokój, Prawo i nteligencję; u stóp olbrzymów, w gronie studen-5w, uczeni uniwersytetu w hiszp. Salamance, dzie w XVI w. wykładane były pierwsze zasady rawa międzynar. Do czasu wybudowania Palcu Narodów (od 15X11920 do 151X1939) orana -LN mieściły się w XIX-wiecznym pałacu ad Jeziorem Genewskim, w pobliżu ogrodu Mon Lepos (po śmierci inicjatora LN, pręż. USA, '. W. Wilsona 1924, nazwano go Palais Wilson). DCI Zgromadzenie LN z 19 IV 1946 rozwiązujące ? organizację, przekazało ONZ m.in. cały swój lajątek. Sekr. Gen. ONZ podp. 11 VII 1946 z zadem Szwajcarii umowę w sprawie Ariany \riana Agreement), w której Szwajcaria wyra-iła zgodę na cesję praw LN do obszaru Ariany a ONZ. Na tej podstawie Pałac Narodów stał ię siedzibą Eur. Biura ONZ. W Treaty Series, vol. l, 1946-1947, s. 153-4; E. OSMAŃCZYK •lękowa historia ONZ, Warszawa 1965, s. 54-55. l 3260 IEDZIBA ONZ (ang. UN Seat, franc. Siege de ONU, hiszp. Sede de la ONU, roś. Miestoprie-ywanije OON), Karta NZ nie zawiera żadnej /zmianki, gdzie ma się zajdować S.ONZ. Sprawę tę rozstrzygały dopiero Komisja Przygotowawcza, UN Preparatiy Committee, która 4 X 945 zdecydowała, że stała S.ONZ winna się znaj-ować na terytorium USA 9 głosami za, przy przeciw: Francji, Holandii i W. Brytanii oraz wstrzymującymi się: Kanady i USA. 13 II 1946 ;gr. Og. NZ podjęło uchwałę, że stała s. Orga-izacji zostanie zbudowana w rejonie Westchester f stanie New York lub Fairfieid w stanie Con-ecticut, tj. w pobliżu m. N. Jork, gdzie zainsta-I]G się „siedziba prowizoryczna". Poza tym wia-bmo było, że zgłosiły gotowość przyjęcia S.ONZ 'iladelfia i San Francisco. Sprawę przesądził mul-[milioner amer. J. P. Rockefeller, który zaofe-ował Organizacji część swych terenów we wsch. zęści Nowego Jorku, w najuboższej części dziel-icy Manhattan, przy hałaśliwej nadziemnej kosi w prostokącie I Avenue, 48 B. Street, East liver, 42 E. Street, za skromną sumę 8,5 min olarów. Przyjęcie przez Zgr. Og. NZ 14X111946 nim umowy, ratyfikowanej przez Zgromadzenie 31 X 1947, spowodowało likwidację kolei nadziemnej i tak gwałtowny wzrost cen na place w sąsiedztwie ONZ, że oferta Rockefellera dała mu b. szybko ogromne zyski. Dla zbudowania siedziby Zgromadzenia powołano Międzynar. Komisję 11 architektów: W. K. Harrison (USA), przewodu. oraz N. D. Bassow (ZSRR); G. Brunfaut (Belgia); E. Comier (Kanada); Ch. E. Le Corbusier (Francja); L. Chu-Cheng (Chiny); S. Marhelius (Szwecja); O. Niemeyer (Brazylia); H. Robertson (W. Brytania); G. A. Soilleux (Australia) i J. Vilama-yo (Urugwaj); przedstawicielem Polski w Komisji Budowy Siedziby ONZ był arch. M. Nowicki (1910-51). Kamień węgielny położył 24X1949 pręż. USA, H. S. Truman, mówiąc, że będzie to „ośrodek nadziei człowieka". Budowa została sfi- nansowana pożyczką udzieloną przez USA w wysokości 65 min dół., spłacaną 1951-82 w ratach rocznych od l do 2,5 min dół.; Kongres USA za- twierdził umowę 5 VIII 1948. Budowa trwała 1949-52. W 1946-51 siedziba tymczasowa mieściła się na 2 przedmieściach N. Jorku: Lakę Success na Long Island oraz Flushing Meadow w dzielnicy Oueens, a częściowo w Pałacu Narodów w Genewie. Nowa siedziba została otwarta 14 X 1952 dla VII Sesji Zgr. Og. NZ. Przed gmachem na specjalnych drzewcach zawisły flagi państw członkowskich ONZ. Siedziba składa się z 3 zwią- zanych z sobą budynków: rotundy Zgr. Og. NZ, wieżowca Sekretariatu i Biblioteki. Sesje plenarne Zgromadzenia odbywają się w sali o wymiarach 55 m dł., 38,3 m szer., o kopule wys. 25 m, z 636 miejscami dla delegatów, 270 dla obserwatorów i 234 dla dziennikarzy oraz kabinami radia i TV po bokach; poza tym jest miejsce dla 800 zwiedzających.. Gmach Sekretariatu liczy 39 pięter. Adres oficjalny siedziby ONZ: United Nations H.Q. New York, N.Y. 100017, USA, Tel. Plaża 14-12-34. 14 VI 964 zwiedziło S.ONZ pierwsze 10 min osób. 11 VI 1964 Sekr. Gen. ONZ, U Thant, odsłonił przed gmachem Sekretariatu rzeźbę ab- strakcyjną z brązu, wysokości 7 m ustawioną na granitowym cokole, wykonaną wg rysunku zmarłego Sekr. Gen. ONZ Dag Hammarskjółda. Od 1958 wiele delegacji Trzeciego Świata dyskryminowanych ze względów rasowych w N. Jorku ponawia żądanie przeniesienia S.ONZ poza USA. Premier ZSRR N. S. Chruszczow 23X1960 w Zgr. Og. NZ zaproponował przeniesienie S.ONZ do Genewy lub do Wiednia. C. W. JENKS The Seadiiuarter of International Inslitutions, London 1945; E. OSMAŃCZYK Ciekawa historia ONZ, Warszawa 1965, s. 682; O. W. BOGDANÓW Prawawyfe woprosy priebywaniio OON w SSzA, PriwllegU t Immunitlety OON. Moskwa 1962, s. 102. • 3261 SIEDZIBA UMIĘDZYNARODOWIONA (ang. Intemationalized Seat, franc. Siege internationa-lise, hiszp. Sede Intemacionalizada, roś. Interna-cyonalizirowannOje miestopriebywanije), termin międzynar.—terytorium, na którym państwo, na którego obszarze jest ono położone nie sprawuje władzy suwerennej w pełni, ponieważ przekazała ją międzyrząd. org., np. ONZ w Szwajcarii, czy USA w N. Jorku na specjalnych warunkach. W 1968 prawnicy OPA zgodzili się na stosowanie fikcji prawnej w stosunku do miast na półkuli zach., w czasie kiedy są one siedzibą międzyrząd. 3262 Siemens 826 konferencji, celem uniknięcia prestiżowych nieobecności na konferencjach tych państw, które nie utrzymują stosunków dyplomat. lub są w kon- flikcie z państwem, goszczącym w jednym ze swych miast konferencję międzyrząd. Dzięki tej fikcyjnej formule, że miasto dane jest na czas kon- ferencji siedzibą umiędzynarodowioną, przyjętej przez XI Naradę Konsultatywną Ministrów Spraw Zagranicznych Republik Ameryk. 1968, zakończony został długoletni kryzys wewnątrz OPA, nie pozwalający na zwołanie narad OPA przy u-dziale wszystkich państw członkowskich, ponieważ zawsze co najmniej jedno z państw było w konflikcie z państwem goszczącym naradę. Ada Finat de la Xl Reumón, Washington DC 1967. • 3262 SIEMENS, jedna z czołowych eur. kompanii o zasięgu międzynar., zał. 1847 jako Telegraphen-Bauanstalt von Siemens und Halske, w Berlinie, od 1897 jako Siemens und Halske AG.; rozbudowana w okresie międzywojennym w wielki koncern Rzeszy; odbudowany w NRF obejmuje fa- bryki Siemens und Halske A.G. w Berlinie Zach., Monachium, Siemens-Schuckertwerke A.G. w Berlinie i Erlangen, Osram GmbH w Berlinie i Monachium, Siemens Reiniger Werke w Erlangen, Siemens Planiawerke A.G. w Meitingen, Deutsche Gramophon GmbH w Hanowerze, Bergman Elek-trizitatswerke A.G. w Berlinie Zach. oraz Sie-mens-Bauunion GmbH w Berlinie Zach. i Monachium. W 1969 zajmowała w Europie Zach. 9 miejsce pod względem wartości produkcji i zatrudniała 272 tyś. osób, a wartość sprzedanych produktów przekroczyła 2,4 mld dolarów. G. SIEMENS Geschichte des Bauses Siemens, Bd. 3 Berlin 1947-51; The Economist 12 VI 1971. • 3263 SIERPA LEONE (ang. Sierra Leone, franc. Sier-ra Leone, hiszp. Sierra Leona, roś. Sjerra-Leone), Republika Sierra Leone, Republic of Sierra Leone, państwo w zach. Afryce, nad O. Atlantyckim; czł. ONZ. Pow. 71740 km'. Ludność 2512 tyś. (1969); wg spisu 1963—2180 tyś.). Stolica: Free-town—171 tyś. mieszk. (1969). Graniczy z Gwineą i Liberią. Język urzędowy: ang. Waluta: leo- ne = 100 centów. Święto nar.: 19 IV, dzień proklamowania republiki 1971. Stosunki międzynar.: kolonia i protektorat bryt. 1787-1928; zniesienie niewolnictwa 1928 i nowy statut kolonialny; niepodległa rep. w ramach bryt. Wspólnoty Narodów od 27 IV 1961; od 19IV 1971 niezależna od Korony bryt. republika. Czł. ONZ od 181X1961 oraz org. wyspecjal. NZ, z wyjątkiem IMCO. Czł. OJA. Układ o wzajemnej obronie z Gwineą 1971. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Belgia, Bułgaria, ChRL, Czechosłowacja, Egipt, Etiopia, Filipiny, Francja, Gambia, Ghana, G. Wolta, Gwinea, Hiszpania, Holandia, India, Izrael, Japonia, Jugosławia, Kanada, Korea Pd., Liban, Liberia, Niger, Nigeria, NRD, NRF, Pakistan, Polska, Senegal, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania, Turcja, USA, Węgry. W. Brytania, Włochy, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zambia, ZSRR. Z Polską stosunki na szczeblu ambasad (Polskę reprezentuje ambasador PRL w Ghanie, S.L. — ambasador Ghany w Moskwie). D. T. JACK Economic Survey of Sierra Leone. Frcetown 1958; C. TYFE A History of Sierra Leone. Freetown 1962; R. S. SAYLOR The Economic System of Sierra Leone, Duke Univ. Press 1968; The Europa Year Book 1972. A Worid Survey, vol. 2, London 1972, s. 1322-1331. • 3264 SIFIDA, franc. Societć Internationale Financiere pour les Investissement et le Dćveloppenient en Afrique, Intemational Financial Corporation for Investnient and Development in Africa, Międzynarodowe Stowarzyszenie Finansowe d/s Inwestycji i Rozwoju w Afryce, zał. w lipcu 1970 w Luksemburgu przez prywatne' banki zachodnioeur.; kapitał zakładowy—12,5 min dół.; prowadzi studia nad możliwościami inwestycyjnymi prywatnych kapitałów w Afryce i udziela finansowych gwarancji dla realizowanych projektów. Współpracuje z Afryk. Bankiem • Rozwoju. Zarej. w ONZ. Yearbook of Int. Organisalions, 1973. • 3265 SIKKIM (ang., franc., hiszp., roś. Sikkim), księstwo we wsch. Himalajach, pod protektoratem Indii (układ z 5X111950) na pograniczu ChRL (Tybetu), Indii, Bhutanu i Nepalu, od 1962 przedmiot roszczeń ChRL, uważającej S., tak jak część Bhutanu i Ladakh, za część Tybetu. W VI 1974 w stolicy Bangkok Nepalczycy, stanowiący już absolutną większość mieszkańców, demonstrowali na rzecz pełnej integracji z Indiami. • 3266 SILNIKI SPALINOWE (ang. Combustion Engi-nes, franc. Machines a combustion, hiszp. Moto-res de combustion interna, roś. Dwigatieli wnu- trienniego sgoranija), przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynarodowej. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Rada d/s Silników Spalinowych, Int, CounciI on Combustion Engines, Conseił int. des machines & combustion, zał. 1951, z siedzibą w Paryżu; organizuje co 2 lata Kongresy (X w Waszyngtonie 1973); publ. Congress Proceedtngs, Tech-nical Dictionary w 6 językach, Recontmendations. Yearbook o f Int. Organizations, 1973. • 3267 SIŁY ZBROJNE (ang. Artned Forces, franc. For ces armees, hiszp. Puerzas armadas, roś. Wooru-żonnyje siły), termin międzynar. — w prawie międzynar. w XIX i XX w. przedmiot konwencji, z których pierwsza, brukselska 1874, włączyła do s.z. nie tylko armię regularną, ale i oddziały milicji i jednostki ochotnicze, pod warunkiem posiadania odznak identyfikacyjnych oraz jawnego noszenia broni. Większość sygnatariuszy nie ratyfikowała jednak tej konwencji, n Konwencja Haska 1899 dotyczyła praw i zwyczajów wojny lądowej, lecz jej zasady weszły w życie dopiero wraz z IV Konwencją Haską 1907, do której załączony został Regulamin Haski. W czasie II wojny świat. 827 Singapur 3271 członków masowego ruchu oporu rządy państw osi nie uznawały za część s.z., czego domagały się NZ w oparciu o Klauzulę Martensa włączoną do IV Konwencji Haskiej 1907. Sprawę tę rozstrzygnęły dopiero I i III Genewskie Konwencje 1949 o traktowaniu rannych, chorych i jeńców wojennych, o rozciągnięciu ochrony na osoby cyw. oraz na czł. ruchu oporu. Pierwszym państwem neutralnym, które 1944 uznało oddziały ruchu oporu za część armii regularnej była Szwajcaria (w odniesieniu do okupowanej Francji). C. BEREZOWSKI, W. GÓRALCZYK, K. LIBERA Prawo miedzynar. publiczne, wyd. 2, Warszawa 1970, s. 540. • 3268 SIŁY ZBROJNE ONZ (ang. UN Military For-ces, franc. Porces militsires de 1'ONU, hiszp. Fuerzas armadas de ONU, roś. Woorużonnyje siły OON), zgodnie z Rozdziałem VII -> Karty NZ o akcjach w razie zagrożenia pokoju, naruszenia pokoju i aktów agresji R. Bezp. może zobowiązać czł. ONZ do postawienia do jej dyspozycji sił zbrojnych koniecznych do utrzymania międzynar. pokoju. W myśl art. 43 zobowiązanie to wymaga dodatkowych konwencji opracowanych i ratyfikowanych przez państwa członkowskie „możliwie najprędzej". Do pół. 1974 konwencje takie nie zostały opracowane na skutek zasadniczej różnicy zdań w Wojskowym Kom. Sztabowym ONZ; natomiast w kwietniu 1967, z inicjatywy ZSRR popartej przez Meksyk, Kom. Specjalny ONZ d/s Utrzymania Pokoju rozpoczął prace nad konwencją określającą sposoby i warunki dostarczania kontygentów wojsk, przez państwa członkowskie do dyspozycji ONZ. W 1945-74 R. Bezp. zorganizowała: W 1948 w Palestynie 100-osobową grupę obserwatorów wojsk., złożoną z kontyngentów Belgii, Francji, Szwecji i USA. W czerwcu 1950 R. Bezp. ONZ bezprawnie (bez wymaganej zgody wszystkich 5 stałych czł. — ZSRR był nieobecny) zorganizowała S.Z. ONZ, UN Military Forces (UNMF), do wojny w Korei. 4 XI 1956 w czasie kryzysu sueskiego Rada powołała Siły Doraźne NZ, UN-Emergency Forces (UNEF), dla regionu Bliskiego Wschodu, ulokowane na pograniczu egipsko-izraelskim. Ich wycofanie na żądanie Egiptu 18 V-l 7 VII 1967 stało się pośrednią przyczyną wznowienia wojny izrael-sko-egipskiej 5 VI 1967. 22 VII 1960 w czasie wojny domowej w Kongo Rada powołała do życia siły zbrojne pod franc. nazwą Operation des Nations Unieś Congo (ONUC), których kontrowersyjna działalność zakończona została 30 VI 1964. Koszty tej wyprawy były przyczyną kryzysu finansowego ONZ 1964/65. 4 III 1964, Rada celem położenia kresu wojnie domowej na Cyprze wprowadziła tam S.Z.ONZ, UN-Forces in Cyprus (UNFICYP), których pobyt co pół roku przedłużano; również 1974. Instytut Międzynar. Prawa na sesji w Zagrzebiu 3 IX 1971 przyjął Rez. o warunkach stosowania humanitarnych reguł w konfliktach zbrojnych do działań wojennych, w których zaangażowane są Siły Zbrojne ONZ. 25X1973 Rada powołała Doraźne S.Z.ONZ, UN Emergency Forces, UNEF, w związku z nową sytuacją na Bliskim Wschodzie, złożone m.in. z jednostek Finlandii, Szwecji, Kanady i Polski. Polska 3X11973 skierowała na prośbę Sekr. Gen. ONZ jednostki Wojska Polskiego do Doraźnych S.Z.ONZ na pas terytorialny rozejmu egipsko-izraelskiego. Jesienią 1973 specjalny komitet d/s operacji pokojowych ONZ opracował projekt zasad dot. obowiązków i zakresu kompetencji R. Bezp. ONZ w dziedzinie powoływania s.z. ONZ i ich działalności pokojowej. Spośród 16 zasad uzgodniono 12 do końca 1973, m.in. kliszową zasadę, że wyłącznie R. Bezp. jest jedynym autorytatywnym dla s.z. ONZ organem ONZ. W pracach komitetu odmówiły udziału spośród 5 mocarstw tylko Chiny. l VI 1974 część oddziałów UNEF została skierowana na pas terytorialny rozejmu syryjsko-izrael-skiego i otrzymała nazwę UNDOF, UN Demili- tarization Observatory Forces. W. R. PRYE A United Nations Peace Force, New York 1957; K. H. KUNZMANN Aktuelle Yorschlage fur eine Friedenstruppe der Yereinten Naiionen, w: Europa Archiv nr 13, 1958; R. B. RUSSEL UN Experience with Military Forces; Political and Legat Aspects, Washington DC 1963, s. 189; L. BLUMFIELD International Military Forces. The Questions of Peace keep-ing in Armed and Disarming Worid, Cambridge 1964, s. 296; D. W. BOWETT UN Forces: A Legat Study, New York 1964, s. 579; E. S. KRIWCZICOWA Woorumnnyje sily OON, Moskwa 1965, s. 191; F. SEYERSTAD UN Forces in the Law of Peace and War, Leyden 1966, s. 447; D. W. WAINHOUSE Int. Peace Obsemation. Baltimore 1966, s. 662; W. S. SIEMIONOW NIe-kotoryje problemy ispolzowanija wooruionnych sil Objedi-nionnych Nacyj, w. Sowietskij jeźegodnik mieidunarodnoso prawa nr 65, 1964; S. LAZAREFP Status of Military Forces under Current International Law. Leyden 1971, s. 474; W. L. WILLIAMS Intergovernmental military forces and worid public order, The Hague 1971, s. 720; Annuaires de 1'Institut de Droit Int. 1971, vol. 2, s. 449-^70; E. PIOOTEK Siły Zbrojne ONZ, Warszawa 1973; E. PIONTEK Doraine Sily Zbrojne ONZ — UNEF II, w: Sprawy Międzynarodowe. 1/1974. • 3269 SIMLA (ang., franc., hiszp. Simia, roś. Szimła), stoi. stanu Indii Himaczal, uzdrowisko górskie (2160 n.p.m.) w centr. Himalajach; 1846-1947 re- zydencja letnia dworu król. W. Brytanii; miejsce spotkania na szczycie pręż. Pakistanu, Zulfi-kara Ali Bhutto, i premiera Indii, Indiry Gandhi, l-3 VII 1972, zakończonego porozumieniem S., Simia Agreement, którym obie strony wyrzekły się stosowania siły we wzajemnych stosunkach i zo- bowiązały się do pokojowego rozwiązania spornych problemów, m.in. problemu —> Kaszmiru. Pakistan ratyfikował 15 VII 1972, India 28 VII 1972. Porozumienie nie objęło zwolnienia ok. 91 tyś. jeńców pakistańskich, uzależnione przez Indię od ustalenia trwałego pokoju między obu państwami. E. J. BUCK Simia Past and Present, London 1904; Kromka 1972. • 3270 SINCLAIR OIL CORP., jedna z wielkich naft. kompanii USA, należąca do grupy finansowej Rockefellera. Wywłaszczona w Meksyku 1938. W 1958 zawarła układ z •-> British Petroleum Company umożliwiający dojście kompanii bryt. na obszar USA i Wenezueli, w zamian za dostęp do zasobów na Bliskim Wschodzie. • 3271 SINGAPUR (ang. Singapore, franc. Singapour, hiszp. Singapur, roś. Singapur), Republika Singapuru, Republic of Singapore, państwo w pd.- wsch. Azji, na wyspie S. i przyległych wyspach; 3272 Sinhua 828 czł. ONZ. Pow. 581 km». Ludność: 2112 tyś. 1972 (wg spisów: 1871—97 tyś., 1881—139 tyś., 1957—1445 tyś., 1970—2074 tyś.). Stolica: Sin- gapur—2004 tyś. mieszk. (1969). Języki urzędowe: chin., malaj., tamilski, ang. Waluta: dolar sio-gapurski'100 centów. Święto nar.: 9 VIII, dzień uzyskania niepodległości 1965. Stosunki międzynar.: pierwszy . „Port Lwa" (sanskr. Singa-pura) został zbudowany 1297 i zburzony 1376; odbudowany 1819 przez East India Company, od 1824 do 1959 kolonia bryt. W czasie II wojny świat. 12111942-51X1945 okupowany przez Japonię. W 1955 uzyskał autonomię, 1959 niepodległość w ramach bryt. Wspólnoty Narodów. We wrześniu 1962 w plebiscycie S. wypowiedział się za unią z Federacją Malajską, ale 8 VII 1965 S. odłączył się od Malezji i proklamował się niezależną republiką. Czł. ONZ od 201X1965 i organ, wyspecjal. ONZ, z wyjątkiem FAO, IDĄ i GATT. W 1971 W. Brytania przekazała swą bazę lotn. Singapurowi i zapowiedziała wycofanie swej marynarki z bazy wojennej w S. do 1975; w związku z czym 16 IV 1971 podp. został przez. Australię, Malezję, N. Zelandię, Singapur i W. Brytanię układ w sprawie obrony Ma- lezji i Singapuru, zobowiązujący sygnatariuszy w przypadku agresji do natychmiastowej konsultacji. Wspólny system obrony lotn. Malezji i Singapuru wszedł w życie 11X1971. Stosunki dyplomat. (l IV 1974); Australia, Austria, Bangla Desz, Belgia, Birma, Brazylia, Bułgaria, ChRL (1972), Dania, Egipt, Fidżi, Filipiny, Francja, Grecja, Hiszpania. Holandia, India, Indonezja, Izrael, Japonia, Jugosławia, Kambodża, Kanada, Liban, Malezja, Nepal, Norwegia, Nowa Zelandia, NRF, Pakistan, Polska, Rumunia, Syjam, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, USA, W. Brytania, Włochy, ZSRR (1971). Z Polska stosunki dyplomat. na szczeblu ambasad. H. A. R. CRESHMAN Bibliography of Malaya, London 1959; I. P. TRUFANOW Singapur, Moskwa 1967; J. B. Ooi Modern Singapore, Singapore 1969, The Statute of the Republic of Singapore. vol. 8, Singapore 1970; The Far East and Austral-asia 1972. London 1972. s. 593-620; You POH SINO, LIM CHONO YAH The Singapore Economy, Eastem Uniyersities Press 1972; R. CLOTTEBUCK Riot and Reyolution in Singapore and Malaya 1945-63. London 1973, s. 321; T. J. S. GEORGE Lee Kuan Yew's Singapore, London 1973. • 3272 SINHUA, chińska rządowa agencja prasowa, zał. 1944 w Jenanie, od 1948 z siedzibą centrali w Pekinie; w serwisie dla zagran''"y używa nazwy Agencja Nowych Chin — New China ,Agency. W 1948 posiadała 21 przedstawicielstw zagr., 1966— 56, 1972—40. A. P. L. LIN Ideology and Information: Correspondents of the New China Agency and Chinese Foreign Policy Making. w. Journal of Int. Affairs of the Columbia University nr 2, 1972, s. 131-145; Ausbau der Agentur Neues China, w: Neue ZSricher Zettung 12 XI 1972. • 3273 SEROLOGIA (ang. Sinology, franc. Sinologie, hiszp. Sinologia, roś. Sinołogija), termin między-nar. — nauka zajmująca się badaniem języka, dziejów i kultury Chin, przedmiot międzynar. studiów. Największe ośr. badawcze poza Chinami znajdują się w ZSRR na Uniwersytetach Lenin- gradzkim i Moskiewskim i Akad. Nauk ZSRR; w W. Brytanii na zał. 1916 Szkole Studiów Orientalnych i Afrykanistycznych Uniwersytetu Lon- dyńskiego (School of Oriental and African Stu-dies, SOAS), z której 1968 wydzielono studia si-nologiczne tworząc samodzielny Inst. Chin Współczesnych (The Contemporary China Institute), oraz na Uniwersytecie Cambridge, z którym od 1968 wspólnie publ. The China Quarterly; w USA gł. ośrodki s. znajdują się na Uniwersytetach Harvard i Stanford, gdzie w Bibliotece Ho-overa znajduje się jeden z największych w świecie .zbiorów dokumentacji rewolucji chińskiej. E. OSMAŃCZYK Biblioteka Hoovera, Odbitka z Przeglądu Zach. 1957. • 3274 SIPRI, Sztokhoimski Międzynarodowy Instytut d/s Badania Pokoju (ang. Stockholm Intematio-nal Peace Research Institute, SIPRI, franc. Insti-tut international de Stockholm d'etude de la paix hiszp. Instituto Internacional de Estocolmo de Estudio de la Paź, roś. Mieżdunarodnyj stok- goimskij institut issiedowanija mira), zał. 1966 p.n. Institute for Peace and Conflict Research w 150-lecie pokoju w Szwecji; ob. nazwa od stycznia 1969; zarządzany przez 24-osobową Radę Naukową, złożoną z zaproszonych politologów różnych krajów, różnych regionów i systemów ustrojowych oraz przez dyrektora SIPRI, mianowanego przez rząd Szwecji (1973—prof. G. Myr-dal). Publ. studia, jak The Arms Trade with the Third Worid (1971), The Problem of Chemical and Biohgical Warfar (Vol 1-6, 1971-72), Stockholm Papers oraz rocznik SIPRI Yearbook of Worid Armaments and Dis-Armament. W maju 1973 doroczny raport SIPRI stwierdził, że produkcja broni atom. i klasycznych dalej wzrastała w świecie podobnie jak import przez kraje Trzeciego Świata (dwa razy szybciej niż produkt narodowy brutto tych krajów). Yearbook of Int. Organizatlons, 1973. SITC —r Celne nomenklatury. • 3275 Sn-IN [ang.; 'siadaj'], nazwa w świecie anglosaskim akcji protestacyjnych polegających na tamowaniu ruchu ulicznego przez osoby siadające na ziemi lub okupujące gmachy publ. czy uczelnie w podobny sposób. SITRA -r Bahrajn.' • 3276 SKAL CLUBS, nazwa międzynar. klubów pracowników przemysłu turyst; powstały one najpierw w Skandynawii; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynarodowej. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Stów. S.C. Assoc. Int. des Skal dubs, żal. 1934, z siedzibą w Nicei; łączy kilkaset klubów w ponad 70 krajach; posiada statut doradczy (B) ECOSOC; publ.: AISC News. Yearbook of Int. Organizations. 1973. Sklepy 3279 • 3277 SKANDYNAWIA (ang. Scandinavia, franc. Scan-dinavie, hiszp. Escandinavia, roś. Skandinawija), nazwa pn. obszam Europy o pow. 1693 tyś. km2 oraz 21,3 min mieszk. (1965), obejmującego Danię, Norwegię, Szwecję, Finlandię i Islandię; kraje te są czl. Rady Nordyckiej, ponadto Norwegia i Szwecja należą do EFTA, Finlandia należy jako czl. stowarzyszony; Dania, która do 1972 była również czł. EFTA, została od 111973 przyjęta do EWG. Z polski umowy handl. oraz wymiana kult. z państwami S. oparta na bilateralnych umowach o współpracy naukowo-kult.; z Norwegii od 1958, z Danią od 1960, z Finlandią od 1964 (reaktywowane umowy z 1938) oraz ze Szwecją od 1966. Udział Skandynawii w światowej produkcji, transporcie, handlu i komunikacji oraz konsumpcji 118; Z. CIESIELSKI Zbliżenie skandynawsko-polskie. Szkice o kontaktach kulturalnych w XIX i XX wieku. Gdańsk 1972, s. 275; A. MAKAĆ Integracja krajów skandynawskich i Ich stosunki gospodarcze w Europie, PISM Warszawa 1972, s. 148; T. CIESLAK Stosunki polsko-skandynawskie XIX i XX w., Warszawa 1973. • 3278 SKANDYNAWIZM (ang. Scandinavism, franc. Scandinayisme, hiszp. Escandinavismo, roś. Skan-dinawizm), termin międzynar. —kierunek polit., dążący do wspólnoty kult., gosp. i polit. narodów skand., zainicjowany 1845 Zjazdem Studentów Skand, w Kopenhadze; w 2 pół. XX w. odegrał pewną rolę w rozbudzeniu poczucia nar. w Szlezwiku przeciwko polityce germanizacyjnej Rzeszy Rok Jednostka Kraje skandynawskie Świat Udział krajów skandynawskich w% Produkcja Mleko 1966 10001 14290 349614 4,1 Połów ryb ,, ,. 5491 56800 9,7 Cukier ,, ,, 610 61655 1,0 Drewno 1965/66 min m3 99 2049 4,8 Tarcica 1966 1000 m3 17917 370414 4,8 Pulpa drzewna ,, 1000 t 14075 83592 16.8 Papier gazetowy Surówka i stopy żelaza • " 2351 4612 17 949 327 100 13,1 1,4 Stal , ,, 6231 459300 1.4 Samochody ^ 1000 201 24760 0.8 Statki handlowe , 1000 t wyp. 2247 14307 15,7 Superfosfaty 1000 t 273 10200 2,7 Nawozy azotowe , ,, 636 21200 3.0 Cement , ^ ,, 9129 463000 2,0 Energia ^ ^ równoważnik 14.2 5621 0.2 min t węgla Handel zagraniczny (import + eksport) Złoto i dewizy, waluta obca Ilość samochodów (używanych w kraju) Flota handlowa Lotnictwo cywilne pasażerowie, km Telefony Transport, handel, komunikacja 1966 min US dół. 1967 1966 1000. min t wyp. milionów Konsumpcja 21754 21794 2399 4372 27228 4116 6879 419600 71625 190490 182100 91000 208500 5,2 3,0 2,3 15,0 4,5 3,3 Zboża 1965 min ton 13,5 1018 1.3 Cukier 1966 10001 1097 61 655 1,8 Kawa (import-eksport) ,, 252 3927 5,9 Tytoń (import-eksport) 38,5 4334 0,9 Nawozy sztuczne 1966/67 1437 48200 3,0 Papier gazetowy 1966 595 17449 3,3 Bawełna 1966/67 45,5 11260 0,4 Wełna 1966 11,6 1511 0,8 Energia równoważnik 90 5505 1,6 min t węgla Źródła. Skandynawia a świat wspólczesny, PISM Warszawa 1971, s. 12-13. W Polsce lektorat jeżyka szwedz., norw. i duń. posiada Uniwersytet .Poznański, a fiń. — Warszawski. W Szwecji są lektoraty jeżyka poi. w Uppsali, Goteborgu, Sztokholmie i Lund, w Danii w Kopenhadze i Arhus, a w Finlandii w Helsinkach. Wymiana bandl. Polski z państwami S. opiera się na wieloletnich umowach bilateralnych. Eksport Polski do Państw S. wynosił 1967 4'/t naszego ogólnego eksportu, a import z ;ych państw 3,8'/> naszego ogólnego importu. ?'<. ANDERSEN Government and Politic in the Nordic Coun-lies: Denmark, FMand, Istand, Norway, Sweden. Stocicholm 1964, s. 241; W. PROKOFJEW Siewiernaia Jewropa l mir. Straty Siewiernoj Jewropy w sowriemiennych mlezdunarodnych itnoszenijach. Moskwa 1966, s. 208; A. S. KAŃ Wnieszniaia wlitika skandtnawskich stron w gody Wtoroj mirowoj wolty. Moskwa 1967, s. 456; Skandynawia a Świat współczesny, >prac. zbiorowe. Warszawa 1971, s. 173; J. I. GOŁUSZUBOW Skandinawija i jewropiejskaja biezopasnost'1 Moskwa 1971, s. Niem. Po n wojnie świat, znalazł swą formę mię-dzypaństw. w -> Radzie Nordyckiej 1953. R. E. LINDGREN 'Norway-Sweden Unton, Disunion and Scan-dinavian Integratlon, Princeton 1959, s. 298; Scandinayian Political Studles. A Yearbook Published by the Political Science Associations in Denmark, Finland, Norway and Sweden, Helsinki 1966, s. 341. SKAUTING ->- Scouting. • 3279 SKLEPY (ang. Shops stores, franc. Boutiques, hiszp. Tiendas, roś. Magaziny), przedmiot zorganizowanej współpracy międzynarodowej. 3280 S kop j e 830 Co 2 lata w marcu, w Utrechcie odbywa się Międzynar. Salon Wyposażenia Sklepów ..Macroshop" (1973); co 3 lata w maju w Londynie odbywa się Międzynar. Wystawa Wyposażenia Sklepów ,,Shopex" (1973). Zob. też domy towarowe. • 3280 SKOPJE, serbskochorw. Skopije, m. w pd. Jugosławii, stoi. Macedonii; zniszczone 26 VII 1967 w 80% przez trzęsienie ziemi; odbudowane pod egidą ONZ, przy udziale m.in. architektów i urbanistów polskich. UNDP Skopie Resursem. The Story of a UN Spada! Fund Town Planning Project, UN New York 1970, s. 383. • 3281 SKÓRA (ang. Leather, franc. Cuir, hiszp. Cuero, roś. Koza), przedmiot konwencji międzynar., statystyki międzynar. i zorganizowanej współpracy międzynarodowej. Org. zarej. w ONZ: Eur. Unia Kupców Skór Surowych i Wyprawionych, Eu-ropean Union of Hide and Skin Merchants, Union europeenne des nćgociants en cuirs et peaux bruts, żal. 1960, z siedzibą w Paryżu. Międzynar. Federacja Robotników Przemysłu Obuwniczego i Skórzanego, Int. Shoe and Leather Worker's Federation, zał. 1907, z siedzibą w Londynie. Międzynar. Rada Garbarni, Int. Councii of Tanners, zat. 1926, z siedzibą w Londynie. Międzynar. Rada Stowarzyszeń Sprzedawców Skór Surowych i Wyprawionych. Int. Councii of Hide and Skin Sellers' Assoc., żal. 1930, z siedzibą w Londynie. Międzynar. Tow. d/s Polepszenia Surowych Skór i Handlu Nimi (,,0d farm do garbarni"), Int. Hide and Allied Trade Improyement Society, (,,From the farm to the tannery"), zał. 1949, z siedzibą w Brukseli. Międzynar. Unia Tow. Chemików d/s Skóry, Int. Union of Leather Chemists Societies, z siedzibą w Littieborough (W. Brytania), łączy towarzystwa krajowe 22 krajów, m.in. Polski. Międzynar. Zw. Zaw. Pracowników Tekstylnego, Odzieżowego i Skórzanego Przemysłu, Textile, Clothing, Leather and Fur Workers Trade Unions Int., zał, 1958, z siedzibą w Pradze. Polska uczestniczy w genewskiej konwencji z 11 VII 1928, w sprawie wywozu kości i s. (Dz.U. 1931, póz. 305, 306, 726" 729). Worid hides, skins, leather and footwear economy, FAO Rome 1970, s. 120; Rocznik statystyki międzynar., GUS, Warszawa 1970, s. 240; Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 3282 SKRÓTY MIĘDZYNARODOWE (ang. Interna-tional Abbreviations, franc. Abreyiations interna-tionales, hiszp. Abreviaciones internacionales, roś. Mieżdunarodnyje sokraszczenija), wprowadzone w starożytności wraz z pismami fenickimi, gr. i tac.; w średniowieczu szczególnie często w formułach prawniczych; spisywane alfabetycznie w słownikach (Declaratio de breviaturis z pot. XIV w.; słownik Modus legend! abbreyiaturas in utroąue wre z pół. XV w., mający 68 wydań 1478-1923; Lexicon diplomaticum z 1756 i in). W XX w. wprowadzanie do prasy codziennej i języka rozgłośni radiowych i telewizyjnych s.m. stało się obyczajem powszechnie przyjętym, zarówno w języku polit., np. BENELUX, jak techn., 'np. radar. Szczególnie szeroko upowszechnione stały się skróty ang. nazw niektórych org. wyspecjal. ONZ, np. UNESCO. A. CHASSANT Dicfionnaire des abbreyiations tatines et fran-faises. Paris 1846, ed. 5, 1884; A. CAPELLI Dizionario di abbreyialure latine et italiane, ed. 3, Milano 1929; C. C. MATTHEWS A Dictionary of Abbreviations, London 1947; R. J. SCHWARTZ The Complete Dictionary of Abbreviations, New York 1955; R. DE SOLĄ Abbreviations Dictionary, New York 1958; W. O. BLOMSZTEJN, N. N. JERSZOW, J. W. SIEMIONOW Słowar' anglijskich i amierikanskich sokraszczenij, Moskwa 1958; Technological and Commercial Organizations, London 1960; F. D. FAWCETT Cyclopedia of Inillals and Abbreviations, London 1963; Diciondrio internacional de abreviaturas, Rio de Janeiro 1964; H. KOBLISCHKE Abkurzungsbuch. Ab-kttrzungen — Kurzworter — Zeichen — Symbole, Leipzig 1969; J. PARUCU Słownik skrótów. Warszawa 1970; A. GIEY-SZTOK Zarys dziejów pisma tacińskiego, PWN Warszawa 1973, s. 141-142. • 3283 SKYLAB, LABORATORIUM PRZESTRZENI KOSMICZNEJ (ang. Sky Laboratory, SKYLAB, franc. Laboratoire Spatial, hiszp. Laboratorio en el Espacio Cósmico, roś. Łaboratorija w kosmi-czeskom prostranstwie), termin wprowadzony przez org. amer. ->- NATO dla trzyosobowego laboratorium satelitarnego, którego budowę rozpoczęto 1968 po raz pierwszy z podwójnym zabezpieczeniem: ze statkiem kosmicznym, którym załoga może wracać na Ziemię i przygotowaną do startu rakietą Saturn l-B na przypadek potrzeby akcji ratunkowych. Astronautyka nr 4, 1971. • 3284 SLAWISTYKA (ang. Slavic studies, franc. Slavi-stique, hiszp. Eslavistiea, roś. Sławistika), nauka o językach i literaturze narodów słów., przedmiot zorganizowanej współpracy międzynarodowej. Org. •zarej. w ONZ: Międzynar. Stów. Języków i Literatur Słów.. Assoc. int. des langues et litteratures slaves (oficjalna nazwa tylko w języku franc.) z siedzibą w Oxford; czł. Międzynar. Federacji Nowoczesnych Języków i Literatur; organizuje Międzynar, Zjazdy Slawistów. We wrześniu 1973 odbył się w Warszawie VII Międzynar. Kongres Slawistów. W Polsce, która należy do Stowarzyszenia, ukazuje się od 1908 Rocznik Stawistyczny oraz od 1950 czasopismo poświęcone słowianoznawstwu, u-względniające slawistykę Pamiętnik Słowiański. Prace Hisloryczno-literackie na VII Międzynar. Kongresie Slawistów w Warszawie 1972, Warszawa 1972; T. WRÓBLEW-SKI Współczesna slawistyka na tle jej historycznego rozwoju, Poznań 1973; VIII Międzynar. Kongres Slawistów w Warszawie 1973, w: Pamiętnik Słowiański, PAN Warszawa 1973. SLMB -> Rakietowe pociski. • 3285 SLUMS [ang.; 'rudery'], (franc. Taudis, hiszp. Tugurios, roś. Truszczoby), termin międzynar. — dzielnice nędzy otaczające wielkie miasta, szcze- gólnie Trzeciego Świata; międzynar. problem skutków masowej ucieczki ludności ze wsi do miast i gwałtownej urbanizacji. W 1963 ECOSOC uznał iż używanie w publikacjach ONZ pejoratywnego terminu „slums" jest niewłaściwe i zalecił używanie terminu —>• „osiedla przejściowe". • 3286 SŁOŃCE (ang. Suń, franc. Soleił, hiszp. Soi, roś. Sołnce), neutralne ciało Układu Słonecznego, przedmiot międzynar. badań nauk. pod egidą Międzynar. Unii Astronomicznej (—>- astronomia) jako gł. źródło energii docierającej do Ziemi. Obserwacje S. przez sztuczne satelity Ziemi rozpoczął ZSRR l II 1959 z pomocą Łuny I oraz USA 3 III 1959 Pionierem IV; 11 III 1960 Pionier V pierwszy okrążył. S. W 1962-67 przy Międzynar. Radzie Unii Naukowych działał Specjalny Komitet d/s Roku Międzynar. Spokojnego Słońca, zw. w ang. skrócie IOSY Committee, łączący 66 państw, m.in. Polskę; publ.: 1QSY Reports. W lipcu 1973 odbył się w siedzibie UNESCO w Paryżu kongres nauk. poświęcony wykorzystaniu energii słonecznej pod hasłem: „Słońce w służbie 831 Służby ochotnicze 3292 człowieka" z udziałem 300 naukowców z 60 państw, m.in. z Polski. J. MORGENTALER Stonce, Warszawa 1958; L. A. SOBEL Space: Prom Sputnik to Gemini. New York 1965, s. 130. • 3287 SŁOWACKIE PAŃSTWO (ang. Slovakian State, franc. Ćtat Slovaque, hiszp. Estado Eslovaco, roś. Stowackoje gosudarstwo), faszystowskie P.S. powstało z inicjatywy rządu III Rzeszy, celem rozbicia Czechosłowacji, uchwałą parlamentu Słowacji, w Bratysławie 14 III 1938, po uzgodnieniu tej decyzji poprzedniego dnia w Berlinie z kanclerzem Rzeszy A. Hitlerem przez katol. ks. J. Tiso, b. szefa rządu Słowacji (usuniętego l O III 1938 z tego stanowiska przez władze centr. rep.). Uchwała parlamentu i wybór ks. Tiso prezydentem i premierem P.S. zlikwidowały Czechosłowację i dały możność A. Hitlerowi wkroczenia zbrojnego 15 III 1939 na terytorium Czech i ustanowienie Protektoratu Czech i Moraw. Charakter wa-salski P.S. wyraził się w depeszy ks. Tiso do A. Hitlera, 16 III 1939, oddającej P.S. pod opiekę III Rzeszy oraz w Układzie niemiecko-slowac., podp. w Berlinie, 23 III 1939 stwierdzającym, że: „Niemieckie siły zbrojne dla przeprowadzenia przejętej przez Rzeszę Niemiecką ochrony politycznej niezawisłości Państwa Słowackiego oraz nienaruszalności jego terytorium, mają prawo tworzenia w każdym czasie wojskowych urządzeń oraz utrzymywania w nich załóg w sile uznanej przez Rzeszę za niezbędne". Poza tym rząd P.S. został zobowiązany do prowadzenia polityki zagr. ,,w Ścisłym porozumieniu z rządem niemieckim". Granice P.S. zostały ustalone zgodnie z decyzją rządu Rzeszy: na zach. pozostała niezmieniona granica adm. federacji, na pd. granica z Polską wg Protokołu Delimitacyjnego między Rzecząpo-spolitą Polską i R.Cz.S., podp. w Zakopanem 30X11938; na wsch. i pn. wg porozumienia węgiersko-stowac. z 3 IV 1939,-w myśl którego Węgry uzyskały w rejonie rz. Ung wspólną granicę z Polską, odcinając jednocześnie wschodnią prowincję Słowacji, tzw. —r Ukrainę Zakarpacką. Układ P.S. z III Rzeszą, ważny na lat 25, został anulowany wyzwoleniem Słowacji w kwietniu 1945 i równoczesnym przywróceniem władzy na jej terytorium Republiki Czechosłowackiej. Współczesna Europa polityczna. Zbiór umów międzynarodowych 1919-1939, oprać.: W. Kulski i M. Potulicki, Warszawa 1939. J. STANEK Zdrada i upadek. Z dziejów ruchu ludaeklego w Stowacji, Warszawa 1962, s. 302. • 3288 SŁOWENIA, Slovenija (ang. Slovenia, franc. Slo-vśnie, hiszp. Esloyenia, roś. Słowienija), kraj bałk., którego losy związane były od XIII w. po upadek monarchii habsburskiej z polityką mię-dzynar. Habsburgów, z wyjątkiem krótkiego okresu napoleońskiego zależności od Francji, l XII 1918, weszła w skład Królestwa Serbii, Chorwacji i Słowenii (SHS), które 1929 przyjęło nazwę Jugosławii. W czasie II wojny świat. IV 1941 okupowana przez Niemcy i podzielona między Rzeszę i Włochy. Silny antyfaszystowski ruch oporu zorganizowany przez Komunistyczną Partię Jugosławii. Wyzwolona w maju 1945 weszła 29X1 1945 w skład Jugosławii, jako jedna z 6 rep. związkowych. B. GRAFENAUER Zgodoyina sloyenskego narada, t. 1-5, Lju-bijana 1954-61. • 3289 SŁOWIANOFILSTWO (ang. Slavophilism, franc. Slavofilisme, hiszp. Eslayofilismo, roś. Sławiano-filstwo), termin międzynar. XIX w., początkowo określający umiłowanie kultury słów., później wyrażający idee wspólnoty kult. i solidarności polit. narodów słów., stając się elementem gt. —r pan-slawizmu, a następnie •-> neoslawizmu. Z. KLAMERÓWNA Slowianofilstwo w literaturze polskie! lat 1800-1848, Warszawa 1926; A. WALICKI W kręgu konserwatywnej utopii. Warszawa 1964. • 3290 SŁOWIAŃSKIE ZJAZDY I KONGRESY (ang. Slavonic Conferences and Congresses, franc. Con-ferences et congres slaves, hiszp. Conferencias y congresos eslavos, roś. Sławjanskije sjezdy i kon-griessy), pierwszy Zjazd Słów. odbył się w Pradze Czeskiej, 2-12 VI 1848, jako manifestacja austro-slawizmu, przy udziale 340 delegatów grup słów. żyjących w Austrii, w tym „42 Serbów, Chorwatów i Słoweńców, 61 Polaków i Rusinów oraz 237 Czechów, Morawian i Słowaków"; z Rosji przybył jako gość M. I. Bakunin, który wypowiedział się za demokr. —r panslawizmem. II Zjazd Słów. odbył się w Moskwie w 1867 i miał charakter konserwatywno-panslawistyczny. Podobny charakter miały 2 Kongresy Słów. 1908 w Pradze i Sofii 1909, propagujące —s- neoslawizm. A. N. PYPIN Panstawizm w proszlom i nastojaszczem, Sankt-Pietierburg 1913; Slavonic Encyclopedia, ed. by; J. S. Rou-cek, New York 1949, s. 1445. SŁOWNIKI ->- Terminologia międzynarodowa. • 3291 SŁUŻBA ZAGRANICZNA (ang. Foreign servi-ce, franc. Service exterieur, hiszp. Servicio ex-terior, roś. Inostrannaja służba), termin między^ nar. — państw, służba dyplomat. i konsularna za granicą oraz wszelkiego rodzaju przedstawicielstwa instytucji rządowych; przedmiot konwencji międzynarodowych. R. SALLAT Diplomalischer Dienst, setne Geschichte und Or-ganisation in Frankreich, Grossbritanien und den Yereinigten Staaten, Berlin West 1953; A. OUTREY L''Administration Francaise des Affaires Etrangers, Paris 1954; LORD STRANG The Foreign Office, London 1955; E. VAN HOOVEN Der Aus-wartige Dienst Skandinayiens, Berlin 1956; E. KRASKĘ, W. N6LDEKE Eandbuch des Auswartigen Dienstes, Berlin 1957; F. MOUSSA Diplomatie Contemporaine. Gnidę Bibliographi-ąue, Geneve 1964. • 3292 SŁUŻBY OCHOTNICZE (ang. Voluntary servi-ces, franc. Services volontaires, hiszp. Servicios yoluntarios, roś. Dobrowolnyje służby), przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar. pod egidą ONZ. Zgr. Og. NZ jesienią 1968, Rez. 2460/XXII, zaleciło rozważenie możliwości utworzenia Międzynar. Korpusu Ochotniczego d/s Rozwoju, Int. Corps of Volunteers for Develop-ment.Zgr. Og. NZ jesienią 1970, Rez. 2659/XXV, powołało urząd Administratora Ochotników NZ, Administrator of the UN Volunteers. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Komitet Koordynacyjny d/s Międzynar. Służb Ochotniczych, Co-ordinating Committee for Int. Service. Comite de coor-dination du seryice yolontaire int., zał. 1948 pod egidą UNESCO przez I Konferencję Międzynar. Ochotniczych Obozów Pracy, z siedzibą w Paryżu; posiada statut doradczy (A) UNESCO i ECOSOC; łączy organizacje krajowe 85 państw, m.in. Polski; publ. rocznik Workcamps Programme, Direc-tory of Organizations Concerned with Int. Voluntary Service. Voluntary Worid oraz Voluntary Service Bulletin. 3293 Smoot-Hawley Tariff 832 Latynoamer. Centrum Służb Ochotniczych, Latinamerican Lateraneński III 1179 Bazylejsko-ferrar- Centre of the Voluntaiy Seryicc, zat. 1966, z siedziba w Bue Lateraneński IV 1215 sko-florencko- nos Aires. Lyoński I 1245 rzymski 1431-45 Międzynar. Chrzcie. Służba Pokoju, Eirenc Int. Christian Lyoński n 1274 Lateraneński V 1512-17 Service tor Peace, żal. 1957, z siedzibą w Kónigswinter Wiedeński 1311-12 Trydencki 1545-63 (NRF). Konstancjeński 1414-18 Watykański I 1869-70 Międzynar. Rada Ochotniczych Instytucji, Int. Councii of Watykański H 1962-65 SMGS ->• Koleje w systemie RWPG. • 3293 SMOOT-HAWLEY TARIFF, 1930, protekcjoni-styczna Ustawa Kongresu USA z 13 VII 1930, podp. przez pręż. H. Hoovera, podnosząca w sposób rekordowy cła na wszystkie towary importowane; opracowana przez senatora R. Smoota i posła J. P. Hawleya; była reakcją na —>• „czarny piątek" 1929 i „czarny tydzień" 1930, inicjujące świat, kryzys gosp.; w skutkach swych ustawa' była katastrofą dla handlu świat, przez okres dłuższy niż 10 lat; zainicjowała przechodzenie wielu państw na gospodarkę autarkiczną. F. A. MAGRUDER American Government 1935, New York 1936, s. 165-168. SMPS -r Koleje w systemie RWPG. • 3294 SMYRNA (ang. Smirna, franc. Smyrne, hiszp. Esmima, roś. Smirna), nazwa gł. portu Turcji, od 1923 Izmir, przedmiot sporu międzynar. 1918- 23, między Turcją a Głównymi Mocarstwami Sprzymierzonymi i Stowarzyszonymi, które za udział Włoch w I wojnie świat, zobowiązały się tajnym układem przyznać port S. Włochom, ale równocześnie przyrzekły ten port Grecji, ponieważ ludność S. w liczbie l 057 000 w 1914 była w 45°/o gr. i armia gr. zajęła S. w listopadzie 1918. Przeciwko okupantom podjął zwycięską ofensywę 1922 Kemal Pasza, co pociągnęło za sobą równoczesny odpływ ludności greckiej. 24 VI 1923 Traktatem Lozańskim Główne Mocarstwa przyznały Izmir Turcji. L. KFNROSS Atalurk, London 1964. • 3295 SOBORY EKUMENICZNE (ang. Ecumenical Councils, franc. Conciles oecumeniques, hiszp. Concilios ecumenicos, roś. Ekumieniczeskije so- bory), sobory powszechne, nazwa zgromadzeń biskupów w kościele katol. w zasadzie pod przewodnictwem papieża, który uznaje za powszechne 21 soborów: Nicejski I 325 Konstantynopoli-Konstantynopoli- tański ni 680-681 tański I 381 Nicejski II 787 Efeski 431 Konstantynopoli-Chalcedoński 451 tański IV 869-870 Konstantynopoli. Lateraneński I 1123 tański II 553 Lateraneński II 1139 Większość soborów zwoływana była w celu potępienia poglądów bądź ruchów uznanych za herezję i formułowania dogmatów Kościoła Rzym- skokatolickiego. Najważniejsze w skutkach były: Konstantynopolitański IV, na którym nastąpiło zerwanie Kościoła Rzymskokatol. z Grecko-wschodnim (-»• ortodoksyjne i prawosławne ko- ścioły); następnie Trydencki, który przypieczętował oddzielenie się kościołów -> protestanckich; wreszcie Watykański I, który spotęgował ten rozdział dogmatem o nieomylności papieża w rzeczach wiary chrzęść, oraz dogmatem o niepokala- nym poczęciu Marii. Dopiero w XX w. sobór Watykański II, stał się pojednawczy w stosunku do pozostałych kościołów chrzęść., co było odpo- wiedzią Kościoła Rzymskokatol. na zrodzony w XX w. -s- ekumeniczny ruch kościołów protestanckich i prawosławnych. Sobór ten został zwo- łany przez papieża Jana XXIII (Angelo Giuseppe Roncalli) w przekonaniu, że era nuklearna wymaga zjednoczenia się ludzkości, to znaczy dialo- gu i współpracy wszystkich narodów i ludzi, wszelkich religii i ras, wierzących i niewierzących. Sobór Watykański II odbywał się od 11 X 1962 do 8X111965. Otwarty przez Jana XXIII, 25 H 1959 po pracach przygotowawczych 10 komisji od 5 VI do 4X11960 i komisji centr. 1961, miał 4 sesje: I od 11 X do 8 XII 1962; II od 29 IX do 4X11 1963; III od 14 IX do 211X1964; oraz IV od 14 IX do 8X111965. W czasie I sesji zmarł 3 VI 1963 Jan XXIII i następcą jego został Paweł VI (Giovanni Battista Montini). Sobór Watykański n zainicjował proces odnowy („aggiornamento") Kościoła Rzymskokatol. i pojednanie z innymi kościołami chrzęść., a także dialog z niewierzącymi. Znalazło to wyraz w następujących aktach: l. 8 XII 1965 nastąpiło po stuleciach pojednanie między KoSciolem Rzymskokatol. i Prawost. w formie wspólnej deklaracji Kościoła Rzymskokatol. i Kościoła Prawost., uro-czyScic odwołującej klątwy rzucone wzajemnie na siebie 1054 w Rzymie i Konstantynopolu. 2. Nastąpiło po raz pierwszy generalne akceptowanie dialogu ze wszystkimi ludźmi dobrej woli wszystkich systemów bez potępienia a priori, z przypomnieniem, że dyskusja jest zawsze możliwa, dla tych, którzy kochają prawdę. 3. Po raz pierwszy Kościół Katol. stwierdził oficjalnie w deklaracji o stosunku KoSciota do religii niechrześcijańskich, 28 X 1965, że naród żyd. nie może być uznany odpowiedzialnym za Śmierć Chrystusa. 4. Potępił KoSciót bronie nuklearne. 5. KoSciół po raz pierwszy orzekł, iż katolicy mają obowiązek moralny walczyć o pokój wspólnie ze wszystkimi ludźmi dobrej woli na Świecie, jakiejkolwiek rasy, religii, czy ideologii. 6. Po raz pierwszy Kościół udzielił pełnego poparcia pracom ONZ. 7. Po raz pierwszy KoSciół uznał możliwość użycia siły dla likwidacji niesprawiedliwości społecznej. Punkty 2, 4 i 5 zostały sformułowane w konstytucji pastoralnej o Kościele w świecie współcz. z 7X111965. Punkt 6 wyraził się w encyklice ->• Pucem in terris, a następnie w rozwoju stosunków •-> Watykanu z —> ONZ i jej org. wyspecjal. Punkt 7 znalazł się w encyklice ->• Populorum progressio. HEI-ELE-LECLERQUE Histoire des conciles, Paris 1916; Docu-menti di Yaticano II, Roma 1966; C. D. CLERCO Histoire des Conciles, t. 13, Paris 1907-53; J. D. MANSI Sacrorun conct-liarum nova et amplissina collectio, wyd. 3. Graz 1959-61; G. DUMEIOE Histoire des Conciles Oecumeniques, t. 3, Paris 833 Socjalizm 3301 1962/63; Dokumenty Soboru Watykańskiego U — konstytucje — dekrety — deklaracje, numery specjalne Życie i Mysi, Warszawa 1963-67. • 3296 SOBÓR PANPRAWOSŁAWNY (ang. Pan-Ortho-dox Councii, franc. Conseił pan-orthodoxe, hiszp. Consejo panortodoxo, roś. Panprawosławnyj sobór), nazwa soboru Kościoła Prawosławnego, którego zwołanie przygotowywane jest od 1923. W 1961 powstał z inicjatywy Ekumenicznego Patriarchy Konstantynopola Athenagorasa I staly sekretariat prowadzący prace przygotowawcze przy Centrum ekumenicznym patriarchatu w Chambesy we Francji. Datę zwołania Soboru u-stalono w pół. 1972 na 1974/75. • 3297 SOBÓR W KONSTANCJI, 1414-18 (ang. Coun-cii of Constance, 1414-18, franc. Concile de Con-stance, 1414-18, hiszp. Concilio de Constanza, 1414-18. roś. Konstancskij sobór, 1414-18), jeden z 21 soborów uznanych przez Kościół Katolicki za powszechny, zw. Konstancjeńskim. W historii prawa międzynar. posiada szczególne znaczenie przez spór doktrynalny, wniesiony przez poselstwo polskie przeciw zakonowi krzyżackiemu, czy pod pretekstem religii wolno zbrojnie najeżdżać ziemie niewiernych, a więc spór zmierzający do ograniczenia ->- ius ad helium do wojen sprawiedliwych, zgodnie z tezami Stanisława ze Skalbmierza i Pawła Włodkowica, 2 poi. inter-nacjonalistów, którzy poprzedzili o 2 stulecia Gro-tiusa w formułowaniu zasad „de bellis iustis". Przeciwnik Włodkowica na Soborze Niemiec J. Palkenberg bronił prawa zakonu krzyżackiego do niekrępowanego tępienia pogan i oskarżył Polskę o współdziałanie z poganami, a zwalczanie Krzyżaków. Polska uzyskała pełne poparcie swego stanowiska na Komisji Soborów zarówno ze strony kolegium kardynałów, jak nacji, ale nie dopuszczono przyjętego projektu Komisji do u-chwalenia go przez sesję generalną Soboru, tak, że teza poi. nie stała się prawomocną doktryną Kościoła. Spór polsko-krzyżacki został rozstrzygnięty kompromisowo nie na płaszczyźnie procesu doktrynalnego, lecz prawnego. F. KASPAREK Udział Polaków w uprawie prawa międzynar., Lwów 1885; H. FINKĘ, J. HOLLNSTEINER 'Ada Concilii Con-stantientis. Bd. 1-4. Berlin 1816-1928; L. EHRLICH Pawel Wtodkowic i Stanisław w Skalbmierza, Warszawa 1954, s. 238; Pisma Pawła Wfodkowica, Warszawa 1968. • 3298 SOCIĆTĆ GĆNĆRALE POUR FAYORISER LE DĆVELOPPEMENT DU COMMERCE ET DE L'INDUSTR1E DE FRANCE S.A„ jeden z 3 wielkich banków depozytowych Francji, zał. 1864, z siedzibą w Paryżu; ma agencje w Londynie, Manchesterze i N. Jorku, 1700 filii we Francji, w Europie Zach., w Afryce, Azji, Australii, Brazylii, Argentynie i Meksyku; jest bankiem akcyjnym, ale wszystkie akcje są własnością państwa; 1970 aktywa przekraczały 46 mld franków. • 3299 SOCJALISTYCZNA REPUBLIKA ZWIĄZKU BIRMAŃSKIEGO (ang. Socialistic Republic of Burma Federation, franc. Republique Socjalistę de la Pederation du Burma, hiszp. Republica So-cialista de la Pederación de Burma, roś. Socya- listiczeskaja Riespublika Fiedieracyi Birmy), oficjalna nazwa od 4 11974 —> Birmy, wprowadzona również do rejestru ONZ. • 3300 SOCJALISTYCZNY SYSTEM GOSPODARCZY (ang. Socialist economic system, franc. Systeme socjalistę economique, hiszp. Sistema socjalista económico, roś. Socyalisticzeskaja sistiema cho- ziajstwa), termin międzynar. — przedmiot międzynar. badań i międzynar. zorganizowanej współpracy. Międzynar. instrumentem s.s.g. jest RWPG. Mirowaja socyalisticzeskaja sistiema chosajstwa, t. 1-3, Moskwa 1967/68; T. MADEJ, J. RUTKOWSKI Socjalistyczny system gospodarczy. Warszawa 1971, s. 164. • 3301 SOCJALIZM [tac. socialis 'społeczny'], (ang. So-cialism, franc. Socialisme, hiszp. Socialismo, roś. Socyalizm), termin międzynar. z pocz. XIX w., różnie definiowany w XIX i XX w. zarówno jako ideologia społ., jak i ustrój społ.; przedmiot międzynar. akcji na rzecz upowszechniania ideologii s. i budowania ustroju s. (-»- robotniczy ruch międzynar.). Wg WEP: ,,termin rozmaicie rozumiany i różnie definiowany w dziejach myśli społ. XIX i XX w.; współcześnie używany najczęściej w dwu gł. znaczeniach: l) Różne historyczne i aktualnie występujące odmiany ideologii społecznej, która na gruncie krytyki ustroju kapitalistycznego głosi program zniesienia stosunków społ. opartych na prywatnym władaniu Środkami produkcji oraz postuluje zbudowanie ustroju spuł., w którym społ. (całkowicie lub częściowo) własność podstawowych środków produkcji, oddanie ich pod kontrolę społeczeństwa i wykorzystanie w celu racjonalnego zaspokojenia jego potrzeb stanie się ekon. podstawą zniesienia podziałów klasowych i wyzysku człowieka przez człowieka, a zarazem zasadniczą przesłanką przemian prowadzących do realizacji zasad sprawiedliwości i równości społecznej. Poszczególne odmiany tych ideologii socjalist. różnią się rozumieniem tych zasad, założeniami Światopoglądowymi, projektowanym przez siebie modelem ustroju socjalist. oraz koncepcją dróg i środków prowadzących do jego realizacji. 2) Ustrój społeczny oparty na realizacji postulatów wysuwanych przez ideologię socjalist.; w marksistowskiej teorii rozwoju społ. pierwsze (niższe) stadium rozwojowe komunist. formacji spot.-ekon., której drugim (wyższym) stadium jest -»• komunizm; również określenie całej formacji społ.-ekon. następującej po kapitalizmie. Termin ,,s." pojawił się w pocz. XIX w. i od lat 20-ych był używany przez uczniów R. Owena na określenie jego doktryny społ. oraz — niezależnie — od lat 30-ych przez saini—simo-nistów na oznaczenie głoszonych przez nich zasad przebudowy społecznej. Ok. 1832 P. Leroux (uważany do niedawna za twórcę treminu ,,s.") nadał mu ogólniejsze znaczenie, zbliżone do współczesnego — jako nazwy określonej ideologii społecznej. Pod koniec lat 30-ych mianem ,,s." zaczęto również określać ustrój społ., postulowany przez ideologię socjalistyczną. Termin ,,s.** rozpowszechnił się w literaturze eur. na pocz. lat 40-ych XIX w., gdy pojawiło się wiele programów przeobrażeń społ., które określały się jako ,,socjalistyczne", i których zwolennicy nazywali się ..socjalistami". Wskutek istotnych różnic w tych programach termin ..s." (w obu gł. znaczeniach), szybko stał się wieloznaczny. Rzecznicy radykalnej przebudowy społeczeństwa w duchu zasad egalitarnych, zniesienia własności prywatnej i stworzenia ustroju spot. opartego na wspólnej własności środków produkcji, zaczęli nazywać się ..komunistami", a głoszoną przez siebie ideologię — ..komunizmem" (terminy wprowadzone ok. 1840)... Punktem zwrotnym w dziejach ideologii socjalist. była połowa XIX w. W lutym 1848 został ogłoszony -<• Manifest komunistyczny — pierwszy programowy dokument s. naukowego; równocześnie przebieg rewolucji 1848-49 unaocznił uto-pijność programów wszystkich uprzednich systemów s. Teoria s. naukowego, stworzona przez Marksa i Engelsa i stanowiąca intergalną część marksizmu, powstała w rezultacie krytycznego przewartościowania i twórczej syntezy dorobku różnych nurtów s. utopijnego (zwłaszcza zaś koncepcii wielkich utopistów — Saint Simona, Fouriera i Owena). Podejmując program przebudowy społ., głoszony przez wcześniejszą mysi socjalist., Marks i Engels przetworzyli go i rozwinęli na podstawie nauk. teorii rozwoju społ. praż oparli go na nauk. 53 ESMiO 3302 Socjologia i nauki społ. 834 analizie mechanizmu działania i prawidłowości rozwojowych ->- kapitalizmu. Wykazali, ze: I) s. jako ustrój społ. jest nie tylko postulatem, za którym przemawiają racje etyczne, a'e także stadium rozwoju społeczeństwa, następującym historycznie po kapitalizmie: 2) proletariat jest klasa, która z racji swego społ.-ekon. położenia jest najb'ardziej zainteresowana w zmianie istniejących stosunków spo)., a zarazem jest silą spof. zdolną do obalenia kapitalizmu i zbudowania społeczeństwa socjalistycznego. Dzięki tym podstawowym stwierdzeniom Marks i Engels mogli również wskazać realna drogę przejścia od kapitalizmu do s. (zorganizowana walka klasowa, rewolucja spof., dyktatura proletariatu). Opierając na nauk. podstawach program realizacji nowego socjalist. społeczeń-stwa, byli oni bardziej od socjalistów utopistów ostrożni w kreśleniu modelu przyszłego socjalist. społeczeństwa; określali jedynie ogólne zasady funkcjonowania społeczeństwa socjalist. oraz ogólne tendencje jego rozwoju i stosunkowo niewiele wypowiadali się na temat konkretnych kształtów tego społeczeństwa. Rozwijając teorię s. naukowego, kładli natomiast gł. nacisk na tę jej część, która bezpośrednio wynika z analizy praw rozwojowych kapitalizmu i wiąże się z piak-tyczną walką klasową proletariatu, określając zadania i środki tej walki. Wszystkie te cechy różniły zasadniczo s. naukowy (marksizm) od uprzednich systemów sucjalist. i sprawiły, że stał się on gł. nurtem, w obrębie którego dokonało się zespolenie teorii s. z międzynar. ruchem robotniczym... Dla dalszego rozwoju ideologii socjalist. podstawowe znaczenie miało twórcze rozwinięcie i zastosowanie marksistowskiej teorii s. do warunków -*• imperializmu przez W. I. Lenina. W wyniku analizy nierównomiernego rozwoju kapitalizmu w okresie imperializmu doszedł Lenin do wniosku, że rewolucja socjalist. nie musi się rozpocząć w krajach najbardziej rozwiniętych (co było podstawową tezą tzw. ortodoksyjnego marksizmu), lecz że możliwe jest jej zwycięstwo w kilku lub nawet w jednym kraju, w którym sprzeczności są największe, konkretnie w Rosji... Jedną z najdonioślejszych zmian w rozwoju ideologii socjalist., które nastąpiły po II wojnie świat., było rozszerzenie zakresu jej oddziaływania na kraje tzw. Trzeciego świata. Rozpad systemu kolonialnego, uzyskanie niepodległości przez kraje postkolonialne i gospodarczo słabo rozwinięte sprawiły, że ideologia socjalist. i postulat socjalist. urządzenia społeczeństwa (bez względu na interpretację, jaką im nadawano) stały się b. atrakcyjne dla tych krajów. Wielu przywódców owych krajów proklamuje s. jako ich diogę rozwojową. Treści nadawane pojęciu s. w tym przypadku różnią się w sposób istotny od treści wkładanej dotychczas w to pojęcie... Wielkie historyczne procesy pół. XX w.: realizacja budownictwa socjalist. w kilkunastu krajach, umacnianie się świat, systemu socjalist.. jego współistnienie i współzawodnictwo z systemem kapitalistycznym, wytworzenie się sytuacji stwarzającej możliwość pokojowego przejścia do s. w niektórych ekonomicznie wysoko rozwiniętych krajach kapitalistycznych. przeobrażenia społ.-ekon. krajów postkolonial-nych — wszystko to postawiło przed ideologią socjalist, doniosłe problemy teoretyczne, które w znacznej mierze są jeszcze otwarte i którym współcześnie myśl marksistowska — szczególnie zaś dokumenty programowe ruchu komunist. — poświęca dużo uwagi." W XX w. powstanie systemu państw budujących s. stworzyło nowy układ w światowych stosunkach międzynar. oraz wpłynęło zasadniczo na roz- wój —» prawa międzynar. i międzyrząd. organizacji, przede wszystkim ONZ. K. MARKS. F. ENOELS Manifest komunistyczny, Warszawa 1948; K. MARKS Krytyka Programu Gotajsklego. w: K. MARKS. F. ENGELS Dzielą wybrane, wyd. 4. Warszawa 1949; F. ENOELS Rozwój socjalizmu od utopii do nauki, t. 2, Warszawa 1950; W. I. LENIN nzlffa. t. 25. Warszawa 1951; W. T. LENIN Marks. Engels, Marksizm, wyd. 3. Warszawa 1955; G. D H COLE A Hisiory of Sm-ialist Thowht, Vol. 1-5, London 1953-1960; M BEER Historia Powszechna Socjillzynu. t. t-2. Warszawa 1957; Socjalizm, w: WEP t. 10. Warszawa 1967. s 610-637; Ekonomia polityczna socjalizmu, PWN, Warszawa 1972. s. 404; ffistoire a/neral du socialisme, edit : J. Dróż. vol. l. Paris 1972. s, 658: J. MEISNER Kapitalizm a socjalizm i współzawodniczące systemy ekonomiczne. Warszawa 1973, s. 116; B. CsiKos-NAnY Sociallsl Economic Poli-cy, Budapest 1973. ». 238: J MUSZYŃSKI Socjalizm w państwach Środkowej l pofudniowo-wschodniet Europy, PWN, Warszawa 1974; Narodziny socjalistycznej klasy robotniczej, red.: J. Szczepański, Warszawa 1974. • 3302 SOCJOLOGIA I NAUKI SPOŁECZNE (ang. Sociology and social sciences, franc. Sociologie et sciences sociales, hiszp. Socjologia y ciencias so-ciales, roś. Socyołogija i obszczestwiennyje nauki), nauki o stosunkach społ.; przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar. od 1893; od 1946 pod egidą UNESCO. Org. zarej. w ONZ: Centrum Eur. Koordynacji Studiów i Dokumentacji Nauk Spo)., European Centre for thc Coordination of the Research and Documentalion in the Social Sciences, zał. 1963, siedziba w Wiedniu Centrum Latynoamcr. Badań Nauk Społ., Latinamerican Centre for Research in the Social Sciences. zał. 1957. Siedziba w Rio de Janeiro: publ. America l^alina. Eur. Tow. Socjologii Wiejskiej, European Society for Rural Sociology. żal. 1957, z siedziba w Giessen (NRF); publ. So-dolania Ruralis Federacja Międzynar. Instytutów Katolickich Badań Spol., Im. Federation of Catholic Institutcs for Social Research, żal. 1946, siedziba w Brukseli. Kom. Międzynar. Dokumentacji Nauk Społ. Int. Committec for Social Sciences Dncumcntation. zał. 1950. siedziba w Paryżu, publ.: International Bibliography of the Social Sciences and Sociotoay Kom. Współpracy Międzynar. Socjologii Wiejskiej, Com-mittee for Int. Co-operation in Rural Sociology, zał. 1962, siedziba w Bonn (NRF). Inst. Międzynar. Socjologii, Int. Institutc of Sociology, za}. 1893, sicd/.ih;i w B Aires: puhl Renie Int. de Sociologie. Konferencja Międzynar. Socjologii Religijnej, Int. Conferen-ce of Socioloay of Rcligion. Cónference Int. de socjologie religieuse (CISR). zał. 1948. siedziba w Brukseli. Kongres Mifdzynar. Afrykanistów. Int. Congress of Africa-nists. żal. 19A2. siedziba w Dakarze. Kongres Międzynar. Amerykanistów. Tnt. Congress of Ameri-canists, zał. 1875. siedziba w m. Meksyk. Latynoamcr. Stów. Socjologii;. Latinamerican Assoc. of Sociology. Associación Latinoamcricana de Socjologia (ALAS), zał. 1951. z siedzibą w m. Meksyk. Międzynar. Inst Badawczy d/s Klas Średnich. Int. Study In-stitution of the Midlle CIass. Institut int d'etudes des ciasses moyenncs. żal. 1903. z siedzibą w Brukseli; puhl.: Sulletin. Rada Micdzynar. Nauk Socjalnych. Int Social Sciences Co-uncii, Conwil Int. des sciences sociales (CISS). zat. 1952, siedziba w Pnryłu: posiada umowę z UNESCO oraz statut doradczy ECOSOC i ILO; publ.: Social Ścierne Informallon oraz opracowania badań. Rada Latynoamer. Nauk Socjalnych. Latinoamerican Coun-cii of Social Sciences. zał. 1967. siedziba w Bogocie. Rada Śródziemnomorska Nauk Sn»l„ Mcditerranean Social Sciences Research Council. zał. 1960. z siedzibą w Hadze. Stów. Międzynar. Socjologu, Int. Sociological Assoc., zał. 1949, siedziba w Genewie. Tow. Eur. Socjologii Wsi, European Society for Rural Sociology. zał 1957. siedziba w Bonn. W 1974 nauczanie socjologii zostało zakazane na uniwersytetach Chile dekretem junty militarnej, a biblioteki socjol. spalone, m.in. cała dokumentacja X Kongresu Stów. Latynoamer. S., Asocia-ción Latinoamericana de Socjologia, ALAS, który odbył się VTTT 1972 w Santiago, a do którego Państw. Wydawnictwo Ouimantu przygotowywało do druku prace zgłoszone na kongresie. W Polsce Inst. Filozofii i Socjologii PAN; publ. Studia socjologiczne, Roczniki socjologii wsi; Łódzkie Tow. Naukowe—Przeolffd Socjologiczny; Polskie Towarzystwo Socjologiczne—The Polish Sociotoeical Bulletin. Podstawy socjologii marksistowskiej. Warszawa 1972; P. SZTOMPKA Teorie wspólczesnej socjololfil hurtiwzyjnel. Kraków 1973; Wybrane problemy sociolovii marksistowskiej. Zbiór opracowań. Warszawa 1973: Yearhook of Inf OrRnni-zatlons. 1973; Xl Conareso Latlnoamericono de Soclologfa. w: Boletin de la Uniyersidad de Costarica, No. 2, San Jose Vn 1974. • 3303 SOCONY MOBIL OBL CO., jedna z wielkich amer. kompanii naft., powstała 1931 w wyniku fuzji Standard Oil Company of New York (zał. 1889) z Vaccum Oil Company (firmą specjalizującą się w sprzedaży olejów); najpierw otrzymała nazwę Socony-Vaccum, a od 1955— S.M.O.Co.; posiada koncesje w Kanadzie, Wenezueli. Iraku, Iranie, Arabii Saudyjskiej, Indonezji, Kolumbii, 835 Sojusze bałkańskie 3309 Katarze i NRF. W Europie Zach. działa filia Mo-bil Oil AG., a w Kanadzie Mobil Oil of Cana-da Ltd. H. 0'CONNOR Zmierzch naftowego Imperium, PWE Warszawa 1964, s. 29^31. • 3304 SODA KALCYNOWANA I KAUSTYCZNA (ang. Calcine and caustic soda, franc. Soude al-calie et caustique, hiszp. Sosa calcinada y cau-stica, roś. Kalcynirowannaja i kausticzeskaja soda), podstawowe produkty przemysłu chem. dla produkcji mydła, środków myjących i piorących, w przemysłach szklarskim, papierniczym i in.; przedmioty statystyki międzynar. Główni producenci sody kalcynowanej w świecie, 1967: USA— ponad 4,3 min t; ZSRR — ponad 3,1 min t; Francja—ponad l min t. Polska 1950 wyprodukowała 149 tyś. t; 1960—533 tyś. t; 1967—627 tyś. t; 1972—723 tyś. t. Główni producenci s. kaustycznej w świecie, 1968: USA—prawie 8 min t, Japonia—1,9 min t i ZSRR—1,6 min t. Polska wyprodukowała 1950—64 tyś. t, 1960—174 tyś. t, 1968—307 tyś. t, 1972— 349 tyś. t. Rocznik statystyki międzynar. 1970. GUS. Warszawa 1970, s. 163-1964; Maty rocznik statystyczny 1973 GUS, Warszawa 1973, s. 84. SOFUSKIEGO TOWARZYSTWA ELEKTRYCZNOŚCI SPRAWA, 1939 -r Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej. • 3305 SOJA [łac. Glycine max', gr. hispidas, (ang. Soy-bean, franc. Soja ou Soya, hiszp. Soja, roś. Soja), roślina oleista, .zawierająca ok. 50% białka, do 25% tłuszczu, uprawiana dla oleju z nasion i wartości pastewnych dla bydła (makuchy), przedmiot statystyki międzynar. Świat, produkcja 1972: 52,8 min t. Główni producenci: USA (34,9 min t), ChRL (11,5 min t), Brazylia (3,3 min t). Główny eksporter oleju sojowego i makuchów (w 9&- 92%)—USA, które 1974 zahamowały eksport, powodując poważny kryzys paszowy w zach. Europie. Rocznik Statystyki Mlfdzynar. 1973. GUS, Warszawa 1973, s. 215; Le soja, arme d'un nouyeau partagr'alimentaire du monde, w: Le Monetę de 1'economie. 16 IV 1974. • 3306 SOJUSZ BAŁKAŃSKI, 1954 (ang. Bałkan Al-liance, 1954, franc. Alliance Balkanique de 1954, hiszp. Alianza Balcanica 1954, roś. Bałkanskij sojuz 1954), zawarty 9 VIII 1954 w Bied (Jugosławia) przez Grecję, Jugosławię i Turcję jako u-zupełnienie Bałkańskiego Paktu z 1953 przez na- danie mu charakteru przymierza wojskowo-poli-tycznego. Główne postanowienia: zobowiązanie zgodnie z zasadami Karty NZ, rozwiązywania wszystkich sporów międzynar. na drodze pokojowej i wstrzymywania się we wzajemnych. stosunkach od grożenia silą lub użycia siły (art. l); potraktowanie wszelkiej agresji zbrojnej przeciwko któremukolwiek z sygnatariuszy jako agresję przeciwko wszystkim i udzielenie w takim przypadku, na podstawie art. 51. Karty NZ. natychmiastowej pomocy indywidualnej i kolektywnej, włączając użycie sił zbrojnych (art. 2). W dniu 2 III 1955 utworzona została Rada Konsultatywna Bałkańska, z siedzibą w Ankarze, z zadaniem pogłębiania współpracy między sygnatariuszami. Traktat wszedł w życie 21 V 1955 na lat 20. Już w rok później utracił na polit. znaczeniu. UN Treaty Series, 1954. • 3307 SOJUSZ DLA POSTĘPU (ang. Alliance for pro-gress, franc. Alliance pour le Progres, hiszp. Alianza para el Progreso, roś. „Sojuz radi pro- griessa"), nazwa oficjalna programu rozwoju gosp. Ameryki Lać. (bez Kuby), uchwalonego z inicjatywy USA na lata 1961-70-85 w Punta del Este 17vTII1961 przez 20 państw członkowskich OPA, przy l głosie wstrzymującym, Kuby. Program rozwoju gosp. Ameryki Lać. był opraco- wany 1945-59 przez różne ośr. latynoamer. (-> integracja Ameryki Lać.; -> Operacja Panamery-kańska) i napotykał z reguły na opozycję USA. Dopiero pod wpływem Rewolucji Kubańskiej rząd USA podjął inicjatywę: 13 III 1961 prezydent J. F. Kennedy wezwał państwa latynoamer. do „nowego S. dla p.", którego celem było zahamowanie postępów socjalizmu w Ameryce Lać. poprzez stymulowanie liberalnych reform. W konsekwencji jedynym państwem, które zostało wykluczone z S. dla p. była Kuba P. Castro. Program S. dla p. 'zwiększył jedynie zyski korporacji amer. w Ameryce Lać. i pogłębił różnice klasowe, o czym świadczy raport prezesa Banku świat., R. Mc Na-mary o największym kraju Ameryki Lać. Brazylii. ,,Udział w dochodzie narodowym najuboższych, stanowiących 40'A ludności kraju, zmniejszył się z I0'/o w 1960 do 8'/« w 1970, podczas gdy udział 5% najbogatszych Brazylijczyków wzrósł w tym samym okresie z 28 do 38'A". W kwietniu 1970 senator E. Kennedy wygłosił przemówienie, w którym m.in. powiedział: ,,Sojusz dla Postępu jest fiaskiem. Ponad 30'/« mieszkańców Ameryki Pd. umiera nic osiągnąwszy 40 roku życia. Nędza, złe odżywienie l choroby pozbawiają sił i energii większość mieszkańców tego kontynentu... Tempo wzrostu gospodarczego wynosiło w ciągu ostatniej dekady przeciętnie l,8'/o rocznie. Jest to tempo mniejsze niż przed utworzeniem Sojuszu dla Postępu... Ziemia pozostaje własnością minimalnego odsetka ludności. W niektórych krajach Ameryki Łacińskiej mniej niż 10'/« mieszkańców kontroluje 90*/« ziemi. '/, siły roboczej na wsi jest hiezatrudniona. Mimo naszych demokratycznych tradycji popieramy nadal w Ameryce Łacińskiej reżimy. które depczą podstawowe prawa ludzkie". Proylsional Guide to Writings on the Allanre for Progress, PAU Washington 1967; J. LEWINSON, J. DE ONIS The Altance that łosi Its Way. A Critiral Report on the Alliance for Pro-gress. Chicago 1971, s. 380. • 3308 SOJUSZE (ang. Alliances, franc. Alliances, hiszp. Alianzas, roś. Sojuzy), termin międzynar. — przymierza dwu- lub wielostronne, zobowiązujące strony do współpracy polit., gosp. i wojsk, w imię wspólnej obrony wspólnych interesów oraz do udzielania sobie wzajemnej pomocy w określonych s. przypadkach (—>• casus foederis). W przeszłości dzielono s. na zaczepne i obronne; po II wojnie świat, s. zaczepne zostały uznane wyrokami Międzynar. Trybunałów Wojskowych za spiski przeciwko pokojowi i bezpieczeństwu, jako mające na celu agresję (np. Berliński Pakt, podp. 271X1940 w stoi. III Rzeszy, przez Japonię, Niemcy i Włochy, do którego przystąpiły: 20X1 1940 Węgry. 23X11940 Rumunia, l III 1941 Bułgaria). Zgodnie z zasadami prawa międzynar. są tylko s. o charakterze obronnym (np. sojusze NZ w czasie n wojny świat, zawierane w obliczu agresji). • 3309 SOJUSZE BAŁKAŃSKIE, 1912/13 (ang. Balka-nic Alliances. 1912/13, franc. Alliances balkani-ques de 1912/13, hiszp. Alianzas Balcanicas, 53« 3310 Sojusznicza Komendantura Berlina 836 1912/13, roś. Batkanskije sojuzy, 1912/13), nazwa 2 odrębnych układów: l) sojusz zawarty 13 III 1912 między Bułgarią i Serbią oraz konwencja wojsk. 29 VIII 1912 do sojuszu przystąpiło tegoż dnia Czarnogórze; skierowany przeciw Austro-Węgrom w przypadku ich ataku na Serbię; 2) za- warty 5 V 1913 przez Serbię z Grecją, rozszerzony l VI-1913 konwencją wojsk.; skierowany tym razem przeciw Bułgarii, która w sporze o —r Macedonię rozpoczęła wkrótce II wojnę bałkańską, 29VI-10VIII1913. H. RONNEFAHRT Konferenwn und Yertrage (Yertrags-Plotz.), t. 3, Wiirzburg 1958. • 3310 SOJUSZNICZA KOMENDANTURA BERLINA (ang. Berlin Allied komendantura, franc. Com-mandance Alliśe de Berlin, hiszp. Comandancia Aliada de Berlin, roś. Mieżsojuzniczeskaja ko- miendatura Bierlina), powstała 7 VII 1945 na podstawie porozumienia mocarstw sojuszniczych w sprawie 4-stronnej administracji b. stoi. Rzeszy (->• Deklaracja o klęsce Niemiec). W myśl porozumienia Komendanturę tworzyli 4 dowódcy wojsk sojuszniczych w Berlinie (komendanci miasta), którzy kolejno przez 15 dni pełnili funkcje Komendanta Berlina. Komendant zarządzał wszystkimi sektorami Berlina, przy czym uchwały w sprawie rozwiązywania zasadniczych spraw i problemów dot. wszystkich sektorów musiały być podejmowane przez 4 komendantów miasta jednomyślnie. Rozkazy i instrukcje komendanta Berlina były publ. w języku roś., ang., franc. i niem., i były przekazywane nadbunnistrzowi Berlina z obowiązkiem wykonania ich we wszystkich sektorach miasta. Sojusznicza Komendantura była podporządkowana Sojuszniczej Radzie Kontroli Niemiec. Kwatera Główna Komendantury znajdowała się w sektorze amer. Pierwsza sesja Komendantury odbyta się 11 VII 1945 pod przewodnictwem dowódcy radź. Do 16 VI 1948, kiedy Komendantura zawiesiła swą działalność, odbyło się. 97 sesji (1945—22, 1946—35, 1947—28, 1948—12), na których, mimo coraz burzliwszych debat, podjęto jednomyślnie .prawie 1200 decyzji. Najowocniejszy był okres do października 1946, tzn. do wyborów, które przyniosły zwycięstwo popieranym przez mocarstwa zach. antyradz. partiom: SPD—48,7%, CDU— 22.2% i. FPD— 9,3%, podczas gdy proradz. SED otrzymała 19,8%. Rozbieżności w Komendanturze, jak i w Sojuszniczej Radzie Kontroli Niemiec były odbiciem kryzysu w łonie gł. sojuszników koalicji antyhitlerowskiej. Bezpośrednim powodem zawieszenia działalności Komendantury było opuszczenie, bez podania powodu, jej posiedzenia 16VTI 1948 przez dowódcę amer. wojsk w Berlinie płka F. Howleya, który wypowiedział ponadto pod adresem Komendantury wiele obelżywych uwag. Właściwym powodem były plany mocarstw zach., USA, W. Brytanii i Francji, które przygotowywały wówczas separatystyczną reformę walutową w Niemczech Zach. i nie mogłyby jej wprowadzić w Berlinie Zach. (co nastąpiło 25 VI 1948), gdyby dowódcy 4 sektorów zbierali się dalej. Bojkot przez Howleya został przerwany 21 XII 1948, kie- dy komendanci zach. sektorów oficjalnie zainicjowali sesje trójstronne Komendantury, co pogłębiło podział Berlina i spowodowało powstanie osobnej jednostki adm. o specjalnym statucie p.n. •>• Berlin Zachodni i osobnej tam trójstronnej ->• Sojuszniczej Władzy Kontrolnej. Odrębność mię-dzynar. statutu Berlina Zach. potwierdziło porozumienie 4 mocarstw w tej sprawie z sierpnia 1971. Zob. też klauzula berlińska. E. OSMAŃCZYK Niemcy 1945-19SO. Warszawa 1951, s. 52-53; E. PLISCHKE Berlin: Deyelopment of the Goyernment and Administration, Historical Division, Berlin 1952; Documents on Germany under Occupation 1945-1954, London 1955; L. PASTUSIAK Sojusznicza Komendantura Berlina, w: Przegląd Zachodni nr l, 1971, s. 39-54. • 3311 SOJUSZNICZA KOMISJA DLA AUSTRII (ang. Allied Commission for Austria, franc. Commis-sion Alliee pour 1'Autriche, hiszp. Comisión Aliada para Austria, roś. Sojuzniczeskaja komissija po Awstrii), powstała po II wojnie świat., zgodnie z -» Deklaracją o klęsce Niemiec z 5 VI 1945, instytucja sojuszniczego systemu kontrolnego Francji, W. Brytanii, USA i ZSRR w Austrii. System ten obejmował Radę Sojuszniczą, Komitet Wykonawczy i sztaby wojsk, których czł. byli mianowani przez rządy tych mocarstw. Komisja działała na terytorium Austrii od 4 VII 1945 do 27 VII 1955 na zasadzie układu podpisanego w Wiedniu 4 VII 1945. Na czele S.K. dla A. stali 4 głównodowodzący wojsk okupacyjnych. Gł. zadania Komisji: przeprowadzenia rozdziału Austrii od Niemiec; powołanie do życia centr. administracji austr.; przygotowanie do powołania rządu Austrii na drodze wolnych wyborów. Wiedeń podlegał wspólnej Komendanturze 4 mocarstw. Układ stracił swą moc 27 VII 1955 z chwilą wejścia w życie podp. 15 V 1955 w Wiedniu przez 4 mocarstwa i Austrię Traktatu państwowego, na zasadzie którego przywrócono Austrii pełną suwerenność. Int. Lenidatlon IX, nr 855; Europa Archiv 1956; A. A. KLĘTO Von 1972 bis wm Staatsvertrag von 1955, Wien-Stuttgart 1969, s. 502. • 3312 SOJUSZNICZA RADA DLA JAPONII (ang. Allied Councii for Japan, franc. Conseił Allie pour le Japon, hiszp. Consejo Aliado para el Ja-pón, roś. Sojuznyj sowiet dla Japonii), organ kontrolny ustanowiony nad Japonią po II wojnie świat, zgodnie z postanowieniami moskiewskiej konferencji ministrów spraw zagr. USA, W. Brytanii i ZSRR (16-26X111945). W skład Rady oprócz ww. mocarstw wchodziły Chiny. Działała ona od 18 IV 1946 do 28 IV 1952, kiedy USA, które od początku sabotowały postanowienia konferencji moskiewskiej, jednostronnie zawiesiły prace Rady po wejściu w życie. Traktatu Pokojowego z Japonią podp. 8 IX 1951 w San Francisco. M. E. CAMERON China. Japan. and the Powers. A Hislory of the Modern Far East, New York 1960, s. 714; Asia. A Hand-book. Edit.: G. Wint, New York 1966, s. 856. • 3313 SOJUSZNICZA RADA KONTROLI NIEMIEC (ang. Control Councii for Germany, franc. Conseił de Contróle en Allemagne, hiszp. Consejo Aliado de Control en Alemania, roś. Sojuznyj Kontrolnyj sowiet w Giermanii), „najwyższy organ władzy w sprawach dotyczących całości Niemiec", sprawowanej wspólnie przez Francję, W. Brytanię, USA, i ZSRR, zgodnie z -r Deklaracją o klęsce Niemiec, podp. wspólnie 5 VI 1945 w Berlinie Zach.; mocarstwa reprezentowane były 837 Sojusznicza Wys. Komisja 3315 w Radzie przez swych naczelnych dowódców wojsk sojuszniczych w Niemczech. Działalność Rady rozpoczęła się 30 VIII 1945 i trwają do 20 III 1948, kiedy została zawieszona na skutek separatystycznej polityki mocarstw zach., które przeprowadziły 18 VI 1948 ekon. podział Niemiec wprowadzeniem osobnej waluty dla Niemiec Zach. i Berlina Zach. oraz dokonały polit. podziału Niemiec przez proklamowanie 7 IX 1949 separatystycznej Niemieckiej Rep. Federalnej. Zadania Rady zostały następująco określone 5 VI 1945 w Deklaracji 4 mocarstw o procedurze kontrolnej w Niemczech, stanowiącej uzupełnienie Deklaracji o klęsce Niemiec: „... W czasie kiedy Niemcy wypełniać będą żądania wynikające z bezwarunkowej kapitulacji, władze najwyższą w Niemczech będą sprawowali głównodowodzący W. Brytanii, USA, ZSRR i Francji według wskazówek ich rządów, każdy w swej strefie okupacyjnej i wspólnie we wszystkich sprawach dotyczących Niemiec jako całości. Czterej głównodowodzący, którzy tworzą razem Radę Kontroli, będą wspomagani każdy przez politycznego doradcę. Rada Kontroli, której postanowienia muszą być uchwalone jednogłośnie, stara się o możliwie jednolite postępowanie poszczególnych głównodowodzących w ich strefach oraz podejmuje decyzje po wzajemnym uzgodnieniu poglądów we wszystkich istotnych sprawach, dotyczących Niemiec jako całości". Dalsze punkty deklaracji ustaliły organizację Rady: podlegał jej Kom. Koordynacyjny i Sztab Kontrolny; poza tym, celem utrzymania łączności z rządami innych, gł. zainteresowanych okupacją Niemiec państw tworzących NZ, istniały alianckie misje wojsk, tych rządów przy Radzie Kon- troli. Siedzibą Rady był Berlin W 35, Potsdamerstr. 186. Sekretariat Rady mieścił się w Berlinie W 35, Eisholtzstr. 32. Postanowienia Rady ogłaszane były w dzienniku urzędowym (Journal Officiel du Conseil de Contróle en Allemagne}, wyd. w 4 językach: franc., roś. i ang. oraz (tekst nie obo- wiązujący) niem. Ogółem do 1950 ukazało się 19 numerów (pierwszy z 29X1945, -dziewiętnasty z 31 VIII 1948). Poza numeracją wydano Supple-ment nr l, zawierający zbiór dokumentów dot. klęski Niemiec i utworzenia Rady. Członkami Rady 1945-49 byli kolejni głównodowodzący wojsk okupacyjnych: z ramienia ZSRR marszałek G. K. Żuków (1945-46), marszałek W. D. Soko-łowski (1946-49) i gen. W. I. Czujkow (od 1949); z ramienia USA gen. D. D. Eisenhower (1945-46), gen. M. T. McNarney (1946-47), gen. L. D. Ciay (1947-49) i (formalnie) J. Mac Cloy (od 1949); z ramienia W. Brytanii marszałek L. Montgome-ry (1945-46), marszałek S. Douglas (1946-47) i gen. B. H. Robertson (od 1947); z ramienia Francji: gen. P. Koenig. (1945-49) i (formalnie) A. Francois-Poncet (od 1949). W okresie swej działalności Rada rozpatrzyła 193 spraw, z których 140 uzyskało jednogłośną aprobatę. Opracowaniem wszystkich materiałów bieżących i przygotowaniem ostatecznych projektów uchwał zajmował się Kom. Koordynacyjny, któremu podlegało 10 dyrektoriatów, podzielonych na wiele wydziałów i komisji (dyrektoriat polit., ogólny, ekon., finansów, komunikacji, prawny, prasy, reparacji, transportu, jeńców wojennych i ->• displaced persons). Na każdym szczeblu organizacji Rady zachowany był system opracowywania spraw przez przedstawicieli 4 mocarstw. Przewodnictwo w Radzie i w każdej komisji zmieniało się kolejno, co miesiąc. Przewodniczący Rady czy którejkolwiek z komisji Rady w danym miesiącu zwoływał i prowadził narady. Po 20 III 1948 mimo formalnego zmieniania się przewodniczących nikt nie skorzystał z prawa zwołania Rady. Działalność Rady słabła z roku na rok. W wywiadzie udzielonym agencji ADN (wg Tiigliche Rundschau z 26 III 48) szef Sztabu Radzieckiej Administracji Wojskowej gen. Łukianczenko zobrazował słabnącą działalność Rady Kontroli następującą tabelą spraw uchwalonych lub odrzuconych przez Radę, względnie Kom. Koordynacyjny w okresie: wrzesień 1945-marzec 1948: Rada Kontroli Komitet Koordynacyjny uchwa odrzu uchwa odrzu lono cono lono cono spraw spraw spraw spraw od l VIII do 31 XII 1945 53 9 127 55 w I półroczu 1946 32 7 151 57 w II półroczu 1946 14 9 111 76 w l półroczu 1947 32 5 103 58 w 11 półroczu 1947 7 15 47 67 w styczniu—lutym 1948 2 8 7 22 Dnia 20 III 1948 odbyło się ostatnie posiedzenie S.R.K.N. Jedynymi miejscami na terenie Rady, w których spotykali się nadal reprezentar.si 4 mocarstw po 1948 były: Berlińskie Centrum Bezpieczeństwa Powietrznego, odpowiedzialne za ruch samolotów wojsk, i cyw., oraz Międzynar. Biuro Ułatwień, odpowiedzialne za ruch osobowy. Porozumienie 4 mocarstw w sprawie Berlina Zach. z sierpnia 1971, zawarte w gmachu Sojuszniczej Rady Kontroli faktycznie zamknęło działalność 4-mocarstwowej Rady, uznając osobny statut tego miasta; utrzymało jednak nadal 4- stronne Berlińskie Centrum Bezpieczeństwa Powietrznego. Journał Offtciel du Conseil de Contróle en Allemagne, Berlin 1945-48; W. CORNIDES Der Kontrolirat, w: Ewopa-Archly 1946/47; E. OSMAŃCZYK Niemcy 1945-1950, Warszawa 1951, s. 46-49; G. BOHME Der Alliierte Kontrolirat und die At-liierte Hohe Kummission. Des Kontrolsystem in Deutschland 1945-1951. Berlin West 1952; G. JAENICKE Der Abbau der Kontrottratgesetsgebung, Berlin West 1952; L. PASTUSIAK Podział l zjednoczenie Niemiec w dyplomacji W. Czwórki, Katowice 1972. • 3314 SOJUSZNICZA WŁADZA KONTROLNA (ang. Allied Control Authority (ACA), franc. Autoritć de Contróle Alliće, hiszp. Autoridad Aliada de Control, roś. Sojuznaja kontrolnaja wtast'), instytucja międzysojusznicza Francji, USA i W. Brytanii, spełniająca z ich ramienia funkcje kontrolne w Berlinie Zach., wynikające z powojennego statutu specjalnego tego obszaru i porozumień 4 W. Mocarstw w sprawie Berlina Zach. M.in. przy ACA akredytowane są misje tych NZ, które 1946 akredytowały się przy Sojuszniczej Radzie Kontroli i otrzymały w Berlinie Zach. stałe eksterytorialne rezydencje: Australii, Czechosłowacji, Kanady, Jugosławii i Polski. Przywileje i immunitety personelu dyplomat. misji pozostały niezmienione od 1946. • 3315 SOJUSZNICZA WYSOKA KOMISJA DLA NIEMIEC (ang. Allied High Commission for Germany, HTCOG, franc. Haute Commission pour l'Al-lemagne, hiszp. Alta Comisión Aliada para Ale-mania, roś. Wierchownaja sojuzniczeskaja komis- 3316 Sojuz 838 sija dla Giermanii), powołana 20 VI 1949 układem 3 mocarstw zach. (Francji, W. Brytanii, USA) w Waszyngtonie jako separatystyczny organ Francji, W. Brytanii i USA dla stref okupacyjnych Niemiec Zach. po zawieszeniu działalności •> Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec celem „wykonywania najwyższej władzy sojuszniczej w Niemieckiej Republice Federalnej" po jej ukon- stytuowaniu, które nastąpiło 61X1949. Wszystkie uprawnienia kontrolne, przysługujące dotąd naczelnym dowódcom sił zbrojnych tych mocarstw w Niemczech przejęli 21 IX 1949 i pełnili do 8 V 1955 trzej Wysocy Komisarze (High Commissio-ners), którzy po zakończeniu działalności Ko- misji zostali mianowani ambasadorami swych krajów przy rządzie NRF. E. OSMAŃCZYK Niemcy 1945-1950, Warszawa 1951, s. 55-58. • 3316 SOJUZ, nazwa radź. statków kosmicznych wprowadzanych na orbity okołoziemskie od 23 IV 1967, kiedy wystartował Sojuz l z pilotem-kos- monautą, W. M. Komarowem. Sojuz 2 bez załogi odbył lot 25X1968. Następne loty odbywały się zawsze z załogą. Załogi Sojuza 4 i 5, które wy- startowały 14 i 1511969, dokonały przejścia w locie z jednego statku do drugiego. W lipcu 1973 rozpoczęły się w ośr. kosmicznych lotów załogowych w Houston wspólne amer.-radz. spotkania astronautów przygotowujące wspólny lot w połowie 1975 statku Sojuz z amer. Apollo. Program przygotowań nazwany „Sojuz-Apollo" kontynuowany był w czerwcu-lipcu 1974 na kosmo-dromie w ZSRR. Mata encyklopedia wojskowa, t. 3, Warszawa 1971, s. 171; Kronika. 1973. SOKI OWOCOWE ->• Owoce i warzywa. • 3317 SOKOLSTWO (ang. Athletic Ciub '„Sokół", franc. Societe de gymnastique des „Sokols", hiszp. So-ciedad de gimnasia „Sokół", roś. Junoszeskoje sportiwnoje obszczestwo „Sokół"), niepodległościowy ruch młodzieżowy w krajach słów., zainicjowany 1860 przez Czechów, M. Tyrsa (1832-82) i J. Fugnera. (1822-65), którzy zał. towarzystwo gimnastyczne p.n. Sokół, z hasłem tac. Mens suną in corpore sano ['w zdrowym ciele zdrowy duch']. Niepodległościowy charakter podkreślały czerwone koszule, zw. Garibaldkami od wł. bohatera nar., i słów. elementy lud. w stroju chłopców i dziewczyn. Za przykładem Czech ruch s. objął wkrótce Słowację (od 1896 Swaz cesko-slo-vanskeho sokolstwa), Bułgarię, Chorwację, Dalmację, Serbię, Łużyce i Polskę, stają się wśród Słowian Zach. oraz wśród emigrantów słów. w Rzeszy Niem., we Francji i w USA w końcu XIX i w pierwszych dekadach XX w., najsilniejszym zorganizowanym ruchem słowianofilskim. Odegrał poważną rolę w rozbudzeniu poczucia nar. i solidarności Słowian, co znajdowało swój wyraz na Wszechsłowiańskich Zlotach Sokolstwa. W Polsce pod zaborem austr. I gniazdo S. powstało we Lwowie 1867; pod zaborem prus. na Pomorzu 1884 w Inowrocławiu, na Śląsku 1894 we Wrocławiu; pod zaborem roś. Sokół był zakazany. S. był też org. emigracji słów. w świecie. Pierwsze gniazdo S. czes. w USA powstało już 1865 w Saint Louis. Polskie i słowac. gniazda natomiast w Chicago i N. Jorku ok. 1895. Wcześniej, 22 II 1889, powstało I gniazdo poi. S. w śródmieściu Berlina, stąd nazywane S. Berlin I. Do 1938/39 przetrwało 5 gniazd berlińskich: Centrum, Moabit, Wedding, Charlottenburg i Schoneberg; zamierzone w lutym 1939 obchody 50-lecia S. wspólnie z saksońskimi i turyngskimi gniazdami w Lipsku, Sandersdorf, Kribitsch i Apolda i z jednym gniazdem na Pograniczu, w W. Dąbrówce, w pow. międzyrzeckim, zostały zakazane przez gestapo. Na Westfalii-Nadrenii, gdzie I gniazdo powstało 1899 w Oberhausen, fala repatriacji po I wojnie świat, do Polski względnie emigracji do Francji spowodowała rozwiązanie się tam S. Przetrwał on natomiast wśród emigracji poi. we Francji, gdzie 1951 obchodził 50-lecie istnienia. J. S. RoutEK Slavonic Encyclopedia. New York 1949, s. 1445; Polak w Niemczech. Miesięcznik Związku Polaków w Niemczech m 10/11, Bochum 1952. • 3318 SOLAS, ąng. Safety of Life at Sea ['bezpieczeństwo życia na morzu'], skrótem tym nazywane są Konwencje Morskie, tzw. Londyńskie. • 3319 SOLIDARNOŚCIOWE KONFERENCJE (ang. Solidarity conferences, franc. Conferences de So-lidarite, hiszp. Conferencias de solidaridad, roś. Konfieriencyi solidarnosti), termin międzynar. — narady krajów Trzeciego Świata w 2 pół. XX w., mające na celu zamanifestowanie jedności, wobec kolonializmu i imperializmu oraz podjęcie decyzji co do akcji na rzecz całkowitego wyeliminowania kolonializmu i neokolonializmu. Przy wielu polit. i światopoglądowych różnicach dzielących kraje Trzeciego Świata konferencje te wskazywały na istnienie równie wielu wspólnych dla wszystkich celów i stwarzały pierwsze globalne więzy krajów rozwijających się. Podobną rolę spełniały też konferencje —> państw niezaangażo-wanych. • 3320 SOMALI (ang. Somali, franc. Somalie, hiszp. Somalia, roś. Somali), pn. prowincja Somalii, nad Zat. Adeńską,'przedmiot sporów międzynar. 1886-1960, kiedy była protektoratem W. Brytanii, zakończonym 26 XT 1960; weszła l VII 1960 w skład niepodległej republiki Somalia. • 3321 SOMALIA (ang. Somalia, franc. Somalie, hiszp. Somalia, roś. Somali), Demokratyczna Republika Somalii, AI-Dzumhurijja ad- Dimukratijja as-Su-malijja, państwo w pn.-wsch. Afryce nad O. Indyjskim. Czł. ONZ; graniczy z Kenią, Etiopią i Prane. Terytorium Afarów i Issów; Pow. 637,7 tyś. km'. Ludność 2790 tyś. (1970); wg spisu 1931 —1021 tyś. Stoi. Mogadiszu (173 tyś. mieszk. 1967. Język urzędowy: somali; w powszechnym używaniu są: arab., ang. i wł. Waluta: szyling so-malijski = 1000 centesimi; święto nar. l VII, dzień niepodległości 1960. Stosunki międzynar.: protektorat W. Brytanii 1886-92; podzielona w 1892 między W. Brytanię i Włochy z nazwami od 1905: S. Bryt. i S. Wł. W 1942 S. Wł. została okupowana przez wojska 839 SOS 3325 bryt. W 1948 S. Bryt. pozostała kolonią bryt, natomiast S. Wl. otrzymała statut państwa powierniczego ONZ. Decyzją Zgr. Og. NZ z 21 Xl 1959 obie S. zostały połączone l VII 1960 i w miesiąc później kraj ten p.n. S. otrzymał niepodległość, l VII 1960. Czł. ONZ od 28X1960 i org. wy- specjaliz. ONZ, z wyjątkiem IAEA, IMCO, GATT. Czl. OJA. Czł. Ligi Państw Arabskich (od 14II1974).Sekr. Gen. ONZ Dag Hammarskjold odwiedził Mogadiszu w styczniu 1960. Premier Mohamed złożył wizytę w siedzibie ONZ 19 III 1968. W sporze granicznym o Ogaden z Etiopią S. zgłasza roszczenia do S. Franc. zw. -»• Francuskim Terytorium Afarów i Issów. W maju 1973 OJA powołała komisję d/s sporu etiopsko- somalij-skiego. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Arabia Saudyjska, Austria, Belgia, Bułgaria, ChRL, Czechosłowacja, Egipt, Etiopia, Francja, Holandia. India, Ipdonezja, Irak, Japonia, Jemen, Jemen Pd., Jordania, Jugosławia, Kenia, KRL-D, Kuwejt, Liban, Libia. Malta, Nigeria, NRD. NRF, Pakistan, Polska, Sudan, Syria. Szwecja, Tanzania, Tunezja, Turcja, USA. Węgry, W. Brytania, Wietnam. Dem. Rep., Wiochy. Zambia, ZSRR. Z Polską stosunki na szczeblu ambasad. A. A. CASTAGNO Somalia, New York 1959; S. TOUYAL Somall Nationalism, Harvard 1963; J. DRYSDAL The Somali Dispu-te, London 1964; J. M. LEWIS The Modern History o f So-mali-Land, From Nation to Stale, N. York 1965: R. L. HESS Italian Colonialism en Somalia, Chicago 1966; LYTTON The Stolen Desert, London 1966; The Agricultural Economy of Somalia, Washington DC 1971; A. MROZEK Kształtowanie się narodu somalijskiego, w: Kultura i Społeczeństwo m 3, 1972; The Statesman's Year-Book 1972173, London 1972, s. 1288-1291. • 3322 SOMALI FRANCUSKIE (ang. Prench Somali, franc. Somalie Francaise, hiszp. Somalia Francesa, roś. Somali Francuzskoje), afryk. terytorium nieau-tonomiczne o pow. 22 tyś. km2, z 155 tyś. mieszk. (1965); ze stolicą Dżibuti, część Somali, okupowana przez Francję od 1884 jako kolonia, od 1957 z własnym samorządem; przedmiot sporów międzynar. Zgr. Og. NZ od 1960 domaga się od Francji przyznania ludności samorządu, a Rez. 2228/XXI, z 20X111966 prawa swobodnego wypowiedzenia się w plebiscycie. Francja 19 III 1967 przeprowadziła referendum, ale nie w formie demokr., jak to stwierdził Komitet NZ d/s De-kolonizacji, który nie uznał jego wyniku, niemniej jednak Francja na podstawie plebiscytu uznała. S.F. za „terytorium zamorskie" Francji p.n. —>• Francuskie Terytorium Afarów i Issów, Territoire Francais des Affars et des Issas, co skrytykowało Zgr. Og. NZ, 14X111967, Rez. 2356/XXII. IV Konferencja 75 państw niezaangażowanych, 91X1973, w -r Deklaracji Algierskiej 1973, w p. 47 uznało za „sprawę palącą położenie kresu ko- lonialnej obecności w tzw. franc. Somali". UN Momhly Chronicie. April. May 1967, Jan. 1968; R. Ao-ŁOPF, V. THOMPSON Djibutti and the Bom of Africa, Stan-ford 1968. • 3323 SONATRACH, franc. Societ6 Nationale pour le Transport et la Comercialisation des Hydrocar-bures. Kompania naftowa Algierii, zał. 1963, jako spółka międzynar. algiersko-franc., z siedzibą w Algierze; od 1968 ma monopol na cały marketing naft. w Algierii. Jest współwłaścicielem SNREPAL (Societe Nationale de Recherche et d'Exploitation des Petroles en Algerie), a od 24 II 1971 także CREPS (Compagnie de Recherches et d'Exploitation de Petrole au Sahara), CEP (Compagnie d'Exploitation Petroliere) i COPEFA (Compagnie des Petroles France-Afrique). Rząd Algierii 24 II 1971 znacjonalizował 5P/0 akcji wszystkich ww. zagr. kompanii naft. i przekazał je S. Wywołało to kryzys w stosunkach fran-cusko-alg. zakończony 30 VI 1971 podp. układu przez Compagnie Francaise des Petroles (CFP) z S., mocą którego CFP otrzymało odszkodowanie za znacjonalizowane akcje do spłacania zaległych podatków i inwestowania poważnej części swych zysków (do końca 1975—ok. 500 min dół.) w nowe badania i wiercenia, przystała także na wyższą niż dotąd -»• cenę katalogową (2,75 dół. za baryłkę nafty), która jest podstawą dla opodatkowania, a tym samym na wyższe w przyszłości podatki; wg oceny „Le Monde" umowa ta oznaczała „praktyczne zakończenie etapu deko-lonizacji ropy alg., a zarazem położyła kres iluzjom wywołanym układami o współpracy alg.-franc. z lipca 1965". Le Monde, 2 VII 1971, nr 823; The Middle East and North Africa 1972/73. London 1972. • 3324 SOPRON (ang., franc., hiszp. Sopron, roś. Szo-pron), dawniej Odcnburg, terytorium pogranicza węgiersko-austr., o pow. 356 km2, przedmiot sporu międzynar. 1921, rozstrzygniętego 14-16X111921 plebiscytem na korzyść Węgier (651'/o), zaakceptowanym przez Konferencję Ambasadorów 23 XII 1921. S. WAMBAUGH Plebtscites sińce the Worid War. With a Collec-tion of Olfirlal Documents, Washington 1933, 2 t.; E. TRAGEB Die Volksabstimmuns In Sopran. 14-16 Deumher 1921, Sopran 1928. • 3325 SOS, międzynar. umowny sygnał nadawany alfabetem Morse'a: ... --- ... (trzy kropki, trzy kreski, trzy kropki) przez statki na morzu wzywające pomocy; wprowadzony przez Londyńską Międzynar. Konwencję Radiotelegraficzną 1912. Dobór liter nie oznacza żadnego skrótu, lecz wynikł. z łatwości telegraficznego przekazu; odpowiada mu radiofoniczne wezwanie pomocy MEDEA, lotn. ang. MAY DAY odpowiadające franc. „m'aider". Również używany jest sygnał PAN. Zob. też alfabety międzynarodowe. Poza tym Międzynar. Federacja Organizacji Dawców Krwi, zał. 1955 przyjęła jako swój skrót SOS. Zob. też krew. Yearbook o f Int. Organiwtions, 1973. 3326 Sozologia 840 • 3326 SOZOLOGIA [gr. sozo 'chronię, ratuję'], (ang. Sozology, franc. Sozologie, hiszp. Sozologia, roś. Sozołogija); termin międzynar., stworzony 1970 przez polskiego uczonego W. Goetla — nauka o ochronie środowiska i jego zasobów; jej charakter określił W. Goetel następująco: „Jest to nauka kompleksowa obejmująca te elementy nauk przyrodniczych, technicznych i humanistycznych, które są konieczne dla rozwiązywania dzisiejszych skomplikowanych zagadnień ochrony przyrody i jej zasobów oraz zabezpieczenia trwałości ich użytkowania. Ponieważ dla zapobieżenia szkodom, które w wielu wypadkach dochodzą do rozmiarów katastrof, niezbędnym jest czynne działanie, utworzyliśmy pojęcie „sozotechniki", której zadaniem jest wprowadzanie w życie wskazań sozologii. Nazwy te przyjmują się coraz to szerzej. Należy przy tym podkreślić, że Sozologia i sozotech-nika mogą zyskać większe możliwości realizacyjne przy pomocy przemysłu, dla którego racjonalnego rozwoju staje się istotniejszym zajęcie się ochroną i zabezpieczeniem przyrody, a przez to środowiska człowieka. Jestem przekonany, że zajmując się tego rodzaju działalnością naukową, najlepiej służę najpilniejszym postulatom dzisiejszej ludzkości". W. GOETEL Moje obecne zainteresowania naukowe, w: Poglądy, Katowice nr 13, 1972; W. MICH/UŁÓW Sozologia i problemy Środowiska życia cdowieka, Wrocław 1972, s. 98. • 3327 „SPACELAB", [ang.; 'laboratorium kosmiczne'], nazwa pojazdu kosmicznego, którego budowę VTT 1974 podjęło 9 państw zach. Europy (Belgia, Dania, Francja, Hiszpania, Holandia, NRF, Szwajcaria, W. Brytania i Włochy) z pomocą -> NASA. Umieszczenie „S." na orbicie okołoziem-skiej założono na 1980. SPADEK -> Dziedziczenie. SPALONA ZIEMIA —r „Verbrannte Brdę". SPECJALNE PRAWO CIĄGNIENIA — SDR. • 3328 SPELEOLOGIA [gr. spętałem 'jaskinia', logos 'słowo', 'nauka'], (ang. Speleology, franc. Speleologie, hiszp. Espeleologia, roś. Spieleołogija); termin międzynar. — nauka o jaskiniach; przedmiot nauk. zorganizowanej międzynar. współpracy od 1949, daty pierwszego zjazdu międzynar. speleologów w Valence (Francja). W Polsce rozwinął się po II wojnie świat, ruch turystyczny grotołazów, równocześnie wzrosła kadra jaskinioznawców. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Unia Speleologiczna, International Speleological Union, zał. 1953 p.n. Międzynar. Kongres Speleologiczny. Inl- Speleological Congresses; pod obecną nazwą od 1968, siedziba sekretariatu w Wiedniu. Yearbook of Int. Organimiions, 1973. • 3329 SPIRYTUALIZM [tac. spiritualis 'duchowy'], (ang. Spiritualism, franc. Spiritualisme, hiszp. Espi-ritualismo, roś. Spiritualizm); termin między- nar. — światopogląd głoszący, że istota rzeczywistości ma naturę duchową; jego zwolennicy są zorganizowani. w międzynar. org. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Federacja Spirytualistów, Int. Spiritualist Federa-tion, zał. 1923, z siedzibą w Sztokholmie; łączy krajowe związki Argentyny, Australii, Belgii, Brazylii, Danii, Francji, Finlandii, Grecji, Hiszpanii, Holandii. Indii, Irlandii. Islandii, Izraela, Japonii, Kanady, Kostaryki, Kuby, Meksyku, Nowej Zelandii, NRP, Portugalii, Puerto Rico, Szwajcarii, Szwecji, Turcji, USA, W. Brytanii i Wioch. Publ. Yours Fraternally. Yearbook of Int. Organizations, 1973. 9 3330 SPIRYTYŚCI [łac. spiritus 'duch'], (ang. Spiri-tists, franc. Spiritistes, hiszp. Espiritistas, roś. Śpi- , ritualisty), termin międzynar. — osoby wierzące w możliwość obcowania z duchami, szczególnie ludzi zmarłych. S. tworzą silne jawne i tajne związki przede wszystkim w Ameryce Lać.: Argentynie, Brazylii, Haiti, Kostaryce, Kubie, Meksyku i Puerto Rico; na zach. Wybrzeżu Afryki oraz w Europie. Zorganizowani S. dzielą się na trzy grupy: l) wierzących w reinkarnację i okul-tyzm; 2) umbandistów; 3) kardecystów, tj. wyznawców księgi pt. Le Livre des Esprits Conte-nant les Principes de la Doctrine Spiritiste, napisaną przez Francuza Hipolita Leona Denizart-Rovail, wydaną pod pseudonimem Allan Kardac w Paryżu 1857, a następnie przetłumaczoną na wiele języków i wydaną wielokrotnie również w XX w. C. PAPĘ SVD KathoUzismus in Latein-Amerika, Santiago de Chile 1963. • 3331 SPISY GOSPODARSTW DOMOWYCH (ang Household census, franc. Enquetes sur les me-nages, hiszp. Censo de hogares, roś. Pieriepisi domasznich choziajstw), termin międzynar. wprowadzony przez Komisję Statystyczną ONZ, 1950,—zunifikowane metody obliczania gospo- darstw domowych oraz warunków mieszkaniowych (—• pralki, —' lodówki, —>- radia, -> telewizory itp.) uznanych za wyznaczniki poziomu życia w różnych krajach; zastosowane w spisach światowych ludności 1960 i 1970. Indicateurs sfatistiaues de conditions de 1'hahitation, UN N. York. wyd. 3, 1965. s. 139; Principios y Recomendnrio-nes para Censo de Hogares de 1970, UN New York 1968, s. 140. • 3332 SPISY LUDNOŚCI ŚWIATOWEJ 1950-70 (ang. Worid Population Census, 1950-70. franc. Recen-sement mondial de la population, 1950-70. hiszp. Censos mundiales de población 1950-70, roś. Wsiemirnyje pieriepisi nasielenija 1950-70), pierwszy ś.s.I., zorganizowany przez większość członków ONZ na podstawie ujednoliconych norm, zaleconych przez ECOSOC, odbył się 1950. Rezultaty zasygnalizowały eksplozję demograficzną •f- ludności świata. Większa część państw członkowskich ONZ zaakceptowała zalecenie ECOSOC przeprowadzania spisów co 5 lat. pozostałe— co 10. -W 1960 Komisja Statyst. ONZ zainicjowała program ewolucji 236 nar. spisów, jakie odbyły się w dekadzie 1955-1964, p n. Worid Population Census Program. ONZ i FAO zorganizowały regionalne centra kształcenia kadr spisowych, Reeional Census Training Centre, m.in. w Limie i Tokio. Nationa! Accounfing pracfices in sixfy counfries. UN New York 1964. s. 2.48. Comision Estadi-nira de las NU. Princi- ?ios y Recomendaciones para los Censos de PoHación de 970, UN New York 1968, s. 163, również w jeż. ang. i franc. • 3333 SPISY LUDNOŚCI W PAŃSTWACH AMERYKAŃSKICH (ang. American Republics Population Censuses, franc. Recensement de la population dans les pays americains, hiszp. Censos de población en los paises arnericanos, roś. Pieriepisi nasielenija w amierikanskich gosudarstwach), w Sport 3337 od 1950 Międzyamer. Instytut Statyst, Interame-rican Statistical Institute, wprowadził koordynację norm spisowych wg zaleceń ECOSOC. Do tego czasu dane spisowe w niepełnym stopniu byty porównywalne, szczególnie dane USA różniły się od latynoamer. Pierwsze spisy na kon- tynencie amer. przeprowadziły USA — 1790, od 1860 co 10 lat metodą „federal standard"; Kolumbia—1851; Chile—1854. Pozostałe kraje: 1860—Urugwaj, 1864 — Kostaryka, 1869—Argentyna, 1872 — Brazylia, 1873 — Wenezuela, 1876—Peru, 1880—Gwatemala, 1887—Hondu- ras, 1895—Meksyk, 1899—Kuba, 1900—Boliwia, 1901—Salwador, 1911—Panama, 1920— Dominikana i Nikaragua, 1950 — Ekwador i Haiti. Censos Nacionales de paises de America Latina. Generales y de Pobtación, Buenos Aires 1965, s, 91. • 3334 SPISZ I ORAWA (ang. Spisz and Orawa, franc. Spisz et Orawa, hiszp. Spisz y Orawa, roś. Spisz i Orawa), terytorium pograniczne Słowacji i Polski, przedmiot sporu między Polską i Czechosłowacją w latach 1918-20, rozstrzygnięty na korzyść Czechosłowacji, decyzją Konferencji Am- basadorów 28 VII 1920, przyznającą Polsce z terytorium Spiszu, liczącego ok. 3500 km2—niepełne 200 km2, a z obszaru Orawy, liczącego ok. 2000 km2—ok. 400 km2 (oba terytoria weszły w Polsce w skład powiatu nowotarskiego). Decyzja Konferencji Ambasadorów zapadła po anulowaniu l O VII 1920 w Spa (w momencie krytycznym wojny polsko-radz.) uchwały Rady Najwyższej Głównych Mocarstw zalecającej przeprowadzenie plebiscytu wśród ludności S i O. Polska w zamian za ofiarowaną jej pomoc wojsk, ' ze strony Mocarstw zrezygnowała z plebiscytu i wspólnie z Czechosłowacją podp. deklarację, iż zgadza się przyjąć delimitację, jaką orzeknie Konferencja Ambasadorów. Delimitacja ta w o-kręgu Spiszu wywołała późniejszy spór o dolinę •r Jaworzyny, zakończony ponowną decyzją Konferencji Ambasadorów odnośnie Spiszu, 12 III 1924 i Protokołem obu państw 6 V 1924. S. WAMBAUGH PIehisriles sińce the WorU War. With a Collec-lion of Officlal Documents, Washington 1933. Vol. I, s. 142-163; Współczesna Europa Polityczna. Zbiór Umów Między-nar., oprać. W. Kulski i M. Potulicki, Warszawa 1939. • 3335 SPITSBERGEN (ang. Spitsbergen, franc. Spits-berg, hiszp. Spitsbergen, roś. Szpicbergen, norw. Svalbard), archipelag wysp norw. na M. Arktycz-nym, o pow. 61 229 km2, z ok. 2 min mieszk. (1965), przedmiot sporu ' międzynar. w XIX w. jako Tierra Nullus między Norwegią, Rosją, W. Brytanią i Holandią, rozstrzygniętego ostatecznie na korzyść Norwegii Traktatem Paryskim z 9 II 1920, zawartym przez rządy Danii, Francji, Japonii, Holandii, Szwecji, W. Brytanii, USA i Włoch z rządem Norwegii; w art. 9 Traktatu rząd Norwegii zobowiązał się: „nie zakładać i nie pozwolić na utworzenie żadnej bazy morskiej... i nie budować żadnych fortyfikacji...". Traktat, który wszedł w życie 14 VIII zastrzegł dla sygnatariuszy prawa do bogactw naturalnych i połowów na wodach archipelagu oraz prawo demilitaryzacji całego obszaru. Norwegia 14 VIII 1925 integrowała archipelag, tworząc nową prowincję Svalbard. W czasie II wojny świat, okupowany 1941-43 przez Niemcy. Do części archipelagu (Wyspy Niedźwiedziej) zgłaszał swe rozszczenia ZSRR, który domagał się jesienią 1944 rewizji Traktatu, co znalazło wyraz we wspólnej deklaracji rządów Norwegii i ZSRR 9 IV 1945 oraz w wymianie not 14 i 1711947 ZSRR zaproponował m.in. wspólną obronę S., ale Norwegia i Mocarstwa Zach. nie zgodziły się. Norwegia 15 III 947 wyraziła gotowość przedyskutowania jedynie ekon. postanowień Traktatu. W 1951 w związku z decyzją rządu Norwegii oddania obszaru S. do dyspozycji dowództwa NATO rząd ZSRR założył protest, rząd Norwegii 15X1951 zapewnił, że nie będą na S. budowane żadne fortyfikacje. W latach 1932/33 Wyspa Barentsa była bazą nauk. wyprawy II Międzynar. Roku Bieguna Północnego; a 1957/58 wyspa S. bazą III Międzynar. Roku Bieguna Pn. Polacy brali udział w wyprawach badawczych na S. (1910—H. Arctowski, oraz wyprawy wieloosobowe: 1934, 1936, 1938, 1956, 1957-59, 1960, 1961, 1965). M. CONWAY No-Man's Land; A Hi story o f Spitsbergen from its Discoyery in 1596 to the Beginning of the Scientific Ex-ptoration of the Country, London 1907; Svalbard, a Norve-gian Outpost. Bergen 1920; Di.U. 1931, póz. 294, 747; M. O. HUDSON Int. Legislation, Washington DC 1931, s. 436; R. MAURACH Spitsbergen zwischen Osten und Westen, w: Geo-politik 1951; A. K. ORVIN Twenty-five Years of Norvegian Sovereignity in Svalbard 1925-1950, w: The Polar Record 1951; T. MATHISEN Svalbard in Int. Politics 1871-1925, Oslo 1954. • 3336 SPLENDID ISOLATION [ang.; 'wspaniałe odosobnienie'], termin wielkomocarstwowy W. Brytanii; w okresie jej imperialnej potęgi, kiedy rządy bryt. uważały, iż niepotrzebni są jej sprzymierzeńcy, wystarczy „s.i.", aby zachować autorytet najsilniejszego mocarstwa. • 3337 SPORT (ang. Sport, franc. Sport, hiszp. Deporte, roś. Sport), jedna z najstarszych i najpowszechniejszych dziedzin zorganizowanej współpracy międzynar.; posiadająca od XIX/XX w. dla wszystkich rodzajów zawodów; organizacje międzynar., regulamin międzynar. oraz terminarze międzynar. spotkań; dziedzina w zasadzie objęta uniwersalną olimpijską formułą: „Wszystkie Narody (Państwa) — Wszystkie Gry" (Ali Nations — Ali Games); czynnik stosunków międzynar.; przedmiot sporów, a nawet konfliktów międzynar. („wojna futbolowa" między Hondurasem a Salwadorem 1969). Mimo I Zasady Karty Olim- pijskiej, głoszącej, że „nie uznaje się (w sporcie) żadnej dyskryminacji kraju czy osoby z powodu przynależności jej rasowej, religijnej lub politycznej", zarówno między wojnami, jak po II wojnie świat, występowały różne rodzaje dyskryminacji, powodując protesty wielu krajów. Zadania s. w życiu międzynar. zdefiniował -* Sportowy Manifest 1964, oprać, pod patronatem UNESCO. Z inicjatywy Międzynar. Rady Sportu i Wychowania Fizycznego 1972 odbył się w Monachium Kongres nauk. d/s popularyzacji s. w świecie. Pod patronatem UNESCO 12-17 VI 973 w Wiedniu odbyła się I Europejska Konferencja S., przy udziale organizacji i instytucji sport, wszystkich państw Europy. W 1973 w Warszawie odbyło się 3338 Sport amatorski i zawodowy 842 międzynar. sympozjum w sprawie udziału młodzieży w organizacjach sport.; 1974 w Moskwie I Kongres Naukowy Wychowania Fizycznego i S.; 1975 w Paryżu konferencja ministrów sportu (EUROSPORT). Poza -> Olimpijskimi Igrzyskami poszczególne federacje różnych dyscyplin organizują mistrzostwa świata, spośród których najbardziej znane, w kolejności alfabetycznej: Kolarskie odbywają się od 1921, organizowane przez Międzynar. Federacje Kolarska, International Cyclists Union, Union Cyclistes Int., UCI; rozgrywane w dwóch kategoriach amatorów: szosowe i torowe. Zob. też wyścig pokoju. Narciarskie organizowane są przez Międzynar. Federację Narciarską, Fźderation Internationale de Ski, FIS. Polska b.yła organizatorem mistrzostw FIS trzykrotnie. Jedną ze stałych nagród w zawodach narciarskich jest przechodni Puchar Kandahara, ufundowany 1906. Piłkarskie mistrzostwa świata organizowane są przez Międzynar. Federację Stowarzyszeń Piłkarskich, Fźderation Internationale de Football-Association, FIFA, żal. 1904, z siedzibą w Zurychu. Reguły gry opierają się na rozwiniętym 1862-94 systemie ang., zw. Cambridge-Regulations. Mistrzostwa Świata dla drużyn zawodowych i amatorskich organizowane są co 4 lata od 1930. Ich nagrodą przechodnią jest Puchar Rimeta, zdobyty na własność 1970 przez Brazylię, która ufundowała nowe trofeum. Decyzją Federacji otrzymało ono 1971 oficjalną nazwę FIFA Worid Cup, FIFA Puchar świata. Zwycięzcami byli: 1930—Urugwaj, 1934 i 1938—Włochy, 1950 — Urugwaj, 1954 — NRF, 1958 i 1962 — Brazylia, 1966—Anglia, 1970 — Brazylia, 1974 — NRF. Polska zdobyta 1974 trzecie miejsce. Poza tym rozgrywane są: — od 1958 Mistrzostwa Europy (Puchar Narodów), w których startują reprezentacje państw, amatorów i zawodowców. Puchar zdobyli: 1960 — ZSRR, 1964 — Hiszpania, 1968— Włochy, 1972—NRF. — od 1955 o Puchar Klubowych Mistrzów Europy. W tych corocznych mistrzostwach Puchar Europy zdobyły: 1956-60 pięciokrotnie Real Madrid, 1961 i 1962 Benfica Lisboa, 1963 AC Milano, 1964 i 1965 Internazionale Milano, 1966 Real Madrid, 1967 Celtic Glasgow; 1968 Manchester United, 1969 AC Milano, 1970 Feyenoord Rotterdam, 1971 i 1972 Ajax Amsterdam, 1973 FC Bayern Mtinchen. Z Polski uczestniczyli: Górnik Zabrze i Legia Warszawa. — od 1961 rozpoczęły się rozgrywki o Puchar Zdobywców Pucharów, będące eur. mistrzostwami tych drużyn, które w minionym sezonie zdobyły mistrzostwa w rozgrywkach o puchar danego kraju. Oto lista jego zwycięzców: 1961 FC Fiorentina, 1962 Atletico Madrid, 1963 Tottenham Hotspur, 1964 Sporting Lisboa, 1965 West-Ham United, 1966 Borussia Dortrnund, 1967 Bayern Mlinchen, 1968 AC Milano, 1969 Slovan Bratislaya, 1970 Manchester City, 1971 Chelsea London, 1972 Rangers Glasgow, 1973 AC Milano. Z Polski uczestniczył Górnik Zabrze. Tenisowe — najstarsze międzynar. spotkania tenisowe, rozgrywane od 1877 w Wimbledon, dzielnicy Londynu, początkowo między mistrzami anglosaskiego Świata, od 1924 w konkurencji świat., uważanej za nieoficjalne mistrzostwa Świata. Międzynar. zawody tenisowe o Puchar Davisa, ufundowany przez Amerykanina D. F. Davisa, rozgrywane są od 1900 między reprezentacjami krajowymi (pierwsza rozgrywka między USA i W. Brytanią w Bostonie). Od 1920 eliminacje do rozgrywek o Puchar Davisa odbywają się w trzech strefach: amer., eur. i ,,wschodniej". Wioślarskie, mistrzostwa organizowane w ramach --Olimpijskich Igrzysk przez Międzynar. Federację Stowarzyszeń Wioślarskich, Federation internationale des Societes d'Aviron, zał. w 1892. z siedzibą w Montreux. Tradycja regat wioślarskich istniała na wszystkich kontynentach: u Indian Ameryki, wśród plemion afryk., wśród Polinezyjczyków. W Europie najbardziej znane stały się już w XVI w. regaty weneckie na jeż. Bolzano, a od 1775 w W. Brytanii na Tamizie, gdzie od 1829 odbywają się co roku wyścigi ósemek z załogami dwóch czołowych uniwersytetów W. Brytanii, Oxford i Cambridge. Geschichte des Sports aller Zelten und VSlker, O. A. F. Bo-geng Hrsg., Bd. 1-2, Leipzig 1925-26; A. LUNN A history of Ski-ing, London 1927; O. BECKMANN Sportlexikon, Berlin 1933; FRANK G. MFNKE New Encyclopedia of Sports, New York 1953; R. MELDKUM Rowing aiid Coaching, London 1954; A. WOHL Spofeczno-historyczne pódlcie sportu. Warszawa 1960; J. MEYNAUD Sport et politiiJue, Paris 1966; G. MŁODZIKOWSKI Geneniofia społeczna i klasowe funkcje sportu w latach 1860-1928, Warszawa 1970; Z. BRODZKI, S. GÓRSKI, R. LEWANDOWSKI Lotnictwo, Warszawa 1970; J. MACHOWSKI Sport jako czynnik stosunków międzynar., w: Sprawy Międzynar. 5/1972; s. 84-98; Sport w społeczeństwie wspótczesnym, red.: Z. Krawczyk, Warszawa 1972; BROCKHAUS Sport-Enzyklopadie 1972; R. MAHEU Sport et 1'edwation, w; Chronione de 1'UNESCO, 12/1972; G. MŁODZIKOWSKI Sport we współczesnych stosunkach międzynar., w: Sprawy Międzynar. 4/1973; Skiing, w: fincyclopaedia Britannica, Vol. 20, Chicago 1973; Handbook of the Amateur Swimming Assoc. 1973; Yearbook of Int. Organizaltons, 1973; J. KUKULSKI Światowa pitka nożna. Warszawa 1974; K. GÓRSKI Z lawki trenera. Warszawa 1974; Kronika, 1973 i 1974. • 3338 SPORT AMATORSKI I ZAWODOWY (ang. Amateur and professional sport, franc. Sport ama-teur et profesśionnel, hiszp. Deporte amateur y profesional, roś. Lubitielskij i profiessionalnyj sport), przedmiot definicji międzynar. instytucji sport, od 1894, daty I Kongresu Igrzysk Olim- pijskich w paryskiej Sorbonie, kiedy nawiązując do tradycji starogr. wieńczenia zwycięzców wawrzynem, przyjęto zasadę iż nagrody olimpijskie powinny być symboliczne, ponieważ zapewniają „nieśmiertelną sławę". Niemniej już wtedy historycy przypomnieli organizatorom nowoczesnych igrzysk, że zwycięzcy w starożytnej Grecji z czasem zaczęli korzystać z szeregu przywilejów, takich jak niepłacenie podatków i otrzymywanie stałej renty państw., co z kolei spowodowało, że Igrzyska powoli stały się zawodami starannie przygotowanych atletów, utrzymywanych przez bogate rodziny w nadziei zdobycia cennych ekon. przywilejów. Ta przestroga historii spowodowała, że inicjator Igrzysk baron Coubertin, zdając sobie sprawę z trudności zdefiniowania amatorstwa w odniesieniu do sportowców państw z różnych kręgów kultur, obyczajów i ustrojów, apelował do czynników irracjonalnych, stwierdzając: „Amator-stwo nie jest zbiorem przepisów, lecz uczuciem, stanem duszy". Po I wojnie świat, sprawa wróciła jednak w debatach międzynar. W czasie Kongresu Olimpijskiego w Pradze Cześ., 1925 r., uchwalono ostatecznie formułę, zredagowaną przez Henri de Baillet-Latour, brzmiącą następująco: ,,Amatorem jest ten kto nie wyciąga żadnych korzyści materialnych ze sportu i jest gotów dać na piśmie słowo honoru, że tak jest". Natomiast zawodowcem jest ten „kto bezpośrednio lub pośrednio osiąga korzySci materialne z osobistego uprawiania sportu". Formuła zawierzenia „na słowo honoru na piśmie", uznana została już dwa lata później za niewystarczającą. Zaczęło się więc dopisywanie kon- kretnych przypadków, które dyskwalifikują amatorów najpierw w czasie obrad paryskich w 1927, potem w Wiedniu 1933 r., w Warszawie w 1937 i w Kairze w 1938. Po II wojnie światowej dyskusja zaczęła się od nowa w 1950 r. w Kopenhadze, kiedy Mr Ayerage Brundage złożył deklarację pt. „Stop!", kończącą się zdaniem: „Atletai który otrzymuje zapłatę lub rekompensatę za swój udział w Igrzyskach; ten, który otrzymuje zapłatę za naukę sportu czy za trening; ten, który jest utrzymywany przez rząd czy przez swój klub w formie sportowej; ten, który zamierza przejść na zawodowstwo i ten, który otrzymuje wynagrodzenie za napisane specjalnie dla prasy artykuły, czy wypowiedzi dla radia — ten nie jest więcej amatorem i żadna organizacja sportowa nie ma prawa dawania mu patentu na amatora". W dekadach 1950-70 nastąpiła jednak rewizja poglądów, na co wpłynęły powszechny rozwój sportu w całym świecie, wielokrotnie większa ilość państw biorąca udział w Igrzyskach, nowoczesne formy wychowania fizycznego, zmienione warunki socjalne reformami czy rewolucją etc. Wszystko to razem wymagało ustalenia nowych kryteriów i no- 843 Sport, org. międzynar. 3340 wych form. Problemy te rozpatrywał I Kongres Międzynar. Prawa Sportowego; w czerwcu 1968 w Meksyku. Uznano tam, iż trzymanie się dotychczasowych reguł M KOI, jest przede wszystkim niesłuszne z punktu widzenia socjalnego, jako że: ..sportowiec biedny nigdy nie dojdzie do wyników światowych; skazany te swa rodzina na niedożywianie pozostanie na zawsze w cieniu przeciętności". A zatem ,,sportowiec nie może być pariasem". Droga jaką proponują uniwersytety amerykańskie, które w bardzo specyficzny sposób zapewniają swoim drużynom wszystkie możliwe przywileje jest drogą zbyt krytykowaną, by można ją było uznać za wzorową. Sport wojskowy, który rozwinął się tak wspaniale od czasów 11 wojny światowej stwarza rzeczywiście równe warunki startu, ale w ograniczonym o-kresie czasu służby wojskowej. Międzynar. Rada Sportu Wojsk, stała się niemniej najwyższym autorytetem światowym w dziedzinie sportu obok MKOl-u, a narodowe wojsk, instytuty sportowe na wschodzie i na zachodzie są znakomitymi o-środkami sportowymi. Referent Kongresu, belgijski prawnik dr Luc Si-lance wskazał na wzorcowy charakter sportowców krajów 'socjalist., korzystających w pełni z praw i przywilejów społecznych swego ustroju. Dr Si-lance stwierdził, że „teoria sportu jako dobra społecznego poprawia warunki życia jednostki, która uprawia sport". A wniosek z tego; „Rozwiązania jakie realizuje Europa Wsch. nie są tylko korzystne z punktu widzenia socjalnego, ale również moralnego. Wydają się one najbardziej zgodne z ideą olimpijską. Dlaczegóż by więc inne narody nie miały znaleźć podobnego systemu wychowawczego i nie miały go zastosować praktycznie w sporcie?". W sumie Kongres dał w tej sprawie trzy rozeznania: l) idealistyczne, na słowie honoru oparte, czy na nieżyciowych regułach, amatorstwo jest fikcją, z którą należy ostatecznie zerwać. 2) Z rozwiązań świata zachodniego nie można żadnego uznać jako takiego, które uwzględnia powszech- ność dobrodziejstw społecznego sportu, za wyjątkiem ogólnoświatowego rozwoju sportu wojsk., ograniczonego jednak do czasokresu służby. 3) Jedyny wzorzec wypróbowany w szeregu krajów istnieje w systemie socjalist. rozwoju sportu w państwach socjalist. Nowe przepisy o amatorstwie zmieniające art. 26 Regulaminu Olimpiad zostały przedłożone przez MK01 na 75 Kongresie Olimpijskim w Wiedniu w X 1974. l ConKre.so Jnternaciondl del Derecho del Deporte. Materiales y documentos, Mexico DP, Junio 1968. B 3339 SPORTOWE LOTNICTWO (ang. Sports avia-tion, franc. Aviation sportive, hiszp. Aviación de-portiva, roś. Sportiwnaja awiacyja), jedna z dziedzin współzawodnictwa międzynar. XX w. zarówno w lotnictwie szybowcowym, motorowym, balonowym, rozpoczęta w 1908 zawodami o Puchar .Michelina. wygrana przez Amerykanina W. Wrighta przeleceniem 66,6 km w l godz. 31 min. Inne najbardziej znane zawody lotnicze (jednomotorowe): -> Challenge, balonowe Gor-don Bennetta oraz szybowcowe. Wszystkie świat, rekordy rejestruje, od 1905 Międzynar. Federacja Lotnicza, Pederation Aeronau-tique Int. (FAI), zał. 1905, z siedzibą w Paryżu, łącząca federacje krajowe pięciu kontynentów; zarej. w Sekretariacie ONZ i uznana przez ICAO. Yearbook of Int. Organitations, 1973. • 3360 SPORTOWE ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE (ang. International Sport Organizations, franc. Organisations sportives internationales, hiszp. Organizaciones deportivas internacionales, roś. Mieżdunarodnyje sportiwnyje organizacyi); zaczęty powstawać w XIX w. Pierwszymi były: Międzynar. Unia Regat Jachtowych, Int. Yacht Racing Union 1875, Międzynar. Klub Konkursów Hippicznych, Int. Horses Racing Ciub 1878, oraz Eur. Federacja Gimnastyki, European Gym-nastic Pederation 1881. W latach 1909/1910 działało zaledwie 6 M.O.S., a w 1956/57 ponad 50. W 1970 było zarej. w ONZ: 75 międzynar. organizacji, sportowych, spośród których 32'uznanych przez organizatora Olimpijskich Igrzysk, Międzynar. Komitet Olimpijski (IOC), a mianowicie (niektóre skróty po ang. nazwach są zwyczajowo zachowanymi, sprzed U wojny świat., skrótami nazw franc.): Międzynar. Federacja Atletyki Amatorskiej, Int. Amateur Athletic Pederation (1AAF), za!. 1912, z siedzibą w Londynie. Publ. 1AAF Handhook ona 1AAF Worid, European and Olimpie Record Book. Międzynar. Federacja Bobsleja i Saneczkarstwa, Int. Bob-sleighing and Tobogganing Pederation (FIBT), zat. 1923, z siedzibą vi Mediolanie. Międzynar. Federacja Gimnastyczna, Int. Gymnastic Fede-ration (IGF), zat. 1881, z siedzibą w Genewie. Publ. IGF Bulletin. Międzynar. Federacja Hippiczna, Int. Equestrian Federation (FEI), żal. 1921, z siedzibą w Brukseli. Międzynar. Federacja Hokeja na Lodzie, Int. Ice Hockey Federation (IIHF). żal. 1908. z siedzibą w Londynie. Międzynar. Federacja Hokeja na Trawie. Int. Lawn Hockey Federation. żal. 1924, z siedzibą w Brukseli. Międzynar. Federacja Judo, Int. Judo Federation, zał. 1951, z siedzibą w Tokio. Międtynar. Federacja Kajakowa, Int. Canoe Federation (ICP). zał. 1924. z siedzibą w Sztokholmie Międzynar. Federacja Koszykówki Amatorskiej, Int. Amateur Basketball Federation (FIBA), zał. 1932, z siedzibą w Monachium. Publ. Baskethalt. Międzynar. Federacja Kręglarska. Int. Bowling Federation (FIB), zał. 1946. z siedzibą w Turynie. Uznana przez IOC, mimo że ta dziedzina sportu nie jest dopuszczona do Olimpijskich Igrzysk. Międzynar. Federacja Łucznictwa, Int. Federation for Ar-chery (PITA), zat. 1931, z siedzibą w Silvetrees (W. Brytania). Publ. FITA Jniormation. Międzynar. Federacja Narciarska, Int, Ski Federation (FIS), zał. 1924, z siedzibą w Bernie. Publ. FIS Bulletin. Międzynar. Federacja Podnoszenia Ciężarów i Kultury Fizycznej, Int. Weightiifting and Physical Culture Federation, zał. 1920, z siedzibą w Twickenham (W. Brytania). Międzynar. Federacja Ptywactwa Amatorskiego. Int. Amateur Swimming Federation — Federation Int. de Natation Amateur (FINA), zał. 1908, z siedzibą w Tokio. Publ. FINA Official Bulletin. Międzynar. Federacja Rugby Amatorskiej, Int. Amateur Rugby Federation. zał. 1934, z siedzibą w Paryżu, uznana przez IOC, mimo że ta dziedzina sportu nie jest dopuszczona do Olimpijskich Igrzysk. Międzynar. Federacja Saneczkarstwa Wyścigowego, Int. Luge Federation, żal. 1957, z siedzibą w Dir Bert Isatisch (Austria). Międzynar. Federacja Siatkówki, Int. Handball Federation (FIH), żal. 1946, z siedzibą w Bazylei. Publ. Manuel de la FIH. Międzynar. Federacja Sportowej Medycyny, Int, Federation of Sportive Medicinc (FIMS). zał. 1926, z siedzibą w Rzymie. Publ. Sport, Medicine and Physical Filness. Międzynar. Federacja Strzelecka, Int.. Shooting Union. zał. 1907. z siedzibą w Wiesbaden. Publ. łnt. Shootins Sport. Międzynar. Federacja Szermiercza, Int. Fencing Federation, zał. 1913, z siedzibą w N- Jorku. Publ. L'Esrrime franfaise. Międzynar. Federacja. Tenisa, Int. Lawn Tennis Federation, zał. 1912, z siedzibą w Londynie. Międzynar. Federacja Wolejbola, Int. Volley-Ball Federation, zał. 1974, z siedzibą w Paryżu. Publ. Rules of Yolleyball. 3341 Sportowe rekordy świata 844 Międzynar. Federacja Wrotkarska, Int. Roller Skating Pede-ration, zał. 1924, z siedzibą w Lizbonie. Uznana przez IOC, mimo, że ta dziedzina sportu nie jest dopuszczona do Olimpijskich Igrzysk. Międzynar. Federacja Zapasnictwa Amatorskiego, Int. Ama-teur Wrestling Federation (FILA), żal. 1911, z siedziba w Paryżu. Międzynar. Federacja Związków Piłkarskich, Federation Int. de Football Association (FIFA), żal. 1904, z siedzibą w Zurychu. Publ. FIFA News. Międzynar. Unia Kolarska, Int. Cvclists' Union, — Union Cycliste Int., UCT, zat. 1900, z siedzibą w Paryżu. Publ. Le Monde Cycliste. Międzynar. Unia Łyżwiarska, Int. Skating Union (ISU), żal. 1892, z siedzibą w Davos. Publ. ISU Communicalions. Międzynar. Unia Pięcioboju, Int. Pentathlon Union, zat. 1948, z siedzibą w Miłbefstaben (Szwecja). Międzynar. Unia Wyścigów Jachtowych, Int. Yacht Racing Union (IYRU), zat. 1907, z siedzibą w Londynie. Publ. IYRU Yearbook i Racins Rules. Międzynar. Komitet Igrzysk Głuchoniemych, Int. Committee for Silent Games (CISS), zał. 1924, z siedzibą w Liege. Międzynar. Stów. Boksu Amatorskiego, Int. Amateur Boxing Assoc. (AIBA), zał. 1946, z siedzibą w Londynie. Publ. Rules for Int. Matches. Pozostałe międzynar. organizacje sportowe, nie objęte zasięgiem Olimpijskich Igrzysk. Federacja Gier Bryt. Imperium i Wspólnoty, British Empire and Commonwealth Games Federation, zat. 1932, z siedzibą w Londynie. Latynoska Grupa d/s Medycyny Fizycznej i Sportu, Groupe-ment latin de medecine physique et des sports, zat. 1956, z siedzibą w Paryżu. Międzynar. Federacja Badmintona, Int. Badminton Federation, zat. 1934, z siedzibą w Bromley (W. Brytania). Międzynar. Federacja Kobiecych Stowarzyszeń Hokeja na Lodzie, Int. Federation of Women's Hockey Assoc., zat. 1927 z siedzibą w Londynie. Międzynar. Federacja Motocyklowa, Int. Motor Cyele Federation, zat. 1904, z siedzibą w Genewie. Międzynar. Federacja Orientacji, Int. Federation of Orientee-ring, zat. 1961, z siedzibą w Uppsali (Szwecja). Międzynar. Federacja Sportu Uniwersyteckiego, Int. Univer-sity Sports Federation, zat. 1948, z siedzibą w Leuven (Belgia). Międzynar. Federacja Szachowa przez Korespondencję, Int. Correspondence Chess Federation, zat. 1927, z siedzibą w Czeskich Budziejowicach (Czechosłowacja). Międzynar. Federacja Tenisa Stołowego, Int. Table Tennis Federation, żal. 1926, z siedzibą w Cardiff (W. Brytania). Międzynar. Grupa Robocza d/s Sportu dla Upośledzonych, Int. Working Group on Sports for ttie Disabled (Groupe int. de travail du sport pour handicapes, żal. 1961, z siedzibą w Paryżu. Międzynar. Rada Kręglarstwa, Int. Bowling Board, zat. 1905. z siedzibą w Vancouver (Kanada). Międzynar. Rada Sportu Wojskowego, Int. Military Sports Councii, zał. 1948, z siedzibą w Brukseli. Międzynar. Rada Wychowania Fizycznego i Sportu, Conseił Int. de 1'education physique et sportiye (CIEPS), zał. 1956, z siedzibą w Paryżu, Międzynar. Stowarzyszenie Boisk Sportowych, Int. Playground Assoc., zał. 1961, z siedzibą w Holte (Dania). Międzynar. Stowarzyszenie d/s Wypoczynku, Int. Recreation Association, zał. 1956, z siedzibą w N. Jorku. Międzynar. Stowarzyszenie Organizatorów Wyścigów Kolarskich, Int. Association of Organizers of Cycle Competitions, zał. 1956, z siedzibą w Paryżu. Międzynar. Stowarzyszenie Sportu Robotniczego, Int. Wor-kers Sport Association, zał. 1913, z siedzibą w Liege (Belgia). Międzynar. Unia Łodzi Motorowych, Int. Union for Motor-boating, zał. 1923, z siedzibą w Gandawie (Belgia). Międzynar. Unia Sportowa Służby Pocztowej Telefonicznej i Telekomunikacyjnej, Int. Sports Union of Post, Telephone and Telecommunications Seryices, zaf. 1955, z siedzibą w Amsterdamie. Panafrykańskie Igrzyska Sportowe, Panafrican Sport Games; I odbyty się w Brazzayille 1965; miały odbyć się w Bamako (Mali) 1970, ale Mali zrezygnowało ze względu na koszty. II odbyty się w styczniu 1973 w Lagos, Nigeria. Rada Bryt. Imperium d/s Podnoszenia Ciężarów, British Empire and Commonwealth Weight Lifting Councii, zat. 1930, z siedzibą w Londynie. świat. Federacja Sportu Podwodnego, Worid Underwater Federation — Confederation mondiale des actiyites subaquati-ques (CMAS), zał. 1959, z siedzibą w Paryżu; łączy kluby 36 państw, m.in. Polski- Swiatowa Unia Bilardowa, Worid Billards Union, zat. 1959, z siedzibą w Madrycie; do niej należy Eur. Konfederacja B., European Billiards Confederation, zał. 1958, z siedzibą w Rotterdamie (Holandia), publ. Le Billard. oraz Płd. Ame-' rykańska Konfederacja B., Confederación Sudamericana de Billar, zał. 1959, z siedzibą w Montevideo. Do organizacji s., zarejestr. w ONZ zalicza się również Międzynar. Tow. Zbieraczy Puszek Oszczędnościowych, Int. So-ciety of Money Box Collectors (The Argyrothecologists Ciub), zał. 1957, z siedzibą w Amsterdamie. W Unii Międzynar. Targów, UFJ zarej. byto w 1973 kilkadziesiąt międzynar. wystaw sprzętu sportowego i wyposażenia turystycznego. W Europie m.in. co roku w Mediolanie w marcu odbywa się Międzynar. Salon Sprzętu Sportowego; w Barcelonie co roku w styczniu Międzynar. Salon Sportu i Campingu; w Monachium co roku w lutym Międzynar. Salon Sprzętu Sportowego; w Amsterdamie co roku w marcu Międzynar. Wystawa Łodzi i Sportów Wodnych „HISWA". Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 3341 SPORTOWE REKORDY ŚWIATA (ang. Worid Sport Records, franc. Records du monde sportif, hiszp. Records deportivos mundiales, roś. Miro-wyje sportiwnyje riekordy), termin międzynar. — najlepsze w świecie wyniki sportowców (amatorów); przedmiot przepisów międzynar. opracowanych przez międzynar. związki ruchu amatorskiego różnych dziedzin sportu. Regulaminy te określają, jakie warunki muszą być spełnione, aby uzyskane szczytowe wyniki na krajowych czy międzynar. zawodach sportowych .zostały uznane przez międzynar. federacje danej dziedziny sportu za rekord świata. Zazwyczaj przepisy te są wzorowane na regulaminach Olimpijskich Igrzysk. Wyniki te są" publ. w oficjalnych komunikatach lub specjalnych rocznikach, jak np. IAAF — Międzynar. Federacji Atletyki Amatorskiej. European and Olympic Record Book, IAAF London 1973. • 3342 SPORTOWY MANIFEST (ang. Sport Manifest, franc. Le Manifeste sportif, hiszp. Manifiesto sobre el Deporte, roś. Spo.rtiwnyj manifiest). Międzynarodowa Rada d/s Wychowania Fizycznego i Sportu (CIEPS), (->• wychowanie fizyczne), oprać, i uchwaliła 'z inicjatywy i pod patronatem UNESCO, 25X1964, w Tokio, Manifest Sportowy, zawierający we wstępie oraz w zakończeniu szereg definicji i ustaleń: ,,0 sporcie, l) Każda działalność ruchowa o charakterze gry, która przybiera formę walki ze sobą albo zawodów z innymi, jest sportem. 2) Jeżeli działalność ta powoduje przeciwstawienie się innemu, powinna odbywać się w duchu uczciwości i rycerstwa. Nie może istnieć sport bez zasady ,,fair-play". O grupie sportowej, l) Uczciwość zawodów jest gwarancją prawdziwości wyników ustalonych na stadionie. Ona przydaje sportowi wartości ogólnoludzkich. 2) Sport ułatwia spotkania między ludźmi w atmosferze szczerości i radości; pozwala im lepiej się poznawać i szanować; budzi w nich poczucie solidarności, oraz zamiłowanie do szlachetnego i bezinteresownego działania; stwarza nowe kryteria braterstwa. 3) Grupa sportowa jest rodziną. Sympatie i uczucia, jakie każdy powinien w niej znaleźć, przyjaźń, jaka narodzić się może z walki sportowej, stanowią tajemnice jej zwartości. O prawie każdego człowieka do uprawiania sp"rtu. l) Formy działalności sportowej powinny stanowić integralną część systemu wychowania. Są one konieczne dla utrzymania równowagi rozwoju i ogólnego wykształcenia młodzieży. Przygotowują one dorosłych do zdrowego wykorzystania wolnego czasu. 2) Każdy ćwiczący, jakakolwiek byłaby jego pozycja społeczna, ma prawo do najpełniejszego dokonania swoich zamierzeń w zakresie sportu. 3) Wyposażenie sportowe powinno umożliwić każdemu człowiekowi uprawianie w korzystnych warunkach wybranego przez siebie sportu. O zobowiązaniach sportowca, l) Sportowiec powinien uczciwie stosować się do litery i ducha przepisów. 2) Sportowiec powinien szanować swych przeciwników i sędziów przed, podczas i po zawodach. W każdych okolicznościach powinien on zachować się poprawnie wobec publiczności. 3) Sportowiec powinien zawsze pozostawać panem siebie, zachowywać pogodę i umiar. Wkładając wszystkie siły w zwycięstwo, powinien on umieć unikać zwątpienia pojawiającego się w ślad 845 Spółdzielczość 3345 za przegraną, jak również próżności, która może zrodzić się z sukcesu. Jego największym zadośćuczynieniem jest dobre samopoczucie i radość wynikająca z wysiłku. O obowiązkach działacza sportowego, l) Działacz sportowy przyjmuje na siebie zadanie wyszkolenia i wychowania fizycznego i moralnego; powinien on okazać się godnym posłannictwa. Ciąży na nim zwłaszcza obowiązek czuwania nad zasadami amatorstwa, bez którego sport utraciłby swe główne zalety. 2) Działacz musi mieć świadomość kulturalnej i społecznej roli sportu w wykorzystaniu wolnego czasu i powinien starać się wytworzyć w grupie, którą kieruje, jak najszerzej pojętą solidarność, wykraczającą nawet poza zakres zajęć sportowych. 3) Działacz powinien kierować się w swej pracy ideą podnoszenia człowieka przez sport. Powinien czuwać nad respektowaniem przez wszystkich zasady „fair-play", przyczyniając się w ten sposób do spełnienia posłannictwa sportu, jakim jest służba na rzecz humanizmu i pokoju... Wnioski. Sport współczesny jest złożoną działalnością ludzką. Jest on środkiem kształcenia młodzieży, formą wykorzystania wolnego czasu dla wszystkich, czynnikiem awansu społecznego dla elity, widowiskiem dla mas, jednakże swe soki odżywcze czerpie z ducha współzawodnictwa. W rzeczywistości jedynie intencje zawodnika i intensywność, z jaką on uczestniczy w sporcie, nadają sportowi jego oblicze. Różnorodność aktów sportowych wynika więc w sumie z różnorodności natury ludzkiej, a nie z istoty sportu. Sport zatem stanowi całość i jest niepodzielny. Wszystkie formy, jakie przybiera, zasługują na poparcie. Głównym zadaniem dnia powinno być wprowadzenie sportu do szkoły. Ale nie można sportu szkolnego oddzielać od sportu w czasie wolnym, gdyż byłoby absurdem budzenie w dziecku zamiłowania i potrzeby uprawiania sportu, bez dania mu w przyszłości środków do kontynuowania tej działalności. Rozwój sportu wyczynowego jest też ważny, gdyż warunkuje on masowe przystępowanie doń i jest motorem postępu w świecie sportowym. Ale obecnie panujące stosunki w sporcie wyczynowym, stanowiącym często opłakany obraz tolerowanego oszustwa, zagrażają ideałom sportowym. Jest więc sprawą międzynarodowych władz sportowych, powołanych do kierowania światem sportowym, zająć się nim szczególnie. Zachodzi potrzeba wprowadzenia nowych przepisów: jest konieczne, aby opierały się one jednocześnie na nakazach sprawiedliwości społecznej i postępu ogólnoludzkiego". Polski tekst ze wstępem wprowadzającym dyr. gen. UNESCO, Renę Maheu, opublikował miesięcznik „Kultura Fizyczna" 1/1966, s. 14-24. Manifeste sur le Sport elabli par le C.l.E.P.S. en coopera-tion avec 1'UNESCO apres consultation des Gouyernements et des organisations priyees interessees, Paris 1965. • 3343 SPORT SPADOCHRONOWY (ang. Parachuting, franc. Parachutisme sportif, hiszp. Paracaidismo, roś. Parasziutnyj sport), termin międzynar. — jeden ze sportów obronnych; rekordy krajowe i świat., osiągnięte wg międzynar. klasyfikacji są rejestrowane przez Międzynar. Federację Aero-nautyczną (FIA), w Paryżu, która też przyznaje międzynar. odznaki spadochronowe. Spadochronowe Mistrzostwa Polski odbywają się co - roku od 1952. S. PIŁECKI Lotnictwo. Mata encyklopedia. Warszawa 1961, a. 322-343; E. ROZŁUBIRSKI Kto. kiedy, dlaczego w spadochroniarstwie, Warszawa 1972, s. 275. • 3344 SPORT WYSOKOGÓRSKI (ang. Alpinism, franc. Alpinisme, hiszp. Alpinismo, roś. Alpinizm), termin międzynar. — zdobywanie szczytów górskich we wszystkich regionach świata; termin rozszerzający XIX-wieczne pojęcie „alpinizmu", który w Alpach, po zdobyciu Mont Blanc przez Francuzów M. G. Paccarda i J. Balmata, 1786, dał początek świat, sportowi wysokogórskiemu i jedynej świat, org. zarej. w ONZ: Międzynar. Unia Stowarzyszeń Alpinistycznych, Int. Union of Alpine Association, IUAA, zał. 1932, z siedzibą w Genewie; skupia 31 stowarzyszeń i federacji krajowych: Argentyny, Austrii. Belgii. Boliwii, Bułgarii, Chile. Czechosłowacji, Francji, Grecji. Hiszpanii. Holandii. Liechtensteinu. Luksemburga, Maroka, Meksyku. Polski, Portugalii, Szwajcarii, Szwecji i W. Brytanii; prowadzi standaryzację map i znaków na Ścieżkach górskich; publ. IUAA Bibliographic and Infor-mation Bullelins. patronuje międzynar. wyprawom wysokogórskim. Również w krajach nieczłonkowskich, istnieje poważnie rozwinięty s.w., jak w ChRL, USA, ZSRR. Wyprawy w XIX w. ograniczały się do Alp i sporadycznie w Kaukaz (1868), Andy (1880), Himalaje (1897) S.w. dopiero w XX w. objął poza Alpami Kaukaz, Pamir, Tien-szan, Himalaje (z Ka-rakorum), Hindukusz, Andy, pn.amer. Kordyliery, Ruwenzori, Spitsbergen, Grenlandię, Antarktydę, niemniej szczytów niezdobytych pozostało jeszcze wiele, ale z 14 najwyższych (ponad 8 tyś. m n.p.m.), 13 zostało zdobytych w latach 1950-60. Polska należy do IUAA i posiada szereg pierwszych wejść zarówno w Europie, jak w Afryce, Azji, Ameryce i Australii. W. R. IRVIN Challenge: Ań Anthology of the Literaturę of Mountaineering, New York 1950; M. HERZOG La Montagne, Paris 1956; K. SAYSSE-TOBICZYK Na szczytach gór Europy, Warszawa 1959; K. SAYSSE-TOBICZYK Polskie wyprawy egzotyczne, Warszawa 1961; W. OSTROWSKI Wyżej niż Kondory, Warszawa 1970; Z. I W. H. PARYSCY Encyklopedia tatrzańska, Warszawa 1973, s. 700. S SPORY MIĘDZYNARODOWE ->- Pokojowe rozwiązywanie sporów międzynarodowych. • 3345 SPÓŁDZIELCZOŚĆ (ang. Cooperativism, franc. Cooperatisme, hiszp. Cooperativismo, roś. Koo-pieracyja), międzynar. ruch społeczno-gosp. przeciwko wyzyskowi kapitalist., powstały w XIX w., rozwinięty na skalę świat, w XX w.; organizujący spółdzielnie spożywców i spółdzielnie wytwórcze zwane spółdzielniami pracy. Zgr. Og. NZ Rez. 2479/XXIII z 20X111968 podkreśliło wysoce pozytywną rolę ruchu spółdzielczego w rozwoju gospod, i społ. świat, org. ruchu spółdzielczego, zarej. w ONZ jest: Międzynar. Związek Spółdzielczy. Int. Co-operative Allian-ce — Aliance Cooperative internationale, zał. 1895, z siedzibą w Londynie; regionalnymi biurami w Delhi i w Moshi (Tanzania), ze stałym przedstawicielem przy ONZ w Nowym Jorku; posiada statut doradczy (A) UNESCO, ECOSOC. FAO, ILO, IAEA, UNIDO i UNISEF; łączył w 1972 ok. 268 min spółdzielców 59 państw (m.in. Polski), z czego ok. 132 min w Europie, ok. 80 min w Azji, ok. 53 min w Ameryce, 1,4 min w Oceanii i l min w Afryce. W Europie najwięcej spółdzielców liczył w 1972 ZSRR — 58 min, W. Brytania — 12,5 min, Rumunia — 9 min, Polska — 8,2 min, Francja — 5,4 min, Włochy — 3,9 min, Węgry — 3,6 min, Szwecja — 2,9 min, Czechosłowacja—2,6 min, Austria—2,1 min. Największy procent (42°/o) stanowiły s. spożywców, następnie kredytowe, rolnicze, pracy, rzemieślnicze, mieszkaniowe, rybackie i różne. Organizuje Kongresy (XXV odbył się w Warszawie, 27 IX-8 X 1972, na którym po raz pierwszy debatowano problem -»• korporacji wielonarodowych i stanowisko s. do ponadnarodowych wspólnot gospodarczych a także rolę międzynarodowego ruchu spółdzielczego w -» Rozwoju Dekadzie). Publ. Int. Co-operation, Review of Int. Co-ope-ration, Co-operatives News Seryice, Directory of Co-operative Banks and Finance Instirutions, Directory of Co-operative Colleges, Schools and University Institutes i in. Inne org. zarej. w ONZ: Eur. Wspólnota Spółdzielni Spożywców. European Commu-nity of Consumers Cooperatiyes, EURO-COOP, zał. 1957, z siedzibą w Brukseli. Międzynar. Unia Raiffeisena (spółdzielczych kas pożyczkowych), Int. Raiffeisen Union, żal. 1968, z siedzibą w Neu-wied (NRF). Międzynar. Cech Spółdzielczyń, Int. Cooperative Women*s Guild. zał. 1921, z siedzibą w Wiedniu. Organizacja Kooperatyw Ameryki, Organization of the Co-operatives of America — Organización de Cooperativas de America, zał. 1963, z siedzibą w San Juan" (Puerto Rico). Zasady spółdzielcze we współczesnym świecie. Warszawa 1966; H. TOMICZEK Spółdzielczość w krajach PId. i Wsch. Azji, Warszawa 1966; Int. Co-operative Alliance — its Aims and Work, London 1967; M. ILKOW Spółdzielczość w krajach 3346 Spratły, wyspy 846 Ameryki Łacińskiej, Warszawa 1968; K. PIETRZAK-PAWŁOW-SKI Spótdlielcz,oSf Spożywców Krajów Europy Zach. w warunkach współczesnego kapitalizmu. Warszawa 1971; K. PlETRZAK- PłWŁOWSKi Rozwój Międzynar. Związku Spółdzielczego w dekadzie 1963-1972, w: Trybuna Spółdzielcza, wrzesień 1972: Yearbook of Int. Organizations. 1973. • 3346 SPRATŁY, WYSPY (ang. Spratły Island, franc. Spratły, ileś, hiszp. Islas de Spratły, roś. Spratli Ostrowa, Nańwej), chin. Nanszaii, wyspy na M. Południowochińskim, przedmiot sporu międzynar. od lutego 1974, kiedy ChRL ogłosiła, iż stanowią one „integralną część terytorium chińskiego", a jednocześnie do wysp tych wysunęły roszczenia Filipiny oraz Sajgońska administracja Wietnamu Pd. Kromka 1974. • 3347 „SPRAWA POLSKA" (ang. „Polish question", franc. „Question polonaise", hiszp. „Problema polaco", roś. „Wopros Polszy"), termin między- nar. XIX w.—problem przywrócenia niepodległości Polsce, termin szczególnie powszechnie używany na przeł. XIX i XX w. oraz w czasie I wojny światowej. J. PAJEWSKI Wokół sprawy polskiej. Paryi-Lozanna-Londyn 1914-1918. Poznań 1970, s. 255. • 3348 SPRAWIEDLIWOŚĆ (ang. Justice, franc. Justice, hiszp. Justicia, roś. Sprawiedliwost', prawosudije), termin międzynar. — podstawowa zasada układania stosunków międzyludzkich i międzynar. wg tego, co się komu należy; przedmiot prawa narodów, którego wykładni służy Międzynar. Trybunał Sprawiedliwości w Hadze; norma etyczna dwojaka: w stosunkach między ludźmi, iustitia commutatiya, oraz w stosunku do społeczeństwa, rozdzielona prawami i obowiązkami na obywateli iustitia distributiva. W prawie—iustitia lega-lis—kryteria s. służą wymiarowi s. Rewolucja franc., która pierwsza stworzyła urząd ministra sprawiedliwości (ministre de la Justice), 27 V 1771, pierwsza wprowadziła pojęcie s. społ. (Justice so-ciale), rozwijane dalej przez różne kierunki filoz., od 1848 głównie przez marksizm. Walka o s. społ. stała się gł. motorem międzynar. ruchu roboto. W październiku 1971 Światowy Synod Biskupów Kościoła Katolickiego poświęcił swe obrady gł. problemowi sprawiedliwości społ. uznanemu „za najszerszy, najpoważniejszy i najpilniejszy we współczesnym świecie", wymagający od Kościoła „odważnego powrotu do podstawowych wskazań Ewangelii w tym zakresie". G. DEL VECCHIO IM Giustizia. Roma 1946, wyd. niem. Die Gerechtiakeit. Basel 1950 (bogata bibliografia); Z. MORAWSKI Kościelne dyskusje o sprawiedliwości, w: Życie Warszawy nr 219 (8680) z 12 IX 1971. SPRAWIEDLIWOŚĆ OBIEKTYWNA -r Norma sprawiedliwości obiektywnej. • 3349 „SPRAWY MIĘDZYNARODOWE" (ang. „In-ternational Problems", franc. „Problemes Inter-nationaux", hiszp. „Problemas Internacionales", roś. „Mieżdunarodnyje woprosy"), czasopismo Polskiego Instytutu Spraw Międzynar., wyd. w Warszawie 1948-50 jako kwartalnik, 1951-54 lwumiesięcznik, od 1955 miesięcznik. H 3350 SPRZEDAŻ MIĘDZYNARODOWA (ang. Inter-national sale, franc. Vente internationale, hiszp. Venta intemacional, roś. Mieżdunarodnaja pro-daża), termin międzynar., przedmiot Konferencji dyplomat. d/s ujednolicenia prawa w dziedzinie s.m., odbytych w Hadze 1955, 1958, 1964, zakończonych oprać, i podp. 15 VI 1955 Konwencji o prawie stosowanym do s.m. dóbr materialnych, ruchomych, Convention on the Law Applicable to Intemational Sales of Goods, oraz podp. 15 IV 1948 Konwencji o prawie stosowanym do transferu tytułu s.m. dóbr materialnych, ruchomych, Convention on the Law Applicable to the Transfer of the Title in Intemational Sales of Goods oraz podp. l VII 1964 Konwencji o jednolitej ustawie dot. zawierania kontraktów s.m. dóbr materialnych ruchomych, Convention relating to a Uniform Law on the Pormation of Contracts for the Intemational Sale of Goods, jak również podp. l VII 1964 Konwencji o jednolitej ustawie dot. s.m. dóbr materialnych ruchomych, Convention relating to a Uniform Law on Itematio-nal Sale of Goods. Konwencje te podp.: Argentyna, Austria, Belgia, Bułgaria, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Islandia, Izrael, Japonia, Jugosławia, Kolumbia, Luksemburg, Meksyk, Norwegia, Turcja, Watykan, Wenezuela i W. Brytania. UN Treaty Series. Vol. 510 (1964); Jednolite ustawy o międzynar. sprzedały (Haga 1964), PIHZ Warszawa 1965, s. 72; J. JAKUBOWSKI Umowa sprzedały w handlu międzynar. Metody i formy regulacji. Warszawa 1966, s. 301. • 3351 SPUTNIK, nazwa pierwszych radź. sztucznych satelitów Ziemi, z których S. l rozpoczął 4X1957 Erę Kosmiczną, jak to jednomyślnie stwierdziła Międzynar. Federacja Astronautyczna, 1967. S. l był wypolerowaną kulą ze stopu aluminium, o średnicy 58 cm, a masie 83,6 kg wraz z wypo- sażeniem, tj. 4 antenami radiostacji nadawczej, umieszczonej we wnętrzu kuli. Dwa nadajniki przekazywały sygnały o częstotliwości 20 005 me- gaeykli/s i 40002 megacykli/s, które odbierano w całym świecie, ponieważ S.l był umieszczony na orbicie nachylonej do równika pod kątem 65°. S.l po 92 dniach krążenia uległ zniszczeniu, kiedy 411958 wszedł z powrotem w warstwy powietrza. S.2 wystrzelony 3 XI 1957, był w kształcie pocisku o długości prawie 5 m, średnicy l m, masie 508,3 kg i prócz radionadajników wiózł pierwszą żywą istotę, psa Łajkę; uległ zniszczeniu po 161 dniach—14 IV 1958. S.3 wystrzelony 15 V 1958, byt w. kształcie stożka wysokości 357 cm, o średnicy podstawy 173 cm, masie 1327 kg. S.4 wystrzelony 15 VI 960 był prototypem statku kosmicznego o masie ponad 4,5 t. S.5 był już statkiem kosmicznym z dwoma psami, który po jednodniowym kosmicznym rejsie powrócił na Ziemię 19-20 VIII 1960, dając początek udanych wypraw istot żywych w kosmos.' Pięć dalszych udoskonalonych Sputników wystrzelono: 1X111960, 4 II 1961 (S. służył jako platforma startowa dla próbnika kosmicznego ASM2, skierowanego na Wenus), 9 III 1961 i 25 III 1961; następnie wystrzelony został 12 IV 1961 —>• „Wostok 2" z J. A. Gagarinem. O. WOŁCZEK Maty słownik astronautyczny. Warszawa 1960. 847 Stałe przedstawicielstwo 3356 • 3352 SREBRO (ang. Silver, franc. Argent, hiszp, Pląta, roś. Sieriebro), jeden z najstarszych, obok ->• złota, środków płatniczych; od czasów starożyt- nego Egiptu, 3000 p.n.e. po koniec XIX w., wspólnie ze zlotem tworzyło system bimeta-listyczny; zdeprecjonowane w XIX w. wskutek masowego wydobycia s. stało się bardziej surowcem przem. niż monetarnym, choć w Azji, Afryce i Ameryce Lać., jeszcze do połowy XX w. zachowały się w obiegu liczne monety srebrne. Termin „parytet srebra" oznaczał generalną nazwę dla wszystkich międzynar. systemów walutowych mających ustalony stosunek wartości swej waluty do określonej w gramach ilości srebra.' GL kraje produkujące s.: Meksyk, USA, ZSRR, Kanada, Peru, Australia, Boliwia, Japonia, Honduras, Zair, Jugosławia. Stosunek wartości s. do złota był w starożytności 12:1, w czasach nowożytnych 14:1, na pocz. XIX w. 16:1, w końcu XIX w. 22:1. Świat, produkcja s. (w tyś. t): 1950—5,5, 1955—6,2, 1960—6.7, 1967—7,1, 1966—7,2, 1967—7,1. Równocześnie z -»• walutowym kryzysem 1971-74 i szybkim wzrostem cen złota wystąpił boom na srebro, którego cena za uncję z 1.25 dół. w listopadzie 1971 wzrosła do ponad 5,50 dół. w końcu lutego 1974, do czego przyczynił się głównie rynek amer., gdzie od 1933 nie wolno obywatelom kupować i tezauryzować złota, lecz wolno handlować srebrem. W Holandii i NRF wystąpiło tezauryzowanie monet srebrnych jako posiadających większą już wartość kruszcu od swej wartości nominalnej oraz zastępowanie ich monetami niklowymi. I Światowe Targi Srebra odbyły się w grudniu 1973 w stoi. Meksyku, zorganizowane przez Światów; Radę Rękodzieł. Jedyna org. zarej. w ONZ związana ze s. jest Międzynar. Federacja Jubilerów. Intemational Fedcration of Watch, Jc-wellery. Gold and Silverware Retaillers of thc EEC Coun-tries, żal. 1959. z siedzibą w Brukseli. F. X. CASTF.LLANOS. M A CORREA La Piała en el Mercado Mundial 19(M-1')61, Mexico DF 1962; F. PICK Silver How and Where To Buy and Hold tt, N. York 1965; Rocznik Statystyki międzynarodowe) 1970. GUS Warszawa 1970, s. 125; Yearbook of Int. Organiwlons, 1973. • 3353 SS, niem. Schutz-StaffeIn der NSDAP, Oddziały, Ochronne ->• NSDAP, sformowane 1923; nazwę SS otrzymały w 1925, w 1926 podporządkowane kierownictwu —>• SA; od 611929 kierowane przez Heinricha Himmlera (Reichsfuhrera SS), pełniły funkcje policji wewnątrzpartyjnej. Po przejęciu władzy przez NSDAP 1933 i zlikwidowaniu 30 VI 1934 przy pomocy SS. przywódcy SA i in. przeciwników polit. A. Hitlera władza policyjna zaczęła przechodzić w całej Rzeszy w ręce kierownictwa SS. Od 20 VII 1934 SS stała się autonomiczną organizacją w ramach systemu hitlerowskiego; jej przywódcy zajęli kluczowe stanowiska w -»• Gestapo; specjalne Oddziały SS Trupich Czaszek, SS-Totenkopfverbande. przejęły od SA obozy koncentracyjne. 1936 kierownictwu SS podlegała cała policja niem., a w 1939 nastąpiła całkowita integracja policji i SS przez utworzenie Gł Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA), z H. Himmlerem na czele. Po wybuchu II wojny świat. nastąpił szybki rozwój formacji zbrojnych SS połączonych w 1940 w odrębne obok Wehnnachtu siły zbrojne—Waffen SS. Rozwojowi organizacyjnemu SS towarzyszył stale rosnący i decydujący ich wpływ na wiele kluczowych dziedzin działalności władz III Rzeszy (sprawy przesiedleń, germanizacji terenów anektowanych, eksterminacji i dyskryminacji ludności terenów okupowanych i in.). Dominujący udział SS w organizowaniu i realizowaniu zbrodni wojennych został stwierdzony na procesie Norymberskim 1945/46. Wyrokiem Międzynar. Trybunału Wojskowego w Norymberdze wszystkie osoby należące do jakichkolwiek oddziałów SS (z wyjątkiem klubu jeździeckiego—SS Reiterei—oraz osób wciągniętych przymusowo do SS po l IX 1939) uznane zostały za zbrodniarzy wojennych, którzy powinni być pociągnięci do odpowiedzialności sądowej. A. N. TRAJNIN Ugołownala otwielsiwiennost' gitlerowcow, Moskwa 1944; E. KOCON Der SS-Staal. Frankfurt am M. 1946; G. REITUNGEK The SS: Alibi of a Nation, London 1956; A. RAMME Der Sicheshetlsdtenst der SS. Zu seiner Funktion im fasrhistischen Machtapparat in Generał gouverne-ment Paleń, Berlin 1970, s. 324; Zamoiszczyzna — Sonder-laboratorium SS. oprać.: Ct. Mada jeżyk. Warszawa 1974. SRMB ->• Rakietowe pociski. SS-9 -> Rakietowe pociski. SS-13 -* Rakietowe pociski SSM -> Rakietowe pociski SS-N-6 ->• Rakietowe pociski • 3354 STABILIZACJA MIĘDZYNARODOWA (ang. Intemational Stabilization, franc. Stabilisation in-ternationale, biszp. Estabilización internacional, roś. Mieżdunarodnaja stabilizacyja), termin międzynar. — polit. i gosp. stan równowagi sił. Stabilizatorem międzynar. sui generis jest ONZ poprzez stałą konfrontację układów sił w poszczególnych regionach świata i alarmowanie, gdzie występuje zagrożenie dla pokoju. • 3355 STABILIZACYJNA POŻYCZKA 1927 (ang. Mo-netary Stabilization Loan for Poland, 1927, franc. Pręt de siabilisation de 1927, hiszp. Pr6s- tamo de estabilización 1927, roś. Stabilizacyonnyj zajom 1927), nazwa pożyczki udzielonej rządowi Polski 14 X 1927 przez międzynar. konsorcjum bankowe, związane głównie z kapitałami USA, w wysokości 62 min dół. i 2 min funtów ster-lingów, z T^/o oprocentowaniem i spłatą w ciągu 20 lat, gwarantowaną dochodami państwa z cel, 80% przeznaczone było na stabilizację ->• złotego, 20°/o — na inwestycje. W latach 1927-30 nad wykonaniem postanowień czuwał w Warszawie: przy rządzie — jako doradca amer. finansista Ch. Dewey, przy Banku Polskim — jako prawny doradca (Legał Adviser Polish Plan of Monetary Stabilization) — adwokat nowojorski J. F. Dul-les, późniejszy Sekr. Stanu USA. J. F. DULLES Polish Bank. „Bank Polski". N. York 1929. STAL -»• Żelazo i stal. • 3356 STAŁE PRZEDSTAWICIELSTWO PRZY ONZ (ang. Permanent Mission to the UN, franc. Re-presentations Pennanentes pres 1'ONU, hiszp. Re- 3357 Stały Trybunał Arbitrażu 848 presentanción permanente cerca de la ONU, roś. Postojannyje priedstawitielstwa pri OON), oficjalna nazwa reprezentacji krajów cztonkowskich i nieczłonkowskich ONZ przy Narodach Zjedn. w N. Jorku, a także organizacji regionalnych międzynar. (np. Liga Państw Arabskich). M. VIRALLY i in. Les Missions permanentes aupres des orga-nisations internationales, Bruxelles 1971, s. 918. • 3357 STAŁY TRYBUNAŁ ARBITRAŻU (ang. Per-manent Court of Arbitration, franc. Cour permanente d'arbitrage, hiszp. Tribunal Permanente de Arbitraje, roś. Postojannaja patata trietiejskogo suda), ustanowiony 29 VII 1899 Haską Konwencją o Pokojowym Rozwiązywaniu Sporów Mię- dzynar. (art. 20-29) oraz zrewidowaną 18X1907 Haską Konwencją (art. 41-50) z siedzibą w Pałacu Pokoju w Hadze. Struktura: każde państwo może desygnować cztery osoby o odpowiednich kwalifikacjach na okres lat 6 jako czlonków Trybunału (na liście z l I 1972 było 234 nazwisk z 61 państw, m.in. z Polski). Państwa, które przekazują swój spór Trybunałowi wybierają sobie sędziów dla swej sprawy. Koordynuje prace Try- bunału Rada Administracyjna złożona z przedstawicieli dyplom^t. akredytowanych w Hadze, państw uczestników jednej lub obu Haskich Kon- wencji, pod przewodnictwem Ministra Spraw Zagr. Holandii. Rozpatrzył m.in. sprawy: 14 X 1902 sprawę -> kalifornijskich fundacji kościelnych; 22 II 1904 spory Wenezueli; 22 V 1905 jap. sprawę opodatkowania cudzoziemców; 8 VIII 1905 tzw. Muscat Dhows Case; 22 V 1909 tzw. incy- dent Casablanca, 1908; 23X1909 tzw. Grisbadar-na-Case; 7 IX 1910 spór dot. rybołówstwa na pn. Atlantyku; 25 X 1910 tzw. Orinoco Steamship- Case; 24 II 1911 tzw. Savarkar-Case; 3 V 1912 tzw. Canevaro-Case; 11 XI 1912 spór rosyjsko-tu-recki; 6 V 1913 tzw. Carthage-Case; 6 V 1913 tzw. Manouba-Case; 25 VI 1914 tzw. Timor-Case; 4 IX 1920 sprawa portugalskich fundacji kościelnych; 11 X 1921 spór finansowy francusko-peruwiański; 13 X 1922 spór norwesko-amer.; 4 IV 1928 sprawa wyspy Palmas; 9 VI 1931 tzw. Chavreau-Case; 18 VII 1932 tzw. Prince Gustaw Adolf and Paci-fic-Case; po II wojnie świat, nie tylko sprawy arbitrażowe, ale i pojednawcze. F. W. Fox Some htstorical incidents in connmdon with the establishment of the Int. Tribunal of Arbitration ot The Hague 1899 and Int. Arbitration, London 1901; Permanent Court of Arhitration. The Hasiie CourI Reports: First Serie. The Hague 1916, Second Serie, The Hague 1932; E. DE MKL-VILLE L'oeuvre de La Haye (1871-1921). Expose du travail des- Conferences et de la Cour Permanente d'Arbitrage, La Haye 1924: J. P. A. FRANCOIS La Cour Permanente d'Arbi-trage, roń anginę, są jurisprudence, son avemr, w: Recueil des Cour de 1'Academie de Droit Int. 87/1955. • 3358 STAŁY TRYBUNAŁ SPRAWIEDLIWOŚCI MIĘDZYNARODOWEJ (ang. Permanent Court of International Justice, PCIJ, franc. Cour Permanente de Justice Internat., CPJI, hiszp. Tribunal Permanente de Justicia Internacional, roś. Postojannaja pałata mieżdunarodnogo prawosudija), instytucja, której utworzenie zalecił art. 14 Paktu LN, z zadaniem rozpatrywania „wszystkich sporów o charakterze międzynar., przedłożonym mu przez Strony" oraz wydawania „opinii doradczych o wszystkich sporach i sprawach, przedstawionych przez Radę lub Zgr. LN". Statut S.T.S.M. został przyjęty przez 44 państwa czt. LN 13 XII 1920; Zgromadzenie, 1921, wybrało na 9 lat 10 sędziów i 4 zastępców. Pierwszymi sędziami byli: Altamira (Hiszpania); Anzilotti (Włochy); Busta-mente (Kuba); Finiey (W. Brytania); Huber (Szwajcaria); Hughes (USA); Loder (Holandia); Nyholm (Dania); Oda (Japonia) i Silva Pessoa (Brazylia); w 1930 zwiększono liczbę sędziów do 15 wśród nich znalazł się Polak prof. UJ M. Roz- tworowski. Prace swe S.T.S.M. rozpoczął 15X11 1922 w Pałacu Pokoju w Hadze. Członkami S.T.S.M. nie były wszystkie państwa czt. LN, po- nieważ nie było to obowiązkowe; ogółem ratyfikowało Statut 51 państw. USA, które podp. Statut, lecz go nie ratyfikowały, nie były członkami S.T.S.M., lecz były w nim pośrednio reprezentowane przez sędziego, obywatela USA. Decyzja Senatu USA, 2611926, ratyfikowania Statutu, była opatrzona tyloma zastrzeżeniami, że LN nie zaakceptowała tej ratyfikacji. Formalnie zakończył swe istnienie 31 XII 1945; faktycznie w mo- mencie okupacji Hagi przez wojska III Rzeszy, 16 V 1940. Do 21 II 1931 numeracja spraw rozpatrywanych przez Trybunał była różna dla wyroków (A) i o-pinii (B), następnie wprowadzono jednolitą nu- merację A/B plus numer zarejestrowania sprawy i zastosowano ją także wstecz, anulując poprzednią. Poza sprawami wym. w Tablicy l, które Try- bunał rozstrzygnął, siedem spraw zostało wyco- Tabela wyroków (Znaki wg systemu wprowadzonego 21 II 1931) Data Nazwa sprawy Znak sprawy 23 VI 1923 Wimbledon A/B 5 17 VIII 1923 Wimbledon A/B 5 30 VIII 1924 Mavrommatis A/B 9 26 III 1925 Mavrommatis A/B 14 10 X 1927 Mavromniatis A/B 23 12 IX 1924 Traktat Neuilly A/B 11 26 III 1925 Traktat Neuilly A/B 13 25 VIII 1925 Chorzów A/B 16 25 V 1926 Chorzów A/B 18 26 VII 1927 Chorzów A/B 21 16 XI 1927 Chorzów A/B 26 13 IX 1928 Chorzów A/B 32 29 IV 1928 Szkoły mnicjsz. na Górnym Śląsku A/B 29 12 VII 1929 Serbska pożyczka A/B 34 12 VII 1929 Brazylijska pożyczka A/B 34 10 IX 1929 Międzynar. Komisja d/s Odry A/B 36 7 VI 1932 Gex Case A/B 46 24 VI 1932 Statut Kłajpedy A/B 47 11 VIII 1932 Statut Kłajpedy A/B 49 5 IV 1933 Grenlandia A/B 53 15 XII 1933 Peter Pazmany-Case A/B 61 12 XII 1934 Cinn-Case A/B 63 16X11 1936 Pejzs-Csaky-Esterhazy A/B 68 20 VI 1937 Moza A/B 70 17 III 1934 Latarnie morskie A/B 62 8 X 1938 Latarnie morskie A/B 71 6 Xl 1937 Borchgrave A/B 72 14 VI1938 Marokański fosfat A/B 74 23 II 1939 Paneverys-Saldutiskis A/B 76 4 IV 1939 Tow. Elektryczności Sofii A/B 77 15 VI 1939 Belgijskie Tow. Handlowe A/B 78 fanych przez strony: l. w 1929 sprawa A/B 33 wypowiedzenia umowy chińsko-belg. z 2X11865; 2. w 1933 sprawa A/B 51 wytyczania granicy na wodach terytorialnych m. Wyspą Castellorizo a brzegiem Anatolii; 3. w 1933 sprawa A/B 55 sta- tutu prawnego pd.wsch. Grenlandii; 4. w 1933 Standard Oil, Cal. 3361 Opinie prawne S.T.S.M. Data Przedmiot opinii znak publikacji 31 VII 1922 Zdefiniowanie przedstawiciela pracobiorców dla 1LO A/B l 12 VIII 1922 Właściwość 1LO do ustalania warunków pracy w rolnictwie A/B 2 12 VIII 1922 Właściwość 1LO w sprawach produkcji rolnej A/B 2 7 II 1923 Dekrety o obywatelstwie w Tunisie i Maroku A/B 3 23 VII 1923 Prawny statut wsch. Karelii (opinii odmówiono) A/B 4 10 IX 1923 Koloniści niemieccy w Polsce A/B 6 15 IX 1923 Sprawa -*• Jaworzyny A/B 7 6 XII 1923 Albański spór graniczny o klasztor Naoum A/B 8 21 II 1925 Wymiana ludności grecko- turecka A/B 12 16 V 1925 Poczta Polska w Gdańsku A/B 15 21 XI 1925 Sprawa -» Mosulu A/B 17 23 VII 1926 Właściwość 1LO d/s pracy osobistej pracodawców A/B 19 8 XII 1927 Sprawa Eur. Komisji — Dunaju A/B 25 3 III 1928 Właściwość Sądów Gdańska do skarg przeciw Polskim Kole jom Państwowym A/B 28 28 VIII 1929 Wykładnia grecko-tureckiego układu l XII 1926 A/B 31 31 VII 1930 Spór grecko-bułgarski o inter pretację Pokoju Neuilly 1919 A/B 37 26 VIII 1930 Stosunek 1LO do Wolnego Miasta Gdańska A/B 38 15 V 1931 Dostęp do niem, szkół mniej szościowych na Górnym Śląsku A/B 40 51X1931 Austriacko-Niemiecka Unia Celna A/B 41 1SX1931 Łączność kolejowa m. Polską a Litwą A/B 42 11X11 1931 Polskie okręty wojenne w Wolnym Mieście Gdańsku A/B 43 4 II 1932 Obywatele polscy w Wolnym Mieście Gdańsku A/B 44 8 III 1932 Wykładnia porozumienia bulg. -tureckiego z 9 Xli 1927 A/B 45 15 XI 1932 Wykładnia układu z 1919 o pracy nocnej kobiet A/3 50 6 IV 1935 Szkoły mniejszościowe w Albanii A/B 64 4 XII 1935 Zgodność gdańskich prohitle- rowskich dekretów z Konsty tucją W. M. Gdańska A/B 65 sprawa A/B odwołania się od orzeczenia węgier-iko-czechost. komisji mieszanej; 5. w 1933 sprawa - Standard Oil Co. of California, —r Standard Oil Co. of Indiana, -> Socony Mobil Oil Co. i in. mniejsze, jak Atlantic Refining, Ohio Oil Co. itd. Najpotężniejsza, produkująca m.in. od II wojny świat. 100 oktanową benzynę dla US Air Force jest S.O.Co. of New Jersey, zwana od 1972 EXXON. Główne kompanie naft. grupy Rockefellera są w kartelowym porozumieniu z -r British Petroleum, ->• Gulf Oil Corp. i —r Royal Dutch/ShelI oraz współkontro-lują wydobycie nafty na Bliskim i Srodk. Wschodzie i in. regionach świata. H. O*CONNOR Zmierzch naftowego imperium. Warszawa 1964, s. 13-31. • 3361 STANDARD OIL CO. OF CALIFORNIA, jedna z wielkich naft. kompanii USA, należąca do grupy finansowej rodziny Rockefellera: w kartelowym porozumieniu z —>• Standard Oil Co. of New Jersey, —r Texaco, -> Socony i -*• Gulf oraz •- British Petroleum i -» Royal/Dutch Shell; współkontroluje wydobycie ropy na Bliskim i Środk. Wschodzie i w innych regionach świata. Jest współudziałowcem -^ ARAMCO (30% u- dziaiów); prowadzi sprzedaż we wszystkich kra i4 ESMiO 3362 Standard Oil, Ind. 850 jach kapitalist. przez sieć koncernu Caltex, należącego wspólnie do S.O. of C. i ->- Texaco. H. O'CONNOR Zmierzch naftowego imperium. Warszawa 1964, s. 30-32. • 3362 STANDARD OIL CO. OF INDIANA, jedna z wielkich naft. kompanii USA, należąca do grupy finansowej rodziny Rockefellera. • 3363 STANDARD OIL CO. OF NEW JERSEY, zał. 1870 przez J. D. Rockefellera jako Standard Oil Co. of Ohio, pod tą nazwą 1882-1972; jedna z największych amer. kompanii; 1970 skupiała 14% świat, produkcji naft. krajów kapitalist., ok. l y/o wartości przeróbki rafineryjnej i 18% zbytu; ma koncesje w 17 krajach, własny przemysł przetwórczy i flotę tankowców oraz własną sieć handl. swych produktów. W NRF jej filią jest ESSO A.G. w Hamburgu, posiadająca naftociąg z M. Północnego do Kolonii, rafinerie i sieć punktów sprzedaży produktów St. Oil, która wchłonęła zał. 1890 Deutsch-Amerikanische Petroleum Ge-selischaft. W 1970 miało 30°/o udziałów w -r ARAMCO, 50% w firmie Near East Develop-ment oraz 7°/a w Iranian Consortium. W Kanadzie działa filia koncernu Jersey Imperiał Oil (największe towarzystwo naft. w tym kraju, kontrolujące 21% kanad. rezerw nafty i 17% wydobycia ropy). Jest w kartelowym porozumieniu z ->- British Petroleum, -> Gulf Oil Co. i -» Royal Dutch/Shell i współkontrolują wydobycie nafty na Bliskim i Srodk. Wschodzie, w Wenezueli oraz w innych regionach świata. Od 1972 p.n. •> EXXON. H. O'CONNOR Zmierwh naftowego imperium. Warszawa 1964, s. 18-22. • 3364 STANDARYZACJA (ang. Standardization, franc. Standardisation, hiszp. Standardización, normali-zación, roś. Standartizacyja), termin międzynar. •> normalizacja. • 3365 STANOFORCHAN, ang. Standing FIeet for Channel, zgrupowanie sit morskich, głównie poławiaczy min, bryt., belg. i hol. floty w kanale La Manche, utworzone 11 VI 973 w ramach NATO, z siedzibą dowództwa w Northwood (W. Brytania). • 3366 STANY ZJEDNOCZONE AFRYKI (ang. United States of Africa, franc. Ćtats Unis d'Afrique, hiszp. Estados Unidos de Africa, roś. Sojedinion- nyje Sztaty Afriki), nazwa określająca współpracę Ghany, Gwinei i Mali 1961-65 na podstawie Karty Unii Państw Afryk., podp. 29 IV 1961 w Akrze przez pręż. tych państw. • 3367 STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI (ang. United States of (North) America, franc. Ćtats Unis de l'Amćrique du Nord, hiszp. Estados Unidos de America del Norte. roś. Sojedinionnyje Sztaty Amieriki), Stany Zjednoczone Ameryki, United States of America (USA). Po II wojnie świat. gł. mocarstwo kapitalistyczne. Państwo nad 0.-Spokojnym i O. Atlantyckim. Czł. ONZ. Graniczy z Kanadą i Meksykiem. Pow. 9 363 329 km2. Ludność 210 .min (1973). Stoi. Waszyngton (2875 tyś. mieszk., 1X1970, zesp. m.). Język urzędowy: ang. Waluta: dolar Stanów Zjednoczonych = 100 centów. Święto nar. 4 VII, dzień proklamowania niepodległości (1776). Stosunki międzynar-: w XVIT-XVIII w. kolonie bryt. tworzone w miarę osadnictwa, zapoczątkowanego w maju 1607. W 1744 13 kolonii bryt. zwołało Kongres kontynentalny w Filadelfii i w maju 1755 wypowiedziały wojnę Anglii, a 4 VII 1776 proklamowały -r Deklarację Niepodległości. Ludność USA według spisów 1790-1970 Rok Liczba mieszk. w tyś. Rok Liczba mieszk w tyś. 1790 1800 1850 1900 1920 3929 5308 23 l^l 75994 . 105710 1940 1950 1960 1970 131 669 150697 179 323 203 165 Do I wojny świat. USA zgodnie z ->• doktryną Monroe, 1823, koncentrowały się na problemach hemisfery zach., w której zajęły pozycję dominu- jącą. W czasie I wojny świat, wzięły udział od 1917 po stronie aliantów, a pręż. W. W. Wilson (-> Wilsona Czternaście Punktów) zainicjował po- wstanie LN i miał wpływ poważny na Traktat Wersalski 1919, którego jednak Kongres nie ratyfikował i po I wojnie świat. USA pozostały poza LN i prowadziły do 1932 politykę izolacjo-mzmu. Od 1933 pręż. USA P. D. Róosevelt rozpoczął stopniowy powrót Stanów do polityki świat., które nawiązały w 1933 stosunki z ZSRR i wzięły udział w Świat. Konferencji Finansowej i w Konferencji Rozbrojeniowej oraz w sporze o Letyćję; w 1937 wypowiedziały się przeciw agresji Japonii w Chinach. W czasie II wojny świat. Japonia 7X111941 zaatakowała amer. bazę mor. Peari Harbor na Hawajach. 11X111941 Niemcy i Włochy wypowiedziały Stanom wojnę, które w latach 1942-45 wraz z ZSRR i W. Brytanią i pozostałe NZ pokonały państwa osi i stały się współautorem powojennych relacji w Europie, na Bliskim i Dalekim Wschodzie, w pd. Azji. Jedno z pięciu Wielkich Mocarstw, założycieli ONZ i stałych czł. w R. Bezp. ONZ oraz czł. wszystkich org. wyspecjal. ONZ. Twórca i czt„ założyciel OPA. Twórca i czł. systemu regionalnych bloków militarnych świata kapitalist. w ramach zimnej wojny ze światem socjalist. W wojnie z Koreą 1951-53 i z Wietnamem 1964-73- 851 „Stany Zjedn. Europy" 3368 Pręż. USA R. Nixon w 1972 podjął decyzję przejścia od polityki konfrontacji do negocjacji i do konstruktywnej polityki proponowanego od lat przez ZSRR pokojowego współistnienia i pokojowej kooperacji, czego wyrazem były spotkania na szczycie pręż. R. Nixona z Sekr. Gen. KC KPZR L. I. Breżniewem 1972 w ZSRR, 1973 w USA, w czerwcu 1974 ponownie w ZSRR oraz zawarte w tych latach układy USA-ZSRR i wspólne deklaracje, które przyczyniły się do odprężenia międzynar. Stosunki z ZSRR: nawiązanie stosunków dyplo-mat. 16X11933; pierwsza umowa gosp. 4 VIII 1937; układ sojuszniczy 11 VI 1942; konferencje na szczycie (W. Trójki) w Teheranie l XII 1943, w Jałcie 4-13 II 1945, w Poczdamie 17VII-2VIII 1945; antyradz. ustawa o embargo na towary strategiczne eksportowane do ZSRR 26 III 1948; konferencja na szczycie (Wielkiej Czwórki) w Genewie 18-23 VII 1955; pierwsza umowa w dziedzinie nauki, techniki, oświaty i kultury 2711958; wizyta wiceprez. R. Nixona w Moskwie VII-VIII 1959; wizyta N. S. Chruszczowa w USA 15-281X1959; odwołanie zaproszenia pręż. D. Eisen- howera do ZSRR, w związku z aferą —r U 2, V 1960; spotkanie N. S. Chruszczowa z J. F. Ken-nedy'm w Wiedniu 25V-5VI1961; kryzys kubań- ski VIII-X 1962; porozumienie w sprawie pokojowego wykorzystania satelitów 5X111962; porozumienie o wymianie uczonych 'i myśli nauk. w dziedzinie pokojowego wykorzystania energii atom. 21 V 1963; uruchomienie linii telefonicznej -> „Hot linę" VI 1963; konwencja konsularna l VI 1964; porozumienie o współpracy w dziedzinie medycyny kosmicznej 5 VI 1965; porozumienie o bezpośredniej komunikacji lotn. 4X11965; spotkanie premiera A. N. Kosygina z pręż. L. Johnsonem w Glassboro 23-25 VI 1967; rozpoczęcie -* SALT 17X1 1969; otwarcie konsulatów w Leningradzie i San Francisco w lutym 1971; porozumienie w sprawie zmniejszenia niebezpieczeństwa wybuchu wojny atom. 301X1971; wizyta pręż. R. Nixona w ZSRR, 22-30 V 1972: porozumienie o wspólnym locie w 1975 „Apolla" i „So-juza" 18 VII 1972; rozpoczęcie prac komisji mieszanej d/s handlu 20 VII-1 VIII 1972; sprzedaż zboża ZSRR za 750 min dół. 8 VIII 1972; porozumienie handl. mor. w sprawie otwarcia przez każdą stronę 40 portów dla żeglugi handlowej 15X1972; porozumienie w sprawie 225 min kredytów dla zakładów samochodowych nad Karną w lutym 1973; 3 porozumienia w sprawie rybołówstwa mor. ZSRR u wybrzeży USA 22 II 1973; otwarcie w Moskwie filii Chase-Manhattan Bank i Bank of America w maju 1973; porozumienie radiowo-telewizyjne 31 V 1973; porozumienie wstępne o. dostawach radź. gazu ziemnego do USA wartości 10 mld dół. 8 VI 1973; wizyta L. L Breżniewa w USA 16-25 VI 1973; konsultacje wielokrotne w sprawie kryzysu na Bliskim Wschodzie wrzesień 1973-czerwiec 1974; wizyta R. Nixona w ZSRR 27 VI-3 VII 1974. Na zaproszenie pręż. G. Forda I Sekretarz KC PZPR E. Gierek przebywał w Stanach Zjednoczonych 6-14 X 1974; podp. 6 porozumień. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Afganistan, Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Australia, Austria, Bahrajn, Barbados, Belgia, Belize, Birma, Boliwia, Botswana, Brazylia, Bułgaria, Burundi, Cejlon, Chile, Cypr, Czad, Czechosłowacja, Dahomej, Dania, Dominikana, Egipt (zerwane VI 1967, wznowione XI 1973), Ekwador, Etiopia, Fidżi. Filipiny, Finlandia, Francja. Gabon, Gambia, Ghana, G. Wolta, Grecja, Gujana, Gwatemala, Gwinea Równikowa, Haiti, Hiszpania, India, Indonezja, [ran, Irlandia, Islandia, Izrael, Jamajka, Japonia, Jordania, Jugosławia, Kambodża, Kamerun, Kanada, Katar. Kenia. Kolumbia, Kongo, Korea Pd„ Kostaryka, Kuwejt. Laos, Lesoto, Liban, Liberia, Libia, Luksemburg, Malgaska Rep., Malawi. Malediwy, Malezja, Mali, Malta, Maroko, Mauretania. Mauritius. Meksyk, Monako, Nauru,' Nepal, Niger, Nigeria, Nikaragua, Norwegia, Nowa Zelandia, NRD, NRF, Pakistan, Panama, Paragwaj, Peru, Polska. Portugalia. Rep. Pd. Afryki. Rep. środkowoafrykańska, Rumunia, Rwanda, Salwador. Samoa Zach., San Marino, Senegal, Sierra Leone, Singapur, Somalia, Suazi, Syjam, Syria (zerw. VI 1967, wznów. VI 1974), Szwajcaria, Szwecja, Tajwan, Tanzania, Togo, Tonga, Trynidad i Tobago, Tunezja, Turcja, Uganda, Urugwaj, Wenezuela, Węgry, W. Brytania, Wietnam Pd. (Sajgońska Adm.), Włochy, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zair, Zambia, Zjednoczone Emiraty Arabskie, ZSRR. Z Polsk; stosunki na szczeblu ambasad. Umowy amerykań-sko-pol.: arbitrażowo-koncyliacyjna z 16 VIII 1928 (Dz.U. 1930, póz. 27. 28, 29, 30); traktat przyjaźni, handlowy i praw konsularnych z 15 VI 1931 (Dz.l/. 1933, póz. 193, 384, 385; 1938 póz. 310); o ekstradycji l 22 XI 1927 (Dz.U. 1929 póz. 230, 372, 373: 1936 póz. 40. 329, 330). Konwencja konsularna z 31 V 1972 (Dz.U. 1972 póz. 173, 174). Wymiana handl. odbywa sit na zasadzie klauzuli najwyższego uprzywilejowania. Po wizycie pręż. R. Nixona w Polsce 31 V-l VI 1972 została powołana wspólna amerykańsko-potska Komisja d/s handlu, a — Export-Import Bank zosta) upoważniony do kredytowania amcr. dostaw eksportowych do Polski. TH. A. BAILEY A Diplomatic History of Ihe American People, N. York 1947; W. Z. FOSTER Za-ys polityczne! historii Ameryki. Warszawa 1953: Harvard Uuide to American History, Cambridge 1954; CH. A. i M. R. BEARD Rozwój cywilizacji amerykańskiej, t. 1-2, Warszawa 1961-62; A. MAUROIS Hisioire des ttats Unis de 1917 a. 1961. Paris 1961; The US and the UN, F. B. Gross edit., Okłahoma 1964, s. 356; D. WATSON American Agencies Interested in Int. Affairs, New York 1964; A. P SIMONS, L. D. WEYLER The US and the UN, New York 1967; R. B. RUSSEL The UN and US Se-curiiy. Washington DC 1968; J. W. FULBRIGHT The Cripled Giant: American Foreign Policy and its Domestic Conse-guences. New York 1972; M. GULCZYŃSKI Amerykańskie „Państwo wojny". Warszawa 1972; J. A. ORNATSKU Amieri-kanskaja diptomatiia i ekonomiczeskaja dieitilielnosi' OON, Moskwa 1972. s. 334; Stosunki miedzy Polsku a USA. w, Zbiór dokumentów nr 6. 1972. póz. 142-146: SSzA: wmesz-niepoliticzeskli miechanizm. Organi zaryła, funkcyi, upraw-lenije, Moskwa 1972, s. 368; Sojedinionnyje Sztaty Amteriki, red.: A. W. Anikin, Moskwa 1972. s. 463: R. AROM Re-piihlialie imperiał. Les Stats-Unis dans le monde 1945-1972, Paris 1973; J. SZERSZENIOW Radziecko-nmerykanskie stosunki gospodarcze, w: Sprawy Międzynar. 1973, nr 7-8; Official Congressional Direcrory, 93rd Congress, First Session, Con-vened lanuary 3, 1973. Washington DC 1973. s. 1122; L. PA-srusrAK Pól wieku dyplomant amerykańskie! 1898-1945, PWN. Warszawa 1974; Who Owns Whom (North America. Canada. Mexico, USA) 1974, London 1974. • 3368 „STANY ZJEDNOCZONE EUROPY" (ang. „United States of Europę", franc. „Etats Unis de 1'Europe", hiszp. „Estados Unidos de Europa", roś. „Sojedinionnyje Sztaty Jewropy"), nazwa integracji polit. zaproponowanej w maju 1930 wszystkim eur. państwom członkowskim LN w memorandum rządu Francji podpisanym przez premiera Aristide'a Brianda (1862-1932), zgodnie z jego zapowiedzią na posiedzeniu Rady LN 6 IX 1929. Celem unii państw eur. miała być likwidacja wyścigu zbrojeń i napięć w stosunkach międzynar. gwarantująca trwały pokój kapitalist. Europie. Wobec sprzeczności wewnętrznych imperializmu oraz świat, kryzysu gosp. i nacjonalist. ruchów faszystowskich idea Brianda stała się nierealna i memorandum nie miało żadnych praktycznych konsekwencji. G. SUABEZ ArLtide Briand, t. 1-3, Paris 1938-1939. 3369 Start 852 • 3369 START [ang. 'podskoczyć, zerwać się'], termin międzynar. sportowy — początek wyścigów; s. z miejsca nosi anglo-franc. nazwę: s. arretó, lotny— s. lance. . STATE DEPARTMENT -> Department of State. • 3370 STATEK, OKRĘT (ang. Ship, Vessel, franc. Na-vire, navire de guerre, hiszp. Buque, buque de guerra, roś. Sudno, wojennyj korabi), terminy międzynar., rozróżniające dwa podstawowe rodzaje jednostek pływających: ->• statki handlowe i -> okręty wojenne. • 3371 STATKI HANDLOWE (ang. Merchantmen, cargo ships, franc. Gargos, hiszp. Buques mercantes, roś. Torgowyje sudna), przedmiot międzynar. konwencji oraz międzynar. statystyki, rejestrującej wodowane w danym roku s.h. Konwencje pojęciem s.h. obejmują wszelkiego rodzaju urządzenia pływające przeznaczone do jakiejkolwiek działalności gosp., tzw. Brukselskie konwencje mor. 1926, dot. prywatnych i państw, s.h. mor.; jedna z nich o immunitetach statków państw, miała charakter Światowa produkcja statków 1950-71 (bez ZSRR i ChRL) 1971 1950 1971 Wyszczególnienie BRT w tyś. 1960 =100 udział w dukcji ś wej pro- wiato- w% Świat" 24860 298 100,0 100,0 statki: motorowe 14451 292 60,7 58.1 parowe 10409 306 39,3 41,9 w tym: Japonia 11992 692 10,0 48,2 Szwecja l 837 258 10,0 7,4 NRF 1649 151 4,4 6,6 W. Brytania 1239 93 38,0 5,0 Francja 1 112 187 5,2 4,5 Hiszpania 916 569 0,8 3,7 Norwegia 831 420 1,5 3,3 Holandia 821 145 6,5 3,3 Wiochy 813 187 3.1 3,3 Dania 806 368 3,6 3,2 Jugosławia 493 306 O,!6 2,0 Polska" 482 217 0.4 1,9 Stany Zjedn. 482 99 12,5 1,9 NRD 316 x 1,3 Finlandia 203 •264 0,3 0,8 Belgia 182 140 1,9 0,7 Brazylia 147 (147 0,6 razy) Grecja 97 571 0,4 Tajwan" 91 396 0,4" Australia 79 282 0,5 0,3 Bułgaria 57 x 0,2 " Bez ZSRR i ChRL; i> 1951 r.; c Od 100 DWT; " Prowincja ChRL pod obca okupacją; e 1970 r. Uwaga. Dane obejmują statki o tonażu 100 BRT i więcej; łącznie z żaglowcami wyposażonymi w pomocniczy silnik. Źródło: Mały Rocznik Statystyczny, GUS Warszawa 1973, s. 330. polit. antyradz. w związku z nacjonalizacją w ZSRR całego transportu mor. i była sprzeczna z zasadami prawa międzynar. ponieważ wprowadzała regułę, iż państw, statek handl. podlega obcej jurysdykcji. Polska uczes^iczyła w konwencji (Dz.U. 1937 póz. 17, 18; wypowiedziana DZ..U. 1952 póz. 160). LN oprać, „międzynar. przepisy o powierzaniu pojemności statków", które weszły w życie wraz z Konwencją o jednolitym sposobie pomierzania pojemności statków, podp. 10 VI 1947 w Oslo, m.in. przez Polskę (DŁ.U. 1962, póz. 68 i 69, oraz zmiany 1965 póz. 22). Podp. 1958 Konwencja Genewska o morzu otwartym ujednoliciła przepisy dot. s.h. Wszystkie s.h. mor. w obrocie międzynar. podlegają re- jestrowi prowadzonemu przez specjalne klasyfikacje towarzystwa. W ramach RWPG państwa członkowskie podp. 15X111961 w Warszawie po- rozumienie o współpracy w dziedzinie nadzoru techn. nad statkami i ich klasyfikacji. Międzynar. konwencja, dot. ograniczenia odpowiedzialności właścicieli statków mor., podp. w Brukseli 10X1957. Polska jest jej członkiem (Dz.U. nr 41—1973, póz. 245, 246). Polski kodeks mor. z l XII 1961 w art. 12 ustala, że „żeglugę pod banderą polską może uprawiać tylko statek polski", a w art. 13-70 określa wa- runki rejestru okrętowego, pomiarów statku, bezpieczeństwa żeglugi, dokumentów statków, własności statku, zastawu na statku i przywilejów na statku (Dt.U. 1961 póz. 318). Stocznie Polski mają poważny udział w rozbudowie floty handl. państw RWPG. Zob. też flota handlowa. J. VIDAUD Les navires de commerce armes pour lew defence, Paris 1936; E. BORCHARD Armed Merchantmen, w: American Journal o f Int. Law 34/1940; Laws Concerning the Natio-nality of Ships, New York 1955; A. D. WATTS The Protection of Merchani Ships, w: The British Year Book of Int. Law 33/1957; F. FLORIC Nazionalitd delie nave e Legge delta Bandera, Roma 1957; R. ZAORSKI Konwencie Genewskie o prawie morza, Gdynia 1962, s. 67-78; S. MATYSIK Podręcznik prawa Morskiego, Warszawa 1967, s. 63-104. Rocznik statystyki międzynar. 1970. GUS, Warszawa 1970, s. 159; Podstawowe dokumenty RWPG... opr.: B, REUTT, Warszawa 1972, s. 548-551; B. M. DEAKIN Shipping Conferences, Cambridge 1973, s. 278. • 3372 STATKI KOSMICZNE (ang.. Space Craft, franc. Navires spatiaux, hiszp. Naves cósmicas, astrona-ves, cosmonaves, roś. Kosmiczeskije korabli), termin międzynar. — różnego typu obiekty latające, mogące przenosić ludzi lub przedmioty w przestrzeń kosmiczną za pomocą silników rakietowych; przedmiot konwencji międzynarodowych. STATKI PAŃSTWOWE ->• Immunitet statków państwowych. • 3373 STATKI POWIETRZNE (ang. Aircraft, franc. Aeronef, hiszp. Aeronaves, roś. Wozdusznyje korabli), termin międzynar. używany w prawie międzynar. lotn. i w wielu układach międzynar., wg definicji art. I .Haskiej Konwencji Lotniczej 1933: „każdy aparat, mogący się utrzymać w at- mosferze dzięki oporowi powietrza i przeznaczony do żeglugi powietrznej". DZ..U. 1936, póz. 84. • 3374 STATUS QUO [łac.; 'stan istniejący'], termin międzynar. — prawno-polit. stan (np. granic), którego zachowanie jest przedmiotem umów międzynarodowych. Używane są też międzynar. formuły: status quo ante—stan (prawny lub polityczny) istniejący dawniej oraz status quo ante helium— stan (prawny lub polityczny) istniejący przed wojną. 853 Stolica Apostolska 3379 H. LAUTERPACHT L''organisation de la paix et la revision du „status ĄUO". Droit de la Paix, w: „Recueil des Cours de 1'Academie de Droit Int." 62/1973; J. BASDERANT Status quo, w; Dictionnaire de la terminologie du droit Int., Paris 1960. • 3375 STATUT [tac. statutom 'postanowienie'], (ang. Statute, franc. Statut, hiszp. Estatuto, roś. Statut), termin międzynar.—l) zbiór przepisów praw- nych określających strukturę i działanie instytucji lub organizacji krajowej lub międzynar. (np. •r Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, Statut); 2) prawne międzynar. podstawy jednostki administracyjnej podległej międzynar. władzy zwierzchniej (np. Statut —> Berlina Zachodniego); 3) w państwach anglosaskich prawem statutowym (Statute Law) nazywa się prawo stanowione, w odróżnieniu od zwyczajowego (Common Law). W Polsce hist. s. nazywano zbiory praw. • 3376 STATYSTYKA MIĘDZYNARODOWA (ang. In-ternational statistics, franc. Statistique internatio-nale, hiszp. Estadistica internacional, roś. Mieżdu-narodnaja statistika), pierwszą instytucją s.m. stał się zał. 1885 w Londynie Międzynar. Instytut Statystyczny, International Statistics Institute, od 1948 org. wyspecjal. ONZ, której członkami są urzędy statyst. państw członkowskich ONZ i inne pokrewne instytucje rządowe. Posiada statut doradczy (C) ECOSOC i UNESCO. Siedziba: Haga. Publ. IS1 Review oraz International Journal of Abstracts. Poza tym w ramach ONZ jedną z głównych Komisji ECOSOC jest Komisja d/s Statystyki oraz działa Urząd Statystyczny ONZ, UN Sta-tistical Office, który zbiera, analizuje, ujednolica i publ. dane statyst. wszystkich państw członkowskich ONZ. Na zach. półkuli, w 1940, powstał w Waszyngtonie Między-nar. Instytut Statystyki, Interamerican Statistical Institute, od 1948 organizacja wyspecjalizowana OPA, ze Statutem doradczym (B) ECOSOC. Pierwszą organizacją świat, specjalistyczną w dziedzinie s.m. jest biuro statyst. pracy ILO, żal. 1919. W ramach RWPG działa od czerwca 1962 Komisja Statystyczna z siedzibą w Moskwie. W okresowych posiedzeniach Stałej Komisji d/s Statystyki RWPG w Bukareszcie, biorą udział prócz delegacji państw członkowskich i Jugosławii również przedstawiciele Sekretariatu Eur. Komisji Gospod. ONZ, a także reprezentanci Ośrodka Rozwoju Przemysłowego Państw Arabskich. Poza tym w ONZ zarej. jest od 1952 Centrum Międzynar. Biostatystyki, Centro Interamericano de Bioestadistica, z siedzibą w Santiago (Chile), oraz ośrodek szkoleniowy; Centrum Międzyamer. Statystyki Gospodarczej i Finansowej, Inter-Arnerican Centre of Economic and Financial Statistics Edueation. Polska uczestniczy w Genewskiej Konwencji z 14 XII 1928 dot. statystyki gosp. (Dz.U. 1931 póz. 278; 1932 póz. 63, 64); oraz w Londyńskiej z 19 VI 1934 dot. statystyki przyczyn zgonu (Dt.U. 1935 póz. 367. 368). Bulletln of IS1, od 1886; Statistical Yearbook of Ihe League of Nalions 1926-19-12. Geneva 1927-1945; ILO Yearbook of Labow Sintislics, od 1936: UN Slatistical Yearhook. od 1949; UN Yearhook of Im. Trade Slatislics, od 1949; UN Yearhook of National Acroiinis Stniistics, od 1957; UN Wortd Eneray Supplies (VI I 1929-1950, od 1952 co 3 lata): UN De-mographic Yetirhook, od 1959; UN Monthly Bulletin ot Statistics, od 1946; P. WASSERMAN Slalistic Sources. Detroit 19(>2, s. 288; UN Compendium od Soclal Statislics, New York 1963, s. 586; J. E. FREUND Podstawy Nowoczesne! Statystyki (ang. tytuł oryg.: Modern Elementary Statistics). W-wa 1971, s. 420. wyd. II; O. LANGE, A. BASIŃSKI Teoria statystyki, Warszawa 1971, s. 400, wyd. II. • 3377 STENOGRAFIA I MASZYNOPISANIE (ang. Shorthand and Typewriting, franc. Stenographie et dactylographie, hiszp. Taquigrafia y mecano- grafia o dactiiografia, roś. Stienografija i maszynopis), pismo tachygrafiezne, znane w starożytności, odnowione w końcu XVI i w XVII w.; w Polsce stosowane od 1861. Maszynopisanie rozpowszechniło się w świecie od 1874, daty rozpoczęcia produkcji maszyn do pisania. Przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar., od 1887, daty I Międzynar. Kongresu Stenografii. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Federacja St. i M.p., Int. Federation of Shorthand and Typewriting, INTERSTENO, zał. 1954, łączy ok. 180 tyś. stenografów i maszynistek org. krajowych, m.in-Polski, oraz org. międzynar. Siedziba: Uerikon (Szwajcaria). Yearbook of Int. Organizations, 1973: A. GIEYSZTOR Zarys dziejów pisma tacińskiego, PWN, Warszawa 1973, s. 206-209. STERLING AREA •-> Walutowe strefy. • 3378 STOCZNIE (ang. Shipyards, franc. Chantiers ma-ritimes, hiszp. Astiiieros, roś. Wierfi), zakłady przemysłu budowy i napraw łodzi i okrętów; produkcja s. jest przedmiotem międzynar. statystyk. Do połowy XX w. dominowały w świecie s. eur., i amer., w dekadach 1950-70 na czoło wy- sunęły się s. jap. Polskie s. (S. Gdańska im. Lenina, S. im. Komuny Paryskiej w Gdyni oraz S. Szczecińska im. Adolfa Warskiego) produkują dla armatorów krajowych i zagr. W Europie Zach. gł. s. to s. bryt. — w Cłyde „Scott Lithgow" i „UCS", w Tyneside „Swan Hunter", w Belfaście „Har-land and Wolff", w Sunderland „Doxford and Sunderland"; franc.—w Saint Nazaire „Atlan-tique" i w La Ciotat „La Ciotat"; hiszp.: w Bil- bao „Astiiieros Espanoles", w Kadyksie i Karta-genie „Empresa Nacional Bazan", w El Perro] „Astano"; hol.—w Rotterdamie „Verolme"; skan- dynawskie—w Arendal i w Gottenborg „Gota-werken" i „Eriksberg", w Malmo „Kockums", w Odense „Odense", w Stord „Aker Group"; wł. — Castellamare w Genui i- Monfalcone oraz w Wenecji „Cantiere Naval Broda"; zach.niem. — w Bremie „A.G. Weser" i „Bremer Vulcan" oraz w Hamburgu i Kilomi „Howaldtswerke-Deutsche Werft", NRD—w Rostocku. Międzynar. wystawą przemysłu s. jest od 1970 coroczna Międzynar. Wystawa Morska „Nor-Shipping" w Oslo. W 1973 z okazji Międzynar. Konferencji Morskiej i Żeglugowej odbyła się w Londynie wielka wystawa sprzętu i wyposażenia wszelkich typów statków „IMEX". Org. międzynar., zarej. w ONZ. mającą zadanie popierania współpracy i standaryzacji międzynar. przemysłu stoczniowego była zał. 1905 Konferencja Bałtyku i Morza Białego, Baltic and White Sea Conference, działająca od 1927 p.n. Konferencja Bałtycka i Międzynar. Morska, Baltic and International Maritime Conference, z siedzibą w Kopenhadze. Świat, produkcja statków (bez ZSRR i ChRL), która wynosiła w 1950—3,5 min t BRT, w 1960—8,4 min t BRT, w 1970—przekroczyła 21 min t BRT; w 1972—26,7 min t BRT (Polska 575 tyś. t BRT). F. E. HYDE Shipping Enterprise and Management 1830-1939, London 1967; C. O. LOUGHLIN The Economtcs of Sea Transport, London 1967. • 3379 STOLICA APOSTOLSKA [łac. Sede Apostoli-cd\, (ang. Hoły See, franc. Saint Siege, hiszp. Ca-pital Apostółica, roś. Apostolskaja stolica); ter- min Kościoła Rzymskokatol. — centrum władzy papieskiej z tytułu prymatu papieża, potwierdzo- 3380 Stomatologia 854 nego dogmatem Soboru Watykańskiego, zawartym w Konstytucji „Pastor aeternus", ogloszonej przez Piusa IX, 18 VII 1870. S.A. podejmuje naj- wyższe decyzje w sprawach wiary, gdy Watykańskie państwo — w polit. sprawach wewnętrznych i zewnętrznych kościoła. • 3380 STOMATOLOGIA [gr. stoma 'usta' i logos 'słowo'], (ang. Dentistry, franc. Stomatologie, hiszp. Estomatologia, roś. Stomatołogija), nauka o le- czeniu chorób zębów, jamy ustnej i narządów sąsiadujących; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. od 1900, daty żal. Międzynar. Fe- deracji Dentystycznej. Org. zarej. w ONZ: Europejska Federacja Przemyshi Dentystycznego, Federation of the Europeans Dental Industry. żal. 1957. z siedzibą w Dietikon (Szwajcaria). Bur. Org. d/s Badania Fluoryny i Zapobiegania Próchnicy Zębów. Eur. Organization for Rescarch on Fluorine and Dental Caries Preyention, ORCA, żal. 1953, z siedzibą w Genewie. Publ. ORCA Yearbook. Eur. Stowarzyszenie Ortodoncyjne, Eur. Ortodontic Society, zał. 1907, z siedzibą w Londynie, łączy uczonych z 37 państw m.in. Polski. Puhl Trantaciion. Federacja Dentystyczna Azji i Pacyfiku, Asian Pacific Dental Federation. żal. 1955, z siedzibą w Manili. Federacja Dentystyczna śr. Ameryki i Panamy. Federación Odontologica de Centro- Ameriea y Panama, FOCAP, żal. 1957. z siedzibą w Panamie. Latynoamer Stów. Sykól Dentystycznych; Assoc. Latino-Americana de Facultadcs de Odontologia, ALAFO. żal. 1960, z siedzibą w Gwatemali. Międzynar. Federacja Dentystyczna. Int. Dental Federation, żal. 1900 jako stałe biuro świat, kongresów dentystycznych; zorganizowane 1952. jako przedstawicielstwo krajowych towarzystw 52 państw. W stałej łączności z WHO; publ. Int. Dental JournaL Międzynar. Grupa Naukowych Badań S., Int. Group for Scientific Research in Stomatology. żal. 1957, z siedzibą w Brukseli; łączy uczonych z 26 państw, m.in. Polski. Publ. Bulletin. Międzynar Stów. Badań Dentystycznych. Int, Assoc. for Dental Research, zał. 1920. z siedzibą w Indianapolis (Indiana, USA); publ. Sonrnal oj Dwral Re.warch. Międzynar. Stów. Studentów Dentystyki. Int. Assoc. of Dental Students, żal. 1951, z siedzibą w Londynie. Publ. News Letter. Panamer. Stów. Dentystyczne, Panamerican Odontological Assoc., zał. 1935. z siedzibą w N. Jorku. Skandynawskie Tow. Odontologii Sądowej, Scandinavian Society of Forensic Odontology, za}. 1961, z siedzibą w Kopen- • hadze. Stów. Badawcze Paradontopatii, Assoc. for Research on Pa-radontal Diseases (ARPA Internationale), zał. 1932, z siedzibą w Genewie, łączy sekcje 23 krajów m.in. Polski. Publ. Paradontologie. Yearbook o f Int. Organizations, 1973. • 3381 STOPA PROCENTOWA (ang. Ratę of Interest, franc. Taux de 1'interet, hiszp. Tipo de interes, roś. Norma procenta), bankowy termin między- nar.—„stosunek sumy, którą płaci się za użytkowanie kapitału pieniężnego do wielkości tego kapitału" (MEE); przedmiot międzynar. umów i międzynar. polityki walutowej (-> SDR). Z. PEDOROWICZ Stopa procentowa, w: Mata encyklopedia Ekonomiczna, Warszawa 1974. • 3382 STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE (ang. Inter-national relations, franc. Relations internationales, hiszp. Relaciones intemacionales, roś. Mieżduna-rodnyje otnoszenija), termin międzynar. — wszelkiego rodzaju sprawy międzypaństw. i międzynar.; przedmiot różnorodnych dziedzin ->- prawa międzynar., zwyczajów międzynar., —r organizacji międzynar. P. RENAWIN. J. B. DUROSELLE Introdwtion a 1'histoire des relations int., Paris 1954; P. RENAUVIN Ctudes d'histoire des relations int.. Paris 1966; P. MILZA Les relations int. de 1S11 a 1914, Paris 1969; P. POIDEVIN Finances et relations int, (1887-1914), Paris 1970. • 3383 STOWARZYSZENIA MIĘDZYNARODOWE (ang. International associations, franc. Associa-tions internationales, hiszp. Asociaciones intemacionales, roś. Mieżdunarodnyje assocyacyi, ob- szczestwa), termin międzynar. — z reguły nazwa •>• organizacji pozarządowych; w większości regionalne, specjalistyczne, poświęcone współpracy międzynar. w określonej dziedzinie. Przed I wojną świat. 1919 powstało pierwsze Biuro Centralne M.S. w Brukseli. W okresie między wojnami działało pod egidą LN 1925-33 Komitet łącznościowy wielkich s.m., Comite d'entente des grandes associations int. Po II wojnie świat, centralną organizacją s.m. stalą się sukcesorka Biura Centralnego w Brukseli -> Unia Międzynar. Stowarzyszeń. Obok niej istnieją dwie lokalne organizacje zarej.' w ONZ: Federacja S.M mających swą siedzibę w Belgii, Federation des associations int. etablie en Belgique. zał. 1949, z siedzibą w Brukseli. Federacja semi-oficjalnych i prywatnych instytucji międzynar., mających swą siedzibę w Genewie, Pćderation des in-stitutions int. semi-officielles et priyees etablies i Geneye, żal. 1929. z siedzibą w Genewie. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 3384 STOWARZYSZENIE EWG I APRYKAŃSKO-MALGASKICH PAŃSTW (ang. Association of the European Economic Community and the Afri-can and Malagasy States, franc. Association entre la Communautć economique europeenne et les Ćtats africains et malgache associes a cette Communaute, hiszp. Asociación de la Comunidad Económica Europea y los Estados Afromalagaches, roś. Assocyacyja Jewropiejskogo ekonomiczes-kogo soobszczestwa i afro-małagasijskich stran), instytucja międzyrząd., ustanowiona 20 Vn 1963 •>• Konwencją Jaunde, podp. przez państwa EWG oraz afromalgaskie: Burundi, Czad, Dahomej, Gabon, G. Wolta, Kamerun, Kongo, Malezja, Mali, Mauretania, Niger, Rep. Środkowoafrykańska, Rwanda, Senegal, Somalia, Togo, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zair; Konwencja przyznała państwom afromalgaskim statut państw stowarzyszonych z EWG. Yearbook of Int. Organiwions, 1973. • 3385 STOWARZYSZENIE EWG I WSPÓLNOTY AFRYKI WSCH. (ang. Association Between the European Economic Community and the Partner States of the East African Community, franc. Association entre la Communaute economique eu-ropśenne et les etats partenaires de la Communaute de l'Afrique de 1'est, hiszp. Asociación de la Comunidad Económica Europea y la Comunidad de Africa Oriental, roś. Assocyacyja Jewropiejskogo ekonomiczeskogo soobszczestwa i Wo-stocznoafrikanskogo ekonomiczeskogo soobszczestwa), instytucja międzyrząd. ustanowiona 26 VII 1968 -> Układem Arusha, podp. przez państwa EWG i trzy państwa Afryki Wsch.: Kenię, Tanzanię, Ugandę, z ważnością do 3111975. Kon- 855 Strajki m iędzynar. 3390 wencja przyznała państwom Afryki Wsch. statut państw stowarzyszonych, z EWG. Yearbook o f tnt. Orsamzolions, 1973. p 3386 STOWARZYSZENIE KARAIBSKIE WOLNEGO HANDLU (ang. Carribean Free Trade Association (Carifta), franc. Association de Librę Com-merce des Caraibes, hiszp. Asociación de Librę Comercio del Canbe, roś. Karibskaja assocyacyja swobodnej torgowli), żal. we wrześniu 1966 na mocy międzyrząd. układu Antiquy i Barbadosu z Gujaną, zwanym Traktatem Dickinson-Bay; ma za zadanie zorganizować unię celną między b. posiadłościami W. Brytanii w rejonie karaibskim. W latach 1967-68 przytączyly się: Dominika, Grenada, Jamajka, Montserrat, Safnt Vincent, Samt Christopher-Nevis-Anguilla oraz Trynidad i Tobago. W czasie konferencji szefów Rządów 12 państw członkowskich CARIFTA oraz Wysp Bahama 9-14 X 1972 w Port of Spain, postanowiono przekształcić CARIFTA we ->• Wspólny Rynek Karaibski, co nastąpiło l VIII 1973. Organem finansowym CARIFTA był -> Bank Rozwoju, Karaibski. A Swvey of Economic Potential and Capital Needs of the Leeward Ssiands, Windward Islands and Barbados, HMSO London 1963; The Europa Year Book 1972. A Wortd Swvey, London 1972, VI. I, s. 141. • 3387 STOWARZYSZENIE MIĘDZYNARODOWE EKSPLOATACJI I CYWILIZACJI AFRYKI (ang. International Society on Exploitation and Civilization of Africa, franc. Societe Internatio-nale d'Exploitation et Civilisation de l'Afrique, hiszp. Asociación Internacional de Explotación y Civilización de Africa, roś. Mieżdunarodnaja assocyacyja ekspłuatacyi i rasprostranicnija cywili-zacyi w Afrikie), organizacja istniejąca w 1876-1907 w Brukseli, założona przez króla Belgii, Leopolda II (1835-1909) jako prywatne przedsiębiorstwo kolonizacyjne, które podbiło Kongo i utworzyło „Wolne państwo Kongo" („L'6tat Librę de Congo"). Konferencja berlińska 1884-85 z udziałem 14 państw (13 państw eur. i USA) zaakceptowała podbój Konga, uznając Leopolda II jego suwerenem (w unii personalnej z Belgią). W 1907 Leopold II scedował wszystkie prawa Stowarzyszenia i „Wolnego Państwa" na Królestwo Belgii i Kongo otrzymało statut belg. kolonii. A. B. KEITH The Belaian Confo and the Berlin Act, London 1919; A. ROEYKENS Leopold H et l'Afrique, Bruxclles 1958. STOWARZYSZENIE MIĘDZYNAR. TRANSPORTU LOTNICZEGO -> LATA. STOWARZYSZENIE NARODÓW POŁUDNIO-WO-WSCHODNIEJ AZJI -r ASEAN. • 3388 STOWARZYSZENIE WOLNEGO HANDLU AMERYKI ŁACIŃSKIEJ (ang. Latin American Free Trade Association, LAFTA, franc. Association Latinoamericaine de Librę Commerce, hiszp. Asociación Latinoamericana de Librę Comercio. ALALC, roś. Latinoamierikanskaia assocyacyja swobodnej torgowli, LAST), organizacja zał. 2 VI 1961 po ratyfikowaniu przez Argentynę. Brazylię, Chile, Meksyk, Paragwaj, Peru i Urugwaj Traktatu w Montevideo, podp. 18 III 960 zakładającego utworzenie w ciągu lat 12 strefy wolnego handlu, poprzez stopniowe eliminowanie barier celnych; w 25t/o do 1964, w 50»/o—do 1967, w 75i>/o—do 1970 i w 100%—do 2 VI 1973. Do Traktatu przystąpiły także 3X11961 Kolumbia i Ekwador. 31 VIII 1966—Wenezuela i 2 IX 1967—Boliwia. Gł. organem od 8X111966 jest Rada Min. spraw zagr. państw członkowskich. Co roku zbiera się Konferencja wszystkich państw, której składa sprawozdanie Stała Komisja Wykonawcza, Sekretariat oraz Komisja, z siedzibą w Montevideo. Publ. ALALC Sintesia Mensual. ALALC wypełnił w terminie tylko pierwszy etap znoszenia barier celnych. Konferencja w Bogocie, 20 X-l l XII 1964, objęła 23,13<'/o wartości ogółu produktów podlegających ocleniu. Na następnych konferencjach nie osiągnięto żadnego poważnego porozumienia, co spowodowało rozbicie się de facto państw członkowskich na -» Grupę Dorzecza La Pląta oraz — Grupę Andyjską. Poza grupami pozostał Meksyk. Działalność ALALC w niewielkim procencie zmieniła strukturę handlu zagr. państw członkowskich. W 1961 import mię-dzystrefowy stanowił zaledwie 8°/o masy importowanej, w 1970—11.2»/o, w 1971—10.9, w 1972—10,3°/o. Oznaczało to, że nadal Ameryka Lać. ok. 90°/o masy towarowej importuje spoza swego regionu, w tym nie tylko artykuły przemysłowe, ale i żywność. Tratado de ALALC, Montevideo 1960; Resolunones de las Conferenrias de las Paries Contratantes de la ALALC, 1961; Kesoluciones del Conselo de Minisiros de la ALALC. 1966; Comercio Esterior de Mewo. 11/1973. • 3389 STRAJK (ang. Strike, franc. Greve, hiszp. Huel-ga, roś. Zabastowka, staczka), termin między-nar. — zaprzestanie pracy przez załogę przedsię- biorstwa czy pracowników instytucji w celach ekon. lub polit. o charakterze postępowym lub reakcyjnym; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. zw. zaw. oraz konwencji między-nar.: podp. w Genewie 12 X 1921 w sprawie zrzeszania się i koalicji pracowników rolnych oraz podp. w San Francisco, 9 VII 1948 w sprawie wolności związkowej i ochrony prac związkowych, gwarantującej zw. zaw. prawo organizowania strajków. Polska jest uczestnikiem obu Konwencji. Dz.U. 1924, póz. 57; 1925 póz. 378, 379; 1949. póz. 499; oraz 1951 póz. 83. 84; Mata encyklopedia ekonomiczna. Warszawa 1961; M. PERROT Les ouyriers en greve. France 1871-1891. Mouton 1974, vol. 1-2, s. 900. • 3390 STRAJKI MIĘDZYNARODOWE (ang. International strikes. franc. Greves internationales. hiszp. Huelgas internacionales. roś. Mieżdunarodnyje zabastowki, staczki), termin międzynar. — historycznie: międzynar. polit. strajki solidarnościowe, np. strajki dokerów w Europie Zach. w czasie interwencyjnych kontrrewolucyjnych akcji państw zach.eur. przeciw Rewolucji Październikowej; współcześnie: międzynar. ekon. strajki solidarnościowe. jakie stały się koniecznością na obszarach wielopaństwowych. zintegrowanych gospodarczo, np. w Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej, co stwierdziła w czerwcu 1971, w Bruks.eli, Konferencja Zw. Zaw. Metalowców 6 państw EWG, powołująca do życia Europejski Zw. Zaw. Meta- 3391 Strefa buforowa 856 łowców, z zadaniem „reprezentowania i prowadzenia obrony interesów gosp., socjalnych i kulturalnych pracowników przemysłu metalowego na wszystkich szczeblach EWG". S.m. o charakterze czysto ekon. wystąpiły w latach 60-ych nie tylko na obszarze EWG, jak skuteczny w 1967 strajk 300 tyś. pracowników koncernu międzynar. Phi-lips, w Belgii, Francji, Holandii, NRF, W. Brytanii i Włoszech przeciw likwidacji fabryki Philip-sa w Berlinie Zach., lecz również na terytorium państw NATO, jak w 1969 również skuteczny strajk pracowników przemysłu chem. we Francji, NRP, USA i Włoszech o zawieranie identycznych w tych czterech różnych krajach umów o pracę w przemyśle produkującym szkło. Największym strajkiem międzynar. był 24-godzinny strajk protestacyjny przeciwko —> piractwu powietrznemu, 19 VI 1972, pilotów zorganizowanych w Międzynar. Federacji Stowarzyszeń Pilotów Cywilnych, IFALPA. W czerwcu 1972 odbył się s.m. w przedsiębiorstwach koncernu Pirelli-DunIop we Włoszech i W. Brytanii jednocześnie. H. KURTA Integracja kapitału a internacjonalizacja strajku, w: Miesięcznik Literacki nr 10/1971, s. 120-124. • 3391 STREFA BUFOROWA (ang. Puffer żonę, f ranę. Żonę tampon, hiszp. Żona tapon, roś. Bufiernaja żona), termin międzynar. — pas terytorialny rozdzielający po zawieszeniu broni dwie siły zbrojne "znajdujące się w konflikcie, nieraz pod jurysdykcją specjalnych sił międzynar. (np. 1974 s.b. dzieląca po wsch. stronie Kanału Sueskiego wojska egipskie od izraelskich, kontrolowana przez specjalne siły zbrojne ONZ, UNEP). • 3392 STREFA GŁODU ŚWIATOWA (ang. Worłd Hunger Żonę, franc. Żonę mondiale de la faim, hiszp. Żona mundial del harńbre, roś. Mirowaja żona gołoda), termin międzynar. — obszary przeludnione, nie dysponujące odpowiednią ilością żywności, częściowo nawiedzane przez klęski su- szy, położone w strefie między 30° szer. geogr. pn. i 30° szer. geogr. pd. Obszary te zależnie od stopnia niedoboru żywności określane są w ONZ jako głodujące (Czad, Etiopia, G. Wolta, Mali, Mauretania, Niger i Senegal, dotknięte wieloletnią suszą), na granicy głodu (Boliwia, Gambia, Jemen, Kenia, Syria i Tanzania), głodu potencjalnego (Bangla Desz, India, Jemen Pd. i Kamerun) oraz chronicznego niedożywienia (Algieria, Angola, Arabia Saudyjska, Ekwador, Filipiny, Haiti, Indonezja, Irak, Iran, Rep. Środkowoafryk., Salwador). W 1974 w S.s.g. żyło ok. 2,5 mld ludzi na 4 mld ogółem mieszkańców globu. Time, 13 V 1974; Kromka, 1974, s. 538-540. • 3393 STREFA WOLNEGO HANDLU (ang. Free Trade Żonę, franc. Żonę de commerce librę, hiszp. Żona de comercio librę, roś. Żona swobodnej torgowli), termin międzynar. — obszar grupy państw, które stopniowym procesem integracji gospodarczej przekształcają swe kraje w jedno terytorium dla wymiany handlowej. R. ŁAWNICZAK Strefa wolnego handlu — forma ugrupowania integracyjnego t przyszłością, w: Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, nr l, 1969, s. 209-229; E. PIONTEK Unie celne i strefy wolnego handlu a GATT, w: Sprawy Międzynarodowe, 'nr 4/1974; R. ŁAWNICZAK Strefy wolnego handlu rozwiniętych krajów kapitalistycznych, PWN, Warszawa 1974. • 3394 STREFA WOLNOCŁOWA (ang. Bonded żonę, franc. Żonę franche, hiszp. Żona de franquicia aduanera, roś. Biesposzlinnaja żona), termin międzynar.—wydzielony obszar portu mor. lub lotn., gdzie składa się i przechowuje towary nieoclone, przeznaczone do dalszego tranzytu lub do sprzedaży nienatychmiastowej, względnie w przypadku surowców do przerobu przez fabryki miejscowe lub zagranicznego odbiorcy. • 3395 STREFA WPŁYWÓW (ang. Sphere of influence, franc. Sphere d'inf)uence, hiszp. Żona de influ-encia, roś. Żona •wlijanija), niem. lnteressenspharc, w XIX w. termin międzynar. wprowadzony do układów wielostronnych przy podziale kolonialnym Afryki, w wypadku kiedy jedno z mocarstw zastrzegło sobie wyłączne prawa do określonego terytorium przed jego okupowaniem; zasięg terytorialny wpływów danego mocarstwa w oparciu o stan faktyczny lub uzgodniony z innymi mocarstwami traktatem czy milczącym układem (gentle-men's agreement). P. FIORE Du Protectorat Coloniał et de la sphere ifinfluence, w: Revue Central de droit im. public 14/1907; G. W. RUT-HEFORD Spheres of Influence: Ań Aspect of Setni-suzerainty, w: American Journcu. of Int. Law 20/1926. • 3396 STRICOM, ang. Strategie Intervention Conunand, Dowództwo Interwencji Strategicznej, jeden z organów dowódczych sił zbrojnych USA, mający w 1961-71 swą siedzibę w bazie lotn w McUlll na Florydzie; rozwiązany na początku 1972 w związku z przejęciem jego funkcji przez regionalne dowództwa amer. sił zbrojnych w Ameryce Lać., Europie Zach. (również dla Bliskiego i Środk. Wschodu) oraz w pd. Azji i na Dalekim Wschodzie. US Army 1971, nr 8. STURMABTEILUNGEN -f SA. • 3397 STYPENDIA MIĘDZYNARODOWE (ang. In-ternational schollarship (fellowship), franc. Bour-ses internationales, hiszp. Becas internacionales, roś. Mieżdunarodnyje stipiendii), pierwsze s.m. dla artystów i uczonych były formą mecenatu władców feudalnych nad rozwojem nauk i sztuk pięknych; nowoczesne formy s.m., fundowanego przez państwo, fundacje krajowe i międzynar., organizacje międzynar. oraz koncerny przem. i instytucje finansowe zainicjowane w XIX w. rozwinęły się w ważny element współpracy międzynar. po II wojnie świat., kiedy tworzenie s.m. przez poszczególne kraje, specjalistyczne org. i instytucje jest stale stymulowane przez ONZ i jego organizacje wyspecjalizowane, a w szczególności UNESCO. Polska współpracuje z wieloma inicjatywami stypendialnymi, przyznając co roku s.m. zarówno w ramach umów bilateralnych o wymianie kulturalno-naukowo-technicznej, jak w ramach umów z UNESCO i in. org. wyspecjal. ONZ. W Polsce co roku organizowane są w o-kresie letnim wakacyjne „obozy UNESCO" z u-działem grup nauczycieli i młodzieży z ZSRR, Sudecki kryzys 3401 Francji i Anglii. Uniwersytet Jagielloński organizuje Kursy Kultury Polskiej dla nauczycieli szkół średnich z różnych krajów, głównie ze szkół stowarzyszonych pod egidą UNESCO. Rząd PRL przyznał Sekretariatowi UNESCO ponad 30 stypendiów rocznie dla młodych naukowców z krajów członkowskich, gł. Trzeciego Świata. Stypendia te podzielone są na dwie grupy: stypendia tak zwane „Polska-UNESCO", głównie w zakresie studiów slawistycznych, oraz „stypendia Kopernikowskie" w różnych dziedzinach nauk ścisłych i przyrodniczych. • 3398 SUAZI (ang. Swaziland, franc. Souazieland, hiszp. Swaziland, roś. Swazilend), Ngwane, państwo w pd. Afryce, Cz}. ONZ. Graniczy z Rep. Pd. Afryki i Mozambikiem. Pow. 17 363 km2, ludność 416 tyś. (1970); wg spisów: 1956—237 tyś.; 1966— 390 tyś.). Stoi.: Mbabane (17 tyś. mieszk., 1969). Języki urzędowe: ang. i suazi. Waluta: rand = 100 centów. Święto nar. 6 IX, dzień niepodległości (1968). Stosunki międzynar.: protektorat bryt. p.n. Swaziland 1867-1966; autonomia 1967; niepodległość 61X1968. Czł. ONZ od 241X1968 oraz FAO, BANK/IBRD, IFM, UPU, ITU, WMO i IFC. W zależności ekon. od Rep. Pd. Afryki. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Australia, Belgia, Francja, Holandia, Indie, Iran, Izrael, Japonia, Kanada. Korea Pd., NRF, Portugalia, Szwajcaria, Tanzania, USA, W. Brytania, Włochy. Zambia. R. P. STEVENS Lesotho, Botswana and Swaziland: The For-mer High Commission Territories in Southern Afrika, N. York 1967; s 294; Independenci and Development Plan, Mhabane 1969; The Statesman's Year-Book 1972/73, London 1972, s. 484-487. • 3399 SUDAN (ang. Sudan, franc. Soudan, hiszp. Sudan, roś. Sudan), Demokratyczna Republika Sudanu, Dżumhurijat ad — Dimukratijja as- Sudan, państwo w pn.-wsch. Afryce, nad M. Czerwonym. Czł. ONZ. Graniczy z Libią, Egiptem, Etiopią, Kenią, Ugandą, Zairem, Afryką Srodk. i Czadem. Pow. 2505813 km2; ludność 15700 tyś. (1970); wg spisów: 1956—10262 tyś.). Stoi.: Chartum (194 tyś. mieszk., 1968). Język urzędowy: arabski. Waluta: funt sudański = 100 plastrów. Święto nar. l I, dzień proklamowania niepodległości, 1956, Stosunki międzynar.: 1820-99 integrowany przez Turcję osmańską, 1899-1956 pod władzą bryt. Prowadzona w.latach 1950-55 walka wyzwoleńcza doprowadziła do uzyskania pełnej niepodległości l I 1956; czł. ONZ od 12X1 1956, wszystkich org. wyspecjal. NZ, z wyjątkiem IMCO i GATT. Czł. Ligi Państw Arabskich i OJA. W styczniu 1960 Sekr. Gen. ONZ Dag Hammar-skjóld złożył wizytę w Chartumie. Najtrudniejszym konfliktowym problemem z reperkusjami na państwa Afryki jest separatyzm pd. Sudanu. Stosunki dyplumat. (l IV 1974): Afganistan, Albania, Algieria, Arabia Saudyjska, Austria, Belgia. Bułgaria. Cejlon, ChRL, Cypr, Czad. Czechosłowacja, Dahomej, Dania, Egipt, Etiopia, Finlandia. Francja, Gabon, Ghana, G. Wolta, Grecja, Gwinea, Hiszpania, Holandia, India, Irak. Japonia. Jemen, Jordania, Jugosławia, Kamerun, Kenia, Kongo, Kuwejt, Liban, Liberia, Libia, Mali, Maroko. Niger, Nigeria, Norwegia. NRD. Pakistan, Polska, Rep. Srodkowoafryk., Rumunia, Senegal, Sierra Leone, Somalia. Syria, Szwajcaria. Szwecja, Tanzania, Tunezja, Turcja, Uganda, We^ry, W. Brytania. Wietnam Dem. Rep., Włochy, Zair, ZSRR Z Polską stosunki na szczeblu ambasad. E. M. CORBYN Siirvey oj the Anslo-E^yptian Sudan 1898-1944, London 1946; M. ABBAS The Sudan Question: the Dis-pute about the AngIo-Egyptian Condominium 1884-I95I, London 1952; M. SHIBEIKA The Independent Sudan, New York 1960; P. M. HOLT A Modern Hislory of the Sudan, London 1962; J ODUHE. W. DENO The Problem of Soulhern Sudan, London 1963; D. PENZINO Sudan. Socyalno-ekonomi-cze^kife problemy razwiwajusyzichsia stran. Moskwa t964; K. D. HONDERSON The Sudan Repuhlic, London 1965; M. O. BASHIR The Southern Sudan: Background to Conflict, London 1968; ABDEL RAHIM fmperialism and Nationalism in the Sudan: A Study in Constitulional and Politicat Deyelop-ments IS99- 1956, Oxford 1969; The Middle Kast and North Africa 1972-73, London 1972, s. 619-654. • 3400 SUD-AYlATION, jeden z trzech wielkich franc. koncernów przemysłu lotn., powstały 1957 z fuzji Societe Nationale de Construction Aeronautiqua Sud-Est i S.N. de C.A. Sud-Ouest (część zach. odłączyła się i utworzyła koncern —• Ouest). Zakłady S.-A. wyprodukowały m.in. 1955 dwusilnikowy odrzutowy samolot komunikacyjny SE-210 Caravelle, .zmodyfikowany następnie na Super-Ca-ravelle; w 1960 śmigłowiec wielozadaniowy Alou-ette II Astaron, zmodyfikowany na Alouette III, która osiągnęła rekord świata lądowaniem w Himalajach na wysokości 6500 m z dwoma pilotami i 250 kg ładunku; zmodyfikowany 1965 na śmigłowiec wojsk. SA-340; w 1962 zawarła umowę z ->- BAĆ na budowę czterosilnikowego po-naddżwiękowego samolotu komunikacyjnego BAĆ/ /Concorde, którego prototyp wystawiony został po próbnych lotach, w maju 1971, na Wystawie Lotniczej w Paryżu wraz z radzieckim TU-144. • 3401 SUDECKI KRYZYS (ang. Sudeten Crisis, franc. Crise des Sudetes, hiszp. Crisis de los Sudetes, roś. Sudietskij krizis), termin międzynar.— konflikt między III Rzeszą a Czechosłowacją o pn. część Czechosłowacji, w latach 1933-38. Dywersja utworzonej 1933 w Czechosłowacji hitlerowskiej organizacji, początkowo p.n. Front Ziomkowski Niem- 3402 Sudety 858 ców Sudeckich, Sudetendeutsche Heimat Pront, później p.n. Sudecko-Niemiecka Partia, Sudetendeutsche Partei (na Słowacji występowała początkowo p.n. Karpatendeutsche Partei, później p.n. Deutsche Partei der Slovakei) pozwoliła III Rzeszy doprowadzić we wrześniu 1938 do tzw. „s.k.", którego rezultatem było oderwanie od Czechosłowacji przez Rzeszę ->• Paktem Monachijskim czterech mocarstw w sprawie Sudetów, 29 IX 1938, następujących terytoriów czeskich, w kolejności ich okupowania przez wojska hitlerowskie: Strefy I — Las Czeski; II— Huknor, Frydlant, Podmokły i Deczin; okręg Chebski z miastami Cheb, Karłowe Wary i Mariańskie Łaźnie; IV—część Śląska 0-pawskiego; a decyzją 5X1938 obradującej w Berlinie Komisji Międzynar. także Śląsk Huczyński i część Moraw. Na całym tym obszarze w myśl Monachijskiego Paktu miał odbyć się plebiscyt, ale Komisja Międzynar. orzekła, że stał się on zbyteczny. Ostateczne wytyczenie granicy między III Rzeszą a Czechosłowacją nastąpiło w Berlinie 20X11938 hitlerowskim dyktatem przy pełnej a-probacie Komisji Międzynar., z tym, że Niemcy zwróciły Czechosłowacji około 4 gmin i osad, natomiast Czechosłowacja była zmuszona przekazać Rzeszy 150 dalszych gmin, wśród nich słowackie m. Devin, położone przy ujściu Morawy do Dunaju, tuż przy Bratysławie. Del imitacja została zakończona 24 XI 1938. Powrót ziem tych do Czechosłowacji nastąpił w maju 1945 i został potwierdzony Układem Poczdamskim 2 VIII 1945, który polecił przesiedlenie ludności niem. z Czechosłowacji do Niemiec okupowanych. W 1949 w NRF powstały nacjonalistyczne organizacje przesiedleńcze „ziomkostw sudeckich", korzystające z funduszów rządowych, głoszące re- wizjonistyczne roszczenia do Sudetów. Roszczeń tych wyrzekł się rząd NRF układem z Czechosłowacją, podp. w Pradze we wrześniu 1973, uznającym Pakt Monachijski za nieważny. Działalność ziomkostw jednak nie ustała. I. FrscHER Ihr Kampf: Die Wahren Ziele der Sudeten-deutschen Fortel, Karisbad 1937, s. 141 (Opinia emigr. Socjal. Demokratyczne! Partii Niemiec, SPD o SDP1: E. WISKEMAN Czechs and Germans, N. York 1938, s. 299: BOHEMICUS, (PSEUD. EMIL SOBOTA) Czechostoyakia and the Sudeten Germans, Prague 1938. s. 102 (Opinia czeska przed Monachium); Współczesna Europa polityczna. Zbiór umów międzynarodowych Opr. W. Kulski i M. Potulicki. Warszawa-Kraków 1939; H K. G. RONNEFAHBT Die Siidetenkrise tn der Int. Politik. Wiesbaden 1961, t. 1-2 (Ocena historyka NRF); J. CESAR B VERNY Polifika Nemeckyrh Burzoasnich Stran w Ceskoslovrnsku w Lelech 1918-193/!. Praha 1962-1964, T 1-2. (Ocena historyków CSSR): nie Deutschen in der Tschekostoyakel 1933-1947. Dokumeniensammtung, „Acta Occupationis Bohemiae et Moravie", Praha 1964. • 3402 SUDETY (ang. Sudeten Mountains, franc. Su-detes. hiszp. Montes Sudetes, roś. Sudiety), nazwa geograficzna gór średnich w pd.zach. Polsce i pn. Czechosłowacji, część Masywu Czeskiego; w o-kresie międzywojennym do ówczesnej czeskiej części terytorium S. wysuwała roszczenia Rzesza Niem. Zob. też sudecki kryzys. • 3403 SUESKI KANAŁ (ang. Suez Canal, franc. Canal de Suez, hiszp. Canal de Suez, roś. Sueckij kanał), łączy M. Śródziemne z M. Czerwonym; położony na terytorium egipskim, zbudowany przez P. Lessepsa. 1859-69, pod protektoratem W. Brytanii; administrowany przez międzynar. spółkę akcyjną, zał. w Paryżu 1858, p.n. Compagnie Uni-verselle du Canal Maritime de Suez, do 1875; następnie przez międzynar. konsorcjum p.n. Suez Canal Company, z siedzibą w Londynie, do 1956; w latach 1882-1946 w strefie K.S. stacjonowały wojska bryt.; przedmiot umów, sporów i konfliktów międzynar. Statut prawny K.S. określiła Konwencja międzynar., podp. 29 X 1888 w Stambule zgodnie z zasadami żeglugi międzynar. Po powstaniu państwa egipskiego 28 II 1922 W. Brytania zachowała swe kolonialne przywileje w strefie K.S.; potwierdzone Traktatem egipsko-bryt. 26 VIII 1936. W czasie I wojny świat, kanał był przedmiotem dwóch niem. ataków 311 i 28 IV 1915; w czasie II wojny świat, był bombardowany przez sa- moloty niem. w okresie 28 VIII 1940-27 VII 1942, co spowodowało kilkanaście krótkotrwałych zamknięć K.S., ogółem na przeciąg 66 dni. Po II wojnie świat., 8X1951 rząd rewolucyjny Egiptu wypowiedział sueskie klauzule Traktatu 1936, a wobec sprzeciwu W. Brytanii doszło do incydentów zbrojnych w listopadzie 1951 i częściowej ewakuacji bryt. jednostek ze strefy K.S. Na podstawie układu z 19 X 1954 rozpoczęła się całkowita ewakuacja, zakończona 13 VI 1956. Wkrótce potem, 26 VII 1956 pręż. Egiptu, G. A. Naser, ogłosił nacjonalizację K.S.; w odpowie- dzi—29-31 X 1956 Francja, W. Brytania i Izrael dokonały napaści zbrojnej i okupowały strefę K.S., co zostało potępione przez Zgr. Og. NZ 5X11956. Wobec ultimatum ZSRR i całkowitej izolacji w ONZ napastnicy wycofali się z Egiptu 22X111956. Odblokowanie K.S. nastąpiło z po- mocą ekspertów ONZ; 24 IV 1957 K.S. stał się znowu drogą międzynar., lecz pod administracją rządu Egiptu, który przystąpił do Stambulskiej Konwencji 1888. W czerwcu 1967 żegluga na K.S. została wstrzymana wskutek ponownej inwazji Izraela na terytorium egipskie i opanowania wsch. brzegu K.S. przez wojska Izraela. Sprawa ponownego otwarcia K.S. stała się częścią problemu zakończenia wojny izraelsko-arab. i wycofania się wojsk Izra- ela z okupowanych ziem arab., zgodnie z Rez. 242/1967 R. Bezp. ONZ z 7 XI 1967. W marcu 1974 po wycofaniu się wojsk izraelskich z rejonu K.S. i zajęciu pasa wzdłuż K.S. po jego wsch. stronie przez siły zbrojne ONZ, rząd Egiptu przystąpił do prac oczyszczających kanał i zapowiedział otworzenie go dla żeglugi międzynar. jesienią 1974. W. ALEKSIEJENKO Suesktj kanał, w: Mtełdunarodnaja iyzri, nr 9, 1956; B. AVRAM The Eyolution of the Suez Canal Status from 1869 up to 1956, London 1958; H. FRIS Suez Sceneria. A Lnmentable Tale, w: Foreign Affaires 38, 1959/60; E. LAUTERPACHT The Suez Canal Settiement: A Se-lection of Documents 1956-1959 London 1960; H. THOMAS The Suez Affair, London 1967; Rios y canales navigahles internacionales, UNTTAR Buenos Aires 1971. s. 251; J. SOŁ-TYŃSKA Kanał Swskt, Warszawa 1972 s. 267; T. WITOCH SueskI Kanał. Warszawa 1972, s. 362; The Middle East and North Africa 1973-74, London 1973, s. 82-84. • 3404 SUKCESJA PAŃSTW I RZĄDÓW (ang. Suc-cession of States nad Governments, franc. Succe-sion des ćtats et des gouvernements, hiszp. Suce- sión de Estados y de Gobiernos, roś. Priejem-stwiennost' gosudarstw i prawitielstw); termin prawa międzynar. — uznanie zobowiązań państwa, 859 Surowce podstawowe 3410 jakie przestały istnieć na skutek utraty przez nie jednego z trzech swych podstawowych elementów: władzy, ludności lub terytorium, a także' uznanie zobowiązań rządów przy zmianach ustrojowych. Mimo, że po I wojnie świat, w związku z powstaniem szeregu państw sukcesyjnych m.in. Polski, zostało pod auspicjami Ligi Narodów rozwiązanych szereg problemów s.p. i rz., nie doszło do kodyfikacji ani jej zasad, ani reguł. Zgr. Og. ONZ w związku z dekolonizacją i powstaniem wielu nowych państw sukcesyjnych, 12X111961, Rez. 1686/XVI poleciło Komisji Prawa Między-nar. ONZ opracowanie jednolitych zasad i norm sukcesji państw. Prace te nie zostały zakończone do l 11974. Osobną kontrowersyjną sprawą jest sukcesja rządów przy zmianach ustrojowych, w jakim stopniu nowe rządy są obciążone zobowiązaniami poprzednich, szczególnie jeśli chodzi o zadłużenie, koncesje itp. K. KIERSKI Sukcesja zobowiązań państw zaborczych, w: Dziennik Urzędowy Min. Sprawiedliwości, Warszawa 1920; L. GuCiGENHElM Beitrage żur yoikerrechtiirheu Lehre vom Staatenwechsel, Leipzig 1925; K. MAREK Identity and ContI-nuity of States in Public łnternational Law, Geneva 1954; K, ZEMANEK Siatę Succession after Decolonization, w: Re-cueil des Cours, 1955 — III; Priejemstwiennost' sosudarstw subjekt miezdunarodnogo prawa, vi'. Sowietskoje gosudarstwo i prawo, Moskwa 1958, nr 9; NU Generał Assemhly Doc. AIS 209, 1962. zat. Nr 9; H. SZEGO-BOKER Succession ot New States and tnt. Law, w: Questions of Int. Law, Budapest 1964; La Comision de Derecho Int. y su obra, UN N. York 1967, s. 60-61, również w jeż. ang. i franc. SUKCESYJNE PAŃSTWA ->- Państwa cesyjne i sukcesyjne. • 3405 SUMED, franc. Suez-MedHerranee, nazwa przyjęta dla naftociągu Suez-Aleksandria, budowanego przez rząd Egiptu wspólnie z międzynar. konsorcjum bankowym, reprezentującym Unię Banków Arabsko-Franc., L'Union des banques arabes et francaises (UBAT), na bazie umowy z 13 IV W2. Ix Monde No. 8477, z 15 IV 1972. • 3406 SUMITOMO BANK LTD., jeden z 6 wielkich ->- banków Japonii, zał. 1895, z siedzibą w Osace; ma 178 filii; na 31 III 1968 aktywa przekroczyły 2,6 mld jenów; w Osace działa także Sumitomo Trust and Banking Co. Lid., zał. 1925. SUND -r Bełt Mały i Wielki oraz Sund; -r Duńskie cieśniny. • 3407 SUNFED, ang. Special UN Fund for Economic Development, Fundusz Specjalny ONZ Ekonomicznego Rozwoju, istniejący 1959-65, jako instrument finansowy Pomocy Technicznej ONZ. SUNGARI -> Układy .Chińsko-Rosyjskie. • 3408 SUPERMOCARSTWA (ang. Superpowers, franc. Super-puissances, hiszp. Superpotencias, roś. Su-pierdierżawy), termin międzynar. wprowadzony przez prasę zach. w drugiej pot. XX w. — najpotężniejsze potencjałem militarnym spośród Wielkich Mocarstw organizmy państw.: USA i ZSRR. Istnienie dwóch s. o odmiennych ustrojach w okresie zimnej wojny było źródłem teorii o nieuchronności konfrontacji i konfliktu zbrojnego między nimi, względnie teorii o „równowadze strachu"; w momencie odprężenia i negocjacji amerykań-sko-radz. źródłem maoistowskich teorii o hegemonii s., wzgl. zachodnioeur. teorii o świat, kon- dominium s. Obie teorie były i są zwalczane przez marksizm-leninizm. • 3409 SURINAM (ang. Surinam, franc. Surinam, hiszp. Surinam, roś. Surinam), hol. Suriname, dawna Gujana Holenderska, terytorium nieautonomiczne w Ameryce Pd. nad O. Atlantyckim, o pow. 163,3 tyś. km2, z 324 tyś. mieszk. wg stanu 1964; stoi. Paramaribo. Kolonia hol. traktatem pokoju, 1667, zawartym w Bredzić z W. Brytanią, w zamian za odstąpienie W. Brytanii kolonii Nowa Holandia w Ameryce Pn. (obecny stan New Jersey i Delaware oraz wyspa Manhattan); potwierdzonym traktatem z Westminster 1674, oraz (po bryt. okupacji S. 1799-1802 i 1805-15) układami londyńskimi z 13 VIII 1814 i paryskim 7. 20X11815. Od 24X111954 „terytorium autono- miczne" p.n. Surinam, stanowiące część integralną Królestwa Holandii (wraz z Holandią i Antylami Holenderskimi), co ONZ przyjął do wiadomości 1955. U N Review, sierpień 1955; Surinam in Figures, Paramaribo 1969. • 3410 SUROWCE PODSTAWOWE (ang. Basie pro ducts, franc. Matieres premieres de base, hiszp. Materias primas basicas, productos basicos, roś. Osnownoje syrjo), termin międzynar. przyjęty powszechnie — główne surowce rolne i przem.-, stanowiące przedmiot międzynar. konwencji, a także jeden z gł. wielkich problemów przede wszystkim Trzeciego Świata. Charakteryzuje to niezmienna aktualność stwierdzeń i zaleceń Mię- dzynar. Konferencji w sprawie Problemów Wojny i Pokoju, z 8 III 1945: „Należy przyjąć Jako generalną linię konieczność wyrównywania strat, powstających często na skutek różnic między cenami surowców podstawowych i produktów fabrycznych, tak aby powstała między nimi konieczna równowaga". ONZ zainicjowała 1946 studia cen s.p. i Zgr. Og. NZ, uznając, że „jest konieczne znalezienie efektywnych środków na finansowanie rozwoju gos- podarczego krajów rozwijających się. problemu podstawowego dla zabezpieczenia pokoju Ludzkości", zaleciło Rez. 307/IV, 404/V, 521/VI. 523/VI itd. różnego rodzaju środki, wszystkie nieskuteczne. Powołany w marcu 1947, Rez. 30/1 V przez ECOSOC Stały Komitet Koordynacyjny d/s Międzynar. Układów Surowcowych, Interim Co-ordi-nating Committee for łnternational Commodity Arrangements ICCICA; publ. Review of łnternational Commodity. W 1954 przy ECOSOC powstała poza tym Międzynar. Komisja d/s Handlu Surowcami. Commision for łnternational Commodity Trade a przy FAO powstał Komitet d/s S., Committee on Commodity Problems. ICCICA zorganizował szereg konferencji s., m.in. d/s -> ryżu na Filipinach, 1948, d/s -* cyny 1950 i 1953 w Genewie; d/s —r cukru 1953 w Londynie oraz 1956 w N. Jorku i Genewie; d/s -> oliwy z oliwek 1955 i 1958 w Genewie; d/s -> pszenicy 1955 w Genewie i w 1956 w Genewie 4 konferencje: cynku, kakao, d/s miedzi i ołowiu. 3411 Susza 860 W ramach RWPG wzajemne dostawy pokrywają zapotrzebowanie wszystkich państw członkowskich na gt. s. kopalniane: w 98°/o na węgiel ka- mienny, w 96°/o na ropę naft. oraz ok. SWo na rudy żelaza. Sprawa cen s.p. została postawiona przez państwa Trzeciego Świata na forum ONZ wiosną 1974 przy okazji omawiania na specjalnej sesji Zgr. Og. NZ —» kryzysu energetycznego, m.in. z inicjatywy Algierii państwa niezaangażowane przedłożyły memoriał postulujący przejęcie pełnej kontroli nad swymi bogactwami naturalnymi przez państwa rozwijające się i wprowadzenie wyższych cen na s.p., uznając, że „nacjonalizacja surowców jest podstawowym warunkiem rozwoju". Państwa-Strony U-kładu Warszawskiego w komunikacie z warszawskiej narady Doradczego Komitetu Politycznego, 19 IV 1974, nawiązując do Specjalnej Sesji Zgr. Og. NZ wypowiedziały się: „za dalszym rozwojem równoprawnej międzynarodowej współpracy gospodarczej, która oparta byłaby na poszanowaniu suwerennego prawa każdego państwa do swobodnego rozporządzania swymi zasobami naturalnymi". Zob. -»• Suwerenność. Resotución sohre Venta y Distribución de Pfoductos Prima-rias, Ada Finni de la Conferencia l.A. sohre Prohiemas de Guerra f de la Paź. Mexico 1945: W MORAWIECKI Miedzy-nar. umowy surowcowe, w. Zagadnienia Prawne P.t.H.Z. • nr 28/1965; l^ns Principales Cuesliones Relacionadas con et Comerrio Internacional de Productes Basiros, Punta del Este, diciemhre 1966, IX Conferenria RegionnI de ta OAAIFAO, Roma 1967; Esludio de CNUCDIUNCTAD sohre los Pro-duclos Bnsiros. UN N. York 1967; Handel miedzynar. a roz-wól gospodarczy. Wybór materiałów II UNCTAD 1968. Warszawa 1970; Rocznik statystyki międzynar. 1970. GUS, Warszawa 1970. s. 193-199; Z. SZELIGA Surowce w gospodarce Polski i Świata. Warszawa 1971, s. 240; A. KLAWE Światowy handel surowcami i żywnością. Warszawa 1973. • 3411 SUSZA (ang. Drought, franc. Secheresse, hiszp. Seguia, TOS. Zasucha), jedna z klęsk żywiołowych objętych międzynar. współpracą w zwal- czaniu jej skutków pod egidą FAO. W niektórych regionach świata, jak Nordeste (Brazylia), czy zach. Afryce okresy suszy trwają kilka lat, powodując zanik roślinności, krzewów i drzew, wymieranie bvdła oraz coraz powszechniejszy głód. W 1972/73 FAO prowadziło akcję rato- wniczą w 6 państwach zach. Afryki: Czadzie, Nigerii, Mali, G. Wolcie oraz Senegalu i Mauretanii, gdzie od 1968 do połowy 1973 nie spadły deszcze i spośród 24 min mieszkańców tego terytorium 6 min było zagrożonych głodową śmiercią. Na wezwanie ONZ prowadzona była mię- dzynar. akcja pomocy. W stolicy Górnej Wolty Wagadugu, 11-121X1973 odbyła się konferencja szefów rządów Senegalu, Mauretanii, Mali, Nigru, G. Wolty i Czadu poświęcona likwidacji następstw s. na obszarach położonych na pd. od Sahary w rejonie Sahel. Utworzono -stały komitet międzypaństw. do walki z suszą w rejonie Sahel, Ćomite inter-ćtats de lutte contre la secheresse au Sahel. Kromka 1973, s. 899. l 3412 SUWERENNOŚĆ PAŃSTW (ang. Sovereignty of states, franc. Souverainete des Ćtats, hiszp. So-berania de los Estados, roś. Suwierienitiet gosu-darstw), termin prawa międzynar. — niezależność państwa, wyrażająca się w jego osobowości prawnej stanowiącej najwyższą władzę na określonym terytorium. W stosunkach międzynar. państwo suwerenne, „jest podmiotem prawa międzynar. w stosunku do państw, które wzajemnie wraz z nim uznają się za podmioty prawa międzynar." (L. Ehriich). Zgr. Og. NZ 18X111972 Rez. 3016,' • /XXVII, przypominając swe poprzednie Rez. z 14X111962, z 25X11966, z 19X11968 i 11 XII 1970, potwierdziło s.p. nad —>• bogactwami naturalnymi: ,,Zgr. Og. NZ potwierdza prawo państw do statej suwerenności nad wszystkimi zasobami naturalnymi na lądzie w obrębie ich granic państwowych, jak również nad tymi zasobami, które znajdują się na dnie morskim i pod tym dnem w granicach ich jurysdykcji państwowej oraz w wodach nad tym dnem". Z s.p. wynika też m.in. możliwość pokojowej zmiany granic, co oznacza równocześnie, że zmiana taka jest bezprawna, jeśli nastąpiła poprzez naruszenie w jakiejkolwiek formie suwerenności jednej ze stron. W. SUKIKNNICKI La sowerainete des Slats en droit int. modernę, Paris 1907; N. POLITIS Le prohteme des timitations de la soiiverainele, Paris 1925; J. MATTERN Concepts ot Stale. Sovereignty and Inl. Law, London 1928; I. D. LEWIN Suwie-rienitet, Moskwa 1948; D. W. GUNST Der Begriff der Sou-yeranitat im modernen YHIkerrecht, Berlin W. 1953; I. A. MODŻORAN Poniattje suwierienitieta w miezdunarodnom prawie, w: Sowietskoie gosudarstwo i prawo 1/1955; A. KISŁOW, S. KRYLÓW Gosudarstwiennyi Suwierienitiet na wozdusznoje prostranstwo — ohszczepriznannyj princyp mieźdunarodnogo prawa, w: Mieidunarodnaja 'zyzń 3/1956: L. ERLICH Prawo Międzynar., wyd. IV, Warszawa 1958. s. 109-110; N.. A. USZAKOW Siiwierienitiet w sowriemiennom miezdunarodnom prawie, Moskwa 1962; M' iezdunarodnaja prccwosubiektnost' — niekoloryie. woprosy tteorii, Moskwa 1971; W. S. SZEWCÓW Suwierienitiet sowietskogo gosudarstwa, Moskwa 1972; Zbiór Dokumentów, nr 12, 1972, póz. 272; Kronika, 1974. • 3413 SUWERENNOŚĆ PAŃSTW W ONZ (ang. Sovereignty of States in the United Nations, franc. Souverainete des Ćtats a 1'ONU, hiszp. Sobera- nia de los Estados en la ONU, roś. Suwierienitiet gosudarstw w OON), doktryna prawa międzynar., uznana przez sygnatariuszy Karty NZ, że wszystkie państwa członkowskie ONZ Są państwami suwerennymi i swe stosunki międzynar. regulują na podstawie zasady —> równości państw w ONZ. D. NINCIC The problem of Sovereignty in the practice of the United Nalions. The Hague 1970, s. 372. • 3414 SWAP [ang.; 'wymieniać'], termin międzynar.— szybki zakup dewiz; operacje s. nie przekraczają 90 dni. SWAZILAND Suazi. Alfabety międzynaro- SYGNAŁOWY KOD dowe. • 3415 SYJAM (ang. Siam, Thailand, franc. Thailande, hiszp. Siam, Tajlandia, roś. Taiłandija), Królestwo Tajlandii, Prathet Thaj, państwo w pd.- wsch. Azji, na Płw. Indochińskim. Czł. ONZ. Graniczy z Birmą, Laosem, Kambodżą i Malezją. Pow. 513447 km2. Ludn. 35814 tyś. (1970); wg spisu 1960— 26257 tyś.; stoi. Bangkok (2660 tyś. mieszk., 1967); język urzędowy: syjamski; waluta baht == 100 sa-tangów; święto nar.: 5 XII, dzień urodzin króla. Stosunki międzynar.: niezależne królestwo S. od XII w. Na początku XIX w. w konfliktach z bryt. East India Company; 1826 pierwszy układ handlowy z W. Brytanią, rozszerzony w Traktacie Synaj 3420 anglo-syjamskim 1856. W 1893 w konflikcie z Francją, zakończonym cesją części terytoriów Laosu i Kambodży 1904-07 na rzecz Indochin Prane. W 1909 zrzekł się części terytorium Malajów na rzecz W. Brytanii. W czasie I wojny świat, po stronie Aliantów, czł. LN 1934-39. W czasie II wojny świat, w sojuszu z Japonią, w wojnie przeciw NZ. Proamer. tajne ugrupowanie, będące w łączności z USA przez ambasadora S. w Waszyngtonie (nie wręczył on nigdy przekazanego mu przez rząd wypowiedzenia wojny) doprowadziło we wrześniu 1945 do zmiany rządu i ułożenia stosunków z NZ, co pozwoliło na członkostwo ONZ od 16X111946 i wszystkich org. wyspecjal. NZ, z wyjątkiem IMCO i GATT; czł. SEATO; czł. Planu Kolombo. W 1948 król zmienił hist. nazwę Syjam na Thailandia = „kraj wolnych ludzi". W maju 1954 rząd S. zaalarmował R. Bezp. ONZ o możliwości rozszerzenia wojny indochińskiej na S. Sprawa została rozwiązana Układami Indochińskimi podp. 22 VII 1954 w Genewie. W sporze z Kambodżą 1959-62 o świątynię na pograniczu obu państw —>- Preah Vihear. Od 1962 stacjonują w S. siły zbrojne USA lotn. i mor.; od 1967 gł. baza lotnictwa wojennego amer. w pd. Azji. Stosunki dyplomat. (l TV 1974): Afganistan, Arabia Saudyjska, Argentyna, Australia, Austria, Bangla Desz, Belgia, Birma, Brazylia, Cejlon, Dania, Egipt, Filipiny. Finlandia, Francja. Grecja, Hiszpania, Holandia, India, Indonezja, Irak, Iran, Izrael, Japonia. Jugosławia, Kambodża, Kanada. Korea Pd., Kuba, Laos, Liban, Malezja, Nepal, Nigeria, Norwegia, N. Zelandia, NRD, NRF, Pakistan, Portugalia, Singapur, Szwajcaria. Szwecja, Tajwan, Turcja, U.SA. W. Brytania, Wietnam Pd. (Sajgońska Adm.), Wiochy, ZSRR. N. F. BUSH Thailand: Ań Intfoduction to Modern Siam, N. York 1959; F. K. EXEL The Land and People of Thailand, London 1960; R. J. CAUGHLIN Douhle Identity: The Chinese In Modern Thailand, Hong Kong 1961; D. INSOR Thailand: A Potitlcal, Sorial and Economic Anatysis, N. York 1963, s. 188; F. C. DARLING Thailand and the United States, Wa-shington DC 1965. s. 243; R. O. NAIRN Inl. Aid to Thattand: The A/CTf Colonialism, New York 1967; D. E. NUECHTERNLEIN Thailand and Ihe Strunie for Southeast Asia. New York 1967, s. 279; E. St-ućZAŃSKi Thailand. O despotach, mnichach l bazach wojennych. Warszawa 1971, s. 273; The Far East and Australasia 1972, London 1972, s. 621-652. • 3416 SYJONIZM (ang. Zionism, franc. Sionisme, hiszp. Sionismo, roś. Sionizm), z hebr. Sijon, nazwy wzgórza w pn.-wsch. części Jerozolimy, na którym stała świątynia Salomona, termin między-nar. stworzony 1886 przez Nathana Birnbauma [Matlasa Archera) — ruch żyd., mający na celu adbudowanie państwa żyd. w —r Palestynie, której symbolem jest góra Syjon; zorganizował się >v 1894 w formie Agencji Żydowskiej, jako na- cjonalistyczny burżuazyjny ruch, programowo an-tykomunist. Naczelną instytucją ruchu s. jest zbierający się od 1897 okresowo Kongres Syjoni- styczny. W styczniu 1972 odbyt się XXXVIII Kongres w Jerozolimie z udziałem delegatów z 26 państw. IV Konferencja 75 Państw Niezaan- gażowanych w uchwalonej 9 IX 1973 —r Deklaracji Algierskiej 1973 w p. 14 i 17 potępiła syjonizm na równi z kolonializmem i apartheidem. N. SOKOŁÓW History of Zionism 1600-1918, 2 vol., London 1919; Reports of ihe Palestine Commissions, London, July 1937, London. October 1938; Stalement of Policy on Palestine, London. May 1939; Report of Anglo-US Committee of InĄuiry, London, March 29, 1946; CH. WEIZMANN Trial and Error, New York 1949; A. M. HYAMSON Pniesilne under the Mandale, 1920-1948. N. York 1950; W. WALK-HNOWSKI Syjonizm, w: Wielka encyklopedia powszechna, PWN. Warszawa 1968, T. XI, s. 148-149; Sionizm: tieorija i praktika, Moskwa 1973; P GINIEWSKI L'antisionisme, Bruxelles 1973, s. 305; N. A. ROSĘ The Gentite Zionisis: A Study In Anglo-Zionist Diplomacy 1929-1939. London 1973. SYLLABUS -> Encykliki. • 3417 SYMBOLE I ZNAKI MIĘDZYNARODOWE (ang. International symbols and signs, franc. Sym-boles et signaux internationaux, hiszp. Simbolos, signos y senales internacionales, roś. Mieżduna-rodnyje simwoły i oboznaczenija), termin mię-dzynar. — ujednolicone konwencjami m.s. i z. turystyczne, kolejowe, lotn., drogowe. Akcji unifikowania s. i z.m. różnych dziedzin życia patronuje UNESCO i szereg międzynar. organizacji. • 3418 SYMBOLE ORGANIZACJI MIĘDZYNARODOWYCH (ang. Symbols of international orga-nizations, franc. Symboles des organisations in- ternationales, hiszp. Simbolos de las organiza-ciones internacionales, roś. Simwoły mieżduna-rodnych organizacyj), symbole ONZ i jej org. wy- specjal. są przedmiotem ochrony prawnej państw członkowskich, z czego nie korzystają symbole organizacji pozarząd., np. Olimpijskiego Komi- tetu. • 3419 SYMPOZJA MIĘDZYNARODOWE (ang. International symposia, franc. Symposions internationaux, hiszp. Simposios internacionales, roś. Mież-dunąrodnyje simpoziumy), termin międzynar. — forma międzynar. spotkań uczonych i artystów, często pod patronatem UNESCO lub czołowych organizacji międzynar. świata nauk. i artystycznego. • 3420 SYNAJ (ang. Sinai Peninsula, franc. Sina? penin-sule, hiszp. Peninsula Sinai, roś. Sinajskij połu-ostrow), półwysep położony w pd—zach. Azji między zatokami Sueską i AI-Akaba; przedmiot sporu międzynar. między Egiptem i Izraelem, który po okupowaniu S. w czerwcu 1967 rozpoczął wysiedlanie ludności arab. W styczniu 1973 rząd Izraela przystąpił do budowy izraelskiego ośrodka miejskiego i portu Yamit jako trzeciego po Tel Awiwie i Hajfie portu śródziemnomorskiego Izraela; jednocześnie jedynego posiadającego lądowe bezpośrednie połączenie z portem Ejlat nad zat. Al-Akaba. Rząd Egiptu 911973 złożył protest w ONZ przeciwko polityce państwa Izrael koionizowania ziem egipskich. Kranika. Dokumentacja prasowa 1973, s. 37. 3421 Syndykalizm 862 • 3421 SYNDYKALIZM (ang. Syndicalism, franc. Syn-dicalisme, hiszp. Sindicalismo, roś. Sindikalizm), termin międzynar. — kierunek społeczno- polit. w ruchu zw. zaw., sprecyzowany w tzw. Karcie Amiens, uchwalonej na Kongresie franc. Powszechnej Konfederacji Pracy (CGT) w Amiens, 1906, głoszący, iż główną formą org. robotniczych winny być zw. zaw., a jedyną skuteczną formą walki klasowej „akcje bezpośrednie" zw. zaw. W okresie między wojnami świat, uzyskał przejściowo wpływy w zw. zaw. w Ameryce Pd. i Pn. Zob. też Anarchosyndykalizm. G. D. H. COLE A Hisiory of Soclalist Thought, Vol. 2, London 1954; WEP, Warszawa 1968, t. 11, s. 161. • 3422 SYNDYKAT [gr. syndikos 'pomocnik'], (ang. Syndicate, franc. Syndicat, hiszp. Sindicato, roś. Sindikat), termin międzynar. niejednoznaczny— w świecie anglosaskim monopolistyczne porozumienie przedsiębiorstw jednej gałęzi gospodarki, zazwyczaj okresowe (odmiana —>• kartelu); w wielu krajach termin „s." jest synonimem związków zawodowych. • 3423 SYNOD [gr. synodos 'zebranie'], (ang. Synod, franc. Synode, hiszp. Sinodo, roś. Sinod), termin międzynar. — zgromadzenie duchowieństwa koś- ciołów chrzęść., mające charakter bądź stałych kolegiów rządzących, jak w autokefalicznych ortodoksyjnych i prawosławnych kościołach, bądź doradczy, jak w powołanym w 1965 przez Pawła VI s. biskupów Kościoła Rzymskokatolickiego. • 3424 SYNOD BISKUPÓW KATOLICKICH (ang. Synod of Catholic Bishops, franc. Synode des eve-ques catholiques, hiszp. Sinodo de los obispos catółicos, roś. Sinod katoliczeskich jepiskopow), nazwa kolegialnego ciała doradczego złożonego z przedstawicieli hierarchii Kościoła Rzymskoica-tol., powołanego 1965 decyzją papieża Pawła VI, zgodnie z zaleceniem soboru Yaticanum II. Pierwszy synod zwyczajny odbył się w październiku 1967 i rozważał reformę prawa kanonicznego, niebezpieczne dla Kościoła poglądy teologiczne oraz ateizm; problem małżeństw mieszanych (wyznających dwie różne religie), lub osoby wierzącej z niewierzącą; problem seminariów duchownych oraz liturgii. W październiku 1969 obradował synod nadzwyczajny nad wewn. problemami organizacyjnymi Kościoła, m.in. stosunku episkopatów krajowych do kurii rzymskiej. Drugi synod zwyczajny odbył się w październiku 1971 (jak za każdym razem w Watykanie); poświęcony był dwóm sprawom wewnętrznym Kościoła: kapłaństwu i sprawiedliwości społecznej w świecie. W skład synodu wchodzą delegacje episkopatów w relacji: l delegat na 25 biskupów. Na synodzie 1971 obecnych było 39 delegatów z Europy (w tym 3 z Polski), 36 z Ameryki Lać., 32 z Afryki, 20 z Azji, 8 z USA i Kanady, 5 z Australii i Oceanii. Poza tym w skład synodu wchodziło z urzędu 74 osoby, w tym 6 świeckich (wśród nich 2 kobiety). Organizacyjnie ciągłość synodu zapewnia stały sekretariat z siedzibą w Watykanie. Dokumentacja prasowa 1967; Kromka, 1971. • 3425 SYRIA (ang. Syria, franc. Syrie, hiszp. Siria, roś. Sirija), Syryjska Republika Arabska, AI-Dżum- hurijja al-Arabijja as-Surijja, państwo w zach. Azji nad M. Śródziemnym, czł. ONZ. Graniczy z Turcją, Irakiem, Jordanią, Libanem i Izraelem. Pow. 1-85 180 km". Ludność 6795 tyś. (grudzień 1970); wg spisu; 1960—4565 tyś.). Stoi.: Damaszek (831 tyś. mieszk., 1970). Język urzędowy: arab.; waluta: f. syryjski = 100 plastrów, święto nar.: 17 I V, dzień niepodległości 1946. Stosunki międzynar.: 1516-1918 pod dominacją Turcji osmańskiej; od 1919 mandat LN pod administracją Francji do 1945. Uznanie niepodleg- łości nastąpiło formalnie we wrześniu 1941 ale ewakuacja wojsk franc. zakończyła się dopiero 17 IV 1946. Czł. założyciel ONZ 24X1945 (do l II 1958 wraz z Egiptem p.n. Zjednoczona Republika Arabska, od 281X1961 ponownie p.n. własną) i wszystkich org. wyspecjal. ONZ, z wyjątkiem GATT. Czł. Ligi Państw Arabskich. W unii z Egiptem 1958-61. Incydenty zbrojne z Izraelem w marcu 1962, w sierpniu 1963, w listopadzie 1964, w sierpniu 1965, w lutym, maju i lipcu 1966, w styczniu-lutym 1967 były przedmiotem debat w R. Bezp. ONZ, podobnie jak agresja Izraela 5 VI 1967 i okupowanie części terytorium S. przez Izrael, przedmiot m.in. podjętej przez R. Bezp. ONZ „Rezolucji —>• Izraelskiej" 1967. W sierpniu 1972 S. przystąpiła do unii z Egiptem i Libią. Jesienią 1973 ponownie w konflikcie zbrojnym z Izraelem, przerwanym rozdzieleniem wojsk S. i Izraela 31 V 1974 na podstawie układu genewskiego podp. tego dnia. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Albania, Algieria, Arabia Saudyjska. Argentyna, Austria, Belgia. Brazylia. Bułgaria, Chile. ChRL. Cypr. Czad, Czechosłowacja, Dania, Egipt, Finlandia, Francja, Grecja, Gwinea. Hiszpania, Holandia, India, Indonezja, Irak, Iran, Japonia. Jemen, Jordania, Jugosławia, Kanada. Kolumbia, KRL-D, Kuba, Kuwejt. Libia, Luksemburg. Maroko, Mauretania, Nigeria, NRD. NRF, Pakistan, Polska, Rumunia. Sudan, Szwaicaria. Szwecja. Tanzania, Tunezja, Turcja, USA (zerw. VI 1967. wznów. VI 1974), Watykan, Wenezuela, Węgry, Wietnam Dem. Rep., Wiochy, ZSRR. Z Polska stosunki na szczeblu ambasad. A. F. SUŁTANÓW Sowriemiennaja Sirija, Moskwa 1950; M. HOMET 1,'Hisioire secrete du traite franro-syrien, Paris 1951; The Economic Development of Syria, IBRD Baltimore 1955; S. H. LONGRIGG Syria and Lebanon under French Mandate, Oxford 1958; A. L. TIBARI Syria, London 1962; S H TORREY Syrian Politirs and the MiUlary. Ohio 1964; A Bihtiographi-cal List of Works aboul Syria. Cairo 1965; L. Z. YAMAK The Syrian Sociat Nationalist Party. Cambridge Mars. 1966; 863 Szarm asz-Szajch 3431 K. S. ABU JABER The Arab Baath Socialist Party, New York 1966; A. K. TIBAWI A Modern History of Syria including Lebanon and Palestine, London 1969; The Middte East and North Africa 1972-73, London 1972, s. 655-632; Inside on ihe Middte East War, Team o/ ihe Sunday Tlmes, London 1974; The October War, An-Nahar Arab Report, Beirut 1974; J. SKURATOWA Stosunki zagraniczne Arabskiej Republiki Syrii, w. Sprawy Micdzynar.. 6/1974. • 3426 SYSTEM ADP (ang. Automatic data proces-sing—ADP-System, franc. Systeme ADP, hiszp. Sistema ADP, roś. Sistiema ADP), system kom- puterowy centralnych administracji rządowych; przedmiot konwencji międzynar. podp. 2 VTTI 1968 przez rządy: Australii, Belgii, Brazylii, Chile, Danii, Finlandii, Francji, Holandii, Izraela, Japonii, Kanady, Korei Pd., NRF, Norwegii, Szwecji,- USA, W. Brytanii i Wenezueli. Organem konwencji jest org. międzyrząd. zarej. w ONZ: Rada Międzyrząd. d/s ADP. Intergovernmental Councii for ADP. Conseił intergouYernemental pour le traitment auto-matique des dates, żal. 1968, z siedzibą Sekretariatu w Jerozolimie; organizuje co roku. kolejno w innym państwie członkowskim. konferencje przedstawicieli rządów korzystających w swej administracji z systemu komputerowego ADP poświęcone wymianie doświadczeń i wzajemnej pomocy w rozwijaniu systemu ADP Publ. ICA—Information. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 3427 SYSTEM WERSALSKI (ang. Yersailles .System, franc. Systeme de Versailles, hiszp. Sistema de Versalles, roś. Wiersalskaja sistiema), termin międzynar. — układ sit w Europie powstały po Traktacie Wersalskim, 1919, trwający do 1933, kiedy III Rzesza przystąpiła do planowego anulowania postanowień Traktatu. „Ład Werwhki" w Europie Środkowej. Konferencja Naukowa w Instytucie Historii PAN w Warszawie 2-3 XII 1969, Wrocław 1971. • 3428 SZACHY (ang. Chess, franc. Echecs, hiszp. Aje- drez, roś. Szachmaty), przedmiot międzynar. współpracy. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Federacja Szachowa, Worid Chess Federation — Bederation Int. des Echecs. FIDE. żal. 1924, z siedzibą w Sztokholmie, łączy nar. org. szachowe, m.in. poi.; publ. kwartalnik FinE Review. Międzynar. Federacja Szachowych Rozgrywek Korespondencyjnych, Int Correspondence Chess Federation. żal 1927, z siedzibą w Czeskich Biid7iejowicach: puhl. Resull Sheets. •Międzynar. Liga Szachowa Esperantystów. Tnt. Esperantists Chess League. z siedzibą w Prasseho (Szwecja). Międzynar Stów. Szachistów Niewidomych (grających systemem Braille'a). Inl Braille Chees Assoc., zał. 1951, z; siedzibą w Londynie, łączy grupy 21 krajów, m.in. Polski; publ. Information Biillelin. PIDE organizuje drużynowe szachowe mistrzostwa świata, zwane Olimpiadą Szachową. Pierwszy międzynar. turniej szachowy odbył się w Londynie 1851, przynosząc zwycięstwo A. Andersenowi (Niemcy), pokonanemu 1858 przez P. Mor-phy'ego (USA). Od 1886 rozpoczęły się regularne rozrgywki o mistrzostwa świata, systemem wybierania sobie przeciwnika przez aktualnego mistrza. Zdobywców tytułu mistrza świata tym systemem było 1886-1946 tylko pięciu: W. Steinitz (Niemcy) 1886-94. E. Lasker (Niemcy) 1894-1921, J. Capablanca (Kuba) 1921-28, A. A. Alochin (Francja) 1927-35 i 1937-46 oraz M. Enve (Holandia) 1935 i 1937. Od 1948 rozpoczyna się tworzenie nowego, wielostopniowego systemu eliminacji, poprzez turnieje strefowe i międzystrefowe, wyłaniając czołówkę, której turniej wyznacza przeciwnika dotychczasowemu mistrzowi świata. Mistrzostwo tym systemem zdobyli: M. M. Botwinnik (ZSRR) 1948-55 oraz 1958-60 i 1961-62, W. W. Smysłow (ZSRR) 1957-58, M. N. Tal (ZSRR) 1960-61, T. T. Petrosjan (ZSRR) 1962-69, B. W Spasski (ZSRR) 1969-72, R. Pisher (USA) od 1972. P. FEENSTRA Kiiiiper Hunderl lahre Srharh-Turntere 18SI-1950. Amsterdam 1964; S. GAWUKOWSKI Olimpiady Szacha- . we 1924-1970, Warszawa 1972, s. 448; Yearbook of Int. Or-Sanizations 1973. • 3429 SZANTUNG (ang. Shantung, franc. Chan-Toung, hiszp. Shantung, roś. Szańdun), prowincja wsch. Chin, teren penetracji niem. w XIX w. na bazie Traktatu niemiecko-chiń. z 6 Ul 1898, udzielającego Rzeszy koncesji na budowę dróg żelaznych, kabli podwodnych i eksploatacji kopalń; 28 VI 1919 art. 156-158 Traktatu Wersalskiego Niemcy zrzekły się wszelkich praw do własności ruchomych i nieruchomych w S. oraz przywile- jów, przyznanych Niemcom przez Chiny, 1898, na rzecz Japonii. Nastąpiło to bez zgody Chin i było przedmiotem sporu japońsko-chiń., roz- strzygniętego na korzyść Chin dopiero klęską Japonii 1945 i powstaniem Chińskiej Republiki Ludowej 1949. • 3430 SZARAŃCZA (ang. Locust, franc. Criquet, hiszp. Langosta, roś. Sarancza), przedmiot wspólnych akcji międzynar. w celu -obrony przed klęską nalotów sz. na pola uprawne. Org. międzyrząd. zarej. w ONZ: Międzynar. Afryk. Organizacja d/a Migracji Szarańczy, Int. African Migratory Locust Organization. Organization int. contre le criquet migrateur african. OIOMA, zał. 1955, po ratyfikacji konwencji z 14 V 1952 przez rządy 20 państw afrykańskich, z siedzibą w Bamako (Mali). Publ. Locusta. Międzynar. Służba Kontroli Czerwonej Sz.. Int. Red Locust Control Seryice, Servicc Int contre Ic criquet nomadę, zat. konwencją londyńską z 22 n 1949, która weszła w życie 5 VIII 1949, podp przez 13 państw afryk. oraz Belgię, Portugalię i W. Brytanię. Siedziba: Mbala (Zambia). Org. Kontrolna d/s pustynnej sz. we Wsch. Afryce, Desert Locust Control Organization for Eastern Africa. zał. konwencją z 20 VIII 19fi2, podp. w Addis Ahebic przez rządy Etiopii, Kenii, Somalii, Tanganiki i Ugandy. Siedziba; As-mara (Etiopia). Puhl. Desert l,orust Siruation. Wspólna Organizacja d/s Walki z Sz. i Ptactwem, Joint Anti-Locust and Anti-Aviarian Organization — Organisation commune de łutte antiacridienne et de lutte antiaviaire (OCLALAV), zał. konwencją z 28 V 1965 przez rządy 9 państw b. Afryki franc. Siedziba: Dakar. B. P. UVAROV I.OTUSI Research and Control 1925-1950, London 1951; The Story ot ihe Inst. Red Lorust Control Seryice, London 1957; D. L. SUNN Nomad Enrompassed, London 1960; Deseń Lornet Proiect: Finał Report, FAO Rome 1968; S. BARON The Desert Locust, London 1971; Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 3431 SZARM ASZ-SZAJCH (ang., franc., hiszp.. Sharm el-Sheik, roś. Szarm asz Szajch), port kluczowy dla kontroli ruchu statków w zat. Al-Akaba przez cieśninę Tiran, na płw. Synaj, okupowany dwukrotnie 29 X 1956 i 7 VI 1967 przez wojska Izraela, przedmiot obrad i rezolucji R. Bezp. i Zgr. Og. NZ (Rez. 997 i 1000/XI). W pierwszym przypadku Izrael wycofał się 8 III 1957 i na podstawie umowy ONZ z rządem Egiptu przebywały tam Doraźne Siły Zbrojne NZ (UNEF) do 20 V 1967, kiedy Egipt zażądał od Sekr. Gen. ONZ wycofania UNEF, co zostało zgodnie z umową zaakceptowane natychmiast. Wojska Izraela 7 VI 1967 dokonały drugiej inwazji na płw. Synaj i oku- 3432 Szelf kontynentalny powały również Sz. asz-Sz. celem kontrolowania cieśniny Tiran, co stało się ponownie przedmiotem obrad organów najwyższych ONZ. UN Doc., A. 3276; UN Revlew 261/1957; UN Monthly Chronicie, July 1967. • 3432 SZELF KONTYNENTALNY (ang. Continental shelf, franc. Plateforme continentale, hiszp. Plata-forma continental, roś. Matierikowaja otmiel, roa-tierikowyj szelf), przedmiot prawa międzynar., u-znany IV Konwencją Genewską o Szelfie Kontynentalnym, Convention on the Continental Shelf, Convention sur le plateau continental, z 29 IV 1958, wg której: „Wyrażenie „szelf kontynentalny" oznacza dno morskie i podziemia przestrzeni podmorskich przyległych do wybrzeży, lecz położonych poza pasem Morza Terytorialnego do głębokości 200 m (około 100 sążni) lub poza tą granicą, do miejsca, gdzie głębokość pokrywających wód pozwala eksploatować bogactwa naturalne tych rejonów. Państwo nadbrzeżne wykonuje nad szelfem kontynentalnym prawa suwerenne w celu badania i eksploatacji jego bogactw naturalnych. Prawa państwa nadbrzeżnego do szelfu kontynentalnego nie wpływają na sytuację prawną Morza otwartego w odniesieniu do wód pokrywających, ani na sytuację prawną przestrzeni powietrznej położonej nad tymi wodami... W wypadku, gdy ten sam szelf kontynentalny przylega do tery- torium dwóch lub więcej państw, których brzegi położone są naprzeciw siebie, rozgraniczenie szelfu kontynentalnego między tymi państwami określone jest przez porozumienie między tymi państwami**. Stanowisko Polski, ZSRR i NRD określa Deklaracja o sz.k. M. Bałtyckiego podp. w Moskwie 23X1968; aprobuje ona zasady IV Konwencji Genewskiej o demilitaryzacji dna i podziemia m. Bałtyckiego. Potrzeba konwencji międzynar. stała się koniecznością wobec zainteresowania państw odkrywanymi bogactwami naturalnymi (nafta) w sz.k. W systemie międzynar. pierwszym krajem, który ogłosił, iż jego „suwerenność rozciąga się na morze terytorialne i platformę kontynentalną" była Argentyna, 2411944; następnie USA 28 IX 1945' oraz Chile, Ekwador i Peru w 1952. USA w 1964 ustawą S. 1991 rozciągnęły swe prawa na pas sz.k. szerokości 300 mil od Wybrzeży. Wcześniej X Konferencja Międzynar. Ameryk, w Caracas, 1954, zainicjowała studia tego problemu, które zrealizowała w 1956 Międzyamer. Konferencja Specjalna w Trujillo (Peru). Polska 29X1968 podp. z NRD, a 28 VIII 1969 z ZSRR umowy o rozgraniczeniu szelfu. Podobne umowy bilateralne zawarła większość państw nadmorskich na bazie IV Konwencji Genewskiej. Spór między NRP a Danią i Holandią został przekazany MTS, który 20 TT 1969, orzekł, nie wchodząc w meritum sprawy, iż rozgraniczenie sz.k. musi nastąpić drogą rokowań i podpisaniem odpowiednich umów. W 1970 Zgr. Og. NZ Rez. 2749/XXV uchwaliło Deklarację zasad rządzo-cych dnem oceanów i jego podziemi poza granicami jurysdykcji krajowej, Declaration of Prin- ciples Governing the Sea-Bed and the Ocean Floor and the Subsoil Therof beyond the Limits of National Jurisdiction (-* dno oceanów). W kwietniu 1971 odbyło się Seminarium ONZ d/s wykorzystania zasobów mineralnych sz.k., UN In-ternational Seminar on the Development of the Minerał Resources of the Continental Shelf. J. J. DE AZCARRAGA Y BUSTAMENTE IM Pintaforma Submarina y el Derecho Inl., Buenos Aires 1952; E. GARCIA SAYAN Noto? sobre la Soberania Maritima del Peru, Lima 1955; G. SCELLA Plateau continental et le Droil Int., Paris 1955; J. KUNZ Continental Shetf and Int. Law: Confusion and Abu, w. American Journal of Int. Law 5/1956; Ada FInal de Conferencia Especial Inter-americana sohre preseryación los recursos naturales: Ptataforma Submarina y aouas i mar, UPA Washington DC 1956; W. GÓRALCZYK Szelf Kt tynenlalny. Studium prawno-mledzynar., Warszawa 19; S. N- CECCATO L'6volution juridiaue de la doctrine du piąte continental, Paris 1957; UN Treaty Series, Vol. 499; M. l WHITEMAN Conference on the Law of the Sea. Convenli on the Continental Shelf, w: American Journal ot Int. L 52/1958; R. ZAORSKI Konwencje genewskie o prawie międ. nor. morskim, Gdynia 1962, s. 124-161; La Comision de Ł rechos Int. y su Obra, UN, N. York 1967, s. 135-138; flz. 1969, póz. 127; A. STRABURZYŃSKI Przestrzenny takres (m państwa- nadbrzeżnego do wyłącznego korzystania z obszari morskich i podmorskich, „Studia Prawnicze" 38/1973; STRABURZYŃSKI Sovereign Rights to the Sea-Bed Resoiin and the Declaration on the Continental Shelf of the Bal Sea, w; Polish Yearbook of Int. Law 1972-73, Wrocław 19' • 3433 SZKŁO (ang. Glass, franc. Verre, hiszp. Vidri roś. Stiekło), przedmiot zorganizowanej wsp( pracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Eur. Komisja Fabrykantów Naczyń Szklanych, Bur. G Container Manufacturer's Committee, żal. 1951, z siedzibą Londynie. Eur. Unia Naukowych Badań Szkła, Eur. Union for l Scientific Study of Glass, Union scientifique continentale veire, zał. 1950, z siedzibą w Charleroi (Belgia). Eur. Komitet Producentów Szklanych Naczyń, Eur. Oli Container Manufacturer*s Committee, żal. 1912 z siedzibą Londynie. Klub Przemysłowy Szkła, Glass Industry Ciub, Centre d'etl] eur. des fabricants de verre d'emballage, zał. 1959 z siedzi w Brukseli. Kongres Eur. Federacji d/s S., Congress of the Eur. Gil Federations, zał. 1968, z siedzibą w Wiedniu. Międzynar. Komisja, d/s S., Int. Commission on Glass, z 1933. z siedzibą w Karlsruhe-Durlach (NRF), łączy krajo instytucje 19 państw, m.in. Polski. W. E. S. TURNER History of Int. Commission on Glass, Lc don 1954; Yearbook of Int. Organizations 1973. • 3434 SZKOŁA MIĘDZYNARODOWA ONZ (an UN International School, franc. Ćcole Iniemati nale de 1'ONU, hiszp. Escuela Internacional i la ONU, roś. Mieżdunarodnaja szkoła OOri nazwa zał. 1948 w Lakę Success pod N. Yorkie szkoły dla dzieci delegatów do ONZ i miedz nar. personelu ONZ; od jesieni 1961 w N. Jork w gmachu na rogu l Av. i 70 Street. Zgr. O 21 XII 1965, Rez. 2123/XX zaakceptowało ofer miasta Nowy Jork oferującą parcelę pod bud nek szkoły przy 48 East Street, przylegającą < enklawy ONZ. Szkoła ma przeciętnie ok. 50) 600 dzieci z kilkudziesięciu państw świata. UN Monthly Chronicie 8/1966 i 1/1968. • 3435 SZKOŁY MIĘDZYNARODOWE (ang. .Intern tional schools, franc. Ćcoles intemationalt hiszp. Escuelas internacionales, roś. Mieżdunaroi nyje szkoły), termin międzynar.—szkoły z jęr karni wykładowymi obcymi,, nie danego kraji w którym się znajdują; przedmiot zorganizow nej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Stów. Sz. Międzynar., Int. Schools Assoc., Assoc. des ćcol int., zał. 1951 z siedzibą w Genewie. Palais Wilson; posiał statut doradczy (O UNESCO i (R) ECOSOC; łączy szkc m. 40 pańsiw. Publ.: Seminar Findings oraz ISA Bulleli Od 1964 ISA wprowadziła koordynację programów i p( dyrekcją genewskiej L*Ecoie Inl. utworzyła Syndykat Egz minacyjny Sz.M., Int. Scliools Examination Syndicat. Yearbook o f Int. Organizations, 1973. 865 Szpiegostwo 3440 • 3436 SZKOŁY NIEDZIELNE (ang. Sunday school, franc. Ćcoles du dimanche, hiszp. Escuelas domi-nicales, roś. Woskriesnyje szkoły), termin mię- dzynar. — system wychowawczy stworzony w XIX w. przez kościoły chrześcijańskie dla dzieci, młodzieży i dorosłych poprzez misyjne szkoły, funkcjonujące jedynie w niedzielę; zorganizowane w system międzynar. w 1907. Org. zarej. w ONZ: świat. Rada Chrześcijańskiego Wychowania i Stów. Sz.N., Worid Councii of Christian Education and Sunday School Assoc., zat. 1947 w miejsce świat. Stów. Sz.N., Worid's Sunday School Assoc., zał. 1907; z siedzibą w N. Jorku, Londynie, Genewie. Publ. kwartalnik Worid Christian Education, Ecumenical Press Seryice, Light. yearbopk of Int. Organiwlions. 1973. • 3437 SZKOŁY, ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE (ang. Schools, international orgnizations, franc. Ecoles, organisations intemationales, hiszp. Escuelas, organizaciones internacionales, roś. Szkoły, mieżdunarodnyje organizacyi). Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Federacja Organizacji d/s Międzyszkolnej Korespondencji i Wymiany Międzynar., Int. Federation of Or-ganizations for School Correspondenca and Exchange, Federation int. des organisations de correspondences et, d'echan-ges scolaires (FIOCES), żal. 1929, z siedzibą w Paryżu; po-tiada statut doradczy (B) UNESCO i (R) ECOSOC; łączy biura krajowe 31 państw. Międzynar. Federacja Zjednoczonych Szkól, United Schools Int., Federation int. des ecoles unieś, zał. 1961, z siedzibą w Delhi, z programem upowszechniania nauki o ONZ; po-tiada statut doradczy (O UNESCO i FAO. Międzynar. Komitet Eur. Dnia Szkot, Int. Committee of thc Eur. School Day — Comitó int. de la Journee eur. des eco-tes, żal. 1961, z siedzibą w Strasburgu; łączy krajowe komitety 14 państw Europy Zach. świat. Stów. d/s Szkoły jako Instrumentu Pokoju, Worid Assoc. for the School as an Instrument of Peace, Assoc. mondiale pour 1'ecole instrument de pauc, zat. 1967, z siedzibą w Genewie; posiada statut doradczy (O UNESCO. Międzynar. Stów. Szkot, Int. Schools Assoc., Assoc. des ecoles intemationales, zat. 1951, z siedzibą w Genewie. (--Szkoły międzynarodowe). Międzynar. Stów. Szkot Pracy Społecznej, Int. Assoc. of Schools of Social Work, zał. 1929, z siedzibą w Nowym Jorku; łączy 418 szkół 53 państw; posiada statut doradczy ECOSOC, UNICEF, UNESCO. Publ. International Social Work. Międzynar. Unia Szkół i Uniwersytetów Zdrowia i Medycyny, Int. Union School and University Health and Medicine, Union int. d'hygiene et de medicine scolaires et universitaires, zał. 1959, z siedzibą w Paryżu; łączy 26 krajowych stowarzyszeń, m.in. Polski; posiada statut doradczy WHO. Publ. Review. Poza tym pod egidą UNESCO powstały Regionalne Centra Budowy Szkół, Regional School Constructions Centres działające w Afryce, Azji i Ameryce Lać., udzielające pomocy rządom w planowaniu, budowaniu i nowoczesnym urządzaniu szkół różnego typu. Latynosaner. centrum ma nazwę -». CONESCAL. Resumen de la Reunión de Representantes de los Ceniros Regionales de Constnicctones Escolares de Africa, Asta y America Latina, UNESCO, Paris 1965, również w j'ęz. ang. i franc.; Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 3438 SZLEZWIK (ang. Schlesvig, franc. Schlesvig, hiszp. Schleswig, roś. Szlezwig), terytorium pogranicza duńsko-niem. w pd. Jutlandii, przedmiot wiekowych sporów między Niemcami i Danią, w latach 1866-1920 wraz z Holsztynem wcielony do Prus, jako prowincja Schleswig-Holstein, wbrew Traktatowi Praskiemu 1866, wg którego płn. część Sz. zamieszkała przez ludność duńską miała pozostać przy Danii. Podp. 28 V 1919 Traktat Wersalski, art. 109-114, wychodząc z założenia, że „granica między Niemcami a Danią zostanie ustanowiona zgodnie z dążeniami lud- ności", zarządził wezwanie ludności do oświadczenia się drogą plebiscytu, który odbył się w ciągu marca 1920 i przyniósł Danii powrót pn. S. Natomiast w pd. S. pozostała mniejszość duńska, której prawa były przedmiotem debaty w Lidze Narodów, 1925 i na Kongresie Mniejszości Narodowych w Europie, a po wojnie przedmiotem specjalnych zarządzeń bryt. władz okupacyjnych S. Holsztynu Dz.U. 1920, Nr 35, póz. 200; A. TABDIEU, F. DE JESSEN Le Slesvig et la Paix, Paris 1928; L. D. STEEFEL The Schlesvig-Holstein Question, London 1932; S. WAMBAUGH Plebiscites sińce the Worid War. With a Collection of Official Docu-ments, Washington 1933, Vol. II; F. DE JESSEN Manuel hi-storiaue de la auestion du Slesvig 1906-1938, Paris 1939; E. JACKEL Die SchleswIg-Frage seit 1945, Dokumente Bd. 29, 1959. • 3439 SZOWINIZM, Chaimnisme, termin franc. z NIK w. przyjęty powszechnie na określenie ślepego nacjonalizmu, uwielbiającego wyłącznie swój naród, pogardzający innymi, przypisujący sobie prawo ujarzmiania innych ludów; pochodzi od bohatera popularnych w latach 1830-48 we Francji opowieści o żołnierzu napoleońskim Nicolas Chauvin, którego prostackie wypowiedzi uczyniły go reprezentatywnym dla ciasnego nacjonalistycznego myślenia. • 3440 SZPIEGOSTWO (ang. Espionage, franc. Espion-nage, hiszp. Espionaje, roś. Szpionaż), termin międzynar. — zdobywanie tajemnic drugiego państwa w czasie pokoju lub wojny drogą nielegalną; przedmiot zdefiniowany jeśli chodzi o sz. wojenne przez Haską Konwencję o normach woj- ny lądowej: „Art. XXIX. Za szpiega może być uważana tylko taka osoba, która, działając potajemnie lub pod fałszywymi pozorami, zbiera lub stara się zbierać wiadomości w oBrębie działań jednej ze Stron wojujących z zamiarem zakomunikowania ich Stronie przeciwnej. A więc nie są uważani za szpiegów wojskowi, którzy bez przebrania przedostali się dla zbierania wiadomości do strefy działań armii nieprzyjacielskiej. Również nie będą uważani za szpiegów ci wojskowi i niewojskowi, jawnie wykonujący swoje zadania, którym zlecone jest oddanie depesz przeznaczonych dla ich własnej lub nieprzyjacielskiej armii. Do tej samej kategorii należą również osoby, które posyłane są balonem dla przewożenia depesz lub w ogóle dla utrzymania komunikacji między różnymi częściami armii lub terytorium. Art. XXX. Szpieg ujęty na gorącym uczynku nie może być ukarany bez uprzedniego sądu. Art. XXXI. Jeżeli szpieg wróciwszy do armii, do której należy, został wzięty następnie do niewoli nieprzyjaciela, traktowany jest jako jeniec wojenny i nie ponosi odpowiedzialności za swoją uprzednią działalność szpiegowską". Przedmiot niezliczonych sporów dyplomat., spośród których szczególną rolę w historii stosunków międzynar. na najwyższym szczeblu odegrała w maju 1961 afera -f- VI. Szpiedzy nazywani są „nieuprzywilejowaną stroną walczącą", bo nie korzystającą z ochrony prawa międzynarodowego. M. COHEN Espionage and Immunity. Si^me recent problems ana developments, w; The-British Year Book of Int. Law. 1948; R. R. BAXTER So-called „Unprivileged bciligerancy". Spies, guerillas and saboteures, w: The British Year Book of Int. Law 1951; C. COHEN, J. R. KOVAR L'espionage en temps de paix, w: Annuaire Francais de Droit Int. 6/1960; E. KOSOWIN Awlacyonnyj szpionai t mieidunarodnoje prawo, w: Mieidunarodnaja fyiń 6/1960; Q. WRIGHT Legat Aspects of the VI Incident, w: American łowna! of Int. Law 54/1960. 55 ESMiO 3441 Szpitale 866 • 3441 SZPITALE (ang. Hospitals, franc. Hopitaux, hiszp. Hospitales, roś. Bolnicy, gospitali), przedmiot współpracy międzynar., zainicjowanej w XIX w. wymianą doświadczeń między czołowymi szpitalami Europy (Hotel Dieu w Paryżu zał. 1505, Charitś w Berlinie żal. 1710, Dzieciątka Jezus w Warszawie zał. 1757, Allgemeines Kran-kenhaus w Wiedniu zał. 1784, Royal Hospital w Londynie zał. 1826), a w XX w. w latach 1923-40 poprzez Międzynar. Stów. Szpitali, Int. Hospital Assoc.; przedmiot X Haskiej Konwencji, z 18X1907, art. 5 o ochronie sz. w czasie wojny, pod warunkiem, że są oznaczone na dachach czerwonym krzyżem. To samo prawo obowiązuje w stosunku do statków-szpitali w wojnie morskiej. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Federacja Szpitali, Int. Hospital Federation, z siedziba w Londynie, biurem przy ONZ w N. Jorku i filią przy Panamer. Organizacji Zdrowia w Waszyngtonie; łączy towarzystwa krajowe większości państw świata, m.in. Polski; a także przedsiębiorstwa produkujące sprzęt szpitalny i prywatne szpitale. Posiada statut doradczy (R) ECOSOC; w stałej łączności z WHO i UNICEF. Publ. kwartalnik WorU Hospitals. Prowadzi Międzynar. Biuro Informacji o wszystkich rodzajach usług szpitalnych. Organizuje dla pracowników szpitalnych poznawanie zagranicznych szpitali; co dwa lata Kongresy i Międzynar. Komitety badawcze. H. POHL Das Haaser Latorettschiff-Abkommen vom 21 De-zember 1907. w: Zeitschrift flir Yoikerrecht 11/1920; I. GAL-LEY L'invidabllite des navlres-hopitaux et t'experiencs de la guerre 1914- 1918, Paris 1931; A. P. HIGGINS The revision of tlie Hague Comention (No. X of 1907) for the adaption of the principles of the Geneya Comention to naval warfare. w: The Sritish Year Book of Int. Law 1933; J. C. Mossop Hospital Ships In the Second Worid War, w: The British Year Book of Int. Law 1947; R. GENET La revision de la X-e comention de la Haye relative a la guerre sur mer, w: Rewe int. francaise du droit de sens 21/1952; R. F. BRIDC-MAN, M. I. ROEMER Hospital Legislation and Hospital Sys-tems, Geneva 1973; Yearbook of Int. Organizations, 1973. Wojskowy Komitet SZTAB GŁÓWNY ONZ Sztabowy ONZ. • 3442 SZTUKA (ang. Art, franc. Art, hiszp. Arte, roś. Iskusstwo), przedmiot konwencji i stałej zorganizowanej współpracy międzynar. I Kongres Międzynar. Historii Sztuki odbył się w 1873 w Paryżu. Konwencje dot. —>• ochrony dóbr kulturalnych. Spośród ponad 60 organizacji między- nar., zarejestr. w ONZ, te, które posiadają statut doradczy UNESCO: Akademia Międzynar. Ceramiki, Academie Int. de la Cerami-que, żal. 1957. z siedzibą w Genewie; posiada statut doradczy (C) UNESCO. Organizuje międzynar. wystawy ceramiki artyst. (I w Pradze 1960); (II w Wiedniu 1966). Afrykańskie Tow. Kultury, Society of Africa Culture, z zadaniem rozwijania sztuki afrykańskiej, żal. 1956. Siedziba: Paryż. Fundacja Międzyamer. d/s Sztuki, Interamerican Committee for Arts, żal. 1962, z siedzibą w N. Jorku; organizuje coroczne Sympozja Sztuki (I na Bahamach 1962); oskarżona przez -»- Casa de las Americas, 5 X 1967 iż jest ,,instrumentem interwencji USA w' życie kulturalne Ameryki Lać.". Instytut Międzynar. Sztuki i Literatury, Int. Institute of Arts and Letters, żal. 1931, z siedzibą w Kreutzlingen (Szwajcaria). Komitet Międzynar. Historii Sztuki, Int. Committee on the History of Art, żal. 1930, z siedzibą w Princeton przez XII Międzynar. Kongres Historii Sztuki, USA. Publ. Repertoire d'Art et d'Archeologie. Międzynar. Federacja Edukacji Artystycznej, Int. Federation for Art Education, zai. 1900, z siedzibą w Zurychu. Międzynar. Federacja Tygodni Sztuki, Int. Federation for Weeks of Art, zat. 1936 z siedzibą w Brukseli, z zadaniem organizowania Tygodni Sztuki różnych narodów pod patronatem ministrów oświaty. Publ. Int. Art Weeks. Międzynar. Konfederacja Sprzedawców Dziel Sztuki, Int. Confederation of Art Dcalers, żal. 1936, z siedzibą w N. Jorku; łączy krajowe federacje państw Europy Zach. i USA. Międzynar. Centrum Badawcze Starych Tkanin, Int. Rese-arch Center on Ancient Textiles, Centre int. d'etudes des texti!es anciens, CIĘTA, zał. 1954, z siedzibą w Lyonie, m.in. z Polski. Publ. Bulletin de liaison. Stów. Międzynar. Krytyków Sztuki, Int. Assoc. of Art Cri. tics, zał. 1949. Siedziba: Paryż. Łączy ok. 650 krytyków z 42 krajów, m.in. z Polski. Stów. Międzynar. Sztuk Plastycznych (Malarstwo, Rzeźba, Grafika), Int. Association of Art (Paintings, Sculpture, Gra-phic Art), zał. 1952. Siedziba: Paryż, Maison de la UNESCO. Publ. Information Bulletin. Art Education. Ań Internationat Survey. UNESCO Paris 1972; Yearbook of Int. Organiwtions 1973. • 3443 SZTUKA LUDOWA, folklor (ang. Folk Art, folciore and artisany, franc. Art populaire, folk-lore et artisanie, hiszp. Arte popular, folklore y artesania, roś. Narodnoje iskusstwo, folklor), przedmioty zorganizowanej współpracy międzynarodowej. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Tow. Etnologii i Folkloru, Int. Society for Eth-nology and Folklore, Societe int. d'ethnographie et de folklore, SIEF, zał. 1928 p.n. Międzynar. Komisja Sztuki Ludowej i Folkloru, Int. Commission for Folk Arts and Foklorc, pod obecną nazwą od 1964; siedziba: Instytut Folkloru w Bukareszcie. Łączy uczonych z kilkudziesięciu krajów, m.in. z Polski. Publ. Bulletin d'lnformation SIEF. Sekcja Muzeów Sztuki Ludowej działa przy Międzynar. Radzie Muzeów (-»• muzea). Yearbook o f Int. Organitalions, 1973. • 3444 SZWAJCAMA (ang. Switzerland, franc. Suisse, hiszp. Suiza, roś. Szwiejcarija), Konfederacja Szwajcarska, niem. Schweizerische Eidgenosseu- schaft, franc. Confederation Suisse, wł. Confede-razione Syizzea, państwo związkowe w zach. Europie; graniczy z Austrią, Liechtensteinem, Włochami, Francją i NRF, „wieczyście neutralne", nie będące członkiem ONZ. Pow. 41,3 tyś. km2. Ludność = 6269,8 tyś. (1970); wg spisów: 1941 — 4265,7 tyś., 1950—4715,0 tyś., 1960—5429,1 tyś. mieszk.); stoi. Berno (162,4 tyś. mieszk., zespół miejski—259,2 tyś., 1970). Granice gwarantowane przez Kongres Wiedeński 1815 oraz Traktat Wersalski 1919. Języki urzędowe: franc,, niem., retoromański i wł.; waluta: frank szwajc. Święto nar.: l VIII, rocznica utworzenia Konfederacji 1291. Stosunki międzynar;: Konfederacja od l VIII 1291, uznana Traktatem Westfalskim 1648 i Kongresem Wiedeńskim, który 20 III 1815 określił ściśle granice państwowe S., a 27 V 1815 orzekł, że „neutralność i nietykalność S. oraz jej niezależność od jakiegokolwiek wpływu obcego są zgodne z rzeczywistymi interesami politycznymi całej Eu- 867 Szwecja 3445 ropy", "w związku z czym ówczesne mocarstwa zagwarantowały 20X11815 w Paryżu „wieczystą neutralność" Sz. Po I wojnie świat. Sz. przystą- piła do LN. Jej neutralność została ponownie potwierdzona 3 II 1920 przez Radę LN: „Rada Ligi Narodów, całkowicie potwierdzając zasadę, że pojęcie neutralności Członków Ligi nie jest sprzeczne z zasadą, iż wszyscy członkowie Ligi powinni wspólnie działać dla zapewnienia poszanowania swych zobowiązań — uznaje, iż Szwajcaria jest w szczególnym położeniu, które posiada kilku-wiekową tradycję i które zostało uznane i włączone do Prawa Narodów, i że Członkowie LN podpisujący Traktat Wersalski, słusznie uznali w jego artykule 435, że gwarancje ustanowione na korzyść Szwajcarii w Traktatach z 1815 r., a mianowicie w Akcie z 20 listopada 1815 r., stwarzają zobowiązanie międzynarodowe dla utrzymania pokoju. Członkowie LN mający prawo oczekiwać, że naród szwajcarski nie zechce uchylić się od obrony wzniosłych zasad Ligi. W tym rozumieniu Rada LN przyjęła do wiadomości oświadczenie Rządu Szwajcarskiego, zawarte we Wniosku na Zgromadzenie Związkowe z 4 sierpnia 1919 r. i w jego Memorandum z 16 stycznia 1920 r., które zostały potwierdzone przez delegatów szwajcarskich na posiedzeniu Rady, a według których Szwajcaria uznaje i stwierdza obowiązki solidarności, w tym i obowiązek uczestniczenia w zarządzeniach handlowych i finansowych, przedsięwziętych przez LN przeciwko Państwu, które pogwałciłoby Pakt — wynikające dla niej z faktu, iż'będzie Członkiem Ligi Narodów—jak również jest gotowa do wszystkich ofiar dla obrony własnego terytorium we wszystkich okolicznościach, nawet w czasie akcji przedsięwziętej przez Ligę, ale, że nie będzie zobowiązana do uczestniczenia w akcji wojskowej lub do wyrażenia zgody na przepuszczenie obcych oddziałów wojskowych, albo do przygotowania urządzeń wojskowych na swym terytorium. Przyjmując to oświadczenie Rada uznaje, że wieczysta neutralność Szwajcarii i gwarancja niepogwalcenia jej terytorium, w tej formie, w jakiej weszły do Prawa Narodów, to jest do Traktatów i Aktu z r. 1815, leżą w interesie ogólnego pokoju, w następstwie czego są zgodne z Paktem...** Zob. też neutralność państw. W czasie I i II wojny świat. Sz. zachowała neutralność. W 1920 Genewa stała się siedzibą LN. 29 IV 1938 Rada Związkowa Sz. złożyła 101 Sesji Rady Narodów Memorandum, wypowiadające udział Sz. w sankcjach gosp., co Rada zaakceptowała Rezolucją z 14 V 1938. Po II wojnie świat. Sz. powołując się na zasadę neutralności nie podpisała Karty NZ 1945, i nie przystąpiła do ONZ, lecz uzyskała od 24 X 1945 statut stałego obserwatora ONZ. Genewa stała się siedzibą Eur. Biura ONZ oraz jej organizacji wyspecjalizowanych: FAO, GATT, IAEA, ICAO, ILO, IMCO, ITU, UPU, UNESCO, WHO i WMO, a także ponad 300 organizacji międzynar., zarej. w ONZ, jak również Międzynar. Centrum Kongresowego. Sz. jest członkiem wszystkich org. wyspecjal. ONZ, z wyjątkiem finansowych (IBRD, IMF, IDĄ i IFC), od 1948 członkiem Statutu MTS. Poza tym Sz. jest członkiem EFTA, OECD i Rady Europy; 22 VII 1972 w Brukseli podp. układ o wolnej wymianie z państwami EWG. Przeprowadzone w 2X111972 referendum wypowiedziało się 2/3 za ustanowieniem strefy wolnego handlu wyrobami przemysłowymi między neutralną Sz. a EWG, potwierdzając tym samym identyczną decyzję obu izb parlamentu w tej sprawie. Związanie się neutralnej Sz. z integracyjnymi organizacjami wielonarodowymi było konsekwencją przekształcenia się gt. wielkich firm szwajcarskich w koncerny międzynar., których dochody w 1970 pochodziły w większości z filii zagranicznych (wg hierarchii finansowej): Nestle — w 98'/o; Ciba — Geigy w 85*/«; Hoffman— La Roche w 80*/o; Brown-Bovcri w 80'/o; Sandoz w 83'A; Pirelli w 100''/o; Alu Suisse w 80'/«; Suizer w Wir, Ursino-Frank w 90'/o (firma ta w 1971 została wchłonięta przez Nestle); Holderbank w 84'/»; pischer w 48'/n; Oerlikon-BuhrIe (związane z Brown-Boveri) w 47%; Interfood (do września 1970 dwa przedsiębiorstwa żywnościowe Suchard i Tobler) w 80«/n; Schindlcr w 67«/«. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Afganistan, Albania, Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Birma, Boliwia, Botswana, Brazylia, Bułgaria, Burundi, Cejlon, Cliile, ChRL, Cypr, Czad, Czechosłowacja, Dahomej, Dania, Dominikana, Egipt, Ekwador, Etiopia, Filipiny, Finlandia, Francja, Gabon, Gambia, Ghana, G. Wolta, Grecja, Gwatemala, Gwinea, Haiti, Hiszpania, Holandia, Honduras, India, Indonezja, Irak, Iran, Irlandia, Islandia, Izraeli Jamajka, Japonia, Jordania, Jugosławia, Kambodża, Kamerun, Kanada, Kolumbia, Kongo, Korea Pd., Kuba, Kuwejt, Laos, Lesoto, Liban, Liberia, Libia, Liechtenstein, Luksemburg, Malawi, Malezja, Mali, Malta, Maroko, Mauretania, Meksyk, Monako, Mongolia, Nepal, Niger, Nigeria, Nikaragua, Norwegia, NRD, NRF, Pakistan, Panama, Paragwaj, Peru, Polska, Portugalia, Rep. Afryki Pd., Rep. Malgaska, Rep. Środkowoafrykańska, Rumunia, Rwanda, Salwador, Senegal, Suazi, Sudan, Syjam, Syria, Szwecja, Trynidad i Tobago, Tunezja, Turcja, Urugwaj, USA, Watykan, Wenezuela, Węgry, W. Brytania, Wietnam Pd. (Sajgońska adm.), Włochy, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zair, Zambia, ZSRR. Z Polską stosunki dyplomat. od 1919 (w czasie I wojny świat. w Sz. działały poi. organizacje niepodległościowe). Umowy: arbitrażowo-koncyliacyjne podp. .w Bernie 7 III 1925 (DI.U. ex 1926, póz. 216, 385, 386); konwencja handl. podp. w Warszawie 26 VI 1922 (Dz.U. 1922, póz. 638) oraz układy dodatkowe: z 3 II 1934 (Dz.U. 1935, póz. 187, 312, 313), z 30 VI 1937 (Dz.U. 1937, póz. 484, ex 1938, póz. 20) i z 24 XI 1938 (DI.U. 1939, póz. 2, 230); o ekstradycji i pomocy prawnej w sprawach karnych, podp. 19 XI 1937 w Bernie (Dz.U, 1939, póz. 19, 20). Polska poza ambasadą w Bernie posiada przedstawicielstwo przy ONZ w Genewie. Pierwsza encyklopedia o Polsce w języku obcym ukazała się w 1916 w Lozannie pt. Petite Encyclopedle Polonaise. W Rapperswilu (kanton Sjinkt Gallen) istniało 1870-1927 Muzeum Narodowe PolsEie, przewiezione 1927 do Polski oraz 1936-51 Muzeum Polski Współczesnej. Od 1891 ukazuje się w Bazylei Annuaire statisti-que de la Suisse, od 1930—Statistique de la Suisse, od 1937 Bibliographie Suisse de Statistique et (feconomie politique. C. VON WALDKIRCH Art. 435 des YersaUler Yertrages md setne Bedeutung fur dauernde NeutralitSt der Schweitz, Basel 1924; Wspótczesna Europa Polityczna. Zbiór Umów Międzynar. 1919- 1939, oprać.: W. Kulski, M. Potulicki, Warszawa-Kraków 1939; P. GUGGENHEIM YSIkerbund. Dumbarton Oaks und die Schwelzerische NeulralitSt, Zurich 1945; D. SCHIKD-LER Relations de la Suisse avec les puissances allies et les puisances de l'axe avant et apres les cnpitulations, w: Schweizerisches Jahrhuch fur IM. Recht, 1946; A. SIEGFRIED La Suisse. Democratie-temoin, Neuchatel 1956; T. SHEPABD Der Weg der- Schweiz. Aspect du Deyenir Helvetique 1914-1964, Bern 1964; Unser Schweizer Standpunki 1914, 1939, 1964, Bern 1964; G. PERRIN La neutralne permanente de Suisse et les organisations int., Geneye 1964; G. SALSER-HALL Gulde politique suisse, Lausanne 1965; J. BELIN La Suisse et les Nalions Unieś, New York 1966; J. DIERAUER Ge-schichte der Schwelzerischen Eidgenossenschaft, Zurich 1967; E. BONJOUR Geschichte der schweizerischen NeutraUtat, Vier Jahrhunderte eidgenossische Aiissenpolitik, Basel 1970; P. CHAUDET La Suisse et notre temps, Paris 1970; Z. ROTOCKI Szwajcaria wobec międzynar. organizacji politycznych, w: Przegląd Zachodni 1971, nr 4; Z. WADIK Międzynar. aktywność Szwajcarii a zasada neutralności, w: Sprawy Międzynar. nr 7-8, 1972; J. ROHR La Suisse contemporninc, Paris 1972; D. BOUROEOIS Le Troisieme Reich et la Siilsse, Paris 1974, s. 463. • 3445 SZWECJA (ang. Sweden, franc. Suede, hiszp. Suecia, roś. Szwiecyja), Królestwo Szwecji, Ko-nungariket Sverige, państwo na Płw. Skandyna- wskim, nad M. Bałtyckim. Czł. ONZ. Graniczy z Norwegia i Finlandią; pow. 449 793 km2. Ludność 8105 tyś. (1971); wg spisów: 1940—6371 tyś.; 1950—7041 tyś., 1960—7405 tyś., 1970— 8076 tyś. mieszk., stoi. Sztokholm (1289 tyś. mieszk., 1969). Język urzędowy: szwedzki. Waluta; korona szwedz. =100 ore. Święto nar.: 11 XI, dzień urodzin króla, 1882. Stosunki międzynar.: neutralne od 1818 królestwo, również w I i II wojnie świat. Czł. LN 1919-39. Czi. ONZ od 19X11946 oraz wszystkich org. wyspecjal. ONZ. Czł. EFTA i Nordisk Rad. Podp. 22 VII 1972 w Brukseli Umowa o wolnym 55* 3446 Szybownictwo 868 handlu Sz. z EWG weszła w życie l 11973 (zakłada ona zniesienie cet importowych obowiązujących od l I 1972 między EWG i Sz. w pięciu eta- pach po 20»/o: l IV 1973, 111974, 111975, II 1976 i l VII 1977; z tym że cła importowe od szwedz. papieru będą redukowane przez 11 lat od l IV 1973 do 111984). W 1973-74 rokowania z ZSRR o rozgraniczenie szelfu kontynentalnego na Bałtyku; przedmiotem sporu jest szelf wokół wyspy Gotland. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Afganistan, Albania, Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Australia, Austria, Bangla Desz, Belgia, Boliwia, Botswana, Brazylia, Bułgaria, Burun-di, Cejlon. Chile, ChRL, Cypr, Czechosłowacja, Dahomej. Dania, Dominikana, Egipt, Ekwador, Etiopia, Filipiny, Finlandia, Francja, Gabon, Gambia, Ghana, G. Wolta, Grecja, Gwatemala, Gwinea, Hiszpania, Holandia, Honduras, India, Indonezja, Trak, Iran, Irlandia, Islandia, Izrael. Japonia, Jemen, Jemen Pd., Jordania, Jugosławia, Kambodża, Kamerun, Kanada, Kenia, Kolumbia, Kongo, Korea Pd., Kostaryka, Kuba, Kuwejt, Laos, Lesoto, Liban, Liberia, Libia, Luksemburg, Malawi, Malezja, Mali, Malta, Maroko, Mauretania, Meksyk, Mongolia, Nepal, Niger, Nigeria. Norwegia, N. Zelandia, NRD, NRF, Pakistan, Panama, Paragwaj, Peru, Polska. Portugalia, Rep. Malgaska, Rep, Pd. Afryki, Rumunia, Salwador, Senegal, Sierra Leone, Singapur, Somalia, Sudan, Syjam, Syria, Szwajcaria, Tanzania, Trynidad i Tobago, Tunezja, Turcja, Uganda, Urugwaj, USA, Wenezuela, Węgry, W. Brytania, Wietnam Dem. Rep., Wietnam Pd. (Sajgońska adm.), Włochy, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zair, Zambia, ZSRR. Z Polską stosunki na szczeblu ambasad. Konsulat PRL w Malmo, Sz. w Gdańsku i agencja konsularna w Szczecinie. Z l VI 1974 7n'esiony został obowiązek wizowy między S. i PRL. 3 IV 1974 z okazji wizyty w Polsce premiera O. Palmę podp. został 10-letni program współpracy gosp., przemysł. i naukowo-techn. Umowy polsko-szwedz.: arbitrażowo-koncyliacyjna z 3 XI 1925 (Dz.U. 1927, póz. 165, 328, 329, 397); o stosunkach handl. z 21 X 1933 (Dz.U. 1934, póz. 197, 671. 672; 1936 póz. 457); o wymianie towarowej z 18 III 1947 (Dz.U. 1947, póz. 246, 457, 458; 1948 póz. 231; 1949 póz. 29. 30), traktat handl. i nawigacyjny z 2X111924 (Dz.U. 1925, póz. 433, 490, 491); dot. żeglugi powietrznej z l X 1925 (Dz.U. 1926, póz. 420. 421); o wzajemnym uznawaniu świadectw pomiarowych z 22 X 1928 (Dz.C/. 1928, póz. 824); o ekstradycji i po- S ŚLĄSK -r Górny Śląsk. • 3448 ŚLĄSK CIESZYŃSKI (ang. Cieszyn Silesia, franc. Silesie de Cieszyn, hiszp. Silesia de Cieszyn, roś. Ceszynskaja Silezija), dawne piast. Księ- stwo Cieszyńskie, przedmiot sporu między Polską a Czechosłowacją 1919, rozstrzygniętego decyzją mocy sądowej w sprawach karnych z 30 VIII 1920 (Dz.U. 1932, póz, 114, 454, 455); o wzajemnym udzielaniu obywatelom polskim i szwedzkim prawa korzystania ze świadczeń na wypadek bezrobocia z 13 IX 1937 (Dz.U. 1938, póz. 268, 269). Sweden and the United Nations, N. York 1956, s. 325; I. An-DERSON A History of Sweden, Stoekholm 1962; R. NORDLING Suede socialiste et librę enterprise, Paris 1970; J. PARENT Le Modele Suedois, Paris 1970; W. NOWICKI Szwedzi — Polityka—Obyczaje, Warszawa 1971; The Swedish Economy 1971-75 and the general outlook lip. to 1990, Ministry o( Finance Stoekholm 1971; M. ORŁOWSKA Szwecja a Europejska Wspólnota Gospodarcza, PISM Warszawa 1972, s. 121; Yearbook of Nordik Statistics — Nordisk stattsiisk iarsbok 1972. Stoekholm 1973; A. KERSTEN Historia Szwecji, Wrocław 1973. s. 467. • 3446 SZYBOWNICTWO (ang. Gliding, franc. Vol a voile, hiszp. Vuelo a vela, vuelo sin motor, roś. Płanierizm), jedna z dziedzin sportowego współ- zawodnictwa międzynar. XX w., początkowo, od 1905, rozwijająca się w ramach inicjatyw Międzynar. Federacji Lotniczej (FAI), organizatora — sportowego lotnictwa; od 1948 pod patronatem FAI w ramach własnej Międzynar. Techn. i Nauk. Org. Szybownictwa, Int. Technical and Scientific Organization for Soaring Flight—Organisation Scientifique et Technique Int. du Vol a Voile (OSTIV), powstałej jako sukcesorki Międzynar. Komisji Studiów Bezmotorowych Lotów, Int. Stu-dienkommission fur Motorlosen Flug (ISTUS), zał. 1930 w Darmstadt. OSTIV organizuje międzynar. zawody sz. i ustala ich reguły; prowadzi badania poprzez powstały w 1963 OSTIV Int. Gliding Research Institute, urządza coroczne kongresy. Polska, która należy do przodujących w sz. krajów świata (posiada pierwsze miejsce w świecie w ilości diamentowych odznak pilotów szybowcowych i 62 rekordy świata 1945-70) jest członkiem OSTIV. S. PILECKI Lotnictwo. Mala encyklopedia. Warszawa 1961. • 3447 SZYFROWANE DEPESZE (ang. Codified tele-grams, franc. Depeches en chiffres, hiszp. Tele-gramas cifrados, roś. Zaszyfrowannyje tielegram-my), depesze dyplomat. i konsularne z tekstem nieczytelnym dla osób nie znających szyfru zastosowanego przez nadawcę; przedmiot konwencji międzynar. (obowiązująca aktualnie Międzynar. Konwencja Telekomunikacyjna, podp. 1952 w Buenos Aires oraz Regulamin telegraficzny, podp. 1949 w Paryżu). A. MEISTER Die Anfange der modernen diplomatischen Ge-heimschrift, Paderborn 1902; F. PRATT flisloire de la Crypto-graphie, Paris 1940; A. GIEYSZTOR Zarys dziejów pisma łacińskiego, PWN, Warszawa 1973, s. 161-162 i 194-199. Konferencji Ambasadorów 28 VII 1920, która u-znała linię rzeki Olzy jako graniczną. W Polsce odtąd przyjęta się nazwa na położoną w Czecho- słowacji część Ś.C. — Zaolzie. J. BUZEK La auestion de la Silesie de Cieszyn, Paris 1919; J. HEJRT Czechs and Poles in Tesin-Silesia, Paris 1919; Register of Leasue of Nations 46/1920; J. PKY^IN.SKI Walki o Śląsk Cieszyński, Warszawa 1921; Wspótczesna Europa 869 Świat. Feder. Młodzieży Dcm. 3455 Polityczna. Zbiór Umów Międzynar. 1919-1939, Oprać.: W. Kulski. M. Potulicki, Warszawa 1939. • 3449 ŚLEDZTWO MIĘDZYNARODOWE (ang. In-ternational inquest, franc. Enquete internationale, hiszp. Encuesta internacional, roś. Mieżdunarod-noje sledstwije), termin międzynar. na ustalanie przyczyn międzynar. incydentu przez komisję złożoną z osób desygnowanych przez rządy lub właściwą organizację międzynar.; przedmiot konwencji międzynar. W systemie ONZ prawo powoływania komisji śledczych posiada wyłącznie R. Bezp., zgodnie z art. 39 Karty NZ. W. MORAWIECKI Funkcje organizacji międzynar., Warszawa 1971, s. 225-229. • 3450 ŚMIERTELNOŚĆ NIEMOWLĄT I PRZECIĘTNA ŻYCIA (ang. Infant Mortality and life ex-pectation, franc. Mortalite des enfants et moyen-ne de la vie, hiszp. Mortalidad de los ninos de pecho y promedio de vida, roś. Smiertnost' die-tiej do l goda i sriednij pokazatiel żyzni), przedmiot statystyki międzynar. prowadzonej przez WHO; wskaźnik warunków ekon.-socjalnych w poszczególnych krajach. Wg raportu WHO 1973 najniższą śmiertelność niemowląt osiągnęła Szwecja—13,1 na 1000, najbardziej obniżyły śmiertelność niemowląt w dwu dekadach 1950-69 Polska z 108 na 34,3, Jugosławia z 118,6 na 58,6, Francja z 51 na 19,6 oraz Szwajcaria z 31,2 na 15,4 na 1000. Najwyższą śmiertelność niemowląt zanotowano w Pakistanie — 130, Gwatemali — 92, Chile — 91,6. Przeciętna życia w krajach uprzemysłowionych wzrosła w ciągu dwu dekad 1950-70 z 64 do 70, w krajach rozwijających się z 42 do 50. Worid Health, Aprii 1973. ŚRI LANKA -> Cejlon. ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU media. ,Mass- Bliski i Środkowy ŚRODKOWY WSCHÓD Wschód. • 3451 ŚRÓDZIEMNE MORZE (ang. Mediterranean Sea, franc. Mer Mediterranee, hiszp. Mar Me-diterraneo, roś. Sriediziemnoje morie), przedmiot stałej współpracy międzyrządowej. Rada Ministerialna EWG 4 VI 1973 zawarta porozumienie w sprawie utworzenia do 1983 strefy wolnego han- dlu państw członkowskich EWG i krajów basenu śródziemnomor., nie należących do EWG (Algieria, Hiszpania, Izrael, Malta, Maroko, Tunezja). Na Eur. Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Helsinkach w lipcu 1973 postawiony został przez eur. państwa śródziemnomor. problem rozszerzenia uchwał konferencji na cały basen M.S., a więc i państwa pn. Afryki i Bliskiego Wschodu i dopuszczenie ich do udziału w pracach konferencji, co zostało rozwiązane kompromisowo w czasie genewskich- prac komisji specjalistycznych konferencji. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Komisja Naukowej Eksploatacji Morza Śródziemnego, Int. Commission for the Scientific Exploration of the Mediterranean Sea, Commission int. pour l'exploration scicntifique de la mer Mediterranee, zał. 1919, konwencja 12 państw Śródziemnomor. Siedziba: Paryż. Publ. Bulletin de Uaison des laboratoires. Rada Generalna Rybołówstwa w M.ś.. Generał Fisheries Councii for the Mediterranean, GFCM, — Conseił generał des p6ches pour la Mediterranee, CGPM, żal. 1952, pod egidą FAO z siedzibą w Rzymie. Stów. Śródziemnomorskie Biologii Morskiej i Oceanologii, Mediterranean Assoc. for Marinę Biology and Oceanology, zał. 1964, z siedzibą na Malcie. Yearbook of Int. Organizations, 1973; K. ŁOMNIEWSKI, J. ZA- LESKI, L. ŻMUDZFNSKI Morze Śródziemne, PWN, Warszawa 1974. • 3452 ŚWIADECTWO MIĘDZYNARODOWE WOLNEJ BURTY, 1966 (ang. International Load Linę Certificate, 1966, franc. Certificat international de franc.-bord, 1966, hiszp. Certificado internacional de franco bordo, 1966, roś. Mieżdunarodnyje siertifikaty swobodnogo borta, 1966), termin międzynar.—certyfikat ustalony Międzynar. Konwencją o -> liniach ładunkowych, z 5 IV 1966, obowiązkowy dla statków handl. w ruchu międzynar., dowód na zbadanie i oznakowanie statku do jakiego limitu może być załadowany w określonych warunkach; certyfikat wyszczególnia pięć linii ładunkowych: .tropikalną, letnią, zimową dla Atlantyku Pn., drzewną tropikalną, drzewną zimową dla Atlantyku Pn. Statek, który z przewidzianych przez Konwencję przyczyn nie ma M.S. W.B. winien otrzymać I.L.L. Exemption Certificate—C.i. d'exemption pour le franc-bord. Dz.U. 1969, zał. do nr 33, póz. 282. • 3453 ŚWIADKOWIE JEHOWY (ang. Jehovah's Wit-ness, franc. Temoins de Jehovah, hiszp. Testigos de Jehova, roś. Ijegowisty, swidietieli Ijegowy), jedna z protestanckich grup rei., zał. 1872 w USA przez Ch. Russcia, p.n. Lion's Watch Tower Tract Society, zmieniona 1894 na Watch Tower Bibie and Tract Society, Temoins de Jehowah, z siedzibą w Brookłynie N.Y., USA, stając się pierwszą i najsprawniej zorganizowaną świat. organizacją Wolnych ->• Badaczy Pisma Św. Od 1946 zarej. w ONZ. Posiada swe organizacje krajowe w 93 państwach; w niektórych krajach zakazana. Publ. dwutygodnik The Watchtower i Awake! oraz rocznik Yearbook of Jehovah's Wit-nesses. M. COLE Jehovah's Witness, the New Worid Society. Brook-lin 1963; Yearbook o f Int. Organizations, 1973. • 3454 ŚWIADOME MACIERZYŃSTWO (ang. Cons. cious maternity, franc. Matenute consciente, hiszp. Matemidad consciente, roś. Swieduszczeje matierinstwo), polski termin na —> kontrolę urodzin. • 3455 ŚWIATOWA FEDERACJA MŁODZIEŻY DEMOKRATYCZNEJ, ŚFMD (ang. Worid Fede-ration of Democratic Youth, WFDY, franc. Fe- dśration Mondiale de la Jeunesse Democratique, FMJD, hiszp. Federación Mundial de la Juven-tud Democratica, FMJD, roś. Wsiemirnaja fie- dieracyja diemokraticzeskoj mołodioży, WFDM), największa organizacja młodzieżowa w świecie zał. 1945, z siedzibą w Budapeszcie, łączy sto- warzyszenia 115 krajów ze 101 min członków. Posiada statut doradczy ECOSOC, FAO, ILO i (B) UNESCO. Publ. miesięcznik WFDY News 3456 Świat. Feder. Stów. Przyjaciół ONZ 870 oraz kwartalnik Worid Youth. Przy WFDY działają, również z siedzibą w Budapeszcie, zał. 1957 Międzynar. Komitet Ruchów Dziecięcych i Młodzieżowych, Int. Committee of Children's and Adolescent's Movements oraz, zał. 1961, Międzynar. Biuro Turystyki Młodzieżowej, Int. Bureau for Youth Travel and Exchange. Polska uczestniczy aktywnie w pracach Federacji, Komitetu i Biura. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 3456 ŚWIATOWA FEDERACJA STOWARZYSZEŃ PRZYJACIÓŁ ONZ (ang. Worid Federation of UN Associations, WFUNA, franc. Federation Mondiale des Associations pour les NU, FMANU, hiszp. Federación Mundial de Asocia-ciones pro Naciones Unidas, roś. Wsiemirnaja fiedieracyja assocyacyj sodiejstwija OON), zał. 1946. Siedziba: Genewa. Posiada statut doradczy (A) ECOSOC i UNESCO. W łączności z Międzynar. Ruchem Studenckim Przyjaciół ONZ. Publ. WFUNA Bulletin i WFUNA Newsietter. W Polsce działa Polskie Tow. Przyjaciół ONZ. UN Reyiew, Oct. 1956 i Oct. 1963; Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 3457 ŚWIATOWA FEDERACJA ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH, ŚFZZ (ang. Worid Federation of Trade Unions, WFTU, franc. Federation syn- dicale mondiale, FSM, hiszp. Federación Sindical Mundial, PSM, roś. Wsiemirnaja fiedieracyja profsojuzow, WFP), największa w świecie mię- dzynar. organizacja ->• związków zawodowych, powołana do życia 3X1945 w Paryżu przez I Świat. Kongres Zw. Zaw., w którym wzięły udział wszystkie ówczesne główne centrale Zw. Zaw. z wyjątkiem amer. APL (w 1949 reformi-styczne skrzydło odłączyło się, tworząc Międzynar. Konfederację Wolnych Zw. Zaw.). Siedziba: 1945-51 Paryż; 1951-56 Wiedeń, od 1956 Praga. W 1972 łączył 155 min członków Zw. Zaw. z 53 państw, m.in. z Polski. Statut doradczy (A) ECOSOC, UNESCO, ILO, UNCTAD, UNIDO i UNICEF. Publ. miesięcznik Worid Trade U-nion Movement w 10 językach oraz tygodnik News in 'Brief. Yearbook of Int. Organizations. 1973. • 3458 ŚWIATOWA KONFEDERACJA PRACY (ang. Worid Confederation of Labour, franc. Confede-ration mondiale du travail, hiszp. Confederación Mundial dcl Trabajo, roś. Wsiemirnaja konfiedie-racyja truda), zał. 1968 jako sukcesorka Międzynar. Konfederacji Chrzęść. Zw. Zaw. z siedzibą w Brukseli. Status doradczy (A) ECOSOC. (—-Związki Zawodowe). Yearbook of Int. Organizalions, 1973. • 3459 ŚWIATOWA LIGA ANTYKOMUNISTYCZNA (ang. Worid-Anti-Communist League, franc. Li-gue Mondiale anti-communiste, hiszp. Liga anti-comunista mundial, roś. Mirowaja antikommuni- sticzeskaja liga), zał. VI 1954 w Seulu p.n. Asian Peoples' Anti-Communist League, z inicjatywy sekr. stanu USA, J. P. Dullesa, pod obecną n'a- zwą od XI 1966; łączy ligi krajowe głównie pd. hemisfery, m.in. Boliwii, Burmy, Chile, Dominikany, Ekwadoru, Filipin, Hong Kongu, Indonezji, Iranu, Japonii, Kenii, Korei Pd., Kostaryki, Laosu, Lesoto, Liberii, Libii, Malawi, Malezji, Nepalu, Nikaragui, N. Zelandii, Pakistanu, Paragwaju, Salwadoru, Somali, Syjamu, Turcji, Urugwaju i Wietnamu Pd, (Sajgońska administracja). Na V konferencji w m. Meksyk, 1972, przewodu. Brazyl. Krucjaty Antykomunistycznej admirał Pe-na Betto postulował utworzenie „międzynar. oddziałów najemnych dla zwalczania reżimów komunistycznych". VII konferencja odbyła się w IV 1974 w Waszyngtonie. Yearbook of Int, Organizations, 1973. ŚWIATOWA ORGANIZACJA METEOROLOGICZNA -^ WMO. ŚWIATOWA ORGANIZACJA WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ •-»- WIPO. ŚWIATOWA ORGANIZACJA ZDROWIA -> WHO. • 3460 ŚWIATOWA RADA KOŚCIOŁÓW (ang. Worid Councii of Churches, WCC, franc. Conseił oecu-menique des egiises, COE, hiszp. Concilio Mundial de Iglesias, roś. Wsiemirnyj sowiet cerkwiej), naczelna organizacja —- ekumenicznego ruchu kościołów chrzęść., zał. 1948 w Amsterdamie, z siedzibą w Genewie i Nowym Jorku, .zarej. w ONZ: posiada stałego przedstawiciela przy ONZ w Genewie; statut doradczy (B) ECOSOC, UNESCO i FAO poprzez swą Komisję Kościelną d/s Międzynar., Commission on the Churches on Int. Affairs. W 1954 Sekr. Gen. ONZ Dag Ham-marskjold wygłosił przemówienie na odbywającym się co 6 lat Zgromadzeniu Ogólnym WCC w Evanston (Illinois USA); następne Zgromadzenia odbyły się 1961 w Delhi i 1968 w Uppsali. Początkowo jednoczyła tylko kościoły protestanckie, od 1961 również ortodoksyjne wsch., od 1962 rozszerza kontakty z Kościołem Rzymskokatolickim. Łączy kościoły 80 państw, m.in. Polski. Publ. kwartalniki The Ecumencial Reyiew, Study Encounter i Risk oraz miesięcznik Interchurch Aid Newsietter. Yearbook of Int. Organizalions, 1973. • 3461 ŚWIATOWA RADA POKOJU (ang. Worid Peace Councii, WPC, franc. Conseił mondial de la paix, CMP, hiszp. Consejo Mundial de la Paź, roś. Wsiemirnyj Sowiet Mira, niem. Weltfriedens-rat), zał. 22X11950 w Warszawie przez II Świat. Kongres Obrońców Pokoju w miejsce Świat. Komitetu, Worid Committee, wybranego przez I Świat. Kongres w Paryżu i Pradze w 1949. Siedziba w Helsinkach; łączy przedstawicieli ruchu obrońców pokoju ponad 100 krajów; posiada statut doradczy UNESCO. Języki oficjalne: ang., franc., niem., hiszp. i roś. Prezydium Rady odbywa swe sesje z reguły w innej stolicy: w 1970 w Delhi, w 1972 w Helsinkach, w maju 1973 w Warszawie. Rada l O II 1974 powołała Stały Kom. Łączności z zadaniem rozwijania współpracy i umacniania jedności działania ponad 120 organizacji międzynar. i ponad 1100 krajowych or- 871 Święte Przymierze 3467 ganizacji, które uczestniczyły w Świat. Kongresie Pokoju w Moskwie w październiku 1973. Publ. New Perspectiyes oraz Peace Courier. Yearbook o f Int. Organizations, 1973. ŚWIATOWY BANK -> Bank/IBRD. ŚWIATOWY KONGRES POKOJU obrona. Pokoju ŚWIATOWY PROGRAM WYŻYWIENIA ->- WFP. • 3462 ŚWIATOWY RZĄD. (ang. Worid Government, franc. Gouyemement mondial, hiszp. Gobierno Mundial, roś. Wsiemirnoje prawitielstwo), termin międzynar. — koncepcja polit. integracji świata pod jedną władzą bądź Świat. Zgromadzenia, bądź Rady Świat., bądź Stanów Zjedn. Świata; przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar. zwolenników integracji świata. Org. zarej. w Sekr. ONZ: Akcja na rzecz świat. Zgromadzenia Konstytucyjnego, Cam-paing for a Worid Constituent Assembly, Action pour une assemblee constituante mondiale, żal. 1962. Siedziba: Bruksela. Liga Powszechna, Umyersal League — Ligue uniyerselle, zał. 1942, z siedzibą w Hadze. Publ. w esperanto miesięcznik La traktiko. Świat. Stów. Parlamentarzystów na rzecz Rządu Świat., Worid Parliałnents Assoc. for Worid Government żal. 1951. Siedziba: Londyn. Świat. Rada na rzecz Konwencji Narodów Świata, Worid Councii for the Pcoples Worid Convention — Conseił Mondial pour 1'assamblie constituante des peuples, zat. 1951. Siedziba: Paryż. Publ. Toward Worid Democracy. W. RAPPAHD The Beginnings of the Worid Government, London 1931; Yearbook of Int. Organizations, 1973. ŚWIATOWY ZWIĄZEK POCZTOWY -r UPU. • 3463 ŚWIĘTEGO TOMASZA I KSIĄŻĘCA WYSPY (ang. Sao Tomeand Principe Islands, franc. Ileś de Saint Thomas et du Prince, hiszp. Islas de Santo Tom6 y Prineipe, roś. Ostrowa San-Tome 1 Prinsipi, portug. Ilhas Sao Tom6 e Principe), 2 wyspy u zach. wybrzeży Afryki w Zat. Gwi-nejskiej o pow. 964 km2, z 66 tyś. mieszk. wg spisu 1969; kolonia portug. od 1522; od 11 VI 1951 o statucie „zamorskiej prowincji" Portugalii, „provincia ultramarina", a od 61X1961 mieszkańcy posiadają obywatelstwo portug.; przedmiot sporu międzynar., rozpatrywanego przez ONZ, która nie uznała integracji wysp przez Portugalię i traktuje je jako terytoria nieautonomiczne, których ludność winna otrzymać prawo samostanowienia. S. Tome e Principe, Lisboa 1964. • 3464 ŚWIĘTEGO WAWRZYŃCA DROGA MORSKA (ang. St. Lawrence Seaway, franc. Voie maritime du Saint Laurent, hiszp. Via maritima de San Lorenzo, roś. Morskaja doroga swiatogo Ławrien- tija), śródlądowa arteria wodna USA i Kanady, otwarta w sierpniu 1959 dla statków oceanicznych \vykorzystująca na przestrzeni 3762 km Rzekę Św. Wawrzyńca oraz Wielkie Jeziora, dzięki systemowi głębokich kanałów i śluz, zbudowanych wspólnie przez oba państwa. GL porty USA nad D.M.Ś.W. — Duluth, Milwaukee, Chicago, Detroit, Toledo, Cleveland, Buffalo i Ogdens- burg; Kanady—Fort William, Port Arthur, Toronto, Hamilton, Comwall, Montreal. Conespondence and Documents retatins to St. Lawrence Deep Waterways Treaty of 1932, Washington DC 1932: St. Lawrence Seaway Manuał, VS Senate Doc. No. 165, 83 d. Congress, 2nd Session, Washington DC 1955; R. D. Scorr The Canadian-American Boundary Waters Treaty, w: Cana-dian Bar Reyiew 36/1958; Rios y canales nayigables inter-naeionales, UNITAR Buenos Aires 1971. • 3465 ŚWIĘTEJ HELENY WYSPA (ang. Isle of St. Helena, franc. Ile de Sainte Helenę, hiszp. Isla de Santa Elena, roś. Ostrów swiatoj Jeleny), wyspa na O. Atlantyckim, na zach. od Afryki; pow. 122 km', z 4829 mieszk. wg spisu 1969. W 1815-21 miejsce zesłania i zgonu Napoleona I; od 1834 kolonia bryt., do której dołączone zostały w 1938 Wyspa Wniebowstąpienia (pow. 88 km2, 1439 miesz. 1969) oraz grupa wysp Tris-tana da Cunha. Statut kolonialny kwestionowany przez Komisję ONZ d/s Dekolonizacji. O. BLAKESTONE Isle of St. Helena, London 1957; B. STONE-HOUSE Wideawake Island (Ascension), London 1960. ŚWIĘTEJ ŁUCJI WYSPA •->- Saint Lucia. • 3466 „ŚWIĘTE MIEJSCA" (ang. „Hoły;. Places", franc. „Lie.ux Saints", hiszp. „Lugares Santos", roś. „Swiatyje miesta"), termin międzynar. — miejsca kultu, korzystające z międzynar. ochrony, jak np. •>• Jerozolima, lub dostępne tylko dla wyznawców jednej wiary, jak Mekka. Kościół katol. dla swych „ś.m." ustalił ścisłe przepisy w Codex Juris Canonici. E. KI.INGMOLI.ER HeiUge Statten, w: Strupp-Schlochauer WSrterbuch des Yoikerrechts, Berlin 1960, Bd. l, s. 779-780. • 3467 ŚWIĘTE PRZYMIERZE, 1815 (ang. Saint Allian-ce, 1815, franc. Sainte Alliance de 1815, hiszp. Santa Alianza 1815, roś. Swiaszczennyj sojuz 1815), termin blasfemistyczny, zasugerowany przez cara Aleksandra dla sojuszu Austrii, Prus i Rosji, podp. w Paryżu 261X1815 przez Fran- ciszka I, Fryderyka Wilhelma III i Aleksandra I. Akt św.P. spisany po franc., będący dokumentem absolutnej solidarności trzech konserwatyw- nych monarchów (kat., protest, i prawosł.) w stosunku do narastających ruchów rewol. w Europie, ma brzmienie następujące: ,,Wskutek doniosłych wydarzeń, które znamionowały bieg ostatnich lat w Europie, a w szczególności wobec dobrodziejstw jakimi Opatrzność Boska raczyła obdarzyć Państwa, których rządy ufność i nadzieję jedynie w Niej pokładały, JCM Cesarz Austrii, JM Król Prus i JCM Cesarz Rosji powzięli głębokie przekonanie o konieczności oparcia ich dalszych wzajemnych stosunków na wzniosłych prawdach, których nas nauczyła wieczna religia Boga Zbawiciela, oświadczają uroczyście, że akt niniejszy ma wyłącznie na celu zamanifestowanie w obliczu świata ich niezłomnego postanowienia zarówno w stosunkach wewnętrznych, jak i w stosunkach z innymi rządami, na podstawie tej świętej religii, zasadach sprawiedliwości, miłosierdzia i pokoju, których stosowanie nie tylko nie nowinno być ograniczone do samego życia prywatnego, ale przeciwnie, powinno wpływać bezpośrednio na postanowienia książąt i kierować wszystkimi ich poczynaniami, jako że stanowią one jedyny sposób utrwalenia instytucji ludzkich i zaradzenia ich ułomnościom. Wobec powyższego monarchowie zgodzili się na następujące artykuły: Art. I. Stosownie do słów Pisma Świętego, nakazujących wszystkim ludziom uważać się za braci, trzej umawiający się monarchowie będą złączeni więzami prawdziwego i nierozerwalnego braterstwa i uważając się za współziomków będą zawsze i wszędzie okazywali sobie poparcie i pomoc, a uważając się względem swych poddanych i swych armii za 3468 Świń Zatoka 872 ojców rodziny, będą nimi kierowali w tym samym duchu braterstwa, który ich ożywia w imię obrony religii, pokoju i sprawiedliwości. Art, U. Pizeto jedyną zasadą obowiązującą zarówno pomiędzy tymi rządami, jak pomiędzy ich poddanymi będzie wyświadczanie sobie wzajemnych ustug, okazywanie sobie przez niezmienną życzliwość wzajemnego przywiązania, którym powinni być ożywieni, oraz powszechne poczuwanie się do przynależności do jednego narodu chrześcijańskiego, przy czym trzej książęta sprzymierzeni sami uważają się tylko za wyznaczonych przez Opatrzność do rządzenia trzema gałęziami tej samej rodziny, a mianowicie Austrią, Prusami i Rosją, wyznając przez to, że naród chrześcijański, w którego skład wchodzą oni i ich ludy, ma w istocie jednego Boga, który sam tylko posiada władzę, bo w nim jedynie tkwią wszystkie skarby miłości, wiedzy i mądrości nieskoń- czonej, tj. Boga naszego Boskiego Zbawiciela Jezusa Chrystusa, Prawdy Najwyższej, Słowa Życia. Monarchowie polecają przeto swoim ludom z najczulszą troskliwością, aby umacniały się nieprzerwanie w zasadach i wypełnianiu obowiązków, o których Boski Zbawiciel nauczał ludzi, jako że jest to jedyny sposób korzystania z dobrodziejstw pokoju, który rodzi się z czystego sumienia i który jedynie jest trwały. Art. CT. Wszystkie mocarstwa, które zechcą uroczyście uznać święte zasady leżące u podstaw niniejszego aktu i które uznają jak ważne jest dla szczęścia narodów zbyt długo trawionych niepokojem, aby prawdy te wywierały odtąd na losy ludzkie należny im wpływ, będą przyjęte do tego świętego Przymierza z całą gotowością i życzliwością." (Rosyjski tekst opublikowany został w Rosji w pierwszej redakcji Aleksandra I, na którą nie zgodzili się Franciszek I i Fryderyk Wilhelm III). T • 3469 TACNA-AMCA (ang. Tacna-Arica, franc. Tacna et Arica, hiszp. Tacna y Arica, roś. Takna i Ari-ka), prowincje pogranicza Chile i Peru, przedmiot sporu międzynar. 1883-1929; w wyniku czteroletniej wojny między Chile i Peru, traktatem podp. w Ancón 1883, dwie prow. peruwiańskie T. i A. zostały przyznane Chile na lat 10, po czym plebiscyt ludności miat zdecydować o ich przyszłości. Ponieważ rząd Chile nie przeprowadził plebiscytu w 1922 Peru i Chile zgodziły się na arbitraż pręż, USA, którego propozycje zostały ostatecznie zaakceptowane przez obie strony 28 VIII 1929; ich mocą Tacna powróciła do Peru wraz ze skrawkiem zat. Arica, natomiast Arica pozostała przy Chile, które wypłaciło Peru 6 min dolarów odszkodowań. U. SOARES A Questdo Chileno-Peruana, 1840-1923, Rio de Janeiro 1925; Documentos del plebiscito, Santiago 1926; Et Proceso de Tacna y Arica 11925-1927), Lima 1927; W. J. DENNIS Documentary History of the Tacna-Arica Dispute, Iowa City 1927; G. H. STUART The Tacna-Arica Dispute, N. York 1927; L. H. WOOLSEY The Tacna-Arica Settiement, „American Jounial of Int. Law" 23/1929; S. WAMBAUOH Plebiscites sińce the Wortd War With a Collecllon of Of-ficial Documents, Vol. II, Washington 1933; C. Rios GAL-LARDO Chile y Perli. Los Pactos de 1929. Santiago 1959, s. 495. TACUBAYA -> Amerykańskie konferencje i kongresy. TACZEN ->• Cinmen. • 3470 TADŻYKISTAN (ang. Tadzhikistan, franc. Ta-djikistan, hiszp. Tadjikistan, roś. Tadżykistan), Tadżycka Socjalistyczna Republika Radziecka, Tadżykskaja Sowietskaja Socyalisticzeskaja Ries- Do Sw.P. przystąpiły wszystkie państwa eur., z wyjątkiem Anglii, oraz nie zaproszonej Turcji i również nie zaproszonego papieża. G. F. DE MARTENS Nouveau Recueil General (l seria do 1847), GSttingen T. n; J. H. PIRENNE La Sainte-Alliance. Orgamsation de la paix mondtale, Paris 1946; C. A. COLLIARD Drolt Int. et Histoire Diplomatiyue, Paris 1950; M. BOUR-OUIM Bisioire de la Sainte Alllance, Paris 1954; Prawo międzynarodowe l historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, opr. L. Gelberg, Warszawa 1954, t. I, s. 26-57. • 3468 ŚWIŃ ZATOKA (ang. Bay of Pigs, franc. Baie des Cochons, hiszp. Bahia de Cochinos, roś. Za-liw Koczinos), zatoka w prowincji Matanzas, na Kubie, gdzie na Playa de Giron została zlikwidowana w dniach 17-18 IV 1961 inwazja kontrrewolucyjna, zorganizowana przez rząd USA. W 1966 postawiono tam pomnik wg projektu poi. rzeźbiarzy i architektów. Sekretarz Stanu USA Robert Mc Namara 4 II 1968 oświadczył: ,,Chciałbym, aby naród amer. wiedział, że decyzję inwazji na Kubę, 1961, podjął Prezydent J. F. Kennedy na podstawie jednomyślnej opinii wszystkich jego doradców. W sumieniu swym odczuwam poważny ciężar, że zalecałem Prezydentowi rozpoczęcie inwazji w Zatoce Świń. Był to błąd". New York Times. 5 H 1968. „ŚWISTEK PAPIERU" ->• Papierfetzen. publika, republika związkowa w azjat. części ZSRR. Graniczy z Uzb. SRR, Kirgis. SRR. ChRL i Afganistanem. Pow. 143,1 tyś. km2; 2900 tyś. mieszk. (1970). Stolica Duszanbe z 374 tyś. mieszk. (1970). Narodowości (1970): Tadżycy— 56,21)/», Uzbecy—23°/o, Rosjanie—11,9°/», poza tym Ukraińcy, Kirgizi, Kazachowie i inni. Języki oficjalne: roś. i tadżycki. Waluta: rubel ZSRR. Ludność Tadżykistanu 1913-70 Liczba mieszk. w tyś. 1913 1926 1939 1959 1966 1970 Ogółem 1034 1032 1484 1981 2556 2900 w tym miejska w tym wiejska 9% 91% 10% 90% 17% 83% 33% 67% 36% 64% 37% 63% Źródło. Związek Radziecki, Warszawa 1972, s. 289. Święto nar.: 7 XI, rocznica Wielkiej Socjalist. Rewolucji Październikowej. Stosunki międzynar.: T. został w XVI w. podbity przez plemiona Uzbeków, potem okres rozdrobnienia feudalnego i walk wewn. do pół. XIX w., kiedy został przyłączony do Rosji i ko-lonizowany przez carską Rosję. Rewolucja Październikowa zburzyła stosunki feudalne; po okresie walk z siłami kontrrewol. powstała 1921 Bu-charska Lud. Rep. Radź., a 14X1924 w ramach Uzbeckiej SRR Tadżycka Autonomiczna SRR, przekształcona 5X111929 w republikę związkową. Istoriia tadtykskogo narada, t. 1-3, Moskwa 1963-65; Związek Radziecki. Przyroda. Czlowiek. Gospodarka, PWN, Warszawa 1972, s. 287-296. TAHITI -> Polinezja Francuska. Tanganika 3474 • 3471 TAJFUNY (ang. Typhoons, hurricanes, franc. Typhons, hiszp. Tifones, roś. Tajfuny), termin międzynar. — tropikalne cyklony w pn.-zach. części O. Spokojnego, na ^pd.-wsch. wybrzeżach Chin, w Japonii i na Filipinach, przedmiot zorganizowanej międzynar. służby ostrzegawczej pod egidą ONZ; przy WMO istnieje międzynar. Komitet d/s państw nawiedzanych przez t., Typhoon Committee—Comite de typhons. TAJLANDIA -> Syjam. • 3472 TAJWAN (ang. Taiwan, franc. Taiwan, hiszp. Fonnosa o Taiwan, roś. Tajwan), wyspa chin. u pd.-wsch. wybrzeży Azji na O. Spokojnym, oddzielona od Chin Cieśn. Tajwańską, przedmiot sporów i konfliktów międzynar. w XIX w., kiedy próby aneksji podejmowały USA 1867, Japonia 1874 i Francja 1885 (nazwa chin. pochodzi od jednego z miast portowych Taj-wanfu 'port tarasowy'; kolonialna portug. nazwa Formoza 'piękna wyspa'). Chiny ogłosiły T. osobną prow. 1887, lecz w 12 lat później okupowany przez Japonie, był jej kolonią 1897-1945. W czasie II wojny świat., 26X11943, zebrani w Kairze szefowie rządów USA, W. Brytanii i Chin, określając cele wojny, zapowiedzieli, że zamierzają oni „zwrócić Republice Chińskiej... Formozę", co potwierdziły Uchwały Poczdamskie 2 VIII 1945, następnie akt kapitulacji Japonii 13 VIII 1945 oraz Traktat Pokoju z Japonią, podp. w San Francisco 81X1951. Po utworzeniu Chińskiej Rep. Ludowej 1949 na T. schronił się z pomocą USA Czang Kaj-szek; l III 1950 wybrany tam został prezydentem „Republiki Chin", aspirującej do reprezentowania całych Chin i w tym charakterze uznanej przez pręż. USA H. Tru-mana, który 27 VI 1950 ogłosił, iż rząd USA postanowił nie dopuścić do Tajwanu Chińskiej Armii Ludowo- Wyzwoleńczej Mao Ce-tunga, w tym celu więc VII flota USA wpłynęła do Cieśn. Tajwańskiej, a na T. utworzone zostały bazy wojenne US Air Force i US Marines. Przeciwko tej „agresji zbrojnej USA na terytorium Chin" rząd ChRL przesłał protestacyjny telegram na ręce Przewodniczącego Zgr. Og. NZ, 24 VIII 1950, zapowiadając, że jest „zdecydowany wyzwolić T. i wszystkie inne obszary należące do Chin z pęt amerykańskich agresorów". Stany Zjednoczone z kolei przeforsowały w ONZ, że reżim Czang Kaj-szeka na T„ pod nazwą „Republika Chińska" zajmował miejsce ChRL, stwarzając na lat 20 problem właściwej reprezentacji Chin w ONZ i jej org. wyspecjal.; stawiany odtąd co roku w debacie generalnej Zgr. Og. NZ przez kraje socjalist. i Trzeciego Świata. USA uzależniły całkowicie T. rozbudowując swe bazy wojskowe w myśl zawartego z reżimem Czang Kaj-szeka układu o wzajemnym bezpieczeństwie, z grudnia 1954. USA dysponują tranzytową bazą lotn. w rejonie m. Tajczung, łączności specjalnej w m. Szulinho oraz 60 mniejszymi bazami, poza bazami dla marynarki wojennej. W myśl układu tajwańskie siły zbrojne podlegają t)owództwu Obronnemu T., Taiwan Defense Command, zdominowanemu przez oficerów amerykańskich. Japonia pod naciskiem USA, wyrażonym w nocie z 24X111951, podp. 251 VI 952 w Tokio traktat pokoju z Czang Kaj-szekiem, uznany natychmiast za akt nielegalny przez ChRL. Rząd Japonii podtrzymywał wielokrotnie odmienny pogląd, również na początku 1971, kiedy rozpoczął kroki w celu nawiązania stosunków dypi ornat, z ChRL; podkreślając, że swą politykę chin. opiera „na respektowaniu międzynar. zobowiązań". W odpowiedzi rząd ChRL, l III 1971, opublikował oświadczenie, stwierdzające, że... „Traktat pokoju Japonia-Czang Kaj-szek jest nielegalny, nieważny i pozbawiony podstaw; powinien być anu- lowany". Japonia, po wizycie pręż. USA R. Nixo-na w Pekinie i uznaniu przez USA sprawy T. za „wewnętrznochińską", zgodziła się z tym po- glądem i w —> Deklaracji chińsko-japońskiej 1972 uznała rząd ChRL za jedyny prawowity rząd Chin i określiła swój stosunek do Tajwanu, jako zgodny z art. 8 -> Układu Poczdamskiego. W 1971/72 T. został usunięty jako reprezentacja Chin z ONZ i ze wszystkich org. wyspecjal. ONZ. W wydanym wspólnym komunikacie amer.- chiń. 27 II 1972 z okazji wizyty pręż. USA R. Nixona w ChRL, stwierdzono, że „Stany Zjednoczone uznają, iż wszyscy Chińczycy po obu stronach Cieśniny Tajwańskiej utrzymują, że istnieją tylko jedne Chiny i że Tajwan jest częścią Chin". ChRL 2 III 1973 oficjalnie zaapelowała do reżimu Czang Kaj-szeka, aby przystąpił do formalnych lub nieoficjalnych rozmów w sprawie zjednoczenia kraju. Stosunki dyplomat. z tajwańską administracją zerwały 33 państwa 1973-74; utrzymały (l IV 1974); Arabia Saudyjska, Australia, Barbados, Boliwia, Botswana, Brazylia, Czad, Da-homej, Dominikana, Filipiny, Gabon, Gambia, G. Wolta, Grecja, Gwatemala, Haiti, Honduras, Jamajka, Jordania, Kolumbia, Korea Pd., Kostaryka, Lesoto, Liberia, Libia, Malawi, Nikaragua, Niger, N. Zelandia, Panama, Paragwaj, Portugalia, Rep. Pd. Afryki, Rep. Środkowoafryk., Salwador, Syjam, Suazi, Tonga, Urugwaj, Watykan, Wenezula, Wietnam Pd. (Sajgońska ądm.). Wybrzeże Kości Słoniowej i Zair. Osobnym serwitutem T. było niepłacenie przez T. przez wiele lat swojej składki członkowskiej. T. pozostał dłużny wobec ONZ 27 min dół. 16 XII 1972 Komisja Budżetowa Zgr. Og. NZ 47 głosami uznała wniosek ChRL, że dług ten nie obciąża ChRL. F. W. BIGOS Fohfnosa and the Chinese Nationalist Rule, London 1952; G. W. BARCLAY Colonial Development and Population of Taiwan, Princeton 1954, s. 274; D. P. 0'CoN-NEL The status of Formosa and the Chinese recognition problem, w; American Journal of Int. Law. 50/1956; Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać. L. Gelberg, Warszawa 1960, t. 3; La fin du Yoyage de President Nixon a Chine Populaire, w: Le Monde 27 II 1972; Tajwan, Mała Encyklopedia Wciskowa, Warszawa 1971, t. 3, s. 303; J. K. FAIRBANKS Taiwan. A Chinese Problem, w: The New Republic, 13 V 1972. • 3473 TAJWAŃSKA CIEŚNINA (ang. Formosa Strait, franc. Detroit de Taiwan, hiszp. Estrecho de Formosa, roś. Tajwańskij proliw, chin. Tajwan- •hajsia), droga mor. między Chinami kontynentalnymi a wyspą Tajwan, dł. ok. 360 km (najmniejsza szerokość 130 km), łączy M. Wschodnio- chińskie z M. Południowochinskim; od 1950 kontrolowana mimo protestów ChRL przez VII Flotę Pacyfiku USA. • 3474 TANGANIKA (ang. Tanganyika, franc. Tanga-nyika, hiszp. Tanganica, roś. Tanganjika), Republika Tanganiki, Republic of Tanganyika, dawne 3475 Tanger 874 terytorium powiernicze W. Brytanii, państwo we wsch. Afryce, które tworzyło suwerenną jednostkę 9XII1961-IV1964, kiedy wraz z ->- Zanzibarem i Pembą utworzyło republikę p.n. ->• Tanzania. Pow. 933444 km', z 9238 tyś. mieszk. (1960). Stolica: Dar es-Salam z 135 tyś. miesz. (1960). Język urzędowy: ang. Waluta: szyling wschodnio-afryk. Czł. ONZ 1961-64. Sekr. Gen. ONZ Dag Hammarskjóld odwiedził T. w styczniu 1960. The Populalion of Tanganyika. UN New York 1949; B. T. G. CHIDZERO Tanganyika and International Trusteeship, Dar es Salaam 1961, s. 128; J. C. TAYLOR The Political Development of Tanganyika, Stantord 1963, s. 260; J. LISTOYEL The Ma-king ot Tanganyika, London 1965, s. 451; G. L. RUTMAN The Economy o f Tanganyika, New York 1972. • 3475 TANGER (ang. Tanger, franc. Tanger, hiszp. Tanger, roś. Tanżer, arab. Tandża), m. w pn. Maroku, nad Cieśn. Gibraltarską; przedmiot sporów międzynar. w XIX i XX w. między Francją, Rzeszą, Hiszpanią i W. Brytanią. Układem podp. w Madrycie 27X11912, Francja i Hiszpania zmie- niły T. i jego okolice (350 km2) w strefę międzynar.; trwałą demilitaryzację całego obszaru ustaliła 18X111923 konwencja, podp. przez rządy Belgii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Portugalii, USA, W. Brytanii i Włoch. Konwencję tę pogwałciła Hiszpania 14 VI 1940 okupując militar-nie T. i przyłączając go do Hiszpanii 3X11940. Statut międzynar. został przywrócony T. Układem bryt.-franc. z 31 VIII 1945, zmodyfikowanym Protokołem bryt.-franc. z 10X11952; anulowany przyznaniem suwerenności nad T. sułtanowi Maroka 5 VII 1956, co formalnie zatwierdziła Konferencja w Fedali 29X1956. Od 4X1 1957 T. jest całkowicie administracyjnie zintegrowany z Marokiem. R. G. FITZGERALD L'' Organisatlon fudlciaire de Tanger sous le regime internationate, Paris 1927; Documents relatifs aux reformes du statut de Tanger mises en application le 1-er aout 1953, w: Documenlation francalse. Notes et etudes do-cumentaires 1953, No. 1781; G. H. STUART The International City oj Tanger, 2nd edit. N. York 1955; Dokumentacja Prasowa 1956, s. 411E i 821D; Europa Archiy 1957,'s. 9947-9955. • 3476 TANIEC (ang. Dance, franc. Danse, hiszp. Baile, roś. Taniec), przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Instytut Muzyki, Tańca i Teatrów w Audio-Wizji, Int. Institute for Musie, Dance and Theatre in the Audio-visual Media, zat. 1969 pod egidą UNESCO, z siedzibą w Wiedniu; łączy krajowe instytuty Austrii, Belgii, Kanady. Polski, Tunezji i USA. Publ. Reports. Międzynar. Rada Salonowego Tańca, Int. Councii of Baliroom Dancing — Conseił int. pour la danse de salon, zał. 1950, z siedzibą w Londynie, łączy 28 stów. krajowych, m.in. Polski. Tow. Nauczycieli Tańca, Imperiał Society of Teachers of Dancing Incorporated — Socićtś de professeurs de danse, zał. 1904 z siedzibą w Londynie; łączy 30 stów. krajowych. Publ. Dance. Międzynar. Konkurs Baletowy, Concours int. de ballet, organizowany jest od 1960 co dwa lata w lipcu w Warnie (Bułgaria). Ze względu na granicę wieku uczestników, 28 lat, jest on przeglądem młodych kadr baletowych Wschodu i Zachodu. VTT Międzynar. Konkurs Baletowy odbył się w VII 1974 w Warszawie. Międzynar. Rada Tańca, Int. Councii of Dance — Conseił int. de la danse, zał. 1973 pod egidą UNESCO, z siedzibą w Paryżu. W 1973 na XV Kongresie Międzynar. Instytutu Teatralnego, ITI. działającego pod egidą UNESCO została utworzona przy ITI Sekcja Tańca. Yearbook o f Int. Orgamiations, 1973. • 3477 TANKOWCE (ang. Tankers, franc. Petroliers, hiszp. Buques cisterna, roś. Tankiery), termin międzynar. — statki handl., przeznaczone" do transportu gł. paliw płynnych oraz alkoholi, che-mikalii; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. oraz konwencji międzynar., dot. ochrony mórz przed -»• zanieczyszczaniem wód. Największa flota t. w 1972 pływała pod flagą Liberii (26'Yo wszystkich t. świata, o wyporności 50,4 min t); następnie Anglii (13,60/n — 26,3 min t); Norwegii (UJ*/!)—23,3 min t); Japonii (11,20/0—21,5 min t). Od 1960 szereg stoczni rozpoczęło budowę „supertankowców", zw. w skrócie VLCC (Very Large Crude Carriers), początkowo o wyporności 30 tyś. t, następnie 50 tyś. t, 100 tyś. t, itd. W 1971 istniało już 241 VLCC o wyporności 160 tyś. t oraz 83 powyżej 200 tyś. t. We wrześniu 1971 spuszczony został na wodę jap. „Nisski Maro" o wyporności 372 tyś. t; w 1972 jap. stocznie rozpoczęły budowę pierwszych VLCC o wyporności 477 tyś. t. Spowodowało to konieczność przystosowania portów. W Europie 1973 tylko Rotterdam-Europort był zdolny przyjąć VLCC o pojemności 500-600 tyś. t, a port Bantry Bay w Irlandii do 372 tyś. t. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Międzynar. Konferencja d/s Tankowców, Int. Towing Tank Confcrence — Conference int. des directeurs de bassins d'es- sais de carenes, zał. 1932 p.n. Int. Conference of Ship Tank Superintendents; pod obecną nazwą od 1954. Siedziba: Osaka (Japonia). Międzynar. Stów. Rejestru Tankowców, Int. Tanker Nominał Freight Scalę Assoc., zał. 1969, z siedzibą w Londynie. Le Monde 6 VII 1972; Yearbook of Int. Orsaniwtions, 1973. • 3478 TANZAM, nazwa międzynar. linii koi. TANza-nia-ZAMbia łącząca stolice obu krajów—Dar es-Salam i Lusaka; jej .budowa 1972-74 otworzyła Zambii drogę do O. Indyjskiego. • 3479 TANZANIA (ang. Tanzania, franc. Tanzanie, hiszp. Tanzania, roś. Tanzanija), Zjednoczona Republika Tanzanii, Suahili Janihuri ya Muuilgano wa Tanzania, ang. Unitę* Republic of Tanzania, państwo we wsch. Afryce nad O. Indyjskim; czł. ONZ. Pow. 935203 km2 (w tym -» Tanganika 933444 km2, -^ Zanzibar i Pemba 1759 km2), z 13273 tyś. mieszk. (1970; wg spisów: 1960 w Tanganice iP238 tyś., w Zanzibarze i Pembie — 307 tyś.; 1967—11876 tyś. i 354 tyś.). Stolica: Dar es-Salam z 353 tyś. (1967). T. graniczy z Ugandą, Kenią, Mozambikiem, Malawi, Zam- 875 Teatr 3486 bią, Zairem, Burundi i Rwandą. Języki urzędowe: suahili i ang. Waluta: szyling tanz. == 100 centów. Święto nar.: 261 V, rocznica połączenia Tanganiki z Zanzibarem i Pembą, 1964. Stosunki międzynar. w 1890^1919 pod protektoratem Niemiec, następnie wraz z Zanzibarem i Pembą pod bryt. protektoratem jako mandat LN do 1946; bryt. terytorium powiernicze w systemie ONZ do 1961/63. Tanganika otrzymała niepodległość 9X111961 i została czł. ONZ 21 XII 1961. Zanzibar i Pembą otrzymały niepodległość 10X111963; zostały czł. ONZ — 17X111963. Oba państwa 22 I VI 964 podp. Akt Unii i 261 V 1964 proklamowały się Zjednoczoną Rep. T. Wszystkie traktaty i układy międzynar. obu republik z innymi państwami i organizacjami międzynar. pozostały w mocy. Czł. organizacji wy-specjal. ONZ, z wyjątkiem IAEA i IMCO. Czł. bryt. Wspólnoty i Organizacji Wspólnych Usług Afryki Wschodniej. W VII 1974 zbrojne incydenty graniczne z Ugandą. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Algieria, Australia, Austria, Belgia, Botswana, Brazylia, Bułgaria. Burundi, ChRL, Cypr, Czechosłowacja, Dania, Egipt, Etiopia, Finlandia, Francja, Grecja, Gwinea, Hiszpania, Holandia, India, Indonezja, Izrael, Jamajka, Japonia, Jemen Pd., Jugosławia, Kanada, KRL-D, Kuba, Lesoto, Liberia, Mali, Maroko, Mongolia, Nigeria, Norwegia, NRD, NRF, Pakistan, Polska, Rep. Malgaska, Rep. Pd. Afryki, Rep. środkowoafryk., Rumunia, Rwandą, Senegal, Somalia, Suazi, Sudan, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Trynidad i Tobaao, Tunezja, Turcja, USA, Watykan, Węgry, W. Brytania, Wietnam Dcm. Rep., Włochy, Wybrzeże KoSci Słoniowej, Zair, Zambia, ZSRR. Z Polską stosunki na szczeblu ambasad. W 1970 T. i Zambia rozpoczęły budowę pierwszej międzypaństw. autostrady p.n. -> Tanzam. A. MAC DONALD Tanzania: Yoma Nation in a Hurry; N. York 1966, s. 253; W. BIENEN Tanmnia, Princeton 1967, 446; The Europa Year Sook, 1972. A Worid Suryey, London 1972, Vol. II, s. 1450-1466. • 3480 TAOIZM (ang. Taoism, franc. Taoisme, hiszp. Taoismo, roś. Taoizm), jedna z religii Azji, powstała w VII w., równocześnie z —> konfucjaniz- mem, opierająca się na księdze Tao-te-cing „o prawdzie i cnocie", głosząca, iż dobre i złe .uczynki człowieka znajdują na ziemi nagrodę i karę ze strony duchów Nieba i Ziemi; posiadają wyznawców gt. w Chinach wśród ludu. • 3481 TARGI MIĘDZYNARODOWE (ang. Internatio-nal fairs, franc. Poires internationales, hiszp. Fe-rias internacionales, roś. Mieżdunarodnyje jar- marki), termin międzynar.—wspólne wystawy produktów przem. i rolnych różnych krajów, połączone z zawieraniem transakcji na dostawy; przedmiot konwencji międzynarodowych. Unia Międzynar. Targów, UFI, na swym Kongresie w Barcelonie 1964 przyjęła następującą definicję: „Targi międzynarodowe" według przyjętej nazwy kraju, w którym są przeprowadzane, są rynkiem organizowanym regularnie, zawsze w tym samym miejscu i ustalonych odstępach czasu i ograniczonym z góry czasie trwania. Zadaniem targów jest umożliwienie wszystkim uczestnikom zaprezentowania wzoru swej produkcji celem dokonania transakcji. Te imprezy handlowe mogą obejmować szereg gałęzi produkcyjnych, bądź też mogą się specjalizować w jednej lub kilku branżach. Org. zarej. w ONZ: Komitet Organizatorów Krajowych Udziałów w Międzynar. Targach, Committee of Organizers of National Participations in Int. Economic Displays, zał. 1955, z siedzibą w Wiedniu. , Komitet Uczestniczących w Targach Międzynarodowych, INTEREXPO, zał. 1955. z siedzibą w Wiedniu, łączy rządowe komisie Austrii, Finlandii, Holandii, Izraela, NRF, Szwecji i W. Brytanii. Unia Międzynar. Targów, Union of Int. Fairs — Union de foires int., UFI, żal. 1925, statut zmodyfikowany 1955, 1957, 1960, z siedzibą w Paryżu; koordynuje terminy t.m., łączy biura t.m. ponad 75 miast, m.in. Poznania, Szczecina, Warszawy; posiada statut doradczy (B) ECOSOC. Publ. UFI— Informations i Yade-Mecum des Foires Internationales. W Polsce od 1925 (z wyjątkiem 1940-48) organizowane są doroczne wiosenne M.T. Poznańskie; od 1973 odbywają się one corocznie w czerwcu p.n. Poznańskie M.T. Techniczne, oraz co dwa lata we wrześniu p.n. Poznańskie M.T. Artykułów Konsumpcyjnych. Od 1956 odbywają się coroczne w Warszawie M.T. Książki. Od 1974 Szczecin stał się miejscem dorocznych M.T. Morskich. Ośrodek Informacji Ekonomicznej Poi. Izby Handlu Zagr. w Warszawie opracowuje co pół roku przeglądy t.m. w świecie, interesujących poi. przemysł. Rynki zagraniczne nr 9, 1973; Yearbook of Int. Orgamiations, 1973. • 3482 TASS, oficjalny skrót roś. nazwy Tielegrafnojc Agientstwo Sowietskogo Sojuza, Agencja Telegraficzna Związku Radzieckiego, państwowa instytucja ZSRR, jedna z największych w świecie agencji prasowych, o świat, zasięgu, zał. 1925 w miejsce istniejącej od 1918 Rosyjskiej Agencji Telegraficznej, ROSTA. TASS koordynuje prace a-gencji prasowych republik związkowych i zatrudnia na obszarze ZSRR ponad 500 korespondentów etatowych; posiada sieć korespondentów zagr. i prowadzi wymianę informacji z ponad 500 agencjami na świecie, m.in. z PAP. Dzienny serwis informacyjny TASS przekracza 2,5 min słów. • 3483 TASZKENT (ang. Tashkent, franc. 'Tachkent, hiszp. Tashkent, roś. Taszkient), nazwa stolicy Uzbekistanu, gdzie 1011966 Indie i Pakistan przyjąwszy pośrednictwo ZSRR, w sprawach spornych dot. Kaszmiru, ogłosiły wspólne oświadczenie p.n. —>- Deklaracja Taszkencka, 1966. TATARIA •-> ZSRR. • 3484 TAX HAVENS [ang. 'niebo dla podatników'], termin międzynar.—kraje, w których opodatkowanie przedsiębiorstw jest minimalne; miejsca „ucieczki" kapitałów przed opodatkowaniem; odbywa się to w formie zakładania centrali korporacji międzynar. w krajach, które nie wymagają żadnych opłat od cudzoziemskich firm (np. Księstwo Liechtenstein) lub udzielają poważnych ulg podatkowych. • 3485 TEACH-IN [ang.; 'ucz'], termin międzynar. wprowadzony w USA na wzór —>- sit-in, 1965, przez grupy młodzieżowe, zwalczające agresję USA w Wietnamie poprzez wciąganie na ulicy przechodniów do rozmów i uświadamianie im, że ingerencja USA w Wietnamie jest sprzeczna z prawem międzynar. i moralno-politycznymi normami społeczeństwa amerykańskiego. • 3486 TEATR (ang. Theatre, franc. Thśatre, hiszp. Tea-tro, roś. Tieatr), przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar. pod egidą UNESCO. 3487 Technika próżniowa 876 Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Federacja Studiów Teatralnych, Int. Federation for Theater Research — Fśderation int. pour la recherche theatrale, żal. 1957, z siedzibą w Paryżu; łączy instytuty teatralne 22 państw, m.in. Polski. Publ. Theatre Research. Międzynar. Stów. Krytyków Teatralnych, Int. Assoc. of Theatre Critics — Assoc. int. des critiques de theatre, AICT, zat. 1956, z siedzibą w Paryżu. Międzynar. Stów. Teatrów Amatorskich, Int. Amateur Theatre Assoc., zał. 1952, z siedzibą w Hadze, łączy krajowe stowarzyszenia 27 państw. Międzynar. Stów. Teatrów Dziecięcych i Młodzieżowych, Int. Assoc. for Children's and Youth Theaters — Assoc. int. du theatre pour 1'enfance et la jeunesse, ASSITEJ, zał. 1966 w Pradze, z siedzibą w Paryżu. Międzynar. Instytut Muzyki, Tańca i Teatru w Audio-Wizji, Int. Institut for Musie, Dance and Theatre in the Audio-Visual Media, żal. 1969, z siedzibą w Wiedniu. Międzynar. Instytut Teatru, Int. Theatre Institute — Institut int. du theatre, zał. 1948, z siedzibą w Paryżu; łączy t. 58 państw, m.in. Polski. Publ. dwumiesięcznik Worid Theater oraz kwartalnik Theatre Decor w jeż. ang. i franc. Skandynawska Rada Teatrów Amatorskich, Scandinavian Amateur Theatre CounciI, zat. 1967, z siedzibą w Grasten (Dania). Osobnymi międzynar. instytucjami teatralnymi stały się międzynar. festiwale teatrów, organizowane po II wojnie świat., m.in. szekspirowski w Stratford-on-Ayon (Anglia); Świat, w Paryżu; latynoamer. (od 1962) w stoi. Kuby w Casa de las Americas. A. NICOLL Dmie teatru. Warszawa 1959; Encyclopedie du Theatre Contemporaine, Paris 1966; Enciclopedia delia Spet-tacolo, Roma 1954-1966, 9 t. i 2 supl.; Tieatralnaja Ency-klopiedija, Moskwa 1961-1968, t. 5. i supl.; yearbook of Int. Organizations, 1973.. TECHNICY -> Inżynierowie i technicy. • 3487 TECHNIKA PRÓŻNIOWA (ang. Vacuum tech-nique, franc. Technique du vide, hiszp. Tecnica del vacio, roś. Wakuumnaja tiechnika), przedmiot zorganizowanej współpracy międzynarodowej. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. pnia Nauki, Techniki i Stosowania Próżni, Int. Union for Vacuum Science, Technique and Applications, zał. 1958 przez I Międzynar. Kongres Techniki Próżniowej, z siedzibą w Brukseli; łączy krajowe komitety Europy Zach. i USA. Publ, News Bulletin. Yearbook of Int. Organtzallons, 1973. • 3488 TEKSTYLIA (ang. Textiles, franc. Textiles, hiszp. Textiles, roś. Tiekstiinyje izdielija), przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar., umów i statystyk międzynar. dot. tkanin bawełnianych i wełnianych oraz włókien sztucznych, które w 2 pół. XX w. upowszechniły się w całym świecie (w 1971 produkcja świat, włókien sztucznych celulozowych wynosiła 3442 tyś. t, w tym USA 619 tyś. t, Japonia 498, ZSRR 473, W. Brytania 255, Włochy 211, NRF 180, NR D 155, Francja 132, India 100, Polska 82, Austria 78, Czechosłowacja 69, Hiszpania 59, Rumunia 58, celulozowych natomiast 5895 tyś. t, w tym USA 1946 tyś. t, Japonia 1167, NRP 600, W. Brytania 357, Włochy 302, Francja 213, ZSRR 203, Holandia 90, Kanada 82, Hiszpania 78, Polska 67, NRD 56, Szwajcaria 47). Org. zarej. w ONZ: Eur. Stów. Organizacji Handlu Tekstyliów, Eur. Assoc. of National Textile Retailes' Organizations, zat. 1958, z siedzibą w Kolonii (NRF). Eur. Stów. Przemysłu Odzieżowego, Eur. Clothing Manu-facturers Assoc., zał. 1949, z siedzibą w Paryżu. Eur. Komitet Producentów Maszyn Tekstyliów, Eur. Com-mittee of Textile Machinery Manufactures, zat. 1952, z siedzibą w Zurychu. Międzynar. Federacja d/s Tekstyliów i Odzieży, Int. Federation Textile and Clothing, zat. 1901, z siedzibą w Ganda-wie (Belgia). Międzynar. Federacja Stów. d/s Chemikalii i Barwników Tekstyliów, Int. Pederation of Textile Chemists and Colou-rist, zat. 1930, z siedzibą' w Ludwigshafen (NRF). Międzynar. Komisja Kolorystyki Tkanin i Konfekcji — ,,lntercolor" — Int. Commission of Textile Colourist and Clothing, zat. 1972, z siedzibą w Paryżu; członkowie: instytucje 18 państw, m.in. Polski. Na sesjach co 6 miesięcy Komisja uzgadnia tendencje kolorystyczne sezonowej mody na 2 lata naprzód. Międzynar. Rada d/s Płaszczów Nieprzemakalnych, Int, Rain-wear CounciI, zał. 1959, z siedzib; w Genui (Wiochy). Międzynar. Centrum Badania Starych Tkanin, Int. Research Centre on Ancient Textiles, Centre int. d'etude des textiles anciens CIĘTA, żal. 1954, z siedzibą w Lyonie (Francja); łączy Uczonych 33 państw m.in. Polski. Międzynar. Stów. Przemysłu i Druków Tekstylnych, Int. Assoc. of Textile Dyers and Printers, zat. 1967, z siedzibą w Paryżu. Skandynawska Unia Handlu Tekstyliami, Scandinavian Textile Retailes Union, zał. 1950, z siedzibą w Kopenhadze. Poza tym działają przy RWPG i EWG Komitety koordynacyjne przemysłu i handlu t. Również istnieją organizacje związków zaw. pracowników przemysłu t. w Europie, Ameryce i Azji Pd. W Unii Targów Międzynar. zarej. było w 1973 kilkadziesiąt Międzynar. Wystaw i Targów wyrobów tekstylnych, m.in. co roku odbywa się w lutym Międzynar. Wystawa Odzieży Męskiej i Chłopięcej; wiosną r" na jesieni co roku w Paryżu — Międzynar. Salon Gotowej Konfekcji Damskiej i Francuski Pokaz konfekcji luksusowej, podobnie we Frankfurcie n. M. (NRF) Międzynar. Targi Tekstyliów. W ramach GATT została w 1973 wynegocjowana nowa umowa dot. handlu t., zastępująca od l 11974 umowę z 1962. W myśl umowy za t. uważa się: włókna, tkaniny i niektóre artykuły konfekcyjne bawełniane, wełniane oraz z tworzyw sztucznych lub syntetycznych. Umowa dąży do redukcji barier celnych i coraz szerszej liberalizacji handlu t. Instytucją umowy jest Organ Nadzoru d/s Tekstyliów. Poza tym przy GATT powstał stały Komitet Tekstylny (GATT Doc. 21X111973^. S. HUMIN, B. WYSZYŃSKA Polska na. międzynarodowym rynku wlókiennicw-odiieiowym, Warszawa 1972, s. 108; Maty rocznik statystyczny 1973, GUS, Warszawa 1973; Yearbook of Int. Organiwtions, 1973. • 3489 TELEFONY (ang. Telephones, franc. Tćlćpho-nes., hiszp. Telćfonos, roś. Tielefony), przedmiot międzynar. konwencji telekomunikacyjnych. Org. (poza -«- ITU) zarej. w ONZ: Międzynar. Centrum Informacyjne d/s Pomocy przez Telefon, Int. Centre of Information for Telephonic Hełp, zat. 1960, z siedzibą w Genewie. Międzynar. Sportowa Unia Służby Pocztowej, Telefonicznej i Telekomunikacyjnej, Int. Sports Union of Post, Telephone and Telecommunications Seryices, za!. 1955, z siedzibą w Monachium (NRF). Międzynarodówka Poczty, Telegrafu i Telefonu, Postał Te-legraph and Telephone Jnt., zał. 1920, jako sukcesorka zał. 1911 Międzynar. Federacji Pracowników Poczty, Telegrafu i Telefonu, z siedzibą w Brukseli. Yearbook of Int. Organizatlons, 1973. • 3490 TELEGRAF (ang. Telegraph, franc. Telegraphe, hiszp. Telegrafo, roś. Tielegraf), przedmiot międzynar. konwencji telekomunik., związanych z łącznością telefoniczną, teleksową, telegraf, i pocztową. Zob. też ITU, telefony, telekomunikacja. J. KIEVE The Electric Telegraph, London 1973, s. 310. • 3491 TELEKOMUNIKACJA (ang. Telecommunica-tion, franc. Telecommunication, hiszp. Telecomu-nicación, roś. Elektroswiaż), termin międzynar. — łączność kablowa i bezkablowa, radiowa, teleksowa, telewizyjna i podobne, przedmiot telekomunik. konwencji międzynar. oraz stałej zorganizowanej współpracy świat, od 1865, daty I Konferencji d/s Telegrafu i zał. organizacji międzyrządowej —>• ITU, od 1946 organizacji wyspecjalizowanej ONZ. 877 Telekomun. konferencje m. 3495 Org. zarej. w ONZ: Eur. Konferencja d/s Administracji Poczty i Telekomunikacji, Eur. Conference of Postał and Telecommunications Ad-ministration. żal. 1959. Siedziba: Haga. Federacja Inżynierów Telekomunikacji EWG, Federation of Telecommunications Engineers in the EEC, zał. 1961. Siedziba: Bruksela. Komisja Mieszana Międzynar. Ochrony Linii Telekomunikacyjnych i Kabli, Joint Int. Committee for the Protection of Telecommunications Lines and Ducts, zał. 1927. Siedziba: Genewa. Rozwiązana 1969-70. Międzynar. Federacja Radiotelegrafistów, Int. Federation of Radio Officers, zał. 1922. Siedziba: Kopenhaga; posiada statut doradczy (R) ECOSOC. Międzynar. Rada Prasowej Telekomunikacji Int. Press Telecommunications CounciI, zał. 1965, Siedziba: Londyn. Międzynarodówka Pracowników Poczty, Telegrafu, Telefonów, Postał, Telegraph and Telephone Int., zat. 1920. Siedziba: Berno. Unia Afrykańska Poczt i Telekomunikacji, African Postał and Telecommunication Union, zał. 1935. Siedziba: Pretoria (Rep. Pd. Afryki). Unia Afrykańsko-Malgaska Poczt i Telekomunikacji, African and Malagasy Postał and Telecommunication Union, zat. 1961. Siedziba: Brazzaville. Unia Międzynar. Org. Turystycznych i Kulturalnych Poczty i Telekomunikacji. Int. Union of Turist and Cultural Assoc. in the Postał and Telecommunication Seryices, żal. 1951. Siedziba: Paryż. Unia Międzynar. Sportowa Poczty, Telefonu i Telekomunikacji, Int. Sports Union of Post, Telephone and Telecommunications Services, zat. 1955. Siedziba: Holandia. Poza tym zarej. są w ONZ także regionalne instytucje jak Organizacja Telekomunikacji Bryt, Wspólnoty, Common-wealth Telecommunications Organizations, zat. 1967, z siedzibą w Londynie oraz Komisja Międzyamer. OPA, Interamer. Tełecommunicaflon Commission, zał. 1963. W ramach RWPG działała od października 1971 Komisja Telekomunikacyjna, z siedzibą w Moskwie. (Zob. też satelity sztuczne Ziemi, telekomunikacja satelitarna, telewizja satelitarna). M. D. LEIVE Internntional Telecommunications and łnter-national Law: The Regulalion ot the Radio Spectrum, Leyden 1970, s. 383; B. P. LATHI Systemy telekomunikacyjne. Warszawa 1972. s. 360; M. A. BRYMAS Poczta i telekomunikacja miedzy F^RO i NRf7 (Zagadnienia prawne), w: Przeftad Zachodni 1972, nr 5-6, s. 41-75; Yearbook of Int. Organiza-Ilons, 1973. • 3492 TELEKOMUNIKACJA SATELITARNA (ang. Space Telecommunication, franc. Telecommunica-tion spatiale, hiszp. Telecomunicación espacial, roś. Kosmiczeskaja elektroswiaż), termin między-nar.—wykorzystywanie sztucznych satelitów Ziemi jako stacji przekaźnikowych telegrafu, teleksu, telefonów, telewizji; przedmiot konwencji między-nar. i zorganizowanej współpracy międzynar. W sierpniu 1968 ZSRR przedłożył konferencji NZ d/s Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej projekt utworzenia jednego Międzynar. Systemu Sztucznych Satelitów (ang. Int. System of Ar-tificial Satelites, franc. Systćme int. des satellites artificiaux, hiszp. Sistema Int. de Satelites Artifi-ciales, roś. Mieżdunarodnaja sistiema iskusstwien-nych sputników ziemli), oparty „na demokratycznej zasadzie całkowitej równości praw wszystkich państw uczestniczących". Wobec opozycji USA do końca 1973 projekt nie został zrealizowany, niemniej w ITU zakłada się powstanie w dekadzie 1971- 81 Satelitarnej Sieci Telekomunikacyjnej (ang. Satelitę Telecommunication Nelwork, franc. Rescau de Telecommunication par Satellites. hiszp. Red de Telecomunicación por Satelites Artificia-les, roś.'Sieć satiellitov elektroswiazi). II Światowa Konferencja T.K., zwołana przez ITU odbyła się w Genewie 7-17 VII 1971, przy udziale 740 delegatów 101 państw członkowskich ITU; opracowała pierwszą konwencję o podziale częstotliwości fal radiowych w kosmosie, biorąc pod uwagę perspektywy rozwoju w najbliższych 10-15 latach transmisji bezpośrednich za pomocą satelitów. Powstanie globalnej łączności satelitarnej poprzez dwa systemy —>• Intelsat i —- Mołnyja stworzyło szereg problemów z dziedziny prawa międzynar. kosmicznego, w związku z możliwościami ingerencji w wewn. sprawy innych państw drogą t.k. Zob. też telewizja satelitarna. Amer. Agencja Astronautyki i Przestrzeni Kosmicznej, NASA, 1974 wprowadziła na orbitę geostacjonarną zach. półkuli nowy typ satelity telekomunikacyjnego Applications Technology Satellite, „ATS-F", który przekazuje nie tylko programy telewizyjne, ale i zbiera informacje meteorologiczne dla regionów zagrożonych monsunami czy cyklonami. T. KOŹLUK Telewizja satelitarna. Implikacje polityczno-praw-ne. w: Prawo i Życie, 1971. • 3493 TELEKOMUNIKACJA W SYSTEMIE RWPG (ang. Telecommunication in the CMEA system, franc. Telecommunication dans„le CAEM, hiszp. Telecomunicación en el CAME, roś. Elektroswiaż w sistiemie SEW), w październiku 1971 powstała w Moskwie przy RWPG Stała Komisja Telekomunikacyjna, która koordynuje integrację państw członkowskich w dziedzinie łączności telefonicznej, telegraf., teleksowej, telewizyjnej i satelitarnej (za pośrednictwem —- Mołnyji), a także koordynacji produkcji sprzętu telekomunik. oraz doskonalenia międzynar. łączności bezpośredniej i tranzytowej. • 3494 TELEKOMUNIKACYJNA ŚWIATOWA SIEĆ (ang. Worid Telecommunication Network, franc. Reseau mondial de telecommunication, hiszp. Red mundial de telecomunicación, roś. Mirowaja siet' elektroswiazi), przedmiot umowy międzynar., opracowanej przez ITU, 1961, realizowanej 1961-75. Świat podzielony został na siedem automatycznych central kontynentalnych: Moskwa dla krajów socjalist. Europy i Azji; Paryż i Londyn dla Europy Zach., Tokio dla Dalekiego Wschodu; Singapur dla Azji Pd.; Sydney dla Australii i Oceanii; Nowy Jork dla Ameryki Pn.; Brasilia dla Ameryki Pd. Równocześnie rozpoczęto budowę 70 międzykontynentalnych stacji przekaźnikowych, teleksowych i telefonicznych, z czego 21 w Azji, 16 w Afryce, 12 w Amerykach, 7 w Europie oraz 5 w Australii i Oceanii; a także 9 kabli podwodnych na dnie oceanów. Do 1975 ma być też przygotowany świat, plan numeracji telefonów. TELEKOMUNIKACYJNA UNIA MIĘDZYNARODOWA -> ITU. • 3495 TELEKOMUNIKACYJNE KONFERENCJE MIĘDZYNARODOWE (ang. International Telecommunications Conferences, franc, Conferenccs internationalcs dc telecommunication, hiszp. Con-ferencias internacionales de telecomunicación, roś. Mieżdunarodnyje konfieriencyi elektroswiazi), I Konferencja d/s Telegrafu, Telegraph Conference, odbyła się w Paryżu, 1865, przy udziale 20 państw, które podp. I Międzynar. Konwencję Telegrafu, Int. Telegraph Convention; zmodyfikowana w 1875; jej organem była Międzynar, Unia Telegraficzna, Int. Telegraph Union, ITU. 3496 Teleobserwacja 878 wspólnie z powołanym przez Wiedeńską Konferencję d/s Telegrafu, 1868, Międzynar. Biurem Administracji Telegrafu, Int. Bureau of Te-legraph Administrations, z siedzibą w Bernie (Biuro to działało do 1948, kiedy włączone zostało do ITU). W 1906 w Berlinie, odbyła się Konferencja Radiotelegraficzna, która uchwaliła Konwencję radiotelegraficzną, Int. Radiotelegraph Conven-tion, której organem była Międzynar. Unia Ra- diotelegraficzna, Int. Radiotelegraph Union. Obie Konwencje zostały zastąpione na Madryckiej Konferencji Telekomunikacyjnej przez Międzynar. Telekomunik. Konwencję, Int. Telecommunica-tion Conyention, a obie Unie zastąpione Międzynar. Unią Telekomunikacyjną, Int. Telecommu-nication Union, ITU, której instytucjami są Konferencje Plenipotencjalne i Administracyjne d/s Telegrafu, Telefonu i Radia, Pleniponentiary and Administrativ Conferences, na-wiązujące do Konferencji Paryskiej 1865; Rada Administracyjna, Administratiy Councii i Zarząd, Board, sukcesor-ka Wiedeńskiej Konferencji 1868; dwie grupy techn. określane franc. skrótami CCIR i CCITT, Comite Consultative Int. de Radio, CCIR oraz Comitó Consultative International de Telegraph et Telephune, CnT, powstałe w 1920. Gen. Sekr. został powołany do życia przez konferencję Telekomunikacyjną w Atlantic City 1947; struktura ITU zmodernizowana przez Konferencję Pleni-potariuszy w Buenos Aires 1952, w Genewie 1959 i w Montreux 1965. Na konferencjach tych problemem spornym stały się funkcje Zarządu popieranego przez USA, kolidujące z funkcjami Sekretariatu Generalnego, preferowanego przez kraje socjalistyczne. Rozstrzygnięcie tej sprawy odłożone do Konferencji Plenipotariuszy w 1973. D. M. LEIVE International Tełecommunication and Interna-tional Law: The Kegulation o f the Radio Spectrum, Leyden 1970, s. 386. TELEKOMUNIKACYJNE ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE -> Poczta i telekomunikacja, organizacje międzynarodowe. • 3496 TELEOBSERWACJA (ang. Remote" Sensing Sy-stems, franc. Teledetection, hiszp. Teleob»erva-ción, roś. Tielenabludienije), termin międzynar. — system kontrolowania lub uzyskiwania danych na odległość, przedmiot współpracy międzynar. pod egidą ONZ. Zgr. Og. NZ powołano grupę badawczą systemów teleobserwacyjnych do uzyskiwania danych o bogactwach naturalnych Ziemi, UN Panel on Remote Sensing Systems for Earth Resources Suryeys— Groupe d'6tude de 1'ONU sur les systemes de tćledetection des ressources terrestres—Grupo tecnico de las NU sobre siste-mas de teleobseryación para el estudio de los re-cursos terrestres. UN Doc. A/AC 105/1971. • 3497 TELEWIZJA (ang. Television, franc. Television, hiszp. Television, roś. Tielewidienije), skrót międzynar. TV, przedmiot międzynar. konwencji i stałej zorganizowanej międzyrządowej i pozarządowej współpracy. Pierwsza stacja TV rozpoczęła działalność w 1939 w Nowym Jorku, w czasie Wystawy Światowej, lecz dopiero w 1952 osiągnięto integrację wszystkich Stanów; w Europie Zach. integracja telewizyjna nastąpiła w 1953 za pośrednictwem Eurowizji; w Europie Środk.-Wsch. 1957 z pomocą Interwizji; dwie te organizacje' współpracujące ze sobą obejmują obszar eur.- radz., stanowiąc największą sieć TV w świecie. Rozwojowi TV patronuje Międzynar. Rada d/s Filmu i TV UNESCO, UNESCO Int. Film and TV Councii, IFTC, zał. 1958. Od 1962 rozpoczęła się era przekazywania programów TV za pośrednictwem sztucznych satelitów Ziemi w miarę roz- woju -telekomunikacji satelitarnej; na skalę mię-dzykontynentalną łączność satelitarna zainicjowana została w czasie XVIII Olimpiady w Tokio, 1964. Wg danych UNESCO w 1971 aparatów telewizyjnych przypadało na tysiąc mieszkańców: w Ameryce Pn.—397, w Europie—188, w Oceanii—175, w Azji Wsch.—138, w ZSRR—128, w Ameryce Pd. — 54, w Afryce — 3,2, w Azji Pd.—2,3; ogółem w świecie było 251 min odbiorników telewizyjnych; stacji TV ok. 1470. W krajach RWPG w 1973 stała Komisja d/s Nor- malizacji rozpoczęła prace nad kompleksową normalizacją odbiorników telewizyjnych czarno-bia-łych i kolorowych w krajach członkowskich RWPG. T. kolorowa jest nadawana w trzech konkurujących ze sobą systemach: amer. NTSC, (stosowany przez USA, Kanadę, Meksyk i Japonię), franc.— SECAM (stosowany 1973 w ramach organizacji Intersecam przez Francję, Szwajcarię i Luksemburg oraz Bułgarię, Czechosłowację, NRD, Polskę, Węgry i ZSRR) oraz zachodnioniem. PAL (stosowany 1973 przez Austrię, Belgię, Danię, Finlandię, Holandię, Irlandię, Islandię, Jugosławię, Norwegię, NRP i Szwecję oraz Brazylię, Syjam i Hongkong). Do l VII 1974 większość państw świata nie podjęła decyzji, jaki ostatecznie przyjmie system dla swej kolorowej TV. Z inicjatywy ZSRR 1972 rozpoczęły się prace ONZ nad Konwencją o zasadach wykorzystania przez państwa sztucznych satelitów Ziemi do bez- pośredniego przekazu telewizyjnego na bazie projektu, złożonego 8 VIII 1972 przez rząd ZSRR, u-stanawiającego w- art. l dwie zasady: l. Wszystkie państwa będą miały równe prawo realizowania bezpośredniego przekazu telewizyjnego za pomoc; sztucznych satelitów Ziemi. Przekaz taki realizowany będzie wyłącznie w interesie pokoju, postępu, rozwoju wzajemnego zrozumienia i umacniania przyjaznych stosunków miedzy wszystkimi państwami i narodami. 2. Wszystkie państwa będą miały prawo do udziału w korzyściach płynących z realizacji bezpośredniego przekazu telewizyjnego za pomocą sztucznych satelitów Ziemi, bez żadnej dyskryminacji." Org. międzynar. (poza ->- Eurowizją i -- Interwizją), zarej. w ONZ: Centrum Międzynar. Łączności Szkół Filmowych i TV, Int. Liason Centre for Cinema and TV Schools, zał. 1955. Siedziba: Paryż; Polska jest członkiem. Międzynar. Stów. Katolickie Radia i TV, Int. Catholic Assoc. for Radio and TV, żal. 1928. Siedziba: Fryburg (Szwajcaria). Statut doradczy (B) UNESCO. Międzynar. Uniwersytet Radia i TV, Int. Radio nad TV University, żal. 1949. Siedziba: Paryż. Polska jest członkiem. Unia Eur. Techników Filmu i TV, Eur. Union of Film and TV Technicians, żal. 1952. Siedziba: Paryż. Unia Organizacji Radia i TV Afryki, Union National Radio and TV Organizations of Africa, INTRA, żal. 1962. Siedziba: Konakri. Statut doradczy (O UNESCO. Worid Radio and TV Handbook, 1972; UNESCO IFTC Di-rectory of International Film and TV prganiiations and their National Branches (1972); A. BARTOSIAK Telewizja kolorowa SECAM, Warszawa 1972, s. 371; Zbiór Dokumentów 1972, póz. 195 i 196; Yearbook of Int. Organizations, 1973. 879 Templariusze 3501 TELEWIZJA EUROPY SOCJALISTYCZNEJ -r INTERWIZJA. TELEWIZJA EUROPY ZACHODNIEJ -> EUROWIZJA. • 3498 TELEWIZJA ONZ (ang. UN Television, franc. Television de 1'ONU, hiszp. Television de la ONU, roś, Tielewidienije OON), TV ONZ jest częścią systemu telekomunik. Narodów Zjednoczonych i do zadań jej należy: dokumentacja sesji Zgr. Og. NZ i R. Bezp.; przygotowywanie programów o działalności ONZ i jej org. wy-specjal. dla telewizji państw członkowskich; udzielanie pomocy korespondentom TV, akredytowa- nym przy ONZ. Pierwszy program przygotowany przez TV ONZ pt. Las Naciones Unidas en Ac-ción, w języku hiszp. został przekazany 9 VII 1952 przez UN Radio and TV Division stacjom TV Argentyny, Dominikany, Kuby, Meksyku i Wenezueli. UN Bullelln, July 1952. • 3499 TELEWIZJA SATELITARNA (ang. Satellite Television, franc. Telćyision par satellites, hiszp. Television por satelites, roś. Tielewidienije pomosz-czju iskusstwiennych sputników Ziemli), przedmiot współpracy międzynar., w związku z powstaniem w dekadzie 1961-70 dwóch globalnych organizacji telekomunikacji satelitarnej: -> Intel-sat i -s- Intersputnik. W sierpniu 1972 ZSRR przekazał Sekr. Gen. ONZ projekt Konwencji o zasadach wykorzystania przez państwa sztucznych satelitów Ziemi do bezpośredniego przekazu telewizyjnego; złożony z preambuły i 18 artykułów. ,,Przekazywanie programów — stwierdza preambuła — via sztuczne satelity Ziemi, przez jedne państwa do drugich państw może pociągnąć za sobą powstanie politycznych, prawnych, socjalnych i innych problemów o charakterze międzynar. ... Nadużywanie takiego środka masowego przekazu, jakim jest bezpośredni przekaz telewizyjny za pomocą sztucznych satelitów Ziemi, może wyrządzać szkodę prawowitym interesom państw**. Pierwsze 7 głównych artykułów proponowanych miało brzmienie następujące: Art. I. l. Wszystkie państwa mają równe prawo stosowania bezpośredniego przekazu telewizyjnego za pomocą sztucznych satelitów Ziemi. Przekaz taki realizowany jest wyłącznie w interesach pokoju, postępu, rozwoju, wzajemnego zrozumienia i umacniania przyjacielskich stosunków między wszystkimi państwami i narodami. 2. Wszystkie państwa mają równe prawo ciągnięcia korzyści ź realizacji bezpośredniego przekazu telewizyjnego via sztuczne satelity Ziemi, bez jakiejkolwiek dyskryminacji. Art. n. Państwa-uczestnicy niniejszej konwencji zgodne są co do tego, że w swej działalności w dziedzinie przekazu telewizyjnego z pomocą sztucznych satelitów Ziemi opierać się będą na ogólnie uznanych zasadach prawa międzynar., łącznie z Kartą NZ, a także porozumieniem z 27 stycznia 1967 r. o zasadach działalności państw w dziedzinie badania i wykorzystywania przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi. Art. m. Państwa-uczestnicy niniejszej konwencji realizują bezpośredni przekaz telewizyjny via sztuczne satelity Ziemi w celu podniesienia poziomu wykształcenia ludności, rozwoju kultury, rozszerzenia międzynar. wymiany w dziedzinie nauki, kultury i sportu. Przekazywanie reklamowych i innych komercyjnych materiałów możliwe jest tylko na podstawie specjalnie zawartych w danej kwestii porozumień między zainteresowanymi państwami. Art. IV. Państwa-uczestnicy niniejszej konwencji zobowiązują się wykluczać w każdym wypadku z programów telewizyjnych, przekazywanych za pomocą sztucznych satelitów Ziemi, materiały, propagujące idee wojny, militaryzmu, nazizmu, narodowej i rasowej nienawiści oraz wrogości między narodami, a także materiały mające amoralny i podburzający charakter, albo też w inny sposób zmierzające do ingerencji w wewnętrzne sprawy innych państw lub w ich politykę zagr. Art. V. Państwa-uczestnicy niniejszej konwencji mogą dokonywać bezpośredniego przekazu telewizyjnego via sztuczne satelity Ziemi do innych państw jedynie przy wyrażeniu na to określonej zgody ze strony tych państw. Art. VI. l. Uznaje się za sprzeczne z prawem i pociągające za sobą sankcje międzynar. nadawanie programów bezpośredniego przekazu telewizyjnego via sztuczne satelity Ziemi do innych państw, bez wyraźnej zgody państw w strefie odbioru. 2. Za sprzeczne z prawem i pociągające za sobą sankcje międzynar. uważa się również nadawanie programów, dokonywane przy naruszeniu artykułu 4 niniejszej konwencji. Za sprzeczne z prawem i pociągające za sobą sankcje międzynar. uważa się między innymi nadawanie programu przekazu bezpośredniego: a) wyrządzające szkodę sprawie zachowania międzynar. pokoju i bezpieczeństwa; b) stanowiące ingerencję we wszelkiego rodzaju konflikty wewnątrzpaństwowe; c) stanowiące zamach na podstawowe prawa człowieka, godność i wartość jednostki ludzkiej oraz podstawowe swobody dla wszystkich, niezależnie od rasy, płci, języka i religii; d) propagujące przemoc, okropności, pornografię i użycie narkotyków; e) podkopujące podstawy miejscowej cywilizacji, kultury, sposobu bycia, tradycji i języka; f) dezinformujące ludność w tej czy innej kwestii. Art. VII. Państwa-uczestnicy niniejszej konwencji ponoszą micdzynar. odpowiedzialność za całą działalność narodową w zakresie wykorzystania sztucznych satelitów Ziemi do bezpośredniego przekazu telewizyjnego, niezależnie od tego czy prowadzą go organa rządowe, czy też organizacje pozarządowe lub osoby prawne, a także bez względu na to, czy prowadzony jest on przez państwa samodzielnie, czy też w ramach organizacji międzynar. Telewizyjny przekaz bezpośredni via sztuczne satelity Ziemi do innych państw może być prowadzony jedynie przez organizacje, znajdujące się pod kontrolą rządów odpowiednich państw". Zgr. Og. NZ 9X11972 uchwaliło Rez. 2917/ /XXVII zalecającą przygotowanie międzynar. dokumentów lub ustaleń w ramach ONZ o zasadach wykorzystywania przez państwa sztucznych satelitów Ziemi do bezpośredniego przekazu telewizyjnego (Zbiór Dokumentów, 12/1972, póz. 263). Zob. też telekomunikacja satelitarna. Zbiór dokumentów, nr 8, 1972; W. WIEWIÓROWSKA Prawno-miedzy narodowe i polityczne aspekty bezpośrednich transmisji satelitarnych, w: Sprawy międzynarodowe, 3/1974. • 3500 TELEWIZORY (ang. Television Sets, TV Sets, franc. Teleyiseurs, hiszp. Televisores, roś. Tiele-wizory), jeden z produktów przem., którego liczba w 2 pół. XX w. stała się jednym z mierników rozwoju kraju; przedmiot międzynar. statystyki. Główni producenci światowi: USA w 1967—ponad 9,5 min, Japonia w 1968—ponad 9,1 min, ZSRR w 1968—ponad 5,7 min, NRP w 1968— prawie 2,6 min, Francja i W. Brytania po ok. 2 min, Polska w 1960 wyprodukowała 171 tyś., w 1965—452 tyś., w 1968—560 tyś. W 1971 wypadało t. w USA 412 na 1000 mieszk., w Szwecji 322, w Kanadzie 294, w W. Brytanii 293, w Danii 277, w NRD 273, w NRF 269, w Holandii 237, w Norwegii 229, w Szwajcarii 222, w Czechosłowacji 217, we Francji 217, w Belgii 216, w Austrii 213, w Japonii 215, we Włoszech 191, na Węgrzech 187, w Hiszpanii 174, w ZSRR 159, w Polsce 143, w Jugosławii 100, w Rumunii 100, w Grecji 10. Rocznik statystyki międzynar. 1970, GUS, Warszawa 1970, s. 154. • 3501 TEMPLARIUSZE (ang. Templars, franc. Tem-pliers, hiszp. Templarios, roś. Tampliery, chra-mowniki, wł. Templari, łac. Fratres Militiae Tem- pli, Pauperes Commilitiones Christi Templique Salomonis), zakon katol., powstały przy Świątyni Salomona w Jerozolimie 1119; rozwiązany przez Klemensa V, 1312, po spaleniu na stosie 3502 Teologia 880 w Paryżu 13X1307 z wyroku Inkwizycji 54 przywódców zakonu wraz z jego Wielkim Mistrzem Jacques de Molayem. Istniejąca międzynar. loża masońska T. nawiązuje do tradycji Zakonu T. legendą, iż Molay nie został spalony, lecz uszedł do Anglii i tam założył cztery loże macierzyste. Po raz pierwszy t. jako zakon masoński ujawnili się we Francji w XVIII w. M. DESSUBRĆ Bibliographie de 1'Ordre des Templaires, Paris 1929; L. DALLIEZ Les Temptiers, ces inconnus, Paris 1972, s. 410; G. ZIEGLER Les Temptters, Paris 1973, s. 290. • 3502 TEOLOGIA [gr. theos 'bóg' i logos 'mowa', 'nauka'], (ang. Theology, franc. Theologie, hiszp. Teologia, roś. Teołogija), termin międzynar. — nauka o Bogu lub bogach; przedmiot międzynar. zorganizowanej współpracy teologów, głównie religii chrzęść., interpretujących różnorodne twierdzenia i zasady dogmatów kościołów. W XX w. wykrystalizowały się m.in. protestanckie t.: t. dialektyczna (K. Barth), t. egzystencjalna (R. Bult-mann) i t. śmierci Boga (D. Bonhoeffer) oraz katol.: t. posoborowa (Vaticanum II) i t. rewolucji głoszona przede wszystkim w Ameryce Lać. (C. Torres), domagająca się pełnego zaangażowania wierzących w rewolucje społ. po stronie mas wyzyskiwanych. Org zarej. w ONZ: Świat. Unia Katolickich Stów. Filozoficznych, Worid Union of Catholic Philosophical Societies, zat. w 1948, z siedzibą w Salzburgu; rozwija studia nad teologią i filozofią katolicka. Rada Międzynar. Stów. Bibliotek Teologicznych, Int. Coun-cii of Assoc. of Theological Libraries, żal. 1968, z siedzibą w Nijmegen ^Holandia). W Watykanie działa, powołana 1969 do życia Międzynar. Komisja Teologiczna. M. D. CHENN La theologie comme science, Paris 1957; E. GILSON La Philosophle et la theologie. Paris 1960; R. SHAUŁL Encounter with Reyolution, Princeton 1963; R. SHAUŁL Reyolutionary Change m Theological Perspective. w pracy zbiorowej Chrislian Social Ethics in a Changing Worid, New York 1966; T. RENOTORFF, H. E. TBDT Theologie der Revolution. Anałysen und Materialien, Frankfurt a.M. 1968; DIskussion żur Theologie der Revolution, Hrsgb.: E. Fel, R. Weth, Munchen-Mainz 1969; Bibliographie des ścierne theotogiques, Paris 1972, s. 188. • 3503 TEORIA DOMINA (ang. Domino'8 Theory, franc. Theorie de domino, hiszp. Teoria de domino, roś. Tieorija domina), doktryna polityczno- strategiczna rządu USA, uzasadniająca konieczność militarnego zaangażowania się USA w Pd.-Wsch. Azji po wycofaniu się Francji z Indóchin 1954/55, założeniem, iż na zasadzie reakcji łańcuchowej, jak kostki domipa, jedno państwo tego regionu za drugim będzie stawać się komunist. jak Wietnam, Dem. Rep. Po wycofaniu się wojsk USA z Wietnamu, 1973, t.d. przestała być argumentem amer. dyplomacji. Zob. też wietnamska wojna. • 3504 TEOZOFIA [gr. theos 'bóg' i sophia 'mądrość', dosłownie 'boska wiedza'], (ang. Theosophy, franc. Theosophie, hiszp. Teosofia, roś. Teosofi-ja), doktryna rel.-mistyczna, rozwinięta najszerzej przez braminów w Indiach; jej eur. i amer. wyznawcy w XIX w. zainicjowali zorganizowaną współpracę międzynarodową. Org. zarej. w ONZ: Stów. Teofizyczne, Theosophical Society, za}. 1875 z, siedzibą w Nowym Jorku. Organizatorami na wzór masoński byli H. Pietrovna Blawatsky, H. S. Olcott, W. Q Judge, którzy siedzibę, TS przenieśli 1882 do Madras w Indiach, gdzie po dziś dzień pozostaje; 1223 loże TS w 1972 w 62 krajach. Publ. T hę Theosophist oraz Adyar Library Bulletin. Stów. Teozoficzne w Europie, Theosophical Society in Europę, zał. 1903, jako regionalna instytucja TS, z siedzibą w Londynie; łączy loże 20 krajów. Publ. Theosophy in Action oraz Le Lotus Bleu. Zjednoczona Loża Teozofów, United Lodge of Theosophists-Loge unie des thźosophes, żal. 1909, z siedzibą w Bombaju (Indie) łączy loże Australii, Belgii, Francji, Holandii, Indii, Kanady i USA. Publ. The Theosophical Moyement ona Aryan Path. Starszą organizacją międzynar. teozoficzną, ale o wyraźnie chrzęść, charakterze są -»• różokrzyżowcy. H. P. BLAYATSKY The Key to Theosophy, New York 1900; C. W. LEADBEATER Textbook to Theosophy, New York 1946; Yearbóok of Int. Organiyuions, 1973. • 3505 TERMINOLOGIA MIĘDZYNARODOWA (ang. Intemational Terminology, franc. Terminologie internationale, hiszp. Terminologia internacional, roś. Mieżdunarodnaja tierminołogija), słownictwo przyjęte w stosunkach międzynar. i w organizacjach międzynar., ułatwiające formułowanie układów międzynar. i ich interpretacje. Ujednolicanie t.m. rozpoczęło się w LN oraz w środowiskach tłumaczy pracujących w organizacjach międzynar., w związku z potrzebą ścisłych tłumaczeń tekstów na oficjalne języki tych organizacji. W Sekretariacie ONZ przy Biurze Obsługi Konferencji, Of-fice of Conference Services, jest Sekcja Terminologii, Terminology Section, która publ. Terminology Bulletin. Obecnie terminologia ONZ jest przyjmowana przez inne organizacje, a także o-środki naukowe. Szkoła Tłumaczy Uniwersytetu Genewskiego, Ecole dTnterpretes de l'Universitś de Geneve, ogłasza serię słowników p.n. Glos-saria Interpretum, sześciojęzycznych: ang., franc., hiszp., niem., roś. i wł. w rodzaju Conferences Terminology — A Manual for Conference-Mem-bers and Interpreters. UNESCO wydaje miesięcznik Bibliographie, Documentalion, Terminologie. Wydawnictwo Elseyier Publishing Company w Amsterdamie, Londynie i N. Jorku specjalizując się w Multiiinguał Dictionaries wydało 1965: Dic-tionary of Int. Relations and Politics oprać. przez I. Haenscha, w czterech językach: ang., franc., hiszp. i niem., obejmujący 5778 terminów międzynar., z podziałem na terminy różnych dziedzin i okresów historycznych. Ang., franc., niem. jest słownik H. Backa, H. Cirulliesa i G. Mar-quarda pt. Polec, Dictionary of politics and Eco-nomics, wyd. w Berlinie Zach. 1964, obejmujący 14 tyś. terminów międzynar. Wychodzący w Londynie od 1845 Banker'5 Almanac and Year Book prowadzi dział w 11 językach (m.in. w poi.) pt. Cardinal Number and Comercial Terms. ONZ wydał w 1958 Dictionnaire Demographique Mul-tilingue, przygotowany przez Komisję Słownika Demograficznego Międzynar. Unii Naukowych Badań Ludnościowych (->• demografia) i wyd. 1966 w Warszawie przez Komitet Demograficzny PAN, pt. Wielojęzyczny słownik demograficzny (wersja pól.). W 1971 pod auspicjami UNESCO powstał w Wiedniu Ośrodek Międzynar. d/s Terminów —>• INFOTERM. W Genewie i w N. Jorku ośrodki tłumaczy ONZ i org. wyspecjal. opracowują słowniki terminów polit. w językach obowiązujących w ONZ. Większość org. wyspecjaliz. posiada własne ośrodki terminologiczne dla dziedzin spe- (81 Terytoria nieautonomiczne 3509 cjalistycznych, np. FAO, która posiada w Rzymie Terminology and Reference Section, Translation Service of the Publication Division, opublikowała szereg słowników t.m. z dziedziny rolnictwa, rybołówstwa, wyżywienia, ochrony środowiska roln. itp. Równocześnie prowadzi bibliografię prac terminologicznych z dziedziny nauk związanych z rolnictwem i wyżywieniem: FAO References on Terminwiogy (-» AGRIS). W Polsce zbiory słowników terminologicznych dot. stosunków międzynar. posiada Biblioteka PISM i Biblioteka Sejmowa. MARINA ORELLANA Glossario International Cerca cle 5000 ter-mtnos usados por organismos de las Naciones Unidas. Ingles-Castellano, Santiago de Chile 1967, s. 127; E. GHALEB Dic- tionnaire des Sciences de la Naturę, Agriculture, Botanique, Zoologie, Ornithologie, Ichtyologie, Entomologie, Parasi-tologie, Bacteriologie, Microbiologie, Affections animale et vegetates, Termes techniaues (Physique, Chimie, Mathemati-mes, Geologie, Astronomie. Droit), 3 Vol. Beyrouth 1970; E. PIENKOS, J. PIENKOS, Dictionwire juridigue et economi-que francais-polonais. 2 t.. Warszawa 1970; Current Terminology 1971. English-Prench-Spanish, ST(CS) Ser. F./267, UN Secretariat. • 3506 TERMINOLOGIA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO (ang. Terminology of International Law, franc. Terminologie du droit international, hiszp. Terminologia del derecho internacional, roś. Tierminołogija mieżdunarodnogo prawa), przedmiot prac kodyfikacyjnych w XX w. w miarę kodyfikacji prawa narodów i zbliżania do siebie pojęć, które wykształciły się w gł. ośrodkach myśli internacjonalistycznej: w środowiskach praw- niczych eur., anglo-amer., latynoamer. i azjat. (->• Pańcza Silą). We wrześniu 1938 Międzynar. Unia Akademicka, Union Academique Int. w Paryżu postanowiła opracować słownik t.p.m publicznego, w oparciu o dokumenty międzynar., poczynając od Kongresu Paryskiego 1856. Prace te, kontynuowane po II wojnie świat, pod patronatem UNESCO, dały leksykon t.p.m. z przykładami używania terminów w języku franc., wraz ze słownikiem samych terminów w językach ang., hiszp., wł. i niem.; z przedmową J. Basdevanta. Dictionnaire de la terminologie du droit international, pubite sous le patronage de 1'Union Academique Internationale Tab-les en anglais, espagnol, ilaUen, allemand, Paris 1960, s, 755; B. Z. KIELAS Angielskie ekwiwalenty polskich terminów praw-no-ustrojowych, Warszawa 1973; T. FRYZEŁ Arabska terminologia i jeżyk polityczny, w: Studia Nauk Politycznych 1/1974. • 3507 TERMS OF TRADE [ang. 'stosunki wymiany'], termin międzynar. — relacja wzajemna w jakim stosunku jedne dobra wymieniane są na inne; w handlu zagr. stosunek wymiany dóbr eksportowanych na importowane. T.o.t. można obliczać dla wymiany zagr. danego kraju ze wszystkimi jego Dynamika cen i tenns of trade w handlu zagranicznym Polski (Ogółem w 1967-71) Wyszczególnienie 1967 1968 1969 1970 1971 Eksport Import Tenns of trade 99.5 99,7 98,1 99.8 102,2 101,8 103,9 101,9 1024 98,2 100,8 98,3 100,4 101,9 104,3 Źródlo. Import i eksport w cenach stałych 1960-1970, GUS—Warszawa, lipiec 1971, s. 10; Polski handel zagraniczny 1971, IKCZH Warszawa, marzec 1971, s. 65. partnerami łącznie (łączne t.d.t.) lub oddzielnie dla poszczególnych partnerów (bilateralne t.o.t.). E. DANKOWA Terms of Trade krajów rozwijających śle, w: Handel zagraniczny 1972; P. BOŻYK Terms ot Trade. w: Mała encyklopedia ekonomiczna. Warszawa 1974, s. 846-847. • 3508 TERRORYZM [tac. terror 'strach', od terrere 'przerażać'], (ang. Terrorism, franc. Terrorisme, hiszp. Terrorismo, roś. Terrorizm), termin mię- dzynar.— stosowanie gwałtu dla osiągnięcia celów polit. lub ekon. w stosunkach międzynar. forma interwencji przemocą dokonywanej przez spe- cjalne oddziały wojsk, lub policyjne, albo przez organizacje terrorystyczne. W czasie debaty w Komitecie Prawnym Zgr. Og. NZ w grudniu 1972 zainicjowano prace nad definicją międzynar., biorąc pod uwagę m.in. nastę- pujące elementy: l) działalność przeciwko osobom, które korzystają z ochrony prawa międzynar., jak szefowie państw lub członkowie służby dyplomat.; 2) działalność zmierzającą do uprowadzania siłą samolotów pasażerskich; 3) „eksport terroryzmu, eksport gwałtu". Polski delegat, prof. A. Klafkowski, zaproponował przyjęcie roboczej definicji, iż za akty międzynar. t. uważa się przestępstwa karne o wyraźnych konsekwencjach międzynar. Niemożność uzgodnienia wspólnych definicji wynikała z niechęci państw afryk. i arab., które nie chciały dopuścić do ścisłego określenia pojęcia t., twierdząc, że godziłoby to w ruchy narodowowyzwoleńcze. Z drugiej strony szereg państw zach. próbowało identyfikować z t. i bandytyzmem akcje samoobronne jednostek zbrojnych ruchów niepodległościowych. Stanowiska te spotkały się z negatywną oceną innych państw, które zwróciły uwagę, że wojny narodowowyzwoleńcze są przez ONZ uważane za stan wojny, a nie akty t. Wszystkie państwa biorące udział w debacie—ponad sto—uznawały, że problem ekstradycji przestępców uprawiających terror międzynar. może być rozwiązany jedynie na podstawie dwustronnych porozumień między państwami (Konwencję o zapobieganiu t. opracowała w 1937 LN; podp. przez 24 państw, nie została ratyfikowana przez wymaganą większość sygnatariuszy i nie weszła w życie). V. V. PEŁŁA La repression des crimes contre la personalne de l'etal, Recueil des Cours de 1'Academie de Droit International 33/1930, III; H. DONNEDIEU DE VABRES La repression international du terrorisme. Les Conventions de Geneve (16 Noyembre 1937), w: Revue de droit international public. 65/1938; A. SOTTILE Le terrorisme international w: Recueil des Cours de 1'Academie de Droit Int. 65/1938, III; Wezlowe zagadnienia XXVIII Sesji Zgr. Og. NZ, PISM, Warszawa 1974. • 3509 TERYTORIA NIEAUTONOMICZNE (ang. Non-Self-Governing Territories, franc. Territoires non-autonomes, hiszp. Territorios no autónomos, roś. Niesamouprawlajuszczijesia tierritorii), obszary podporządkowane władzy zwierzchniej innego państwa. Zgr. Og. NZ w wykonywaniu zobowiązań wynikających z rozdziału XI Karty NZ 14X111946 ogłosiło w Rez. 66/1 listę 74 t.n. Osiem państw członkowskich ONZ, Australia, Belgia, Dania, Francja, Holandia, Nowa Zelandia, USA i W. Brytania, pod których powiernictwem znajdowała się większość wymienionych w Rez. 66/1 t.n., zobowiązała się dostarczać Zgr. Og. NZ corocznych sprawozdań o nich. Odmówi- 56 ESMiO 3510 Terytoria okupowane 882 ly sprawozdań Rep. Pd. Afryki,,Portugalia i Hiszpania; ta ostatnia po przystąpieniu do ONZ 1955 dopiero w 1960 rozpoczęta składanie sprawozdań. Mimo ponownej Rez. 219/III Zgromadzenia z 3 XI 1948, za rok 1949 nie zostały dostarczone sprawozdania z 10 t.n. Po debacie na ten temat na sesji jesiennej 1949 Zgromadzenie 2X111949 powołało komisję specjalną d/s t.n., która działała do 1963, od 1955 p.n. Committee on Information from Non-Self-Governing Territories. W grudniu 1963 funkcje tej komisji oraz specjalnych komisji d/s Afryki Pd.-Zach. (Namibia) i d/s kolonii portug. przejął Komitet 24, zw. Komitetem De-kolonizacji; ten z kolei opracował aktualną listę t.n. i stosunek ich administratorów do ONZ, włączając na tę listę, mimo sprzeciwu USA, również Puerto Rico. W 1973 t.n. były dalei: Nowa Gwinea (Australia) i Wyspy Pacyfiku (USA), oraz podległe okupacji Rep. Pd. Afryki—Namibia i Portugalii—Angola, Gwinea Bissau i Mozambik. Osobnym problemem stały się mikroterytoria, tj. jednostki adm. o niewielkiej powierzchni i nielicznej ludności, ale podlegające zasadzie generalnej, że wszystkie t.n. winny otrzymać niepodległość. •UN Summaries of Non-Self-Goyerning Territories. Trans-mitted to the UN Secretary Generaly. N. York 1946; H. D. HALL Mandates, Dependencies and Trusteeship, London 1948; J. CoRDERO-ToRRES La eyolución de la personalidad intern nacional de los paises dependentes, Madrid 1950; J. L. Kunz Chapter Xl of the UN Charter in Action, w: American Journal of Jnternational Law, 48/1954. CH. E. TOUSSAINT The Trusteeship System of the UN, New York 1956; E. J. SADY The International Trusteeship System, London 1957; C. BEREZOWSKI Terytorium. Instytucie wyspecjalizowane. Współpraca miedzy narodowa^. Obszary kolonialne i zależne. Wojna powietrzna. Warszawa 1957; J. T. BARSEGOW Tierri-torija w miezdunarodnom prawie, Moskwa 1958. • 3510 TERYTORIA OKUPOWANE (ang. Occupied Territories, franc. Territoires occupes, hiszp. Ter-ritorios ocupados, roś. Okkupirowannyje tierrito-rii), termin międzynar. — terytoria określonego państwa zajęte przez inne państwo, które nimi administruje na podstawie aktu bezwzględnej ka-/ pitulacji określonego państwa, jednostronnego aktu przemocy lub wielostronnego układu międzynar. Zarządzanie t.o. winno być zgodne z zasadami prawa międzynar.; nie daje ono jednak żadnych praw okupantowi do nabycia t.o. Kraje socjalist. odrzucają zmiany graniczne powstałe na skutek zagrożenia siłą lub użycia siły. W systemie międzyamer. podobna zasada została zdefiniowana w Traktacie Antywojennym 1933 oraz w art. 11 Konwencji o Prawach i Obowiązkach Państw, 1933. W marcu 1932 w związku z inwazją jap. w Mandżurii Zgromadzenie LN sformułowało w jednej rezolucji zasadę nieuznawania zdobyczy terytorialnych, uzyskanych w sposób sprzeczny z Paktem LN. W ONZ, po okupacji terytoriów arab. przez Izrael, w czerwcu 1967 absolutna większość członków, łącznie ze wszystkimi Wielkimi Mocarstwami, uchwaliła podobną deklarację. Zob. też „Izraelska Rezolucja". A. DEVENCIERE-TERRANDIERE Essai historitJue et critiaue sur 1'occiipation comme modę d'acqueir les territoires en droit international, w: Revue de droit international et de legisla-tion comparee 54/1937; N. Hn-L Claims to Territory in International Law and Relations, London 1945; O. LANGER Seizure of Territory, London 1947; A. VAN WTOEN, A. J. THOMAS JR La No- Intemención, Buenos Aires 1959, s; 301-330; J. KOROWIN i in. Derecho Internacional Publice. Moscu 1963, s. 179-198; tW Monthly Chronicie, m 11/1967. • 3511 TERYTORIA POWIERNICZE (ang. Trusteeship Territories, franc. Territoires fiduciaires, hiszp. Territorios bajo tutela, roś. Podopiecznyje tierri-torii), nazwa przyjęta w Karcie NZ, w rozdz. XII i XIII dla tzw. mandatowych obszarów LN, od października 1945 przejętych przez —r administrację powierniczą ONZ, której mandatariuszami zostały Australia, Belgia, Francja, Nowa Zelandia, W. Brytania i USA. W procesie dekoloniza-cji większość t.p. uzyskało niepodległość. Od 1970 t.p. są tylko Nowa Gwinea, podległa Australii, oraz Powiernicze Wyspy Pacyfiku, administrowane przez USA, co spowodowało zasadniczą zmianę w składzie Rady Powierniczej, niezgodną z postanowieniami art. 86 Karty NZ. H. D. HALL Mandates. Dependencies and Trusteeship, N. York 1948; M. BAROUDI Les problemes luridiaues concernant 1'administration des communautes sous mandat, Paris 1949; CH. E. TOUSSAINT The Trusteeship System of the UN, New York 1956; J. MALENZI La lulelle internationale et les problemes des union administrativ, Paris 1958; Zbiór statutów i regulaminów organizacji międzynar. T. I, ONZ, Warszawa 1961, s. 323-350; J. N. MURRAY The UN-Trusteeship System, New York 1968. • 3512 TERYTORIA STRATEGICZNE (ang. Strategie territories, franc. Territoires strategiques, hiszp. Territorios estrategicos, roś. Stratiegiczeskije tier-ritorii), termin ONZ, wyodrębniający w systemie •- terytoriów powierniczych, zgodnie z art. 82 i 83 Karty NZ „okręgi strategiczne obejmujące całość lub część obszaru powierniczego", a w sto- sunku do których „wszystkie funkcje ONZ... wykonuje R. Bezp.". Wyodrębnienie t.s. nastąpiło na Konferencji w San Francisco, 1945, pod nacis- kiem USA, które dążyły do uzyskania prawa u-tworzenia baz wojennych na Wyspach Pacyfiku, objętych systemem powierniczym, co też osiąg- nęły. Documents of the UN Conference on 'International Orsani-zation, San Francisco 1945 (Vol. I, in, X); J. W. COULTER The Pacific Dependencies of the United States, N. York 1957. • 3513 TERYTORIA ZALEŻNE (ang. Dependencies, Dependent Territories, franc. Territoires depen-dants, hiszp. Territorios dependientes, roś. Zawi- simyje tierritorii), termin międzynar. — wszelkie terytoria kolonialne i powiernicze nie posiadające samodzielności, zależne od państwa sprawującego na nich funkcje administracyjne, przedmiot studiów Komisji Dekolonizacyjnej ONZ. Zob. też dekolonizacja. G. G. WILSON Jurisdiction over leased territory, London 1902; J. L. BUSTAMENTE y RIVIERO ONU y los Territorios Dependientes, Madrid 1953. • 3514 TERYTORIUM (ang. Territory, franc. Territoire, hiszp. Territorio, roś. Tierritorija), jeden z trzech podstawowych elementów pojęcia państwa; przedmiot prawa międzynar., rozróżniającego różne formy stanowienia o t., wynikające: z suwerenności państwa, dzierżawy lub kupna, okupacji, odkrycia, cesji, zasiedzenia, przysądzenia, internacjonalizacji. A. LANOER Seizure of Territory, London 1947; S. BASTID Le territoire dans le droit international contemporain, Paris 1954; G. SCHWARZENBEROER Title to Territory: Response to a Chaltenge, w: American Journal of International Law 51/1957; B. WIEWIÓRA Uznanie nabytków terytorialnych w prawie międzynar., Poznań 1961; R. BECK Die Internationali- sierung von Territorien, Stuttgart 1962. 883 Tłumaczenia 3522 TETUAN -> EPNI. • 3515 TEXACO, ang. skrót Texas Oil Company, zał. 1902, jedna z wielkich naft. kompanii USA, jest współudziałowcem ARAMCO (30°/o udziałów); w kartelowym porozumieniu z -> British Petrole-um Co., -> Gulf Oil Corp., -> Royal Dutch/ /Shell Group, -» Standard Oil Co., of California, •>• Standard Oil Co., of New Jersey i '-> Socony Mobil Oil Co.; współkontroluje wydobycie nafty na Bliskim i Środk. Wschodzie oraz w innych regionach świata; prowadzi sprzedaż we wszystkich krajach kapitalist. albo przez własne przedsiębiorstwa, albo przez sieć koncernu Caltex, należącego wspólnie do T. Standard Oil of California. H. O'CONNOR Zmierzch naftowego imperium. Warszawa 1964, s. 27-29. THAILAND -> Syjam. • 3516 THALWEG [niem.; 'droga w dolinie'], termin międzynar. od 9 II 1801, kiedy* został wprowadzony do tekstu francuskiego art. 3 i 6 Traktatu z Luneville, jako określenie granicznej linii de-markacyjnej: Art. m. ... le thalweg de 1'Adige senrant de ligne de delimi-' tation ... Art. VI. ... de manierę que ... le thalweg du Rhin soit desormait la limite entre la Republique Francaise et PEmpire Germanique. Odtąd w XIX i XX w. termin określający w traktatach linię graniczną na rzekach w środku ich głównego nurtu; czasami stosowany do cieśnin. Dictionnatre de la terminologie du droit interna'tional, Paris 1960. • 3517 - THYSSEN, niem. August Thyssen-Hiitte, jedna z czołowych eur. kompanii o zasięgu międzynar., zał. 1890 w Duisburg-Hambom w Nadrenii, w 1926 przystąpiła do koncernu Vereinigte Stahl-werke, który stał się bazą gł. dla zbrojeń Rzeszy Niem. W 1945 ustawą Nr 27 Sojuszniczej Rady Kontroli koncern został rozwiązany, a huty Th. zdemontowane; 1953 odbudowane. W 1969 zajmowały 13 miejsce w hierarchii wartości produkcji w zach. Europie i zatrudniały 106 tyś. osób, a wartość sprzedanych produktów przekroczyła 2 mld dolarów. The Economist, 12 VI 1971. • 3518 TIENCIN (ang. Tien Tsin, franc. Tien-Tsin, hiszp. Tien-Tsin, roś. Tiańc-ziń), miasto w pn. Chinach, w prow. Hopej, nad rz. Haj-ho. W czasie wojen opiumowych zajęty 1858 przez wojska ang. i franc., miejsce podp. 26 VI 1858, nierównopraw-nego Traktatu pokoju, przyjaźni i handlu między W. Brytanią a Chinami, zw. Traktatem w T.; oraz nierównoprawnego Traktatu przyjaźni, handlu i żeglugi między Francją a Chinami, pierwszy odnawiający i potwierdzający Traktat Nankiński 1842; od 1860 jeden z portów otwartych Chin na bazie, również wymuszonego dodatkowo Traktatu Pokoju i Przyjaźni między Francją a Chinami z 20X1861; okupowany przez mocarstwa eur. 1900 w czasie powstania Bokserów oraz 1937-45 przez Japonię. Od 1511949 w ChRL. G. E. HESTLER Trealies and Comentions beiween Great Brt-tain and China and between China and Foreign Powers .... Vol. I, London 1908; Prawo miedzy nor. i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać.: L. Gelberg, Warszawa 1954, t. l, s. 65-76, s. 76-87. • 3519 TIMOR PORTUGALSKI (ang. Portuguese Ti-mor, franc. Timor Portugaise, hiszp. Timor Por-tuguesa, roś. Timor Portugalskij, portug. Timor Portugues), część wsch. wyspy Timor w Archipelagu Malajskim, o pow. 14,9 tyś. km2, z 590 tyś. mieszk. (1969; wg spisu 1960—517 tyś.). Mniejsza część zach., o pow. 3974 km2, należy do Indonezji. Kolonia portug. od 1586 na obszarze całej wyspy do 1860, kiedy odstąpiła Holandii część zach., potwierdzone układem z l X 1904; od 11 VI 1957 „prowincja zamorska", „proyincia ul-tramarina" Portugalii, a od 61X1961 mieszkańcy posiadają obywatelstwo Portugalii; przedmiot sporu między Portugalią a Indonezją, która, podobnie jak ONZ nie uznaje portug. integracji z 1960 i uważa T.P. za terytorium nieautonomiczne, którego ludność winna otrzymać prawo samostanowienia. Rząd Portugalii 17 VII 974 zapowiedział, że w marcu 1975 przeprowadzi referendum na w. Timor, pozostawiając decyzji mieszkańców, czy chcą pozostać w federacji z Portugalią, czy przyłączyć się do federacji Indonezji, czy też uzyskać pełną niepodległość'. L. DE OLVEIRA Timor na Historia de Portusdl, Lisboa 1949i~ 52, 3 t. TIR Karnet TIR. • 3520 TIRAN (ang. Tiran Strait, franc. Detroit de Tiran, hiszp. Estrecho de Tirón, roś. Tiranskij pro-liw), cieśnina łącząca M. Czerwone z zat. Al- Akaba, między Szarm asz-Szajch a wyspą Tiran, przedmiot sporu izraelsko-arabskiego. Zob. też Akaba, Al-. TITAN ->• Rakietowe pociski. TLATELOLCO -> Traktat Tlatelolco 1967. • 3521 TŁUMACZE MIĘDZYNARODOWI (ang. Inter-national Translators—Interpreter, franc. Inter-pre.tes internationaux, hiszp. Interpretes interna- cionales, roś. Mieżdunarodnyje pieriewodcziki), tłumacze zatrudnieni przez międzynar. organizacje i konferencje. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Federacja Tłumaczy, Int. Federation of Translators — Federation int. des traducteurs, FIT, zat. 1953, z siedzib; w Paryżu. Posiada statut doradczy (R) ECOSOC i (A) UNESCO; łączy tłumaczy z 26 państw, m.in. z Polski. Publ. kwartalnik Babel. International Jownal of Translation w jeż. ang. i franc. oraz Nouvelles de la FIT. Międzynar. Stów. Tłumaczy Konferencyjnych, Int. Assoc. of Conference Interpreters, zał. 1953, z siedzibą w Genewie; 1973 łączył 920 tłumaczy z 33 krajów. Publ.: Yearhook of Pro-jessional Interpreters oraz Handbook for Conference Orga- naers_ Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 3522 TŁUMACZENIA (ang. Translations, franc. Tra-ductions, hiszp. Traducciones, roś. Pieriewody), przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. pod patronatem UNESCO, która publ. co roku •> Index Translationum oraz popiera powstawanie ośrodków d/s t. zarówno w dziedzinie kultury, jak nauki i techniki. Tłumaczeniom literatury pięknej patronuje międzynar. -> PENCLUB. 56* 3523 Tłuszcze 884 Dla t. literatury nauk.-techn. publikowane są wielojęzyczne słowniki terminologii specjalistycznych. W Amsterdamie wyd. Elsevier ogłasza od 1957 Glossaria interpretum. Org. zarej. w ONZ: Eur. Centrum Tłumaczeń, Eur. Translations Center — ETC, zał, 1963 w Delft (Holandia) gromadzi informacje o t. publikacji mnk. i techn. różnych krajów na języki znch.-eur. Słownik terminologiczny informacji naukowej RWPG. Moskwa 1966; W. PIRÓG Zagadnienia informacji i dokumentacji Naukowej, Warszawa 1972, s. 53-54; H. VAN HOOF tnterna-tionate Bibliographie der Obersetzung. International Biblio-graphy o f Translation. Handbuch der Internationalen Doku-mentation und Informalion, Miinchen 1972, s. 591. • 3523 TŁUSZCZE (ang. Fats, franc. Grasses, hiszp. Grasas, roś. Żyry), przedmiot badań międzynar., prowadzonych pod egidą FAO, która powołała 1960 stałą Grupę Badawczą Nasion Oleistych, Oliwy i Tłuszczów, Study Group on Oilseads, Oils and Faites—Groupe d'etude des oleagineu-ses, huile et matieres grasses. Grupo de Estudio sobre semilla, oleaginosas, aceites y grasas. • 3524 TODT, Organisation Todt, nazwa niem. zał. 1938 w III Rzeszy przez inż. F. Todta państw, organizacji pomocy techn. dla budowy obiektów wojsk. i fortyfikacji; w czasie II wojny świat, zatrudniała jeńców wojennych i więźniów obozów koncentracyjnych. Działalność O.T. była osądzona na Norymberskim Procesie zbrodniarzy wojennych. • 3525 TOGO (ang. Togo, Togoland, franc. Togo, hiszp. Togo, roś. Togo), Republika Togo, Republique Togolaise, państwo w zach. Afryce nad O. Atlan tyckim. Czt. ONZ. Pow. 56600 km2, z 1956 tyś. mieszk. (wg spisu 1970). Stolica: Lome z 134 tyś. mieszk. (1970). T. graniczy z Górną Woltą, Daho-mejem i Ghaną. Język urzędowy: franc. Waluta: Frank CFA = 100 centimów. Święto nar.: 27 IV, dzień proklamowania niepodległości, 1960. Stosunki międzynar.: kolonia niem. od 1918; mandat LN 1919-45 i terytorium powiernicze ONZ 1946-60 w połowie pod administracją bryt., w połowie franc. Część bryt. została integrowana przez Ghanę. Część franc. była rep. autonomiczną w ramach Unii Francuskiej 1946-58, następnie Wspólnoty Francuskiej 1958-60. Uzyskała pełną niepodległość 2711960 i została czł. ONZ 18 IX 1960 oraz org. wyspecjal. ONZ, z wyjątkiem IAEA i IMCO. Czł. OJA 1960, czł. Rady Enten-ty, 1965 w polityce zagr. stosunek ugodowy do Rep. Pd. Afryki od 1971. Prezydent T. gen. E. Eyadema l 11974 przejął na rzecz państwa w 51°/o kopalnie fosforytów. Stosunki dyplomatyczne (l IV 1974): Belgia, ChRL, Czechosłowacja, Dania, Egipt, Francja, Gabon, Ghana, Haiti, Hiszpania, Holandia, India, Japonia, Jugosławia, Korea Pd., Liban, Liberia, Nigeria, NRD, NRF, Pakistan, Polska, Szwajcaria, Tunezja, Turcja, USA, W. Brytania, Wiochy, Zair, ZSRR. Z Polską stosunki dyplomat. na szczeblu ambasad. Le Togo, fait et chiffres, Paris 1960; R. CORNAVIN /-. stowarzyszenia międzynarodowe, stało się obyczajem międzynar. nazywanie organizacji międzynar. współpracy naukowców—towarzystwami; także organizacji d/s ekon., finansów, rozwoju. Yearbook of Int. Organizalions, 1973. • 3536 TOWARZYSTWO PRZYJAŹNI POŁSKO-RA-DZIECKIEJ (ang. Polish-Soviet Priendship So-ciety, franc. Societe d'Amiti6 polono- sovietique, hiszp. Sociedad de Amistad Polaco-Soyietica, roś. Obszczestwo polsko-sowietskoj drużby), zał. w grudniu 1944 w Lublinie organizacja spot. z zadaniem rozwijania i upowszechniania przyjaźni między narodem polskim a narodami ZSRR. Publ. Tygodnik Przyjaźń. • 3537 TRACHOMA (ang. Trachoma, franc. Trachomę, hiszp. Tracoma, roś. Trachoma), choroba oczu, jaglica; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Organizacja do Walki z Jaglicą, Int. Organization Against Trachoma, zał. 1924, z siedzibą w Marsylii. Posiada Statut doradczy (l) ECOSOC i WHO; łączy uczonych z 29 państw. Publ. kwartalnik Revue int. du trachomę. Yearbook of Int. Organiwtions, 1973. • 3538 TRACJA (ang. Thracia, franc. Thrace, hiszp. Tracia, roś. Trakija), nazwa hist. terytorium Traków na Płw. Bałkańskim na pd. wybrzeżu M. Egejskiego; przedmiot konfliktów międzynar., od XIV w. do XIX w. pod panowaniem tur.; w wyniku wojen bałk. 1912 podzielona między Buł- garię i Grecję; po I wojnie świat. Bułgaria pozbawiona została Traktatem Lozańskim 1923 swej części T., zw. zach., na rzecz Grecji, natomiast wsch. T. otrzymała z powrotem Turcja; w latach niem. okupacji Grecji wiosną 1941-jesienią 1944 ta część T. była przejściowo ponownie pod admi- 3539 Trade Expansion Act 886 nistracją Bułgarii; lecz Paryski Traktat Pokojowy z l O II 1947 przywrócił stan sprzed 1941. G. A. PAPANDREOU The Third War, Ateny 1948. • 3539 TRADE EXPANSION ACT, 1962, ustawa Kongresu USA z 30 VI 1962 o rozszerzeniu handlu zagr.; wprowadziła nowe zasady w handlu zagr. USA po raz pierwszy od ustawy o uktadach handl. z zagranicą, opartych na zasadzie wzajemności —f Reciprocal Trade Agreements Act 1934; ustawa dopuszcza redukcję taryf celnych na zasadzie wzajemności do 50°/o w ciągu 5 lat; stała się podstawą dla rokowań państw członkowskich GATT w tzw. Rundzie Kennedy'ego. Dokumentacja Prasowa, 1962. • 3540 TRAKTAT (ang. Treaty, franc. Traite, hiszp. Tratado, roś. Dogowor, traktat), termin między-nar. — wg definicji Konwencji Wiedeńskiej o pra- wie traktatów międzynarodowych, 1969: „porozumienie międzynar. zawarte między państwami w formie pisemnej, do którego ma zastosowanie prawo międzynar., ujęte czy to w jednym dokumencie, czy też w dwu lub więcej powiązanych między sobą dokumentach, bez względu na jego konkretną nazwę". US Department of Stale Catalogue of Treaties 1814-1918. Washington DC 1919, s. 716; UN List of Treaty Collections (from 1720), New York 1956, s. 174. M. TOSCANO The Hi-story of Treaties and Jnt. Politics. The Documenlary and Memoire Sources, Baltimore 1966; S. KAŹMIF.RCZYK Umowa międzynar. jako źródło prawa wewnętrznego PRL, Wrocław 1968, Acta U.W., w: Prawo XXIV; K. SKUBISZEWSKI Prawa PRL a traktaty, w: Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny z. 3, 1972; R. SZAFARZ Zastrzelenia do traktatów wielostronnych, PWN, Warszawa 1974. • 3541 TRAKTAT ALALC 1961 (ang. Lafta Treaty, 1961, franc. Traite de 1'ALALC de 1961, hiszp. Tratado de ALALC 1961, roś. Dogowor ŁAST, Dogowor Montewideo 1961), Traktat ustanawiający Wolną Strefę Handlu Ameryki Lać. i powołujący —>• Stowarzyszenie Wolnego Handlu Ameryki Lać. — Associacion Latino-Americana de Librę Comercio, ALALC, podp. 18 II 1961 w Montevideo przez Argentynę, Brazylię, Chile, Meksyk, Paragwaj, Peru i Urugwaj. Wszedł w życie 2 V 1961. Do Traktatu przystąpiły 30 IX 1961 Kolumbia, 3X11961 Ekwador, 12X111966 Boliwia i Wenezuela. Tratado de ALALC, Montevideo 1961; Zbiór dokumentów, 1961. • 3542 TRAKTAT ANCONY 1883 (ang. Ancon Treaty, 1883, franc. Traite d'Ancon de 1883, hiszp. Tratado de Ancón 1883, roś. Ankonskij mirnyj do- gowor 1883), zawarty w mieście peruwiańskim Ancón pod Limą, 20 X 'l 883, układ pokojowy, kończący wojnę chilijsko-peruwiańską, zw. Woj- ną Pacyfiku, Guerra del Pacifico, przyznający Chile okręg Arica. V. A. BELAUNDE The Treaty of Amon in the Light of Inter-national Law, London 1922; R. J. OVENS Peru, London 1964. • 3543 TRAKTAT ANKARSKI 1921 (ang. Ankara Treaty, 1921, franc. Traite d'Ancara de 1921, hiszp. Tratado de Ankara 1921, roś. Ankarskij dogowor 1921), nazwa układu międzynar. podp. 20X1921 w Ankarze między Francją a Turcją, który ustanowił pokój między obu państwami. Granica między Turcją a Syrią franc. określona a.t. została uznania Traktatem zawartym w -> Lozannie 1923 (art. 3 pkt l). H. A. BATOWSKI Ankarski (angorski) traktat 1921, w: Encyklopedii nauk Politycznych, t. l, 'Warszawa 1936, s. 170. • 3544 TRAKTAT ANTARKTYKI 1959 (ang. Antarctic Treaty, 1959, franc. Traite de l'Antarctique de 1959, hiszp. Tratado de la Antartica 1959, roś. Dogowor ob Antarktikie 1959), nazwa podp. l XII 1959, w Waszyngtonie przez rządy Argentyny, Austrii, Belgii, Chile, Francji, Japonii, Nor- wegii, N. Zelandii, W. Brytanii, USA, ZSRR i Związku Pd. Afryki, układu o -> Antarktyce, ważnego do 1994 r. • 3545 TRAKTAT ARBITRAŻU MIĘDZYAMERY-KAŃSKIEGO 1929 (ang. Interamerican Arbi-trage Generał Treaty 1929, franc. Traite Generał de 1'Arbitrage Interamericain de 1929, hiszp. Tratado Generał de Arbitraje Interamericano 1929, roś. Dogowor ob mieżamierikanskom arbitraże 1929), podpisany 511929 w Waszyngtonie przez wszystkie państwa amer., na bazie Rez., przyjętej 18 II 1928 przez VI Międzynar, Amer. Konferencję w Hawanie. Wszedł w życie 28 X 1929. Depozytariuszem jest Departament Stanu USA. Traktat został podpisany bez zastrzeżeń tylko przez 5 państw: Brazylię, Haiti, Kubę, Peru i USA, ratyfikowany zaś przez większość sygnatariuszy (nie ratyfikowały: Boliwia, Kostaryka, Paragwaj i Urugwaj). Równocześnie z Traktatem został podp. 511929 Protokół dodatkowy, który ustalił procedurę stopniowego odstępowania sygnatariuszy od zgłoszonych zastrzeżeń. Tratados y Conyenios Interamericanos de Paź, PAU Washington DC 1961, s. 15-23. • 3546 TRAKTAT ARBITRAŻU OBOWIĄZKOWEGO PAŃSTW LATYNOAMERYKAŃSKICH 1902 (ang. Treaty of Obligatory Arbitrage of Latin American States, 1902, franc. Traite de 1'Arbitrage Obligatoire des Ćtats Latino-Americains de 1902, hiszp. Tratado de Arbitraje Obligatorio de los Estados Latinoamericanos 1902, roś. Dogowor ob obiazatielnom arbitraże łatinoarnieri- kanskich gosudarstw 1902), podpisany 2911902, w stolicy Meksyku, w czasie II Międzynar. Amer. Konferencji, przez rządy Argentyny, Boliwii, Dominikany, Gwatemali, Meksyku, Paragwaju, Peru, Salwadoru i Urugwaju. Powołując się na art. 26 Haskiej Konwencji 1899, o pokojowym rozstrzyganiu międzynar. konfliktów sygnatariusze zobowiązali się na „przekazywanie do decyzji rozjemców wszystkich sporów, które istnieją lub powstaną między nimi i mogą być rozwiązane na drodze dyplomatycznej". Wszedł w życie 3111903. Ratyfikowany przez 6 z 9 sygnatariuszy: Salwador 28 V 1902, Gwatemalę 2 VIII 1902, Urugwaj 31 1903, Meksyk 18 IV 1903, Dominikanę 301X1904, Peru 10X1904. Depozytariuszem jest Meksyk. Tratados y Convenciones Interamericanos de Paź, PAU Washington DC 1961, s. 1-4. U 3547 TRAKTAT BRUKSELSKI, 1948 (ang. Brussels Treaty, 1948, franc. Traitó de Bruxelles de 1948, hiszp. Tratado de Bruselas 1948, roś. Briusselskij 887 Traktat Gondry 3553 dogowor 1948), oficjalna skrótowa nazwa Traktatu o Współpracy Gospodarczej, Socjalnej i Kulturalnej oraz o Obronie Zbiorowej podp. 17 III 1948 w Brukseli, przez rządy Belgii, Francji, Holandii, Luksemburga i W. Brytanii, powołujący do życia -> Unię Zachodnioeuropejską, do której zostały przyjęte Protokołem Dodatkowym 23 X 1954 NRF i Włochy. Zbiór dokumentów. 1948 i 1957. • 3548 TRAKTAT BRYANA-CHAMORRO 1916 (ang. Bryana-Chamorro Treaty, 1916, franc. Traite Bry-an-Chamorro de 1916, hiszp. Tratado Bryan-Cha-morro 1916, roś. Brajana-Czamorro dogowor, 1916), zawarty między USA i Nikaraguą, podp. przez sekr. stanu W. J. Bryana i min. spraw zagr. E. Chamorro; przyznał na lat 99 Stanom Zjedn. prawo zbudowania kanału międzyoceanicznego poprzez terytorium Nikaragui i zat. Ponseca; zaskarżony przed Środkowoamer. Trybunałem Sprawiedliwości przez Kostarykę i Salwador, jako sprzeczny z prawami suwerennymi tych państw, co Trybunał potwierdził, orzekając, iż „Zatoka Fonseca stanowi część terytorialną trzech państw przybrzeżnych: Kostaryki, Salwadoru i Nikaragui". P. M. BROWN Costa Rica v. Nicaragua, w: American Journal of Int. Law nr 10, 1916; Q. WRIOHT Conflicts between Inier-nationał Law and Treaties, w: American Journal of Int. Law nr 11, 1917; M. O. HUDSON Centralamerican Court of Justtce. w: American Journal of Int. Law, 26 VI 1933; J. L. MECHAM The US and Imer-American Security 1889-1960, Austin 1967. • 3549 TRAKTAT CENTO 1959 (ang. Central Treaty Organization—CENTO, 1959, franc. Traite CENTO de 1959, hiszp. Tratado CENTO 1959, roś. Dogowor CENTO 1959), oficjalna nazwa od sierpnia 1959 dawnego ->• Paktu Bagdadzkiego; jeden z militarnych bloków zainicjowanych przez USA obok ->• NATO, ->• SEATO, -* ANZUS. Organizacją Traktatu jest -> CENTO. Najwyż- szym organem Traktatu jest Stała Rada złożona z min. spraw zagr. państw członkowskich (Iranu, Pakistanu, Turcji i W. Brytanii). USA formalnie dalej, tak jak w Traktacie Bagdadzkim, nie jest członkiem org., lecz uczestniczą w pracach jej gt. komitetów: wojsk., ekon. i antywywrotowego. Depozytariuszem Traktatu jest Turcja. W. MORAWIECKI Organizacje międzynar., wyd. 2, Warszawa 1965, s. 399-^(03; B. NITECKA CENTO, Warszawa 1972. • 3550 TRAKTAT CESYJNY 1920 (ang. Cession Treaty, 1920, franc. Traite de Cession de 1920, hiszp Tratado de Cesión 1920, roś. Dogowor o pogra- nicznych ustupkach 1920), układ graniczny podp. 9 VIII 1920 w Sevres przez Główne Mocarstwa Sprzymierzone i Stowarzyszone z państwami ce-syjnymi terytoriów poaustriackich, Czechosłowację, ługosławię i Rumunię. Polska objęta T.C. nie podpisała go z powodu Galicji Wschodniej, uzna-ta układ za nieważny i protestowała przeciwko zarejestrowaniu go 911922 w Sekretariacie LN sub. Nr 203. Recueil des Traites et des Engagements internationaux enre-gistres par le Secretarlat de la Societe des Nations, Geneve 1922. • 3551 TRAKTAT DUNKIERKI 1947 (ang. Dunkirk Treaty 1947, franc. Traite de Dunkerque de 1947, hiszp. Tratado de Dunkerque 1947, roś. Angło- francuzskij dogowor 1947 o sojuzie). Traktat Przymierza i Wzajemnej Pomocy brytyjsko-franc. zawarty na lat 50, podp. 4 III 1947 we franc. m. portowym, Dunkierce. Ratyfikowany przez Francję 18 VII, przez W. Brytanię 8 IX 1947. Podpisując traktat min. spraw zagr. obu państw złożyli wspólne oświadczenie, wyrażające życzenia, by 4 mocarstwa okupujące Niemcy zawarły „układ czterostronny ustalający warunki i sposób rozbrojenia i zdemilitaryzowania Niemiec". Trzy pierwsze art. określiły wzajemną pomoc w przypadkach naruszenia przez Niemcy pokoju, agresji niem. na jedną ze stron, lub niewypełnienia przez Niemcy zobowiązań wynikających z bezwarunkowej kapitulacji Niemiec. Art. 4 zobowiązał obie strony do porozumiewania się stałego „w sprawie wszystkich zagadnień obchodzących ich stosunki gospodarcze". Art. 5 stwierdza, że strony „nie zawrą żadnego przymierza, ani nie wezmą udziału w żadnej koalicji wymierzonej przeciwko jednej z nich". Układ został rozszerzony 1948 Paktem Brukselskim na państwa BENELUXU. H. FISCHER WOLLPERT Der Yerirag von Diinkirchen, w: Europa Archiv 1946/47; Zbiór dokumentów, 1947, nr 3, póz. 12; C. A. COLLIARD Droit int. et histoire diplomatigue, Paris 1950, s. 707 i nasttpne. • 3552 TRAKTAT GENERALNY GOSPODARCZEJ INTEGRACJI AMERYKI ŚRODKOWEJ, 1960 (ang. Generał Treaty on Economical Integration of Central America, 1960, franc. Traite Generał d'integration economique de l'Amerique Centrale de 1960, hiszp. Tratado Generał de Integración Económica Centroamericana 1960, roś. Obszczij dogowor ob ekonomiczeskoj intiegracyi Central- noj Ąmieriki 1960), podpisany 13X111960 w stolicy Nikaragui Managua przez rządy Gwatemali, Hondurasu, Nikaragui i Salwadoru, jako gł. in- strument gospodarczy Organizacji Państw Ameryki środk.; 16X11962 przystąpiła Kostaryka. ONU La Cooperación Multiiateral en America Latina, Vol. I Texlos y Documentos. Mexico DF 1961, s. 5-13; F. VILLA-GRAN KRAMER Integración Económica Centroamericana, Gua-temala 1967, s. 374. • 3553 TRAKTAT GONDRY 1923 (ang. Gondra Treaty, 1923, franc. Traite de Gondra de 1923, hiszp. Tratado de Gondra 1923, roś. Dogowor Gondra 1923), przyjęta nazwa Traktatu o unikaniu i zapobieganiu konfliktom między państwami amer., podp. 3 V 1923, w Santiago (Chile) na V Między- nar. Amer. Konferencji, w obecności pręż. Paragwaju, M. Gondry, inicjatora od 1922 akcji dyplomat. przeciwko wyścigowi zbrojeń lądowych i mor. na kontynencie amer. i autora projektu tego Traktatu; wszedł w życie 8X1924. T.G. potępiał „pokój zbrojny, który wymaga więcej sił lądowych i morskich niż tego potrzebuje bezpieczeństwo wewnętrzne oraz suwerenność i niepodległość państw"; oraz postanawiał, że wszelkie konflikty i spory, których nie można rozwiązać na drodze dyplomat. zostaną przekazane specjalnym Stałym Komisjom, z siedzibą w Wa- 3554 Traktat Gospodarczy szyngtonie i Montevideo, których statut szczegółowy określiła przyjęta później, 1929, Konwencja Generalna o Międzyamer. Podjednawstwie. Większość Republik amer. podpisała Traktat w Santiago 3 V 1923, tylko Brazylia, Kostaryka, Peru, Salwador i Urugwaj uczyniły to w następnych latach; ratyfikowały zaś wszystkie, z wyjątkiem Argentyny w latach 1924-31 (pierwsze USA, ostatnia Nikaragua). Tralados y Comenciones Interamericanos de la Pat, PAU Washington DC 1961, s. 5-9. • 3554 TRAKTAT GOSPODARCZY GWATEMALI, HONDURASU I SALWADORU 1960 (ang. Eco-nomical Association Treaty of Guatemala, Honduras and Salvador 1960, franc. Traite de l'As-sociation Ćconomique du Guatemala, Honduras et Salvador de 1960, hiszp. Tratado de Asociación Económica de Guatemala, Honduras y El Salvador 1960, roś. Dogowor ob ekonomiczeskoj asso-cyacyi Gwatiemały, Gondurasa i Salwadora 1960), podp. 6 II 1960 w stolicy Gwatemali przez ww. państwa, celem stworzenia wolnego obrotu osób, dóbr i kapitałów między trzema krajami. Zastąpiony 1961 —> Traktatem Generalnym Gospodarczej Integracji Ameryki Środkowej. F. WILLAGRAN KRAMER Integración Económica Centroameri-cana, Guatemala 1967, s. 69-71. • 3555 TRAKTAT INTEGRACYJNY AMERYKI ŚRODKOWEJ 1958 (ang. Central „America" Free Trade and Economical Integration Treaty, 1958, franc. Traite de Librę Commerce et d'In-tegration Economique de l'Amerique Centrale de 1958, hiszp. Tratado de Librę Comercio e In- tegración Económica Centroamericana 1958, roś. Dogowor o swobodnej torgowle i ekonomiczeskoj intiegracyi Centralnoj Amieriki 1958), podp. l O VI 1958 w Tegucigalpie przez rządy Gwatemali, Hondurasu, Kostaryki, Nikaragui i Salwadoru, wspólnie z konwencją o integracji przem. oraz układami o ruchu drogowym i sygnałach drogowych. Zastąpiony 13X111960 -» Traktatem Generalnym Gospodarczej Integracji Ameryki Środkowej. ONU La Cooperación Económica Multiiateral de America Latina. Mexico DF 1961, vol. l, s. 22-28; F. YILLAGRAN-KRAMER Integración Económica Centroamericana, Guatemala 1966, s. 372. TRAKTAT ITAIPU -> Itaipu. • 3556 TRAKTAT JAYA 1794 (ang. Jays Treaty, 1794, franc. Traite Jay de 1794, hiszp. Tratado de Jay 1794, roś. Dżeja dogowor 1794), nazwa układu amerykańsko-bryt. -o polubownym rozwiązywaniu spornych problemów, opracowany przez delegata USA J. Jaya i lorda Greville'a, podp. 19X11794 w Londynie, wszedł w życie 28 X 1795. S. F. BENIS 3ay's 'Treaty. A study in commerce and Dipło-macy, New York 1924; J. T. NEWCOMB New light on Jay's Treaty, w: American Journal of Int. Law nr 28, 1934. • 3557 TRAKTAT KRAJOWEJ 1940 (ang. Craiova Treaty, 1940, franc. Traite de Craiova de 1940, hiszp. Tratado de Craiova 1940, roś. Bołgaro- rumyn-skij dogowor 1940 o prisojedinienii Jużnoj Dobrudży k Bolgarii), nazwa oficjalna układu granicznego bułgarsko-rum. podp. 71X1940 w mieście rum. Krajowa. W myśl T.K. prowincja Dobrudza Pd., którą — Traktatem Pokojowym Neu-illy 1919 Bułgaria przekazała Rumunii powróciła do Bułgarii. Paryski Traktat Pokoju 1947 potwierdził ważność T.K., stwierdzając, że „granice Bułgarii pozostają takie, jakie były w dniu l I 1941". Keesings Archiv der Gegenwart 1940 i 1947. • 3558 TRAKTAT LONDYŃSKI 1914 (ang. London Treaty, 1914, franc. Traite de Londres de 1914, hiszp. Tratado de Londres 1914, roś. Łondonskij dogowor 1914), podpisany 41X1914 w ramach wojennego przymierza zobowiązanie trzech gł. Aliantów, Francji, Rosji i W. Brytanii, że nie zawrą „żadnego osobnego pokoju" i nie przedłożą żadnych warunków pokoju Mocarstwom Centralnym bez wzajemnego uzgodnienia. Do T.L. przystąpiły 15X1915 Japonia, 30X11915 Włochy. Documents diplomatiąues francalses 1871-1914, Paris 1929. • 3559 TRAKTAT LONDYŃSKI 1915 (ang. London Treaty, 1915, franc. Traite de Londres de 1915, hiszp. Tratado de Londres 1915, roś. Łondonskij dogowor 1915), zawarty przez Trójprzymierze Francji, Rosji, W. Brytanii z Włochami, 26 IV 1915, tajny układ dający Włochom w zamian za przystąpienie do wojny po stronie Aliantów o-bietnicę, że otrzymają po wspólnym zwycięstwie Trentino, G. Adygę, Triest, Istrię, szereg wysp na Adriatyku, Dalmację, wyspy Dodekanez, Libię; poza tym w myśl układu Włochy otrzymały 50 min funtów sterlingów pożyczki od Anglii. K. STRUPP Documents pour seryir a 1'histoire du droU des Gens, t. 3, Paris 1923. TRAKTAT LOZAŃSKI -> Lozanna. TRAKTAT METHUENA -> Prawo międzynarodowe celne. • 3560 TRAKTAT MIĘDZYAMERYKAŃSKI DOBRYCH USŁUG I MEDIACJI 1936 (ang Inter-american Good Services and Mediation Treaty, 1936, franc. Traite Interamericain de Bons Of-fices et Mediation de 1936, hiszp. Tratado In ter -americano de Buenos Oficios y Mediación 1936, roś. Mieżamierikanskij dogowor dobrych usług i miediacyj 1936), podpisany 23X111936 w Buenos Aires przez wszystkie państwa amer., obecne na Międzyamer. Konferencji w sprawie umocnienia pokoju; ustanowił system wybierania mediatorów „spośród wybitnych obywateli państw amerykańskich", celem „ułatwienia, odwoływania się do metod pokojowych przy rozwiązywaniu kontrowersji"; wszedł w życie 29 VII 1937, ratyfikowany 1937-39 przez większość państw amer.; nie ratyfikowały: Argentyna, Boliwia, Paragwaj, Peru, Urugwaj i Wenezuela. Tratados y Covenciones Interamericanos de Paź, UPA Washington DC 1961, s. 48-51. • 3561 TRAKTAT MOSKIEWSKI 1963 (ang. Moscow Treaty, 1963, franc. Traite de Moscou de 1963, hiszp. Tratado de Moscu 1963, roś. Moskowskij dogowor 1963), —r Układ o zakazie prób nuklearnych w atmosferze, w przestrzeni kosmicznej i pod wodą 1963. 889 Traktatów rejestracja 3567 • 3562 TRAKTAT OECD 1960 (ang. Treaty on Organ-ization for Economic Cooperation and Deyelop-ment, OECD, 1960, franc. Traitć de 1'Organisation de Cooperation et de Developpement Ćconomique de 1960 OCDE, hiszp. Tratado de la Organización de Cooperación Económica y Desarrollo 1960 OCED, roś. Dogowor Organizacyi ekonomiczes-kogo sotriidniczestwa i razwitija, OSER 1960), podpisany 14X111960 w Paryżu przez rządy Austrii, Belgii, Danii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Irlandii, Islandii, Kanady, Luksemburga, Norwegii, NRF, Portugalii, Szwajcarii, Turcji, USA i W. Brytanii; wszedł w życie 301X1961. Traktat zastąpił konwencję paryską z 16 IV 1948 o utworzeniu —f Europejskiej Organizacji Współpracy Gospodarczej. Do Traktatu przystąpiła 24 IV 1964 Japonia. Państwa-sygnatariusze odrzuciły propozycję ZSRR wzięcia udziału w o-praeowaniu i uchwaleniu Traktatu. Miał on wyraźnie na celu ograniczenie swoich zadań wyłącznie do krajów kapitalist. Zadania te, w myśl art. 2: efektywne wykorzystywanie zasobów gosp. państw członkowskich, rozwijanie badań nauko-wo-techn. i kształcenie kadr, utrzymywanie stabilności finansowej w obrotach wewn. i między-nar., liberalizacja obrotu towarowego, usług, przepływu kapitałów, dostarczanie pomocy techn. krajom rozwijającym się. OECD COlwention and Report ef Preparatory Committee, Paris 1961; Z. M. KLEPACKI Zachodnioeuropejskie organizacje miedzynar.. Warszawa 1969, s. 35-67. • 3563 TRAKTATOWE I POZATRAKTATOWE KRAJE (ang. Treaty and non-treaty countries, franc. Pays contractuels et non-contractuels, hiszp. Pai-ses contractuales y no contractuales, roś. Strany uczastwujuszczije i nieuczastwujuszczije w dogo-worach), termin miedzynar. — rozróżnienie krajów uczestniczących' w konwencjach miedzynar. i z tej przyczyny korzystających z praw i przywilejów ustalonych konwencją na zasadzie wzajemności, np. z -»- klauzuli największego uprzywilejowania w handlu miedzynar., od państw nie-członków układu, którym prawa te i przywileje eo ipso nie przysługują, lecz mogą ewentualnie przysługiwać pod określonymi warunkami. • 3564 TRAKTAT O RZECE KOLUMBIA 1961 (ang. Columbia River Treaty, 1961, franc. Traitć sur le fleuve Columbia de 1961, hiszp. Tratado sobre el rio Columbia 1961; roś. Dogowor o riekie Kolumbii 1961), podpisany w styczniu 1961 przez Kanadę i USA, ratyfikowany we wrześniu 1964, uzupełniony protokołami ze stycznia 1964 ustalił formy i proporcje wykorzystywania wód granicznej rzeki jako źródła energii w nawiązaniu do Układu amerykańsko-kanad. o wodach granicznych z 1909. Ważność traktatu: co najmniej 60 lat; zarej. w ONZ. Organem traktatu jest Stała Rada Techniczna, Permanent Engineering Board, złożony z reprezentantów Stron (po dwóch). The Europa Yearbook 1972. A Worid Survey, London 1972, vol. l, s. 156-157. TRAKTAT O WYRZECZENIU SIĘ WOJNY 1928 -> Pakt Brianda-Kelloga 1928. • 3565 TRAKTAT O ZAPOBIEGANIU KONFLIKTOM 1936 (ang. Treaty on Prevention of Con-troyerses, 1936, franc. Traitć sur la Prevention des Conflits de 1936, hiszp. Tratado sobre la preyención de conflictos 1936, roś. Dogowor o priedotwraszczenii konfliktów 1936), podpisany 23 XII 1936 w Buenos Aires przez wszystkie państwa amer., obecne na Międzyamer. Konferencji Utrzymania Pokoju; powołał do życia Stałe mieszane komisje bilateralne, złożone z przedstawicieli rządów-sygnatariuszy, z zadaniem badania przyczyn kontrowersji i proponowania środków pokojowych dla ich rozwiązania; wszedł w życie 29 VI 1937; ratyfikowany przez większość państw amer. 1937-39 (nie ratyfikowały: Argentyna, Boliwia, Brazylia, Paragwaj, Peru, Urugwaj i Wenezuela). Tratados y Comenciones Interamericanos de Paź, PAU Wa-shington DC 1961, s. 44-47. • 3566 TRAKTATÓW INTERPRETACJA (ang. Inter-pretation of treaties, franc. Interprćtation des traitós, hiszp. Interpretación de tratados, roś. In- terprietacyja dogoworow), przedmiot prawa miedzynar., które uznaje zasadę eius est interpretari cuius est condere, co zakłada, że do i.t. powołane są państwa-strony umowy i tylko ich zgodne stanowisko stwarza wiążącą obie strony interpretację. Wyjątek ustanowił Statut MTS, który w myśl art. 38, p.d. może orzekać w sporach również w oparciu o „doktryny najznakomitszych specjalistów prawa publicznego różnych narodów". Zadaniem i.t. jest ustalenie ścisłej treści umowy i wyjaśnienie celu i warunków stosowania w praktyce postanowień umowy. Jedną z podstawowych zasad i.t. sformułował szwajc. prawnik i dyplomata E. de Vartel (1714-67): „nie należy interpretować tego co nie wymaga interpretacji". Opracowaniem zasad interpretacji umów miedzynar. zajmowało się szereg uczonych a także Inst. Prawa Miedzynar., Stów. Prawa Miedzynar., OPA, itp. Przez szereg lat sprawą tą zajmowała się KPM-ONZ. Wynikiem tych prac są postano-wenia zawarte w -> Konwencji Wiedeńskiej o prawie traktatów miedzynar. 1969, w Dziale IV, cz. 3, Interpretacja Traktatów, art. 31-33. Na proces formowania się zasad interpretacji umów miedzynar., zasad, które stały się szczególnie ważne w okresie, kiedy wielostronne umowy miedzynar. stały się podstawowym narzędziem stosunków miedzynar. zastępując umowy dwustronne, duży wpływ miało orzecznictwo MTS. Już po opracowaniu Konwencji Wiedeńskiej dalszym dokumentem zasad interpretacji umów miedzynar. stała się opinia MTS z 1970 w sprawie Południowo-Zach. Afryki (South West Africa Case, ICJ 1970). L. EHRLICH L'interpretation des traltes, w; Recueil des Cours..., La Haye 1928; M. KRÓL Wykładnia traktatów miedzynar., Wilno 1932; M. JOKL De 1'lnterpretation des troiłeś normatiye d^apres la doctrine et la jurisprudence interna-tional, Paris 1936; L. EHRLICH Interpretacja Traktatów, Warszawa 1957; S. NERI Sull'interpretazione del Trattati net Dirit-to Int., Roma 1958. • 3567 TRAKTATÓW REJESTRACJA [łac. registratio 'zapis'], (ang. Registration of treaties, franc. En-registrement des traites, hiszp. Registro de tra- 3568 Traktatów rewizja tados, roś. Rieestr dogoworow), termin między-nar. — obowiązkowe dla członków ONZ, zgodnie z art. 102 Karty NZ, rejestrowanie każdego traktatu i każdego układu międzynar. w Sekretariacie ONZ, który ogłasza tekst w specjalnym wydawnictwie; niedotrzymanie obowiązku rejestracji powoduje, że „żadna ze stron, która taki traktat lub układ zawarły, nie może się nań powoływać wobec jakiegokolwiek organu NZ". Pierwszą obowiązkową r.t. i ich publikowanie y/prowadziła LN. League o f N alfons Treaty Series; Treaties and Int. Ągree-ments Registered or Filed and Recorded with United Na-tions; Registration and Publication of Treaties and Int. Agree-mentsi Regulation to sive Effect to Anicie 102 of the Charter od the UN. UN Treaty Series, vol. 76, s. 20 i następne. • 3568 TRAKTATÓW REWIZJA (ang. Revision of trea-ties, franc. Revision des traites, hiszp. Revision de tratados, roś. Pieriesmotr dogoworow), przedmiot sporów międzynar., w jakich warunkach może nastąpić t.r., o ile t.r. nie jest przewidziana w układzie międzynar. odpowiednią klauzulą, określającą po ilu latach i w jakiej formie (np. klauzula rewizji w art. 14 Karty NZ); przedmiot propagandy zimnowojenej pod hasłem —> Peace- ful Change. P. B. POTTER The Revision of Treaties, London 1932; S. EN-GEL Les ciauses de reyision dans les troiłeś mu!tilateraux de 1'apres-guerre. Paris 1937; E. C. HOYT The UnanSmity Rule In the Revision of Treaties, London 1959; H. J. SCHLOCHAUER Quelques aspects de la revision de la Charte des Nations Unieś, w Revue Central de droit int. public nr 65, 1961. • 3569 TRAKTATÓW WAŻNOŚĆ (ang. Yalidity of trea-ties, franc. Validite des traites, hiszp. Yalidez de los tratados, roś. Diejstwijc dogoworow), termin międzynar. — okres mocy obowiązującej umów międzynar.; przedmiot niejednakowej interpretacji w ciągu wieków i prac kodyfikacyjnych prowadzonych przez KPM-ONZ, które 1963 opracowała i aprobowała nowe sformułowanie —>- ius cogens, jako fundamentalnej normy dla międzynar. porządku publ., nie zezwalającej państwom na jednostronne anulowanie przyjętych zobowiązań. Tak np. w przypadku Karty NZ. która zabrania grożenia siłą czy używania jej, zawarcie sojuszu przez dwa czy więcej państw w celu rozpoczęcia wojny, narusza postanowienia Karty, czyni więc sojusz nieważnym, bez wartości prawnej. Na Konferencji NZ dot. prawa traktatów, w Wiedniu 1969, przyjęta została —r Konwencja Wiedeńska o prawie traktatów międzynarodowych, która wprowadziła art. 42 zasadę, że „ważność traktatu... może być zaczepiona jedynie w drodze zastosowania niniejszej konwencji" a w art. 43- 72 precyzuje szczegółowo w jakich okolicznościach następuje nieważność, wygaśnięcie i zawieszenie stosowania umów. Zasady generalne zawarte w art. 53 i 64: „Nieważna jest umowa, która w chwili zawarcia jest sprzeczna z imperatywną normą powszechnego prawa międzynar. (ius cogens)". ,,Z chwilą pojawienia się nowej imperatywnej normy powszechnego prawa międzynar. (ius cogens), każda istniejąca umowa, która jest z nią sprzeczna, traci ważność i wygasa". S. E. NAHLIK Konwencja Wiedeńska o prawie umów międzynar., Warszawa 1971, s. 38-50. • 3570 TRAKTAT PAŃSTWOWY W SPRAWIE AUSTRII 1955 (ang. State Treaty on Austria, 1955, franc. Traite L'Ćtat sur 1'Autriche de 1955, hiszp.' Tratado de Estado sobre Austria 1955, roś. Aw-strijskij gosudarstwiennyj dogowor 1955), Traktat państw, w sprawie odbudowy niezawisłej i demokr. Austrii, podp. 15 V 1955 w Wiedniu przez Mocarstwa Sojusznicze i Stowarzyszone (Francję,. USA, W. Brytanię i ZSRR) z jednej strony oraz Austrię z drugiej strony przywrócił pełną suwerenność Austrii. Pierwsze 5 art. brzmi jak następuje: „Art. I. Mocarstwa Sojusznicze i Zjednoczone uznają, że Austria odbudowuje się jako państwo suwerenne, niezawisłe i demokratyczne. Art. n. Mocarstwa Sojusznicze i Zjednoczone oświadczają, że będą szanowały niezawisłość i terytorialną integralność Austrii, tak jak to ustala Traktat. Art. III. Mocarstwa Sojusznicze i Zjednoczone włączą do Traktatu Pokojowego z Niemcami postanowienia zepewnia-jące uznanie przez Niemcy suwerenności i niezawisłości Austrii, oraz wyrzeczenie się przez Niemcy wszelkich roszczeń terytorialnych i politycznych w stosunku do Austrii i terytorium austriackiego. Art. IV. l. Mocarstwa Sojusznicze i Zjednoczone oświadczają, że zakazane jest polityczne lub gospodarcze połączenie się Austrii z Niemcami. Austria w pełni uznaje swą odpowiedzialność w tej sprawie i nie połączy się z Niemcami w żadnej formie, ani pod względem politycznym- ani też gospodarczym. 2. W celu zapobieżenia takiemu połączeniu się, Austria nie powinna zawierać żadnego porozumienia z Niemcami, ani podejmować żadnych kroków lub czynić żadnych posunięć, które bezpośrednio lub pośrednio mogą przyczynić się do jej politycznego lub ekon. połączenia się z Niemcami lub narazić na szwank jej integralność terytorialną, albo też niezależność polityczną lub gospodarczą. Austria zobowiązuje się ponadto do niedopuszczenia na swym terytorium do żadnych kroków, które bezpośrednio lub pośrednio mogą przyczynić się do takiego połączenia i powinna zapobiegać istnieniu, odradzaniu się i działalności wszelkich organizacji, które stawiają sobie za cel polityczne lub ekon. połączenie z Niemcami oraz propagandzie pangermańskiej na rzecz połączenia z Niemcami. Art. V. Granice Austrii pozostaną takimi, jakimi były w dniu l stycznia 1938 roku. W dalszych art. 6-38, Traktat ustalił m.in.: prawo człowieka (6), prawa mniejszości narodowych słoweńskiej i chorwackiej (7), rozwiązanie organizacji nazistowskich (9), zakaz odbywania służby w siłach zbrojnych Austrii b. czł. org. nazistowskich (12), zakaz specjalnych rodzajów uzbrojenia, jak bronie ABC i in. (13), wycofanie wojsk sojuszniczych do 31 XII 1955 (20), od Austrii nie będą wymagane reparacje, wynikające z istnienia stanu wojny w Europie po l IX 1939" (21); własność austriacka w Niemczech, zrzeczenie się przez Austrię roszczeń wobec Niemiec (23) i wobec sojuszników (24), własność Narodów Zjednoczonych w Austrii (25), własność prawa i interesy mniejszości narodowych w Austrii (26), postanowienia dot. Dunaju (31). Parlament Austrii 26X1955 uchwalił w duchu Traktatu Państwowego Ustawę o neutralności Austrii, Gesetz iiber die Neutralitat Osterreichs, treś- ci następującej: ,,Art. I. W celu trwałego i stałego zabezpieczenia swej niepodległości i nienaruszalności swego terytorium Austria ogłasza dobrowolną stała neutralność. Austria będzie ją popierać i będzie jej bronić wszystkimi, będącymi w jej dyspozycji środkami. Dla zagwarantowania tych celów-Austria nie będzie w przyszłości zawierać żadnych sojuszów wojskowych j nie dopuści do budowy na swym terytorium baz wojskowych obcych państw. Art. n. Wykonanie niniejszej federalnej ustawy konstytucyjnej powierza się Rządowi Federalnemu". Zbiór dokumentów nr 10, 1955, póz. 143 i 308. • 3571 TRAKTAT POKOJOWY BRZESKO-LITEWSKI 1918 (ang. Brest-Litowsk Peace Treaty, 1918, franc. Traite de Paix de Brest-Litbvsk de 1918, hiszp. Tratado de Paź de Brest-Litovsk 1918, roś. Briest-Litowskij mimy j dogowor 1918), nazwa przyjęta dla układu pokojowego, zawartego przez Rewolucyjny Rząd Rosji z Niemcami 3 III 1918 w Brześciu Litewskim, po wielomiesięcznych pertraktacjach, rozpoczętych tamże 21 XI 1917. Trak- 891 Traktat przyjaźni 3576 tat wszedł w życie 15 m 1918. Anulowany 11X1 1918 przez Niemcy na żądanie Mocarstw Zach. w akcie o zawieszeniu broni podp. w Compiegne, oraz przez Rosję 13X11918; poza tym formalnie uznany przez Niemcy za pozbawiony ostatecznie mocy prawnej w art. 116 Traktatu Wersalskiego. Reichssesetzblatt 1918, s. 107 i 77; Proceeding of the Brest-Utowsk Peace Conference: The Peace Negotiatlons between Russia and the Central Powers 21 XI 1917-3 III 1918, Wa-shington DC 1918; G. F. DE MARTENS Nouveau Recueil genź-rai des trailes. Leipzig 1909/27, s. III, t. 10; V. JOHN Brest-Litowsk. Verhandlungen und Frtedenswrtrage im Osten 1917 bis 1918, Berlin 1937; J. W. WHEELER-BENNET Bresl-Litovsk. The furgonen peace March 1918, London 1958: TH. SHIEDER Bresl-Litovsk Friede von 1918, w: Strupp-Schlochauer Wor-terbuch des YStkerrechts. Bd. I, Berlin 1960, s. 245-247. • 3572 TRAKTAT POKOJOWY NEUILLY 1919 (ang. Neuilly Peace Treaty, 1919, franc. Traite de Paix de Neuilly de 1919, hiszp. Tratado de Paź de Neuilly 1919, roś. Nejiskij mimy j dogowor 1919), zawarty przez Aliantów 27X11919 z Bułgarią w Pałacu Neuilly-sur-Seine pod Paryżem, ustalił nowe granice Bułgarii. Wszedł w życie 9 VIII 1920. Nie ratyfikowany przez Chiny, Kubę, Polskę i USA. C. A. COLLIARD Droit Int. et Mstotre diplomatique, Paris 1950. • 3573 TRAKTAT POKOJOWY SAINT GERMAIN 1919 (ang. St. Germain Peace Treaty 1919, franc. Traite de Paix de St. Germain de 1919, hiszp. Tratado de Paź de Saint Germain 1919, roś. Sen- Żermenskij mimyj dogowor 1919), zawarty przez Aliantów z Austrią 101X1919, w pałacu Saint Germain-en-Laye pod Paryżem oddzielający Au- strię od Węgier, od terytorium nowego państwa czechosł.; przyznający -r Górną Adygę Włochom, następnie szereg prowincji Jugosławii i Rumunii; wszedł w życie 16 VII 1920. Nie został ratyfikowany przez USA. Societf des Nations Recueil des Traites et des Engagement Internationaux, Geneve 1920. • 3574 TRAKTAT POKOJOWY SftYRES 1920 (ang. Sevres Peace Treaty 1920, franc. Traite de Paix de Sevres de 1920, hiszp. Tratado de Paź de Sevres 1920, roś. Sewrskij mirnyj dogowor 1920), zawarty przez —> aliantów w Sevres pod Paryżem, l O VIII 1920, z Turcją; art. l przyznawał W. Brytanii prawo okupowania Stambułu oraz •r Dardaneli i Bosforu; art. 3 narzucał Turcji aliancką kontrolę wojsk, i finansową; art. 4 przekazywał Dardanele pod kontrolę międzynar. komisji; art. 5 Turcja zrzekała się na rzecz Grecji praw do Tracji, Wysp Egejskich (z wyjątkiem Rodos przyznanej Włochom) i Smyrny; na rzecz Francji do Syrii i Cylicji (wilajet Adana); na rzecz W. Brytanii do Mezopotamii (Iraku), Palestyny i protektoratu nad Al-Hidżazem; na rzecz Włoch do wyspy Rodos i do wybrzeża od Adramyti do Adali położonych naprzeciw Rodos; art. 6 Turcja zgodziła się, że tur. Armenia zostanie państwem samodzielnym a Kurdystan uzyska autonomię; poza tym Turcja uznała prawa W. Brytanii do Cypru i Egiptu, a Włoch do Trypolitanii. T.P.S. nie wszedł w życie, bo nowy rząd Kemala Mustafy odmówił ratyfikacji. Zwołane dwie Konferencje Orientalne, Oriental Conferences, w Londynie 2111-12 III 1921 oraz 22 m 1922 w Paryżu, nie rozwiązały problemu, podobnie jak francusko-tur. układ podp. w Ankarze 20X1921. Dopiero pre- liminarna konferencja w m. Mudanya 11X1922 przygotowała warunki do konferencji pokojowej w Lozannie, 20X11922-24 VII 1923, która doprowadziła do podp. Traktatu Pokojowego Lozanny 1923, H. RONNEFAURT Konferemcn und YertrSse (Vertrags-Plot:), Wurzburg, t. 4, 1958. • 3575 TRAKTAT POKOJOWY TRIANON 1920 (ang. Trianon Peace Treaty 1920, franc. Traite de Paix du Trianon de 1920, hiszp. Tratado de Paź de Trianon 1920, roś. Trianonskij mirnyj dogowor 1920), zawarty przez Aliantów z Węgrami w pałacu Grand Trianon w Wersalu, 4 VI 1920, od- dzielający Węgry od Austrii i ustalający nowe granice państwa węg.; wszedł w życie 26 VII 1921; Polska i USA nie ratyfikowały T.P.T. C. A. COLLIAKD Droit Int. et histoire diplomatique, Paris 1950. • 3576 TRAKTAT PRZYJAŹNI AMERYKAŃSKO-POLSKI 1931 (ang. American-Polish Friendship Treaty 1931, franc. Traite: d'amitie americano-polonais de 1931, hiszp. Tratado de Amistad Americano-Polaca 1931, roś. Amierikano-polskij traktat o drużbie 1931), podp. w Waszyngtonie, 15 VI 1931 p.n. Traktat Przyjaźni, Handlowy i Praw Konsularnych, dot. wyłącznie wzajemnych stosunków, gł. handl., nie obejmował żadnych zobowiązań polit.; natomiast przyznawał de facto przywileje dla obywateli USA prowadzących przedsiębiorstwa w Polsce, formalnie na zasadzie wzajemności, niemożliwej do egzekwowania przez obywateli poi. w USA wobec skomplikowanego ustawodawstwa stanowego. Oto charakterystyczne dla tego typu fragmenty art. I i III: ,,Art. I. Obywatele każdej z Wysokich umawiających się Stron będą mogli wyjeżdżać, podróżować i przebywać na terytorium drugiej Strony; korzystać z wolności sumienia oraz praktykowania kultu religijnego; wykonywać pracę zawodową, naukową, religijną, filantropijną, przemysłową i handlową wszelkiego rodzaju; prowadzić we wszelkiej formie działalność handlową nie wzbronioną przez prawo miejscowe; posiadać na własność, wznosić lub wynajmować i zajmować odpowiednie budowle oraz dzierżawić grunty do celów: mieszkalnych, naukowych, religijnych, filantropijnych, przemysłowych, handlowych i pośmiertnego spoczynku; zatrudniać pracowników według swego wyboru — i w ogóle, wyżej wymienieni obywatele będą mogli, przy zastosowaniu się do wszystkich miejscowych praw i przepisów należycie ustanowionych, korzystać z wszelkich wyliczonych wyżej przywilejów i wykonywać wszystko, co jest z uprawnieniami tymi związane lub konieczne do korzystania z nich, na tych samych warunkach co obywatele państwa, w którym zamieszkują, chyba że prawa którejś z Wysokich umawiających się Stron, będące w mocy w chwili podpisania niniejszego traktatu, zawierają postanowienia odmienne". „Art. III. Mieszkania, składy towarowe, fabryki, sklepy i inne miejsca wykonywania zawodu wraz ze wszystkimi przynależnymi pomieszczeniami, należące do obywateli jednej z Wysokich umawiających się Stron na terytorium drugiej, używane do jakiegokolwiek z celów wymienionych w art. I, winny być szanowane. Będzie niedozwolone dokonywanie rewizji domowej, przeszukiwanie budynków i pomieszczeń, ani badanie i sprawdzanie w nich ksiąg, papierów lub rachunków, chyba że odbędzie się to pod warunkami i zgodnie z formami ustanowionymi dla krajowców przez obowiązujące ustawy, rozporządzenia i przepisy". Art. IV. Ustalił bardzo szczegółowo ,,wolność handlu i żeglugi" między obu stronami. Departament Stanu zaproponował 5 VII 1951 u-chylenie art. IV, lub w razie sprzeciwu Polski, anulowanie całego Traktatu. Rząd RP, w odpo- 3577 Traktat Rapallo 892 wiedzi z 26 VIII 1951, ocenił notę USA „jako próbę legalizacji systematycznych naruszeń Traktatu... dokonywanych przed wręczeniem noty...". Dz.U. 1933, póz. 193, 384, 385, oraz Dz.U. 1938, póz. 310; Zbiór dokumentów, 1951. • 3577 TRAKTAT RAPALLO 1922 (ang. Rapallo Trea-ty, 1922, f ranę. Traitó de Rapallo de 1922, hiszp. Tratado Rapallo 1922, roś. Rapallskij dogowor 1922), zawarty przez Roś. FSRR i Niemcy w Rapallo we Włoszech 16 IV 1922. Traktat uregulował art. l „rozbieżności pomiędzy Niemcami a Rosją Radziecką w zakresie spraw powstałych w czasie, kiedy państwa te były ze sobą w stanie wojny"; Niemcy zrzekły się art. 2 odszkodowań od Roś.' FSRR za straty wynikłe z wywłaszczeniowego ustawodawstwa rewol.; obie strony art. 3 postanowiły niezwłocznie nawiązać stosunki dy-^omat. i konsul.; art. 4 obie strony w wymianie handl. przyznały sobie nawzajem klauzulę największego uprzywilejowania; art. 5 stwierdzał gotowość współpracy gosp. ZSRR z prywatnymi firmami niemieckimi. T.R. zawarty został na okres czasu bezterminowy; rozszerzony 5 XI 1922 w Berlinie na Ukr. SRR, Białoruś. SRR i inne republiki radź., wszedł w życie 3111923. Poszerzony tzw. Berlińskim Układem, w formie wymiany not, 24 IV 1926; przedłużonym 24 VI 1931 i 5 V 1933. Anulowany 22 VI 1941 agresją Niemiec na ZSRR. Waga międzynar. t.R. nie wynikała z jego treści, lecz z faktu, że dwa przeciwstawne sobie ustrojami państwa, jedno bojkotowane przez Ententę, drugie w zależności od Ententy postanowieniami Traktatu Wersalskiego, znormalizowały swe stosunki polit. i gospodarcze. W nieswoja potitika SSSR, t. 1 Moskwa 1922; W. RATHENAU Cannes und Genua, Berlin 1922; W. V. BUSCHER Deutschlands Weg nach Rapallo, Berlin 1952; O. WINEK Der Rapallo-Yer-trag und setne nationale Bedeutung fur Deutschland, Berlin Dez. 1953; Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać. L. Oelberg, Warszawa 1954, .t. l, s. 193-194; I. K. KOBLIAKOW Ot Briesta do Rapallo. Oczerk istorii sowietsko-giermanskich otnoszenij s 1918 po 1922 g., Moskwa 1954. • 3578 TRAKTAT RYSKI 1921 (ang. Riga Treaty 1921, franc. Traite de Riga de 1921, hiszp. Tratado de Riga 1921, roś. Riżskij mirnyj dogowor 1921), traktat pokoju między Polską a Rosją i Ukrainą (poprzedzony Ryską Umową o przedwstępnych warunkach pokoju, 12X1920), kończący wojnę polsko-radz. 1919-20, podp. ze strony poi. przez J. Dąbrowskiego, S. Kauzika, E. Lechowicza, H. Strasburgera i L. Wasilewskiego, ze strony Rosji Radzieckiej i Ukrainy Radzieckiej A. Joffe, J. Ga-nedzi, E. Kwiryng, S. Obolewski i G. Kociubiń-ski, w Pałacu Czarnogłowców w Rydze (Łotwa), 18III1921; wszedł w życie 31 IV 1921. Obejmował 25 art. oraz 5 żal., stanowiących część integralną Traktatu, ustalał nowe granice miedzypaństw., zw. odtąd ,, ryskimi" oraz rozstrzygał sprawy sporne, zarówno aktualne (np. art. VI obywatelstwa czy art. IX repatriacji), jak hist. (m.in. zwrot Polsce przedmiotów wywiezionych do Rosji i Ukrainy od 11 1772, jak wszelkie trofea wojenne, w tym również ,,trofea zabrane od 1792 r. Narodowi Polskiemu w jego walce o niepodległość przeciw carskiej Rosji", dalej biblioteki, zbiory archiwa, dzieła sztuki, mapy itp. (art. XI). Art. XII-XV ustalone zostały formy reewakuacji mienia poi., art. XXI ogólne zasady wymiany handlowej. Art. XXII ustalił, że prawa i zobowiązania Rosji i Ukrainy rozciągają się na Białoruś, względnie jej obywateli. Obie strony zapewniły sobie nawzajem, art. V, ,,całkowite poszanowanie suwerenności państwowej i powstrzymanie się od jakiegokolwiek mieszania się do wewnętrznych spraw Strony drugiej". Ważność T.R. została potwierdzona 5 V 1934 podp. w Moskwie Protokołem Prolongacyjnym do Paktu nieagresji między Polską a ZSRR z 25 VII 1932. Postanowienia T.R. o granicach nie przetrwały II wojny świat, z racji hist. i polit. Anulowanie formalne nastąpiło polsko-radz. umową graniczną z 16 VIII 1945, podp. w Moskwie, stwierdzającą (art. l), że „zgodnie z decyzją Konferencji Krymskiej" ustala się granicę państwową między R.P. a ZSRR wzdłuż „linii Curzona". Przywrócenia granic T.R. domagał się rząd gen. Sikorskiego, ale nie poparły go mocarstwa zach., które nigdy nie opowiedziały się za granicami ryskimi, natomiast tak jak w roku 1920, tak i w latach II wojny świat, za —• Curzona linią. Dz.U, 1921, póz. 300; Współczesna Europa Polityczna. Zbiór dokumentów międzynar., oprać.: W. Kulski i M. Potulicki, Warszawa-Kraków 1939; Les relations polono-allemandes et polono- sovietiques au cours de la periode de 1933-1939, Paris 1940; „Zbiór Dokumentów" nr 2, 1945; P. N. OLSZAN-SKIJ Riiskii mir, Moskwa 1969; J. KUMANIECKI Po Traktacie Ryskim. Stosunki polsko-radzieckie 1921-1923, Warszawa 1971, s, 281. • 3579 TRAKTAT SAAVEDRA LAMAS 1933 (ang. Saavedra Lamas Treaty, 1933, franc. Traite Saa-vedra Lamas de 1933, hiszp. Tratado Saavedra Lamas 1933, roś. Pakt Saawedra Łamasa 1933), przyjęta nazwa dla Traktatu Antywojennego Nieagresji i Koncyliacji, opracowanego przez argent. min. spraw zagr. C. Saavedra Łamasa (1880-1954) w oparciu o zasady LN —r Pakt Brianda-Kelloga oraz —> doktrynę Stimsona, przedłożonego rządom republik amer. 21 IX 1932. Po roku 6 państw latynoamer. podp. 10X1933 w Rio de Janeiro T.S.L.: Argentyna, Brazylia, Chile, Meksyk, Paragwaj i Urugwaj. W 1934-38 podpisały nie tylko wszystkie pozostałe państwa Ameryki Lać., ale również 11 państw eur., czyniąc T.S.L. jedynym układem międzyamer. z uczestnictwem państw pozakontynentalnych. Tekst głównych trzech art. jest następujący: ,,1. Wysokie Układające się Strony oświadczają uroczyście, że potępiają wojny napastnicze w swych wzajemnych stosunkach i z innymi państwami, oraz, że rozwiązywanie jakichkolwiek konfliktów czy sporów, jakie wydarzą się między nimi, nie może nastąpić inaczej niż środkami pokojowymi, przewidzianymi przez prawo międzynarodowe. 2. Oświadczają, że między Wysokimi Stronami Układającymi się kwestie terytorialne nie mogą być rozwiązywane gwałtem, oraz ie nie uznają żadnego uregulowania terytorialnego, nie przeprowadzonego Środkami pokojowymi, ani ważności okupacji czy nabycia terytoriów osiągniętego siłą zbrojną. 3. W przypadku znalezienia się przez jakiekolwiek państwo w konflikcie i niewypełnienia zabowiążań zawartych w artykułach poprzednich Strony zobowiązują się do użycia wszystkich wysiłków celem utrzymania pokoju. Dla tego celu przyjmą w charakterze neutralnych państw postawę wspólną i solidarną; zastosują środki polityczne, prawne i ekon., autoryzowane przez Prawo Międzynar.; wykorzystają wpływ opinii publicznej, ale w żadnym przypadku nie posuną się do interwencji dyplomatycznej czy zbrojnej; z wyjątkiem działalności wynikłej z innych Traktatów wielostronnych, których Państwa te są sygnatariuszami". Końcowy Art. 16 czynił T.S.L. ,,otwartym dla wszystkich Państw", bez przyjętego w traktatach międzyamer. ograniczenia „amerykańskich". Siedem państw nie ratyfikowało (w nawiasie rok podpisania): Boliwia (1934), Grecja (1935), Kostaryka (1934), Norwegia (1936), Portugalia (1934), Turcja (1935), Włochy (1934). C. SAAVEDRA LAMAS La crise de la Codification et la doctrine argentine du Droit Inl., Paris 1931; PH. C> JESSUP Saavedra Lamas anti-war draft treaty, w: American Journat o f łnt. Law nr 27, 1933; C. SAAVEDRA LAMAS Presentation du traitS sud-americain pour preyenir la guerre, Academie Dipłomatique Inl. Seances et Traveaux. Paris 1933; PH, JESSUP The Argen- Traktat Tordesillas 3581 Państwa uczestniczące w Traktacie Saavedra Lamas Państwo Data ratyfikacji Traktatu Państwo Data ratyfikacji Traktatu Argentyna 14 X 1935 Jugosławia 9 V 1935 Brazylia 26 VIII 1936 Kolumbia" 22 VI 1936 Bułgaria 15 IV 1935 Kuba 6 VI 1935 Chile 23 VIII 1934 Meksyk 1711 1936 Czechosło Nikaragua 13 VIII 1935 wacja 10 VI 1935 Panama 12X1 1936 Dominikana 17IX 1934 Paragwaj 28 XII 1938 Ekwador 20 IV 1936 Peru" 21IV 1936 Finlandia" 17 II 1938 Rumunia" 10VI1935 Gwatemala 11 VIII 1936 Salwador" 20IV1936 Haiti 10 VII 1936 USA" 10 VIII 1934 Hiszpania 5IV 1936 Wenezuela" 27 XII 1935 Honduras0 20 IV 1936 " Z zastrzeżeniami. linę Anti-War Pact, w: American Journal of Inl. Law m 28, 1934; C. SAAVEDRA LAMAS Por la Pat de las Americas, Buenos Aires 19.n; Tratados v Conyenciones Interamericanos de Paź, UPA Washington DC 1961, s. 24-33. TRAKTAT TETUANU 1860 -> IFNI. • 3580 TRAKTAT TLATELOLCO 1967 (ang. Tlatelolco Treaty, 1967, franc. Traite de Tlatelolco de 1967, hiszp. Tratado de Tlatelolco 1967, roś. Tiatetołko dogowor 1967), oficjalna skrótowa nazwa Traktatu o Zakazie Broni Nuklearnych w Ameryce Lać., Treaty for the Prohibition of Nuclear Weapons in Latin America—Tratado para la proscripción de las armas nucleares en la America Latina. Pierwszy regionalny traktat o utworzeniu bez-atom. strefy, podp. 14 II 1967 w stolicy Meksyku, w dzielnicy Tlatelolco, przez Boliwię, Chile, Ek- wador, Gwatemalę, Haiti, Kolumbię, Kostarykę, Meksyk, Nikaraguę, Panamę, Peru, Salwador, U-rugwaj i Wenezuelę. W późniejszym terminie podp. Argentyna — 27 IX 1967; Brazylia — 9 V 1967; Dominikana—28 VII 1967; Honduras— 14 III 1967; Jamajka 27 X 1967; Paragwaj — 26 IV 1968; Trynidad i Tobago—27 VI 1967, oraz Barbados, jako 22-ie państwo—18X1968. Również przystąpiła Holandia ze swymi terytoriami na zach. półkuli, podp. 15 III 1968 Protokół Dodatkowy I. Pierwsze państwa, które ratyfikowały T.T.: Meksyk 201X1967; Brazylia (z poważnymi zastrzeżeniami) 2911968; Salwador—22 IV 1968; Dominikana — 14 VI 1968 oraz Urugwaj — 20 VIII 1968. Następnie do 111973 ratyfikowały bez zastrzeżeń: Barbados, Boliwia, Ekwador, Gwatemala, Haiti, Honduras, Jamajka, Kostaryka, Nikaragua, Panama, Paragwaj, Wenezuela. ChRL ratyfikowała T.T. 27 VI 1974. Jedyne państwo Ameryki Lać., które odmówiło podp. T.T. — Kuba, na znak protestu przeciwko agresywnej polityce USA i utrzymywaniu przez USA w regionie Karaibów baz z bombami atom.: w —» Guantanamo, —>• Puerto Rico i na Dziewiczych Wyspach (USA). Zgr. Og. NZ Rez. 2286/XXII, z 5X111067, aprobowało Traktat 82 głosami, żadnym przeciw, przy 28 wstrzymujących się (Algieria, Białoruś. SRR, Botswana, Bułgaria, Burundi, Czechosłowacja, Francja, Ghana, G. Wolta, Gujana, Jemen, Kamerun, Kenia, Kuba, Lesoto, Liberia, Mali, Mauretania, Mongolia, Polska, Syria. Tajwan, Togo, Uganda, Ukr. SRR, Zambia i ZSRR). Rezolucja zobowiązuje państwa do „powszechnego poszanowania" postanowień T.T. oraz wezwała Mocarstwa atom., by podpisały i ratyfikowały jak najszybciej Protokół Dodatkowy II T.T., gwarantujący poszanowanie przez nie obszaru bezatomowe-go. Pierwsza podp. Protokół I i II W. Brytania 20X11 1967. USA uczyniły to w 1968, ale z b. za- sadniczymi zastrzeżeniami: l) że T.T. nie zakazuje Stanom Zjedn. przewozu broni jądr.w tranzycie lotn. czy mor. przez strefę bezatomową. 2) państwa amer. sygnatariusze T.T. mogą otrzymać usługi, pozwalające na wybuchy jądr, dla celów pokojowych. 3) USA gwarantują, że nie użyją ani nie zagrożą użyciem broni jądr. przeciwko żadnemu z państw sygnatariuszy T.T., ale gwarancja ta traci ważność jeśli któreś z państw z pomocą innego mocarstwa atom. .rozpocznie atak zbrojny na USA. W czasie wizyty pręż. Meksyku L. Eche-verii, wiosną 1973 w Paryżu, Moskwie i Pekinie uzyskał on zapewnienie podp. Protokołów I i II przez Francję i ChRL, co Francja z zastrzeżeniami uczyniła 11 VII 1973, ChRL zaś 28 VIII 1973. Rząd ChRL podpisując 21 VIII 1973 protokół do T.T. powtórzył swe zobowiązanie, złożone 14X1 1972: ,,Chiny nie będą nigdy używać, ani grozić użyciem broni nuklearnej przeciwko nieatomowym krajom Ameryki Lać. oraz krajom strefy bezatomowej w Ameryce Lać. Nie będą również produkować, gromadzić, instalować i przeprowadzać prób z bronią atomową w tych krajach lub w tej strefie oraz transportować jej przez terytorium tych krajów Ameryki Lać., na ich przestrzeni powietrznej oraz wodach terytorialnych." Równocześnie rząd ChRL oSwiadczyt, że: ,,Podpisanie T.T. przez rząd chiński nie implikuje żadnej zmiany zasadniczego stanowiska Chin wobec sprawy rozbrojenia i broni atomowej, a w szczególności nie ma wpływu na zdecydowane stanowisko rządu chińskiego, które występuje przeciwko układowi o nierozpowszechnianiu broni jądrowej oraz przeciwko układowi o częściowym zakazie prób nuklearnych .'' Organem Traktatu, zarej. w ONZ, jest Agencja d/s Zakazu Broni Nuklearnych w Ameryce Lać. -^ OPANAL. A. GARCIA ROBLES El Tratado de Tlatelolco. Genesis, Alcan-ce y Propnsitos de la Proscripción de las Armas Nucleares en la America Latina, Mexico DF 1967, s. 339; (W Monthly Chronicie nr l, 1968, s. 27-28. • 3581 TRAKTAT TORDESILLAS 1494 (ang. Tordesillas Treaty 1494, franc. Traite de Tordesillas de 1494, hiszp. Tratado de Tordesillas 1494, roś. Tordesiljasskij dogowor 1494), „o podziale Nowego Świata", zawarty 7 VI 1494 na zamku Tordesillas w hiszp. prowincji Valladolid, między Ferdynandem Aragońskim i Izabellą Kastylijską w imieniu Hiszpanii a Janem II Królem Portugalii, w oparciu o rozstrzygnięcie papieża Alek- sandra VI, wyrażone w bulli z 4 V 1494, Inter caetera divinac, -dzielącej ledwo co odkrytą zach. półkulę „l 00 mil na zachód od Azorów wzdłuż linii biegun północny-biegun południowy" w ten sposób, że wszystko co na wschód od niej położone należeć miało do Portugalii, na zachód do Hiszpanii, Traktat przesunął linię na 370 mil na zachód od Azorów, a papież dekretem Dudum siąwdem z 261X1493 zmianę tę zatwierdził; po- wtórnie 24 VI 1506. Podział ten zdecydował, że dorzecze Amazonki, czyli wsch. obszar Ameryki Pd., stało się posiadłością portug.; andyjska zaś zach. Ameryka—Hiszpanii. W XVIII w. Hiszpania z powołaniem się na T.T. prowadziła spór terytorialny z Portugalią o część Paragwaju, Peru i Gujany, które zostały jej przyznane, natomiast 3582 Traktat Unii musiała zrzec się swych roszczeń do ujścia La Płaty (Traktaty Madrycki z 1311750 i San Ilde-fonso z l X 1777). Bullarum Magnum Romanum, t. 5, Turin 1857; G. R. DE MARTENS Supptement au Recueit, t. l, Góttingen 1801-1808. TRAKTATU NEUILLY SPRAWA -> Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynar. • 3582 TRAKTAT UNH, LIGI I KONFEDERACJI TRWAŁEJ 1826 (ang. Union, League and Per-manent Confederation Treaty 1826, franc. Traite d'Union, Ligue et Confederation Permanente de 1826, hiszp. Tratado de Unión, Liga y Confede-ración Permanente 1826, roś. Dogowor o wiecz- nom sojuzie, ligie i konfiedieracyi 1826), opracowany przez Amer. Zgromadzenie w Panamie, zawarty, 15 VII 1826 tamże przez szefów rządów Wielkiej Kolumbii, Republiki Ameryki Środk., Peru i Meksyku. Nie wszedł nigdy w życie, ponieważ ratyfikowała go tylko Wielka Kolumbia. Zredagowany przez S. Bolivara jest podstawowym dokumentem pan-latynoamerykanizmu. Traktat miat w pierwszym rzędzie charakter antyhiszp. sojuszu obronnego (art. 1-22), ale wprowadzał również wspólne konsultacje polit. i gosp., a także zobowiązywał wszystkie państwa członkowskie do „całkowitego zakazu i bezwzględnego zwalczania handlu niewolnikami z Afryki". Conferencias Int. Americanas 1889-1936, Washington 1938; A. J. URIBE Anales Diplomaticos y Consulares de Columbia, Bogota 1920. vol. 6, a. 571-579; A. DE LA PENA y REYES El Congreso de Panama Algunos otros Proyectos de t/n/on Hispano- America, Merico 1926, s. 262; Conferencias Int. Americanas 1889-1936, Washington 1938; J. M. YEPES Del Congreso de Panama a la Conferencia de Caracas 1826-1954, Caracas 1955, roi. l, s. 81-136. • 3583 TRAKTAT WERSALSKI 1919 (ang. Yersailles Treaty 1919, franc. Traite de Versailles de 1919, hiszp. Tratado de Yersalles 1919, roś. Wiersalskij mimy j dogowor 1919), właść. Traktat Pokoju z Niemcami. Najważniejszy z traktatów kończących I wojnę świat. 1914-18, zawartych 1919-20, podp. w Wersalu 28 VI 1919, przez przedstawicieli Głównych Mocarstw: Francji, Japonii, USA, W. Brytanii i Włoch oraz przez Belgię, Boliwię, Brazylię, Chiny, Czechosłowację, Ekwador, Grecję, Gwatemalę, Haiti, Al-Hidżaz, Honduras, Kubę, Liberię, Nikaraguę, Panamę, Peru, Polskę, Portugalię, Rumunię, Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców, Syjam i Urugwaj, z jednej strony i Niemcami—z drugiej strony. T.W. nie podp. Rosja Radziecka, która nie brała udziału w konferencji pokojowej i która podp. z Niemcami 16 IV 1922 -»• Traktat Rapallo o ustanowieniu normalnych stosuków dyplomat. i gospodarczych. Stany Zjedn. nie ratyfikowały T.W. i 25 VIII 1921 zawarty w Berlinie bilateralny Traktat Pokoju z Niemcami (wymiana not ratyfikacyjnych nastąpiła w Berlinie 11 XI 1921). T.W. nie ratyfikowały również Ekwador i Al-Hidżaz. Traktat wszedł w życie 1011920. T.W. złożony z 15 części, obejmujących 440 artykułów, w swej cz. I (art. 1-26) zawierał -». Pakt Ligi Narodów, stanowiący samoistny dokument prawny, który może ulegać zmianom niezależnie od traktatu pokoju; w cz. n ustalał nowe granice Niemiec z Belgia, Luksemburgiem. Francją, Austrią, Czechosłowacją. Polską i Dania; w cz. m sprecyzowano przepisy polit. eur., dotyczące Belgii i Luksemburga, Zagłębia Saary, Alzacji i Lotaryngii, Czechosłowacji, Polski, Prus. Wsch., Kłajpedy, Wolnego Miasta Gdańska, Szlezwiku, Hel-golandu, Rosji i państw rosyjskich; m.in. ustalono plebiscyty na Warmii, Mazurach, Górnym śląsku i w Szlezwiku oraz (po 15 latach) w Zagłębiu Saary, utworzono w lewobrzeżnej Nadrenii i w 50-kilometrowym pasie na prawym brzegu Renu stref? zdemilitaryzowaną; w cz. IV dotyczącej praw i interesów Niemiec poza Niemcami zostały one pozbawione swych kolonii (poszczególne postanowienia dotyczą Chin, Syjamu, Liberii, Maroka, Egiptu, Turcji i Bułgarii oraz Szantungu); cz. V zawierała postanowienia tyczące wojska, marynarki i lotnictwa Niemiec oraz Międzysojuszniczych Komisji Kontroli, zakazywała Niemcom powszechnego obowiązku służby wojsk, i ograniczała liczebność niem. armii zawodowej do 100 tyś. żołnierzy (bez lotnictwa i ciężkiego sprzętu bojowego) oraz nakazywała zburzenie twierdz i fortyfikacji w Niemczech; cz. VI dotyczyła jeńców wojennych i konserwacji grobów wojsk.; cz. VII dotycząca sankcji stawiała w stan oskarżenia cesarza Wilhelma II oraz inne osoby, oskarżone o dokonanie czynów sprzecznych z prawem i zwyczajami wojennymi (-»• zbrodnie wojenne i zbrodniarze wojenni); c. VIII omawiała sprawę odszkodowań wojennych. Części od IX do XII obejmowały kolejno: postanowienia finansowe, postanowienia ekon-; żeglugę powietrzną; porty, drogi wodne i drogi żelazne; cz. XIII stanowił statut Międzynar. Organizacii Pracy (-»• ILO); cz. XIV dotyczyła gwarancji wypełnienia zobo- wiązań traktatu przez Niemcy ustalając, iż terytorium Niemiec położone na zach. od Renu ma być zajęte przez wojska alianckie na okres 15 lat od dnia wejścia w życie traktatu; cz. XV pt. Różne przepisy, nałożyła na Niemcy w art. 434 obowiązek uznania całkowitej mocy T.W. oraz konwencji dodatkowych zawartych w przyszłości a także obowiązek uznania ,,nowych państw w granicach dla nich w ten sposób ustanowionych", a w art. 435 potwierdzała neutralność Szwajcarii. Z T.W. są ściśle związane i inne traktaty zawarte 1919-20 na paryskiej konferencji pokojowej: -> Traktat Pokojowy Saint Germain 1919 z Austrią; ->• Traktat Pokojowy Neuilly 1919 z Bułgarią; ->-Traktat Pokojowy Trianon 1920 z Węgrami i -> Traktat Pokojowy Sevres 1920 z Turcją. Polska ratyfikowała T.W. i traktat z Austrią. Traktaty pokojowe zawarte z Niemcami i ich sojusznikami stworzyły tzw. system wersalski ustanawiający nową strukturę terytorialną Europy; system ten zaciążył na całej polityce świat, okresu międzywojennego. System wersalski nałożył na szereg państw, m.in. na Polskę, obowiązek ochrony mniejszości „pod gwarancją Ligi Narodów" nie narzucając żadnych zobowiązań pod tym względem Rzeszy Niemieckiej. Za przykład typowy w tej sprawie należy uznać Traktat między Głównymi Mocarstwami Sprzymierzonymi i Stowarzyszonymi a Polską z 28 VI 1919, stanowiący zał. nr 3 do T.W., zw. Małym Traktatem Wersalskim (-> traktaty o ochronie mniejszości). T.W. był sabotowany przez Rep. Weimarską, a otwarcie naruszony 1933 przez odmowę dalszego wykonywania przez III Rzeszę postanowień cz. VIII (odszkodowania wojenne). Następnie traktat został pogwałcony przez III Rzeszę 16 III 1935 w jego cz. V przez ustawę wprowadzającą po- wszechną powinność wojskową i zwiększenie liczebności niem. sił zbrojnych do 12 korpusów (36 dywizji), a 7 III 1936—w cz. III przez wpro- wadzenie wojsk do nadreńskiej strefy zdemilitary-zowanej. Poza tym T.W. został nie wykonany w cz. VII dotyczącej sankcji. W związku z decyzją niem. z 16 III 1935, została uchwalona w Stresie 14 IV 1935. Rezolucja Włosko-Francusko-Brytyj-ska, wyrażająca gotowość „załatwienia sprawy drogą swobodnych rokowań z Niemcami nad zastąpieniem odpowiednimi postanowieniami cz. V Traktatu Wersalskiego". Ds.U. 1920. nr 35, póz. 200; Lengue of Nations Treaty Series, Genewa 1920; S. KOZICKI Sprawa granic Polski, na Konferencji Pokojowe! w Paryżu, 1919 r.. Warszawa 1921, s. 176; What really happened at Paris. The Story of the 895 Traktaty międzyamer. 3590 Peace Conference, 1918-1919, by American Dolegałeś, edit.: E. M. House and Ch. Seymour, New York 1921, s. 528; L. GRAUX Histoire des Violations du Traile de Paix, t. 4, Paris 1921-1927; F. DEBYSER Le senat des etats-Unts et le traile de Versailles, w: Revue d'hisloire de la guerre mondiale nr 10, 1933; F. S. MARSTON The Peace Conference of 1919: Orsanizntion and Procedurę, New York 1944. s, 276; US Dep. of Stale The Treaty of Versailles: Annotalions of the Test of the Treaty. Washington 1947, s. 1918; B. STEJN Russkij wop-ros na Pariiskoj mirnoj konfieriencyi 1919-1920 gg., Moskwa 1949, s. 462; Prawo miedzynar. i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, t. 2, oprać.: L. Gelberg, Warszawa 1958; E. Wijest Der Yertrag von Versailles im Licht und Schatten der Kritik, Ziirich 1962, s. 279; Problem polsko-memiecki w Traktacie Wersalskim, oprać, zbiorowe pod red.: J. Pajewskiego, Poznań 1963, s. 652; A. J. MAYER Politics and Diplomacy of Peacemaking: Containment and Coun-terrevolution ot Versailles 191S-1919, New York 1967, s. 918; Yersoilles-St. Germain-Trianon. Umbruch in Europa vor filnftig lahren, Hrsg.: K. Bols, Munchen 1973. • 3584 TRAKTAT WSPÓŁPRACY AFRYKI WSCHODNIEJ 1961 (ang. East Africa Co-operation Treaty 1961, franc. Traitó de Cooperation de l'Afrique Orientale de 1961, hiszp. Tratado de Cooperación de Africa Oriental 1961, roś. Dogowor o sotrud-niczestwie Wostocznoj Afriki 1961), podpisany w Nairobi 1961 przez rządy Kenii, Tanganiki, Ugandy; powołał 1963 do życia -> Organizację Afryki Wseh. d/s Usług Wspólnych. • 3585 TRAKTAT WSPÓŁPRACY GOSPODARCZEJ AZJI POŁUDNIOWEJ 1967 (ang. South Asia Economic Co-operation Treaty, 1967, franc. Trai-tś de Cooperation de 1'Asie Meridionale de 1967, hiszp. Tratado de Cooperación Económica de Asia Meridional 1967, roś. Dogowor ob ekono-miczeskom sotrudniczestwie Jużnoj Azii 1967), podpisany 8 VIII 1967 w Bangkoku przez rządy Filipin, Indonezji, Malezji, Singapuru i Syjamu z zadaniem popierania rozwoju południowoazjat. regionu. • 3586 TRAKTATY BAZYLEJSKIE 1795 (ang. Treaties df Basel 1795, franc. Traites de Bale de 1795, hiszp. Tratados de Basilea 1795, roś. Bazielskije mirnyje dogowory 1795), trzy układy zawarte przez Francję: l) z Prusami, 5 IV 1795, które uznały Rep. Francji i jej prawa do czasowego okupowania lewego brzegu Renu, 2) z Prusami, 17 VI 795, o ustaleniu linii demarkacyjnej i pasa neutralnego dla wojsk franc. i prus. na terytorium Niemiec pn., 3) z Hiszpanią 22 VII 1795, która zrzekła się Haiti na rzecz Francji. G. F. DE MARTENS Recueil des principaux traites t. 1-4, wyd. 2, GSttingen 1817/42; F. W. GHILLANY Diptomatisches •Handbuch 1648-1867, t. 3, Nordlingen 1855/1868. • 3587 TRAKTATY BRYANA 1914 (ang. Bryan Treaties 1914. franc. Traites Bryan de 1914, hiszp. Tratados de Bryan 1914, roś. Dogowory Brajana, 1914), nazwa przyjęta na układy, podp. 1914 przez USA z 30 państwami, mające służyć „systemowi ochładzania gorących napięć" (cooling of system), opracowanemu przez sekr. stanu W. J. Bryana, a polegające na zobowiązaniu się przez sygnatariuszy, że w razie zaostrzenia się jakiego- kolwiek sporu, nie będą próbować rozwiązać go siłą zbrojną, póki nie upłynie określony traktatem „okres ochładzania" (cooling of period). J. B. SCOTT Treaties for the Advcincefnenl of Peace between the United States and other Powers negotialed by the Hon. W. J. Bryan, New York 1920; M. J. SIERPA Derecho Int. Publice, Mexico 1963; J. L. MECHAM The US and Inter-Ame-rican System 1889-1960, Austin 1967. • 3588 TRAKTATY BUKARESZTEŃSKIE 1812, 1886, 1913, 1918 (ang. Bucarest Treaties 1812, 1886, 1913, 1918, franc. Traites de Bucarest de 1812, 1886, 1913, 1918, hiszp. Tratados de Bucarest 1812, 1886, 1913, 1918, roś. Buchariestskije mirnyje dogowory 1812, 1886, 1913, 1918), termin międzynar. w XIX i XX w.: l) traktat pokojowy rosyjsko-tur. z 16/28 V 1812 ustalający Prut jako granicę i przyznający Serbii autonomię; 2) traktat pokojowy bułgarsko-serb. z 19 n/3 III 1886, złożony z jednego tylko artykułu, kładący kres wojnie na zasadzie status quo; 3) Traktat pokojowy Bułgarii z Czarnogórą, Grecją, Rumunią i Serbią z 28 VII/10 VIII 1913; w traktacie tym Turcja odmówiła udziału, mimo, że wzięła udział we wstępnych rokowaniach w Londynie, 30 V 1913, Bułgaria zawarła z nią odrębny układ graniczny, tzw. Konstantynopolski pokój; 4) traktat Sojuszniczy Rumunii z Francją, Rosją, Włochami i W. Brytanią z 4/17 VIII 1916, wprowadzający Rumunię do Ententy; 5) traktat pokojowy Rumunii z Austro-Węgrami, Bułgarią, Niemcami i Turcją z 7 V 1918. Rumunia zrzekła się pd. Dobrudży na rzecz Bułgarii, udzieliła Rzeszy Niem. na 50 lat koncesji na eksploatację nafty, uzyskała poparcie dla swych roszczeń do Besarabii; traktat ten anulowany został Traktatem Besarabskim 1919. G. NORADOUNGHIAN Recueil d'actes tnternationaux de l'Em-pire Ottoman, t. 2, Paris 1897/1903; F. W. GHILLANY Diplo-matisches Handbuch 1648-1867, t. 3, Nordlingen 1855/68; K. Siwrp AusgewSHIte diptomatische Aklenstiicke żur orien-lalischen Frage, Gotha 1916; H. BATOWSKI Bukareszteńskie traktaty, w: Encyklopedia nauk politycznych, t; l. Warszawa 1936, s. 515- 568. • 3589 TRAKTATY LATERAŃSKIE (ang. Lateran treaties, franc. Traites du Lateran, hiszo. Tratados lateranenses, roś. Łatieranskije dogowory), nazwa przyjęta dla dwu układów między Stolicą Apostolską i Włochami, podp. 11 III 929 w Pałacu Laterańskim w Rzymie, normalizujących stosunki między obu stronami po trwającym od 1870 okresie sporu o ->• kościelne państwo, poprzez uznanie religii rzymskokatol. za panującą we Włoszech i zawarcie odpowiedniego konkordatu; oraz poprzez uznanie eksterytorialności i suwerenności Państwa Miasta Watykanu, Stato delia Citta de Vaticano. D. ANZILOTTI La condizione giuridica int. delia Santa Sede in seguito agli accordi del Laterano, w: Riyista di diritto int. m 21, 1929; A. PIOLA Trattato e Concordati fra Italia e Santa Sede. Notę di critica giuridica, Roma 1935, • 3590 TRAKTATY MIĘDZYAMERYKAŃSKIE (ang. Interamerican-treaties, franc. Traites interameri-cains, hiszp. Tratados interamericanos, roś. Mież-amierikanskije dogowory), układy wielostronne, podp. przez różne grupy państw amer.: 1826—Traklat Unii, Ligi i Konfederacji Stałej. 1846 — Traktat Konfederacji, podp. przez Boliwię, Chile, Peru, Nową Grenadę i Ekwador; Traktat Handlu i żeglugi, podp. przez Nową Grenadę, Ekwador, Peru, Boliwię i Chile; Konwencja Konsularna, podp. przez Nową Grenadę, Ekwador. Peru, Boliwie i Chile- 1856 — Traktat Kontynentalny, podp. przez Peru, Chile i Ekwador; Traktat Przymierza i Konfederacji, podp. przez 3591 Traktaty Napoleońskie 896 Nową Grenadę, Gwatemale, Salwador, MeksyK, Peru, Kostarykę i Wenezuelę. 1865 — Traktat Unii i Przymierza Obronnego między Państwami Amer., podp. przez Kolumbię, Chile, Boliwię, Ekwador, Peru, Salwador i Wenezuelę; Traktat o Zachowaniu Pokoju między Państwami Amer., podp. przez Kolumbię, Chile, Ekwador, Boliwia, Peru, Salwador i Wenezuelę, oraz Traktat Handlu i żeglugi, podp. przez Peru, Boliwię, Kolumbie, Ekwador, Gwatemalę, Salwador i Wenezuelę. 1902—Traktat o Reklamowaniu Szkód i Krzywd Pieniężnych. 1923 — Traktat Gondry 1923. 1929 — Traktat Ogólny o Arbitrażu Miedzyamer. 1933 — Traktat Antywojenny. 1935 — Traktat o Ochronie Instytucji Artystycznych i Naukowych oraz Zabytków Historycznych, zw. Paktem Roericha; podp. przez wszystkie państwa amer. i ratyfikowany przez Brazylię, Chile, Dominikanę, Gwatemalę, Kolumbię, Kubę, Meksyk, Salwador, USA, Wenezuelę; Traktat o Ochronie Mebli o Walorze Historycznym. 1936—Traktat dotyczący zapobieganiu kontrowersji; Traktat Miedzyamer. d/s dobrych usług i mediacji, oraz Konwencja o Kodyfikacji Traktatów Międzyamerykańskich. 1947 — Traktat Międzyamer. Pomocy Wzajemnej. 1948 — Traktat Amer. Pokojowych Rozwiązań, zw. Paktem Bogota. 1967 — Traktat Tlatelolco. Coaferencias Interamericanas 1889-1948, PAU, Washington DC 1953; A. GARCIA ROBLES Tratwie de Tlatelolco, Merico D.F. 1967. • 3591 TRAKTATY NAPOLEOŃSKIE I ANTYNAPO. LEOŃSKIE (ang. Napoleon and Anti-Napoleon treaties, franc. Traitós napoleoniens et antinapo-leoniens, hiszp. Tratados napoleónicos y antina-poleónicos, roś. Napoleonowskije i antinąpoleo-nowskije dogowory), w kolejności chronologicznej. 1797 — pierwszym traktatem podp. przez Napoleona Bonaparte, w imieniu Rep. Franc. był traktat pokoju z Austrią, w Campo Fonnio we Włoszech, 17 X 1797. 1801 — z Austrią i z Rzeszą 9 H 1801 w Luneyille (podp. w imieniu Francji przez J. Bonapartego). 1802 — pokój w Amiens, podp. 27 III 1802 między Francją a Hiszpanią. 15 XII 1805 układem podp. w Schonbrunn Francja zawarta sojusz z Prusami; uzupełniony 15 II 1806 traktatem paryskim. 26 XII 1805 podp. został w Preszburgu (ob. Bratysława) traktat pokoju między Austrią i Francją; zastąpiony 14 X 1809 Pokojem Wiedeńskim, podp. w Schonbrunn. 26 IV 1807 Prusy i Rosja zawarły w Bartenstein sojusz anty-napoleoński. 12 X 1808 podp. w Erfurcie sojusz Francji z Rosją. 30 XII 1812 podp. w Taurogach konwencja między Rosją a Prusami o odłączeniu się wojsk pruskich od armii Napoleona, celem zachowania neutralności. 26/27 II 1813 podp. w Kaliszu i Wrocławiu sojusz rosyjsko-pruski, w wyniku którego Prusy 27 III 1813 wypowiedziały wojnę Francji, a 14 VI 1813 podp. w Reichenbach Prusy konwencję antynapoleońską z W. Brytanią. 9 III 1813 trójprzymierze antynapoleońskie podp. w Cieplicach przez Austrię, Prusy i Rosję, rozszerzone 3 X 1813 w Cieplicach traktatem z Anglią. 11 IV 1814 zrzeczenie się tronu przez Napoleona I. 13 III 1815 deklaracja antynapoleońską Austrii, Francji, Hiszpanii, Portugalii, Prus, Rosji, Szwecji i W. Brytanii. 25 III 1815 konwencja antynapoleońską Austrii, Prus, Rosji i W. Brytanii. 26 IX 1815 Święte Przymierze. Konferenzen und fertrage. Yertrags PIStz, t. 3, Wiirzburg 1958; G. F. DE MARTENS Nouyeau Recueil des trattes depuis 1808 jusqu' a present (1839), t. 1-3, Gottingen 1817-1842. • 3592 TRAKTATY O OCHRONIE MNIEJSZOŚCI (ang. Treaties on protection of minorities, franc. Traites sur la Protection des Minorites, hiszp. Tratados de protección de las minorias, roś. Do- gowory o zaszczitie mieńszynstw), termin między-nar. — umowy międzynar. gwarantujące prawo rozwoju mniejszościom etnicznym lub religijnym. Pierwszymi umowami międzynar.' o ochronie mniejszości i zapobieganiu ich dyskryminacji, były Pokój Oliwski, zawarty 3 V 1660 między Szwecją a Polską, posiadający klauzulę o ochronie mniejszości katol. w protestanckiej Szwecji oraz Paryski Traktat Pokojowy, zawarty 10 II 1763 między Francją a W. Brytanią gwarantujący prawa rei. franc. mniejszości katol. w Kanadzie. W XIX w. prawa grup narodowościowych zagwarantował Kongres Wiedeński (1814-15) Polakom pod zaborami Austrii, Prus i Rosji; Paryski Traktat Pokojowy mocarstw eur. z Turcją 30 III 1856 zapewniał swobody rei. niemuzułma-nom w państwie osmańskim; a Traktat Berliński z 13 VII 1878 zobowiązywał Bułgarię, Czarnogórę, Rumunię, Serbię i Turcję do gwarantowania swobód rei. swym obywatelom. Po I wojnie świat, mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone narzuciły Austrii, Bułgarii, Czechosłowacji, Grecji, Jugosławii, Polsce, Rumunii i Węgrom jednostronne traktaty o ochronie mniejszości. W praktyce LN ustanowiony został system -> petycji przedkładanych przez reprezentantów grup mniejszości nar. bezpośrednio LN, stosowany w zmodyfikowanej formie również po II wojnie świat, w ONZ (->• mniejszości ochrona w Lidze Narodów i w ONZ). Za przykład typowy traktatu o ochronie mniejszości można uznać Traktat między Głównymi Mocarstwami Sprzymierzonymi i Stowarzyszonymi a Polską podp. 28 VI 1919 w Wersalu (zał. nr 3 do Traktatu Wersalskiego, zw. „Małym Traktatem Wersalskim"), który zgodnie z art. 93 Traktatu Wersalskiego nałożył obowiązek: ,,...ochrony w Polsce interesów mieszkańców, różniących się od większości ludności rasą, językiem lub religią...". Na podstawie traktatu z Polską jako państwem cesyjnym (-*. państwa cesyjne i sukcesyjne) wynikał obowiązek uznania „...za obywateli polskich, z samego prawa i bez żadnych formalności tych obywateli niemieckich, austriackich, węgierskich lub rosyjskich, którzy, w chwili uzyskania przez Traktat niniejszy. mocy obowiązującej, posiadają stałe zamieszkanie (domiciles) na terytorium uznanym, lub które będzie uznane za część składową Polski..." (art. 3), zaś ,,Wszyscy obywatele polscy bez względu na rasę, język lub religię, będą równi wobec prawa i korzystać będą z tych samych praw obywatelskich i politycznych..." (art. 7), przy czym ..obywatele polscy, należący do mniejszości etnicznych, religijnych, lub językowych, będą korzystać z takiego samego traktowania i z takich samych gwarancji ustawowych oraz faktycznych, jak inni obywatele polscy..." (art. 8), co w praktyce zobowiązywało Państwo Polskie do tworzenia szkolnictwa mniej- szościowego (art. 8, 9 i 10). Ponadto specjalne postanowienia zobowiązywały do nieprzy-muszania żydów ,,...do wykonywania jakichkolwiek czynności, stanowiących pogwałcenie soboty..." z wyjątkiem ,,...obowiązków nałożonych na wszystkich obywateli polskich ze względu na konieczności służby wojskowej, obrony narodowej lub utrzymania porządku publicznego..." (art. 11). Suwerenność Polski ograniczał art. 12: ,,Polska zgadza się, by postanowienia artykułów poprzednich, o ile dotyczą osób, należących do mniejszości rasowych, religijnych lub językowych, stanowiły zobowiązanie o znaczeniu międzynar. i zostały oddane pod gwarancję Ligi Narodów. Nie będą one mogły być zmienione bez zgody większości Rady Ligi Narodów. Stany Zjednoczone Ameryki, Imperium Brytyjskie, Francja, Włochy i Japonia zobowiązują się nie odmawiać swego przyzwolenia na jakąkolwiek zmianę powyższych artykułów, która by uzyskała w należytej formie zgodę większości Rady Ligi Narodów. Polska zgadza się, aby każdy Członek Rady Ligi Narodów miał prawo zwracać uwagę Rady na przekroczenie lub niebezpieczeństwo przekroczenia któregokolwiek z tych zobowiązań oraz, żeby Rada mogła postąpić w taki sposób i dać takie instrukcje, jakie uzna za wskazane i skuteczne w danych okolicznościach. Polska zgadza się ponadto, aby w razie różnicy zdań w kwestiach prawnych lub faktycznych, dotyczących niniejszych artykułów, ^zachodzącej pomiędzy Rządem polskim a którymś z Głównych Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych lub jakimś Mocarstwem Członkiem Rady Ligi Narodów, ta różnica zdań uważana była za spór o charakterze międzynarodowym zgodnie z brzmieniem artykułu 14 Paktu Ligi 897 Traktaty Waszyngtońskie 3597 Narodów, Rząd polski zgadza się, .łby wszelkie spory tego rodzaju byty na żądanie drugiej struny przekazywane Sta-temu Trybunałowi Sprawiedliwości. Decyzje Stałego Trybunału będą bezapelacyjne i będą miały tę samą moc i wartość. co decyzje, wydane na zasadzie artykułu 13-go Paktu". Traktat z Polską, zarejestrowany w Sekretariacie LN 21X1920, sub. nr 36, obowiązywał od 101 1920 do 131X1934, daty wystąpienia min. spraw zagr, J. Becka na XV Zgromadzeniu LN deklarującego, iż: „Do czasu wprowadzenia w życie ogólnego i jednolitego systemu ochrony mniejszości Rząd RP zmuszony jest od dnia dzisiejszego uchylić się od wszelkiej współpracy z organami międzynar. w zakresie kontroli nad stosowaniem przez Polskę systemu ochrony mniejszości". T. o o.m. zostały podpisane również przez Czechosłowację, Grecję, Jugosławię, Rumunię, ponadto ochrona mniejszości została zagwarantowana w formie specjalnych klauzul w traktatach pokojowych przez Austrię, Bułgarię, Turcję i Węgry lub też w formie deklaracji przy przystąpieniu do LN, np. przez państwa bałtyckie. Natomiast międzynar. obowiązkiem ochrony mniejszości nie zostały objęte Niemcy, co stworzyło poważne problemy dla —> mniejszości narodowych w Niemczech, 1919-39, i ułatwiło hitlerowcom upowszechnianie nienawiści rasowej oraz pro- gramowanie i realizowanie akcji ludobójczych w stosunku do grup mniejszościowych. Dz.U. 1920, nr 110, póz. 728; W. J. ZALESKI Międzynar. ochrona mniejszości, Warszawa 1932, s. 1919; W. SWORA-KOWSKI Międzynar. zobowiązania mniejszościowe Polski, Komentarz do art. 12-go Małego Traktatu Wersalskiego, przedmowa: J. Makowski, Warszawa 1935, s. 232; J. ROBINSON i in. Werę the Minorities Treaties a Failure?, New York 1943, s. 349; J. SULKOWSKI The Problem of int. pro-tection of natlonal Minorilies. Past experience as a basis for future solution, New York 1944, s. 40; W MICHOWICZ Walka dyplomacji polskiej przeciwko traktatowi mnieiszo- klawemu w Lidze Narodów w 1934 roku. Łódź 1963, s. 201. • 3593 TRAKTATY POKOJU (ang. Peace Treaties, franc. Traites de Paix, hiszp. Tratados de Paź, roś. Mirnyje dogowory), jeden z najstarszych ter- minów międzynar.—układy dwu- i wielostronne, zamykające określony spór, konflikt czy wojnę. Najstarszy znany tekst t.p. pochodzi z 1278 p.n.e., spisany w języku egip. i babilońskim, zawarty przez Ramzesa II i Hattusilisa III, którzy zadeklarowali sobie „pokój i braterstwo" i zobowiązali się nawzajem do nienapadania na swe kraje, przeciwnie ich wspólną obronę przed nieprzyjaciółmi każdego z dwu państw. Liczba t.p. zawartych od 1500 p.n.e. do 1860 szacowana była na ok. 8000. Encyklopedia niniejsza daje selektywny wybór gł. t.p. czasów nowoż. oraz t.p. XX w. Traktaty miedzy mocarstwami europejskimi od roku 1648 wszte podług lat porządku z przytoczoną porrzehney Hisio-ryi wiadomością opisane. Warszawa t. 1-6, 1773-1774; G. F. DE MARTENS Recueił du troiłeś d'alliance, de Paix, de treve. de neutralne, de commerre, de timite. d'echange, etc... depuis 1761 lusau'a present, Gottingen S, t. 2w„ 1817-1835; G. DE GARDEN Histoire generale des troiłeś de paix et autre transac-tions principales entre toutes tes Puissances de 1'Europe depuis la paix de Westfalie, vol. 15, Paris 1848-1887; Nouveau recueit generat de traites... Continuatlon du Grand Recueil de G. Fr. de Martens par H. Triepet. Leipzig 1923-1935, t. 1-10 1799-1920, t. 11-20 1880-1929, t. 21-30 1859-1935; Table Generale du Recueil des Traites de G, F. Martens et de ses Cominuatoire 1494-1874, t. 8, Gottingen 1875-76; G. SANSER-HALL Les traites de paix et lei, drois prives de mutrę, Paris 1924; A. M. VILLALBA Los Tralados de Paź, Madrid 1927; Making the Peace 1941-1947. cdii.: US Siatę Department Washington DC 1947; G. BOUTHOUL HulI Mille Traites de Paix, Paris 1948, s. 248; A. LEISS, R. DEUNEFF European Peace Treaties after Worid War II, London 1954; L. EHRLICH Interpretacja traktatów. Warszawa 1957; J. SAN-DORSKI Wplyw przymusu na nieważność umów międzynar., w. Ruch prawniczy, ekonomiczny l socjologiczny m 2, 1972, s. 1-14; J. PIŁŃKUS Wpływ wojny na obowiązywanie umów międzynar. (ze szczególnym uwzględnieniem Traktatów Pokoju po II wojnie Świat.), Warszawa 1973. • 3594 TRAKTATY POKOJU PO I WOJNIE ŚWIATOWEJ (ang. Peace Treaties after Worid War I, franc. Traites de Paix apres la I Guerre Mon- diale, hiszp. Tratados de Paź despues de la I Guerra Mundial, roś. Mirnyje dogowory pośle I mirowoj wojny), w kolejności chronologicznej: Traktat Pokoju z Niemcami. Wersal 29 VI 1919. Traktat między Głównymi Mocarstwami Sprzymierzonymi i Stowarzyszonymi a Polska, Wersal 28 VI 1919. Traktaty Mocarstw z Austrią, Czechosłowacją i Jugosławią, Saim Germain-en-Laye, 10 IX 1919. Traktat Mocarstw l Bułgarią, Neuilly-sur-Scine, 27X11919. Traktat Mocarstw z Rumunią, Paryż, 9X11 1919. Traktat Mocarstw z Turcją. Sevres, 10 VIII 1920. Traktat Pokoju miedzy Polską a Rosją i Ukrainą, Ryga 18 III 1921. Recueil des Traites et des Engagement! Internatlonaux. En- registres par te Secretariat de la SdN. Genevc 1920-1921; Prawo międzynar. i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać. L. Gelberg: t. 2, Warszawa 1958, s. 29-70, 133-155. 3595 TRAKTATY POKOJU PO n WOJNIE ŚWIATOWEJ (ang. Peace Treaties after Worid War II, franc. Traites de Paix apres la II Guerre Mon- diale, hiszp. Tratados de Paź despues de la II Guerra Mundial, roś. Mirnyje dogowory pośle II mirowoj wojny), w kolejności chronologicznej: w Paryżu 10 II 1947 z czterema państwami: t Bułgarią (UN Treaty Series 1949, vol. 41); z Finlandią (UN Treaty Series 1950, vol. 48); z Węgrami (UN Treaty Series 1950, vol. 41); z Wiochami (UN Treaty Series 1950. vol. 49-50); w San Francisco 8 IX 1951 państw kapitalist. z Japonią (UN Treaty Series 1952, vol. 53). Prawo międzynar. l historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać,: L. Gelberg, t. 3, Warszawa 1958, s. 226-267, 455-465. • 3596 TRAKTATY RZYMSKIE 1957 (ang. Rome Treaties, 1957, franc. Traites de Rome de 1957, hiszp. Tratados de Roma 1957, roś. Rimskije dogowory 1957), nazwa podp. 25 III 1957, w Rzymie przez rządy Belgii, Francji, Holandii, Luksemburga, NRP i Włoch -* Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i -» EURATOMU; ratyfikowane przez wszystkich sygnatariuszy 17VII-4XII 1957, weszły w życie l 11958. Zbiór dokumentów nr 5, 1957, póz. 111 i 112, s. 809-1116; „Europa Archiy", 1957. • 3597 TRAKTATY WASZYNGTOŃSKIE 1922 (ang. Washington Treaties 1922, franc. Traites de Washington de 1922, hiszp. Tratados de Washington 1922, roś. Waszyngtonskije dogowory 1922), nazwa wspólna dla dwu układów, zawartych na Konferencji w Waszyngtonie dziewięciu mocarstw: Chin, Belgii, Francji, Holandii, Japonii, Portugalii, USA, W. Brytanii i Włoch 26 II 1922: l) traktat o broniach chem., zakazujący używania gazów trujących i podobnych; nie ratyfikowany ani przez Japonię, ani przez USA; 2) Traktat Dziewięciu Mocarstw o Suwerenności, Niepodległości i Integralności Chin, potępiający „strefy wpływów", ale podtrzymujący doktrynę polityki „otwartych drzwi" w stosunku do portów chin.; po inwazji Japonii na Chiny, LN zwołała 26 VII 1938 Konferencję specjalną w sprawie kryzysu na 57 ESMiO 3598 Traktory 898 Dalekim Wschodzie, która potwierdziła ważność zobowiązań Traktatu Dziewięciu Mocarstw. Lcague of Nalions Treaty Sertes, Gcncva 1922. • 3598 TRAKTORY (ang. Tractors, franc. Tracteurs, biszp. Tractores, roś. Traktory), termin między- nar. — ciągniki używane w rolnictwie, ogrodnic- Traktory w rolnictwie państw Europy i USA (1950-70) Kraje Traktory w tyś. sztuk Na l ciągnik przypada gruntów ornych w ha 1950 1960 1970 1950 1960 1970 Austria 13,9 118.4 249.0 132,9 14.8 6.8 Belgia 9,7 44.2 88.0 106.5 21,4 9.7 Bułgaria 6,0 25.8 53.6 760.6 166.5 84.5 Czechosło wacja 26.0" 74.9 136,0 195.9" 72,5 39,2 Dania° 17.9 111 3 174,6 150.9 25.0 15.3 Francja 138,7 680.4 1240 1528 316 15.5 Hiszpania 16.0 51.5 259,8 1239.6 308.5 79,3 Holandia 18.4 82.1 156.4 57.5 127 5.5 Jugosławia 8,0 33.7 66,9 976.8 247.9 122.6 NRD 36,4 70.6 148,9 143.8 68.8 32.4 NRP 139.0 856.7 1371 61.5 100 5.9 Pol«ka 28.4 62,8 224.5 573.2 258,2 683 Rumunia 13.7 44,2 107,3 714,6 222,2 98,0 Stany zjed noczone 3786 4800 4770 52.5 38.6 37,0 Szwecja 68,5 153.8 170.0 54.8 274 18.0 Węgry 13.4 410 68.9 440.4 137.2 81 2 W. Brytania 325.0 454.5'* 459.6' 22.9 15,8'' 16.3' Włochy 56.9 249,0 630,7 292.0 63.6 7U ZSRR 5<»,4 1122 1977 363,7 205.2 116.9 • Dane dotyczą ciągników o różnej mocv powyżej 8 KM; B 1951; ° Od 1960 łącznie z ciągnikami ogrodniczymi. B 1959; < 1966. Źródło. Maty rocznik statystyczny. GUS Warszawa 1973, 8. 346; Rocznik statystyki Międzynar. 1970, GUS Warszawa 1970. s. 157. twie i leśnictwie o różnej mocy powyżej 8 KM; przedmiot statystyki międzynar.; Gł. producenci: USA, ZSRR, Francja, Wiochy. • 3599 TRANSATLANTYCKA KABLOWA LINIA TELEFONICZNA (ang. Transatlantic Cable Telep-hone Linę, franc. Ligne telephonique transatlan-tique par cable, hiszp. Linea telefónica trans-atlantica por cable, roś. Transatlanticzeskij kabiel tielefonnoj swiazi), zbudowana 1956 przez Ame-rican Telephone and Telegraph Company, Bri-tish Post Office l Canadian Overseas Telecommu-nication Corporation, na trasie dł. 36000 km po dnie Pn. Atlantyku od miejscowości Oban w zach. Szkocji (gdzie jest centrala przetaczająca do Londynu) do Clarenville na Nowej Fundlandii, następnie dalsze 600 km lądem i ponownie dnem mor. do Sydney Mines, gdzie jest rozdzielnia centralna na N. Jork i Montreal; włączona do kabli łączących W. Brytanię z Europą. Była to pierwsza i najdłuższa przewodowa linia transoceaniczna rozmów międzykontynentalnych. ukończona na rok przed wejściem na orbitę ziemską pierwszego sputnika, który otworzył nowe możliwości •>• telekomunikacji satelitarnej. The Post Office Electrical Engineers lomnal. London Ja-nuary 1957; Encyklopedia współczesna 1957. Warszawa 1957, l. 375-377 • 3600 TRANSATLANTYCKIE REGATY SAMOTNIKÓW (ang. Transatlantic Single-handed regat- tas, franc. Regates transat]antiques de naviga-teurs a voile solitaires, hiszp. Regatas transatlan-ticas de navegantes solitarios, roś. Transatłanti- czeskije riegaty na parusnych jachtach w odinocz-ku), organizowane przez Royal Western Yacht Ciub of England i redakcję dziennika „Observcr" międzynar. zawody żegl., co 4 lata od 11 VI 1960, kiedy wystartowały z Płymouth (W. Brytania) do New Port (USA), cztery jachty z jednoosobową załogą. Zwycięzca: 58-letni Anglik F. Chichester w ciągu 40 dni, 12 godz. i 30 min. W czerwcu 1964 wystartowało 15 jachtów. Zwycięzca Francuz E. Tabarły w 27 dni. W czerwcu 1968-37 jachtów. Zwycięzca Anglik G. Williams w 25 dni, 20 godz. 33 min. W czerwcu 1972—48 jachtów (wśród nich poi. samotnicy K. Baranowski na s/y „Polonez", kpt. Z. Puchalski na s/y „Miran-da" i kpt. T. Rcmiszewska na s/y „Komodor"). Zwycięzca: Francuz J. Colas. Osobne miejsce w historii żeglarstwa zajmują samotne rejsy dookoła świata, 2 Polaków: L. Teliga 1967-69 na jachcie „Opty" i K. Baranowski 1972-73 na jachcie „Polonez". '* A URBAŃCZYK Samotne relsy- Sto lat samotnego ieglarstwa, Warszawa 1972, s. 403. • 3601 TRANSFER [łac. transfere 'przenosić'], (ang. Transfer, franc. Transfert, hiszp. Transferencia, roś. Transfiert), termin międzynar. — jednostronne przesuwania płatności z jednego kraju do drugiego zarówno w określone) wymienialnej walucie, jak i w papierach wartościowych, przedmiot m.in. międzynar. debaty po I wojnie świat. w związku z reparacjami. J. M. KEYNES The German Transfer Problem, w: Economic Jownal. 1929. • 3602 TRANSFUZJOLOGIA pac. transfusio 'przelewanie'], (ang. Transfusiology, franc. Transfusiolo-gie, hiszp. Transfusiologia, roś. Transfuziotogija), termin międzynar. — nauka o przetaczaniu krwi; przedmiot zogranizowanej współpracy międzynar. od 1935, kiedy w Rzymie odbyt się I Blood Transfusion Congress. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Stów. Transfuzjologii, Intemational Society for Blood Transfusion. zał. 1937 na n Kongresie T., z siedziba w Paryżu, ze statutem doradczyni UNESCO i WHO; upowszechnia metody produkcji krwi konserwowanej i dąży do ujednolicenia aparatury transfuzjologicznej ze względu na liczne międrynar. akcje ratownicze: organizuje co 3 lata kongresy: 1966 — Melbourne, 1969 — Moskwa, 1972 — Waszyngton. Polska jest czt. Stowarzyszenia; wyd. dwumiesięcznik „Vox Sansiilnis". » Yearbook of Im. Orsanizations, 1973. • 3603 TRANSJORDANIA (ang. Transjordan, franc. Transjordanie, hiszp. Transjordania, roś. Trans-iordanija), nazwa hist. („kraj poza Jordanem") arab. emiratu, utworzonego po klęsce Turcji w 1921 z części Palestyny położonej na wsch. brzegu Jordanu przez W. Brytanię, która sprawowała nad tym terytorium mandat Ligi Narodów. Po jego wygaśnięciu 15 III 1946 T. została proklamowana niepodległym królestwem, które 2411949 przyjęło oficjalną nazwę Haszymidzkie Królestwo •>• Jordanii. TRANSKEI -> Bantustan. TRANSKRYPCJA -> Transliteracja. 899 Transport i komunikacja 3607 • 3604 TRANSLITERACJA (ang. Transliteration, franc. Transliteration, hiszp. Transliteración, roś. Trans-literacyja), termin międzynar. — przedstawienie elementów pisma jednego języka za pomocą elementów pisma innego, tzw. konwersja pisma polegająca wg definicji ustanowionej przez Poi. Komitet Normalizacyjny 30 VI 1970 „na graficznym odtworzeniu liter jednego alfabetu przez użycie odpowiadających im liter innego alfabetu, w razie potrzeby zaopatrzonych w znaki diakrytyczne, bez uwzględniania fonetycznego właściwych głosek, odpowiadających' literom transliterowym" (fonetycznym właściwościom głosek odpowiadających poszczególnym literom służy transkrypcja), przedmiot międzynar. ujednoliceń, wprowadzanych przez UNESCO. W Polsce obowiązują od l 11971 nowe normy t. alfabetu cy-rylickiego i poszczególnych liter języków roś., ukr,. białorus., bułg., serbsko-chorw. i maced. w druku i piśmie. Piertedacza russktch tierminow lasinskimi bulwami, Moskwa 1935; BS 2979-1958 British standard for transliteration o f transliteration of Cyritlic and Greek characters. London 1958; ISO/R-9-1968 Int. System lor the transliteration o/ Simic Cyrillic characters, 2-nd Edition. London 1968; Transliteracja stowianskich alfabetów cyrylickich. PKN Warszawa 1970. TRANSPORT DROGOWY TOWARÓW -> CMR. • 3605 TRANSPORT I KOMUNIKACJA, ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE (ang. Transport and Communications, international Organizations, franc. Transport et communication, organisations internationales, hiszp. Transporte y comunicacio-nes, organizaciones internacionales, roś. Transport i soobszczenije. mieźdunarodnyje organizacyi). Org. zarej. w ONZ (poza -». IATA): Centralne Biuro Międzynar. Transportu Kolejowego, Central Office of Inl Railway Transport, żal. 1890, z siedzibą w Bernie, instytucja berneńskich konwencji 1890. 1924 i 1961; członkowie: Austria. Belgia, Bułgaria. Czechosłowacja. Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania. Holandia. Jugosławia, Liechtenstein, Luksemburg. Norwegia. NRD, NRF, Polska, Portugalia, Rumunia, Szwajcaria, Szwecja, Turcja i Włochy Eur. Konferencja Ministrów Transportu. Europcan Confe-rence of MmiMers of Transport, żal. 1953. z siedzibą w Paryżu. łączy 18 państw zach Europy. Federacja Miydzynar Robotników Transportowych. Int. Transport Workers Federatlon, żal. 1896, z siedzibą w Londynie. Federacja Międzynar. Chrzęść. Zw. Zw. Personelu Transportu, Int. Fedcration of Transport Workere Christian Trade Union, zat 1921, t siedzib; w Brukseli. Instytut Transportu Lutniczego, Institute of Aviation Transport, zał. 1944. t siedzibą w Paryżu. Komitet Micd?ynar. d/s Alkoholu i Bezpieczeństwa na Drogach, Im Committee on Alcohol and Traffic Security. zał. 1962. z siedzibą w Londynie; łączy uczonych- Czechosłowacji, Kanady. NRF, Szwajcarii. Szwecji, W. Brytanii i USA. Komitet Mipdzynar Transportu Kolejowego. Int. Raiłroad Transport Committcc, zał. 1902 w Wiedniu, z siedzibą w Bernie łączy zarządy kolei Austrii. Belgii. Bułgarii. Czechosłowacji, Danii. Finlandii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Jugosławii, Luksemburga, Norwegii. NRD. NRF, Polski, Portugalii, Rumunii, Szwajcarii, Szwecji, Turcji, Węgier i Wioch. Komitet Zw. Zaw. Transportu EWG. EEC Transport Trade Union Committee, zał. 1962 z siedzibą w Brukseli. Mitdzynar Federacja Towarzystw Spedycyjnych, Int. Fcde-ration OF Porwarding Agents Associations, zał. 1926, z siedzibą w Antwerpii. Micdzynar Federacja Spedytorów Mebli, Federation of Int. Purniturc Removers, zał 1950, z siedzibą w Brukseli Unia Międ7vnar Transportu Publicznego, Int Union of Public Transport, żal 1885, z siedzibą w Brukseli; ma statut doradczy (B) ECOSOC; Unia Zw. Zaw. Robotników Transportu, Portów i Rybołówstwa, Transport. Port and Fishery Workcra Trade Unions, Int., zat. 1953. z siedzibą w Pradze. Yearhook oj Im. Organizattons. 1973; I. TARSKI Ekonomika i organizacja transportu międzynar., Warszawa 1973, s. 456; Międzynarodowy Rocznik Transportu 1973, Warszawa 1973, s. 299; M. BUDZISZEWSKI. J. WOYCIECHOWSKI Międzynarodowe przewozy samochodowe pasażerów i ładunków. Informator, Warszawa 1973, ». 343. • 3606 TRANSPORT I KOMUNIKACJA w ONZ (ang. Transport and Communications in UNO, franc. Transport et communication a 1'ONU, hiszp. Transporte y comunicaciones en la ONU, roś. Transport i soobszczenije w OON). W 1946-59 decyzją Zgr. Og. NZ odpowiedzialną za wypra- cowanie środków współpracy międzynar. i konwencji międzynar. w dziedzinach t. i k. stała się ECOSOC. Jej komisja zwołała następujące kon- ferencje specjalistyczne: w kwietniu 1947 o paszportach, wizach, dokumentach tranzytu itp p.n. Meeting of Experts on Passport and Frontier Formality; w sierpniu-wrześniu 1949 o transporcie drogowym i samochodowym," UN Conference on Road and Motor Transport, która uchwaliła Konwencję o Ruchu Drogowym, Convention on Road Traffic (weszła w życie 26 III 1952) oraz Protokół o znakach i oznaczeniach dróg, Pro- tocol on Road Signs' and Signals (weszła w życie 26 III 1952. Kolejna konferencja zajęła się formalnościami celnymi przy czasowym imporcie samochodów osobowych i turystyce, UN Conference on Customs Pormalities for the Temporary Importation of Private Road Motor Vehicle and for Tourism, która uchwaliła Konwencję o ułatwieniach celnych dla turystyki, Convention on Customs Tourism Facilities (weszła w życie 11 IX 1957), oraz Konwencję o czasowym imporcie prywatnych pojazdów drogowych, Convention on the Temporal Import of Private Road Vehicles (weszła w życie 15X111957). Inne prace Komisji ECOSOC: 1953—projekt Protokołu o zunifikowanym systemie znaków i oznaczeń drogowych, 1956—zalecenia dla przewozu materiałów wybuchowych, łatwo palnych itp.. 1958—zalecenia dla transportu żywności. W 1959 ECOSOC postanowiła zakończyć prace komisji. Jej funkcje przejęła Rada, ale niektóre przekazane zostały regionalnym Komisjom Gospodarczym ONZ. Polska uczestniczy w trzech genewskich konwcnc;acti o opodatkowaniu pojazdów drogowych: z 18 V 195A. dot pojazdów służących do prywatnego użytku w ruchu micdzynar. (Dz.U. 1971. póz. 31); z 14 XTI 1956. dot. pojazdów wykonujących międzynar. przewóz podróżnych (Dz.U 1971. póz. 27); oraz z 14 XII 1956. dot. pojazdów (Dz.U. 1971. póz. 29). Ust of Mullilateral Comentions, Agreements etc. Relating to Transport and Communications Questions. UN New York 1948. s. 92; UN Conference on Road and Motor Transport, New York 1950. s. 114; UN Draft Custnms Convention on the Int. Transport of Goods by Road, New York 1950. s. 8; UN Conference on Cusioms Formallties. New York 1950, s. 150; UN Recomendnrions for Transport of Danfserous Goods. New York 1956. s. 62; UN Recomendations for Transport of Perishable Foodstuffs, New York 1958, s. 16. • 3607 TRANSPORT I KOMUNIKACJA W SYSTEMIE MIĘD7.YAMERYKAl transportu morskiego. EL Transporte en America Latina, CEPAL, Santiago 1965,. s. 348; Et Transporte en et Istmo Centro-americano. CEPAL, Santiago 1953. s 244; L1 Transporte Aereo En America Latina. UPA. Washinsion DC 1962; CH. G. FENWICK The OAS, Washington DC 1963. s. 412, 423; R T. BROWN Transport and the Eronomir InteRration of South Amerira, Washing-ton DC 1966, s. 288; Esfudio Economico de America Latina 1965, CEPAL. New York 1966, s. 387-429; F. HENNIG Inira-kontinentaler Yerkehr in Latein Amerika, Hamburg 1966, s. 124. • 3608 TRANSPORT MORSKI MIĘDZYNARODOWY (ang. International maritime transport, franc. Transport maritime international, hiszp. Trans" porte maritimo internacional, roś. Mieżdunarod-nyj morskoj transport), przedmiot konwencji międzynar. i sporów konkurencyjnych w związku ze zdominowaniem w 85% transportu mor. świat. przez 12 państw wysoko rozwiniętych. Tak np. w handlu zagr. Afryki i Ameryki Lać. 80% ładunków transportowanych jest przez statki pod obcą banderą. Według opinii ALAMAR: „Na 35 konferencjach flot handlowych, które maja swe siedziby w wielkich portach morskich — Londynie, N. Jorku, Rotterdamie. Hamburgu, Tokio itp., ani jedna nie zwróciła najmniejszej uwagi na interesy państw rozwijających się". Taryfy flot odzwierciedlają warunki państw rozwiniętych i mają charakter dyskryminacyjny i restrykcyjny w stosunku do krajów rozwijających się. Kraje Trzeciego świata domagają się zatem zasadniczej rewizji międzynar., konwencji transportu mor., argumentując, że „konwencje o prak- tykach i obyczajach handlowych morskich były ustalane w epokach, w których interesy krajów rozwijających miały nikłe znaczenie" (-»• Karta Tequendama 1967). Kraje rozwijające się domagają się również „prawa uczestniczenia we wszystkich konferencjach flot handlowych jako równo- rzędny partner armatorów krajów rozwiniętych" (-> Karta Algieru 1967). Państwa tzw. ->- Grupy 77 przedstawiły te problemy na I i II Kon- ferencji UNCTAD, 1965 i 1968, która powołała stałą Komisję Transportu Morskiego, Maritime Transport Committee z siedzibą w Genewie, jako instytucję pośredniczącą w sprawie taryf frachtów mor. między użytkownikami i armatorami, a także z zadaniem studiowania możli-wośei rozbudowy flot handl. i portów państw rozwijających się. UN Monihty Chronicie nr 4, 1967: Consultation in Shipping, UN New York 1968. s. 246; H. MEYERS The Nationality of Ship. The Hague. s. 395; Handel międzynar. a rozwój gospodarczy. Wybór t Materiałów II UNCTAD. Warszawa 1970, s. 247-285; La Orffani&ación Consnlliva Maritima tntersu-bernamental (OCM1) y et Desarrollo del Trnnspone Maritimo, w: Botetin Economico de America Latina No. 2, 1972, s. 129-154. • 3609 TRANSPORT W SYSTEMIE RWPG (ang. Transport in the CMEA System, franc. Transport dans le CAEM, hiszp. Transporte en el CAME, roś. Transport w sistiemie SEW), jedna z podstawowych gałęzi gospodarki, objętych procesem integracji państw Socjalist.; przedmiot prac od czerwca 1958 Stałej Komisji Transportu RWPG. której zadaniem jest koordynowanie rozwoju pod kątem ujednolicania na najwyższym no- woczesnym poziomie międzynar. transportu kolejowego, lotn., autobusowego i wodnego, a także transportu rurociągowego dla nafty, gazu, pro- duktów petrochem., chem. i kopalin; koordynuje badania w kilkunastu kluczowych problemach transportu, m.in. org. systemu przewozów kon- tenerami, optymalizacji przewozów przez zastosowanie komputerów, automatyzacji ruchu powietrznego, eksploatacji szyn i sposobu zwiększania ich wytrzymałości. Stała Komisja współpracuje ściśle z ->• Instytutem Normalizacyjnym RWPG, dążąc do typizacji, unifikacji i normalizacji sprzętu transportowego. Uchwalony na XXV Sesji RWPG Kompleksowy Program RWPG przewiduje m.in. stworzenie podstaw techn., ekon. i technol. dla kontenerowego systemu transportowego w komunikacji wewn. i •międzynar. państw RWPG; oraz zastosowanie techniki obliczeniowej i metod mat. w planowaniu i kierowaniu procesami transportowymi. Kompleksowy Program... RWPG, Warszawa 1971, s. 114-121. TRANSYLWANIA ->• Siedmiogród. • 3610 TRANZYT (ang. Transit, franc. Transit, hiszp. Transito, roś. Tranzit), termin międzynar. — przewóz osób, przedmiotów i produktów drogą wod- ną lub lądową przez określony obszar na podstawie międzynar. konwencji, a także przewóz osób lub ładunków z jednego państwa do drugiego przez obszar trzeciego państwa na bazie układów bilateralnych lub multiiateralnych. Pierwsza międzynar. konwencja i statut o wolności t. została podp. 20 IV 1921 w Barcelonie i weszła w życie 31 X 1922. Jej gł. postanowienia: ,,Za przechodzące tranzytem przez terytoria znajdujące się pod zwierzchnictwem lub władza któregokolwiek z układających się państw uważane będą osoby, bagaże, towary oraz okręty, statki, wagony osobowe i towarowe, tudzież inne środki przewozowe, których przewóz przez te terytoria dokonywany z przeładunkiem lub bez przeładowania, ze złożeniem lub bez złożenia na sktad, z podziałem lub bez podziału ładunku, ze zmianą tub bez zmiany sposobu — jest tylko częścią całkowitego przewozu, rozpoczętego i mającego się ukoń- 901 „Triple-Alliance" 3616 czyć poza granicami państwa, przez którego terytorium tranzyt się odbywał". „Tranzyt winien podlegać tylko opłatom, przeznaczonym na pokrycie kosztów utrzymania w dobrym stanic drogi, po której przedmiot lub osoba tranzytująca przejeżdża. Wszakże żadne państwo nie będzie obowiązane do zapewnienia tranzytu osobom lub towarom, którym wjazd lub których wywóz na jego terytorium jest wzbroniony" (konwencja dopuszcza zawieszenie czasowe jej postanowień z powodu wyjątkowych okoliczności i nie dotyczy praw stron wojujących). W 1965 ONZ opracowała Konwencję o Tranzycie i Handlu Państw Nieposiadających Wybrzeża, Convention on Transit Trade of Land-Locked States-Convention relative au commerce des Etats sans littoral. Weszła w życie 9 VI 1967. W Europie istnieje od 1960 swobodny t. osób z dowodami osobistymi, a także przedmiotów i produktów między państwami skand, i wewnątrz państw EWG. Podobny proces wystąpi} w latach 60-ych wzgl. 70-ych między eur. państwami socja-list. Na zach. półkuli swobodny t. osób istnieje od 1900 między USA i Kanadą, natomiast w Ameryce Lać. sprawę tę uregulował dopiero 12X11 1966 Protokół o t. osób, podp. w Montevideo przez ministrów spraw zagr. państw ALALC, stwierdzający w art. l, że posiadacze paszportu lub ważnego dowodu osobistego jednego z krajów członkowskich ALALC „mogą wjeżdżać, przejeżdżać lub wyjeżdżać z terytorium jakiegokolwiek państwa członkowskiego bez potrzeby uzyskiwania wizy, czy specjalnego zezwolenia"; art. 3 ogranicza pobyt do 90 dni. Polska jest uczestnikiem barcelońskiej konwencji 1922. Poza tym Polska zawarta 3 umowy o uprzywilejowanym t. z Czechosłowacją 1948 i 1949 oraz z ZSRR 1963. Dz.U. 1922 póz. 640; Dz.U. 1925, póz. 236 i 237; Dz.U. 1950, póz. 134 i 136; Dz.U. 1951, póz. 349-352; Dz.U. 1963, póz. 295 i 296; J. MAKOWSKI Zobowiązania Międzynar. Polski 1919-1929. Warszawa 1929, s. 203-204; R. OCHSNER Der Transtt von Personen und Gtiiern dwch ein nemrales Land im Falle des Landkrieges, Zurich 1948; ŁW Bullelin. 1949, s. 402 i 1952, s. 329; Infamie sohre la l Reumon del Consejo de Ministros de Retaciones Exteriores de ta ALALC, Montevideo 1966; J. GILAS Tranzyt w Prawie Międzynar.. Toruń 1967; Tranzyt Międzynar. a Polska, w: Sprawy Międzynar. nr 9, 1972; M. KUBALA Polska—kraj tranzytu, w: Handel Zagraniczny, 5-Ć/1974. • 3611 TRĄD (ang. Leprosy, franc. Lepre, hiszp. Lepra, roś. Prokaza), choroba, której zwalczanie od 1898 jest przedmiotem stałej współpracy międzynar. W pierwszej fazie przez Międzynar. Komitet Le- prologów, International Committee of Lcprolo-gists ICL, który zorganizował IV Kongresy: 1898, 1909, 1923 i 1931. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Eur. Federacja Stowarzyszeń d/s Walki z T„ Eur. Federation of Anti-Leprosy Assoc. — Federation eur. des assoc. contre la lepre, żal. 1966. z siedzib; Sekretarza w Amiens (Francja); tączy stowarzyszenia krajowe Belgii, Danii, Francji, Grecji. Hiszpanii, Holandii, Luksemburga, NRF, Szwajcarii, Turcji, W. Brytanii i Wioch. Międzynar. Stów. d/s T., Int. Leprosy Assoc. — Societó int. de la lepre, zał. 1931, z inicjatywy Międzynar. Komitetu Leprologów, z siedziba Sekretariatu w Sutton, W, Brytania oraz biurem wydawniczym w Waszyngtonie; łączy uczonych z ponad 70 krajów; w stałej łączności z WHO i ECOSOC; jest czł. założycielem Rady Międzynar Organizacji Nauk Medycznych; organizuie co 5 lal Kongresy: IX w Londynie 1968, X w Bergen 1973; publ. kwartalnik Inrernational Sów' nal of Leprosy and other Mycrobacterial Diseases. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 3612 TREUGA DEI [łac.; 'pokój (rozejm) boży'], termin międzynar. — czasowe zawieszenie wszelkich działań wojennych, pochodzi ze średniowiecza, kiedy Kościół katol. nakazywał wiernym zaprzestania wszelkich gwałtów czy prowadzenia działań wojennych w okresie adwentu. Świąt Bożego Narodzenia, Wielkiego Tygodnia i innych świąt, pod groźbą ->• ekskomuniki. Zwyczaj niestrzela-nia na froncie w wielkie święta rei. zachował się po XX w.; np. w wojnie USA przeciw Wietnamowi (Tr6ve de Dieu). Dictlonnaire de la terminologie du drott int., Paris 1960. • 3613 TRIANON. część parku wersalskiego (->• Wersal) pod Paryżem, miejsce podp. Traktatu Pokojowego państw Ententy z Węgrami, 26 VII 1921, zw. Traktatem T. Le Negoliatlon de la Paix Hongroise, vol. 3, Budapest 1920. • 3614 TRIEST (ang. Trieste, franc. Trieste, hiszp. Trie-ste, roś. Trijest, wł. Trieste), główny port pólnoc-no-wsch. Włoch, przedmiot sporu między Jugosławią a Włochami 1918-54; rozstrzygnięty Traktatem Wersalskim 27 VI 1919 na korzyść Włoch, co potwierdziły traktaty pokojowe Saint- Ger-main-en-Laye 1919 i Rapallo 1920; 1943-45 okupowany przez III Rzeszę; wyzwolony w maju 1945 przez jugosłowiańskie wojska narodowowyzwoleńcze; 1945-47 podzielony na wł. strefę centralną A i jugosł. podmiejską B; l O II 1947 art. 11 i 12 Paryskiego Traktatu Pokoju obie strefy o-tworzyły Wolne Miasto T. Londyńskim Układem jugosłowiańsko-wł. z 5X1954, rozdzielone: strefa A przypadła Włochom, strefa B została włączona do jugosł. prowincji Istria. Granica ustalona w Londynie nie została przez Włochy uznana za ostateczną; rozmowy w tej sprawie w marcu 1973 min. spraw zagr. Jugosławii i Włoch w Dubrowniku, nie dały rezultatu. Rząd Włoch w nocie do rządu Jugosławii 11 IV 1974 ponownie zajął stanowisko, że „suwerenność jugosłowiańska nigdy nie była rozszerzona na terytorium włoskie, określane jako strefa „B" niezrealizowanego wolnego obszaru Triestru", co spowodowało protest Jugosławii i napięcie w stosunkach między obu krajami. A. OERVAIS Le Statut Uhre de Triest, Paris 1947, s. 20; J. L. KUNZ The Territory of Trieste, w: The Western Poli-tical Quarierty nr l, 1948; J LEPRETTE Le Statui lm\ de Triest, Paris 1949, s. 229; H. KELSEN The Free Territory of Trieste under the United Nations, w: Yearbook of WorU Affairs 1950; D. DE CASTRO II Problema di Trieste: GenesI e Sviluppi delia Questlone Giuliana in Relazione agli Av-venimentl Int. dal 1943 al 1952, Bologna 1953, s. 680; W. HIL-DEBRAND Der Triest Konflikt und die ltaHenisch-Jugostavi-sche Prasę. Gottingen 1953, s. 127. • 3615 TRIMMING CERTIFICATE [ang.; 'świadectwo równomiernego rozłożenia na statku ładunku'], termin międzynar. w żegludze mor.— dokument stwierdzający urzędowo trymowność statku, zabezpieczającą go od groźnych przechyłów, w przypadku statków ładujących węgiel i koks wg międzynar. klasyfikacji trymowniczej dla tego typu statków. • 3616 „TRIPLE-ALLIANCE", termin międzynar. sprzed I wojny świat. — trójprzymierze Anglii, Francji i Rosji, powstałe na bazie sojuszu francusko-ros. 1891, —r entente cordiale francuskó-angielskiej 1904 i przymierza angielsko-ros. 1907. Przeciwieństwem był —>• Dreibund. 3617 Tristan da Cunha 902 • 3617 TRISTAN DA CUNHA (ang., franc., hiszp. Tristan da Cunha, roś. Tristan-da-Kunja), grupa wulkanicznych wysp i skat w pd. części O. Atlan- tyckiego, przynależne administracyjnie do kolonii bryt. Św. Helena; pow. 105 km2, 109 mieszk. wg spisu 1880, 281 wg spisu 1960, 271 wg spisu 1969. W październiku 1961 cała ludność została ewakuowana do Anglii na skutek wybuchów wulkanu, lecz 243 osoby powróciły w 1963. Od 1942 gł. stacja meteorol. i radiowa na Pd. Atlantyku. P. A. MUNCH Sociology of Tristan da Cunha, Oslo 1945; D. M BOOY Rock o f Exite: a narratiye o f Tristan da Cunha, London 1957. • 3618 TRIZONIA (ang. Three-Zone, franc. Trizonie, /hiszp. Trizonia, roś. Trizonija), trójstrefa, nazwa dla okupowanych Niemiec zach., po przyłączeniu strefy okupacyjnej franc. do -r Bizonii w kwiet-niu-sierpniu 1948 i wprowadzeniu 21 VI 1948 separatystycznej reformy walutowej, a 61X1948 ogłoszeniu blokady gosp. przez T. radź. strefy okupacyjnej Niemiec; 71X1949 T. przekształcona została w Niemiecką Rep. Federalną. E. OSMAŃCZYK Niemcy 1945-1950. Daty. fakty, komentarz/e, Warszawa 1951. TRÓJPRZYMIERZE —>- Dreibund; -r Triple-Alliance. • 3619 TRÓJPRZYMIERZE ANGLO-AUSTRO-WŁOS- KIE 1887 (ang English-Austro-Italian Triple Al-liance 1887, franc. Triple Alliance Anglo-Austro-Italienne de 1887, hiszp. Triple Alianza Anglo- Austro-Italiana 1887, roś. Sriediziemnomorskaja antanta 1887, niem. Orientdreibund), zawarte na drodze wymiany not, 12 i 16X111887, między rządami Austro-Węgier, W. Brytanii i Włoch; art. 2 gwarantujący status quo na Bliskim Wschodzie; art. 4 poręczający niepodległość Turcji „jako strażnika ważnych europejskich interesów"; art. 5-8 określające obowiązek Turcji w stosunku do Bułgarii oraz cieśn. Dardanele. Układ był tajny. A. F. PRIBRAM Die politischen GeheimvertrSse Osterretch-Ungarns IS79-M4. t. l, Wien 1920. • 3620 TRÓJPRZYMIERZE AUSTRO-NIEMIECKO-WŁOSKIE 1882 (ang. Austro-German-Italian Triple Alliance, 1882, franc. Triple Alliance Austro-Germano-Italienne de 1882, hiszp. Triple Alianza Austro-Germano-Italiana de 1882. roś. Troj-stwiennyj sojuz 1882. niem. Dreibund), zawarte tajnie w Wiedniu przez Austro-Węgry, Rzeszę Niem. i Włochy, 20 V 1882, było sojuszem obronnym. Art. n. zobowiązał Austro-Węgry i Rzeszę do udzielenia pomocy zbrojnej Włochom w przypadku wypowiedzenia im wojny przez Francję: to samo dot. Włoch „w przypadku ataku Francji na Niemcy'*. Art. III. ustalił, że jeśli któryś z sygnatariuszy T A.N.W. zostanie wciągnięty w wojnę z innymi mocarstwami dla pozostałych sygnatariuszy jest to — casus foederis. Art. IV. zakładał „życzliwa neutralność" sygnatariuszy do tego sygnatariusza, kótry wypowie wojnę jakiemuś zagrażającemu jego interesom mocarstwu. Układ ten sporządzony w języku franc., przedłużony 20 II 1887 i 6 V 1891, kiedy został uzupełniony o art. dot. Plw. Bałkańskiego i kolonii afryk.; przedłużony ponownie 6 VI 1902 i 5 XII 1912. Na jego podstawie Włochy zachowały życzliwą neutralność po wypowiedzeniu przez Niemcy wojny Francji 3 VIII 1914; jednak po Konferencji Londyńskiej z Aliantami 26 IV 1915, Włochy 3 V 1915 wypowiedziały Trójprzymierze i 23 V 1915 wypowiedziały wojnę Austro- Węgrom a 28 VII I 1916 Rzeszy, stając się po I wojnie świat, mocarstwem zwycięskim. Trójprzymierze spowodowało natychmiastową reakcję Francji i Rosji, które 17 VIII 1892 podp. sojusz wojsk., zobowiązujący obie strony do natychmiastowej mobilizacji (1,3 min Francja, 800 tyś. Rosja) w wypadku mobilizacji w Austrii, Rzeszy i Włoszech oraz wspólne działania wojenne. Sojusz ten został zawarty „na czas trwania Trójprzymie-rza". A. P. PRIEBRAM Dte polilischen GeheimvertrSge Osterretch-Ungarns 1879-1914. t. l, Wicn 1920. • 3621 TRÓJPRZYMIERZE CESARZY 1881 (ang. Triple Alliance of Emperors 1881, franc. Triple Alliance des Empereurs de 1881, hiszp. Triple Alianza de los Emperadores 1881, roś. Troj-stwiennyj sojuz impieratorow 1881, niem. Drei-kaiserbundnis), zainicjowane 6 VI 1873 przez Ce- sarza Austro-Węgier Franciszka Józefa I i cara Rosji Aleksandra II na spotkaniu w Schónbrunn układem o konsultowaniu się wzajemnym w wy- padku zagrożenia wojennego przez inne mocarstwo eur.; sygnowanym 22X1873 również przez Cesarza Rzeszy Niem. Wilhelma II; rozszerzonym 18 VI 1881 w Berlinie nowym układem, którego art. l, gwarantował „życzliwą neutralność" w przypadku, jeśli jedna ze stron znalazłaby się „w wojnie z czwartym mocarstwem", byle nie z Turcją, bo wtedy potrzebny byłby osobny układ uzgadniający stanowisko trzech Cesarzy, co do celów wojny z Turcją; art. 2 zobowiązywał do poszanowania wzajemnych interesów na Płw. Bałkańskim; art. 3 wspólne baczenie na postępowa- nie Turcji w sprawie żeglugi przez Dardanele i Bosfor. T.C. zawarte na 3 lata zostało odnowione 27 m 1884. H. RONNEFAHRT Konferemen und YertrSge. Yertrags-PIStt, t. 3. Wurzburg 1958. • 3622 TRUMANA CZWARTY PUNKT (ang. Truman Point IV, franc. Ouatrieme Point de Truman, hiszp. Cuatro Punto de Truman, roś. Czetwiortyj punkt programmy Trumena), przyjęta w prasie świat, nazwa programu rządu USA udzielania pomocy techn. krajom słabo rozwiniętym, w ramach antykomunist. polityki, sformułowanej przez pręż. H. Trumana 23 II 1950 w czterech punktach, z których pierwsze trzy były tezami polit. o niebezpieczeństwie komunist., o niemożności wprowadzenia kontroli broni atom. i o potrzebie szerzenia haseł wolności i samostanowienia, nato- miast p. IV zapowiadał pomoc techn. finansowaną przez skarb państwa USA, dla państw rozwijających się. Pomoc ta po raz pierwszy uchwalona przez Kongres 29 VIII 1950 w wysokości 26,9 min dół. stała się w następnych latach trwałą częścią tzw. —>• pomocy zagranicznej USA. Keeslng's Archlv der Gegenwart 1950, s. 2270 C. • 3623 TRUST [ang.; 'zaufanie'], termin międzynar.— jedna z form monopolistycznego przedsiębior- Trynidad i Tobago 3628 stwa, powstałego w miejsce kilku przedsiębiorstw, które bądź przez wykup, bądź też w drodze u-kładów utworzyły z pomocą mężów zaufania (trustees) nowe przedsiębiorstwo z własną centralną radą wykonawczą (board of trustees) i z tzw. zaświadczeniami trustowymi (trust certificate) zastępującymi akcje skomasowanych przedsiębiorstw; zaświadczenia te przydziela przedsiębiorstwom centralna rada wykonawcza w wysokości odpowiadającej uprzednio posiadanym akcjom; zyski połączonych przedsiębiorstw wpływają do kasy t., który rozdziela je między posiadaczy owych zaświadczeń wg wysokości udziałów. Prze- ciwko tej najwyższej koncentracji kapitału, podobnie jak i przeciw -»• kartelom, będącym związkiem autonomicznych przedsiębiorstw w wielu państwach kapitalist. powstało ustawodawstwo antytrustowe; np. w USA 1890—Sherman Act, 1914—Clayton Act; w W. Brytanii 1907, 1929, 1948 i 1967 — Companies Acts; we Francji 1953 powołano stałą międzyministerialną komisję antytrustową. Commission Technique des Entente. W okupowanych Niemczech 1945 władze okupacyjne zakazały tworzenie trustów; w konsekwencji zakaz ten przeniesiony został na Wspólny Ry- nek Europy Zach., tworząc regionalne, międzynar. ustawodawstwo antytrustowe. D. KENT Common Market Antitrust Law. A Gulde 10 the Law, Procedurę and l.lieralure, Thc Hague 1964; L. C. B. GOWEH Modern Company IMW. London 1967; Financial Ti-m« Yearbook 1970171. London 1969; D. ZWARENSTEYN Some aspects of the extraterritorial reach of the American Antitrust Law. New York 1970. s. 184. • 3624 TRYBUNAŁ ADMINISTRACYJNY ILO (ang. ILO Administrative Tribunal. franc. Tribunal Ad-ministratif de 1'O.I.T., hiszp. Tribunal Admini-strativo de la ILO, roś. Administratiwnyj tribu-aał M OT), nazwa instytucji Międzynar. Organizacji Pracy, ILO, zał. 1924, z siedzibą w Gene-vie Z zadaniem rozstrzygania sporów pomiędzy pracownikami ILO a ILO. Statut Trybunału powala innym organizacjom międzynar. i pozarzą-Iowym, na korzystanie z niego, co spowodowało, ;e siał się on obok Trybunału Administracyjnego •N, a pastępnie ONZ gł. instytucją rozjemczą Ha pracowników, międzynar. instytucji. '. WOLF Le Tribunal Administratif de 1'O.I.T: w: Reme 'enSral de droil puhlic nr 58, 1954; G. BENAR Le Tribunal IdmintstratiI de 1'O.l.T. Les juridictlons int.. Bruicelles 1958. l 3625 TIYBUNAL ADMINISTRACYJNY LIGI NA. IODÓW (ang. League of Nations Administrative 'ribunal, franc. Tribunal Adrninistratif de la So-iete des Nations, hiszp. Tribunal Administrativo e la Sociedad de Naciones, roś. Administratiwnyj •ibunał Ligi nacyj), nazwa instytucji powstałej 923, rozwiązanej 1946, której zadaniem było roz-rzyganie sporów między pracownikami LN a igą. Siedzibą była Genewa. 3626 RYBUNAŁ ADMINISTRACYJNY ONZ (ang. 'N Administrative Tribunal, UNAT, franc. Tri-anal Administratif de 1'ONU, hiszp. Tribunal dministrativo de la ONU, roś. Administratiw-,j tribunał OON), instytucja powstała decyzją gr. Og. NZ z 24 XI 1949, z siedzibą w Nowym >rku, rozstrzyga spory pomiędzy urzędnikami NZ a Sekretariatem ONZ; działalność rozpoczął l 11950. W polit. sprawie -»• maccartyzmu w ONZ 1952/1953 Trybunał wypowiedział się przeciwko serwilizmowi Sekretariatu ONZ, zwalniającemu pracowników ONZ na żądanie Federalnego Biura Śledczego USA, FBI. Zgr. Og. NZ, w którym dominowały związane z USA państwa Ameryk i Europy Zach., 8X11951 zmodyfikowało Statut Trybunału, ograniczając jego kompetencje do orzeczeń czysto formalnych. Ponownie zmodyfikowany l XI 1962. P HUET Droil administratU int. Trtbunawc administratif$ del organi.wttons int. w. Journat du Droil Int., nr 77, 1950; H WRIGOINS, E. A. BOCK The Status of the UN Secrelarial. Role of the Administrative Tribunat, New York 1955; G LANGROD La Reformę 1955 du Tribunal Administratif des Nations Unieś, w. Zeilschrifi fur ausinndisches offent-liches Rechł und VSIkerrerhl 1956/57; W FRIEDEMAN. A. A. FATOUKOS The UN Administrative Tribunal, w: Im. Organi-zatlon m 9. 1957; Judgement o f the U N Administrntlon Trt-bunal 19SO-1957, UN N. York 1958; Ditlo ta tata /9W-/962, New York 1963; UN Adminisirative Trihunal. Statute and! Rules Provlslons In Force with E/fect from l XI 19(i2, New York 1962, BYUNO CHUL KOH The UN Administrative Tribunal, Baton Rouge 1966, s. 176. • 3627 TRYBUNAŁ SPRAWIEDLIWOŚCI EUROPEJSKICH WSPÓLNOT (ang. Court of Justice of European Communities, franc. Cour de Justice des Communautes europeennes, hiszp. Tribunal de Justicia de las Comunidades Europeas, roś. Sud sprawiedliwosti jewropiejskich soobszcze-stw), instytucja arbitrażowa EWG, Euratomu oraz Eur. Wspólnoty Węgla i Stali, powołana do życia Traktatem Rzymskim, z 25 III 1957. Siedziba: Luksemburg; publ. Recueił de Jurispru-dence de la Cour. Opinie Trybunału są obowiązujące dla państw członkowskich EWG. Yearhook of Im. Ornam taliom, 1973; W. ALEXANDER The EEC Rules of Ćompetiiion, London 1973, ». 203; J. P CUN-NIOHAM Briefini! Gnidę to Restrictive Practis and Monopo-lies in EEC Law, London 1973, s. 316. • 3628 TRYNIDAD I TOBAGO (ang. Trinidad and Tobago, franc. Trinidad-Tobago, hiszp. Trinidad y Tobago, roś. Trinidad i Tobago"), Trinidad and Tobago, państwo na dwóch wyspach na O. Atlantyckim u pn. wybrzeży Ameryki Pd. Czł. ONZ. Ludność ok. 1,1 min mieszk. (1970). Stoli- ca: Port of Spain na Trynidadzie z 106 tyś. mieszk. (1968). Pow. 5128 km2 (w tym Trynidad 4828 km', Tobago—300 km^). Ludność w 43°/o pochodząca z Afryki, w 361>/o z Indii. Język urzędowy: ang. Waluta: dół. T. i T. ='100 centów. Święto nar.: 31 VIII, dzień proklamowania nie- podległości 1962. Stosunki międzynar.: kolonia hiszp. 1783-1802, bryt. 1802-1958; część Federacji: Antyli Bryt. 3629 Trzeci Świat 904 1958-62; od 3 VIII 1962 niepodległe państwo w ramach bryt. Wspólnoty. Czł. ONZ od 18 IX 1962 oraz org. wyspecjal. ONZ, z wyjątkiem ŁAFA. Czł. OPA od 23 II 1967. Czł. CARIFTA. Czł. Traktatu Tlatelolco. W kwietniu 1970 doszło do demonstracji antyamer., ugrupowania „Black Po-wer" przeciwko dominacji w 80% w eksploatacji nafty Texas Oil Company. Rozruchy ponowiły się na jesieni 1971. W 1971 T. i T. zawarły z Brazylią umowę o prawie połowu krewetek na wodach terytorialnych Brazylii. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Argentyna, Barbados, Belgia, Brazylia, Etiopia, Francja, Ghana. Gujana, Holandia, India, Izrael, Jamajka, Kanada, Kolumbia, Liban. Pakistan, Senegal. Szwajcaria, USA, Wenezuela i W. Brytania. E. WILLIAMS Hislory of the People of Trinidad and Tobago. New York 1964, s. 292; The Europa Year Book 1972. A Worid Survey. vol. 2, London 1972, s. 1494-1503. TRYPOLITANIA -r Libia. TRZECIA RZESZA -> Niemcy. • 3629 TRZECI ŚWIAT (ang. Third Worid, f ranę. Tiers Monde, hiszp. Tercer Mundo, roś. „Trietij mir"), termin międzynar.—kraje rozwijające się Afryki, Ameryki Lać. i Azji; termin wprowadzony przez prasę zach. („I świat" — kapitalistyczny, „II świat"—socjalist.) przyjęty w ONZ powszechnie w 1955-60, kiedy coraz więcej nowych państw na skutek procesu dekolonizacji stawało się czł. ONZ, gdzie obecnie kraje T.S. dominują. Próbami polit. zjednoczenia T.Ś. były Konferencje afro-azjat. i Konferencja trójkontynentalna, uzgodnienia zaś ekon. wspólnych postulatów narady —>• Grupy 77 oraz UNCTAD. Analiza głosowań w Zgr. Og. NZ przeprowadzona przez czasopismo International Organization (VI/XXI) wykazała, że rezolucje antykolonialne w ONZ były uchwalone głosami państw afro-azjat. i socjalist. w 100%; głosami latynoamer. w 76,2%; głosami wysoko rozwiniętych państw ka-pitalist. w ^6,3%. W 1972, w związku z demograficznymi prognozami ONZ, że do 2000 r. ludność T.Ś. wzrośnie do 4,5—5 mld, a pozostałych krajów do ok. 1,5 ekonomicznie prognozy alarmowały, że wystąpi ogromna różnica poziomu życia: ludność T.Ś. będzie żyć 20-30-krotnie gorzej niż państw uprze- mysłowionych. P. BAIROCH Diagnostlc de l'evolullon economique du Tiers Monde, 1900-1966, Paris 1967, s. 228; P. WERLEY El Tercer Mundo, Mexico 1967, s. 273; P. JALEE Le Tiers Monde dans 1'economie mondiale, Paris 1968. s. 197; A. DOUCY, P. Bo-UVICR, L'introduction ó 1'economie sociale du Tiers Monde, Brunelles 1970, s. 336; INSTITOT INT. DES CIVILISATIONS DiFFdRRNTES Les aglomeration whaines dans les pays du Tiers Monde. Leur role politique, social et economique, Bru-xelles 1971, s. 1085; P. BAIROCH Le Tiers monde dans l'im-passe, Paris 1971, s. 366; Mirowoi rynok: priepialsiwije iii sojuŁnik? Problemy stabilizacyi eksporta razwiwafuszczichsia stron, Moskwa 1971, s. 190; G. MYHDAL The Chatlenge of Worid Powerty. A Worid Anti-Poyeny In Outline, London 1971; Developing the Third Worid: the Experience o) the mneteen Sixties, edit.: R. Robinson, Cambridge 1971, s. 289; I. SACHS La Decowerte du Tiers Monde. Paris 1971, s. 276; W. GIEŁŹYŃSKI Medytacje o Świecie Trzecim, Warszawa 1972, s. 274; J. PROKOPCZUK Trzeci Świat w poszukiwaniu dróg rozwoju, Warszawa 1973, s. 164; Population. Politics and the Futwe oj Soulhern Asia, edits.: H. Wriggins, J. Guyot, New York 1973; T. ŁĘTOCHA Polska Ludowa w krajach Trzeciego Świata, Warszawa 1974. • 3630 TSUNAMI (ang. Tidal waves, franc. Raz de ma- ree, hiszp. Maremoto, roś. Tsunami, cunami), japońska nazwa sejsmicznych trzęsień morza, przyjęta jako termin międzynar. w międzynar. organi- zacjach współpracy naukowej. Org. zarej. w ONZ: Mitdzynar. Centrum Informacyjne T., Int. Tsunami Infonna-tion Center — Centre int. d*jnformation sur le tsunami, zat. 12 XI 1965 w Paryżu pod egidą Międzyrządowej Komisji Oceanograficznej z zadaniem zorganizowania służby ostrzegawczej przed trzęsieniami pobrzeła Pacyfiku, Tsunami Warni ng'Services in the Pacific, pod kierownictwem międzynar, grupy, złożonej z przedstawicieli rządów Chile, Japonii, Kanady, USA, W. Brytanii l ZSRR. Siedziba: Honolulu (Hawaje, USA). Publ. ITIC Newstelier. Yearbook of tnt. Organizations. 1973. TUMB WIELKI I MAŁY ->• Ormuz. • 3631 TUNELE MIĘDZYNARODOWE (ang. International tunnels, franc. Tunels internationaux, hiszp. Tuneles internacionales, roś. Mieżdunarodnyje tunnieli), łączą wg kolejności budowy: Wtechy-Francję 1857-71—T. Mont Cenis o dług. 13,63 km oraz 1959-65—T. Mont Blanc, o dług. 11,6 km; Szwajcarię-Włochy 1898-1906 — T. Simploń-ski I oraz 1912-22, T. Simploński II, oba o dl. 1982 km; Argentynę-Chile, 1951 —T. Transan-dyjski o dł. 8,1 km. W budowie jest od 1974 t. mor. pod kanałem La Manche, o nazwie -> „Chunnel", najdłuższy z t. podwodnych (dotąd t. pod rzeką Hudson w New Yorku o dł. 19,92 km, zbudowany 1902-09). • 3632 TUNEZJA (ang. Tunisia, franc. Tunisie, hiszp. Tunez. roś. Tunis), Republika Tunezji, AI-Dżum-hurijja at-Tunisijja, państwo w pn. Afryce nad M. Śródziemnym, czł. ONZ. Pow. 164150 km2. Ludność: 5140 tyś. mieszk. (1970, wg spisu 1966—4533 tyś.). Stolica: Tunis z 789 tyś. mieszk. (1966). Graniczy z Libią i Algierią. Język urzędowy: arab. Waluta: dinar t. = 1000 millimów. Święto nar.: l VI, dzień zwycięstwa 1955. Stosunki międzynar.: państwo arab. pod protektoratem Francji 1881-1946, państwo stowarzyszone z Unią Franc. 1946-56, z autonomią l VI 1955; od 20 III 1956 państwo niepodległe. Czł. ONZ od 12X11956 i org. wyspecjal. ONZ z wyjątkiem GATT. Czł. Ligi Państw Arabskich. Prezydent H. Burgiba złożył wizytę w siedzibie ONZ 12 V 1961 i 20 V 1968. Sekr. Gen. ONZ U Thant złożył wizytę w Tunisie w lutym 1964. Konflikt z Francją o wojska franc. na terytorium T. rozpatrywała R. Bezp. ONZ wiosną 1958; wojska zostały wycofane w czerwcu 1958 z wyjątkiem portu Bizerty, który opuściły 15X1963. W 1966 T. podp. umowę o współpracy kult. i pomocy Turcja 3635 ip. z Francją. W polityce zagr. T. zachowuje isne umiarkowane stanowisko w sprawie Izra-, wypowiadając się za federacją Izraela z są-dującymi państwami arabskimi. W 1971 podp. Moskwie uklad o współpracy kulturalno-nauk. ZSRR. iunki dyplomat. (l IX 1974): Afganistan, Algieria, Arabia dyjska. Argentyna, Austria, Belgia, Brazylia, Bułgaria, le, ChRL (zero. IX 1967, wznowione X 1971), Czad, chosfowacja. Dania, Egipt, Finlandia, Francja, Ghana, Wolta, Grecja, Gwinea, Hiszpania, Holandia, India. In-ezja, Irak, Iran, Japonia, Jordania, Jugosławia, Kame-, Kanada, Kenia, Korea Pd., Kuwejt, Liban, Libia, Mali, roko, Mauretania. Meksyk, Monako, Nigeria, Norwegia, D, NRF, Pakistan, Panama, Peru, Polska, Portugalia, Ru-lia, Senegal, Somalia, Sudan, Syjam. Syria (zerw. w 968, wznowione w II 1971), Szwajcaria, Szwecja, Turcja,, ^, Wenezuela, W. Brytania, Wietnam Pd (Sajg. adm.), )chy. Wybrzeże Kości Słoniowej. Zair, ZSRR. 'otska stosunki na szczeblu ambasad. Umowa z Polską o óipracy kult., podp. 27 IV 1966 (Dt.U'. 1967, póz. 173, l. 11974 pręż. T. H. Burgiba wraz z przewodu. dy Rewolucyjnej Libii M. el-Kadafim podpi-i proklamację o zjednoczeniu T. i Libii w jed-państwo p.n. Arabska Rep. Islamska. Zjedno-nie do pot. 1974 nie zostało wprowadzone życie. 3ARAS Bourgiba et la Naissance d'une Nation, Paris 1956; MICOT Tunisia: The PoUtics of Moderniżfition, New k 1964; D. L. LING Tunisia: From Protectorate to Re-lic, Indiana Univ, Press 1967; P. Rossi Boursiha's TII-i, Tunis 1967; A. SYLYESTER Tunisia, London 1969; DUWAJI Economic Development in Tunisia. The Impact Course Ol Coyernment Planning. New York 1972; The opa Year Book 1972. A Worid Survey, London 1972, s. 1-1503. 3633 ŃCZYKI (ang. Tuna fish, franc. Thons, hiszp. mes, roś. Tuncy), ryby mor. z rzędu okonio-tattnych, występujące w kilku gatunkach gł. gorącej i cieplej strefie O. Atlantyckiego i O. •kojnego; łowione od starożytności ze wzglę- na b. smaczne mięso; przedmiot konwencji idzynar. . międzyrzad. zarej. w ONZ: azyamer. Komisja T. Tropikalnego, Inter-American Tro-1 Tuna Commission — Commission interamericaine du l des tropiques, organ konwencji o racjonalnej eksploa- zasobów t. w tropikalnej części wsch. O. Spokojnego, ]). 3 IV 1949 przez USA i Kostarykę. Do konwencji przy-ity też rządy: Panamy 21 IX 1953, Meksyku 29 II 1964, ady l IV 19A8 i Japonii l VII 1970. Siedziba: San Diego ifornia, USA). Publ. Sclentific Bullettn. dzynar Komisja d/s Konserwacji Atlantyckich T., Int. imission for the Conservation of Atlantic Tunas — Com-;ion int. pour la Conservation des thonides de l'At1antique, in konwencji o racjonalnej eksploatacji zasobów t. w ntyku, podp. 21 III 1969 przez rządy Brazylii, Francji, ny, Hiszpanii. Japonii, Kanady, Korei, Maroka, Por-lii. Rep. Pd. Afryki, Senegalu i USA. Siedziba sekreta-i: Madryt. (972/73 w związku z rozszerzeniem wód te-irialnych Ekwadoru do 200 mil doszło do )jny tuńczykowej" między USA a Ekwadorem irawa połowu t. Zob. też Ekwador. rbook of Int. Organiwtions, 1973. 3634 PAMAROS, nazwa ruchu partyzanckiego w igwaju, działającego gt. w osiedlach miejskich, ede wszystkim w stolicy Montevideo. Organi-ja powstała nielegalnie 1963, nazwę T. przy-i w grudniu 1964. W styczniu 1966 I Ogólno-jowy kongres uchwalił statut ruchu i pierwszy roki program, II kongres odbył się w marcu 8. Pierwsza wielka kontrakcja rządu nastąpiła Kil 1966. Wiosną 1972 ukazała się w Montevideo anonimowa „autobiografia" założeń ideowych i historia org. z okazji jej 10-lecia. T. odrzucają w niej, jako „nie do przyjęcia dla Urugwaju trzy klasyczne drogi do rewolucji: radziecką, kubańską i chińską" i proklamują własną. R. GOTT Guerilla Movements in America Latina, London 1970; Nous les Tupamaros, Paris 1971, s. 242; Actas Tupa-maros, Montevideo 1972; R. KAPUŚCIŃSKI Tupamaros, Warszawa 1973; A. C. PORZECANSKI Uruguay's Tupamaros. The Urban Guerilla, N. York 1974, s. 110. 3635 TURCJA (ang. Turkey, franc. Turquie, hiszp. Turquia, roś. Turcyja), Republika Turecka— Tiirkiye Cumhuriyeti, państwo na pograniczu Eu ropy i Azji nad M.. Śródziemnym, Egejskim, Greckim i Czarnym. Czł. ONZ. Graniczy z ZSRR, Irakiem, Iranem, Syrią, Grecją i Bułgarią. Pow. 780 576 km2, z czego część eur. Tracja — 23 764 km2, część azjat. Anatolia—755681 km2. Ludność: 35666 tyś. mieszk. (wg spisu 1970; wg spisu 1965—31 391 tyś.). Stolica: Ankara z 1207 tyś. mieszk. (metropolia—2023 tyś., 1970). Język u-rzędowy: turecki. Waluta: lira (funt tur.) == 100 kurusz. Święto nar.: 29 X, rocznica proklamowania republiki, 1923. Stosunki międzynar.: imperium osmańskie 1299-1918 europcjsko-azjat.; straciło swe posiadłości eur. prawie w całości w czasie wojen bałkańskich 1912-13 oraz w wyniku I wojny świat., w której brała udział po stronie Niemiec i Austrii. Proklamowaniem rep. 29X1923 zaczęła się nowa era historii T. W 1924-25 w pogranicznym sporze z Irakiem o -r Mosul. T. zawarła układ 8 VII 1937 z Afganistanem, Iranem, Irakiem, przedłużony w grudniu 1942 na dalsze 5 lat. Tuż przed II wojną świat, zostały ogłoszone 12 V i 12 VI 1939 deklaracje anglo-tur. i francusko- turecka. Po wybuchu II wojny świat. 19X1939 został podp. traktat anglo-franc.-tur. o neutralności T. W czasie wojny T. dostarczała obu stronom towary; dostawy dla Niemiec zostały wstrzymane w kwietniu 1944. Stosunki dyplomat. zerwane zostały 2 VIII 1944. Granica z ZSRR ustanowiona przez układy moskiewski i kairski z 1921, wytyczona 1926,. rede-markowana w związku ze zmianami koryt pogranicznych rzek 1973 na podstawie protokołu ankarskiego z 24 III 1972. Linia granicy mor. na M. Czarnym z ZSRR ustalona protokołem z 17 IV 1973. Czł. LN 1934-39. W czasie II wojny świat, neutralna do l III 1945, kiedy wypowiedziała wojnę Niemcom i Japonii. Czł. zał. ONZ od 24X11945 oraz wszystkich org. wyspecjal. ONZ. Sekr. Gen. ONZ Trygve Lie odwiedził Ankarę w kwietniu 1951. Premier I. lnónii złożył 3636 Tureckie cieśniny wizytę w siedzibie ONZ 24 VI 1964. Czł. Bałkańskiego Sojuszu, CENTO i NATO. Stambuł jest siedzibą Patriarchy Ekumenicznego Kościoła Or- todoksyjnego. Papież Paweł VI złożył wizytę Patriarsze w lipcu 1967. Od sierpnia 1954 w sporze z Grecją na forum R. Bezp. ONZ o statut Cypru. W polityce zagr. 1971-73 prócz umacniania stosunków z państwami sojuszniczymi CENTO i NATO rozwija współpracę z ZSRR i in. kfia-mi socjalistycznymi. Od czerwca 1973 T. została objęta systemem EWG ogólnych preferencji dla krajów rozwijających się. W VI 1974 w konflikcie z Grecją o prawa do poszukiwań złóż ropy naftowej w płn. części szel-fu kontynentalnego Morza Egejskiego Wobec nie rozgraniczenia szelfu oba kraje roszczą pretensje do tych samych części. Zob. też Cypr. Stosunki dyplumal (l IV 1974): Afganistan, Albania. Algieria, Arabia Saudyjska. Argentyna. Australia, Austria. Belgia, Birma. Boliwia. Brazylia, Bułgaria, Cejlon, Chile, ChRL, Cypr, Czechosłowacja, Dania. Dominikana. Ekwador, Egipt, Etiopia. Finlandia. Francja, Ghana. Grecja. Gwatemala. Haiti. Hiszpania, Holandia, Honduras. Indie, Indonezja, Irak, Iran. Irlandia, Izrael, Japonia, Jordania, Jugosławia. Kamerun. Kanada. Kenia, Kolumbia, Korea Pd., Kostaryka, Kuba, Kuwejt. Liban, Libia, Luksemburg. Maroko. Meksyk. Nikaragua, Nigeria, Norwegia, NRD. NRP. Pakistan. Panama, Paragwa'j. Peru. Polska, Portugalia. Rumunia, Salwador. Senegal, Sudan, Sylam. Syria, Szwajcaria. Szwecja, Tunezja, Urugwaj, USA, Watykan, Wenezuela. Węgry, W Brytania, Wiochy. ZSRR Z Polska stosunki dyplomat. na czczeblu ambasad. W maju 1973 premier PRL P. Jaroszewicz złożył wizytę w Ankarze, w czasie której podp. program wymiany kulturalno-nauk. oraz protokół o realizacji zadań rozszerzonej wymiany handlowej. Miedzy wojnami T zawarta z Pol• Bosfor i -* Dardanele, łączących M. Czarne z M. Śródziemnym; c.t. zostały umiędzynarodowione Traktatem Adriano-polskim 1829 (wcześniej, od 1774, wolne dla przepływu roś. statków handl. na podstawie traktatu rosyjsko-tur., a od 1833 również dla roś. okrętów wojennych, przy równoczesnym zobowiązaniu Turcji do niewpuszczania obcych okrętów na M. Czarne); demilitaryzacja ta została zniesiona konwencją podp. w Montreux, 1936. J. T SHOTWHL F D&AK Turkey and thr Stralls, New York 1940; B A DRANOW Cternomorskijr proliwy. Moskwa 1948; M SOKOLNICM Tht Turkish Straits, Bfirul 1950; H TCHIS-KOVITCH La auestion de la r^yision de la convention de Montreux conrernant des delroits twe, w: Revue generale de droil Int. pubtic m 56, 1952. • 3637 TURKMENIA (ang. Turkmenistan, franc. Turkmenistan. his7p. Turkmenistan, roś Turkmienija), Turkmeńska Socjalistycama Republika Radziecka, Turkmienskaja Sowietskaja Socyalisticzeskaja Riespublika, republika związkowa w azjat. części ZSRR nad M. Kaspijskim. Graniczy z Iranem, Afganistanem, Uzb. SRR i Kazach. SRR. Pow. 488 tyś. km2. Ludność: 2158 tyś. mieszk. 1970 Stolica Aszchabad z 253 tyś. mieszk. (1970). Na rodowości. (1970): Turkmeni—60,9°/o, Rosja nie — 17,3%, Uzbecy — 8,3'/o, Kazachowie -4,6°/o i in. Języki oficjalne: roś. i turkmeński Waluta: rubel ZSRR. Święto nar.: 7 XI, rocznici Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Pażdzierniko wej 1917. Ludność Turkmenii 1913-70 Ludność 1913 1926 1939 19<9 1966 1970 Ogółem w tyś. 1042 998 1252 1516 1917 2151 w tym miejska w tym wiejska 11% 89% 14% 86% 33% 67% 46% 54% 48% 52% ^ Źródło. Związek Radziecki, Warszawa 1972, s. 308. Stosunki międzynar.: w XIV w. T. weszła w skłac państwa Timura; w XVI w. pd. T. podbiła Per sję; w poi. XIX w. Turkmeni zamieszkujący na< M. Kaspijskim przyjęli zwierzchnictwo Rosji. V latach osiemdziesiątych XIX w. carska Rosja in tegrowala całą T. Kolonialna polityka roś. i po pieranie feudalnych stosunków doprowadziło dl buntów ludności 1905-07 i 1916. W grudniu 191' nastąpiło proklamowanie władzy rad, a w kwiet niu 1918 utworzenie Turkiestańskiej Autonomicz nej SRR w ramach Roś. FSRR. Kontrrewolucyjni akcja zbrojna, wsparta przez interwencję wojsi ang. w sierpniu 1918 przedłużyła wojnę domów; do lutego 1920, kiedy cały T. wyzwolony zosta od wojsk ang. i białogwardzistów. 27 X 1924 T stała się rep. związkową. A KARRYJEW i in. Octerkt It istorii lurkmienskogo naród Vtll-XlX w.. Aszchabad 1954; Związek Rudziaki. Przyroda Człowiek. Gospodarka, Warszawa 1972, l. 306-315. TURKS l CA1COS -»• Kajmany, Turks i Caicos • 3638 TURYN (ang. Torino, franc. Turin, hiszp. Tu rin, roś. Turin, wł. Torino), miasto pn. Włoch siedziba Pałacu .Pracy, gdzie działa Międzynar Ośrodek Doskonalenia Zawodowego i Technicz nego ILO, żal. 1963, na podstawie umowy ILC z rządem Włoch, przeznaczony gł. dla kształceni! kadr Trzeciego Świata. ILO Yearbook, 1964. • 3639 TURYSTYKA MIĘDZYNARODOWA (ang. te ternational tourism, franc. Tourisme internatio nal, hiszp. Turismo internacional, roś. Mieżduna rodnyj turizm), przedmiot stałej zorganizowane współpracy międzynar. od 1898, daty powstanil Międzynar. Sojuszu Turystycznego, Int. Allianci of Tourism w Genewie. Masowy rozwój t.m. roz począł się po II wojnie świat. Pierwsze studia na< problemami t.m. zainicjowało Zgr. Og. NZ, 1947 i zaleciło uproszczenie i ujednolicenie dokumen tów podróży i formalności paszportowo-celnyct dla turystów oraz ich pojazdów, co znalazło wy. raz w konwencjach turyst., opracowanych prze; I Światową Konferencję Turyzmu NZ, 21 VIII-51X1963, w Rzymie, zakończoną uchwalenien Rzymskiej Karty Turystyki, Roma Charter ol Tourism, precyzującej znaczenie t.m. dla utrzyma' nią pokoju, rozwoju, wolności podróżowania i pO znawania innych kręgów kult. i cywilizacyjnych oraz dla rozwoju gospodarczego. Według danyd w Tybet 3641 Dochody z turystyki niektórych państw rozwijających się w 1970 w min dół. amer. Państwo Liczba szacunkowa turystów w tyś. Przeciętna ilość dób pobytu Dochody szacunkowe brutto w min dół* amer. Afganistan 100 9,1 6 Argentyna 695 6,8 77 Bahama 916 5,3 221 Brazylia" 173 4.0 28 Cejlon 46 10,6 4 Cypr 127 5,2 , 20 Grecja 1408 10,9 194 Hiszpania 24105 7,0 1681 Izrael 437 8,3 104 Jugosławia 4748 4.8 275 Kenia 344 8.8 52 Kolumbia" 143 7.0 30 Liban 822 7.4 132 Maroko 747 9,0 136 Meksyk 2246 13.0 575 Paragwaj 119 4,0 14 Tunezja 411 9,3 55 Turcja 484 7,7 51 Uganda 80 9.7 19 Urugwaj" 620 7,5 45 Wenezuela" 108 13,0 46 ' Dane za 1969. Źródło. Cepal Notas sobre ta economta y desarrollo de Amerlca iMtlna No 107, 16 Julio 1972. ONZ w dekadzie 1961-71 zaledwie 12 państw dawało 80% ogółu turystów i w o0»/o też było obiektem turystyki świat.: Austria, Belgia. Dania, Francja, Holandia, Kanada, NRP, Szwajcaria, Szwecja, USA, W. Brytania i Włochy. Na Afrykę przypadało 3°/o dochodów z t.m., tyleż co na re- gion Karaibów. W październiku 1968 ONZ zainicjowała specjalny program pomocy w rozwijaniu t.m. w krajach rozwijających się Ameryki Lać., Afryki, pd. Azji a także Plw. Bałkańskiego na naradzie z reprezentantami tych krajów w Bernie. Instytucją koordynującą prace zaplanowane przez ECOSOC była do 1973 Unia M iędzynar. Oficjalnych Organizacji Podróży, zał. 1925, z siedzibą w Genewie; od l I 1974 przekształcona w org. wyspecjal. ONZ p.n. Światowa Organizacja Turystyki, -* WTO. Org. zarej. w ONZ: Afryk. Międzypaństw. Biuro T., Airican Interstatc Tourism Office, za). 19M. siedziba: Paryż. Akademia Międzynar. T. Int. Tourism Acadcmy, za}. 1951; siedziba: Monte Carlo (Monako). Arab Unia Turystyczna, Arab Tourism Union — Union arabe de tourismc. zaf 1954 z siedzibą w Ammanie; org. międzyrząd czł Ligi Pańsiw Arabskich. Arr.o. Stów Turystyczne iliura Podróży. Arabie Assoc. of Travcl Aeencies, zał 1954; siedziba: Bejrut. Biuro Micdzynar. T. Socjalnej, Int. Office of Social Tourism, żal. 1953: siedziba: Bruksela. Federacja Micdzyamer Klubów T. i Automobilizmu, Inter- amer Fcderation of Tnuring and Automobil Ciubs. żal. 1941; siedziba: Buenos Aires Federacja Micdzynar campingu i Karawan, Int, Federation of Camping and Oi;avaning. żal. 1932, z siedzibą w Lucernie; pub! Bu^rtin d'lnformation. Federacja Mjęd/.ynar. Dziennikarzy i Pisarzy T., Int. Fede-ration of Journalists and Writers on Tourism, zał. 1954; siedziba; Pary*. Federacja Międzynar. Biur Podróży, Int. Federatioo of Trayel Agcncies. żal 194S; siedziba: Bruksela. Federacja Micdzynar Ośrodków T.. Int. Federation of To-uristic Ceniers, zał. 1948; siedziba: Lozanna. Federacja Micdrynar Stów. T. Socjalnej, Int. Federation of Workcrs' Travcl Assoc., zał. 1950, z siedzibą w Londynie. Konfederacja Organizacji T. Ameryki Lać., Confcdcration of Tourist Organizations. zał. 1957; siedziba: Buenos Aires. Międzynar. Stów. Ekspertów i Naukowców T., Int. Assoc. of Experts and Scientists in Tourism, żal. 1951; siedziba: Berno. Międzyparlamentarne Stów. d/s Turyzmu, Interparliamentary Association for Tourism, Assoc. interparlamentaire du tourismc. AIDT. zał. 1948, z siedzibą w Brukseli. Poludniowoamer Organizacje T., South Americaln Trayel Or-ganizations, żal. 1963; siedziba: Miami. Stów. T. Karaibów, Caribbean Tourist Assoc., żal. 1952. Siedziba: Nowy Jork. Stów. T. Strefy Pacyfiku, Touristic Assoc. of tnę Pacific Żonę. żal. 1952, siedziba: San Francisco. Światowe Stów Biur Podróży, Worid Assoc. o( Travcl A-gencies, zat. 1949; siedziba: Genewa. Światowa Organizacja T., i Automobilizmu, World's Touring and Automobile Organization, za). 1950, siedziba Londyn; posiada statut doradczy (B) ECOSOC. Unia Mifdzynar. Organizacji T. i Kulturalnych Poczty i Telekomunikacji, Int-^nion of the Post and Telecommunication Touristic and Cultural Organizations, zat. 1951; siedziba: Paryż. W Polsce Główny Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki wydal 1968-1972 pięciotomową Bibliografię Turystyki Polskiej za lala 1800-1972. The Economic Impact of Tourism on National Economies and l ni. Trade IUOTO. Geneya 1966; M. O. MARTINE Estu-dio del Twismo, Mexico 1966; K, LIBERA Międzynar. ruch osobowy. Warszawa 1971, s. 214; S. WODEJKO Polska jako kraj tranzytowy w turystyce międzynar., w: Sprawy Miedzy-nar nr 9, 1972; Yearhook of Inl. Organizations, 1973; R ŁA-ZAREK Współdziałanie europejskich krajów socjalistycznych w zakresie turystyki, w: Sprawy Międzynarodowe, nr 1/1974. TUWA -> ZSRR. • 3640 TWO-T1ER-MARKET [ang.; 'dwupoziomowy rynek', 'dwojaki rynek'], termin międzynar. finansowy — rynek, na którym obok wolnej wymiany walut istnieją oficjalne stałe kursy dla określonych transakcji handlu zagr.; 1971 Francja wprowadziła np. oddzielenie transakcji handl. od finansowych, jako obronę przed nadmiernym napływem „niepożądanych" dolarów. • 3641 TYBET (ang. Tibet, franc. Tibet, hiszp. Tibet, roś. Tibiet, chin. Sicang), himalajski od 1965 autonomiczny region zach. Chin; graniczy z Indią, Nepalem i Bhutanem. Pow. 1.2 min km2. Ludność 1,5 min mieszk. (1965). Przedmiot sporu międzynar. między Chinami a W. Brytanią lo90-1949 oraz przedmiot sporu na arenie ONZ, kiedy po powstaniu Chińskiej Rep. Ludowej dalajlama, 7X1950, zażądał, by ONZ przejęła patronat nad T. i rozstrzygnęła o jego przyszłości. Komisja Generalna Zgr. Og. NZ odmówiła jednak interwencji w sprawy wewn. Chin i wyraziła nadzieję, że znajdzie pokojowe wewnętrzno-chiń, rozwiązanie problemu, co potwierdził układ zawarty między dalajlama a Mao Cetungiem 23 V 1951. Spra- wa ponownie znalazła się w ONZ w marcu 1959, po ucieczce dalajlamy do Indii. 21X1959 Zgr. Og. NZ uchwaliło 45 głosami za, 9 przeciw i 26 wstrzymujących się Rez. 1533/XTV, domagającą się „respektowania podstawowych praw człowieka narodu tybetańskiego", co powtórzono w innej formie 20X111961, Rez. 1723/XV1 oraz 18X11 1965 Rez. 2079/XX. Ta ostatnia nie otrzymała już większości bezwzględnej, bowiem za padło 43 głosy, 23 przeciw przy 22 wstrzymujących się. E. TElfHMANN A Hitlory o/ the RelaHons betmen China, Tihet and India, London 1922; C/N Bulletin z 15 XII 1950; W. P. LEONTJRW Ino^rrannain ekspanstia w Tihietie w IHffS-1919 im.. Moskwa 19S6, s 221; B P GURIEWICZ Owohoi-dienije Tlhieta. Moskwa 1958. s. 210; C/N Review, December 1959; Soginszeniie mieidu Kitafskoj Narodnoj Riespuhlikoj a Riespuhtihoj Indii o torgowte i swiaziach mieidu Tibietskim rajonom Kitaja i Indie], w: Mleidunarodnaja zyzń nr l, 1959; 3642 Typografia 908 K. K. SHETTY Legał Comment on Tibet, w: Indian Year-Book of Iniernallonal Affairs m 8, 1959 DALAI LAMA XIV My Land and My People, New York 1962, s. 271; W. Pocim»M-MER Die Ausetnandersetiung urn Tihels Gremen, Frankfurt a.M. 1962, s. 129; UN MONTUI-Y Chronicie nr l. 1966. A. LAMB The Mc Mahoń Linę: A Sludy in ihe Relations between India, Chinu and Tibet 1904-1914, Toronio 1966: T. W. P. SHAKALPA Tibet: A potiticat History, New Havcn 1967, s. 369. • 3642 TyPOGRAFIA (ang. Typography, franc. Typo-graphie, hiszp. Tipografia, roś. Tipografija), dawna nazwa drukarstwa, obecnie „ogól procesów druku wypukłego", przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Stów. T., Int. Typographic Assoc. — Assoc. ty-pographiquc int., ATYP1. żal. 1957 z siedzibą w Londynie; publ. Typographicai Opportunities in tnę Computer Agę 0971), Newspaper Design (1972). Yearbook o f Int. Orgamialions, 1973. U • 3664 UBEZPIECZENIA (ang. Insurance, franc. Assu-rances, hiszp. Seguros, roś. Strachowanije), termin międzynar.—zabezpieczenie społ. lub gosp. (majątkowe i osobowe); przedmiot międzynar. konwencji i umów międzypaństwowych. Inicjatorem wprowadzenia międzynar. zasad u. społ., które winny obejmować z mocy prawa wszystkich pracowników fizycznych i umysłowych oraz członków ich rodzin, była -> ILO. Jej trzy pierwsze Konwencje Genewskie, podp. 10 VI 1925 dot. u. od wypadków: Konwencja o traktowaniu pracowników na równi z krajowymi w zakresie odszkodowania za nieszczęśliwe wypadki przy pracy (Dz.U. 1927, póz. 573, oraz 1938. póz. 576, 577); Konwencja w sprawie odszkodowań za wypadki przy pracy (Dz.U. 1937, póz. 149, 617, 618); Konwencja w sprawie odszkodowania za choroby zawodowe (Dz.U. 1937, póz. 149, 619. 620). W dwa lata później podp. zostały dwie dalsze 15 VI 1927: Konwencja nr 24, dot. u. na wypadek choroby pracowników zatrudnionych w przemyśle, handlu i gospodarstwie domowym (Dz.U. 1948, póz. 233; oraz 1949. póz. 219, 220) oraz Konwencja nr 25, dot. u. na wypadek choroby pracowników rolnych (Dz.U. 1948, póz. 233; oraz 1949 póz. 219, 221, 222). 29 VI 1933: Konwencja nr 35, dot. o-bowiązkowego u. na starość pracowników zatrudnionych w przemyśle, handlu, wolnych zawodach i w gospodarstwach domowych (Dz.U. 1948, póz. 233; oraz 1949 póz. 223, 224); Konwencja nr 36 dot. obowiązkowego u. na starość pracowników zatrudnionych w rolnictwie (Dz.U. 1948, póz. 233; oraz 1949, póz. 225, 226); Konwencja nr 37 dot. obowiązkowego u. na wypadek inwalidztwa pracowników zatrudnionych w przemyśle, handlu, wolnych zawodach i w gospodarstwach domowych (Dz.U 1948, póz. 233; oraz 1949. póz. 227, 228); Konwencja nr 38 dot. u. na wypadek inwalidztwa pracowników zatrudnionych w rolnictwie (Dz.U. U 3643 TYTOŃ (ang. Tobacco. franc. Tabac, hiszp. Ta-baco, roś. Tabak), przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarcj. w ONZ: Europ. Federacja Handlu Detalicznego T., Bur. Fcderation of Tobacco Retail Organizations, zat. 1963, z siedzibą w Hamburgu. Grupa Specjalistów d/s Tytoniu przy EWG, EEC Tobacco Specialisfs Group, żal. 1961, t siedzibą w Brukseli. Międzynar. Zw. Zaw. Pracowników Przemysłu Spożywczego, Tytoniowego, Hotelarskiego i Gałęzi Pokrewnych, Tradc U-nions Int. of Food, Tobacco, Hotel and Allied Industriels' Workers, żal. 1949, z siedzibą w Sofii. Ośrodek Współpracy Naukowo-Badawczej Tytoniu, Co-ope-ration Centre for Scientific Research Relative to Tobacco, zał. 1956, z siedzibą w Paryżu, łączy monopole t. oraz instytucje nauk. 41 państw, m.in. Polski; publ. Catalogue de Ntcotiana. Światowa Federacja Pracowników Przemysłu Spożywczego, Tytoniowego i Hotelarskiego, Worid Fcderation of Workers in Food. Tobacco and Hotel Industries, żal. 1948, z siedzibą w Brukseli. Yearbook of Int. Organimtions, 1973. 1948, póz. 233; oraz 1949, póz. 229, 230); Konwencja nr 39, dot. obowiązkowego u. na wypadek śmierci pracowników zatrudnionych w przemyśle, handlu, wolnych zawodach i w gospodarstwach domowych (Dz.U. 1948, póz. 233; oraz 1949, póz. 231, 232); Konwencja nr 40 dot. obowiązkowego u. na wypadek śmierci pracowników zatrudnionych w rolnictwie (Dz.U. 1948, póz. 233; oraz 1949, póz. 233, 234). Dalej z 21 VI 1934 Konwencja nr 42, dot. odszkodowania za choroby zawodowe (Dz.U. 1948, póz. 233; oraz 1949 póz. 235, 236). Konwencja z 22 VI 1935 o międzynar. systemie zachowania uprawnień w u. na wypadek inwalidztwa, starości i śmierci (Dz.U. 1938, póz. 14; oraz 1939, póz. 134, 135). Poza tym 9 VII 1956: Genewska Konwencja Eur. dot. zabezpieczenia społ. pracowników zatrudnionych w transporcie międzynar. (Dz.U. 1959, póz. 322. 333). Polska uczestniczy w większości konwencji wielostronnych od 1948; poza tym zawarła umowy dwusirunne dotyczące u.: z Argentyną — odszkodowania za wypadki przy pracy (z 17 III 1932. Dl.U 1934, póz. 216; oraz 1935. póz. 77. 78); z Austria trzy konwencje (pierwsza z 29 Ul 1924 D? l/., 1931, póz. 308, oraz 1932, póz. 520, 521; druga z 18 VI 1924. Dz.U. 1931, póz. 282. oraz 1932. póz. 514, 515; trzecia z 17 I 1925; Di.U. 1931. póz. 283; oraz 1932, póz 516. 517); z Belgią dwie (układ o współpracy z 24 III 1947; DtU. 1948, póz. 49, 50; oraz Konwencja generalna o zabezpieczeniu społ. z 26X1 1965; Dl.U. 1967. póz. 201. 202); z Bułgarią (umowa o współpracy w dziedzinie polityki społ z 12 VII 1961; Dt.U. 1962, póz 132. 133); z Czechosłowacja (umowd o u. społ. z 5 IV 1948 i Protokół dodatkowy z 30 IX 1955; Pz.(/. 1948, póz. 215: 1949. póz 34, 35 oraz 1957. póz. 293. 294); z Francją (pierwsza konwencja dot górników z 21 XII 1929; Dt.U. 1931. póz 88, oraz 1914. póz. 690. 691; druna — konwencja generalna o zabezpieczeniu społ., 8 VI 1948. Hz U. 1948. póz. 460; oraz 1949. póz. 158. 159; a także Paryskie Układy dodatkowe z 6 III 1959 i 5 XI 1968 {DiU 1959. p™ 347, 348 oraz 1969. póz. 155, 156); z Jugosławią (dwie umowy o u. i współpracy z 1611958. Dt.U'. 1959. póz 114. 115, 116, 117); oraz ze Szwecją (porozumienie z 13 IX 1937; Dt.U. 1938, póz 268. 269) Polski kodeks mor. z l XII 1961, w art. 256-301 ustala poi. przepisy prawne dot. u. mor. -*• abandon IDt.U. 1961. póz. 318). Z. KECK Skorowidt przepisów prawnych. Warszawa 1970, s. 299-300; G. L»ON-CAEN Droit sociat europeen, Paris 1972, s. 400. 90» Uchodźcy 3648 UBEZPIECZENIE KREDYTÓW -> Unia Berneńska. • 3645 UBEZPIECZENIOWE ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE (ang. Internalional insurance Organizations, franc. Organisations internationales d'assurances, hiszp. Organizaciones internaciona-les de seguros, roś. Mieżdunarodnyję strachowyje organizacyi). Org. zarej. w ONZ: Amer. Slow. Zagranicznych Ubezpieczeń, American Foreign Insurance Assoc., żal. 1918, z siedziba w N. Jorku; publ. Alf A Wortd; posiada status doradczy (R) ECOSOC. Eur. Konferencja Instancji Nadzorczych d/s Ubezpieczeniowych, Eur. Conference of Insurance Superyisory Seryices, za). 1949, z siedziba w Rzymie. Eur. Komitet Ubezpieczeniowy. Eur. Insurance Committee — Comitć eur des assurances, CEA. żal. 1953, z siedzibą w Paryżu, łączy krajowe stowarzyszenia Europy Zach. Konferencja Ubezpieczeniowa Zach. Półkuli, Hemispheric Insurance Conference, żal. 1946, z siedzibą w Waszyngtonie; l»czy wszystkie kraje amer., z wyjątkiem Kuby. Miedzynar. Konferencja Nadzoru Ubezpieczeń Państw Afryk., Franc. i Malg.iskich, Int. Conference of Atrican, French and Malgache States on Insurance Supervision, żal. 1962 z siedzib; w Paryżu. Miedzynar. Unia Ubezpieczeń Transportu Morskiego, Int. Union of Marinę Insurance, żal. 1874, z siedzibą w Zurychu; łączy państw, i prywatne ubezpieczenia mor., m.in. Polski; posiada status doradczy (B) ECOSOC i 1MCO; publ. Tahtes ot Prmtical Equivatents (w jeżykach: ang., franc., biszp., niem* i wl.). Miedzynar Unia Ubezpieczeń Lotniczych, Int. Union of Ayiation Insurers, żal 1934, z siedzib; w Londynie, łączy kompanie ubezpieczeniowe kilkudziesięciu państw, m.in. Polski. Miedzynar. Biuro Maklerów Ubezpieczeniowych, Int. Burcau of Insurance and Reinsurance Brokers Bureau im. des pro-ducteurs d'assurances et de reassurances, żal. 1953, z siedzib* w Paryżu. Miedzynar. Stów. Ubezpieczeniowe Kredytów, Int. Credit Insurar.ce Assoc., żal 1946, z siedziba w Zurychu. Stały Mi?dzynar. Komitet d/» Badania Medycyny Ubezpieczeń na Życic. Permancnt Im. Committee for tbe Study of Lite Assurance Mediuine. żal 1932. z siedziba w Zurychu. Stały Miedzynar Komitel Kongresów Statystyków Ubezpieczeniowych. Permanent Commiltee of Inl. Congrcsscs of Actuaries, zat. 1889, z siedziba w Brukseli. Poza tym działa Eur. Konferencja Nadzoru Ubezpieczeń, Eur. Conference of Insurance Survey Seryicc. Yearbook of lin. Organimilons, 1973. • 3646 UBEZPIECZENIOWE TOWARZYSTWA (ang. Insurance corporations, franc. Compagnies d'as-surances, hiszp. Companias de seguros, roś. Strachowyje obszczestwa), przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe o zasięgu krajowym powstały pierwsze W XVII w. w Anglii (od ognia) i Francji (od strat na morzu); o zasięgu międzynar. w XVIII i XIX w', w W. Brytanii (-*• Lloyd's Corporation of Lloyd's), Francji, Włoszech i Niemczech. • 3647 UBEZWŁASNOWOLNIENIE (ang. Interdiction, franc. Interdiction, hiszp. Interdicción, roś. Pri-znanije niediejesposobnym), termin międzynar. — pozbawienie osoby fizycznej zdolności do czynności prawnych z racji, że małoletniej, lub pełnoletniej, lecz chorej psychicznie, lub wykazującej niedorozwój psychiczny; przedmiot konwencji międzynar. od 17 VII 1905, daty podp. na I Haskiej Konferencji Międzynar. Prawa Prywatnego konwencji dot. u. i innych zarządzeń opiekuńczych. Polska uczestniczy w tej konwencji od 1929, Konwencja ta orzeka, iż w sprawach o u. cudzoziemca należy stosować jednocześnie prawo ojczyste i prawo obowiązujące w miejscu jego pobytu (art. 6). Polski kodeks prawa cyw. nie uznaje jurysdykcji obcej, jeśli chodzi o u. obywatela poi. lub apatrydy mającego miejsce zamieszkania w Polsce, tylko jurysdykcję krajową (art. 1106). Dt.U. 1929, póz. 238, 593; W. LUDWICZAK Mifdzynar. prawo prywatne. Warszawa 1972, s. 127-129. • 3648 UCHODŹCY (ang. Refugees, franc. Refugies, hiszp. Refugiados, roś. Bieżency), termin międzynar. — osoby, które z obiektywnych czy subiek- tywnych względów musiały uchodzić z własnego kraju lub były ekspatriowane siłą; jeden z wielkich problemów międzynar. po I wojnie świat., kiedy po raz pierwszy liczba u. w Europie i Azji Mniejszej była rzędu milionów ludzi. W 1921 LN powołała pierwszą świat, instytucję pomocy międzynar. dla u. — Urząd Wysokiego komisarza LN d/s U., którym został norw. uczony — podróżnik P. Nansen (1861-1930); po jego śmierci urząd otrzymał nazwę „Nansen Office". Jedną z wielkich akcji Urzędu była pomoc udzielona przesiedleniu 1,5 min Greków z Azji Mniejszej" do Grecji i ok. 0,5 min Turków z Grecji do Turcji. Zwycięstwo nazizmu w Niemczech. 301 1933, wywołało falę u. z tego kraju. Wobec sprzeciwu hitler. Rzeszy, by tymi u. zajmował się Urząd Nansena, LN utworzyła osobny Urząd Wysokiego Komisarza LN d/s U. pochodzących z Niemiec, „Żydów lub jakiegokolwiek innego charakteru". Komisarzem został Anglik J. G. McDonald. W maju 1938 jego kompetencje zostały rozszerzone na u. z Austrii, okupowanej przez III Rzeszę 13 III 1938. Zgromadzenie LN 30 IX 193S połączyło Urząd Nansena z Urzędem McDonalda w jeden Urząd Wysokiego Komisarza LN d/s U., mianując komisarzem na lat 5 H. Emersona. Poprzedziła tę unifikację konferencja d/s U. 32 państw w Ćvian-les-Bains (Francja) w lipcu 1938, zwołana z inicjatywy pręż. USA F. D. Roosevelta, która powołała do życia Międzynar. Komitet d/s U. z Niemiec i Austrii, Intergubernamental Committee for Refugees, IGCR, z sekretariatem w Londynie, pod kierownictwem Amerykanina S. Rublee, który rozpoczął pertraktacje z rządem Rzeszy, zakończone fiaskiem w sierpniu 1939 r. Rublee podał się do dymisji i jego miejsce zajął H. Emerson, tworząc unię personalną między U- rzędem Ligi a IGCR. W kwietniu 1943 rządy USA i W. Brytanii rozszerzyły działalność Komitetu „na wszystkie osoby, które na skutek wydarzeń w Europie musiały uchodzić ze swej Ojczyzny". Urząd KLN miał prawo od 1921 wystawiać u. dokumenty osobiste i podróży (zw. „paszportem nansenowskim"). Podobne prawo miał IGCR, któ- rego dowód podróży zw. był „londyńskim paszportem" — London Travel Permit. Urząd Nansena otrzymał 1938 Nagrodę Pokoju Nobla. Wszyst- kie funkcje Urzędu LN oraz IGCR jednomyślną decyzją 44 rządów na Konferencji NZ. w Waszyngtonie 9X111944, przejęła -r UNRRA. W czasie II wojny świat, i zaraz po niej przyjęta była dla u. amer. nazwa -* displaced persons, jednak Zgr. Og. NZ, na swej I sesji, w Londynie 14 II 1946 uchwaliło Rez. o U., przywracając termin „uchodźcy" Zgromadzenie 15X111946 u-chwaliło konstytucję nowej Organizacji Międzynar. d/s U., Int. Refugees Organization — IRO. Akt powołania do życia IRO podpisały: Australia, Bel- 3649 Uchwała Brukselska partii kom. gia. Chiny, Dania, Dominikana, Francja, Gwatemala, Holandia, Islandia, Kanada, Luksemburg, Norwegia, USA i W. Brytania. Konwencja weszła w życie 20 VTII 1948, ale IRO rozpoczęła swe prace 30 VI 1947, kiedy odpowiedzialność za U. przekazała jej UNRRA. Istniała do lutego 1951 i udzieliła pomocy ok. 1,5 min u. w Europie i Azji, wydając 428 min dół. UNRRA, a następnie IRO miały prawo wystawiania własnych dokumentów podróży oraz przedłużania dokumentów wystawianych wcześnie. W 1948 w związku z nowym problemem u. na Bliskim Wschodzie, Zgr. Og. NZ, 1X111948 u-tworzyło niezależną od IRO org. p.n. Pomoc NZ dla U. z Palestyny, UN Relief for Palestina Refugees, której nazwa 8X111949 została zmieniona na UN Relief and Works Agency for Pale-Stine Refugees in the Near East, w skrócie UNRWA, z siedzibą stałą w Bejrucie (Liban); finansowana przez dotacje dobrowolne gł. państw wysoko rozwiniętych (ok. 30 min dół. rocznie). UNRWA 30 VI 1951 zarejestrowała 904 tyś. u- chodźców z Palestyny; 30 VI 1972 — 1506 tyś., z czego 821 tyś. korzystało z pomocy żywnościowej, wynoszącej miesięcznie 10 kg mąki, 600 g suchych warzyw, 600 g cukru, 500 g ryżu, 375 g tłuszczu (w sumie odpowiada to 1500 kaloriom dziennie). Funkcje IRO przejął 111951 nowy Urząd Wysokiego Komisarza NZ d/s U., Office of the UN High Commissioner for Refugees, UNHCR, z siedzibą w Genewie, którego działalność przedłużana była co 3 lata do 1963, a następnie co 5 lat: 1968 i 1973. Urząd działa na bazie konwencji międzynar., podp. w Genewie w lipcu 1951; weszła w życie 22 IV 1954 (Protokół dodatkowy wszedł w życie 4 X 1967). Liczba u. wzrosła bardzo w dekadzie 1961-70 na skutek zaostrzenia się konfliktu izraelsko-arab. oraz konfliktów w Afryce i pd. Azji. W 1950 pod opieką NZ było ok. 1250 tyś. u., 1967 natomiast 11 226 tyś., z czego w Azji i na Dalekim Wschodzie 7.2 min, na Bliskim Wschodzie 1,3 min, na zach. półkuli 1,2 min, w Afryce 826 tyś., w Europie 236 tyś. Pomoc międzynar. dla u. polit. była przedmiotem kontrowersji międzynar. od czasu utworzenia Urzędu Nansena po działalność UNHCR. W ONZ wielokrotnie delegacje państw socjalist. wskazywały, że wykorzystuje się u. jako tanią siłę roboczą i kieruje się ich do dalekich zamorskich państw, by utrudnić im możność powrotu do starego kraju. Szczególnie kontrowersyjna stała się na forum ONZ sprawa u. palestyńskich. Osobną sporną sprawą był Program USA dla U., zinstytucjonalizowany 1953, jako instrument zimnej wojny w ramach -*• Programu USA Wzajemnego Bezpieczeństwa. Agencja ta p.n. United States Escapee Program, w skrócie USEP finansowała 32 org. amer. i międzynar., udzielające pomocy „uciekającym z krajów komunistycznych" i kierujące u. do akcji dywersyjnych, prze- ciwko krajom, z których przybyli. Org. pozarząd, zarey. w ONZ: Światowy Komitet Pomocy -U. z Europy Srodk., Interworid Relief Committec for Refugees of Central Eurooe, żal. 1949, z siedziba w Brukseli, pubi La Von du Refugie. Stów. dla Badania Światowego Problemu U., Assoc. for the Study of the Wortd Refugee Problem, żal. 1961. z siedzib! w Vaduz (Liechienstein); statut doradczy (B) ECOSOC; publ. Bulleitn AVR. J. H. STIMPSON The Refugee Problem, London 1939; < POULIN Le prohiems des refugies, w: Srhwemrisrhes lak buch far Inl. Recht, 1946; R. NATHAN-CHAPOTOT Les Natwi Unieś fl les Re/ugie',, Paru 1949; P. FKINOS Das int. Filich tingsproblem 1919 bis 1950. Berlin 1951; W. VON SCHMIEDE Die Fluchilingspdlitik der Yeremien Nationen und des Kun parates, w: Europa Archtv 1951; R RISTELHUBEK The IRC New York 1951; J. YERNANT The Refnuee in the Post Wt Wortd, London 1953; L. W. HOLBORN The Inl. Refugee Orgi niwion, New York 1956; L. W. HOLBOTH The IRO. lis Hism and Work, Toronto 1956. s. 805; M J. TRONDFOOT Europea Refugees 1919-19^2. London 1957; R. E. GABBAY A Politicf Sludy of the Arah-Jewish ConfUct: The Arab Refusee Prę blem, London 1959; Department o f Stale Report to Co f gress on the Muluał Serurity Program For the Fiscal Yea 7960, Washington DC 1960; Cuarenia Anos de Asislencia IM a los Refimiados. UNHCR, Oinebra 1961; J. B. SCHECHTMAI The Refugee in the Wortd: Disptacement and Integration New York 1964, s. 424; A. GRAHL-MADSEN The Status of Rt fuKees in Int IMW (vol. l Refugee Chnracter, vol. 2 Asylun Entry and Sojolirn), Lcyden 1966, 1972; Yearbook of Inl OrganiwtionSt 1973. • 3649 UCHWALA BRUKSELSKA PARTII KOMUN! STYCZNYCH EUROPY ZACHODNIEJ 197< (ang. Brussel Declaration of West- Europeal Communist Parties 1974, franc. Declaration d( Bruxelles des Parties Communistes de 1'Europ! Occidental 1974, hiszp. Declaración de Bruselai de los Partidos Comunistas de la Europa Occi-dental 1974, roś. Brussielskaja diekłaracyja komu-nisticzeskich partij Zapadnoj Jewropy), przyjęta po naradzie przywódców partii komunist. krajów Europy Zach. w stolicy Belgii, 26-28 11974: Głęboki kryzys objął dzi5 wszystkie dziedziny życia w kapitalistycznych krajach Europy. Kryzys ten ujawnił, że kapitalizm nie jest w stanie rozwiązać naglących problemów współczesnego społeczeństwa. Przeciwnie, tylko je zaostrza. Generalny kryzys imperializmu, kryzys monopolistycznego kapitalizmu państwowego sprawia, że dla ludzi pracy i szerokich mai coraz bardziej oczywista staje się konieczność zmian społecznych i politycznych. We wszystkich krajach kapitalist. Europy walki mas ludowych nabierają nowego rozmachu. W tej części świata istnieją dziś bardziej pomyślne warunki dla zmian politycznych. W Europie kształtuje się nowa sytuacja. Na arenie świata dokonują się doniosłe przemiany. Są one wynikiem osiągnięć i polityki międzynar; ZSRR i innych krajów socjalit., działalnością międzynar ruchu komunist. i robotn., walki prowadzonej przez ruchy narodowowyzwoleńcze, siły demokracji i pokoju. Przemiany te są oznaką nowego układu sił w skali świat i zmian na korzyść pokoju, demokracji, niezawisłości narodowej, socjalizmu. Imperializm — a przede wszystkim jego główny reprezentant imperializm amerykański — doznał poważnych porażek. Ni® jest on już w stanie bezkarnie narzucać światu swych praw przemocy, ucisku i podboju W Europie osiągnięto poważne postępy na drodze odprężenia i pokojowego współistnienia państw o różnych ustrojach społecznych Na naszym kontynencie istnieją dziś realne możliwości osiągnięcia decydującego zwrotu w kierunku odprężenia i pokoju, ustanowienia systemu bezpieczeństwa zbiorowego i współpracy. Jednakże narody powinny nadal zachowywać czujność. Imperializm nic rezygnuje z celów wypływających z samego jego charakteru. Dążąc do realizacji swych celów, jakimi są wyzysk I panowanie nad narodami i przystosowując się do nowych warunków, imperializm usiłuje zachować pod swą kontrolą całe rcpiony świata. Podejmując nowe przedsięwzięcia i stosując inne niż dawniej formy, trwa on przy swej polityce bloków i wyścigu zbrojeń, utrzymywaniu ognisk napięcia i agresji w różnych częściach świata, bezpośrednich i pośrednich interwencjach godzących w niezależność, wolność i prawo narodów do wkraczania na socjalist drogę rozwoju. Rezultaty osiągnięte w dziedzinie pokojowego współistnienia, nie łagodząc bynajmniej walki przeciwko wielkiemu kapitałowi i imperializmowi, przeciwnie, stwarzają ludziom pracy i całym narodom lepsze warunki, prowadzenia z większą wytrwałością, w każdym kraju i w skali międzynar — walki klasowe), przyczyniają się do umocnienia i rozszerzenia ich jednościowych działań, rozwijają ich solidarność w walce o pokoi. wolność, niepodległość, postęp i tociali/m. I. Klasa robotnicza i masy ludowe kapitalist. kraiów Europy muszą dziś w każdym kraju i w skali zachodmoeur. stawiać czoło wspólnym problemom, które nabierają nowego, poważnego i pilnego charakteru. Głęboki kryzys wstrząsający dzii wszystkimi eur. krajami kapitalist. świadczy o tym, że kapita- Uchwała Brukselska partii kom. 3649 Ifan nie jest w stanie udzielić na aktualne wydarzenia l wielkie problemy społeczne odpowiedzi zgodnych z interesami, doraźnymi potrzebami i dążeniami klasy robotn oraz ludności pracującej. Owa niezdulność kapitalizmu wyraża sit nie tytko w coraz trudniejszych i będących częstokroć nie do zniesienia warunkach życia klasy robotn. i mas pracujących, ale również w zaostrzeniu ich wyzysku, w niemożności zaspokojenia ich nowych potrzeb, w niezadowoleniu, które obejmuje coraz szersze grupy ludności, w braku perspektyw młodego pokolenia, w nieustannych zamachach na prawa demokratyczne oraz — w płaszczyźnie ideologicznej i kulturalnej — w degradacji podstawowych wartości. Coraz większe trudności spadają bezpośrednio na barki klasy robotn.. milionów krańcowo wyzyskiwanych robotników-imigrantów, chłopów oraz na wszystkie warstwy średnie, jak również na drobne i średnie przedsiębiorstwa, które ponoszą konsekwencje kon- centracji monopolistycznej Niezadowolenie urzędników, szerokich war'tw iniclitiencji — inżynierów, techników, nauczycieli i studentów — staje się coraz silniejsze Kobiety, w życiu społecznym i w działalności zawodowej, są nadal przedmiotem rażącej dyskryminacji Występujące wśród wielkiej burtuazji tendencje autokratyczne, ciosy, jakie wymierza ona w swobody jednostek i zbiorowości, w instytucje wybierane i zgromadzenia, żywione przez najbardziej wsteczne środowiska projekty wykorzystania sil zbrojnych w celach represyjnych — wszystko to stanowi stale zagrożenie dla demokr zdobyczy narodów kapitalist Europy. Towarzyszą temu próby poszukiwania, w różnorakich formach. reakcyjnego rozwiązania problemów, jakie stwarza niezadowolenie warstw społecznych, których żywotne interesy naruszone zostfity w wyniku polityki prowad/onci przez wielki kapitał. Niedopuszczalna dyskryrninacja jest udziałem komunistów, aktywistów robota, i Innych demokratów w wielu krajach. Niebezpieczeństwem l hańbą dla całego kontynentu jest utrzymywanie sit — przy poparciu naihardziej reakcyjnych sil kapitalizmu monopolistycznego. NATO l USA — reżimów faszystowskich w Hiszpanii. Grecji i Portugalii oraz dyktatury w Turcji Reżimy te stanowią zaprzeczenie i kpin; z elementarnych swobód i praw demokratycznych Za zwykły fakl organizowania pracowników do obrony ich praw wymierza się monstrualne kary Represje faszystowskie stosuje się wobec komunistów, socjalistów, chrześcijan, demokratów reprezentujących wszelkie tendencje — tych wszystkich, którzy prowadzą konsekwentną walk; Najszersze kręgi cur opinii publicznej uzmysławiają sobie niedopuszczalność utrzymywania sif tych reżimów oraz niebezpieczeństwo. jakie one stanowią również jako punkty oparcia dla ruchów neofaszystowskich w niektórych krajach Polityka wielkiego kapitału l rządów oraz sił politycznych służących ich interesom, polityka sprzeczna z potrzebami narodów kapitalist Europy wraz z chaosem walutowym i rosnącą inflacją pociąga za sobą zaciekłą konkurencie mocarstw kapitalist Eksplozja trudności w dziedzinie energii jest jednym z przejawów kryzysu i kryzys ten jeszcze zaostrza. Polityka wielkiego kapitału odpowiedzialna za tę trudną i dramatyczną sytuacje okazuje się jednocześnie niezdolna rozwiązać takie problemy jak niedorozwój, głód, ochrona środowiska, wykorzystanie rewolucji naukowej l technicznej dla dobra człowieka i zbiorowości, racjonalne wykorzystanie zasobów. Wielonarodowe towarzystwa, w 75 procentach zdominowane przez amer grupy finansowe, coraz hardziej ciążą nad życiem gospodarczym naszych krajów. Obecnie zwłaszcza w działach gospodarki o wysokiej technologii (informatyka, atom, telekomunikacja, chemia) i w produkcji dóbr powszechnego użytku (przemysł spożywczy, samochodowy, optyczny) towarzystwa te dążą do stupniowcso zapewnienia sobie kontroli lub icz do określenia orientacji produkcji poszczególnych krajów i wymiany mledzynar W krajach kapitalist rządy chronią i faworyzują poczynania tych trustów olbrzymów., bezpośrednio lub pośrednio inierweniuią na korzyść grup u-plasowanych na terytorium ich kraju Macki firm wielonarodowych wyrządzają szkody niezależności gospodarczej, a nawet politycznej, kapilalisl państw europejskich Sita. jaką reprezentują, jest dodatkowym środkiem pozwalającym im wzmagać wyzysk i powodować pogorszenie warunków pracy i bytu Pomijają one prawa zwią/kowe i nic lic/ą siy ze zdobyczami socjalnymi pracowników w różnych krajach Popierają najbardziej reakcyjne l najbardziej autokratyczne nurty, w tym faszystowskie Dokonując nagłych i masowych transferów swych kapitałów i przenosząc swą działalność — w poszukiwaniu maksymalnego zysku — pozbawiają one zatrudnienia tysiące pracowników. Są one bezpośrednio odpowiedzialne za inflację Tak jak uczyniła to konferencja partii komunistycznych z eur krajów kapitalni . która obradowała w Londynie, podobnie ornani/acjc polityczne i związkowe reprezentujące najbardziej różnorodne orientacje potępiają poczynania firm wielonarodowych Wzrasta świadomość konieczności skoordynowanej walki ludzi pracy w skali kapitalist. Europy i w łonie poszczególnych firm, walki o środki, które zagwarantowałyby interesy pracowników i narodów, ocaliłyby potencjał gospodarczy i niezależność naszych krajów oraz sprzyjały prawdziwej współpracy międzynarodowej. Integracja gosp w ramach EWG rozwija sit obecnie pod kierownictwem l w interesie wielkiego kapitału. Wyraża się ona przede wszystkim we wzmożeniu wielkiej koncentracji przemysłu, monopoli i potęgi towarzystw wielonarodowych. Przynosi ona uszczerbek krajom trzecim. PruJckty i propozycje mające na celu urzeczywistnienie na te| samej podstawie unii politycznej krajów wspólnego tynku spotykają się ze sprzeciwem narodów W krajach Europy Zach mamy dzii do czynienia ze zróżnicowaną sytuacją. W niektórych krajach — tych, miedzy którymi w wyniku 15- leiniej przynależności do EWG ukształtowały się ścisłe więzi gospodarcze — partie komunist. walczą przeciwko monopolistycznej orientacji EWG i jej następstwom, jak również o demokratyzacje Wspólnego Rynku W innych krajach, które niedawno przystąpiły do Wspólnego Rynku, partie komunist.. przeciwnie, działają w kierunku ich całkowitego wycofania się z EWG. W krajach zachodnioeur nie będących członkami EWG lub będących członkami stowarzyszonymi, partie komunist. walczą przeciwko próbom włączenia ich krajów w sferę wpływów monopoli, które zdominowały EWG Wszystkie partie komunist. z całą świadomością opowiadają sit przeciwko przystąpieniu do EWG lub stowarzyszeniu z EWG reżimów faszystowskich. Mimo tej różnorodności sytuacji partie komunist eur krajów kapitalist. potwierdzają ponownie, ze możliwe i konieczne jest udzielenie wspólnej odpowiedzi na polityk; monopolistycznej integracji ekon Zamierzają one w tym celu wspólnie działać — w obliczu problemów przed jakimi stoją wszystkie narody zachodnioeur — na rzecz rozwiązań zgodnych z interesami wszystkich tych narodów, jak również na rzecz prawdziwie demokratycznej współpracy eur., zgodnej t interesami każdego kraju oddzielnie i wszystkich krajów razem wziętych. Wrogość najbardziej reakcyjnych koi prawicy eur. wobec odprężenia miedzy krajami kapitalist. i krajami socjalist. skłania je do opowiedzenia • się za utrzymaniem w Europie amer. sil zbrojnych, za umocenieniem udziału krajów eur. w działalności NATO, za wzmaganiem wyścigu zbrojeń Podejmowane są również próby powołania ..Europeiskicj Wspólnoty Obronnej" wyposażonej w broń atomową Utworzenie nowej zachodnioeur organizacji wojskowej całkowicie związanej z NATO i skierowanej przeciwko socjalizmowi byłoby sprzeczne ł postępami odprężenia międzynar.. z bezpieczeństwem eur. i rozbrojeniem, będącymi na porządku dziennym; pociągnęłoby to za sobą dla narodów krajów członkowskich poważne wydatki. Nie gwarantując bynajmniej niezależności Europy, utworzenie takiej organizacji wzmogłoby zależność narodów od USA Ctyni to jeszcze bardziej kategorycznym nakaz wspólnego działania wszystkich sil robotn., demokr. i narodowych w celu urzeczywistnienia na naszym kontynencie bezpieczeństwa zbiorowego. Monopolistyczna orientacja integracji gosp. w tonie EWG, przyspieszona i szerząca się inflacja, kryzys walutowy, rozwój towarzystw wielonarodowych zaostrzają brak równowagi i nierówność rozwoju występujące między poszczególnymi regionami i różnymi krajami, brzemienne są » poważne konsekwencje dla poziomu życia i pracy robotników i pracowników miast i wsi. poważnie ograniczają skuteczność praw demokr oraz sprzeczne są z narodowymi interesami Jednocześnie rosną i zaostrzają się zarówno sprzeczności w łonie EWG i kapilalist Europy, jak też sprzeczności między kapitalist krajami eur. a imperializmem amer USA starają się wzmóc swą opiekę, która l lak już ciąży na gospodarce i polityce krajów zachodnioeur Chcą one dnś wtargnąć na rynki cur.. ,, ożywić" blok atlantycki, zwiększyć ciężar zbrojeniowych wydatków krajów Europy Zach i wprzęgnąć je do swej nowej strategii imperialist Takie są cele planu Nixona-Kissingera W chwili obecnej starają się oni wykorzystać kryzys energetyczny, jak też kryzys walutowy, za który odpowiedzialne są monopole i ich rządy — w celu zadania ciosu możliwościom gospodarczego rozwoju krajów Europy Zach., zmieniając w ten sposób na swą korzyść układ sil z tymi krajami W tym też kontekście zrozumiałe się staje dążenie do wypracowania wspólnej polityki monopoli i rządów, złączonych pryncypialną solidarnością klasową przeciwko ro- botnikom i narodom. n. W tej sytuacji, gdzie wszystkie sprzeczności i wszystkie niedomagania »połec/eństwa opanowanego przez kapitalizm pogłębiają się, wyłaniają się wielkie problemy przed wszystkimi narodami i robotnikami Europy kapitalist. Problemy te mogą i powinny być rozwiązane niezwłocznie. Co należy dziś zrobić? Chodzi o zadośćuczynienie palącym postulatom, które są, wspólne dla mas pracowniczych, dla narodów Europy kapitalist.: utrzymanie i postęp poziomu życia, walkę przeciwko inflacji, zagwarantowanie zatrudnienia, polepszenie warunków pracy, skrócenie czasu pracy, obniżenie wieku emerytalnego, zabezpieczenie socjalne i prawa społeczne. Chodzi o przezwy- 3649 Uchwała Brukselska partii kom. 912 ciężenie dominacji wielkiego kapitału, a zwłaszcza towarzystw wielonarodowych nad całokształtem życia naszych krajów* Chudzi o zdobycie dla zagranicznych robotników •— zayro-żonych w szczególności obecnie bezrobociem i wydaleniem — równości w dziedzinie warunków pracy, wynagrodzenia i u-bezpieczeń społecznych z robotnikami krajów zatrudniających cudzoziemców, o uznanie ich prawa do pracy i zamieszkania, ogólnie zaś biorąc, ich praw społecznych, kulturalnych i politycznych. Wymaga to skoordynowanej działalności w tych .doniosłych sprawach i dla Śmiałych posunięć socjalnych, takich jak polepszenie ustawodawstwa socjalnego różnych krajów do poziomu najkorzystniejszego dla robotników, opracowanie statutów lub porozumień na szczeblu zachodnioeur. w takich sprawach iak zagwarantowanie praw z;igr. robotnikom i prawa do zatrudnienia, uregulowanie obiegu kapitałów, rozlokowania i zmiany struktury przemysłu, co hamowałoby manewry wielkich monopoli. Chodzi także o rozszerzenie oraw i swobód demokr.. indywidualnych i zbiorowych, zniesienie ustaw represyjnych wymierzonych w ruch roboto, i demokr.. położenie kresu wszelkiej dyskryminacji antykomunist.. w tym na gruncie zawodowym, zapewnienie sprawiedliwe) reprezentacji robotników i ich organizacji w instytucjach oraz społecznych organizmach ekon.; rozszerzenie ich praw na miejsca pracy; zapewnienie korzystania z wolności słowa i my^li, prasy i twórczości; krótko mówiąc chodzi o demokratyzacje wszystkich dziedzin życia i społeczeństwa. Walka w obronie swobód demokr. i o ich rozszerzenie Jest tym konieczniejsza. im bardziej się pogłębia kryzys kapitalizmu, im bardziej wzmagają się samowola i reakcyjne tendencje w polityce wielkiego kapitału. Chodzi o popieranie słusznej walki ludności pracującej w północnej Irlandii, o swobody demokr. i o suwerenne prawo narodu irlandzkiego do decydowania o swej przyszłości bez ingerencji imperializmu bryt. Chodzi o położenie kresu skandalowi, jakim jest dla Europy utrzymanie się faszyst. reżimów w Hiszpanii. Grecji i Portugalii. Jest rzeczą pilna nadanie nowego rozmachu Jednościo-wej solidarności z ludowym ruchem mas, który zmierza do obalenia reżimów faszyst. w tych krajach i walczy o zdobycie wolności i demokracje, co umożliwi tym krajom wniesienie pełnego wkładu do ogólnej sprawy pokoju i współpracy europejskie). Chodzi o kontynuowanie radykalnych przeobrażeń demokr., które umożliwiają narodom krajów kapitalist. skuteczne zwalczanie kryzysu przeżywanego przez nie i odpowiadają wymogom wolności, postępu, sprawiedliwości i be?pieczeństwa robotników. mas ludowych i młodzieży. Przeobrażenia te, uwzględniające specyficzne warunki każdego kraju, będą miały na celu ograniczenie, a następnie zlikwidowanie dominacji monopoli nad narodem, demokratyzację życia politycznego, gospodarczego i społecznego. Doprowadzą one, ogólnie biorąc, do nacjonalizacji kluczowych sektorów gospodarki, lub rozszerzenia sektora publicznego pod kontrolą demokr. ze skutecznym udziałem związków zawodowych, umocnienia praw i uprawnień robotników w przedsiębiorstwie. ich udziału w dyrekcji i w kierowaniu sprawami publicznymi Rozwój walk klasy robotn,. i innych warstw społ., w których uderza polityka wielkiego kapitału, oraz ukształ- towanie się szerokiego ruchu ludowego, wspieranego przez sojusze polityczne o treści antymonopolistycznej — mogą doprowadzić do narzucenia takich przeobrażeń. Walka o demokratyczne przeobrażenia jest integralną częścią walki o socjalizm. Jej sukces stworzy najkorzystniejsze warunki dla sukcesu tej walki. Chodzi o przeciwstawienie się roszczeniom imperializmu amer. do podporządkowania swym interesom gosp., polit. i strategicznym rozwoju gosp. i społ. oraz kierunków polit. narodów eur. Taka pokojowa, demokr. i niezależna Europa Zach-. uwolniwszy się od zależności od USA i między nar. monopoli, może odgrywać rolę zgodną z interesami narodów i pokoju na całym świecie oraz może wnieść własny wkład do odprężenia, rozbrojenia i zrozumienia między narodami. Taka Europa Zach. i tworzące ją różne kraje mogą być zdolne do nawiązania zarówno z USA jak i krajami socjalist., z młodymi państwami narodowymi i wszystkimi innymi krajami — stosunków pokojowej współpracy przy poszanowaniu całkowitej równości praw i interesów narodu W obliczu przeszkód, jakie siły zimnej wojny i reakcji stawiają przed postępem odprężenia i pokojowego współistnienia, należy rozwijać ludowy ruch dla pokoju w celu umocnienia osiągniętych już rezultatów i porozumień i uczynienia nieodwracalnym zwrotu, jaki zarysował się w sytuacji europejskiej Działanie na rzecz pozytywnego zakończenia, w jak najszybszym terminie i na najbliższym szczeblu. Konferencji Eur w Sprawie Bezpieczeństwa i Współpracy, ma na celu stworzenie trwałych podstaw bezpieczeństwa zbiorowego i rozwoju normalnych i wzajemnie korzystnych stosunków miedzy państwami eur. na podstawie zasad pokojowego istnienia. Dopełnieniem procesu odprężenia — procesu politycznego powinno być odprężenie wojskowe* co dotyczy zwłaszcza redukcji sił zbrojnych i zbrojeń. W ten sposób otwarta zostanie perspektywa przezwyciężenia a-n lago ni stycznych bloków wojskowych, jakie dzielą dzisiaj Europę i świat. Istnieją dzisiaj maksymalnie korzystne warunki osiągnięcia tych celów, dzięki zmianom na drodze odprężenia, określonym przez pokojowe inicjatywy ZSRR i innych eur. krajów socjalist. Jednocześnie w wyniku tych walk i wewnętrznych sprzeczności w łonie imperializmu w niektórych z tych krajów przejawiła się bardziej realistyczna polityka, wyrażająca się w dążeniu do ustanowienia nowych stosunków między Wschodem i Zachodem. Morze śródziemne powinno stać się strefą pokoju ł odprężenia. przy współdziałaniu państw oraz sił antyimperialist., antyfaszyst., i pokojowych tego regionu. Partie komunist. potwierdzają swą solidarność z narodami arabskimi i podkreślają konieczność szybkiego osiągnięcia politycznego rozwiązania konfliktu na Bliskim Wschodzie, opartego na wypełnieniu rezolucji ONZ wraz z wycofaniem oddziałów izraelskich z okupowanych terytoriów arabskich oraz uznaniem słusznych narodowych praw arabskiego narodu Palestyny, jak również prawa wszystkich narodów i wszystkich państw tej strefy do istnienia, niezależności, suwerenności i bezpieczeństwa. Partie kornunist. popierają walkę narodu Cypru o zjednoczony, niezależny i suwerenny kraj. Przed naszymi narodami staje dzisiaj z bezprecedensową siłą konieczność ustanowienia zasadniczo nowych stosunków między krajami kapitalist. Europy a krajami na drodze rozwoju. Problemy surowców, a zwłaszcza ropy naftowej uwidaczniają fakt, że prawdziwe rozwiązania w tej płaszczyźnie tkwią w uznaniu suwerennych praw każdego kraju do zarządzania swymi bogactwami* całkowitej likwidacji kolonializmu i neo-kolonializmu oraz szerokiej współpracy, ustanowionej na zasadach równości i wzajemnych korzyści. Świadome solidarności, jaka jednoczy masy pracujące z narodami krajów, walczących o wyzwolenie polityczne i gospodarcze, partie kornunist krajów kapitalist. Europy potwierdzają swe zdecydowane potępienie wojen kolonialnych J agresji imperialist. oraz zdecydowaną wolę jak najenergiczniejszej walki przeciwko wyzyskowi i uciskowi narodów innych kontynentów przez imperializm. Partie komunist. Europy Zach., prowadząc walkę o postęp społeczny, demokrację, pokój i socjalizm w tej części świata, w której mają do spełnienia własne odpowiedzialne zadania, nie zaniedbują i w żaden sposób nic będą zaniedbywać ogółu swych iniernacjonalistycznych obowiązków. W szczególności w chwili, gdy USA i sajgońska administracja Wietnamu Pd. cynicznie gwałcą porozumienia paryskie, partie komunist. wyrażają zdecydowaną wolę kontynuowania aktywnej solidarności z narodem wietnamskim jak również z narodami Laosu i Kambodży Wzywają one klasę robotniczą oraz ruch demokratyczny i antyfaszyst. w swych krajach do udzielania jeszcze aktywniejszego poparcia narodom i wszystkim siłom, które — na całym świecie, od kolonii portugalskich poprzez Chile, Bliski Wschpd po Afrykę Południową — walczą o wolność, niezależność narodową, demokrację i postęp. Obecny kryzys coraz bardziej uwidacznia sprzeczność między polityką, narzucaną przez wielkie grupy monopolistyczne. które usiłują zachować swe panowanie, osiągać maksymalne zyski i wywierać obecnie zaostrzoną presję na poziom życia ludzi pracy a koniecznością udzielenia pozytywnej odpowiedzi na postulaty i wymogi wolności, postępu gosp., spot. i kult. szerokich mas ludowych. Sprzeczność tę można przezwyciężyć a wspomniane wymogi prawdziwie i w sposób trwały zaspokoić jedynie poprzez dokonanie — w wyniku potężnych walk mas ludowych we wszystkich dziedzinach — głębokich przeobrażeń demokr.. zmierzających do ograniczenia władzy monopoli i otwierających drogę do jej likwidacji. co .tym samym przyczyniłoby się do rozwiązania najbardziej palących problemów, dotykających samych struktur społeczeństwa Kryje się w tym zasadniczy warunek postępu narodów, rozwoju sil produkcyjnych i zaspokojenia potrzeb mas ludowych, w dziedzinie przemysłu, rolnictwa lub gospodarki miejskiej, ochrony środowiska, oświaty, kultury i nauki, ochrony zdrowia, gospodarki mieszkaniowej i transportu. Socjalizm coraz bardziej jawi się jako obiektywny warunek postępu we wszystkich dziedzinach życia, dla dobra rozwoju narodów i przyszłości świata. Historia ludzkości postępuje w tym kierunku od czasu, gdy Rewolucja Październikowa 1917 roku rozbiła absolutną władzę imperializmu i założyła, wraz z Leninem i Partią komunistów radzieckich, pierwsze w świecie państwo socjalist., które pomyślnie buduje obecnie materialne i techniczne podstawy komunizmu. Doświadczenie historyczne wykazuje, że jedynie socjalizm zdolny jest udzielić głębokiej odpowiedzi na wielkie problemy, przed jakimi stoją masy ludowe w krajach kapitalist. W rozwoju procesu rewolucyjnego we wszystkich krajach istnieia obiektywne cechy ogólne, które w konkretnych warunkach każdego kraju wyrażają się w różnych formach i metodach. Każda partia w całkowitej niezależności wypracowuje drogę 913 Uchwały KBWE 3650 dcmokr. i socjalist. przeobrażenia społeczeństwa i budownictwa socjalizmu* stosownie do warunków i tradycji swego kraju. Wychodząc od tych właśnie przesłanek, partie komu-nist. krajów kapitalist. Europy wałcza o zbudowanie socjalist. społeczeństwa. Ul. W dobie dzisiejszej istnieją olbrzymie możliwości określenia zwrotu w kierunku głębokich demokr. przeobrażeń społeczeństwa w poszczególnych krajach kapitalist. i Europie Zach. jako całości. Rozwój walk robotn. i lud., ich coraz bardziej jednościowy charakter w płaszczyźnie związkowej i polit. oraz ich coraz wyższy poziom świadomości pozwoliły osiągnąć w licznych krajach ważne postępy społ. i poJit. wraz z rozszerzeniem praw klasy robotniczej, jak oddziaływania i jej sojuszy z najszerszymi warstwami społ. W poszczególnych krajach można było osiągnąć konkretne postępy na drodze jedności demokr. sił polit. i związkowych aż po urzeczywistnienie ważnych porozumień na wspólnych platformach. Pozytywne i nowe tendencje zarysowały się również w płaszczyźnie międzynar. Świadczy o tym doniosłe spotkanie przywódców eur. central związkowych w Genewie w 1973 Postępy te nadają nowych podstaw perspektywom akcji na rzecz zaspokojenia wymogów i potrzeb klasy robotniczej i narodów oraz zwycięskiego dokonania wielkich przeobrażeń demokr. w marszu ku socjalizmowi. Nowego znaczenia nabiera umocnienie stosunków współpracy i porozumienia między partiami komunist. i robotn. kapitalist. Europy. W obliczu pojawiających się nowych poważnych problemów partie komunist. kapitatist. Europy pragną podnieść swą jedność działania do poziomu wymogów, stawianych przez akualnc wymiary walki. Umocnienie ich więzi i koordynacja ich wysiłków to decydujące elementy dalszego i pozytywnego rozwoju wielkich batalii o emancypację społeczna, demokr. przeobrażenia i socjalizm. Stanowią one jednocześnie wkład do umocnienia jedności międzynar. ruchu robotn. i komunist., jego solidarności i współpracy, na bazie wielkich idei Marksa, Engelsa i Lenina oraz internacjonalizmu proletariackiego, przy poszanowaniu nie- zależności i równości każdej partii. Zadaniem sil robotn. i demokr., stojących w obliczu wspólnych problemów, jest również umocnienie swych wspólnych akcji. Obecnie możliwe jest ustalenie definicji celów odnowy demokr., które mogą być uznane i realizowane przez wszystkie siły. reprezentujące dzisiaj klasę robotn.. masy pracujące i warstwy średnie krajów kapitalist. Europy. Ta polityka szerokiego sojuszu wszystkich demokr., postępowych i pokojowych sił narodu oparta jest na wzajemnym poszanowaniu, jak również na uznaniu równości, różnorodności i oryginalnego wkładu każdej siły. Dla komunistów jest to polityka trwała i zasadnicza, którą dostosowują do konkretnych warunków każdego kraju, dzisiaj w imię rozwoju demokracji i przeobrażenia społeczeństwa, jutro zaś w imię zbudowania socjalizmu. Dla stworzenia tej nowej i demokr. Europy Zach., dla dalszych postępów na drodze du socjalizmowi, niezbędne jest obalenie barier, przeszkód i uprzedzeń — jak antykomunizm i antysowietyzm — które od wielu lat dzieliły siły robotn. i demokr.; na tej drodze w wielu krajach osiągnięte zostały postępy. Świadomość i konieczność demokr. przeobrażenia ogarnęła nowe sektory spot i polit. Podnoszą one, w różnym stopniu i w zróżnicowanych formach takie problemy, jak planowa organizacja gospodarki, demokr. zarządzanie i uczestnictwo w interesie ogółu społeczeństwa, przeciwko wszelkiej władzy monopoli j logice zysku; kontrola lub społeczna własność wielkich środków produkcji i wymiany. Wola postępu i odnowy społecznej, jaka ożywia nieustannie rosnącą część warstw średnich miast i wsi umożliwia dzisiaj nowe sojusze klasy robotn. Obecna sytuacja rozszerza również obiektywną bazę sojuszu — o kapitalnym dzisiaj znaczeniu — między klasą robotn. i inteligencją. Partie komunist. śmiało działają na rzecz tych sojuszy, które przyczyniają się do umocnienia ruchu robotn. i demokratycznych. Panie komunist. krajów kapitalist. Europy oświadczają, że 89 zdecydowane kontynuować wysiłki dla poszukiwania punktów zbieżnych oraz wspólnych akcji i inicjatyw z siłami socjalist i chrzęść. Komuniści zwracają się do wszystkich sił rohotn. i demokr.. a w szczególności i przede wszystkim do partii socjalist. i socjaldemokrat., niezależnie od istniciących między nimi różnic a nawet rozbieżności. Pomyśl nie jszc warunki, jak również wymogi walki przeciwko skutkom kryzysu sprawiają, że wspólna akcja staje się jednocześnie bardziej paląca i bardziej wykonalna. Zwiększa się liczba bezpośrednich wspólnych celów. Jakkolwiek niektórzy przywódcy socjaldemokr. występują wciąż w roli obrońców systemu kapitał., równocześnie — na różnych szczeblach ii w różnorodnych sytuacjach — rozwija się w łonie partii socjalist. i socjaldemokr. krytyka współpracy klasowej, pragnienie konsekwentnej akcji przeciwko panowaniu wielkiego kapitału oraz przekonanie, że głębokie przeobrażenia polit. i gosp. są niezbędne. Ewolucja ta. nierówna i niekiedy jeszcze zbyt ograniczona, w wielu krajach wywiera Już jednak pozytywny wpływ na stosunki sit robotn. i demokratycznych. Partie komunist. krajów kapitalist. Europy podkreślają swa wolę podjęcia na tej podstawie z partiami socjalist. i socjaldemokr. kontaktów, skoordynowanych poczynań i wspólnych akcji o cele, odpowiadające palącym potrzebom mas pracujących i interesom bezpieczeństwa i współpracy w Europie. Od tego dialogu i od tej wspólnej akcji zależy w decydującej mierze sukces walk klasy robotn. i ludzi pracy o postęp społeczny, demokrację, pokój i socjalizm, Pytania, jakie coraz częściej stawiają sobie chrześcijanie w obliczu kryzysu obecnego społeczeństwa prowadzą wielu z nich do potępienia istniejących niesprawiedliwości i do wniosku o potrzebie głębokiego przeobrażenia tego społeczeństwa. Ich niepokoje znajdują swój wyraz nawet w łonie Kościołów. Wśród robotników chrzęść, i niektórych ich organizacji rośnie silą przyciągająca socjalizmu. Partie komunist. uważnie śledzą te ewolucje i zbliżenia, jakie przejawiają się między ludźmi pracy, wierzącymi i niewierzącymi. Opowiadają się one za uzgodnionymi i połączonymi akcjami z siłami, reprezentującymi masy ludowe i ruchy chrzęść. Partie komunist. uważają, że walka o obronę postulatów mas ludowych i o socjalizm wymaga spotkania się, dyskusji i wspólnych poczynań ludzi pracy wszelkich przekonań, na zasadzie wzajemnego poszanowania. To samo dotyczy współpracy ze wszystkimi siłami antyfaszyst. i postępowymi oraz organizacjami ludowymi, odzwierciedlającymi dążenia różnych kategorii społecznych. Partie komunisl. gotowe są do dialogu i współpracy ze wszystkimi tymi siłami, w tym również na szczeblu kapitalist. Europy. Partie komunist. krajów kapitalist. Europy przedstawiają rozwiązania palących problemów, jakie wyłaniają się przed masami pracującymi i narodami. Proponując cele watki, partie komunist. pragną wraz ze wszystkimi sitami demokr. działać na izecz udzielenia niezbędnej jednościowej i zdecydowanej riposty na zgubną politykę wielkich monopoli i na roszczenia imperializmu. Na zakończenie swej konferencji partie komunist. kapitalist. Europy zwracają się do wszystkich ugrupowań politycznych i związkowych ruchu robotn., do wszystkich sil demokr. Proponują im one podjecie wspólnych decyzji i bezzwłoczne przystąpienie do wspólnych akcji w palących kwestiach doby obecnej. W obliczu obecnego kryzysu partie komunist. proponują podjęcie wspólnych akcji o obronę warunków życia i pracy mas ludowych, o walkę przeciwko zgubnej działalności międzynar. towarzystw i stworzenie warunków dla udzielenia ofensywnej riposty, otwierającej drogę do nowych rozwiązań, zgodnie z interesami mas pracujących i narodów tej części Europy. Partie komunist. proponują tym siłom .podjęcie wspólnych akcji dla pokrzyżowania prób przeciwników odprężenia, zmierzajacyi-h do zachowania polityki bloków i stworzenia zachodniocur. zbrojeń nuklearnych, w imię zapewnienia nowych postępów bezpieczeństwa europejskiego. Partie komunist. krajów kapitalist. Europy gotowe są dyskutować w tymi duchu z innymi siłami robotn. i demokr., które pragną nadać Europie zach. nowe oblicze. Komuniści krajów kapitafist. Europy zwracają się ufnie z apelem do działania, do sojuszu najszerszych warstw społecznych : wszystkich sił robotn. i demokr., do energicznego rozwoju ich wspólnych walk. Apel ten ze szczególną siłą adresowany jest również do milionów młodych, którzy nie znajdują dla siebie miejsca w niesprawiedliwych systemach, zdominowanych przez prawo zysku i którzy ze szlachetnymi przekonaniami przystępują do walki. Przeciwstawienie Europie monopoli alternatywy Europy ludzi pracy, wprowadzenie Europy Zach. na drogę bezpieczeństwa i współpracy, obrona prawa naszych narodów do swobodnego wyboru swej przyszłości, wniesienie własnego wkładu do ogólnej walki o postęp społeczny i ludzki, o socjalizm — to wielkie zadanie, któremu zdolna jest sprostać inicjatywa klasy robotn., mas pracujących, młodzieży postępowych sit tej części Europy. W celu wypełnienia tego właśnie zadania komuniści pragną walczyć wespół ze wszystkimi siłami postępu, demokracji i pokoju." L'HumanM, 3011974. • 3650 UCHWAŁY KONFERENCJI BEZPIECZEŃSTWA I WSPÓŁPRACY W EUROPIE 197^-74 (ang. Resolution of Security and Cooperation Conference in Europę, 1973-74, franc. Resolu-tions de la Conference sur la Securite et la Cooperation en Europę 1973-74, hiszp. Resoluciones de la Conferencia de Seguridad y Cooperación en 58 ESMiO 3651 Uczonych mjędzynar. zespoły 914 Europa 1973-74, roś. Riezolucyi konfieriencyi biezopasnosti i sotrudniczestwa w Jewropie 1973-74), podjęte w kolejnych fazach -» Konierencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 1973-74. I Komunikat końcowy obrad w Helsinkach w lipcu 1973: „l- Pierwszy etap konferencji bezpieczeństwa i współpracy w Eurupic odbyt się w Helsinkach w dniach od 3 do 7 lipca 1973. Zgodnie z osiągniętym poprzednio poruzumieniem etap ten obył »ie na szczeblu ministrów spraw zagranicznych. 2. W konferencji uczestniczyły następujące państwa: Austria, Belgia, Bułgaria. Cypr. Czechosłowacja, Dania, Finlandia, Francja, Grecja Hiszpania, Holandia, Irlandia, Jugosławia, Kanada. Liechtenstein, Luksemburg, Malta. Monako, NRD, NRF, Norwegia, Polska. Portugalia. Rumunia, San Marino, Stany Zjedn.r Szwajcaria, Szwecja, Turcja, Watykan. Węgry, Zjednoczone Królestwo W. Brytanii i Irlandii Pn.. Włochy, ZSRR. 3. Na inauguracji sesji konferencji prezydent Republiki Finlandii — Urho Kekkonen wygłosił przemówienie powitalne. Kurt Waldheim, Sekretarz Cen. ONZ, również wygłosił przemówienie. 4. Ministrowie przyjęli zalecenia końcowe wielostronnych rozmów przygotowawczych w Helsinkach. które zawieraj; porządek dzienny i instrukcje, udzielone organom loboczym konferencji, iak również zasady procedury i inne postanowienia odnoszące się do przeprowadzenia konferencji Tekst tych zaleceń końcowych został udostępniony opinii publicznej. S. Ministrowie wyrazili poglądy swych rządów na podstawowe problemy, dotyczące bezpieczeństwa i współpracy w Europie orm na dalsze prace konferencji 6. Ministrowie spraw zagranicznych kilku państw przedstawili propozycje w różnych sprawach dotyczących porządku dziennego Inni zapowiedzieli, że zamierzają przed- stawić propozycje w trakcie drugiego ' etapu konferencji. 7. Ministrowie zbadali tryb, w jakim konferencja mogłaby sit zapoznać z poglądami, wyrażonymi przez państwo nie uczestniczące w konferencji na lemat różnych punktów porządku dziennego Sprawa ta była rozważana zwłaszcza w związku z postulatem Malty i Hiszpanii, dotyczącym Algierii i Tunezji Była również rozważana w odniesieniu do innych nie uczestniczących państw, położonych nad Morzem Śródziemnym Nie osiągnięto na razie jednomyślności w tej kwestii 8. Ministrowie postanowili, łe drugi etap konferencji nastąpi w Genewie 1H września 1973 r W celu dalszego przestudiowania problemów, znajdujących się na porządku dziennym, przygotowania projektów deklaracji, zaleceń, rezolucji i wszelkich innych dokumentów końcowych zgodnie z propozycjami przedstawionymi w czasie pierwszego etapu i tymi, które zostaną przedstawione później 9. Komitel koordynacyjny, w którym będą zasiadać przedstawiciele uczestniczących państw, zbierze si; na- pierwszą sesję w Genewie 29 sierpnia 1973 r.. aby przygotować organizacje drugiego etapu. 10. Ministrowie wyrazili zdecydowaną wolf swych rządów, aby przyczynić się do sukcesu dalszych prac konferencji. 11. Uczestnicy konferencji wyrazili głęboką wdzięczność rządowi Finlandii za jego gościnność i za doniosły wkład, jaki wniósł do przygotowania oraz przeprowadzenia europejskie) konferencji bezpieczeństwa i współpracy na jej pierwszym etapie II Komunikat końcowy obrad w Genewie prowadzonych IX 1973-IX 1974 do momentu oddania niniejszej pracy do druku nie został ogłoszony. Zhtór dokumentów nr 7, 1971; Recommendations finates des consuttartons de Helsinki, Helsinki 1973, s 27 (tłumaczenie poi w Sprawy Miedtynnr m 9. 1973. s. 123); J KOKOT Od Portdamu do Helsinek, Opole 1974; W Pt-rsrH Nienuruszal-noif terytorium państwa w światku z ustaleniami konferencji w Helsinkach, w: Państwo i Prawo, 6/1974. • 3651 UCZONYCH MIĘDZYNARODOWE ZESPOŁY (ang. Iniernational teams 01 scientists. franc. Groupes iniernationaux d'hommes de science, his7p Grupos internacionales de cienlificos, roś. Mieżdunarodnyje kollekliwy uczonych), instytucje tworzone w ramach RWPG przez Międzynar. Radę Naukową i Koordynacyjną. „UCZYĆ SIĘ, BY BYĆ" -»• UNESCO. UDMURCJA -»• ZSRR. • 3652 U2, American Lockheed, nazwa amer. samolotu wywiadowczego wojsk., wyprodukowanego w latach 50-ych; jeden z samolotów typu U2, zestrzelony został l V 1960 nad ZSRR, co stało się przedmiotem ostrego protestu dyplomat., 10 V 1960. i bezpośrednią przyczyną niedojścia do rozpoczęcia obrad konferencji szefów rządów Wiel- kie) Czwórki w Paryżu, kiedy pręż. USA D. Ei-senhower odmówił premierowi N. S. Chruszczo-wowi przeproszenia za naruszenie suwerenności terytorialnej ZSRR i zapewnienia, że Stany zaniechają dalszych lotów U2 nad ZSRR; przedmiot debaty w Radzie Bezpieczeństwa 23 V 1960 nad memoriałem ZSRR „o agresywnych poczynaniach lotnictwa USA przeciwko ZSRR, stwarzających groźbę dla powszechnego pokoju". Świni w Priekrom l°ti0-61, Warszawai 1961, s. 565; Świat w Przekroju 1963. s. 26. • 3653 UEBERMENSCH [niem.; 'nadczłowiek'], termin początkowo filozoficzno-literacki użyty po raz pierwszy przez teologa H. Miillera z Rostocka w XVII w., następnie przez W. Goethego w poemacie „Faust", rozwinięty przez P. W Nietzschego do ideału mężczyzny z „moralnością panów", odwrotnością „moralności niewolników"; koncepcję „nadczłowieka" przywłaszczył sobie faszyzm niem. jako ideał Niemców powołanych do rządzenia i panowania nad światem (-*• Herrenvolk) i niewolenia.„ras niższych", tzw. „podludzi" (->• Un-termensch). Swoistą odmianą amer. stal się „Su-perman". O. LUKACS Nietuche l faszyzm. „Myśl Włpólczesna" 1947. UER -» Eurowizja. • 3654 UFO, amer. skrót Unidentiiied Flying Object, niezidentyfikowany latający przedmiot; termin międzynar. używany w obronie przeciwlotniczej; wprowadzony w angloamer. prasie również dla tzw. latających talerzy. UFOs: A Srlentific Debatę, cdits.: C. Sagan, Th. Page, Corncll Uniyersity Press 1973, 8. 341. • 3655 UGAMUA (ang. Uganda, franc. Ouganda, hiszp. Uganda, roś. Uganda), Republika Ueandy, Re-public of Uganda, państwo w Afryce Ws<-h. Czt. ONZ. Pow.: 236036 km'. Ludność: 9760 tyś. mieszk. 1970 (wg spisu 1969—9526 tyś.). Stolica: Kampala—331 tyś. mieszk. (1970). K. graniczy z Sudanem, Kenią, Tanzanią, Rwandą i Zairem. Język oficjalny: ang. Waluta: szyling ang. = 100 centów Święto nar.: 9 X, dzień proklamowania niepodległości 1962. Stosunki międzynar.: 1894-1962 w zależności ko- Układ CSRS-NRF 3662 onialnej od W. Brytanii. Wobec buntów ludności 955 przyznano U. ograniczony samorząd, 1958 idbyły się pierwsze bezpośrednie wybory w części a-aju, 1961 i 1962 w całym kraju. Niepodległość: •X1962. Czł. ONZ od 25X1962 oraz członek rezystkich org. wyspecjal. NZ z wyjątkiem MCO. Sekr. Gen ONZ D. Hammarskjold złoży^ rizytę w Kampali w styczniu 1960. Premier U. A. A. Obole złożył wizytę w siedzibie ONZ l VI 963. Czł. OJ A. Czł. zał. w grudniu 1967 przez zady Kenii, Tanzanii i Ugandy -»• Wspólnoty kfryki Wschodniej, East African Community. W rudniu 1972 rząd U. przystąpił do nacjonalizacji udzoziemskich, gl. bryt. plantacji herbaty, tyto-liu, trzciny cukrowej oraz przemysłów. W kon-likcie zbrojnym z Tanzanią we wrześniu 1972 ozwiązanym z pomocą mediacji OJA. VII 1974 ibronne incydenty graniczne z Tanzanią. tosunki dyplomat. (l IV 1974): Algieria, Australia, Austria, clgia, Burundi. ChRL. Czechosłowacja, Dania. Egipt, Etio-ia, Finlandia, Francja, Ghana, Gwinea. Holandia. India, Erael (zerw. l XII 1972), Japonia, Jugosławia. Kanada. Keja. Korca Pd.. Lesoto. Liberia, Maroko, Nigeria. NRD, IRF, Pakistan, Rwanda, Senegal, Sudan, Szwajcaria, Szwc-|a, Tanzania, Tunezja. USA, Watykan, W. Brytania, Wło-hy, Zair. Zambia. ZSRR. nnuol Report on Uganda. Kampala 1964; The Uganda De-elopmrni Plan. vol. l 1961-65, vol. 2 1966-70. vol. 3 1971-5, Kampala 1961, 1966. 1971; The Europa Year Book 1972. \ Worid Survey, London 1972, vol. l, s. 193-194, vol. 2, , 1516-1528. IK, oficjalny ang.-skrót United Kingdom, Zjed-oczone Królestwo, używany w prasie anglo-ineryk. dla W. Brytanii, podobnie jak dla Stanów ;jedn. — USA. fKŁAD ARUSHA 1968 (ang. Arusha Agreement ?68, franc. Agrćment de Arusha de 1968, hiszp. .cuerdo de Arusha 1968, roś. Aruszskaja kon- 'iencyja 1968), przyjęta w EWG nazwa dla kon-'encji podp. w Arusha, Tanzanii w lipcu 1968, dnowionej we wrześniu 1969 między EWG a iństwami Wspólnoty Afryki Wsch., East African ommunity (Kenia, Tanzania i Uganda), które trzymały w EWG statut państw stowarzyszo-ych, podobnie jak w Afryce 18 państw sygnata-uszy -* Konwencji Jaunde, czy w Europie Gre-a i Turcja. Organami U.A. są Rada Stów. Assoc. ouncii, która jest administratorem Układu oraz .omitet Parlamentarny, który zbiera się raz do )ku i jest złożony w połowie z przedstawicieli ur. Parlamentu w połowie parlamentów państw /spólnoty Afryki Wschodniej. hę Europa Year Book 1972. A Worid Survey, London 172, vol. l, s. 216-317. TCŁAD BENGAZI 1971 (ang. Declaration of enghazi 1971, franc. Accord de Benghazi de )71, hiszp. Acuerdo de Bengasi 1971, roś. Do-}wor Bcngazi 1971), nazwa oficjalna porozumie-ia szefów rządów Libii, Egiptu i Syrii o powo-niu do życia Arab. Federacji, której celem jest worzenie „jednego arabskiego społeczeństwa so-alistycznego". • Monde z 20 IV 1971. • 3659 UKŁAD BERARD-JORDANA 1939 (ang. Be-rard-Jordan Agreement 1939, franc. Accord Be-rard-Jordan de 1939, hiszp. Acuerdo Berard-Jor- dan 1939, roś. Berar-Chordana sogłaszenija 1939), nazwa porozumienia, zawartego 25 II 1939 między Francją a reżimem gen. Franco w Burgos; nazwa od prowadzących rokowania sygnatariuszy u-kładu: senatora L. Berarda i gen. P. Jordana (27 II 1939 rządy Francji i W. Brytanii uznały reżim gen. Franco; l IV 1939 rząd USA; 7 IV 1939 Hiszpania przystąpiła do Antykominternu). Układ zapewniał rządowi gen. Franco zwrot skar- bu państwa hiszp. wywiezionego do Francji, tudzież statków i okrętów, które schroniły się do portów franc., jak i zaprzestanie propagandy anty- frankistowskiej. Układ i uznanie rządu gen. Franco miał na celu odciągnięcie Hiszpanii od „państw osi". • 3660 UKŁAD CARTAGENY 1969 (ang. Cartagena Agreement 1969, franc. Accord de Carthagene de 1969, hiszp. Acuerdo de Cartagena 1969, roś. Dogowor Kartacheny 1969), o subregionalnej integracji gosp. andyjskiej, podp. 26 V 1969 w Bo-gocie przez rządy Boliwii, Chile, Ekwadoru i Pe- ru, zatwierdzony przez Stów. Wolnego Handlu Ameryki Lać. Rez. 179 z 9 VII 1969; nazwany U.C. w nawiązaniu do tradycji S. Boliwara, który 1813 ogłosił Manifest z Cartageny nawołujący do zjednoczenia się państw andyjskich. Organem układu jest zarej. w ONZ Komisja d/s U.C., Co- mision del Acuerdo de Cartagena, z siedzibą w Limie, zbierająca się trzy razy w roku od 1969, która powołała do życia 8 VI 1970 Andyjską Kor- porację Rozwoju, Andean Development Corpo-ration—Corporacion Andina de Fomento. Układ przewiduje wprowadzenie wspólnej taryfy celnej dla całego podregionu do 1980. yearbook of Int. Orsaniwlons, 1973. • 3661 UKŁAD CLAYTON-BUŁVER 1850 (ang. Clay-ton-Bulver Treaty 1850, franc. Traite Clayton-Bulver de 1850, hiszp. Tratado Clayton-Bu;ver 1850, roś. Klejtona-Bulwera dogowor 1850), zawarty w Waszyngtonie, 19 IV 1850, między W. Brytanią i USA w sprawie kanału międzyocea- nicznego, podp. przez J. M. Claytona ze strony USA i H. L. Bulvera, oficjalnie nazwany Con-yention as to ship-canal connecting Atlantic and Pacific Oceans: pot. U.C.-B.; gwarantował neutralność Przesmyku Panamskiego, łącznie z Panamą i przesmykiem Tehuantepec i zobowiązywał obie strony do wolnej żeglugi na kanale Panam-skim. U.C.-B. zawarty został z inicjatywy W. Brytanii, zaniepokojonej uzyskaniem przez USA od Kolumbii, układem z 12X111846, praw dobudowy kanału w kolumbijskiej prow. Panamie. W MALLOY Treaties. Conyenlinns. Int. Acts, Protorols and Agrerments between USA and olher Powers, t. I, Washington 1923/31. • 3662 UKŁAD CSRS-NRF 1973 (ang. Czechosloyakia-FRG Agreement 1973, franc. Accord Tchecoslo-vaquie-RFA de 1973, hiszp. Acuerdo Czecoslo-vaquia-RPA 1973, roś. Dogowor Czechoslowakii i FRG 1973), parafowany w Bonn 21 VI 1973, 3663 Układ Egipsko-Radz. 916 podp. w Pradze 21 XII 1973. Układ o wzajemnych stosunkach brzmi jak następuje: „Czechosłowacka Republika Socjalistyczna i Federalna Republika Niemiec w uznaniu historycznego faktu, łe harmonijne współżycie narodów Europy jest wymogiem pokoju, w niezłomnej woli położenia raz na zawsze kresu złowrogiej przeszłości w swych stosunkach, przede wszystkim związanej z U wojna światową, która narodom cur. przysporzyła bezgranicznych cierpień, uznając, ze Układ Monachijski z 29 września 1938 roku został Rep. Czechosłowackiej narzucony pod groźbą użycia siły, w obliczu (aktu. ze w obydwu krajach wyrosło nowe pokolenie, mające prawo do bezpiecznej pokojowej przyszłości, w zamiarze stworzenia trwałych pod-staw dla rozwoju dobrosąsiedzkich stosunków, w dążeniu do umocnienia pokoju i bezpieczeństwa w Europie, w przekonaniu, że pokojowa współpraca na podstawie celów i zasad Karty Narodów Zjednoczonych odpowiada pragnieniom narodów, jak również interesom pokoju na świecie, uzgadniają co następuje- Art. l. CSRS i NRP uważają Układ Monachijski z 29 IX 1938 r. z punktu widzenia swych wzajemnych stosunków zgodnie z niniejszym układem, za nieważny. Art. II. l. Układ niniejszy nie dotyczy skutków prawnych wynikających z prawa stosowanego w okresie od 30 IX 1938 r. do 9 V 1945 r. i dotyczącego osób fizycznych lub prawnych. Wyjątek stanowią skutki kroków, które obie układające się strony uznają za nieważne ze względu na ich niezgodność z podstawowymi zasadami sprawiedliwości. 2. Układ niniejszy pozostawia nienaruszoną przynależność państwową żyjących l zmarłych osób, wynikając z systemu prawnego każdej z układających się stron. 3. Układ niniejszy nie stwarza przez swe oświadczenia dotyczące Układu Monachijskiego żadnej pod-iawy prawnej dla materialnych roszczeń CSRS i jej fizycznych l prawnych osób. Art. Ul. l. CSRS i NRF kierują sit w swych wzajemnych stosunkach, jak również w sprawach zapewnienia bezpieczeństwa w Europie i na świecie, celami i zasadami wyłożonymi w Karcie NZ. 2. Zgodnie z tym będą one w myśl artykułów l i 2' Karty NZ rozwiązywać wszystkie swe sporne sprawy wyłącznie przy pomocy pokojowych środków i' powstrzymają się od groźby użycia siły i od użycia siły w sprawach dotyczących zarówno bezpieczeństwa eur. i miedzynar., jak i ich wzajemnych stosunków. Art. IV. I. Zgodnie z powyższymi celami i zasadami CSRS i NRF potwierdzają nienaruszalność swej wspólnej granicy obecnie i w przyszłości i zobowiązują się wzajemnie do nieograniczonego respektowania swej integralności terytorialnej. 2. Oświadczają one, że nie żywią wobec siebie wzajemnie żadnych roszczeń terytorialnych i nie będą ich wysuwać również w przyszłości. Art. V. l. CSRS i NRF podejmą dalsze kroki w celu szerszego rozwoju ich wzajemnych stosunków. 2. Stwierdzają one zgodnie, że rozszerzenie sąsiedzkiej współpracy w dziedzinach gospodarki, nauki, kontaktów naukowo-technicznych, kultury, ochrony środowiska, sportu, komunikacji i innych kontaktów leży w interesie obu stron. Art. VI. Układ niniejszy wymaga ratyfikacji i wejdzie w życie w dniu wymiany dokumentów ratyfikacyjnych, która ma nastąpić w Bonn". Układ ratyfikowany przez obie strony wszedł w życie 19 VII 1974. Do układu załączony został list ministra spraw zagr. CSRS do ministra spraw zagr. NRF o nieprzedawniehiu zbrodni wojennych oraz dwa listy, jakie wymienili ministrowie spraw zagr. obu stron, że wyrażają intencje u- zgadniania w każdym przypadku rozciągnięcia na Berlin Zach. „porozumień wynikających z realizacji art. V niniejszego układu, zgodnie z porozumieniem czterech mocarstw z 3 września 1971 roku, w myśl ustalonej procedury". Zbiór dokumentów m 12, 1973. • 3663 UKŁAI1 EGIPSKO-RADZłECKI 1971 (ang. Egypt-Soviet Treaty 1971, franc. Traite Egypto-Sovietique de 1971, hiszp. Tratado Egipcio-So- vićtico 1971, roś. Sowietsko-jegipietskij dogowor 1971), podp. w Kairze, 27 V 1971. p n. Układ o Przyjaźni i Współpracy między ZSRR i ŻRĄ, którego gł. postanowienia zawierają art. I-IX: „Art. I. Wysokie układające się strony oświadczają uroczyście. że między obu krajami i ich narodami zawsze będzie istniała nierozerwalna przyjaźń... Brdą one również nadal rozwijać i umacniać istniejące miedzy nimi stosunki przyjaźni I wszechstronnej współpracy w dziedzinie politycznej, gospodarczej, naukowo-technicznej i kulturalnej oraz w innych dziedzinach — na gruncie zasad poszanowania, suwerenności, integralności terytorialnej, nieingerencji w (prany wewnętrzne, równości praw i wzajemnej korzyści. Alt. II. ZSRR jako państwo socjalist. l ŻRĄ. która uznała za swój cel socjalist. przebudowe społeczeństwa — będą współpracować ściśle i wszechstronnie dla zapewnienia warunków, jakich wymaga zachowanie i dalszy rozwój zdobyczy społeczno.gusp. ich narodów. Art. ni. Kierując się dążeniem by wszechstronnie przyczyniać się do utrzymania miedzynar. pokoju i bezpieczeństwa narodów, ZSRR i ŻRĄ będą z całym zdecydowaniem kontynuować wysiłki, zmierzające do osiągnięcia i zapewnienia trwałego i sprawiedliwego pokoju na Bliskim (Wschodzie, zgodnie z celami i zasadami Karty NZ. Prowadząc pokojową polityk; zagr. wysokie układające się strony będą działały na rzecz pokoju, osłabienia napięcia miedzynar., osiągnięcia powszechnego i całkowitego rozbrojenia oraz na rzecz zakazu broni nuklearnej i innych rodzajów broni masowej zagłady. Art. IV. Kierując się ideałami wolności i równości praw wszystkich narodów, wysokie układające się strony potępiają Imperializm oraz kolonializm we wszystkich ich formach i przejawach. Będą one również nadal występowały przeciwko imperializmuwi, na rzecz całkowitej i ostatecznej likwidacji kolonializmu — wykonując postanowienia Deklaracji ONZ o przyznaniu niezawisłości wszystkim krajom i narodom kolonialnym oraz będą prowadziły nieustanną walkę przeciwko rasizmowi i apartheidowi, Art V. Wysokie układające się strony będą również nadal rozszerzać i pogłębiać wszechstronną współpracę i wymianę poglądów w dziedzinach ekon. i naukowo-techn. — w przemyśle, gospodarce rolnej l wodnej, nawadnianiu, eksloatacji zasobów naturalnych, rozwoju energetyki, przygotowywaniu kadr narodowych oraz w innych dziedzinach gospodarki. Strony będą rozszerzać handel i żeglugę morską miedzy obydwoma państwami w oparciu o zasady wzajemnej korzyści i największego uprzywilejowania Art. VI. Wysokie układające się strony będą współdziałać w dalszym rozwijaniu współpracy między nimi w dziedzinie nauki, sztuki, literatury, oświaty, ochrony zdrowia, prasy, radia, telewizji, filmu, turystyki, kultury fizycznej i w innych dziedzinach. Strony będą współdziałać w rozszerzeniu współpracy i bezpośredniej więzi między politycznymi i społecznymi organizacjami mas pracujących, przedsiębiorstwami, instytucjami kulturalnymi i naukowymi w celu głębszego wza. jemnego zapoznania się z życiem, pracą i osiągnięciami narodów obu krajów. Art. VII. Głęboko zainteresowane sprawą zapewnienia pokoju i bezpieczeństwa narodów oraz przywiązując wielkie znaczenie do uzgodnienia swych działań na arenie miedzynar. w walce o pokój, wysokie układające się strony będą w tym celu regularnie konsultować się wzajemnie na rozmaitych szczeblach w sprawie wszystkich ważnych zagadnień dotyczących interesów obu państw. W razie powstania sytuacji, które, zdaniem obu stron, stwarzały zagrożenie dla pokoju lub naruszenie pokoju, strony będą niezwłocznie nawiązywać ze sobą kontakt w celu uzgodnienia swoich stanowisk w interesie usunięcia powstałego zagrożenia lub przywrócenia pokoju. Art. VIII. W celu umocnienia obronności ŻRĄ wysokie układające się strony będą nadal rozwijać współpracę w dziedzinie wojskowej na podstawie odpowiednich porozumień między sobą Współpraca taka będzie przewidywała w szczególności współdziałanie w przeszkalaniu personelu wojskowego ŻRĄ w opanowywaniu umiejętności posługiwania się uzbrojeniem i ekwipunkiem dostarczonym ŻRĄ w celu zwiększenia jej zdolności do likwidowania następstw agresji, jak również zwiększenia jej zdolności przeciwsta ania się agresji w ogóle. Art, IX. Kierując się celami i zasadam obecnego układu każda z wysokich układających się stron liwiadcza, że nie będzie wstępowała w żadne związki i nie będzie uczestniczyła w żadnych ugrupowaniach państw, a takie nie będzie brała udziału w działaniach czy przedsięwzięciach, skierowanych przeciwko drugiej wysokiej układającej się stronie. Zbiór dokumentów nr 5, póz. 80, Warszawa 1971. • 3664 UKŁAD FMSKO-RADZTECKI 1948 (ang. Fi-nish-Soviet Agreement 1948, franc. Traite .So-yieto-Finlandais de 1948, hiszp. Tratado- Sovie- tico-Finlandes 1948, roś. Sowietsko-finlandskij dogowor 1948), podpisany w Moskwie 6 IV 1948, „w przekonaniu, że utrwalenie dobrych stosunków sąsiedzkich i współpracy między ZSRR i Republiką Pińską odpowiada żywotnym interesom obu krajów" oraz ..biorąc pod uwagę dążenie Finlandii do trzymania się na uboczu od sprzecznych interesów Wielkich Mocarstw", rządy obu oaństw za- 917 Układ Iracko-Radz. 3668 warty Układ o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej. Art, I ustalił wzajemna pomoc w przypadku „agresji wojennej ze strony Niemiec lub jakiegokolwiek z nimi sprzymierzonego państwa". W art. II oba państwa zobowiązały rię do wzajemnej konsultacji „w razie stwierdzenia groźby agresji", a w art. III do „uczestniczenia najszczerzej we wszystkich przedsięwzięciach, zmierzających do utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa zgodnie z celami i zasadami ONZ". Art. IV potwierdził zawarte w art. ni Traktatu Pokojowego z 10 n 1947, zobowiązanie nieuczestni-czenia w sojuszach czy koalicjach przeciw drugiej Stronie. Art. V postulował rozwój współpracy gospodarczej i kulturalnej. Art. VI zobowiązywał obie Strony do wzajemnego postanowienia suwerenności i „niemieszania się w wewnętrzne sprawy drugiego państwa". Art. VII ustalił ważność Układu na lat 10 od momentu ratyfikacji przez obie strony (31 V 1948). Protokół dodatkowy z 191X1955 przedłużył ważność układu na 20 lat od momentu nabrania mocy prawnej Protokołu (28X1955), tak że Układ obowiązuje do 28X1975. Z okazji wizyty premiera ZSRR A. N. Kosygina w Helsinkach 7-9 X 1968, obie strony w oficjalnym komunikacie stwierdziły, że „podstawą rozwoju stosunków wzajemnych był i pozostaje Układ z 1948 r.". Prawo międzynar. i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać.: L. Gelberg, t. 3. Warszawa 1960, s. 286-287; Dokumentacja prasowa, 1968, s. 880B. • 3665 UKŁAD GWARANCYJNY BRYTYJSKO-FRANCUSKI 1919 (ang. British-Prench Guaran-tee Agreement 1919, f ranę. Accord Britannique-Prancais de Garantie de 1919, hiszp. Acuerdo de Garantia Bńtanico-Frances 1919, roś. Angło-francuzskoje garantijnoje sogłaszenije 1919), zawarty w Paryżu w dniu podpisania Traktatu Wersalskiego, 28 VI 1919 przez Francję i W. Brytanię, równocześnie z identycznym układem Francji z USA. W art. l układ gwarantował Francji natychmiastową pomoc W. Brytanii lub USA w wypadku pogwałcenia przez Niemcy postanowień Traktatu Wersalskiego (art. 42-44) o demilitary-zacji Nadrenii. Art. 2 uzależniał wejście w życie obu układów od ich ratyfikacji przez sygnatariuszy. Ponieważ USA nie ratyfikowały Traktatu Wersalskiego, ratyfikacja układu amerykańsko-franc., a tym samym również brytyjsko-franc. stała się bezprzedmiotowa. Była to polityczna klęska Francji, która nie była w stanie przeforsować na konferencji w Wersalu swych roszczeń do granicy wzdłuż lewego brzegu Renu, a obiecane jej przez USA i W. Brytanię gwarancje nie zostały zrealizowane, co ułatwiło hitler. III Rzeszy 1936 remi- litaryzację Nadrenii, ze wszystkimi jej skutkami. Documents relatifs mix negotiations..., w 14, Paris 1924. • 3666 UKŁAD HAY-PAUNCEFOTE 1901 (ang. Hay-Pauncefote Treaty, 1901, franc. Traite Hay-Paun-cefote de 1901, hiszp. Tratado Hay-Pauncefote 1901, roś. Geja-Paunsfota dogowor 1901), zawarty w Waszyngtonie 18X11901 o ułatwieniach zbudowania kanału międzyoceanicznego na Prze- smyku Panamskim, Treaty to facilitate the Con-struction of a Ship-Canal; podp. przez Sekr. Stanu J. Haya i ambasadora W. Brytanii, J. Paun- cefote; anulował -> Układ Claytona-Bulvera 1850; wprowadzał zasady międzynar. prawa o neutralności i wolności żeglugi, ustalone dla Kanału Sueskiego, za obowiązujące dla przyszłego Kanału Panamskiego (pierwszy U.H.-P. podp. 5 II 1900 nie został ratyfikowany przez Senat USA. bo nie anulował Układu Claytona-Bulvera). Ratyfikowany w grudniu 1901; wszedł w życie 22 II 1902. C. A. OOLUARD Drolt int. et histoire diplomatigue, wyd. 2, Paris 1950. • 3667 UKŁAD HAY-YARBLLA 1903 (ang. Hay-Yarilla Treaty, 1903, franc. Traitó Hay-Yarilla de 1903, hiszp. Tratado Hay-Varilla 1903, roś. Geja— Biuno-Warilji dogowor 1903), zawarty w Waszyngtonie 18X11903, między USA i „Republiką Panamy", podp. przez Sekr. Stanu J. Haya i prywatnego bankiera Bunau Yarilla, udziałowca Tow. Budowy Kanału Panamskiego, uznanego przez USA za pełnomocnego reprezentanta sied- mioosobowego gremium, jakie pod osłoną amer. krążowników ogłosiło antykolumbijski akt separatystyczny, 4X11903, proklamujący niepodległość Rep. Panamy. Układ oficjalnie nazwany konwencją o budowie Kanału, dla Statków, Convention for the Construction of a Ship Canal, został ratyfikowany w Panamie 2X111903, w Waszyngtonie 23/25 n 1904. Wszedł w życie 26 n 1904. Art. I zawierał gwarancje USA dla niepodległości Republiki Panamy. Art. n określał szerokość Strefy Kanału Panamskiego przekazanej wieczyście USA a art. Ul Panama zrzekła się wszystkich swych praw suwerennych do tej strefy. Art. IV zastrzegał, że „żadna zmiana rządu, lub ustaw czy traktatów" nie może naruszyć praw USA. Odstąpienie USA od art. III zostało zapowiedziane deklaracją rządów Panamy i USA 711 1974. Zob. też Panamski Kanał. C. A. COLLAKD Droit int. et histoire diptomatique, wyd. 2, Paris. 1950. • 3668 UKŁAD IRACKO-RADZIECKI 1972 (ang. So-viet-Iraq Treaty 1972, franc. Traite URSS-Iraq de 1972, hiszp. Tratado Sovietico-Iraqui 1972, roś. Sowietsko-irakskij dogowor 1972), podp. 9 IV 1972 w Bagdadzie przez szefów rządów obu państw, A. N. Kosygina i A. H. al-Bakra. Układ o przyjaźni i współpracy między ZSRR a Irakiem zawiera następujące zobowiązania: „Wysokie układające się strony oświadczają, że między obu państwami i narodami istnieć będzie niezachwiana przyjaźń i rozwijać się będzie wszechstronna współpraca w dziedzinie politycznej, gospodarczej, handlowej, naukowo-technicznej, kulturalnej i w innych na zasadzie poszanowania suwerenności .narodowej, integralności terytorialne] i wzajemnej nieingerencji w sprawy wewnętrzne, ZSRR i Republika Iracka oświadczają, iż będą ściśle i wszechstronnie współpracować w zapewnieniu warunków do utrzymania i dalszego rozwoju społeczno-ekonomicznych zdobyczy swych narodów i zapewnieniu suwerenności nad ich wszystkimi bogactwami naturalnymi. Wysokie układające się strony konsekwentnie prowadząc politykę pokojowego współistnienia państw o' różnych ustrojach społecznych, zgodnie ze swoją pokojową polityką zagraniczną, będą nadal dążyć do zapewnienia pokoju na świecie, zmniejszenia napięcia międzynar., osiągnięcia powszechnego i całkowitego rozbrojenia, obeimującego zarówno broń jądrową jak i konwencjonalną, pod skuteczną kontrolą międzynar. Wysokie układające się strony, kierując się ideałami wolności i równouprawnienia wszystkich narodów, potępiają imperializm i kolonializm we wszystkich jego formach i przejawach. Będą nadal prowadzić nieugiętą walkę z imperializmem i syjonizmem, o całkowitą, ostateczną i bezwarunkową likwidacje kolonializmu i neokolonializmu, rasizmu i apartheidu, dążyć do szybszego, pełnego wprowadzenia w życie deklaracji ONZ o przyznaniu niepodległości krajom i narodom znajdującym się jeszcze pod kolonialną dominacją. Strony będą współpracować ze sobą i z innymi miłującymi pokój państwami na rzecz poparcia sprawiedliwej walki narodów o suwerenność, wolność, niezawisłość i postęp społeczny. Przywiązując wielką wagę do wzajemnej współpracy gospod., techn., i nauk., wysokie układające się strony będą również w przyszłości rozszerzać i pogłębiać taką współpracę i wymianę doświadczeń w dziedzinie przemysłu, rolnictwa, irygacji i gospodarki wodnej, eksploatacji ropy naftowej 3669 Układ Jokohamski 918 i innych zasobów naturalnych, w dziedzinie łączności i komunikacji oraz w innych gałęziach gospodarczych, a także w przygotowaniu kadr narodowych. Strony będą rozszerzać handel i żeglugę między obu państwami w oparciu o zasady równości, wzajemnej korzyści i największego uprzywilejowania. Wysokie układające się strony będą przyczyniać się do dalszego rozwoju więzów i kontaktów między nimi w dziedzinach nauki, sztuki, literatury, oświaty, ochrony zdrowia, prasy, radia, kinematografii, telewizji, turystyki, sportu i w innych dziedzinach. W celach pełniejszego .wzajemnego zapoznania się z życiem, pracą i osiągnięciami narodów obu krajów w wielu dziedzinach, strony będą przyczyniać się do rozszerzenia współpracy i bezpośrednich kontaktów między organami państwowymi i organizacjami społecznymi, przedsiębiorstwami oraz instytucjami kulturalnymi i naukowymi obu państw. Przywiązując wielką wagę do zgodności działania na arenie międzynar., w interesie zapewnienia pokoju i bezpieczeństwa, a także rozwoju współpracy politycznej między ZSRR a Irakiem, wysokie układające się strony będą prowadzić regularne przyjacielskie konsultacje na różnych szczeblach i we wszystkich ważnych zagadnieniach międzynarodowych, dotyczące interesów obu państw, jak- również interesów dalszego rozwoju stosunków dwustronnych. W wypadku zaistnienia sytuacji zagrażających pokojowi którejkolwiek ze stron lub stwarzających zagrożenie pokoju, lub naruszenie pokoju, wysokie układające się strony będą bezzwłocznie nawiązywać* ze sobą kontakt, w celu uzgodnienia stanowisk w sprawie likwidacji zaistniałego zagrożenia lub przywrócenia pokoju. Wysokie układające się strony w interesach bezpieczeństwa obu krajów, będą nadal rozwijać współpracę w dziedzinie umocnienia ich obronności. Każda z wysokich układających się stron oświadcza, że nie będzie zawierać sojuszu lub brać udziału w jakichkolwiek ugrupowaniach państw oraz w działaniach lub przedsięwzięciach wymierzonych przeciwko drugiej układającej się stronie. Każda z wysokich układających się stron zobowiązuje się nie dopuścić do wykorzystania swego terytorium dla jakiegokolwiek aktu, który mógłby wyrządzić szkody militarne drugiej stronie. Wysokie układające się strony oświadczają, że ich zobowiązania wynikające z istniejących układów międzynar. nie są sprzeczne z postanowieniami niniejszego układu i zobowiązują się; do niezawierania żadnego porozumienia międzynar., które byłoby z nim sprzeczne. Obecny uktad zostaje zawarty na okres 15 lat i będzie automatycznie przedłużany na okres każdych następnych pięciu lat..." Zbiór dokumentów nr 4, 1972. • 3669 UKŁAD JOKOHAMSKI 1854 (ang. Yokohama Treaty 1854, f ranę. Traitó de Yokohama de 1854, hiszp. Tratado de Yokohama 1854, roś. Ansejskij dogowor 1854), amerykańsko-jap., zw. też Traktatem Kanagawa Jo-yaku zawarty 31 III 1854 w Jokohamie w imieniu Japonii przez Abe Masahi-ro, a imieniem USA przez dowódcę floty USA komandora M. C. Perry, który rok wcześniej postawił Japonii ultimatum, żądające otwarcia portów jap. dla statków i okrętów amer. U.J. przyznawał prawo to w dwóch portach Shimode i Ha-kodate, w innych „tylko w razie konieczności"; poza tym ograniczono prawo wymiany handl. i ustanowiono konsulat amer. w Shimode. U.J. dał początek innym podobnym układom Japonii z państwami eur. (15X1854 z W. Brytanią, 1855 z Rosją i z Holandią), stąd uważany jest za koniec izolacji Japonii. U.J. zastąpiony został daleko szerszym —> Układem Yedo. W. M. MALLOY Treaties, Comentions, Int. Acts, Protocols and Agreements between the USA and other Powers, t. l, Washington 1923/38; lapan Handhuch, Berlin W\. m 3670 UKŁAD LONDYŃSKI W SPRAWIE DŁUGÓW RZESZY 1953 (ang. German Debts London Agreement 1953, franc. Accord de Londres sur les dettes allemandes de 1953, hiszp. Acuerdo de Londres sobre las deudas del Reich 1953, roś. Łondonskoje sogłaszenije po woprosu pogaszenija dołgow Giermanii 1953), podpisany 8 VIII 1953 po rokowaniach, zainicjowanych przez Mocarstwa Zach., które 6 III 1951 uzależniły przyznanie NRF pełnej suwerenności i przyjęcie NRP do Światowego Banku oraz IMF od uznania przez NRF zobowiązań Rzeszy Niem. za lata 1919-45 w stosunku do swych wierzycieli. W wyniku zgody zasadniczej rządu NRF odbyła się w Londynie 2711-8 VIII 1953 konferencja NRP z państwami wierzycielskimi: Belgią, Cejlonem, Danią, Francją, Grecją, Hiszpanią, Irlandią, Jugosławią, Kanadą, Liechtensteinem, Luksemburgiem, Nor- wegią, Pakistanem, Szwajcarią, Szwecją, USA, W. Brytanią, Włochami f Związkiem Pd. Afryki. Wszystkie zadłużenia Rzeszy Niem. oraz powo- jenne Niemiec Zach. z lat 1945-50 ustalono ostatecznie na sumę 1375 mld marek zachodnioniem., które NRF zobowiązała się spłacić w określonych terminach. 8 VIII 1953 NRF przyjęta została do Świat. Banku i IMF. YertrSge der Bundesrepublik Deulschland. Seria A, Bd. 3, nr 25 G. ERLER Die Rechtsprobleme der deutschen Ausiands-schuldenregetung und ihre Behandluns auf der Londoner Schuldenkonferem, w: Europa-Archiy 1952; J. L. STIMSON The Asreement on German Externat Debts, w: Int. Law Quarterly nr 6, 1957; H. BALLKEICH Ausiandsschulden, w: Striipp-Schlochauer Worterhuch des Yotkerrechts, Bd. l, Berlin 1960, s. 110-115; H. OOING Londoner Schuldenabkom-men von 1953, w: Strupp-Schlochauer Worterbuch des VSl-kerrechts, Bd. 2, Berlin 1961, s. 425-428. • 3671 UKŁAD MORSKI 1935 (ang. Naval Agreement, 1935, franc. Accord naval de 1935, hiszp. Acuerdo naval 1935, roś. Morskoje soglaszenije 1935), zawarty przez rządy W. Brytanii i Rzeszy Niem. w Londynie 8 VI 1935 w formie wymiany not w sprawie tonażu flot wojennych; ich stosunek procentowy ustalono na 100:35, natomiast w tonażu łodzi podwodnych na 100:100 z zastrzeżeniem, by proporcja 100:35 do całości tonażu nie została przekroczona; rozszerzony dodatkowymi układami 12X1936 i 17 VII 1937, oraz protokołem londyńskim z 30 VI 1938. Układ ten został wypowiedziany przez III Rzeszę 28 IV 1939. BnCNS-CillETSCHANINOW Potitische YertrSge. t. l i 3, Berlin 1936/42. • 3672 UKŁAD MORSKI LONDYŃSKI 1936 (ang. London Sea Treaty 1936, franc. Traite Maritime de Londres de 1936, hiszp. Tratado Maritimo de Londres 1936, roś. Łondonskij morskij dogowor 1936),'traktat dot. tonażu flot wojennych Francji, USA i W. Brytanii, podp. 25 III 1936 w Londy- nie i ratyfikowany 29 VII 1936, ograniczał wielkość różnych typów okrętów wojennych, pod warunkiem, że Japonia przystąpi doń, co nie nastą- piło. Traktat został przez sygnatariuszy anulowany l IV1938. H. RONNEFAHRT Konferenun und Yertrage, t. 4, Wiirzburg 1958. • 3673 UKŁAD MOSKIEWSKI 1963 (ang. Moscow Agreement, 1963, franc. Accord de Moscou de 1963, hiszp. Acuerdo de Moscu 1963, ros-.Mos- kowskij dogowor 1963), zawarty 5 VIII 1963 w Moskwie przez min. spraw zagr. W. Brytanii, USA i ZSRR o zakazie prób broni nuklearnej w atmosferze, w przestrzeni kosmicznej i pod wodą, podp. przez ponad 100 państw (w tym przez Polskę); nie podpisały go m.in. ChRL, Francja, In- Układ NRD-NRF 3676 iie, Izrael, Japonia i Pakistan. Zob. też próby auklearne. Dz.U. 1963, póz. 288; Dt.U. 1973, póz. 30. l 3674 UKŁAD MOSULSKI 1926 (ang. Mossul Treaty 1926, franc. Trairó de Mossoul de 1926, hiszp. fratado de Mosul 1926, roś. Mosulskij dogowor 926), zawarty między Irakiem, Turcją i W. Bry-anią w Ankarze, 5 VI 1926 Traktat o delimitacji dobrym sąsiedztwie Iraku i Turcji, regulujący prawe pól naft. Mosulu, zgodnie z iracko-bryt. iktadami z l O X 1922 i 13 I 1926 oraz postanowie- [iami Rady LN z 29 X 1924 o wytyczeniu granicy racko-tur.; Turcja, jako odszkodowanie za utra-one pola naft. Mosulu otrzymać miata od Iraku rzeź 25 lat 10°/o dochodów z koncesji naftowych. l. F. DE MAKTENS Noweau Recueit Generał, s. Ul, t. 18. 3675 HULA O NANKIŃSKI 1842 (ang. Nanking Tre-ty 1842, franc. Traite de Nanking de 1842), iszp. Tratadu de Nankin 1842, roś. Nankinskij agowor 1842), zakończył interwencyjną wojnę '. Brytanii przeciw Chinom 1840-42, które !39 wypowiedziały wojnę importowi opium z idii za pośrednictwem statków bryt.; W. Bryta-a zareagowała blokadą portów i interwencją irojną, zakończoną załamaniem oporu Chin podp. 29 VIII 1842 na okręcie bryt. Comvalia porcie Nankin poniżającego dla Chin układu, ocą którego Chiny art. I zobowiązywały się do •Roju i przyjaźni z W. Brytanią; art. II do warcia wszystkich portów dla wszelkiej wymia-' towarowej; art. III do zrzeczenia się „na wsze asy" praw do Hongkongu na rzecz W. Bryta-i; art. IV, V i VI do zapłacenia odszkodowania . Brytanii w wysokości 21 min dół. Chiny zo» ity zmuszone z kolei do udzielenia podobnych zywilejów portowych Stanom Zjedn. ukła-m Wang-sia 23 VII 1844; Francji układem Huan 24X1844; Szwecji i Norwegii układem kan-iskim 20 III 1847. U.N. uważany jesi za począ-. w XIX w. infiltracji europejsko-amer. w Azji ichodniej. P. DE MARTENS Noweau Recueit Gfnfrat, s. I, t. 3, Got-!en. 3676 rt-AO NRD-NRF, 1972 (ang. GDR-FRG reement, 1972, franc. Accord RDA-RFA de '2, hiszp Acuerdo RDA-RFA 1972, roś Do-vor GDR-PRG 1972), układ o podstawach sunków między NRD i NRP parafowany 8 XI '2 w Bonn, podp. 21 XII 1972 w stolicy 'NRD, pikowany przez Volkskammer 13 VI 1973, ez Bundestag 18 VI 973, wszedł w życie 21 V 3. Równocześnie z opublikowaniem tekstów adu i protokołów 9 XI 1972 podano do wiado-ści, że: )ba rządy uzgodniły, ił w toku normalizacji stosunków jzy Niemiecka Republika Demokratyczną l Republika :ralną Niemiec ..będą konsultowały się wzajemnie na le-problemów interesujących ubić •truny. a zwłaszcza tych, e maja znaczenie dla zabezpieczenia pokoju w Europie". )ba r/ądy wystąpią oddzielnie ..w celu uzyskania człon-wa ONZ'*. 3. Oba r/ady uzgodniły s/ereg spraw szcy«> iwych jak uruchomienie nowych przejść granicznych, temne ułatwienia dla dziennikarzy, rozwiązywanie próbie-», wynikalących l ro/lączcnia nid/in ilp 4. Rząd NRO iadomłł notą rząd ZSRR a rząd RFN powiadomił notą y Francji. USA i W Brytanii iż oba państwa w para-mym układzie, w art. IX zaznaczyły nienaruszalność -»-lwiedzialnoić czterech mocarstw. Tekst układu i protokołu jest następujący: ,,Układ o podstawach stosunków miedzy Niemiecka Republika Demokratyczna a Republika Federalną Niemiec. Wysokie Układające się Strony pomne swej odpowiedzialności za utrzymanie pokoju, w d«-żeniu do wniesienia wkładu w odprężenie i bezpieczeństwo w Europie, przeświadczeniu, że nienaruszalność uranie i po* szanowanie integralności terytorialnej j suwerenności wszyst-kich państw w Europie w ich obecnych granicach stanowią podstawowy warunek pokoju, w przekonaniu, że z tych przyczyn oba państwa niemieckie muszą powstrzymać się w swych stosunkach od gróźb użycia przemocy lub jej stosowania, biorąc za punkt wyjścia rzeczywistość historyczną i bez i bez uszczerbku dla odmiennych zapatrywań NRD i RFN w kwestii narodowej, wiedzione pragnieniem stworzenia dla dobra ludzi w obu państwach niem. warunków dla współpracy między NRD a RFN uzgodniły co następuje: Ań. J. N"RD i RFN rozwijają normalne dobrosąsiedzkie stosunki wzajemne na zasadzie równouprawnienia. ArI. U. NKL> l RFN bydą kierowały się celami i zasadami określonymi w Karcie NZ. a zwłaszcza zasadą suwerennej równości wszystkich państw, poszanowania niezależności, sa-znodzielno&u i integralności terytorialnej. prawa do samostanowienia. przestrzeMania praw człowieka j niedyskryminacji. Ań. III, Zgodnie i Karlą NZ NRD l RFN będą rozwiązywały swoje problemy sporne wyłącznie środkami pokojowymi oraz powstrzymywały się od Krojenia orzemoca lub stosowania przemocy. Potwierdzają one nienaruszalność istniejących miedzy nimi granic obecnie l w przyszłości zobowiązują się do nieograniczonego poszanowania swej integralności terytorialnej. Ań. IV. NRD l RFN wychodzą i założenia, że żadne z obu państw me może reprezentować drugiego na arenie rmedzynar. lub działać w jego imieniu. Ań. V. NRD i RFN będą popierały pokojowe stosunki między państwami eur i przyczyniały się do bezpieczeństwa i" współpracy w Europie. Popierają one starania o ograniczenie sil zbrojnych i zbrojeń w Europie, które nie może jednak przynieść uszczerbku bezpieczeństwu zainteresowanych NRO i RFN, mając na celu powszechne i całkowite rozbrojenie pod skuteczną kontrolą międzynar., będą popierały służące bezpieczeństwu miedzynar starania o oKraniczenie zbrojeń i rozbroJcme. zwłaszcza w dziedzinie broni jądrowej i innych broni masowego zniszczenia. ArI. VI. NRD i RFN kierują się zasadą, że suwerenna władza każdego z dwóch państw ogranicza się do jego obszaru państwowego. Respektują one niezależność i samodzielność każdego z obu państw w jego sprawach wewnętrznych i zewnętrznych. Art. VII. NRD i RFN deklarują gotowość uregulowania w toku normalizacji swych stosunków problemów praktycznych i humanitarnych Zawrą one umowy w celu rozwijania i popierania na podstawie niniejszego układu wzajemnie korzystnej współpracy w dziedzinie gospodarki, nauki i techniki, komunikacji, obrotu prawnego, poc/ly i łączności, służby zdrowia, kultury, sportu, ochrony środowiska i w innych dziedzinach. Szczegóły zostały uregulowane w protokole uzupełniającym. Art. VIII. NRD i RFN dokonają wymiany stałych przedstawicielstw. Zostaną one ustanowione w siedzibie każdego z rządów. Problemy praktyczne związane z ustanowieniem przedstawicielstw zostaną uregulowane dodatkowo. Art. IX. NRD i RFN są zgodne co do tego. że układ niniejszy nie narusza zawartych przez nie uprzednio lub dotychczas ich dwustronnych i wielostronnych układów j porozumień międzynar. Art. X. Niniejszy układ wymaga ratyfikacji i wchodzi w życic w dzień po wymianie odpowiednich not Dla polwierdzenia tego pełnomocnicy Wysokich Układających się Stron podpisali niniejszy układ'*. Częścią integralną układu jest protokół dodatkowy: ,,I. Do art Ul: NRD i RFN zgodnie postanawiają utworzyć komisję złożoną z pełnomocników rządów obu państw Zbada ona oznakowanie granicy istniejącej między obu państwami i w razie potrzeby odnowi je i uzupełni, jak również opracuje niezbędną dokumentację w sprawie przebiegu granicy Jednocześnie przyczyni się ona do uregulowania pozostałych problemów związanych t przebiegiem granicy, na przykład w zakresie gospodarki wodnej, zaopatrzenia w energię i usuwania szkód Komma podejmie pracę po podpisaniu układu. 11. Do alt VII l. Handel miedzy NRD i RFN będzie rozwijał się na podstawie istniejących porozumień NRD i RFN zawrą długoterminowe porozumienia w celu przyspieszenia dalszego rozwoju stosunków gosp., zrewidowania przestarzałych ustaleń oraz polepszenia struktury handlu 2. NRD i RFN wyrażają wolę rozwijania wzajemnie korzystne) wspól- 3677 Układ o Alasce 920 pracy w dziedzinie nauki i techniki oraz zawarcia w tym celu niezbędnych umów. 3. Współpraca w dziedzinie komunikacji zapoczątkowana zawarciem układu w dniu 26 maja 1972 r. zostanie rozszerzona i pogłębiona. 4. NRD i RFN deklarują gotowość uregulowania w sposób możliwie naj-prostszy i i_elowy stosunków prawnych, zwłaszcza w zakresie prawa cywilnego i karnego. 5. NRD i RFN zgodnie postanawiają zawrzeć porozumienie w sprawie poczty i telekomunikacji na podstawie statutu UPU i międzynar. układu w sprawie telekomunikacji. Zarejestrują one to porozumienie w UPU i UIT. W porozumieniu tym uwzględni się istniejące umowy i procedury korzystne dla obu stron. 6. NRD i RFN oświadczają, iż są zainteresowane współpracą w dziedzinie służby zdrowia. Postanawiają one, że w odpowiednim porozumieniu ureguluje się także sprawę wymiany leków oraz — w ramach możliwości — sprawę leczenia w klinikach specjalistycznych i uzdrowiskach. 7. NRD i RFN mają zamiar rozwijać współpracę kulturalna. W tym celu podejmą one rokowania w sprawie zawarcia układu na szczeblu rządowym. 8. NRD i RFN potwierdzają swą gotowość popierania — po podpisaniu układu — porozumień kompetentnych organizacji sportowych zmierzających do rozwijania stosunków w dziedzinie sportu. 9. NRD i RFN powinny zawrzeć porozumienie w dziedzinie ochrony Środowiska, by przyczynić się do zapobieżenia szkodom zagrażającym drugiej ze stron. 10. NRD i RFN będą prowadziły rokowania zmierzające do rozszerzenia wzajemnego zaopatrywania się w książki, czasopisma i korzystania z radia i telewizji. 11. NRD l RFN podejmą rokowania w sprawie uregulowania niekomercjalncgo obrotu płatniczego i rozrachunkowego. We wspólnym interesie zawrą one przede wszystkim porozumienia uwzględniające potrzeby społeczne". Neues Deutschland z 9 XI 1972; Zbiór dokumentów nr 11, 1972. Federalny Trybunat Konstytucyjny NRF ogłosił 31 VII 1973 orzeczenie w sprawie układu o pod-. stawach stosunków NRD-NRF, które wywołało ostry spór z prawnikami NRD, ponieważ wysunęło kontrowersyjne tezy o kontynuacji -> Rzeszy Niemieckiej i o „niemieckiej przynależności państwowej" (zob. też obywatelstwo podwójne) oraz tezę, że „uktad ma charakter podwójny: jeśli chodzi o rodzaj jest to układ zgodny z prawem narodów, jeśli chodzi zaś o jego specyficzną treść— jest to układ regulujący przede wszystkim stosunki między sobą (inter se)". Zob. też: Układy NRD-NRF 1949-60. • 3677 UKŁAD O ALASCE 1867 (ang. Convention Alaska-ceding 1867, franc. Traite sur 1'Alaska.de 1867, hiszp. Tratado sobre Alaska 1867, roś. Do- gowor 1867 o prodaże Alaski), zawarty 301 II 1867 w Waszyngtonie, między USA' i Rosją, podp. przez sekr. stanu W. H. Sevarda i ambasadora E. de StoeckPa. Rosja zrzekta się Alaski za sumę 7,2 min dół. w złocie, stąd początkowo w USA Alaska nazywana była „najdroższą lodówką" albo „Sevard Ice-Box". Jej granice z Kanadą określiła konwencja brytyjsko-ros. z 28 (16)11 1825. Z Rosją zaś Morze Beringa i określone w układzie (art. D linie. Art. II i ITI gwarantował prawa gminom grecko-ortodoksyjnego wyznania i prawo opcji. Ratyfikowany w kwietniu-maju, wszedł w życie 20 VI 1867. Tekst tylko w języku angielskim. W. MALLOY Treaties, Comentions, Int. Acts, Protocols and Agreements between USA and other Powers, t. 2, Washington 192J/38. • 3678 UKŁAD O DEZATOMIZACJT DNA OCEANÓW 1970 (ang. Treaty on denuclearization of sea bed 1970, franc. Traite sur la Desatomisation du Fond des Ocćans de 1970. hiszp. Tratado sobre la desatomización del fondo de los oceanos 1970. roś. Dogowor o dezatomizacyi dna okiea- now 1970), pełna nazwa: Układ o zakazie umieszczania broni jądrowej i innej broni masowej zagłady na dnie mórz i oceanów oraz we wnętrzu ziemi pod tym dnem (ang. Treaty on tnę Prohibi-tion of the Emplacement of Nuclear Weapons and Other Weapons of Mass Destruction on the Sea Bed and the .Ocean Ploor and in the Subsoil Thereof, franc. Traitó interdisant de placer des annes nucleaires et d'autres annes de destruction massive sur le fond des mers et des ocćans ainsi que dans leur sous-sol, hiszp. Tratado sobre la prohibición del emplazamiento de armas nuclea-res y otras armas de exterminio masivo en el fondo de los mares y oceanos, asi como en el interior de la tierra bajo dicho fondo, roś. Dogowor o zaprieszczenii razmieszczenija na dnie moriej i okieanow i w jego niedrach jadiernogo orużyja i drugich widów orużyja massowogo uni-cztożenija), uchwalony Rez. 2660 (XXV) z 7X11 1970, przez Zgr. Og. NZ; podp. w Moskwie, Waszyngtonie i Londynie 11 II 1971 przez szefów rządów ZSRR, USA i W. Brytanii oraz reprezentantów kilkudziesięciu państw, m.in. Polski; jest treści następującej (z wyjątkiem czysto formalnych art. X i XI): „Państwa-Strony niniejszego Układu, uznając, że we wspólnym interesie ludzkości leży rozwój badań i wykorzystania dna mórz i oceanów w celach pokojowych, uważając, że zapobieżenie wyścigowi zbrojeń jądrowych na dnie mora i oceanów służy interesom utrzymania Świat, pokoju, osłabia napięcie międzynar. i wzmacnia przyjazne stosunki między państwami; przekonane, że niniejszy Układ stanowi krok naprzód na drodze do wyłączenia dna mórz i oceanów oraz wnętrza ziemi pod tym dnem z wyścigu zbrojeń; przekonane, że niniejszy Układ stanowi krok w kierunku układu w sprawie powszechnego i całkowitego rozbrojenia pod ścisłą i skuteczną kontrolą międzynar. i zdecydowane kontynuować rokowania dla osiągnięcia tego celu; przekonane, że niniejszy Układ przyczyni się do realizacji celów i zasad Karty NZ w sposób zgodny z zasadami prawa międzynar. i bez naruszenia wolności morza otwartego, uzgodniły co następuje: Art. I. l. Państwa-Strony niniejszego Układu zobowiązują się nie instalować i nie umieszczać na dnie mórz i oceanów oraz we wnętrzu ziemi pod tym dnem, poza zewnętrzną granicą strefy dna morskiego, w rozumieniu jej według artykułu II, jakiejkolwiek broni jądrowej, czy jakichkolwiek innych rodzajów broni masowej zagłady, jak też konstrukcji, wyrzutni i żadnych innych urządzeń przeznaczonych do przechowywania, wypróbowywania tub użycia takiej broni. 2. Zobowiązania przewidziane w punkcie l niniejszego artykułu odnoszą się również do strefy dna morskiego wymienionej w .tymże punkcie z wyjątkiem, ze w obrębie takiej strefy dna morskiego nie dotyczą one ani państwa przybrzeżnego, ani dna morskiego pod jego wodami terytorialnymi. 3. Państwa-Strony niniejszego Układu zobowiązują się nie pomagać, nie zachęcać i nie nakłaniać jakiegokolwiek państwa do prowadzenia działalności określonej w punkcie l niniejszego artykułu oraz nie uczestniczyć w jakikolwiek inny sposób w takiej działalności. Art. D. Dla celów niniejszego Układu zewnętrzna granica strefy dna morskiego wspomniana w artykule I pokrywa się z 12-milową zewnętrzną granica strefy, określonej w części H Konwencji o morzu terytorialnym i strefie przyległej, podpisanej w Genewie 29 kwietnia 1958 roku, i jest obliczana zgodnie z postanowieniami rozdziału II części I tej Konwencji oraz z prawem międzynar. Art. III. l. W celu przyczynienia się do realizacji, celów i zapewnienia przestrzegania postanowień niniejszego Układu każde Państwo-Strona Układu ma prawo kontroli przez obserwację działalności innych Państw-Stron Układu na dnie mórz i oceanów oraz we wnętrzu ziemi pod tym dnem, poza granicami strefy wymienionej w artykule I. pod warunkiem, że obserwacja ta nie będzie przeszkadzała takiej działalności. 2. Jeśli po takiej obserwacji pozostaną uzasadnione wątpliwości co do. wypełniania zobowiązań podjętych zgodnie z Układem. Państwo-Strona mające takie wątpliwości, oraz Państwo-Strona ponoszące odpowiedzialność za działalność wywołującą te wątpliwości, przeprowadzą konsultacje w celu usunięcia wątpliwości. Jeśli wątpliwości te nie zostaną usunięte. Państwo-Strona mające tak4e wątpliwości zawiadomi inne Państwa-Strony- Zainteresowane strony będą współdziałać w podjęciu takiej dalszej procedury kontroli, co do której może zostać osiągnięte porozumienie, łącznie z odpowiednią inspekcją obiektów, konstrukcji, instalacji lub innych urządzeń, co do których istnieje uzasadnione podejrzenie, że można je Układ o Luizjanie 3682 zaliczyć do jednej z kategorii określonych w artykule I. Państwa-Strony. znajdujące się w rejonie takiej działalności, w tym każde państwa przybrzeżne i każda inna Strona, która będzie sobie tego życzyć, mają prawo do udziału w takich konsultacjach i we współdziałaniu. Po zakończeniu dalszej procedury kontroli Strona, która wystąpiła z inicjatywą dotyczącą takiej procedury, rozsyła odpowiednie sprawozdanie innym Stronom. 3. Jeśli drogą obserwacji obiektu, konstrukcji, instalacji lub innego urządzenia nie można określić, jakie państwo ponosi odpowiedzialność za działalność wywołującą uzasadnione wątpliwości, Państwo-Strona mające takie wątpliwości zawiadomi i zwróci się z odpowiednimi pytaniami do Państw-Stron w rejonie tej działalności, a także do wszystkich innych Państw-Stron. Jeśli w wyniku tych pytań wyjaśni się, ze odpowiedzialność za taką działalność ponosi jakieś określone Państwo-Strona, wówczas to Państwo-Strona przepro- wadzi konsultacje i nawiąże współpracę z innymi Stronami tak, jak to przewiduje punkt 2 niniejszego artykułu. Jeśli za pomocą tych pytań nie można ustalić, jakie państwo ponosi odpowiedzialność za taką działalność, to w tym wypadku Państwo-Strona. które wystąpiło z takimi pytaniami, może zastosować dalsze postępowanie kontrolne łącznie z inspekcją, przy czym państwo to zaprasza do wzięcia udziału w tym postępowaniu Państwa-Strony Układu w rejonie tej działalności, łącznie z dowolnym państwem przybrzeżnym i z dowolnym innym sygnatariuszem, który wyraża chęć współpracy. 4. Jeśli konsultacje i współpraca przewidziane w punktach 2 i 3 niniejszego artykułu nie usunęły wątpliwości co do tej działalności i pozostają poważne wątpliwości co do wykonania zobowiązań podjętych zgodnie z niniejszym Układem, Państwo-Strona w myśl postanowień Karty NZ, może przekazać (ę sprawę do rozpatrzenia Radzie Bezp. ONZ, która może podjąć kroki zgodnie z Kartą. S. Kontrolę zgodnie z niniejszym artykułem może prowadzić każde Państwo-Strona swoimi własnymi środkami albo przy pełnym lub częściowym współudziale dowolnego Państwa-Strony lub przy wykorzystaniu właściwego trybu postępowania w ramach ONZ i zgodnie z Kartą NZ. 6. Działalność kontrolna zgodna z niniej- szym Układem nie powinna przeszkadzać w działalności innych Państw-Stron i powinna być prowadzona z należytym uwzględnieniem praw, uznanych przez prawo międzynar., łącznie z wolnością morza otwartego i prawem państw przybrzeżnych do badania i eksploatacji swych szelfów kontynentalnych. Art. IV. żadne postanowienie niniejszego Układu nie może być interpretowane jako umacniające lub przynoszące, uszczerbek stanowisku jakiegokolwiek Państwa-Strony w stosunku do istniejących konwencji międzynar., w tym do Konwencji o morzu terytorialnym i strefie przyległej z roku' 1958 albo w stosunku do praw lub roszczeń, które takie Państwo-Strona może zgłosić, albo też w stosunku do uznania lub nieuznania praw czy roszczeń zgłoszonych przez jakiekolwiek inne państwo do jego wód przybrzeżnych, łącznie z inter alia morzem terytorialnym i strefą przyległą albo dna mórz i oceanów łącznie z szelfem kontynentalnym. Art. V. Strony niniejszego Układu zobowiązują się kontynuować w duchu dobrej woli rokowania w sprawie dalszych posunięć w dziedzinie rozbrojenia w celu zapobieżenia wyścigowi zbrojeń na dnie mórz i oceanów oraz we wnętrzu ziemi pod tym dnem. Art. VI. Każde Państwo-Strona może proponować poprawki do niniejszego Układu. Poprawki nabierają mocy dla każdego Państwa-Strony przyjmującego te poprawki po przyjęciu ich przez większość Państw-Stron Układu, a następnie dla każdego pozostałego Państwa-Strony w dniu przyjęcia przez nie tych poprawek. Art. VII. Pięć lat po wejściu w życie niniejszego Układu w Genewie w Szwajcarii, zwołana zostanie konferencja Państw-Stron Układu dla rozpatrzenia sprawy działania niniejszego .Układu dla stwierdzenia, czy cele sformułowane w preambule l postanowienia Układu są realizowane. W trakcie takiego rozpatrywania powinny być Uwzględnione wszelkie osiągnięcia techniczne, maiące związek z niniejszym Układem. Konferencja taka zdecyduje, zgodnie z poglądami większości obecnych na niej stron, czy i kiedy należy zwołać dodatkową konferencję dla rozpatrzenia problemów działania Układu. Art. VIII. Każde Państwo-Strona niniejszego układu w ramach swej suwerenności państwowej ma prawo wystąpić z Układu, jeśli dojdzie do wniosku, że wyjątkowe okoliczności związane z treścią niniejszego Układu zagrażają najwyższym interesom państwa. O takim wystąpieniu powiadamia ono na trzy miesiące przedtem wszystkich innych uczestników Układu oraz Radę Bezp. ONZ. Zawiadomienie takie powinno zawierać stwierdzenie o wyjątkowych okolicznościach, które państwo to uważa za zagrażające jego najwyższym interesom. Art. IX. Postanowienia niniejszego Układu w żadnej mierze nie naruszają zobowiązań podjętych przez Państwa-Strony Układu w ramach porozumień międzynar. ustanawiających strefy wolne od broni jądrowej." Zbiór dokumentów Ot 2, 1971; Kromka nr 900, 1971, ». 178A. W. GÓKALCZYK Legał Probtems oj the Peaceful Uses o f Ihe Sea-Bed and the Ocean Floor Denucleariwtion, w: Polish Yearbook o f Int. Law 1972-73, Wrocław 1974. • 3679 UKŁAD O FLORYDZIE 1819 (ang. Florida Agreement 1819, franc. Traitó sur la Floride de 1819, hiszp. Tratado sobre Florida 1819, roś. Do- gowor o Ploridie 1819), zawarty w Waszyngtonie, 22 II 1819, między USA i Hiszpanią, która została zmuszona do odstąpienia swej amer. kolonii Florydy, w zamian za uznanie praw Hiszpanii do Teksasu; ratyfikowany w lutym 1821. Przekazanie formalne Florydy nastąpiło 10 VII 1821. W. MALLOT Trealies, Conyenllons, Iniernational Acts, Pro-tocols and Agreements between the USA and other Powers. t. 2, Washington 1923/38. • 3680 UKŁAD OGÓLNOEUROPEJSKI O BEZPIECZEŃSTWIE ZBIOROWYM W EUROPIE 1955 (ang. Generał Treaty on Collective Security in Europę 1955, franc. Traitś Generał sur la Secu-ritś Collective en Europę de 1955, hiszp. Tratado Generał sobre la Seguridad Colectiya en Europa 1955, roś. Obszczejewropiejskij dogowor o kollek-tiwnoj biezopasnosti w Jewropie 1955), projekt przedłożony 20 VII 1955 państwom eur. przez rząd ZSRR. Jego podstawową ideą były wzajemne gwarancje wszystkich państw nieużywania siły ani groźby użycia siły przeciwko sobie, zbiorowej obrony w przypadku agresji na którekolwiek państwo eur.; po upływie uzgodnionego terminu od wejścia w życie układu zarówno organizacja ->•, Układu Warszawskiego jak -»• Paktu Północnoatlantyckiego miały być rozwiązane. Zob. też bezpieczeństwo i pokój Europy. Zbiór dokumentów, 1955. • 3681 UKŁAD O KUBIE I PUERTO RICO 1898 (ang. Cuba and Puerto Rico Treaty 1898, franc. Tra-ite sur Cuba et Porto Rico de 1898, hiszp. Tra- tado sobre Cuba y Puerto Rico 1898, roś. Pariż-skij mirnyj dogowor 1898), zw. pokojem parys. kim, zawartym między USA i Hiszpanią 10X11 1898 po zwycięskiej dla USA wojnie 25TV-12 VHT1898; Art. 7 Hiszpania zrzekła się wszelkich praw do Kuby i cedowała na USA prawa do Puerto Rico wraz z wyspami Culebra, Culebrita, Vieques oraz wyspę Guam (art. 2) a także Filipiny, w zamian za 20 min dół. (art. 3); wszedł w życie 11 I V 1899; potwierdzony układem przyjaźni z 3 VII 1902. C. A. COLI.IARD Oroit international et Mstoire diplomatigue. wyd. 2, Paris 1950. • 3682 UKŁAD O LUIZJANIE 1803 (ang. Luisiana Agreement 1803, franc. Accord sur la Louisiane de 1803, hiszp. Tratado sobre Luisiana 1803, roś. Sogłaszenije o Łuizianie 1803), napoleońska Francja, która tajnym Traktatem San Ildefonso l X 1800 przejęła od Hiszpanii kolonię amer. Lui- zjanę, sprzedała ją wkrótce Stanom Zjedn. za sumę 60 min franków w złocie, układem podp. w Paryżu 11 IV 1803; ratyfikowanym przez obie strony 20/21 X 1803. W M MALLOY Treattes, Conventions, Int. Acts Prolocols and Agreements between the USA and other Powers, t. l. Washington 1923/38; E. W. LYON Louisiana in French Di- 3683 Układ o nierozprzestrz. broni nukt. 922 płoniący I7'i9-1804, New York 1934; J. K. HOSMER TA* Htstory of the Louisiana Pwchase, New York 1902. — 3683 UKŁAD O NIEROZPRZESTRZENIANTU BRONI NUKLEARNEJ 1968 (ang. Treaty on the Nun proliferation of Nuclear Weapons 1968, franc. Traitó sur la non-proliferation des armes nucleaircs de 1968, hiszp. Tratado sobre la No-Proliferación de las Armas Nucleares 1968, roś. Dogowor o nierasprostranienii jadicrnogo orużyja 1968). podpisany l VII 1968 w Londynie, Moskwie i Waszyngtonie; poprzednio 12 VI 1968 uchwalony przez Zgr. Og. NZ Rez. 2373/XXII 95 głosami za, 4 przeciw (Albania, Kuba, Tanzania i Zambia). przy 21 wstrzymujących się (Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Brazylia, Birma, Burundi, Czad. Francja, Gabon, Gwinea, Hiszpania, Indie, Kongo, Malawi, Mali, Mauretania. Nikaragua, Portugalia. Rep. Środkowoafrykańska, Sierra Leone, Uganda) oraz wzmocniony dodatkowymi gwarancjami dla państw nieatom. Rez. 255/68 Rady Bczp. ONZ uchwalonymi 10 glosami, przy powstrzymaniu się od głosowania 5 członków Rady (Francji, Algierii, Brazylii, Indii i Pakistanu). Gwarancjami tymi były tzw. analogiczne „Deklaracje intencji" trzech mocarstw atom. — USA, W. Brytanii i ZSRR, złożone Radzie iż w przypadku agresji atom. lub szantażu atom. w stosunku do któregokolwiek z państw nienuklear-nych Rada, a przede wszystkim jej stali członkowie — mocarstwa nuklearne, będą zobowiązane do podjęcia natychmiastowej akcji, w celu udzielania pomocy państwu, które stało się obiektem ataku czy szantażu atomowego. Układ składa się z preambuły i 11 artykułów, z których I-IV formułują zasady, V-VII rozwijają niektóre ich aspekty, VII1-XI ustalają formalne warunki wejścia w życie układu. Tekst preambuły i pierwszych 4 artykułów: ,,Państwa-sygnatan'usze niniejszego układu, określane w jego tekście jako ..strony układu" — biorąc pod uwagę zniszczenia, jakie dla całej ludzkości pociągnęłaby za sobą wojna nuklearna oraz wynikająca stąd konieczność podjęcia wszelkich wysiłków, by odwrócić groźbę takiej wojny i poczynić kroki dla zapewnienia narodom bezpieczeństwa ; — w przekonaniu, że rozprzestrzenianie się broni jądrowej poważnie zwiększyłoby niebezpieczeństwo wojny nuklearnej; — zgodnie z rezolucjami Zgromadzenia Ogólnego NZ wzywającymi do zawarcia układu o zapobieganiu szerszemu rozprzestrzenianiu się broni nuklearnej; — zobowiązując się współpracować w ułatwianiu wprowadzania w życic gwarancji Międzynar. Agencji Energii Atomowej (IAEA) w zakresie pokojowych przedsięwzięć nuklearnych ; —wyrażając poparcie dla badań naukowych, prac konstrukcyjnych i innych wysiłków, zmierzających do realizacji — w ramach systemu gwarancji IAEA — zasady skutecznego zabezpieczenia przepływu wyjściowych i specjalnych materiałów rozszczepialnych, drogą zastosowania instrumentów i innych środków technicznych w pewnych punktach strategicznych; — potwierdzając zasadę, że korzyści płynące z pokojowego zastosowania technologii nuklearnej, łącznie z mającymi technologiczne znaczenie produktami ubocznymi, jakie mocarstwa atomowe mogą uzyskać w toku prac nad nuklearnymi ładunkami wybuchowymi, powinny być udostępniane dla celów pokojowych wszystkim stronom układu, bez względu na to, czy są to państwa posiadające broń nuklearną czy też jej nie posiadające; — w przekonaniu, iż zgodnie z tą zasadą wszystkie strony układu mają prawo w jak najpełniejszej mierze uczestniczyć w wymianie informacji naukowych dotyczących dalszego rozwoju energii atomowej dla celów pokojowych oraz wnosić w to dzieło swój wkład bądź indywidualnie, bądź we współpracy z innymi państwami; — oświadczając, że jest ich intencją, by jak najrychlej doprowadzono do zaprzestania wyścigu zbrojeń nuklearnyd) i podjęto skuteczne kroki w kierunku rozbrojenia nuklearnego: — wzywając usilnie wszystkie państwa do współpracy nad osiągnięciem tego celu; — przypominając, że strony układu z-1963 r. w sprawie częścioweiio zakazu prób nuklearnych we wstępie do tego układu wyra/iły zdecydowaną wolę dążenia do zaprzestania raz na zawsze wszelkich doświadczalnych wybuchów broni nuklearnej oraz do kontynuowania rokowań w tym celu; — pragnąc przyczynić się do złagodzenia napięcia międzynar. i umocnienia zaufania między państwami tak, aby ułatwić zaprzestanie produkcji broni nuklearnej, zlikwidowanie wszystkich istniejących jej zapasów oraz wyeliminowanie z arsenałów poszczególnych krajów broni nuklearnej i środków jej przenoszenia, na mocy układu o powszechnym i całkowitym rozbrojeniu pod ścisłą i skuteczną kontrolą mię* dzynar ; — przypominając, że zgodnie z Kartą NZ państwa w stosunkach międzynar. powinny powstrzymywać się od gróźb lub użycia siły bądź skierowanej przeciwko integralności terytorialnej lub niepodległości politycznej każdego innego państwa, bądź w jakikolwiek inny sposób nie dającej się pogodzić z celami ONZ. oraz ze należy działać na rzecz zaprowadzenia i utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynar. przeznaczając na zbrojenia tylko jak najmniejszy ułamek światowych zasobów ludzkich i materialnych, postanawiają co następuje: Art. l. Każde będące stroną niniejszego układu państwo nuklearne zobowią/lije się. że nie będzie nikomu przekupywało jakiejkolwiek broni nuklearnej ani innych nuklearnych ładunków wybuchowych, lub też kontroli nad taką bronią czy też ładunkami, w formie bezpośredniej lub pośredniej; że w żaden sposób nie będzie pomagało zachęcało tub skłaniało jakiegokolwiek państwa nienuktearneBo do produkowania lub zdobywania w inny sposób broni nuklearnej ani innych nuklearnych ładunków wybuchowych lub też do uzyskania kontroli nad taką bronią lub ładunkami wybuchowymi. Art. 11. Każde będące stroną niniejszego układu państwo nie-nuklearne yobowiąyuje się, że nie będzie przyjmowało od jakiegokolwiek państwa broni nuklearnej lub innych nuklearnych ładunków wybuchowych, ani też kontroli nad taką bronią lub -radunkami wybuchowymi, w formie bezpośredniej lub pośredniej; że nie będzie produkowało ani w inny sposób zdobywało broni nuklearnej lub innych nuklearnych ładunków wybuchowych; że nie będzie ubiegało się o żadną pomoc, ani pomocy takiej przyjmowało w produkowaniu broni nuklearnej lub innych nuklearnych ładunków wybuchowych. Art. m. l. Każde państwo nieatomowe, będące stroną układu, zobowiązuic się przyjąć środki kontroli, jakie zostaną u-stalone w układzie przedyskutowanym i zawartym z IAEA zgodnie ze statutem IAF.A i jej systemem gwaranci!, wyłącznie w celu .weryfikacji wykonania zobowiązań wynikających z niniejszego układu i mających na uwadze zapobieganie wykorzystywaniu energii atomowej — zamiast dla celów pokojowych — dla produkcji broni nuklearnej i innych nuklearnych ładunków wybuchowych. Procedura kontroli przewidzianej w niniejszym artykule ma być stosowana w odniesieniu do wyj*iciowych lub specjalnych materiałów rozszczepialnych. niezależnie od tego czy są one produkowane, przetwarzane lub wykorzystywane w jakimkolwiek głównym u-rządzeniu atomowym czy też poza nim. Kontrola taka ma być stosowana wobec każdego wyiściowego lub specjalnego materiału rozszczepialnego, używanego do wszelkiej działalności pokojowej w granicach terytorium danego państwa, na obszarach podlegających jego jurysdykcji lub gdziekolwiek indziej pod jego kontrolą. 2. Każda ze stron układu aobowią-zuje się, że: a) wyjściowego lub specjalnego materiału rozszczepialnego lub b) sprzętu czy materiału specjalnie opracowanego i przygotowanego dla przetwarzania, wykorzystywania lub produkowania specjalnego materiału rozszczepialnego — nie będzie dostarczała żadnemu państwu mcalomowe-mu dla celów pokojowych, jeżeli te materiały rozszczepialne nic będą objęte kontrolą przewidzianą w niniejszym artykule. 3. Kontrola przewidziana w niniejszym artykule ma być wykonywana w sposób zgodny z art. TV układu oraz tak, by nie hamowała gospodarczego i technicznego postępu w krajach będących stronami układu ani międzynar. współpracy w dziedzinie pokojowego- wykorzystania energii atomowej, a zwłaszcza międzynar. wymiany materiałów nuklearnych i sprzętu dla przetwarzania, wykorzystywania i produkowania materiałów nuklearnych na cele pokojowe zgodnie z postanowieniami niniejszego artykułu i zasadami dotyczącymi kontroli, sformułowanymi we wstępie do układu. 4. Państwa nieatomowe. będące stronami układu, zawrą z IAEA porozumienia dotyczące realizacji postanowień niniejszego artykułu, bądź indywidualnie, bądź zbiorowo wraz z innymi państwami, zgodnie ze statutem IAEA Rokowania w sprawie takich porozumień powinny się rozpocząć w terminie do 180 dni po wejściu w życic niniejszego układu. Dla państw, które złożą 923 Układ o przestrzeni kos m. 3685 dokumenty ratyfikacyjne po upływie 180 dni, rokowania w (prawie takich porozumień powinny się rozpocząć nie później niż w dniu złożenia takich dokumentów. Porozumienia powinny wejść w życie najdalej w ciągu 18 miesięcy od daty wszczęcia rokowań. Art. IV. l. Żadne z postanowień niniejszego układu nic może być interpretowane jako naruszające niezaprzeczalne prawo wszystkich stron układu do prowadzenia badań naukowych, produkowania i wykorzystywania energii nuklearnej dla celów pokojowych, bez żadnej dyskryminacji i zgodnie z art. I i n niniejszego układu; 2. Wszystkie strony układu zobowiązują się ułatwiać i mają prawo uczestniczyć w jak najszerszej wymianie sprzętu, materiałów oraz informacji naukowych i technicznych w zakresie wykorzystywania energii atomowej na cele pokojowe. Strony układu, mające odpowiednie możliwości, powinny również współpracować w przyczynianiu sit bądź indywidualnie, bądź zbiorowo wraz z innymi państwami lub organizacjami międzynar., do szerszego rozwoju zastosowania energii atomowej dla celów pokojowych, zwłaszcza na terytoriach państw będących stronami układu a nic posiadających broni nuklearnej, przy należytym uwzględnieniu potrzeb regionów znajdujących się na drodze rozwoju gospodarczego". IAEA opracowała nowy system kontroli,, zaaprobowany 1971 przez strony Układu (->• IAEA). Historia układu oraz jego wykonanie zob. też nierozprzestrzenianie broni nuklearnej. [W Trearies Serie 1968; Zbiór dokumentów nr 7, 1968, póz. 115, s. 803-815; Dokumentowa prasowa, 1968. s. 557-558 i 563; E PIONTEK Perspektywy nie-proliferai-ft, w: Prawo i Życie 1970; Int. Peace Researche Institute The Near-Nurlear Countries and the Non-Prolileratlons Treaty INPT). Stock-holm 1972. s. 123; SIPRl Nuclear Proliferacion Problems, Stockholm 1974. • 3684 UKŁAD O OCHRONIE MÓRZ I OCEANÓW 1972 (ang. Treaty on the Protection of Seas and Oceans 1972, franc. Traite sur la Preservation des Mers et Oceans de 1972, hiszp. Tratado so-bre la Protección de Mares y Oceanos 1972, roś. Konwiencyja po priedotwraszczeniju zagriaznieni-ja moriej i okieanow 1972), podpisany 13X11972 w Londynie przez 57 państw, m.in. Francję, Japonię, USA, W. Brytanię i ZSRR oraz Polskę, ustalił, jakich substancji i związków chem. nie wolno zatapiać w morzu i oceanie: przede wszystkim związków rtęci i kadmu, niektórych pestycyd pochodzenia organicznego, twardych mas pla- stycznych, produktów syntetycznych, ropy naft., benzyny, mazutu, odpadków o dużej radioaktywności i wszystkich składników broni biol. i chem. Układ powierzył specjalnej konferencji sprawę kontroli przestrzegania postanowień, zalecając wprowadzenie systemu kar wobec państw naruszających tekst porozumienia. Kromka. 1972. • 3685 UKŁAD O PRZESTRZENI KOSMICZNEJ 1967 (ang. Outer Space Treaty, 1967, franc. Traite sur 1'Espace Extra-Atmospherique de 1967, hiszp. Tratado sobre el espacio ultraterrestre 1967, roś. Dogowor o kosmosie 1967), podpisany 2711967 w Moskwie, Londynie i Waszyngtonie; z wielkich mocarstw nie podpisały Chiny i Francja. Tekst Traktatu był poprzednio aprobowany przez Zgr. Og. NZ 19X111966, Rez. 2222/XXI. Pełna oficjalna nazwa traktatu- Układ o Zasadach Działalności Państw w Zakresie Badania i Użytkowania Przestrzeni Kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi Ciałami Niebieskimi, Treaty on Principles Governing the Activities of States in the Explora-tion and Use of Outer Space, including the Moon and Other Celestial Bodies—Traite sur les principes regissant les activites des Etats on matiere d'exploration et d'utilisation de 1'espace extra-atmospherique, y compris la Lunę et les autres corps cćleste. Traktat obejmuje preambułę i 17 artykułów, spośród których VI-X11I są szczegółowym rozwinięciem art. I-V, a XIV-XVII omawiają szczegółowo formalności zwężane z zawarciem układu. Poniżej preambuła i art. I-V: „Państwa-sygnatanusze niniejszego Układu natchnione wielkimi perspektywami, jakie otwierają się przed ludzkością w wyniku przeniknięcia człowieka do Kosmosu, zważywszy, że cała ludzkość zainteresowana jest w postępie badania i wykorzystywania przestrzeni kosmicznej w celach pokojowych, zważywszy, że cała ludzkość zainteresowana jest w postępie badania i wykorzystywania przestrzeni kosmicznej w celach pokojowych, zważywszy, że badania i wykorzystywanie przestrzeni kosmicznej winny mieć na względzie dobro wszystkich narodów, niezależnie od stopnia ich rozwoju gospodarczego czy naukowego, pragnąc przyczynić się do rozwoju szerokiej współpracy międzynar. zarówno w naukowych, jak też w prawnych aspektach badania i wykorzystywania przestrzeni kosmicznej do celów pokojowych. zważywszy, że współpraca taka będzie się przyczyniać do pogłębiania zrozumienia wzajemnego i umacniania przyjaznych stosunków między państwami i narodami, przypominając rezolucję 1962 (XVIII) noszącą nazwę ,,Deklaracja zasad prawnych działalności państw w zakresie badania i wykorzystywania przestrzeni kosmicznej**, jednomyślnie uchwaloną przez Zgr. Og. NZ 13 grudnia 1963 roku, przypominając rezolucję 1884 (XVIII) wzywającą państwa do powstrzymywania się od wprowadzania na orbitę wokółzicm-ską wszelkich obiektów z bronią nuklearną czy jakimikolwiek innymi rodzajami broni masowej zagłady tub od instalowania takiej broni na ciałach niebieskich, jednomyślnie uchwaloną przez Zgr Og. NZ 17 października 1963 roku. biorąc pod uwagę rezolucję Zgr. Og. NZ 110 (II) z 3 listopada 1948 roku. która potępia propagandę mającą na celu lub mogącą spowodować względnie wzmóc groźbę dla pokoju, pogwałcenie pokoju lub akty agresji oraz uważając, że wymieniona rezolucja da się zastosować do przestrzeni kosmicznej. w przekonaniu, że Układ o zasadach badania i wykorzystywania przestrzeni kosmicznej, w tym Księżyca i innych ciał niebieskich, przyczyni się do realizacji celów i zasad Karty porozumiały się w sprawach następujących: Art. I. Badanie i wykorzystywanie przestrzeni kosmiczne', w tym Księżyca i innych ciał niebieskich, odbywa się dla dobra i w interesie wszystkich krajów, bez względu na stopień ich rozwoju ekonomicznego lub naukowego i stanowi dorobek całej ludzkości. Przestrzeń kosmiczna, w tym Księżyc i inne ciała niebieskie, jest otwarta do badania i wykorzystywania dla wszystkich państw, bez żadnej dyskryminacji, na zasadach równości i zgodnie z prawem międzynar., w warunkach wolnego dostępu do wszystkich rejonów ciał niebieskich. Przestrzeń kosmiczna, w tym Księżyc i inne. ciała niebieskie, jest otwarta dla badań naukowych, państwa zaś popierają i inspirują współpracę międzynar. w tego rodzaju badaniach. Art. n. Przestrzeń kosmiczna, w tym Księżyc i inne ciała niebieskie, nic podlega przywłaszczeniu, przez żadne państwo ani w drodze proklamowania na nich suwerenności, ani poprzez wykorzystanie czy okupację, ani w jakikolwiek inny sposób. Art. III. Państwa-sygnatariuszc Układu prowadzą działalność w zakresie badania i wykorzystywania przestrzeni kosmicznej, w tym Księżyca i innych ciał niebieskich, zgodnie z prawem międzynarodowym, m.in. z Kartą NZ, w imię utrzymania międzynar. pokoju i bezpieczeństwa oraz rozwijania współpracy międzynar i zrozumienia wzajemnego. Art. IV. Państwa-sygnatariusze Układu zobowiązują się nie wprowadzać na orbitę wokółziemską żadnych obiektów z bronią nuklearną lub innymi rodzajami broni masowej zagłady, nie instalować takiej broni na ciałach niebieskich i nie umieszczać jej w przestrzeni kosmicznej w jakikolwiek inny sposób. Księżyc i inne ciała niebieskie wykorzystywane są przez wszystkie państwa, sygnatariuszy Układu wyłącznie do celów pokojowych. Zakazuje się zakładania na ciałach niebieskich baz wojskowych, obiektów i umocnień, wypróhowywania wszelkich typów broni i przeprowadzania manewrów wojskowych. Wykorzystanie personelu wojskowego d" badań naukowych lub jakichkolwiek innych celów pokojowych nie jesi zakazane. Nie zabrania się także wykorzystywania wszelkich urządzeń lub środków niezbędnych do pokojowego badania Księżyca i innych ciał niebieskich. 3686 Układ o wzaj. pomocy 926 Art. V. Państwa, sygnatariusze Układu traktują kosmonautów jako wysłanników ludzkości do Kosmosu i udzielają im wszechstronnej pomocy w wyoadku awarii, katastrofy lub przymusowego lądowania na terytorium innego państwa-syg-natariusza Układu lub na pełnym morzu. Kosmonautom, dokonującym takiego przymusowego lądowania, należy zapewnić bezpieczeństwo i niezwłocznie odesłać ich do państwa, do którego rejestru wpisany jest ich statek kosmiczny. Przy realizowaniu działalności w przestrzeni kosmicznej, w tym także na ciałach niebieskich, kosmonauci jednego państwa, sygnatariusza Układu udzielają wszelkiej możliwej pomocy kosmonautom innych Daństw-sygnatariuszy Układu. Państwa-sygnatariusze Układu niezwłocznie informują inne państwa-sygnatariuszy Układu lub Sekr. Gen. ONZ o zaobserwowanych przez siebie w przestrzeni kosmicznej, na Księżycu i innych ciałach niebieskich, zjawiskach, które mogłyby zagrażać życiu lub zdrowiu kosmonautów". Zbiór dokumentów nr l, 1967, póz. 2, s. 5-17; Dokumentacja prasowa 1967, 8. 92-93. • 3686 UKŁAD O WZAJEMNEJ POMOCY, BRYTYJ. SKO-POLSKI 1939 (ang. British-Polish Pact of Mutuał Assistance, 1939, franc. Traite- Polono-Britannique d'Assistance Mutuelle de 1939, hiszp. Tratado Polaco-Britanico de Ayuda Mutua 1939, roś. Polsko-britanskij dogowor o wzaimnoj pomoszczi 1939), ostatni przed wojną uklad Polski podp. w Londynie, 25 VIII 1939. Układ miał charakter sojuszu obronnego, którym obie Strony zobowią/.ywały sip. że w razie agresji .Jakiegoś europejskiego mocarstwa" na jedną ze Stron, druga ,,udzieli bezzwłocznie Stronie umawiającej się, znajdującej się w działaniach wojennych wszelkiej pomocy i poparcia będących w jej mocy" (art. l), oraz że „nic zawrze ani rozejmu ani traktatu pokoju, jak tylko za wspólnym porozumieniem". Zawarty na lat 5; z tajnym protokołem wyjaśniającym, że ,,jakieś europejskie mocarstwo" jest określeniem dotyczącym wyłącznie III Rzeszy, a przewidziane art. 2 ewentualności różnych akcji agresywnych ..jakiegoś eur. mocarstwa" odnoszą się do akcji przeciw Gdańskowi, Belgii, Holandii i państwom bałtyckim: Litwie. Łotwie i Estonii, Uzupełniony 7X11939 układem o kredytach wojsk.; wymianą not z 12 X i 25X11939 o wykorzystaniu poi. floty handl. do działań wojennych; 18X11939 układem o poi. marynarce wojennej; 18 VII 1940 układem o współpracy wojsk. polsko-bryt.; oraz 5 VIII 1940 układem wojsk., podp. przez W. Sikorskiego i W. S. Churchilla. Leafnie of Nations Treaty Series, Vol. V, 1939; Documents on British Poreign Pollcy, 1939-1940. • 3687 UKŁAD O WZAJEMNEJ POMOCY, CSR-ZSRR 1935 (ang. Czechoslovak-Soviet Pact of Mutuał Assistance 1935, franc. Traite d'Assistance Mutuelle, Tchecoslovaquie-URSS de 1935, hiszp. Tratado sobre Ayuda Mutua Checoslovaquia-URSS 1935, roś. Sowietsko-czechosłowackij do- gowor 1935 o wzaimnoj pomoszczi), podpisany w Pradze 16 V 1935, w ramach przygotowań do Paktu Wschodniego, w ścisłym związku z podp. 2 V 1935 w Paryżu -» Układem o Wzajemnej Pomocy Francja-ZSRR, co wyraziło się w identycznej formule art. 1-3. Wszedł w życie na 5 lat 9VI 1935. Wnieszniaja politika SSSR..., t. 4; Prawo Międzynarodowe l historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać.: L. Gelberg. t. 2, Warszawa 1958. • 3688 UKŁAD O WZAJEMNEJ POMOCY, FRAŃ. CJA-ZSRR 1935 (ang. French-Soviet Pact of Mutuał Assistance 1935, franc. Traite d'Assistan- ce Mutuelle, France-URSS de 1935, hiszp. Tratado sobre Ayuda Mutua, Prancia-URSS 1935, roś. Sowietsko-francuzskij dogowor 1935 o wzai- mnoj pomoszczi), podpisany w Paryżu w ramach przygotowań do —> Paktu Wschodniego, 2 V 1935, który wszedł w życie na okres 5 lat 27 II 1936. Jego gł. postanowienia zawierały art. I-III. „Art. I. W razie gdyby Francja albo ZSRR znalazły się w obliczu groźby lub niebezpieczeństwa napaści ze strony jednego z państw europejskich, Francja i ZSRR zobowiązują się przystąpić wzajemnie do natychmiastowej konsultacji celem podjęcia kroków koniecznych, zęby zapewnić przestrzeganie postanowień artykułu 10 Paktu Ligi Narodów. Art. Xl. W razie gdyby, w warunkach przewidzianych w paragrafie 7 artykułu 15 Paktu Ligi Narodów ZSRR i Francja pomimo szczerze pokojowych zamierzeń obu krajów, stały si; przedmiulem niesprowokowanej napaści ze strony jednego z państw europejskich, Francja i ZSRR nawzajem udzielą sobie natychmiastowej pomocy i poparcia. Art. III. Biorąc pod uwagę, ze, w myśl art. 16 Paktu Ligi Narodów każdy członek Ligi, uciekający się do wojny wbrew zobowiązaniom zaciągniętym w artykułach 12, 13 lub 15 Paktu, uchodzi ipso facto za dopuszczającego się aktu wojennego przeciwko wszystkim pozostałym członkom Ligi, ZSRR i nawzajem Francja zobowiązują się w razie gdyby jedno z nich. w tych warunkach i pomimo szczerze pokojowych zamierzeń obu krajów, stało się przedmiotem niesprowokowanej napaści ze strony jednego z państw eur., przyjść sobie natychmiast z pomocą i poparciem, stosując się przy tym do postanowień art. 16 Paktu. To samo zobowiązanie zaciąga się na wypadek, gdyby ZSRR tub Francja stały sif przedmiotem napaści ze strony jednego z państw eur. w warunkach przewidzianych w paragrafach I i 3 artykułu 17 Paktu Ligi Narodów". Wnieszntaja politika SSSR.... t. 4; G. F. DE MARTENS Nomemi Reciietl Generał..., s. III, t. 30; Prawo międzynarodowe t historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać.: L. Gcl-bcrg, t. 2, Warszawa 1958. UKŁAD O ZAKAZIE BRONI BAKTERIOLOGICZNYCH ->• Zakaz broni bakteriologicznych i chemicznych. • 3689 UKŁAD O ZAKAZIE PRÓB BRONI NUKLEARNEJ POD ZIEMIĄ 1967 (ang. Treaty bann-ing underground nuclear tests 1967, franc. Traite interdisant les essais souterrains d'armes nucle-aires de 1967, hiszp. Tratado por el que se pro-hiben los ensayos subterr&neos con armas nucle-ares 1967, roś. Dogowor o zaprieszczenii prób jadiernogo orużyja pod ziemloj 1967), nazwa zalecanego przez Zgr. Og. NZ traktatu. Rez. 2343/ /XXII z 19X11967 oraz Rez. 2604/XXIV z 16X111969, nie opracowanego do 1974. Zob. też próby nuklearne. UN Monthly Chronicie, 1/1968, 1/1970. • 3690 UKŁAD O ZAKAZIE PRÓB BRONI NUKLEARNEJ W ATMOSFERZE, W PRZESTRZENI KOSMICZNEJ I POD WODĄ 1963 (ang. Treaty Banning Nuclear Weapon tests in atmosphere, outer space and under water, 1963, franc. Traite interdisant les essais d'annes nucleaires dans l'at-mosphere, dans 1'espace extra-atmospherique et sous 1'eau de 1963, hiszp. Tratado por el que se prohiben los ensayos con -armas nucleares en la atmosfera, en el espacio ultraterrestre y bajo el agua 1963, roś. Dogowor o zaprieszczenii ispy-tanij jadiernogo orużyja w atmosfierie, w kos-miczeskom prostranstwie i pod wodoj 1963), podpisany 5 VIII 1963 w Moskwie, w obecności Sekr. Gen. ONZ, ratyfikowany przez USA — 241X1963, W. Brytanię—101X1963 i ZSRR— 251X1963, oraz przez prawie wszystkie państwa świata, m.in. Polskę, z wyjątkiem dwu mocarstw: ChRL i Francji oraz Albanię i Kubę. Układ zobowiązuje strony do niedokonywania jakichkolwiek prób broni nuklearnej i nieudzielania niko- Układ Poczdamski 3693 l pomocy w przeprowadzaniu tego rodzaju 6b. Wobec nieobjęcia przez Układ prób pod-;rnnych, pozostała do 1974 otwarta sprawa —r iładu o zakazie prób broni nuklearnej pod ;mią. arbook of Ihe Uniled Nalions 1963; Di.U. 1963, póz. 288; .(/. 1964. póz. 42, 109 i 261; D;. U. 1965, póz. 233; Dz.U. i6, póz. 291; Dz.U. 1973. póz. 30. 3691 KŁAD PITTSBURSKI 1918 (ang. Pittsburg jreement, 1918, franc. Agrement de Pittsbourg 1918. hiszp. Acuerdo de Pittsburg 1918, roś. [sburgskoje sogłaszenije 1918), podpisany 30 V 18 w Pittsburgu (USA), między działaczami ech. a stowac. o warunkach wspólnego utwo-snia po wojnie państwa czechosł. na zasadzie srokiej autonomii każdej narodowości. CULEN Piltsburgskd dohoda, Praha 1937. 3692 KŁAD POCZDAMSKI 1805 (ang. Potsdam eaty, 1805, franc. Traite de Potsdam de 1805, izp. Tratado de Potsdam 1805, roś. Potsdam-aja sojuznaja konwiencyja 1805), zawarty 3X1 05 przez cara Rosji Aleksandra I i króla Prus iedricha Wilhelma III, w obecności- królowej lizy, przy grobie Fryderyka II w Garnisonkirche Poczdamie, układ przyjaźni rosyjsko-prus., w ^śl którego Prusy podjęły się mediacji z Napo-inem, a w razie odrzucenia przezeń warunków )sji, Prusy pod specjalnymi warunkami wysta-ć miały armię 80-tysięczną. F. DE MARTENS Recueił des traitts et conventions conclus r ta Russie, t. 2, St. Petersburg 1874-1905. KŁAD POCZDAMSKI 1945 (ang. Potsdam Sreement 1945, franc. Accord de Potsdam de 45, hiszp. Acuerdo de Potsdam 1945, roś. Pots-mskije sogłaszenija 1945), zw. też Umową Pocz-mską, generalny układ międzynar. po zakoń-eniu II wojny świat, w Europie, podp. 2 VIII 45 w Poczdamie pod Berlinem przez Pręż. USA Trumana oraz Premierów ZSRR J.W.Stalina W. Brytanii C. Attiee. U.P. stał się podstawą Ł Traktatów Pokoju 1947 z Bułgarią, Finlan-^, Rumunią, Węgrami i Włochami, 1951 Ja-inią i 1955 Austrią; układów czterostronnych acarstw w sprawie Berlina Zach. 1971 odpo-edzialność mocarstw za pokojowe rozwiązanie oblemów niemieckich; oraz podstawa uznania anicy Polska-NRD na Odrze i Nysie t-użyc-ej w 1950 przez NRD, a 1972 przez NRF. ,P. ma formę komunikatu o -* Konferencji iczdamskiej i przyjętej na niej uchwałach. Po stępie o przebiegu Konferencji i o zawarciu irozumienia w sprawie utworzenia ->• Rady Mi-strów Spraw Zagr. Wielkich Mocarstw rozpo-yna się rozdział pt. Sprzymierzeńcy i Niemcy: irmie Sojusznicze okupują cate Niemcy i naród niemiecki dzie musiał zacząć spłacać dług za straszliwe zbrodnie po-łnione pod przewodem tych,' których uczynki, w okresie wodzenia, otwarcie aprobował i którym Ślepo byt poslusz-. Na konferencji osiągnięto porozumienie co do zasad po-ycznych i gospodarczych, na jakich ma być oparta uzgod-ina polityka sprzymierzeńców w stosunku do zwyciężonych emiec przez cały okres kontroli sojuszniczej. Celem tego 'rozumienia jest wprowadzenie w życie Deklaracji Krym-iej względem Niemiec. Militaryzm i narodowy socjalizm imiecki będą wyrwane z korzeniami i sprzymierzeńcy, za ipólnyrn porozumieniem, podejmą obecnie i w przyszłości ae niezbędne zarządzenia, żeby osiągnąć pewność, że Niemcy już nigdy więcej nie staną się groźbą dla swych sąsiadów albo dla pokoju świata. Nie leży w zamiarach sprzymierzonych zniszczyć naród niemiecki lub obrócić go w niewolników. Leży w zamiarach sprzymierzonych dać narodowi niemieckiemu sposobność do przyszłej przebudowy swego życia na podstawie demokratycznej i pokojowej. Jeżeli ich własne wysiłki będą stale skierowane do tego celu. to będą oni mogli w odpowiednich warunkach zająć swe miejsce pośród wolnych i miłujących pokój ludów świata. Tekst porozumienia jest następujący: Zasady polityczne i gospodarcze, mające służyć za podstawę do traktowania Niemiec w początkowym okresie kontrolnym. a) Zasady polityczne, l. Stosownie do porozumienia w sprawie zorganizowania systemu kontroli w Niemczech, władze najwyższą w Niemczech będą sprawowali głównodowodzący siłami zbrojnymi Stanów Zjednoczonych Ameryki, Zjednoczonego Królestwa, Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i Republiki Francuskiej, każdy działając na podstawie instrukcji, otrzymanych od swego rządu, we własnej strefie okupacyjnej; mogą oni również działać wspólnie w sprawach, obchodzących Niemcy jako całość, występując w charakterze członków Rady Kontroli. 2. O ile to będzie możliwe, ludność niemiecka w całych Niemczech będzie traktowana jednakowo. 3. Cele okupacji Niemiec, które powinny kierować działalnością Rady Kontroli, są następujące: (I) Zupełne rozbroienic i demilitaryzacja Niemiec oraz wyeliminowanie lun nadzór nad całym przemysłem niemieckim, który mógłby być użyty do celów produkcji wojskowej. W tym celu; a) wszystkie niemieckie siły zbrojne, lądowe, morskie i powietrzne. SS. SA. SD i Gestapo, łącznie z całą ich organizacją, sztabami i instrukcjami, włączając w to Sztab Generalny, korpus oficerski, oddziały rezerwowe, szkoły wojskowe, organizacje weteranów wojennych i inne wojskowe i paramilitarne organizacje, a także kluby i stowarzyszenia służące do podtrzymywania tradycji wojskowej w Niemczech, będą zniesione całkowicie i ostatecznie, żeby nie dopuścić do odrodzenia się i reorganizacji niemieckiego militaryzmu i narodowego socjalizmu; b) wszystka broń, amunicja i sprzęt wojenny a także wszelkie specjalne ułatwienia do ich wyrobu będą albo zniszczone, albo oddane sojusznikom do rozporządzenia Będzie zabronione posiadanie i wyrób wszelkich samolotów, broni, amunicji i sprzętu wojennego. (II) Przekonać naród niemiecki; że poniósł on zupełną klęskę militarną i że nie może uchylić się od odpowiedzialności za to, co sam na siebie ściągnął, ponieważ bezwzględny sposób prowadzenia wojny i fantastyczny opór narodowych socjalistów zburzył gospodarstwo niemieckie i uczynił nieuniknionymi chaos i cierpienia. (III) Zniszczyć partię narodowo-socjalistyczną i organizacje związane z nią i poddane jej władzy; rozwiązać wszystkie instytucje narodowo-socjalistyczne; upewnić się, że nie odżyły one pod jakąkolwiek postacią; wreszcie nie dopuścić do jakiejkolwiek narodowo-socjalistycznej działalności lub propagandy. (IV) Poczynić przygotowania do ewentualnej odbudowy niemieckiego życia politycznego na podstawie demokratycznej i do ewentualnej współpracy pokojowej Niemiec w życiu mię- dzynarodowym. 4. Będą uchylone - wszystkie ustawy narodowo-socjalistyczne, które tworzyły podstawę ustroju hitlerowskiego, albo które wprowadzały rozróżnienia z uwagi na rasę. wyznanie lub przekonania polityczne. Nie będzie tolerowane żadne takie rozróżnienie, czy to w zakresie ustawodawczym, administracyjnym, czy innym. S. Przestępcy wojenni oraz te osoby, które brały udział w obmyślaniu lub wykonywaniu przedsięwzięć narodowo-socjalistycznych, które pociągnęły za sobą lub wyraziły się w okrucieństwach albo zbrodniach wojennych.'będą aresztowane i oddane pod sąd. Będą zaaresztowani i internowani przywódcy narodowo-socjalistyczni, wpływowi sympatycy nazizmu oraz wysocy urzędnicy organizacji i instytucji nazistowskich, jak również wszystkie inne osoby niebezpieczne dla okupacji lub jej celów. 6. Wszyscy członkowie partii narodowo-socjalistycznej. którzy byli czymś więcej niż nominalnymi tylko uczestnikami w jej działalności, jak również inne osoby wrogo nastawione do celów sprzymierzeńców, będą usunięci l urzędów publicznych i półpiiblicznych oraz ze stanowisk odpowiedzialnych w ważnych przedsiębiorstwach prywatnych. Będą oni zastąpieni przez osoby, które, dzięki swym zaletom politycznym i moralnym, można uważać za zdolne do pomagania w rozwoju rzeczywiście demokratycznych instytucji w Niemczech. 7. Nad wychowaniem w Niemczech rozciągnie się kontrolę w tym duchu, żeby całkowicie wyeliminował? doktryny narodowo-socjalistyczne i military-styczne oraz > umożliwić pomyślny rozwój idei demokratycznych. 8. Sadownictwo będzie zreorsanizownne odpowiednio do zasad demokracji, praworządności i równości praw dla wszystkich obywateli bez różnicy rasy, narodowości lub religii. 9. Administracja w Niemczech powinna być oparta na 3693 Układ Poczdamski 926 zasadzie decentralizacji ustroju politycznego i na rozwoju odpowiedzialności lokalnej. W tym celu: (I) w całych Niemczech będzie przywrócony samorząd lokalny. oparty na zasadach demokratycznych, wprowadzając w szczególności rady pochodzące z wyborów; nastąpi to tak prędko, jak tylko pozwolą na to względy na bezpieczeństwo wojskowe i cele okupacji wojskowej; (II) w całych Niemczech będzie dozwolona i popierana działalność wszystkich demokratycznych partii politycznych z prawem zgromadzania się i odbywania rozpraw publicznych; (III) w administracji okręgowej, prowincjonalnej i państwowej (Land) będzie wprowadzony system przedstawicielski i wyborczy. Jak tylko usprawiedliwi to pomyślne zastosowanie tych zasad w samorządzie lokalnym; (IV) na razie nie będzie utworzony żaden centralny rząd niemiecki. Jednak, niezależnie od tego. będą utworzone niektóre zasadnicze niemieckie działy administracji, na których czele staną Sekretarze Stanu, w szczególności w dziedzinie finansów, transportów, komunikacji, handlu zagranicznego i przemysłu Te działy administracji będą funkcjonowały pod kierunkiem Rady Kontroli. 10. Z zastrzeżeniem utrzymania bezpieczeństwa wojskowego będzie dozwolona wolność słowa, prasy i religii, a instytucjo religijne będą szanowane. Również z zastrzeżeniem utrzymania bezpieczeństwa wojskowego będzie dozwolone łączenie się w związki zawodowe. b) Zasady gospodarcze. 11. Żeby wyeliminować niemiecki potencjał wojenny, będzie zakazany i niedopuszczony wyrób broni, amunicji i sprzętu wojennego, jak również wszelkich typów samolotów i okrętów morskich. Dla osiągnięcia celów wymienionych w punkcie 15 wyrób metali, chemikaliów, maszyn i innych przedmiotów potrzebnych bezpośrednio do produkcji wojennej będzie ściśle nadzorowany i ograniczony do uznanych potrzeb Niemiec w powojennym okresie pokojowym, środki produkcji niekonieczne do dozwolonej wytwórczości będą usunięte zgodnie z planem reparacyjnym zaleconym przez Sojuszniczą Komisję Odszkodowań i zatwierdzonym przez odnośne rządy. a jeżeli nie zostaną usunięte, to będą zniszczone. 12. Gospodarstwo niemieckie będzie w możliwie najkrótszym czasie zdecentralizowane w celu usunięcia obecnej nadmiernej koncentracji potęgi gospodarczej, wyrażającej się w szczególności pod postacią kaneli, syndykatów, trustów i innych form monopolizacji. 13. Przy organizowaniu gospodarstwa niemieckiego główny nacisk będzie .położony na rozwój rolnictwa i pokojowego przemysłu domowego. 14. Przez czas trwania okupacji Niemcy będą traktowane jako samodzielna jednostka gospodarcza, W tym celu będzie stosowana jednolita polityka względem: a) produkcji i rozdziału wyrobów górniczych i przemysłowych; b) rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa; c) płac. cen i przydziałów: d) planów importu i eksportu dla Niemiec jako całości; e) środków pieniężnych obiegowych, banków, podatków na rzecz państwa bez ceł; f) odszkodowań i usunięcia przemysłowego potencjału wojennego; g) transportów i komunikacji. Przy wprowadzeniu w życie tej polityk* będą uwzględniane, tam gdzie potrzeba, zmienne warunki lokalne. 15. Sojusznicy rozciągną nadzór nad gospodarstwem niemieckim, ale tylko w zakresie niezbędnym: a) do wykonania programów rozbrojenia i zdemilitaryzowania przemysłowego, odszkodowań oraz dozwolonych eksportów i importów; b) do zapewnienia produkcji i zasobów towarów i usług wymaganych do zaspokojenia potrzeb armii okupacyjnej i osób wysiedlonych do Niemiec, i niezbędnych do utrzymania w Niemczech przeciętnej stopy życiowej, na poziomie nie przewyższającym poziomu przeciętnej stopy życiowej w krajach europejskich (przez kraje europejskie rozumie się wszystkie kraje europejskie z wyjątkiem Zjednoczonego Królestwa i Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich); c) do zapewnienia w sposób określony przez Radę Kontroli sprawiedliwego podziału produktów zasadniczych pomiędzy strefami. tak żeby gospodarstwo w całych Niemczech doprowadzić do równowagi i zmniejszyć potrzebę importów; d) do spra- wowania nadzoru nad przemysłem niemieckim i wszelkimi gospodarczymi i finansowymi transakcjami międzynarodowymi. włączając w to eksporty i importy, a to w tym celu, żeby nic dopuścić do powstania w Niemczech potencjału wojennego ani do osiągnięcia przez Niemcy innych wspomnianych tu celów; c) do sprawowania nadzoru nad wszelkimi niemieckimi, publicznymi czy prywatnymi, korporacjami naukowymi, instytucjami badawczymi i doświadczalnymi, laboratoriami itp związanymi z działalnością gospodarczą. 16. Dla wprowadzenia i utrzymania kontroli gospodarczej, ustanowionej przez Radę Kontroli, będzie utworzona niemiecka organizacja administracyjna i będzie wymagane od władz niemieckich, żeby w jak najszerszej możliwie mierze objęły i wzięty na siebie przeprowadzenie takiego nadzoru. W ten sposób uświadomi sic naród niemiecki, że na nim będzie ciążyła odpowiedzialność za sprawowanie takiego nadzoru i za wszelkie w nim uchybienia. Zabroniona jest wszelka niemiecka działalność nadzorcza, która by była sprzeczna z celami okupacji. 17. Będą podjęte jak najprędzej kroki w celu: a) dokonania zasadniczych napraw środków przewozowych; b) podwyższenia produkcji węgla: c) podniesienia do najwyższego poziomu produkcji rolnej; d) dokonania potrzebnych nagląco napraw domostw oraz przedmiotów zasadniczego użytku. 18. Rada Kontroli powinna podjąć odpowiednie kroki, żeby poddać pod. swą kontrolę i dyspozycję kapitały niemieckie znajdu)ącc się za granicą, a nie będące już pod nadzorem państw, które brały udział w wojnie przeciwko Niemcom. 19. Wypłata odszkodowań powinna pozostawić tyle zasobów, łeby naród niemiecki mógł egzystować bez pomocy z zewnątrz. Przy opracowywaniu równowagi gospodarczej Niemiec należy zapewnić niezbędne środki dla opłacenia importów do Niemiec, zatwierdzonych przez Radę Kontroli. Sumy osiągnięte z eksportu przedmiotów, pochodzących z bieżącej produkcji albo z zapasów, powinny być w pierwszym rzędzie użyte na zapl-itę takich importów. Powyższe nie stosuje się do ekwipunku i produktów, o których mowa w paragrafie 4 (a) i 4 (b) porozumienia w przedmiocie odszkodowań. Stosownie do uchwały krymskiej, że Niemcy będą zmuszone do wynagrodzenia w jak najszerszym stopniu strat i cierpień wyrządzonych Narodom Zjednoczonym i z powodu których naród niemiecki nic może uchylić się od odpowiedzialności, osiągnięto następujące porozumienie w sprawie odszkodowań; l. Żądania o odszkodowanie ze strony ZSRR będą zaspokojone przez wywiezienie odpowiednich przedmiotów ze strefy okupacyjnej radzieckiej oraz przez majątek niemiecki znajdujący się za granicą 2. ZSRR zobowiązuje się zaspokoić polskie żądania o odszkodowanie ze swej własnej części odszkodowań 3. Żądania ó odszkodowanie Stanów Zjednoczonych Ameryki, Zjednoczonego Królestwa i innych krajów uprawnionych do odszkodowań będą zaspokojone przez strefy zachodnie oraz przez odpowiedni majątek niemiecki znajdujący się za granicą. 4. W dopełnieniu do odszkodowań, które ZSRR otrzyma ze swej własnej strefy okupacyjnej, otrzyma on dodatkowo ze stref zachodnich: a) 15 procent takiego zdatnego do użytku i kompletnego zasadniczego sprzętu przemysłowego, - w pierwszym rzędzie z zakładów przemysłowych metalurgicznych, technicznych i maszynowych, jaki jest niezbędny dla niemieckiego gospodarstwa pokojowego, mającego być usuniętym z zachodnich stref Niemiec, w zamian za co będzie dostarczana równowartość w żywności, węglu, potażu, cynku, budulcu, produktach glinkowych, produktach naftowych i w innceo rodzaju produktach, co do których nastąpiłoby porozumienie, b) 10 procent zasadniczego sprzętu przemysłoweRO, niepotrzebnego dla niemieckiego gospodarstwa pokojowego J podlegającego usunięciu ze stref zachodnich, będzie przekazane rządowi radzieckiemu, na rachunek odszkodowań bez żadnej w zamian zapłaty lub jakiejkolwiek kompensaty. Przejęcie sprzętu przewidzianego w p. (a) i (b) odbędzie się równocześnie. S. Ilość sprzętu, który ma być usunięty ze stref zachodnich na rachunek odszkodowań, musi być ustalona najpóźniej w ciągu sześciu miesięcy licząc od dnia dzisiejszego. 6. Usuwanie zasadniczego sprzętu przemysłowego należy rozpocząć możliwie najprędzej i zakończyć w ciągu dwóch lat. licząc od ustalenia przewidzianego w paragrafie 5 Dostarczenie wytwórni obitych paragrafem 4 (a» powinno rozpocząć się możliwie najprędzej i będzie przeprowadzane przez ZSRR w umówionych ratach w ciągu pięciu lat od powyższej daty. Ustalenie ilości i rodzaju sprzętu przemysłowego niekoniecznego dla niemieckieeo RO-gospodarstwa pokojowego, a zatem będącego do dyspozycji dla celów odszkodowań, będzie uskutecznione przez Komisje Kontroli, działającą w myśl wytycznych, podanych przez Sojuszniczą Komisję Odszkodowań, przy współudziale Francji, z zastrzeżeniem ostatecznego ' zatwierdzenia przez dowódcę strefy, z której sprzęt ten ma być usunięty. 7. Zanim będzie ustalona całkowita ilość sprzętu podlegającego usunięciu, będą dostarczone dostawy zaliczkowe do sprzętu uznanego za podlegający dostawie, z uwzględnieniem trybu postępowania wyłożonego w ostatnim zdaniu paragrafu 6. 8. Rząd Radziecki zrzeka się wszelkich pretensji w związku z odszkodowaniami do udziałów niemieckich w przedsiębiorstwach znajdujących się w Niemczech w zachodnich strefach okupacyjnych. jak również do zagranicznego majątku niemieckie-go we wszystkich krajach z wyjątkiem wymienionych poniżej w paragrafie 9 9. R/ady Zjednoczonego Królestwa i USA zrzekają się swych roszczeń w związku z odszkodowaniami do udziałów niemieckich w przedsiębiorstwach znajdujących się w Niemczech we wschodniej strefie okupacyjnej, jak również do zagranicznego majątku niemieckiego w Bułgarii. Finlandii, Węgrzech, Rumunii i wschodniej Austrii. 10. Rząd Radziecki nie zgłasza żadnych pretensji do złota zdobytego w Niemczech przez wojska sojusznicze. Konferencja uzgodniła zasady porozumień w sprawie użytkowania i rozporządzania flotą niemiecką, która się poddała, oraz statkami handlowymi. Postanowiono, że trzy rządy wyznaczą rzeczoznawców dla opracowania wspólnie szczegółowych planów w celu urzeczywistnienia uzgodnionych zasad. Trzy rządy ogłoszą wspólnie we właściwym czasie dalsze oświadczenie. 927 Układ Polska-NRF 3694 Konferencja zastanawia się nad propozycją rządu radzieckiego, łeby — zanim sprawy terytorialne zostaną ostatecznie załatwione w akcie pokojowym, odcinek zachodniej granicy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, który przy-le|a do Morza Bałtyckiego, przebiega) ud punktu na wschodnim brzegu Zatoki Gdańskiej w kierunku wschodnim na pół-noc od Braniewo- Guldap iBraunsbcrg-Goldap). do punktu, (dzie spotykała »]{ granice Litwy, Rzeczypospolitej Polskiej i Prus Wschodnich. Konferencja zgodziła sit w zasadzie na propozycję rządu radzieckiego. zęby ostatecznie przekazać Związkowi Radzieckiemu miasto Królewiec z obszarem przyległym, tak jak podano wyłoi, pod warunkiem zbadania przez rzeczoznawców ostatecznej granicy. Prezydent Stanów Zjednoczonych i Premier brytyjski oświadczyli, że t( propozycię konferencji będą popierali na przyszłych rokowaniach pokciowych. Trzy rządy wzięły pod uwagę rozmowy, które w ostatnich ty-godnTach toczyły się w Londynie pomiędzy przedstawicielami brytyJskimi. amerykańskimi, radzieckimi i francuskimi w celu osiągnięcia porozumienia co do metod sądzenia tych głównych przestępców wojennych, których zbrodni, zgodnie l deklaracją moskiewską z października 1943 r.. nie można związać z pewną ścisłe oznaczoną miejscowością geograficzną. Trzy rządy ponownie stwierdzają swój zamiar przekazania tych przestępców szybkiej i pewnej sprawiedliwości. Spodziewają lic one, ze rokowania w Londynie osiągną izyhkle w tym celu porozumienie i uważają one za rzecz wielkiej wagi. by proces tych głównych przestępców rozpoczął się jak można najprędzej. Pierwsza lista oskarżonych będzie ogłoszona przed l IX IV45" Następuje króciutki rozdział zatytułowany „Austria", po nim zaś obszerny rozdział dotyczący: A. — sprawy Tymczasowego Rządu Polskiego, B. — zachodniej granicy Polski. Ten ostatni ma brzmienie następujące: „Stosownie do porozumienia w sprawie Polski na Konferencji Krymskiej. trzej szefowie rządów zasięgnęli zdania Polskiego Rządu Tymczasowego Jednostki Narodowej co do przyłączenia terytoriów na północy i zachodzie, które by Polska otrzymała. Prezydent Krajowej Rady Narodowej i członkowie Polskiego Rządu Tymczasowego Jedności Narodowej byli przyjęci na Konferencji i w nelni przedsiawili swe poglądy. Trzej szefowie rządów ponownie wypowiadają swe zdanie, ze z ostatecznym wyznaczeniem swej granicy zachodnie) Polska powinna zaczekać do układu pokojowego. Trzej szefowie rządów są zgodni co do tego, ze zanim nastąpi ostateczne określenie zachodniej granicy Polski, dawne ziemie niemieckie na zachód od linii idącej od Morza Bałtyckiego bezpośrednio na zachód od Świnoujścia i stad wzdłuż rzeki Odry do miejsca, gdzie wpada zachodnia Nysa i wzdłuż Nysy zachodniej do granicy czechosłowackiej, łącznie z tą częścią Prus Wschodnich, która nie jest umieszczona pod administracją Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich zgodnie z porozumieniem osiągniętym na niniejszej konferencji, oraz łącznie z obszarem dawnego Wolnego Miasta Gdańska, będą pod administracją Państwa Polskiego i w tym celu nie powinny hyc uważane za część radzieckiej strefy okupacyjnej w Niemczech". Następują z kolei rozdziały, dotyczące: A. — przygotowania traktatów pokojowych z satelitami Niemiec, B. — powiernictwa terytorialnego b. kolonii włoskich i C. — Rumunii, Bułgarii i Węgier Pr/edostalni rozdział nosi tytuł „Powrót ludności niemieckiej" i brzmi jak następuje: „Konferencja doszła do następującego porozumienia w sprawie wysiedlenia Niemców z Polski. Czechosłowacji i Węgier: Trzy rządy, rozważywszy sprawę pod każdym względem, u- * znają, ze należy przedsięwziąć przesiedlenie do Niemiec ludności niemieckiej lub je) elementów pozostałych w Polsce, Czechosłowacji l na Węgrzech. Zgodne są one co do tego. ze wszelkie przesiedlenia powinny odbywać się w sposób uporządkowany i ludzki. Wobec lego. te napływ wielkiej Ilości Niemców do Niemiec zwiększyłby ciężar spoczywający jut na władzach okupacyjnych, uważają one. >e Sojusznicza Rada Kontroli powinna przede wszystkim zbadać to zagadnienie ze szczególnym u-względnieniem kwestii sprawiedliwego rozdzielenia tych Niemców pomiędzy różne strefy okupacji. Zgodnie z tym podlegają one swym odnośnym przedstawicielom w Radzie Kontroli, zęby jak najrychlej nadesłali swym rządom sprawozdania o rozmowach, w jakich dokonał się już powrót do Niemiec takich osób z Polski. Czechosłowacji i Węgier oraz żeby określić w przybliżeniu, w jakim czasie i w jakim tempie można by dokonać dalszych przesiedleń, uwzględniając obecne położenie w Niemczech. O powyższym powiadamia się równocześnie Rząd Czechosłowacki, Polski Rząd Tymczasowy i Radę Kontroli na Węgrzech, oraz wrywa się je, aby wstrzymały na razie dalsze wydalania, dopóki rządy zainteresowane nie rozpatrzą sprawozdań swych przedstawicieli w Radzie Kontroli" Ostatni króciutki punkt nosi tytuł ..Rozmowy w sprawach wojskowych". 25 JU 1947 Departament Stanu Rządu USA ogłosił nie opublikowane dotąd klauzule do układu poczdamskiego. z których pięć nie dotyczy problemów niemieckich, jedna zai dotyczy Niemiec. Brzmi ona jak następuje: „Całkowity tonaż niemieckich morskich sił zbrojnych, z wyjątkiem statków zatopionych i statków przejętych nrzez Narody Zjednoczone, jednak włącznie ze statkami znajdującymi się w budowie lub naprawie, będzie podzielony w równych częściach między Związek Radziecki, Zjednoczone Królestwo i Stany Zjednoczone Większa część niemieckiej floty łodzi podwodnych zostanie zatopiona. Nie więcej niż 30 łodzi podwodnych winno być zachowanych i w równych częściach rozdzielonych dla celów technicznych i ekiperymentalnych miedzy Związek Radziecki, Zjednoczone Królestwo i Stany Zjednoczone". Komunikat o uchwałach poczdamskich kończy się napisem „zatwierdzono" podpisami: J. W. Stalin, Harry S. Truman, C. A. Attiee oraz datą „Berlin, dn. 22 sierpnia 1945". VN Documents 1941-1945. The Berlin Conference, London 1946; E. OSMAŃCZYK Niemcy 1945-1950. naly. fakty, komentarze, Warszawa 1957; J. KOKOT Logika Poczdamu. Katowice 1957; A. KLAFKOWSKI Umowa Poczdamska t dnia 2 VIII 1945, Warszawa 1960; Potsdamer Ahkommen. AusaewaMte Dokumenie żur Deulsrhlandjrase 1943 bis 1949, Berlin 1966; Foreign Retatlons ol ihe US. Diplomatlc Papers, Washington DC 1967; A KLAPKOWSKI Umowa Poczdamska a sprawy polskie 1945-1970. Poznań 1970; Teheran-lalln-Poctdam. Dokumenty, Walszawa 1970; R. FRbl.EK. A KLAFKOWSKI i inni Polityka zagraniczna PRL, w Świetle układu Poczdamskiego, Warszawa 1972. • 3694 UKŁAD POLSKA-NRF, 1970 (ang. Poland-FRG Treaty. 1970, franc. Accord Pologne-RFA de 1970, hiszp. Tratado Polonia-RFA 1970. roś. Dogowor Polsza-FRG 1970), podp. 7X11 1970 w Warszawie Układ o podstawach normalizacji: „Polska Rzeczpospolita Ludowa i Republika Federalna Niemiec. zważywszy, łe ponad 25 lat minęło od zakończenia D wojny światowej, której pierwszą ofiarą padła Polska, wojny, która przyniosła ciężkie cierpienia narodom Europy, pomne tego. że w tym okresie w obu krajach wyrosło nowe pokolenie, któremu należy zapewnić pokojową przyszłość, pragnąc stworzyć trwałe podstawy dla pokojowego współżycia oraz rozwoju normalnych i dobrych stosunków między nimi, dążąc do umocnienia pokoju i bezpieczeństwa w Europie, Świadome, że nienaruszalność granic i poszanowanie integralności terytorialnej i suwerenności wszystkich państw w Europie w ich obecnych granicach jest podstawowym warunkiem pokoju, uzgodniły co następnie: Art. I. l Polska Rzeczpospolita Ludowa i Republika Federalna Niemiec zgodnie stwierdzają, że istniejąca linia graniczna, której przebieg został ustalony w rozdziale IX uchwał Konferencji Poczdamskiej z dnia 2 sierpnia 1945 roku od Morza Bałtyckiego bezpośrednio na zachód od Świnoujścia i stąd wzdłuż rzeki Odry do miejsca, gdzie wpada Nysa Łużycka oraz wzdłuż Nysy Łużyckiej do granicy z Czechosłowacją, stanowi zachodnią granicę państwową PRL. 2. Potwierdzają one nienaruszalność tych istniejących granic teraz i w przyszłości i zobowiązują się wzajemnie do bezwzględnego poszanowania ich integralności terytorialnej. 3. Oświadczają one, że nie mają żadnych roszczeń terytorialnych wobec siebie i nie będą takich roszczeń wysuwać także w przyszłości. Art. II. l. PRL i RFN będą kierowały się w swych wzajemnych stosunkach oraz w sprawach zapewnienia bezpieczeństwa w Europie i na świecie celami i zasadami sformułowanymi w Karcie NZ 2. Zgodnie z tym. stosownie do artykułów l i 2 Karty NZ, będą one rozwiązywały wszystkie »we kwestie sporne wyłącznie za pomocą środków pokojowych, a w sprawach dotyczących bezpieczeństwa eur. i międzynar. jak też w swych wzajemnych stosunkach, powstrzymają się od groźby przemocy lub stosowania przemocy. Art. m. l. PRL i RFN będą podejmować dalsze kroki zmierzające do pełnej normalizacji i wszechstronnego rozwoju swych wzajemnych stosunków, których trwałą podstawę stanowić będzie niniejszy układ. 2. Są one zgodne co do tego, że we wspólnym ich interesie leży rozszerzenie ich współpracy w zakresie stosunków gosp., nauk., naukowo-techn., kult. i innych. Art. IV. Niniejszy układ nie dotyczy wcześniej zawartych przez strony lub ich dotyczących dwustronnych lub wielostronnych umów międzynarodowych Art. V. Układ niniejszy podlega ratyfikacji i wejdzie w życic w dniu wymiany dokumentów ratyfikacyjnych, która nastąpi w Bonn. Na dowód czego, pełnomocnicy umawiających aię stron podpisali mniejszy układ. 3695 Układ Przyjaźni Ćzechosł.-Radz. 928 Układ niniejszy sporządzono w Warszawie w dwóch egzemplarzach, każdy w języku polskim i niemieckim, przy czym oba teksty są jednakowo autentyczne". Bundestag 17 VI 972 ratyfikował układ z PRL 248 głosami, przeciw 17 i przy 231 wstrzymujących się. Równocześnie został ratyfikowany ->- Układ ZSRR-NRF 248 głosami, przeciw 10 i przy 238 wstrzymujących się. Tegoż dnia wcześniej Bundestag uchwalił 491 głosami rezolucje interpretującą układy z PRL i ZSRR jako ,,elementy modus vivcndi, który RFN pragnie ustalić ze swymi wschodnimi sąsiadami", z tym, ze ..układy nie uprzedzają regulacji problemu Niemiec, zastrzeżonej dla traktatu pokojowego i nie stwarzają podstawy prawnej dla istniejących dziś granic". Rezolucja nie będąca aktem prawno-międzynar., lecz wewnętrzną deklaracją intencji Bundestagu, nie została przyjęta do wiadomości przez rząd PRL, którego ocenę obu Układów określiło Biuro Polityczne KC PZPR i Prezydium Rządu PRL 19 V 1972 w komunikacie, stwierdzającym m.in.: ,,Biuro Polityczne oceniło, że ratyfikacja układu PRL-RFN, a także układu ZSRR-RFN stanowi doniosły sukces wszystkich sil opowiadających się za odprężeniem i utrwaleniem pokoju. Wejście układów w życie staje się ważnym i korzystnym wydarzeniem dla dalszego pomyślnego rozwoju sytuacji na naszym kontynencie. Obydwa układy, stanowiące jedną całość polityczną, otwierają nowe możliwości umocnienia bezpieczeństwa i rozwoju pokojowej współpracy w Europie. Układy te stanowią bowiem prawno- miedzynarodowe uznanie nienaruszalności powojennych granic w Europie, zawierają zobowiązania dotyczące poszanowania integralności terytorialnej i wyrzeczenia się. obecnie i na przyszłość, wszelkich roszczeń terytorialnych- Uznanie i poszanowanie polityczno-terytorialnych realiów w Europie było zawsze podstawowym warunkiem i przesłanką rozwoju normalnych stosunków międzypaństwowych. Doniosłe znaczenie posiada również potwierdzenie w obydwu układach zasad wyrzeczenia się siły. Zgodnie z wcześniejszymi oświadczeniami PRL, która za jedynie i wyłącznie wiążący uważa tekst układu z dnia 7 grudnia 1970. będzie działać zgodnie z literą i duchem układu. Ten poważny sukces sił pokojowych jest wynikiem ustnych dążeń do wcielenia w życie zasad pokojowego współistnienia, będących podstawa polityki państw socjalistycznych. Pomyślny rozwój sytuacji europejskiej stał się możliwy w rezultacie długotrwałej i konsekwentnej walki państw socjalistycznych o akceptację rezultatów zwycięstwa nad faszyzmem i pokojowy rozwój powojennej Europy. Podstawowe zobowiązania zawarte w układzie między Polską a RFN dotyczą uznania, zgodnie z postanowieniami umowy poczdamskiej, za nienaruszalną i ostateczną zachodniej granicy Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej. Tylko na takiej podstawie możliwa jest normalizacja stosunków między PRL a RFN. Socjalist. państwo niemieckie — NRD — uznało granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej w zaraniu swego istnienia, w zawartym 22 lata temu Układzie Zgorzeleckim. NRD zawsze udzielała pełnego poparcia walce o uznanie granicy również przez RFN. Polska niezłomnie udziela pełnego poparcia wszelkim dążeniom do umocnienia pozycji międzynarodowej sojuszniczej NRD. Wejście w życie układu PRL-RFN oznacza nie tylko powszechne prawno-miedzynarodowe uznanie granicy na Odrze i Nysie, której oprócz RFN już od dawna nie kwestionowało żadne państwo świata. Jest to także historyczne zwycięstwo realizowanej konsekwentnie polityki naszej partii, rządu PRL. dążeń całego naszego narodu. Jednocześnie jest to wielki sukces wszystkich sił politycznych i państw, w tym odprężeniowych i realistycznych sił w RFN. opowiadających się za pokojową normalizacją i stabilizacja stosunków w Europie. To doniosłe osiągniecie naszej polityki zagranicznej stało się możliwe przede wszystkim dzięki naszym braterskim sojuszniczym stosunkom przyjaźni i współpracy z ZSRR, dzięki jego konsekwentnemu stanowisku w tej żywotnej dla narodu polskiego sprawie. Wejście w życie układu PRL— RFN oznacza całkowite zamknięcie problemu prawno-międzynar. uznania granicy na Odrze i Nysie, służyć będzie sprawie pokoju i bezpieczeństwa w Europie. Gwarancje bezpieczeństwa naszych granic, podobnie jak zachodniei rubieży socjalistycznej wspólnoty — granicy między NRD i RFN, o-pierają się na sile, sojuszu i jedności krajów socjalist. współpracy. Uczestnicy posiedzenia Biura Politycznego wyrazili przekonanie, że ratyfikacja układu z RFN przez Polskę leży w dobrze pojętym interesie narodu polskiego, który na progu drugiego 1000-lecia Państwa Polskiego ukształtował granice Polski Ludowej jako sprawiedliwe, powszechnie uznane, nienaruszalne i ostateczne". Min. spraw, zagr. S. Olszowski oświadczył 27 V 1972 Komisji Spraw Zagr. Sejmu PRL: ,, Żadne zastrzeżenia zawarte w jednostronnej rezolucji Bun-denstagu z punktu widzenia prawa międzynar. i zobowiązań wynikających z układu, nie mają żadnej mocy prawno-mie- dzynarodowej." Prawno-międzynar. interpretację układu dat poseł A. Klafkowski 27 V 1972 na wspólnym posiedzeniu Komisji Spraw Zagr. i Prac Ustawodaw- czych. Oto interpretacja art. I: „Po pierwsze — art. I układu oparty jest na konstytutywnym źródle prawnym, które uregulowało polską granicę zachodnią. Tym źródłem jest umowa poczdamska. Warto może w związku z tym podkreślić, że wykonanie postanowień terytorialnych umowy poczdamskiej nie wymaga tzw. aprobaty ze strony NRF. Umowa poczdamska obowiązuje ,,Niemcy jako całość", a więc oba państwa niemieckie, bez względu na ich ylindę. czy aprobatę. Układ Polska-NRF zawiera potwierdzenie, które powinno mieć miejsce w latach 1949/50 podobnie, jak to w tym okresie uczyniła NRD . Po drugie — w tym układzie powtarza art. I niemal dosłownie formułę delimitacyjną umowy poczdamskiej w sprawie polskiej granicy zachodniej. To jest także wyraz deklaratoryjnego charakteru układu Polska-NRF w tym zakresie. Po trzecie — układ z NRF, podobnie zresztą, jak układ zgorzelecki, zawarty przez Polskę z NRD, stwierdza, że istniejąca granica zachodnia Polski „stanowi" granicę państwową. Ze względu na spekulacje związane z użyciem czasownika „stanowi" należy zwrócić uwagę, że KPM ONZ w toku dyskusji nad projektem art. 59 konwencji o prawie traktatów (a więc konwencji wiedeńskiej z 1969, w której projektowany art. 59 występuje jako art. 69, zatytułowany „Zasadnicza zmiana okoliczności") — zajmowała się również terminologią dotyczącą ustalenia granic państwowych. W związku z tym KPM-ONZ zmieniła wyrażenie „traktat ustalający (finant) granicę" — na wyrażenie „traktat ustanawiający fótablissant) granicę". Ta zmiana terminologii została uzasadniona wyjaśnieniem, że imiesłów „ustanawiający" wyraża szersza treSi, która obejmuje zarówno umowy o cesji terytorium, iak również umowy o delimitacji granic. Po czwarte — deklarato-ryiny charakter układu Polska-NRF wywoluie określone skutki prawne. Zasadniczo umowy międzynarodowe nic działają wstecz — ale z chwilą gdy umowa o charakterze deklaratoryjnym, podpisana w 1970 r. powołuje się na akt konstytutywny z roku 1945 — to oczywiście powstaje pytanie od którego roku NRF uznaje polską granicę zachodnią. Odpowiedź na pytanie jest tylko jedna. Skutki prawne umowy poczdamskiej datują się od terminu wejścia w życie tego aktu prawneRn. a więc od 2 sierpnia 1945 r. Ponieważ NRF powstała w 1949 r. więc skutki prawne dla tego państwa niem. datują się także od umowy poczdamskiej, niezależnie od daty powstania NRF". Ww. Komisje Sejmu PRL po dłuższej debacie zaleciły ratyfikację przez stronę poi., co uczyniła Rada Państwa 28 V 1972. Układy weszły w życie 7 VI 1972. Zbiór dokumentów 1972; Dz.U. 1972, nr 24, póz. 168 i 169; J. SUŁEK Główne kierunki politycznej i prawnej interpretacji Układu PRI^NRF z dnia 7 XII 1970, Warszawa 1971 (nadbitka ze Spraw Międzynarodowych); A. KLAFKOWSKI Układ Polska-NRF z 7 XII 1970 w świetle prawa międzynar.. Warszawa 1972, s. 128; Ratyfikacja układu miedzy PRL a NRF. Debata ratyfikacyjna Komisji Spraw Zaar. i Prac Ustawodawczych Sejmu PRL w dniu 25 mnja 1972, Warszawa 1972; Układy Związku Radzieckiego i Polski z NRF. Dokumenty, przemówienia, wywiady, komentarze. Warszawa 1972, s. 111; J. W. SZYDLAK Układ Polska-NRF z 7 XII 1970. O podstawach normalizacji ich wzajemnych stosunków a umowa poczdamska. Warszawa 1973; L. GELBERO Układ. PRL-NKF z 7 XII 1970. Analiza prawna, Wrocław 1974, s. 120. • 3695 UKŁAD PRZYJAŹNI CZECHOSŁOWACKO. RADZIECKIEJ, 1943 (ang. Czechoslovak-Soviet Friendship Treaty, 1943, franc. Traitś d'Amitie Sovieto-Tchecoslovaque de 1943, hiszp. Tratado de Amistad Sovietico-Checoslovaco 1943, roś. So-wietsko-czechosłowackij dogowor 1943 o drużbie), podp. w Moskwie 12X111943, był rozszerzeniem Traktatu ZSRR-CSR z 16 VI 1935, a także londyńskiego układu z 18 VI 1941 o wspólnych zadaniach w wojnie z III Rzeszą; zobowiązywał obie Strony do przyjaznej współpracy w czasie wojny 929 Układ Sazonow-Motono 3699 i po niej (art. l i 4) oraz do, nieprzystępowania do jakiegokolwiek paktu skierowanego przeciw drugiej stronie. Do Układu dołączony był protokół przewidujący możność przyłączenia się do u-ktadu „trzeciego państwa, graniczącego z ZSRR i Czechosłowacją"; chodziło tu o Polskę, o czym mówiła bezpośrednio jedna z —• Deklaracji Te-herańskich 1943, dot. Polski. Układ czechosł.-radz. został uzupełniony 8 V 1944 porozumieniem regulującym prawa Armii Czerwonej po wkroczeniu w wyniku działań wojennych na terytorium CSR. Wnieszniaja polilika SSSR... Moskwa 1943. • 3696 UKŁAD PRZYJAŹNI JUGOSŁOWIAŃSKO-RADZIECKI, 1945 (ang. Soviet-Yugoslav Friend-ship Treaty, 1945, franc. Traitś d'Amitić Sovieto-Yougoslave de 1945, hiszp. Tratado de Amistad Sovietico-Yugoslavo 1945, roś. Sowietsko-jugo-sławskij dogowor 1945 o drużbie), zawarty w Moskwie, 11 VI 1945, Układ o przyjaźni, pomocy wzajemnej i współpracy powojennej, zobowiązywał do sojuszu obronnego w przypadku „ponownej napaści ze strony Niemiec lub jakiegokolwiek innego państwa, które sprzymierzyłoby się z Niemcami bezpośrednio lub w jakiejkolwiek innej formie". Wszedł w życie na 20 lat 15 VI 1945. Sbornik SSSR..., XI t. • 3697 UKŁAD PRZYJAŹNI POLSKO-RADZBECKIEJ, 1945 (ang. Polish-Soviet Treaty of Friendship, 1945, franc. Traite d'Amitie Polono-Sovietique de 1945, hiszp. Tratado de Amistad Polaco- Sovietico 1945, roś. Sowietsko-polskij dogowor 1945 o drużbie), podp. w Moskwie 21 IV 1945, w czasie walk I i II Armii Wojska Polskiego u boku Armii Czerwonej na przedpolach Berlina i Budzi-szyna, treści następującej: ,,Prezydent Krajowej Rady Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej i Prezydium Rady Najwyższej Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, ożywieni niezłomną wolą doprowadzenia wspólnie wojny z najeźdźcami niemieckimi do całkowitego i ostateczneao zwycięstwa ; pragnąc utrwalić zasadniczy przełom w dziejach stosunków polsko-radzieckich na rzecz przyjaznej, sojuszniczej współpracy, jaka się ustaliła między Polską i ZSRR w toku wspólnej walki z imperializmem niemieckim; w przeświadczeniu, że dalsze umocnienie dobrych stosunków sąsiedzkich i przyjaźni między Polską i graniczących z, nią ZSRR odpowiada żywotnym interesom polskiego i radzieckiego; w przekonaniu, że zachowanie przyjaźni i ścisłej współpracy między narodem polskim i radzieckim będzie służyło sprawie pomyślnego rozwoju gospodarczego obu krajów zarówno w czasie wojny, jak i po wojnie; dążąc do poparcia po wojnie ze wszech miar sprawy pokoju i bezpieczeństwa narodów; postanowili zawrzeć w tym celu niniejszy Układ i wyznaczyli, jako swych pełnomocników (następują nazwiska pełnomocników), którzy po dokonaniu wymiany pełnomocnictw, uznanych za sporządzone w należytej formie i w zupełnym porządku, zgodzili się na następujące postanowienia: Art. I. Wysokie układające się Strony będą wspólnie ze wszystkimi Narodami Zjednoczonymi prowadziły nadal walkę z Niemcami aż do ostatecznego zwycięstwa. W tej walce Wysokie układające się Strony zobowiązują się udzielać sobie wzajemnie pomocy wojennej i innej wszelkimi środkami, będącymi w ich rozporządzeniu. Art. II. Wysokie układające się Strony w przeświadczeniu, że interesy bezpieczeństwa i pomyślnego rozwoju narodów polskiego i radzieckiego wymagają zachowania i wzmocnienia stałej i niezachwianej przyjaźni w czasie wojny, jak i po zakończeniu wojny, będą wzmacniały przyjazną współpracę pomiędzy obydwoma krajami w myśl zasad wzajemnego poszanowania swej niezależności i suwerenności, jak również nieingerowania w sprawy wewnętrzne drugiego państwa. Art. m. Wysokie układające się Strony zobowiązują się również po zakończeniu obecnej wojny z Niemcami użyć wspólnie wszystkich środków, będących w ich rozporządzeniu, aby usunąć wszelką groźbę ponownej agresji ze strony Niemiec lub jakiegokolwiek innego państwa, które sprzymierzyłoby się z Niemcami bezpośrednio lub w jakiejkolwiek innej formie. Dla osiągnięcia tego celu Wysokie układające się Strony będą uczestniczyły w duchu jak najbardziej szczerej współpracy we wszystkich międzynarodowych poczynaniach, zmierzających do zapewnienia pokoju i bezpieczeństwa narodów i w pełni wniosą swój wkład do spraw urzeczywistnienia tych wzniosłych celów. Wysokie układające się Strony będą realizowały niniejszy Układ w myśl zasad międzynarodowych, w których ustaleniu uczestniczyły obie układające się Strony. Art. IV. Jeżeli jedna z Wysokich układających się Stron w okresie powojennym zostanie wciągnięta w działanie wojenne przeciwko Niemcom, które by wznowiły swoją politykę agresji, albo przeciwko jakiemukolwiek innemu państwu, które w takiej wojnie sprzymierzyłoby się z Niemcami bezpośrednio lub w jakiejkolwiek innej formie, druga Wysoka układająca się Strona bezzwłocznie udzieli układającej się Stronie, wciągniętej w działania wojenne, wojennej oraz innej pomocy i poparcia wszystkimi środkami, będącymi w jej rozporządzeniu. Art. V. Wysokie układające się Strony zobowiązują się nie zawierać bez wzajemnej zgody rozejmu lub pokoju ani z rządem hitlerowskim, ani z jakąkolwiek inną władzą w Niemczech, zagrażającą lub mogącą zagrozić niepodległości, całości terytorialnej lub bezpieczeństwu którejkolwiek z Wysokich układających się Stron. Art. VI. Każda z Wysokich układających się Stron, zobowiązuje się nic zawierać żadnego sojuszu i nic brać udziału w żadnej koalicji, skierowanej przeciwko drugiej Wysokiej układającej się Stronie. Art. VII. Wysokie układające się Strony będą współpracowały w duchu przyjaźni również po zakończeniu obecnej wojny w celu dalszego rozwoju i umocnienia więzi ekonomicznej i kulturalnej między obydwoma krajami i będą sobie pomagały wzajemnie w odbudowie gospodarczej obydwu krajów. Art. VIII. Układ niniejszy wchodzi w życie z chwilą jego podpisania i podlega ratyfikacji w możliwie najkrótszym czasie. Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych odbędzie się W Warszawie możliwie jak najrychlej. Układ niniejszy pozostaje w mocy w ciągu lat 20 od chwili jego podpisania. Jeśli jedna z Wysokich układających się Stron na 12 miesięcy przed upływem tego 20-letniego okresu nie złoży oświadczenia o swojej chęci wypowiedzenia Układu, Układ ten pozostanie w mocy na okres następnych 5 lat, i tak za każdym razem, dopóki jedna z Wysokich układających się Stron nie złoży na 12 miesięcy przed upływem kolejnego pięciolecia oświadczenia na piśmie, uprzedzającego o swoim zamiarze wypowiedzenia Układu. Na dowód czego pełnomocnicy podpisali Układ niniejszy i zaopatrzyli go swymi pieczęciami". Dz.U. 1945, nr 47, póz. 268; Zbiór dokumentów 1945, nr 2, póz. 6. • 3698 UKŁAD SAINT JEAN-DE-MAURIENNE, 1917 (ang. The Saint-Jean de Maurienne Agreement, 1917, franc. Accord de Saint-Jean de Maurienne de 1917, hiszp. Acuerdo de Saint-Jean de Mau- rienne 1917, roś. Sen-Żan de Morjenn sogłaszeni-je 1917), porozumienie Francji, W. Brytanii i Włoch w sprawie podziału posiadłości tur. po I wojnie świat, podp. 19IV1917 w Saint Jean-de-Maurienne we Francji; potwierdzony wymianą dokumentów 18 VIII 1917 w Londynie i 21/ /22 VIII 1917 w Paryżu. C. A. COLLARD Droit international et histoire diplomaticjue, Paris 1950. • 3699 UKŁAD SAZONOW-MOTONO, 1916 (ang. Sa-sonow-Motono Treaty, 1916, franc. Traite Saso-now-Motono de 1916, hiszp. Tratado Sasonov- Motono 1916, roś. Russko-japonskij dogowor 1916), podp. 3 VII 1916 przez dyplomatów Rosji i Japonii S. D. Sazonowa i Motono tajny układ, nawiązujący do tajnych układów obu stron z 30 VII 1907, 4 VII 1910 i 8 VII 1912 o „życiowych interesach każdej ze strony w ochronie Chin przed 59 ESMiO 3700 Układ Shimonoseki 930 polityczną dominacją trzeciego mocarstwa, nastawionego wrogo do Rosji lub Japonii" i wspólnych krokach wobec niego. M Deklaracja Balfoura. W 1919 U.S.-P. został skorygowany przez oddanie Palestyny pod zarząd bryt. i wyłączenie -> Mosulu ze strefy franc. wpływów. Documents on Brtttsh Foreign Pollcy, London 1947, l S. Vol. IV. • 3703 UKŁAD TIENCIŃSKI, 1858 (ang. Tientsin Treaty, 1858, franc. Traite de Tien-Tsin de 1858, hiszp. Tratado de Tien-Tsin 1858, roś. Tiańc-ziń- skij (franko-kitajskij) dogowor 1858), zawarty między Chinarr-' i Francją, po interwencji zbrojnej okrętów wojennych Francji, w Tiencinie, 27 VI 1858; narzucił Chinom stosunki dyplomat. i konsularne z Francją, otwarcie portów wybrzeża Chin, jak i Tajwanu, prawo penetracji handl. szeregu prowincji, prawo podróżowania Francuzów po całych Chinach bez żadnych wiz, prawo zakupu terenów w portach chin., wolność dla misjonarzy, wreszcie prawo stacjonowania w portach chin. okrętów wojennych Francji. Wobec oporu Chin wprowadzenia w życie U.T. nastąpiła w 1860 in- terwencja zbrojna bryt.-franc., zakończona układem Pekińskim 25 X 1860, rozszerzającym jeszcze bardziej przywileje mocarstw eur. i USA. W marcu 1861 w Pekinie otworzone zostały ambasady Francji i W. Brytanii, a w lipcu 1861 USA. 2 IX 1861 Chiny podp. z Prusami podobny układ, przejęty w 1871 przez Rzeszę; 13 VIII 1862 z Portugalią; 13 VII 1863 z Danią; 6X1863 z Holandią; 10X1864 z Hiszpanią; 2X11865 z Belgią; 21X1866 z Włochami; 2 DCI 869 z Austro-Wę-grami; 131X1871 z Japonią; 26 VI 1874 z Peru; 3X1881 z Brazylią i 14X111899 z Meksykiem. G. F. DE MAKTENS Nowenn Recueil General, 3 Seria, T. XVn; H. K. G. RCNNEFAHRT Konferemen und YertrSge (Vertrags-PIStz). Wurzburg 1958, T. m. • 3704 UKŁAD USA-ZSRR O ZAPOBIEGANIU WOJNIE NUKLEARNEJ, 1973 (ang. USA-USSR Treaty on Preyention of Nuclear War, 1973, franc. Traitć des fitats Unis et 1'URSS sur la prćyention de la guerre nucleaire de 1973, hiszp. Tratado de EE.UU. y la URSS sobre la preven-ción de la guerra atómica, 1973, roś. Dogowor SSSR-SSzA o priedotwraszczenii jadiernoj wojny 1973), podp. 22 VI 1973 w Waszyngtonie przez Sekr. Gen. KC KPZR L. Breżniewa i pręż. USA R. Nixona: ,,Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich i Stany Zjednoczone Ameryki zwane niżej stronami, dążąc do utrwalenia powszechnego pokoju i bezpieczeństwa międzynar., świadome, że wojna nuklearna miałaby dla ludzkości katastrofalne następstwa, kierując się pragnieniem stworzenia warunków, w których niebezpieczeństwo wybuchu gdziekolwiek w świecie wojny nuklearnej zostałoby zmniejszone i w ostatecznym efekcie wyeliminowane, biorąc za punkt wyjścia swe wynikające z Karty NZ zobowiązania do utrzymywania pokoju, powstrzymywania się od grożenia siłą lub od jej zastosowania i do unikania wojny oraz zgodnie z porozumieniami, podpisanymi przez każdą ze stron, 931 Układ Warszawski 3706 biorąc za punkt wyjścia deklarację o podstawach stosunków wzajemnych między ZSRR a USA, podp. w Moskwie 29 maja 1972, potwierdzając, ii rozwój stosunków między ZSRR a USA nie jest wymierzony przeciwko innym krajom i ich interesom, uzgodniły co następuje: Art. I. ZSRR i USA postanawiają, te celem ich polityki jest wyeliminowanie niebezpieczeństwa wojny nuklearnej i użycia broni nuklearnej. Zgodnie z tym strony uzgadniają, że będą postępować w taki sposób, aby zapobiec powstawaniu sytuacji mogących wywołać niebezpieczne zaostrzenie ich stosunków, unikać konfrontacji zbrojnych i wykluczyć wybuch wojny nuklearnej między nimi oraz między każdą ze stron a innymi krajami. Art. H. Strony postanawiają, zgodnie z artykułem I i w imię' urzeczywistnienia wymienionego w tym artykule celu, wychodzić z założenia, że kałda z nich będzie się powstrzymywać od grożenia siłą lub tez zastosowania siły przeciwko drugiej stronie, przeciwko sojusznikom drugiej strony i przeciwko innym krajom w okolicznościach, które mogłyby zagrozić międzynarodowemu pokojowi i bezpieczeństwu. Strony uzgadniają, że będą się kierować tymi założeniami przy kształtowaniu swej polityki zagr. i w swych działaniach w dziedzinie stosunków międzynar. Art. m. Strony zobowiązują się rozwijać wzajemne stosunki oraz stosunki z innymi krajami w sposób zgodny z celami niniejszego porozumienia. Art. IV. Jeżeli w jakimkolwiek momencie stosunki między stronami lub między każdą ze stron a innymi krajami znalazły się w takim stanie, że mogłoby powstać ryzyko konfliktu nuklearnego, lub jeżeli stosunki między, krajami nie będącymi uczestnikami niniejszego porozumienia znajdą się w takim stanic, że powstałoby ryzyko wojny nuklearnej między ZSRR a USA, względnie między każdą ze stron a innymi krajami. Związek Radziecki i Stany Zjednoczone, działając zgodnie z oostanowieniami niniejszego porozumienia niezwłocznie przystąpią do pilnych konsultacji wzajemnych i podejmą wszelkie wysiłki dla zapobieżenia temu ryzyku. Art. V. Każda ze stron będzie miała pełne prawo informować Radę Bezp. ONZ, Sekr. Gen. ONZ oraz rządy krajów sojuszniczych lub innych o przebiegu i wynikach konsultacji podejmowanych zgodnie z art. IV niniejszego porozumienia. Art. VI. Nic z tego co głosi niniejsze porozumienie nie powinno naruszać lub osłabiać: a) niezbywalnego prawa do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony, przewidzianego w art. 51 Karty NZ; b) postanowień Karty NZ łącznie z tymi, które mówią o utrzymywaniu lub przywróceniu międzynar. pokoju i bezpieczeństwa; c) zobowiązań podjętych przez każdą ze stron wobec jej sojuszników lub innych krajów w układach, porozumieniach i innych odpowiednich dokumentach. Art. Vn. Niniejsze porozumienie jest zawarte na -czas nieograniczony Art. VIII. Niniejsze porozumienie wchodzi w życie z chwilą podpisania". Zbiór dokumentów. 1973. • 3705 UKŁAD WALUTOWY EUROPEJSKI, 1958 (ang. European Monetary Agreement, EMA, 1958, franc. Accord Monetaire Europeen de 1958, hiszp. Acuerdo Monetario europeo 1958, roś. Jewro-piejskoje walutnoje sogłaszenije 1958), wszedł w życie w końcu 1958, w miejsce Eur. Unii Płatniczej, jako instytucja Organizacji d/s Eur. Współpracy Gospod., OEEC, zał. 1948. Po przekształceniu się OEEC w Organizację d/s Współpracy Gosp. i Rozwoju, OECD w 1961, układ EMA pozostał w mocy dla eur. członków, lecz nie dla pozaeur., którzy odmówili przystąpienia do EMA. Organami EMA jest Zarząd, Bord of Menage-ment, który kieruje Eur. Funduszem, European Fund, z kapitałem 607 min dół. w 1972 oraz Wielostronnym Systemem Rozliczeń, Multiiateral System of Settiements, służącym bankowcom centralnym państw członkowskich. The Europa Year Book 1972, A Wortd Siirvey, London 1972, Vol. I, s. 328-329. • 3706 UKŁAD WARSZAWSKI, 1955 (ang. Warsaw Treaty, 1955, franc. Traite de Varsovie de 1955, hiszp. Pacto de Varsovia 1955, roś. Warszawskij Dogowor 1955), skrót oficjalny Układu o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej między Lud. Rep. Albanii (która nie bierze udziału w pracach Organizacji Układu od 1964), Lud. Rep. Bułgarii, Węgierską Rep. Lud., NRD, PRL, Rumuńską Rep. Lud., ZSRR i Rep. Czechosłowacką, podp. 14 VI 955 w Warszawie z ważnością na lat 20 (w prasie świat, zw. też Paktem Warszawskim). Depozytariuszem U.W. jest Polska, siedzibą sztabu —>• Organizacji Układu Warszawskiego jest Moskwa. Odwrotnie niż -^ Pakt Północnoatlantycki układ państw socjalist. jest paktem o-twartym dla wszystkich pokojowych państw. Przyczyną bezpośrednią ustanowienia Układu było zagrożenie państw socjalist. -> remilitaryzacją NRF i wejściem jej do zamkniętej Organizacji Paktu Pn.-Atlantyckiego, NATO, 8 V 1955, w X rocznicę zakończenia II wojny świat. TreSć U.W. jest następująca: Układające się Strony, potwierdzając ponownie swoje dążenie do stworzenia systemu bezpieczeństwa zbiorowego w Europie, opartego na udziale w nim wszystkich państw europejskich, niezależnie od ich ustroju społecznego i państwowego, co pozwoliłoby połączyć ich wysiłki w interesie zabezpieczenia pokoju w Europie, uwzględniając jednocześnie sytuację, jaka powstała w Europie w wyniku ratyfikacji układów paryskich, przewidujących utworzenie nowego ugrupowania wojennego w postaci ,,Unii zachodnioeuropejskiej" z udziałem remilitaryzowanych Niemiec Zach. i ich włączeniem do bloku północno-atlantyckie-go, co wzmaga niebezpieczeństwo nowej wojny i stwarza groźbę dla bezpieczeństwa narodowego państw miłujących pokój, w przekonaniu, że w tych warunkach miłujące pokój państwa Europy powinny podjąć niezbędne kroki dla zapewnienia swego bezpieczeństwa i w interesie utrzymania pokoju w Europie. kierując się celami i zasadami Karty NZ, w interesie dalszego zacieśnienia i rozwoju przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej zgodnie z zasadami poszanowania niezawisłości i suwerenności państwa, a także nieingerencji w ich sprawy wewnętrzne, postanowiły zawrzeć niniejszy układ o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej i wyznaczyły jako swoich pełnomocników (następują nazwiska pełnomocników), którzy po przedstawieniu swych pełnomocnictw, uznanych za dobre i sporządzone w należytej formie, zgodzili się na następujące postanowienia: Art. l. Układające się Strony zobowiązują się zgodnie z Kartą NZ powstrzymywać się w swych stosunkach międzynar. od groźby użycia siły lub jej użycia i załatwiać swoje spory międzynar. przy pomocy pokojowych środków w taki sposób, aby międzynar. pokój i bezpieczeństwo nic zostały zagrożone. Art. 2. Układające się Strony oświadczają swoją gotowość uczestniczenia w duchu szczerej współpracy we wszystkich poczynaniach międzynar., zmierzających do zapewnienia międzynar. pokoju i bezpieczeństwa i będą w pełni poświęcać swe siły urzeczywistnieniu tych celów. Układające się Strony będą w związku z tym dążyć do przyjęcia w porozumieniu z innymi państwami, które wyrażą chęć współpracy w tej dziedzinie, skutecznych Środków w celu powszechnej redukcji zbrojeń i zakazu broni atomowej, wodorowej oraz innych rodzajów broni masowej zagłady. Art. 3. Układające się Strony będą konsultować się między sobą we wszystkich ważnych sprawach międzynar., dotyczących ich wspólnych interesów, kierując się sprawą utrwalenia międzynar. pokoju i bezpieczeństwa. Będą one niezwłocznie konsultować się między sobą dla zabezpieczenia wspólnej obrony i utrzymania pokoju i bezpieczeństwa w każdym przypadku, gdy — zdaniem którejkolwiek z nich — powstanie groźba napaści na jedno lub kilka państw .stron układu. Art. 4. W przypadku napaści zbrojnej w Europie na jedno lub kilka państw stron Układu, dokonanej przez jakiekolwiek państwo lub grupę państw, każde państwo, strona Układu, realizując prawo do samoobrony indywidualnych, udzieli państwu lub państwom, na które dokonana została taka napaść, natychmiastowej pomocy, indywidualnie i w porozumieniu z innymi państwami, stronami układu, wszelkimi Środkami, jakie będzie uważało za niezbędne, włączając zastosowanie siły zbrojnej. Państwa Układu będą niezwłocznie konsultować się w sprawie wspólnych kroków, które należy podjąć w celu przywrócenia i utrzymania międzynar. pokoju i bezpieczeństwa. O krokach, podjętych na podstawie niniejszego artykułu, zawiadomiona będzie R. Bezp. ONZ zgod- 59* 3707 Układy Amer.-Radz. 932 nie z postanowieniami Karty NZ. Kroki te zostaną wstrzymane, gdy R. Bezp. ONZ podejmie Środki, niezbędne dla przywrócenia i utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Art. 5. Układające się Strony porozumiały się w sprawie utworzenia Zjednoczonego Dowództwa tych swoich sił zbrojnych, które zostaną wydzielone, zgodnie z porozumieniem między układającymi się stronami, do dyspozycji tego Dowództwa, działającego na podstawie wspólnie ustalonych zasad. Układające się strony podejmą również inne uzgodnione środki, niezbędne dla wzmocnienia ich obronności, w celu ochrony pokojowej pracy ich narodów, zabezpieczenia nietykalności ich granic i obszarów oraz zapewnienia obrony przed ewentualną agresją. Art. 6. W celu przeprowadzenia przewidzianych niniejszym układem konsultacji między państwami stronami układu i dla rozpatrzenia spraw, powstałych w związku z wykonywaniem niniejszego układu, zostaje .utworzony doradczy komitet polityczny, w którym każde państwo strona układu będzie reprezentowane przez członka rząou lub innego specjalnie wyznaczonego przedstawiciela. Komitet może tworzyć organy pomocnicze, jakie okażą się niezbędne. Art. 7. Układające się Strony zobowiązują się nie brać udziału w jakichkolwiek koalicjach lub sojuszach i nie zawierać żadnych porozumień, których cele pozostają w sprzeczności z celami niniejszego układu. Układające się Strony oświadczają, że ich zobowiązania z tytułu będących w mocy układów międzynar. nie pozostają w sprzeczności z postanowieniami niniejszego układu. Art. 8. Układające się Strony oświadczają, że będą działać w duchu przyjaźni i współpracy, w celu dalszego rozwoju i wzmocnienia między nimi więzi ekon. i kult., kierując się zasadami wzajemnego poszanowania ich niezawisłości i suwerenności oraz nieingerencji w ich sprawy wewnętrzne. Art. 9. Układ niniejszy otwarty jest dla przystąpienia innych państw, bez względu na ich ustrój społeczny i państwowy, które wyrażą gotowość przyczyniania się poprzez udział w niniejszym Układzie, do połączenia wysiłku miłujących pokój państw w celu zapewnienia pokoju i bezpieczeństwa narodów. Takie przystąpienie wejdzie w życie za zgodą państw stron układu po złożeniu na przechowywanie Rządowi PRL dokumentu przystąpienia. Art. 10. Układ niniejszy podlega ratyfikacji i dokumenty ratyfikacyjne zostaną złożone na przechowanie Rządowi PRL. Układ wejdzie w życie w dniu złożenia na przechowanie ostatniego dokumentu ratyfikacyjnego. Rząd PRL będzie informował inne państwa strony układu o złożeniu na przechowanie każdego dokumentu ratyfikacyjnego. Art. II. Układ niniejszy pozostanie w mocy w ciągu dwudziestu lat. W stosunku do układających się Stron, które na rok przed upływem tego okresu nie przekażą Rządowi PRL oświadczenia o wypowiedzeniu Układu, pozostanie on w mocy na okres następnych dziesięciu lat. W przypadku utworzenia w Europie systemu bezpieczeństwa zbiorowego i zawarcia w tym celu ogólnoeur. ukladu o bezpieczeństwie zbiorowym, do czego wytrwale dążyć będą układające się Strony, Układ niniejszy utraci swą moc z dniem wejścia w życie ogólnoeuropejskiego układu. Sporządzono w Warszawie, dnia 14 V 1955, w jednym egzemplarzu, w językach poi., roś., czes. i niem., przy czym wszystkie teksty posiadają jednakową moc. Uwierzytelnione odpisy niniejszego Układu będą przekazane przez Rząd PRL wszystkim innym stronom układu. Na dowód czego pełnomocnicy podpisali niniejszy Układ i zaopatrzyli go pieczęciami." Działalność międzynar. organów W.U. w 1955-74 zaznaczyły następujące oficjalne dokumenty: Komunikat o utworzeniu Zjednoczonego Dowództwa Sit Zbrojnych Państw-Stron Układu o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej. Warszawa, 14 V 1955. Zbiór dokumentów m 5, 1958. Komunikat o powołaniu Doradczego Komitetu Politycznego Państw-Stron. Warszawa, 20 I 1956. Zbiór dokumentów nr l, 1956. Deklaracja Państw-Stron w sprawie umocnienia pokoju i bezpieczeństwa w Europie. Bukareszt, 5 VII 1966 (Zbiór dokumentów nr 7, 1966). Oświadczenie uchwalone na naradzie Doradczego Komitetu Polit. Państw-Stron U.W. w związku z agresją USA w Wietnamie, Bukareszt, 6 VII 1966, Zbiór dokumentów nr 7, 1966. Deklaracja Państw-Stron U.W. w sprawie zagrożenia pokoju świat, w wyniku rozszerzenia agresji amer. w Wietnamie, Sofia, 7 marca 1968 (Zbiór dokumentów nr 3, 1968). Komunikat o posiedzeniu Doradczego Komitetu Politycznego Państw-Stron U.W. Budapeszt, 17 III 1969 (Zbiór dokumentów m 3, 1969). Budapeszteński Apel Doradczego Komitetu Politycznego Państw-Stron U.W. do wszystkich państw Europy. Budapeszt, 17 marca 1969 (Zbiór dokumentów nr 3, 1969; zob. też Apel Budapeszteński). Oświadczenie narady ministrów spraw zagr. Państw-Stron U.W., dotyczące konferencji eur. w sprawie bezpieczeństwa i współpracy, Praga, 31 X 1969 r. (Zbiór dokumentów nr 10, 1969). Memorandum uchwalone na naradzie ministrów spraw zagr. Państw-Stron U.W. Budapeszt, 22 XII 1970 r. (Zbiór dokumentów nr 6, 1970). Oświadczenie Doradczego Komitetu Politycznego Państw-Stron U.W. w sprawie umocnienia bezpieczeństwa i rozwoju pokojowej współpracy w Europie, Berlin, 2 XII 1970 r. (Zbiór dokumentów m 12, 1970). Oświadczenie Doradczego Komitetu Politycznego Państw-Stron U.W. w związku z zaostrzeniem sytuacji w rejonie In-dochin, Berlin, 2 grudnia 1970 (Zbiór dokumentów, nr 12). Oświadczenie Doradczego Komitetu Politycznego Państw-Stron U.W. o ustanowieniu trwałego pokoju i bezpieczeństwa na Bliskim Wschodzie, Berlin, 2 XII 1970 r. (Zbiór do-dumentów nr 12, 1970). Oświadczenie Doradczego Komitetu Politycznego Państw-Stron U.W. w sprawie prowokacji imperjalist. wymierzonych przeciwko niepodległym państwom Afryki, Berlin, 2 XII 1970 r. (Zbiór dokumentów nr 12, 1970). Komunikat o naradzie ministrów spraw zagr. Państw-Stron U.W. Bukareszt, 19 II 1971 (Zbiór dokumentów nr 2, 1971). Deklaracja Doradczego Komitetu Polit. Państw- Stron U.W. o pokoju, bezpieczeństwie i współpracy w Europie, Praga 16 I 1972 (Zbiór dokumentów nr l, 1972). Konwencja o zdolności prawnej, przywilejach i immunitetach Sztabu i innych organów dowodzenia Zjednoczonych Sit Zbrojnych Państw-Stron Układu Warszawskiego, sporządzona w Moskw.ie 24 IV 1973, (Dz.U. 1974, nr 10, póz. 59, 60). Oświadczenie Doradczego Komitetu Polit. Państw-Stron U.W. potępiające nowe akty agresji USA w Indochinach, Praga 26 I 1972 (Zbiór dokumentów nr l, 1972). 17-18 IV 1974 w Warszawie.odbyła się narada na szczycie Doradczego Komitetu Politycznego Państw-Stron Układu Warszawskiego. W komunikacie końcowym stwierdzono dalsze postępy w procesie odprężenia międzynar. i zwrócono się z apelem do rządów państw zachodnich o zapewnienie sukcesu konferencji w sprawie Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, a także konferencji wiedeńskiej w sprawie redukcji sił zbrojnych i zbrojeń w Europie środkowej; na koniec: ,,Kraje uczestniczące w naradzie DKP ponownie potwierdzają swoje niezmienne stanowisko w sprawie gotowości rozwiązania organizacji Układu Warszawskiego jednocześnie z rozwiązaniem organizacji Paktu Północnoatlatyckiego lub jako pierwszego posunięcia — likwidacji ich organizacji wojskowych. Jednocześnie oświadczają one, że dopóki istnieje blok NATO i nie urzeczywistniono skutecznych środków w zakresie rozbrojenia, kraje Układu Warszawskiego uważają za konieczne umacnianie swej zdolności obronnej oraz rozwijanie ścisłej współpracy między sobą w tym kierunku". Uczestnicy narady przyjęli również trzy oświadczenia: .,0 trwały i sprawiedliwy pokój na Bliskim Wschodzie". ,,0 trwały pokój w Wietnamie i zapewnienie słusznych narodowych interesów narodu wietnamskiego". ,,Zaprzestać aktów bezprawia i prześladowań działaczy demokratycznych w Chile". Postanowiono na koniec przygotować i przeprowadzić w maju 1975 obchody 20-lecia Układu Warszawskiego. (Trybuna Ludu 19 IV 1974). Dz.U. 1955 nr 30, póz. 182; M. LACHS Warszawski] Dogo-wor i prohiema kollektiwnoj biezopasnosti w Jewropie, w: Mieidumrodnaja iyzń, 1955; E. OSMAŃCZYK Na Wielkiej Konferencji Warszawskiej, Warszawa 1955, s. 79; Potencjał obronno-gospodarczy Państw Ukfadu Warszawskiego, Praca zbiorowa. Warszawa 1971, s. 310; M. JUREK, E. SKKZYPKOW-SKI Układ warszawski. Warszawa 1971, s. 227. • 3707 UKŁADY AMERYKAŃSKO-RADZIECKIE, 1941-45 (ang. American-Soviet Treaties 1941-45, franc. Traites Sovieto-Americains 1941-45, hiszp. Acuerdos Soyietico-Americanos 1941-45, roś. So-wietsko-amierikanskije sogłaszenija 1941-45), po agresji Niemiec na ZSRR, 21 VI 1941, rozpoczęły się rokowania amer.-radz. wizytą wysłanników pręż. USA, w Moskwie H. Hopkinsa 30 VII-1 VIII 1941 i A. Harrimana 28IX- 2X1941, co doprowadziło do podp. 1X1941 w Moskwie radz.-anglo-amer. protokołu o kredycie w wys. l mld dół. dla ZSRR, w ramach -> Lend- Lease Act. Wstępne zasady pomocy wzajemnej zostały ustalone wymianą not 13, 20 i 23 II 1941; po czym 11 VI 1942 w Waszyngtonie podp. został Układ pomiędzy rządami ZSRR-USA, dot. wzajemnej 33 Układy Amer.-Radz. 3708 romocy w prowadzeniu wojny przeciwko agresji, yzorowany na identycznym w treści, podp. 23 II [942 przez W. Brytanię z USA; gt. jego zasadą )yło odłożenie rozliczeń za wzajemne usługi materiały obronne do okresu powojennego, t tym, że rozliczenia te „nie powinny utrudniać handlu między obu krajami, lecz przyczyniać się io rozwinięcia stosunków ekon. w skali ogólnoświatowej". Wszystkie następne układy radz.-amer. w czasie wojny były już częścią umów wie- lostronnych, trójmocarstwowych (wspólnie z W. Brytanią), jak -^ Deklaracja Teherańska 1943, ->• Deklaracja Jałtańska 1945 i -> Układ Poczdamski 1945. Wnieswiaja politika SSSR... T. I; Europa Archiv 1947; Prawo miedzynar. i historia dyplomacji. Wybór dokumentów. oprać.: L. Gelberg, 3 t. Warszawa 1960, T. IIX. • 3708 UKŁADY AMERYKAŃSKO-RADZIECKIE, 1971-74 (ang. Soviet-American agreements, 1971-74, franc. Accords entre 1'URSS et les Stats Unis, 1971-74, hiszp. Acuerdos sovićtico- americanos 1971-74, roś. Sowietsko-amierikanskije sogłasze-nija 1971-74), w porządku chronologicznym; 1971-72 podp. zostały 2 porozumienia: 1. W Waszyngtonie 20 IX 1971 podp. zostało porozumienie ZSRR-USA o środkach w zakresie zmniejszenia niebezpieczeństwa wybuchu wojny nuklearnej (tekst -- Porozumienie amer.-radz. 1971). 2. W Moskwie 11 IV 1972 przedłużone zostało na lata 1972-73 zawierane okresowo od 27 I 1957 porozumienie o wymianie i współpracy w dziedzinie nauki, techniki, oświaty i kultury. W czasie wizyty oficjalnej pręż. USA, R. M. Nixona w ZSRR, 22-30 V 1972, podpisanych zostało 9 dalszych umów: 3. Tymczasowe porozumienie o niektórych środkach w zakresie ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych (typu ICBM). 4. Układ o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej (typu ABM). 5. Porozumienie w sprawie utworzenia wspólnej radz.-amer. Komisji d/s handlu (pierwsze posiedzenie odbyło się latem 1972 w Moskwie). 6. Porozumienia w sprawie zapobiegania incydentom na otwartym morzu. 7. Porozumienie o współpracy w dziedzinie nauki i techniki i utworzeniu stałej radz.-amer. komisji d/s współpracy naukowo-technicznej . 8. Porozumienie, mające na celu zwiększenie bezpieczeństwa lotów człowieka w kosmos, o podjęciu prac zmierzających do skonstruowania urządzeń umożliwiających połączenie radzieckich l amerykańskich statków oraz stacji kosmicznych. Pierwszy wspólny eksperyment połączenia pilotowanych statków oraz przejścia kosmonautów na pokład drugiego pojazdu, zamierza się przeprowadzić w 1975 roku. Przygotowania do eksperymentu i sam eksperyment przeprowadzą Akademia Nauk ZSRR i Krajowa Agencja Aeronautyki i Badania Przestrzeni Kosmicznej USA zgodnie z zasadami i procedurą opracowaną za pośrednictwem wzajemnych konsultacji. 9. Porozumienie o współpracy w dziedzinie ochrony zdrowia, przede wszystkim jeśli chodzi o choroby nowotworowe i ser-cowo-naczyniowe. 10. Porozumienie o współpracy w dziedzinie ochrony środowiska naturalnego. 11. Dokument podp. 29 V 1972 w Moskwie przez L. Breż-niewa i R. Nixona pt. Podstawy wzajemnych stosunków mlfdiy ZSRR a USA, treści następującej: ZSRR i USA kierując się wziętymi na siebie zobowiązaniami wypływającymi z Karty NZ i dążeniem do umacniania między sobą stosunków pokoju oraz do oparcia ich na możliwie trwalszej podstawie, świadome konieczności dołożenia wszelkich wysiłków w celu -zapobieżenia groźbie wojny stworzenia warunków sprzyjających rozładowaniu napięcia na świecie oraz umocnieniu powszechnego bezpieczeństwa i współpracy międzynar., uważając, że polepszenie stosunków radziecko-amer. i ich wzajemnie korzystny rozwój, w tym również w dziedzinie gospodarki, nauki i kultury, będzie odpowiadać tym celom i przyczyniać się do lepszego zrozumienia wzajemnego i do rzeczowej współpracy, nie naruszając w żadnej mierze interesów krajów trzecich, świadome tego, że cele te odzwierciedlają interesy narodów obu krajów, postanowiły co następuje: A. Będą się one kierowały wspólnym przekonaniem, że w wieku nuklearnym dla utrzymywania stosunków między nimi nie ma innej podstawy oprócz zasady pokojowego współistnienia. Różnice w dziedzinie ideologii i ustrojów społecznych ZSRR i USA nie stanowią przeszkody dla rozwijania między nimi normalnych stosunków, opartych na zasadach suwerenności, równości, nieingerowania w sprawy wewnętrzne oraz na zasadzie wzajemnej korzyści. B. ZSRR i USA przywiązują wielką wagę do niedopuszczania, aby powstawały sytuacje mogące wywołać niebezpieczne zaostrzenie stosunków między nimi. Kierując się tym. będą czyniły wszystko co w ich mocy, aby uniknąć konfrontacji wojennych i zapobiec wybuchowi wojny nuklearnej. Będą zawsze wykazywały wstrzemięźliwość w swych stosunkach wzajemnych i będą gotowe prowadzić rozmowy i rozwiązywać rozbieżności środkami pokojowymi. Wymiana poglądów i rozmowy na temat nierozwiązanych kwestii będą się odbywały w duchu wzajemnego zrozumienia, uwzględnienia stanowiska strony drugiej i wzajemnych korzyści. Obie strony uznają, ze próby uzyskania jednostronnych korzyści bezpośrednio lub pośrednio, ze szkodą dla drogiej strony, nie dają się pogodzić z tymi celami. Koniecznymi przesłankami dla utrzymania i umocnienia między ZSRR i USA stosunków pokoju jest uznanie interesów bezpieczeństwa stron, opartego na zasadzie równości i wyrzeczenia się stosowania siły, lub groźby jej użycia. C. Związek Radziecki i Stany Zjednoczone, podobnie jak i inne kraje — stali członkowie R. Bezp. ONZ — ponoszą szczególną odpowiedzialność, by czynić wszystko co od nich zależy, aby nie powstawały konflikty lub sytuacje, które mogą zwiększyć napięcie międzynar. Zgodnie z tym będą się one przyczyniać do tego, aby wszystkie kraje żyły w warunkach pokoju i bezpieczeństwa oraz by nie ingerowano z zewnątrz w ich sprawy wewnętrzne. D. ZSRR i USA zamierzają rozszerzać prawna podstawę (w formie umów) swych wzajemnych stosunków i dokładać niezbędnych wysiłków, aby zawarte między nimi porozumienia dwustronne, a także układy i porozumienia wielostronne, których są sygnatariuszami, konsekwentnie wcielać w życie. E. ZSRR i USA potwierdzają swą gotowość kontynuowania praktyki wymiany poglądów na temat interesujących je zagadnień i, gdy zajdzie tego potrzeba, dokonywania wymiany poglądów na najwyższym szczeblu, między innymi w drodze odbywania spotkań między przywódcami obu krajów. Oba rządy witają z zadowoleniem rozwój owocnych kontaktów między przedstawicielami organów ustawodawczych obu krajów i będą przyczyniały się do ich rozszerzania. F. Strony będą kontynuowały wysiłki w kierunku ograniczania zbrojeń zarówno na podstawie dwustronnej, jak i wielostronnej. Będą podejmowały szczególne wysiłki w celu ograniczenia zbrojeń strategicznych. W przypadkach kiedy to będzie możliwe, będą zawierały konkretne porozumienia zmierzające do osiągnięcia tych celów. Za końcowe zadanie swych wysiłków ZSRR i USA uważają rozwiązanie problemu powszechnego i całkowitego rozbrojenia oraz zapewnienie skutecznego systemu bezpieczeństwa międzynar. zgodnie z celami i zasadami ONZ. G. ZSRR i USA uważają stosunki handlowo-gospodarcze za ważny i niezbędny czynnik umocnienia stosunków dwustronnych i będą aktywnie przyczyniały się do rozwoju tych kon-' taktów. Będą przyczyniać się do współpracy między odpowiednimi organizacjami i przedsiębiorstwami obu krajów oraz do zawierania odpowiednich porozumień i umów, m.in. umów długoterminowych. Obie strony będą współdziałały na rzecz poprawy komunikacji morskiej i lotniczej miedzy nimi. H. Strony uważają za rzecz aktualną i pożyteczną rozwijanie między sobą kontaktów i współpracy w dziedzinie nau-kowo-techn. W odpowiednich przypadkach ZSRR i USA będą zawierały stosowne porozumienia dotyczące konkretnej współpracy w tej dziedzinie. I. Strony potwierdzają swój zamiar zacieśniania między sobą kontaktów w dziedzinie kultury i rozszerzania możliwości bardziej pełnego wzajemnego zapoznania się z dorobkiem kulturalnym. Będą przyczyniać się do polepszania warunków wymiany kult. i turystyki. l. ZSRR i USA dążyć będą do tego, aby kontakty i współpraca między nimi we wszystkich wymienionych wyżej dziedzinach i we wszelkich innych dziedzinach wzajemnie ich interesujących oparte były na trwałej i długoterminowej podstawie. W celu nadania tym wysiłkom charakteru stałego, strony powołają we wszystkich dziedzinach, gdzie to wydaje się celowe, wspólne komisje, lub też inne wspólne organa. K. ZSRR i USA nie roszczą same, ani też nie uznają niczyich roszczeń do jakichś szczególnych praw lub przywilejów w sprawach światowych. Uznają one suwerenną równość wszystkich państw. Rozwój stosunków radziecko-amerykańskich nie jest wymierzony przeciwko krajom trzecim ani ich interesom. L. Podstawowe zasady, przedstawione w niniejszym doku- 3709 Układ/Bałtyckie 934 mencie nie naruszają wcześniej powziętych zobowiązań przez ZSRR i USA w stosunku do innych państw". Ł. W ogłoszonym 30 V 1972 wspólnym komunikacie radz.-amer. o wynikach pierwszej w historii wizyty Prezydenta USA w ZSRR, stwierdzono, że omawiano sprawy Europy i możliwość zwołania -» Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie oraz ograniczenia sil zbrojnych i zbrojeń przede wszystkim w Europie Środkowej; że w sprawie Bliskiego Wschodu i.obic strony przedstawiły swe stanowiska w tej sprawie l potwierdzają, łe popierają pokojowe uregulowanie sytuacji na Bliskim Wschodzie zgodnie z rezolucja Rady Bezpieczeństwa nr 242"; że w sprawie trwającej wojny nr Wietnamie oraz całej sytuacji w rejonie Indochin każda ze stron pozostała przy swoim stanowisku: że w sprawie rozbrojeń „zwołanie w odpowiednim czasie światowej konferencji rozbrojeniowej może odegrać pozytywną role"; że w sprawie ONZ ,, strony będą dążyć do podniesienia skuteczności działania ONZ przy ścisłym przestrzeganiu postanowień jej Karty. Uważają ONZ za narzędzie utrzymywania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, za narzędzie zapobiegania konfliktom i rozwijania współpracy międzynarodowej. Odpowiednio do tego strony będą czynie wszystko co jest niezbędne w celu popierania działalności ONZ zmierzającej do zapewnienia pokoju". W zakończeniu komunikatu „Strony podkreśliły, że porozumienia i układy osiągnięte w toku rozmów w Moskwie, jak również treść i charakter tych rozmów, nic są w żadnej mierze wymierzone przeciwko komukolwiek. Obie strony uznają rolę, odpowiedzialność i prerogatywy innych zainteresowanych państw oraz istniejące zobowiązania i Dorozumicnia międzynarodowe, zasady i cele Karty NZ. Strony oceniają pozytywnie wyniki osiągnięte w toku radziecko-amerykańskich rozmów na najwyższym szczeblu. Wyniki te świadczą o tym, że mimo różnicy ustrojów społecznych ideologii oraz zasad polityki ZSRR i Stanów Zjednoczonych — istnieją możliwości rozwoju obopólnie korzystnej współpracy między narodami obu krajów w interesie utrwalenia pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Obie strony wyraziły pragnienie kontynuowania ścisłych kontaktów w sprawie szeregu omawianych problemów. Zgodziły się też, ze celowe byłyby regularne konsultacje — w tym także spotkania na najwyższym szczeblu — dotyczące zagadnień stanowiących przedmiot obopólnego zainteresowania. Prezydent Stanów Zjednoczonych R. Nixon wyraził wdzięczność za okazaną mu w Związku Radzieckim gościnność i zaprosił sekretarza generalnego KC KPZR L. I. Breżniewa, przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej ZSRR N. Podgórnego oraz przewodniczącego Rady Ministrów ZSRR A. N. Kosygina do odwiedzenia Stanów Zjednoczonych w dogodnym dla obu stron terminie. Zaproszenie to zostało przyjęte." W czasie wizyty w USA Sekr. Gen. KC KPZR L. I. Breżniewa w maju 1973 podpisana została jedna umowa i 5 porozumień: , 12. -- Układ USA-ZSRR o zapobieganiu wojnie nuklearnej 1973. 13* Porozumienie w sprawie corocznej wymiany oświatowej, naukowej i artystycznej. 14. Porozumienie w sprawie wyłączenia osób i firm prowadzących interesy w jednym kraju od opodatkowania ze strony drugiego kraju. 15. Porozumienie w sprawie rolnictwa i żywności, (wymiana informacji o produkcji, metodach hodowli, mechanizacji pracy itp.). 16. Porozumienie w sprawie badań oceanograficznych (współpraca głównie w badaniach dna mórz i oceanów). 17. Porozumienie w sprawie transportu (wymiana ekspertów i informacji w głównych dziedzinach transportu drogowego, kolejowego, morskiego i lotniczego). Dalsze dokumenty o współpracy USA-ZSRR podp. 3 VII 1974 w Moskwie przez L. I. Breżniewa i R. Nixona, który przebywał w ZSRR od 27 VI do 3 VII 1974: 18. Układ o ograniczeniu podziemnych doświadczeń z bronią nuklearną, zobowiązujący na lat 5 obie strony do nieprzepro-wadzania od 31 III 1976 ,,żadnych podziemnych doświadczeń z bronią jądrową o sile powyżej 150 kiloton". , 19. Protokół dodatkowy do układu z 26 V 1972 w sprawie ograniczenia systemów obrony przeciwrakietowej. 20. Wspólne oświadczenie w sprawie ograniczenia potencjalnego niebezpieczeństwa dla ludzkości przez powstanie ewentualnych nowych środków prowadzenia wojny (..biorąc pod uwagę, że postęp naukowo-techniczny w dziedzinach związanych z otaczającym środowiskiem, z wpływem na klimat włącznie może stworzyć możliwość wykorzystania środków oddziaływania na środowisko naturalne w celach wojskowych; uznając, że takie wykorzystanie mogłoby mieć szerokie, długoterminowe i poważne skutki wyrządzające szkodę bytowi ludzi; uznając także, że właściwe wykorzystanie postępu na- ukowo-technicznego mogłoby doprowadzić do poprawy wzajemnego oddziaływania człowieka i przyrody — opowiadają się za najbardziej skutecznymi z możliwych posunięć, zmierzających do wyeliminowania niebezpieczeństwa wykorzystania środków oddziaływania na środowisko naturalne dla celów wojskowych"). 21. Wspólny komunikat: I Postęp w polepszeniu' stosunków radziecko-amerykańskich. n Dalsze ograniczenie zbrojeń strategicznych i inne problemy rozbrojenia. III Postępy w rozwiązywaniu problemów międzynar. IV Stosunki handlowo-gospodarcze. V Postęp w innych dziedzinach stosunków dwustronnych: (energetyka, budownictwo mieszkaniowe, badania nad problemami sztucznego serca, współpraca w dziedzinie kosmosu, ochrona środowiska naturalnego, wymiana kulturalna, otwarcie nowych konsulatów: w N. Jorku i Kijowie). Zbiór Dokumentów. 1971-74; Kronika. 1971-74. • 3709 UKŁADY BAŁTYCKIE, 1907-08 (ang. Baltic and North Sea Conventions, 1907-08, franc. Con-ventions baltes de 1907-08, hiszp. Convenios Bal-^ ticos 1907-08, roś. Bałtijskije dogowory 1907-08), nazwa trzech umów międzynar.: l) niem.-ros., podp. 29 X 1907, mający na celu zagwarantowanie status quo na M. Bałtyckim, m.in. również statutu Wysp —>- Alandzkich; 2) niem.-ros.-duń.-szwedz., podp. 23 IV 1908 gwarantujący status quo na M. Bałtyckim; 3) ang.-franc.-hol.-niem.-szwedz. podp. również 23 IV 1908 gwarantujący status quo na M. Północnym. J. HOHLFELD Deutsche Reichsgeschichte In Dokumenten 1849-1934, Bd. 1-2, Berlin-Munchen 1951/52. • 3710 UKŁADY BANCROFTA (ang. Bancroft Treaties, franc. Traites de Bancroft, hiszp. Tratados de Bancroft, roś. Bankroftowy dogowory), nazwa zawartych przez' USA z innymi państwami konwencji o obywatelstwie imigrantów, naturalizowanych po co najmniej 5-letnim pobycie w Stanach Zjedn.; zapoczątkowane przez G. Bancrofta (stąd nazwa), posła USA w Berlinie (1867-74), układami z państwami niem. wchodzącymi w skład Rzeszy. Podobne u.B. USA zawarły z kolei z Belgią (1868), Szwecją i Norwegią (1869), W. Brytanią (1870), Austro-Węgrami (1870), Danią (1872), Haiti (1902), Peru (1907), Portugalią (1907), Bułgarią (1923), Czechosłowacją (1928) i Albanią (1932). S. DZIAŁOSZYŃSKI Die Bancroft YertrSge. Dissertation. Uni-versitatis Vrauslaviac 1913. • 3711 UKŁADY BOŃSKIE, 1952 (ang. Bonn Agree-ments, 1952, franc. Accords de Bonn 1952, hiszp. Acuerdos de Bonn 1952, roś. Bonnskije dogo- wory 1952), termin międzynar. powszechnie przyjęty dla układów, zawartych 26 V 1952 w Bonn przez trzy mocarstwa zach. z NRF: I, zw. Ge- neralnym U.B. oraz II, Wojskowy U.B. o prawach i obowiązkach sił zbrojnych mocarstw stacjonujących w NRF; III, Finansowy U.B. o re- gulowaniu spraw finansowych między NRF a mocarstwami zach. oraz IV U.B. o regulowaniu problemów wynikłych z wojny i okupacji. Poza tym częścią integralną U.B. jest 10 załączonych dokumentów, dot. szczegółowych problemów. Generalny U.B. przewidywał zakończenie statusu okupacyjnego NRP po wejściu w życie tzw. Traktatu o Wspólnocie Obronnej, do czego nie doszło wobec nieratyfikowania Traktatu przez parlament Francji 30 VIII 1954. W konsekwencji Generalny U.B. został zmieniony Protokołem Paryskim z 23X1954, który art. l zakończył status okupa- Układ Yedo 3715 cyjny obszaru NRF, przy równoczesnym (art. 2) zachowaniu zgodnie z umową poczdamską odpowiedzialności czterech mocarstw „za Niemcy jako całość". W. CORNIDES, H. VOLLE DIe Inl. Verhamllungen ttber die Schaffuns der Europalschen Yerteidisungssemeinschaft. Die Yertragswerke von Bonn unii Parli vom Mai 1952. Frankfurt. a. M. 1952; W. CORNIDES Die Weltmachte und Deutschtand. Geschichte der ffingsten Yergangenheit 1945-1955, Frankfurt a. M. 1957; H. KUTSCHER Bonner yertrSge vom 26 V 1952 in der Fassuns des Parisers Protokolts vom 23 X 1954, w: Stnipp-Schlochauer WSrterbuch des Volkerrechts. Berlin 1960, Bd. l, s. 224-233. UKŁADY BRYTYJSKO-RADZEECKIE, 1941-42, (ang. British-Soviet treaties, 1941-42, franc. Traites Sovićto-Britanniques, 1941-42, hiszp. Tratados Britanico-Sovieticos, 1941-42, roś. Sowietsko-an-glijskije sogłaszenija i dogowory 1941-42), dwa układy: Układ o wspólnych działaniach w czasie wojny 1941 oraz Traktat przymierza 1942. Pierwszy podp. w Moskwie 12 VII 1941 układ w sprawie wspólnych działań rządu ZSRR i rządu W. Brytanii w czasie wojny przeciwko Niemcom w dwóch art. stwierdzał, ił obie Strony „zobowiązują sit okazywać sobie wzajemnie wszelkiego rodzaju pomoc i poparcie" i nie zawrą rozcjrou lub traktatu pokoju „inaczej jak za obopólną zgodą". Wszedł w życie z chwilą podpisania. Zastąpiony Traktatem przymierza w czasie wojny toczonej przeciwko Niemcom hitlerowskim i ich sojusznikom w Europie, jak również współpracy i wzajemnej pomocy powojnie, zawartym 26 V 1942 w Londynie, powołującym lic na -<• Kart; Atlantycką w określeniu zasad, którymi «ie Strony powodowały poza częścią I ustalającą wspólne sojusznicze obowiązki w czasie wojny, w części n Strony zobowiązywały się art. 3 pkt. 2, ze „ po zakończeniu działań wojen- nych podejmą wszelkie w ich mocy będące kroki, łeby uniemożliwić powtórzenie się agresji i pogwałcenie 'pokoju przez Niemcy albo przez którekolwiek inne państwo związane z nimi w aktach agresji w Europie. Gdyby zaś jedna z Wysokich umawiających się Stron w okresie powojennym została uwikłana w działania wojenne z Niemcami, albo z którymkolwiek z państw, wspomnianych w art. 3, pkt. 2 na skutek zaatakowania jej przez to państwo, druga Wysoka umawiająca sit Strona udzieli natychmiast Stronie, w ten sposób uwikłanej w działania wojenne, wszelkiej w jej mocy lezącej pomocy wojskowej i innego poparcia". Traktat wszedł w życie 4 VII 1942 na lat 20; wypowiedziany został przez ZSRR 7 V 1955, w związku z udziałem W. Brytanii w remilitaryzacji Niemiec Zach. i dopuszczenia NRF do NATO. Wnieszniaja politika Sowielskogo Sofum w pieriod Ottecus-twiennoj wojny, Moskwa 1944, T. I: Zbiór dokumentów w 2, 1945. UKŁADY CHIŃSKO-RADZEECKIE, 1945 i 1950 (ang. China-Soviet Treaties of 1945 and 1950, franc. Traites Sino-Sovićtique 1945 et 1950, hiszp. Tratados Sovietico-Chinos 1945 y 1950, roś. So-wietsko-kitajskije dogowory 1945 i 1950), dwa układy o przyjaźni i pomocy wzajemnej: 1. podp. 14 Vin 1945, zobowiązywał obie strony art. l do wspólnej wojny przeciw Japonii aż do zwycięstwa; art. 3 do wspólnej troski w przeszkodzeniu Japonii ponowienia agresji; art. 5 do niemieszania si« w swoje wewnętrzne sprawy; art. 6 do wzajemnej pomocy w odbudowie zniszczeń wojennych. Do układu dołączone były Protokoły; a) o utworzeniu po wyzwoleniu Wschodnich Prowincji Chin wspólnego chińsko-radziec-kiego zarządu nad koleją Mandżurską na 30-Ietni okres ważności układu: b) o przejęciu administracji cywilnej Portu Artura przez Chiny, przy wspólnym chińsko-radz. korzystaniu zeń i wyłącznym udostępnieniu oortu wojennego okrętom Chin i ZSRR, który zobowiązał się do zbrojnej obrony Portu Artura; c) o ogłoszeniu przez Chiny Talienu (Dalnij), wolnym portem, w którym ZSRR posiadać ma swe mola i składy; d) o współpracy dowództw Chip i ZSRR na terytorium Wschodnich Chin w akcjach wojennych przeciw Japonii. Poza tym nastąpiła przy okazji układu wymiana not, dotycząca uznania niezależności Mongolii Zewnętrznej, o ile ludność jej w plebiscycie opowie się za niepodległością (nastąpiło to 98,4'/« głosów 20 X 1945). 2. Układ z 1945 po rewolucji ludowej w Chinach, został zastąpiony 14 n 1950 Układem o przyjaźni, sojuszu i pomocy wzajemnej ZSRR i Chińskiej Republiki Ludowej; zawartym „zgodnie z celami i zasadami ONZ"; zobowiązującym obie Strony art. l do wspólnej polityki mającej na celu niedopuszczenie do nowej agresji Japonii; art. 2 do wspólnego dążenia do zawarcia traktatu pokoju z Japonią; art. 3 do nie-zawierania „żadnego sojuszu wymierzonego przeciwko drugiej Strome, jak również nieuczestniczenia w ładnych koalicjach, ani też w żadnych akcjach lub poczynaniach wymierzonych przeciw drugiej stronic"; art. 4 do konsultowania się wzajemnego „co do wszystkich walnych zagadnień międzynarodowych, dotyczących wspólnych interesów ZSRR i ChRL"; art. 5 do „wzajemnego poszanowania suwerenności państwowej i integralności terytorialnej oraz niemieszania się w sprawy wewnętrzne drugiej Strony", oraz zacieśniania współpracy gospodarczej i kulturalnej; art. 6 określił czas ważności układu na lat 30. Do Układu dołączone zostały: a) porozumienie w sprawie chin. czanguńskiej linii koi. oraz Portu Artura i Talienu (Dalnij); b) porozumienie w sprawie przyznania kredytów ChRL przez ZSRR. Układ ten został potwierdzony w czasie wizyty delegacji partyjno-rządowej Chin w Moskwie 17VIII-16X1952, oraz ZSRR w Pekinie 29IX-12X1954, kiedy zostały zawarte dalsze porozumienia: a) o wycofaniu wojsk ZSRR z Portu Artura; b) o przekazaniu ChRL udziałów ZSRR w chiń.-radz. spółkach mieszanych; c) o współpracy nauk.-techn.; d) o budowie wspólnej linii koi., łączącej oba kraje na trasie Lanczou-Urum-czi-Ałma Ata; e) o budowie przez ChRL, Mongolską i ZSRR linii koi. Czinin-Ułanbator. Sbornik SSSR... S. XIV; Zbiór dokumentów 1950, póz. 21. 22 i 30; Dokumentacja prasowa. Warszawa 1954. • 3714 UKŁADY CHIŃSKO-ROSYJSKIE (ang. China-Russian Treaties, franc. Traites Sino-Russes, hiszp. Tratados Chino-Rusos, roś. Russko-kitaj- skie dogowory), zawarte do wybuchu I wojny świat, były następujące: 1. Układ podp. 21 X 1727 w Nerczyńsku, ustalający nowe granice miedzy oboma cesarstwami (atr. 3), warunki wymiany handlowej (art. 4); o budowie cerkwi w Pekinie (art. 5); przyjęcie zasady, że dezerterzy sit zbrojnych z Chin będą w Rosji ścigani, z Rosji zaś w Chinach wieszani; wymiana dokumentów ratyfikacyjnych nastąpiła 14 VI 1728 nad rz. Kiachtą, stąd nazywany Układem Kiachtyjskim. 2. Układ Ajguński, podp. w Ajgunie nad Amurem 28 V 1858, przez general-gubematora roś. Syberii Wschodniej, gen. N. N. Murawjowa i dowódcę chińskiej armii nad Amurem mandżurskim księcia J. Czana; wytyczające granice między obu państwami na Amurze. W mysi art. l lewy brzeg Amuru aż po ujście, poczynając od rz. Argun należy do Rosji, prawy zaś w górę rzeki aż do rz. Ussuri do Chin. Terytorium i małe miejscowości miedzy Ussuri i morzem pozostaną posiadłością wspólną do czasu uzgodnienia delimitacji. Żegluga po rzekach Amur, Sungari i Ussuri jest zakazana dla innych państw, poza Rosją i Chinami. 3. Układ Pekiński z 14 X 1860 przyznający Rosji nadbrzeżną prowincje Hajszenwej, obecnie Kraj Nadmorski, gdzie zbudowany został port i miasto Wtadywostok. 4. Chińsko-rosyjski tajny układ o sojuszu obronnym przed agresją japońską podp. w Moskwie 3 VI 1896, o wzajemnej pomocy, zezwalający Rosji na budowę i eksploatacje Chińskiej Kolei Wschodniej do Władywostoku przez Bank Chin-sko-Rosyjski, który powstał 8 IX 1896. 5. 7 IX 1901 Rosja była stroną protokołu końcowego powstania Bokserów. Sbornik dofoworow Rossii s drusimi sosudarstwamt 1856-1917, Moskwa 1952; H. RBNNEFAHRT Konferemen und Ver-trage (Yertrass-PISti), 4 t., Wflrzburg 1958, m t. • 3715 UKŁAD YEDO, 1858 (ang. Yedo Treaty, 1858, franc. Traite de Yedo de 1858, hiszp. Tratado de Yedo 1858, roś. Ansejskij dogowor 1858), zawarty w Tokio (wówczas Yedo) 29 VI 1858, między Japonią i USA, których konsul T. Harris będąc pierwszym dyplomatą obcym dopuszczonym do sboguna uzyskał dla USA szczególne prawa: wy- 3716 Układy Indoch. Genewskie 936 miany dyplomatów z siedzibami w Yedo i Waszyngtonie; przyznania pręż. USA roli rozjemcy w sporach Japonii z mocarstwami eur.; zakotwi- czenia okrętów i statków poza portami ustalonymi -> Układem Jokohamskim, 1854, w Jokoha-mie (Kanagawa), Nagasaki, Niigata, Kobe. Art. 3 zezwalał również Amerykanom na osiedlanie się w Yedo i Osace. W zamian Japonia otrzymała prawo zakupu okrętów i materiałów wojennych wszelkiego rodzaju i angażowania naukowców, techników i ekspertów wojsk. USA. U.Y. wszedł w życie 23 V 1860; został zastąpiony Układem Waszyngtońskim z 22X11894. U.Y. stał się wzorem dla podobnych układów zawartych przez Japonię kolejno: z Rosją 10 VIII 1858; Holandią 18 VIII 1858; W. Brytanią 26 VIII 1858; Francją 7X1858; a następnie w 1861 z Prusami, 1869 z Austro-Węgrami, Włochami, Hiszpanią, Portugalią, Danią, Szwecją, Belgią, Szwajcarią. W. M. MALLOY Treaties, Comentions, Int. Acts, Protocols and Agreements between the USA and other Powers, 4 t., Washington 1923/1938, T. I; Sapań Handbuch, Berlin 1941. UKŁADY GWARANCYJNE -» Układy Lokar-neńskie, 1925. • 3716 UKŁADY INDOCHIŃSKIE GENEWSKIE, 1954 (ang. Indochina Geneva Treaties, 1954, franc. Traites de Geńeve sur 1'Indochine de 1954, hiszp. Acuerdos de Ginebra sobre Indochina 1954, roś. Żeniewskoje sowieszczanije o Indokitaje 1954), dwanaście umów międzynar., opracowanych i podp. na Genewskiej Konferencji w sprawie Ko- rei i Indochin 26 IV-2 VII 1954: l. Układ o zaprzestaniu działań wojennych w Wietnamie; 1. Układ o zaprzestaniu działań wojennych w Laosie; 3. Układ o zaprzestaniu działań wojennych w Kambodży; 4. Deklaracja rządu Laosu dotycząca praw ludności i wyborów; S* Deklaracja rządu Laosu dotycząca sojuszów wojsk., obcych baz wojennych i pomocy wojsk.; 6. Deklaracja rządu Kambodży dotycząca praw ludności i wyborów; 7. Deklaracja rządu Kambodży dotycząca sojuszów wojsk obcych baz wojennych i pomocy wojsk.; 8. Deklaracja rządu Rep. Francuskiej o wycofaniu wojsk franc. z obszarów trzech państw indochińskich; 9. Deklaracja rządu Rep. Francuskiej o przestrzeganiu niepodległości i suwerenności trzech państw indochińskich; 10. Deklaracja przedstawiciela USA zawierająca stanowisko jego rządu wobec układów genewskich; 11. Deklaracja Końcowa konferencji genewskiej w sprawie przywrócenia pokoju w Indochinach, z udziałem przedstawicieli Kambodży, Laosu, Demokr. Rep. Wietnamu, Wietnamu (Pd.), ChRL, Francji, USA, W. Brytanii i ZSRR; deklaracja ta posiada moc prawną traktatu międzynarodowego, który integrował postanowienia rozejmowe i oświadczenia jednostronne. 12. Porozumienie dotyczące stosunków gosp. i kult. między Demokr. Rep. Wietnamu i Francją, zawarte w postaci wymiany listów między wicepremierem Pham Van Dongiem i premierem P. Mendes-France'em. W wyniku powyższych układów został położony kres działaniom wojennym w Kambodży, Laosie i Wietnamie oraz ustanowiona została „kontrola i nadzór nad wykonaniem postanowień" (Międzynarodowa Komisja Nadzoru i Kontroli). Stany Zjedn. przystąpiły do układów ze złą wolą. Świadczą o tym ogłoszone w ostatnim dniu obrad „zastrzeżenia do wielostronnej umowy", oraz złożone w tymże dniu sprzeczne z faktem i prawem międzynar. oświadczenie pręż. D. Ei-senhowera: „...Stany Zjednoczone nie uczestniczyły w podejmowaniu decyzji i nie są nimi związane...", bowiem „...zawarte porozumienie ma szereg aspektów, które nam się nie podobają". Po- twierdzeniem złej woli USA było początkowo sabotowanie przez nie ww. układów, a następnie ich całkowite pogwałcenie przez interwencję zbrojną w Wietnamie, która przekształciła się w wojnę rozszerzoną w 1971-73 na całe Indochiny. J. ŻUKÓW, J. PŁYSZEWSKU Czto pokawlo żeniewskoje so-wieszcianije w: Mieźdunnrotlmija żyzń nr l, 1954; M. LACHS Układy Indochińskie, Genewa 1954, Warszawa 1955; A. ŁAW-RISZCZEW Kto srywaiet wypołnienije Żeniewskich sogfaszenij o Wietnamie, w: Mieźdunarodnaja żyzń nr 7, 1957. • 3717 UKŁADY INDOCHIŃSKIE W XIX W. (ang. Indochina Treaties of XIX c, franc. Traites dTndo-chine du XIX* s., hiszp. Tratados de Indochina del siglo XIX, roś. Indokitajskie dogowory w XIX w.), zawarte przez Francję Uktady międzynar., związane z podbojem kolonialnym Płw. In- dochińskiego przez Francję. 1) Układ Sajgoński z 5 VI 1862, którym Amman zrzekł się na korzyść Francji trzech wsch. prowincji Kochinchiny; 2) 1864 Syjam zgodził się iż Francja przejęła odeń protektorat nad Kambodża; 3) Drugi Układ Sajgoński z Ammanem, z 15 III 1874, pozwolił Francji przejąć protektorat nad Tonkinem; 4) Po okupowaniu Hanoi.1882, Francja układem Hue, 25 VIII 1883, przejęła protektorat nad całym Ammanem; 5) Chiny, które protestowały przeciw okupacji Ammanu przez Francję, zostały przez nią siłą zbrojną m.in. okupacją Tajwanu zmuszone do Układu Tiencińskiego, 9 VI 1885, mocą którego Chiny uznały zawarte przez Francie U.I. i zgodziły się na wytyczenie granicy chińsko-tonkińskiej; 6ł Układ z Syjamem po zbrojnej interwencji Francji, podp. w Bangkoku 3 V 1893, mocą którego do utworzonej 1887 francuskiej kolonialnej jednostki administracyjnej p.n. Indochiny dołączony został — Laos, wraz z szeregiem pogranicznych terytoriów Syjamu, co stało się w latach 1904, 1907, 1966, 1941 i 1946 przedmiotem konfliktów i sporów syjam-sko-francuskich. zlikwidowanych ostatecznie przez genewskie układy indochińskie 1954, przyznające niepodległość Wietnamowi (Ammanowi, Kochinchinie i Tonkinowi) oraz Kambodży i Laosowi. G. F. DE MARTENS Noweau Recueil Generał, Gdttingen od 1843. 2 Seria, t. XII, XX i XXXII oraz 3 Seria t. II; H. RON-NEPAHRT Konferenseń und Yertrage (Vertrags4'loti), Wiirz-burg 1958, t. m. • 3718 UKŁADY JAPOŃSKO-ROSYJSKIE (ang. Nip-po-Russian treaties, franc. Traites Nippo-Russes, hiszp. Tratados Nipo-Rusos, roś. Russko- japon-skije dogowory i sogłaszenija), zawierane do czasu I wojny świat, były następujące: 1. O nawiązaniu stosunków dyplomat. 10 VIII 1858; 2. O wspólnych imeresach w Korei 9 VI 1896: 3. O uznaniu dominacji Japonii w Korei 25 IV 1898; 4. pokój w Portsmouth, zawarty po wojnie jap.-roś. o Mandżurię, rozpoczętą 8 II 1904 niespodziewanym atakiem torpedowców jap. na roś. flotę w Port Artur, zakończoną 7 VI 1905 (po kiesce floty roś. pod Cuszimą 27-29 V 1905) rozej-mem, a następnie układem pokojowym, 5 IX 1905, w którym Rosja art. 2 uznała polit., wojsk, i gospod, interesy Japonii w Korei; art. 3 zgodziła się na pozostawienie Mandżurii pod administracją Chin; art. 5, 6 i 9 zrzeka się Portu Artura oraz mandżurskiej kolei i mandżurskich kopalń węgla na rzecz Japonii, a także pd. części Sachalinu; 5. Konwencja z 30 VII 1907 uzupełniająca pokojowy układ Portsmouth w odniesieniu do Mandżurii; 6. Układ Harbiński 28 VI 1910 uzupełniony tajną konwencją (podp. 4 VII 1910 w Petersburgu) oznaczającą odejście od -»• polityki otwartych drzwi, bo stwarzającą jap.-ros. sojusz w obronie niezależności Mandżurii od wpływów innych mocarstw, w związku z projektami USA zneutralizowania kolei mandżurskiej przez oddanie jej Międzynar. konsorcjum; 7. Wreszcie -*• Układ Sazonow-Motono 1916, zamykający listę układów między carską Rosją i cesarstwem Japonii. C. A. COLLIAKD Droit int. et histoire diplomatigue, 2 wyd., Pans 1950. • 3719 UKŁADY JAUNDZKIE 1964 (ang. Yaounde Agreements, 1964, franc. Accords de Yaounde de 937 Układ/Paryskie 3723 1964, hiszp. Acuerdos de Yaounde 1964, roś. Ja-undskije sogłaszenija 1964), nazwa podp. 1964 w stoi. Kamerunu układów między EWG a 18 państwami afryk. frankofońskimi, którym zapewniono preferencje we Wspólnym Rynku Europy Zachodniej. Dokumentacja prasowa, 1964. • 3720 UKŁADY LOKARNEŃSKIE 1925 (ang. Locarno Agreements 1925, 'franc. Accords de Locarno de 1925, hiszp. Tratados de Locarno 1925, roś. Ło-karnskije dogowory 1925), opracowane i parafowane na konferencji w Locarno, Szwajcaria, 5-16X1925, a podp. 1X11 w Londynie; obej- mowały: Traktat Wzajemnej Gwarancji zw. Paktem Reńskim pomiędzy Belgią, Francją, Niemcami, W. Brytanią i Włochami; konwencje arbi- trażowe niem.-belg., niem.-franc.; oraz traktaty rozjemcze niem.-czechosł. i niem.-polski. Konwencje arbitrażowe niem.-belg. i niem.-franc. były identyczne i stwierdzały gotowość obu stron przedkładania spraw spornych bądź Stałemu Trybunałowi Arbitrażowemu, bądź Międzynar. Trybunałowi Sprawiedliwości, natomiast traktaty rozjemcze z Polską i Czechosłowacją stwierdzały ogólnie, że ,,rzetelne stosowanie się do systemu pokojowego rozwiązywania międzynarodowych sporów daje możliwość, bez używania siły, rozwiązywania problemów spornych"; poza tym Niemcy zobowiązywały się do nieprzeprowadzania zmian granic siłą, ale nie gwarantowały ich jak w przypadku Paktu Reńskiego. Wszyscy alianccy uczestnicy konferencji podpisali list do rządu Republiki Weimarskiej, wyjaśniający interpretację art. 16 Paktu Ligi Narodów, na który powoływały się traktaty rozjemcze Czechosłowacji i Polski. W 10 dni po konferencji, 26 X zostały podp. w Locarno traktaty wzajemnej gwarancji pol.-franc. i czechosł.-franc., które zobowiązywały do wzajemnej pomocy w razie naruszenia przez Niemcy zawartych w Locarno układów, co miało na celu uspokoić opinię publiczną Polski i Cze- chosłowacji wobec uznania przez Niemcy tylko swych granie zachodnich. TH. NIEMEYER, A. MENDELSOHN-BERTHOŁDY, E. KAUFMANN, W. W. CALKER, PH. ZORN Deutsche VSlkerrechtslehrer Sber Locarno, Berlin 1925; K. STRUPP Das Werk von Locarno, Berlin 1926; O. BAUER Locarno. Amtliche Dokumente, Berlin. 1926; F, BERBER Locarno. Eine Dokumentensnmmtung, Berlin 1936; W. M. TURIEK Łokarno, Moskwa 1949; Prawo międzynar. i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać.: L. Gelberg, t. 2, Warszawa 1958. • 3721 UKŁADY NIEMIECKO-ROSYJSKIE, 1873- 1907 (ang. German-Russian Treaties, 1873-1907, franc. Traitćs Germano-Russes 1873-1907, hiszp, Tratados Germano-Rusos 1873-1907, roś. Gier-mano-russkije dogowory 1873-1907), po powstaniu Rzeszy Niem., 1871, Rosja carska zawarła z Niemcami następujące układy: 1. Konwencja wojskowa, podp. 6 V 1873 w Petersburgu, zobowiązująca w razie zagrożenia przez europejskie mocarstwo jednej ze stron do pomocy w możliwie najkrótszym czasie armią 200 tyś.; 2. Układ zabezpieczający, podp. 18 VI 1887 w Berlinie, nawiązujący do trójprzymierza 1881 Austrii. Rosji i Rzeszy, zapewniający przychylną neutralność drugiej strony jeśli jedna ze stron znajdzie się w wojnie z trzecim mocarstwem i pragnie konflikt zlokalizować; 3. Sojusz obronny, podp. 25 VII 1905, w Bjorko, przez Wilhelma II i Mikołaja II, zobowiązujący oba cesarstwa, że i, jeśli jedno zostanie zaatakowane przez mocarstwo europejskie drugi sojusznik udzieli w Europie pomocy, wszystkimi siłami lądowymi i morskimi'*; 4. Układ Bałtycki, podp. 29 X 1907 w Petersburgu mający na celu zabezpieczenie militarnego status quo na Bałtyku. Sbornik dogoworow Rossil z drugimi gosudarstwamt 1865-1917. Moskwa 1952. • 3722 UKŁADY NRD-NRF 1949-60 (ang. GDR-PRG Agreements, 1949-60, franc. Accords RDA-RPA de 1949-60, hiszp. Acuerdos RDA-RPA 1949- 60, roś. Dogowory GDR-FRG 1949-60), termin obejmujący następujące porozumienia międzypaństwowe: Układ frankfurcki, podp. 8 X 1949 we Frankfurcie nad Me-nem reprezentantów najwyższych instytucji gosp., p.n. Ab-kommen iiber den Interzonenhandel 1949/50 (Układ o handlu międzystrefowym), rozpoczynający się zdaniem: „iiber den Handel zwischen den Wahrungsgebieten der Deutschen Mark der Deutschen Notenbank (DM-Ost) und den Wahrungsgebieten der Deutschen Mark (DM-West) wird das folgende Abkommen geschlossen". (Zawarty został następujący układ o handlu między obszarami walutowymi marki niemieckiej emitowanej przez Niemiecki Bank Emisyjny marki wschod-nioniem., a obszarami walutowymi marki zachodnioniem.). Układ Handlowy Berliński (Berliner Handelsabkommen) z 21 IX 1951, dalej używający formuły ,,o handlu między obszarami walutowymi...", nie używający nazw obu państw; zmodyfikowany 16 VIII 1960, następnie kilkakrotnie uzupełniany i poprawiany. Układ Berliński pozwalał obu państwom na klauzule wzajemnego najwyższego uprzywilejowania, niezależną od zobowiązań NRF wynikłych z przynależności do EWG. Zob. też Interzonenhandel. (Pierwszy układ polit., wyrażający wzajemne formalne uznanie odrębnych państwowości dotyczył Berlina Zach., zostat podp. w 1971, a w 1972 o normalizacji stosunków NRD-NRF). 14 III 1974 w Bonn podp. został protokół w sprawie otwarcia stałych przedstawicielstw NRD W Bonn oraz NRF w Berlinie. W myśl art. 2 przed- stawicielstwa te i ich szefowie nie noszą przyjętej na ogół w stosunkach dyplomatycznych nazwy „ambasada", „ambasador", — czemu sprzeciwiała się NRF, by podkreślić odmienność stosunków dyplomatycznych między dwoma niem. państwami — lecz „Stałe Przedstawicielstwo" — „Standige Vertretung" i „Kierownik Stałego Przedstawicielstwa"—„Leiter der St.V:". Równocześnie—jak tego domagała się NRD—akredytowani w myśl art. 3 identycznie jak ambasadorzy obcych państw przez głowę państwa (w NRD przewodniczącego Rady Państwa, w NRF—prezydenta); natomiast o ile w NRD „stały przedstawiciel NRF" w myśl art. 6 załatwia swe sprawy z MSZ jak inni reprezentanci państw obcych, to w NRF „stały przedstawiciel .NRD"—z Urzędem Kanclerskim. W praktyce rząd NRF przyjął zasadę tytułowania swego reprezentanta w NRD „kierownikiem", natomiast NRD swego reprezentanta w NRF tytułem ad personam, z reguły „Ambasadorem Nad- zwyczajnym i Ministrem Pełnomocnym". Międzynar. Status dyplomatyczny posiadają obie placówki, aczkolwiek formuła kompromisowa wpro- wadziła do art. 4 słowo niesprecyzowane, że „w stosunku do stałych przedstawicielstw... obowiązuje odpowiednio Konwencja Wiedeńska z 18 IV 1961". Art. 6 ustala, że „stały przedstawiciel NRF w NRD będzie reprezentować zgodnie z porozumieniem czterostronnym z 31X1971 interesy Berlina (Zach.)". M. BRYNAS Charakter prawny stosunków handlowych mię' dzy NRD i NRF, w: Przegląd Zachodni nr 2/1971, s. 343-373. • 3723 UKŁADY PARYSKIE, 1954 (ang. Paris Agreements, 1954, franc. Accords de Paris de 1954, hiszp. Acuerdos de Paris 1954, roś. Pariżskije sogłaszenija 1954), podp. 23X1954 na konferencji w Paryżu (l 9-23 X) przez Belgię, Francję, Holandię, Luksemburg, NRF i Włochy oraz Ka- 3724 Układy regionalne 938 nade, Stany Zjedn. i W. Brytanię; weszły w życie 5 V 1955. Na ich mocy NRF została remilitary-zowana i wprowadzona do NATO. U.p. obej- mują porozumienia dotyczące utworzenia ->• Unii Zachodnioeuropejskiej z udziałem' NRF i Wioch (przez odpowiednią zmianę paktu brukselskiego 1948) oraz warunków włączenia NRF do NATO (zniesienie ograniczenia jej suwerenności przy zachowaniu stacjonowania na jej terytorium sił zbrojnych NATO); ponadto Francja i ZSRR zawarły porozumienie dotyczące statusu obszaru Saary, otwierające drogę dla jego powrotu do Niemiec. Dokumentacja Prasowa, 1954; Europa Archlv, 1954. • 3724 UKŁADY REGIONALNE I KARTA NZ (ang. Regional Agreements and the UN Charter, franc. Accords regionaux et la Charte des Nations Unieś, hiszp. Acuerdos regionales y la Carta de las NU, roś. Riegionalnyje sogłaszenija i Ustaw OON), jednym z najtrudniejszych problemów przy redagowaniu Karty NZ było ustalenie korelacji między układami regionalnymi a ONZ. Projekt opracowany w Dumbarton Oaks nie zezwalał na żadne akcje regionalne organizacjom w sprawach pokoju i bezpieczeństwa międzynar. bez zgody R. Bezp. ONZ. Przeciwko temu wystąpili latynoamer. sygnatariusze -*• Aktu Cha-pultepec. Spośród wielkich mocarstw Francja, W. Brytania i ZSRR popierały projekt Dumbarton Oaks. Delegat Australii N. V. Evatt oskarżył pa-namerykanizm, jako „izolaćjonizm, który zamierza storpedować narodziny organizacji światowej". Sekretarz Stanu R. Stettinius, 16 VI 945, w rozmowie z ministrami spraw zagr. Boliwii, Brazylii, Chile, Kolumbii, Kuby, Meksyku i Peru oświad- czył, że „USA są gotowe podpisać Międzyamer. Traktat Regionalny... zgodny z układem Chapul-tepec", równocześnie popierając udział „systemu panamerykańskiego w nowej światowej organizacji". Ostatecznie wielkie mocarstwa uzgo.dniły tekst art. 51 ->• Karty NZ w duchu projektu Dumbarton Oaks, ale z zastrzeżeniami w art. 52, 53 i 54, których interpretacja nigdy nie była. jednomyślna. USA przez wiele lat odmawiały prawa R. Bezp. interweniowania przeciwko samowolnym decyzjom regionalnym, jak w przypadkach agresywnych uchwał OPA w stosunku do Gwatemali 1954. Kuby 1962 i Dominikany 1965. Meksykański dyplomata J. Castaneda zauważył, że Karta NZ przewidziała układy regionalne wyłączenie polit., natomiast nie wymieniła układów regionalnych gosp., które stały się dla ONZ najważniejszym elementem rozwoju pokojowej współpracy regionalnej. A. GARCIA RDBLES Et mundo de la postsuerra, Mcxico 1946, Vol. I, s 136-140; P. VELLAS Le resionaUsme int. et 1'OHU, Paris 1948; CH G. FENWICK The Inier-Amerlcan Reulonal System. Washington DC 1949; A J. Hnyr Reslonalism and the UH. London 1954, J. CASTAŃEDA Mcxico y el Orden Int., Mcxico 1956. s. 159-203; E. B, HAAS The Challenge of Re-gionalism. w: Int. Conciliation No. 513, 1957. • 3725 UKŁADY TAFTA, 1911 (ang. Taft-Treaties, 1911. franc. Traitćs Taft de 1911, hiszp. Tratados de Taft 1911, roś. Tafta soptaszenija 1911), ter- min międzynar. — arbitrażowe układy USA z Francją i W. Brytanią, podp. 3 VIII 19] l, zawarte z inicjatywy pręż. USA (1909-13) W. H. Tafta; zastępujące układy arbitrażowe z 1897 i 1908. The Trealies of Arbitration vrith Great Brttain and France, w: American lournat of Int. Law 6/1912: H. l. SCHLOCHAUER Taft-Yertrage von 1911, w: Strupp-Schlochauer Worterbuch des yelkerrechts. Berlin 1962, Bd. m, i. 430-433. • 3726 UKŁAD ZGORZELECKI, 1950 (ang. Zgorzelec Treaty, 1950, franc. Traitó de Zgorzelec de 1950, hiszp. Tratado de Zgorzelec 1950, roś. Zgożelec-kij dogowor 1950), podp. 6 VII 1950 w Zgorzelcu przez Szefów rządów Polski i NRD; J. Cyran-kiewicza i O. Grotewohia Układ między Rzeczą-pospolitą Polską a Niemiecką Republiką Demokratyczna o wytyczeniu ustalonej i istniejącej pol.-niem. granicy państwowej. Był to pierwszy układ międzynar. NRD, poprzedzony 12X1949 oświadczeniem premiera O. Grotewohia w Izbie Ludowej NRD oraz 6 VI 1950 Wspólną Deklaracją Rządu RP i Rządu NRD w sprawie granicy pol.-niem., treści następującej: ...Rząd Rzeczypospolitej Polskiej i Delegacja Rządu Tymczasowego Niemieckiej Republiki Demokratycznej, ożywione pragnieniem utrwalenia pokoju i wzmocnienia obozu pokoju, walczącego pod przewodem Związku Radzieckiego przeciw knowaniom sil impcrialistycznych, biorąc pod uwagę osiągnięcia NRD w dziele umocnienia nowego porządku demokratycznego i rozwoju sit skupiających sit wokół Frontu Narodowego Demokratycznych Niemiec, zgodnie ustaliły, że w interesie dalszego rozwoju i pogłębienia dobrosąsiedzkich stosunków i przyjaźni między narodem polskim i niemieckim leży wytyczenie ustalonej i istniejącej między obu państwami nienaruszalnej granicy pokoju i przyjaźni na Odrze i Nysie Łużyckiej. W ten sposób NRD realizuje oświadczenie premiera Grotewohia z dnia 12 października 1949 r. W wykonaniu powyższego obie strony, postanowiły regulować drogą porozumienia w okresie miesiąca wytyczenie ustalonej i istniejącej granicy państwowej na Odrze i Nysie Łużyckiej oraz sprawy przejść granicznych, małego ruchu granicznego i żeglugi na wodach pasa granicznego. Skrócony o punkty czysto techniczne tekst Układu Zgorzeleckiego jest następujący: Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Prezydent Niemieckiej Republiki Demokratycznej, pragnąc dać wyraz woli utrwalenia POKOJU powszechnego i chcąc przyczynić się do wielkiego dzieła zgodnej współpracy miłujących pokój narodów, zważywszy, że współpraca ta między narodem polskim i niemieckim stała się możliwa dzięki rozgromieniu niemieckiego faszyzmu przez ZSRR i postępującemu rozwojowi sił demokratycznych w Niemczech — oraz chcąc po tragicznych doświadczeniach hitleryzmu stworzyć niewzruszone podstawy dla pokojowego i dobrosąsiedzkiego współżycia obu narodów, pragnąc ustabilizować i umocnić wzajemne stosunki w oparciu o porozumienie poczdamskie, ustalające granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej, ' realizując postanowienia warszawskiej deklaracji Rządu RP i Delegacji Rządu Tymczasowego NRD z dnia 6 czerwca 1950, uznając ustaloną i istniejącą granicę jako' nienaruszalną granicę pokoju i przyjaźni, która nie dzieli, lecz łączy oba narody — postanowili zawrzeć niniejszy układ i zgodzili się na następujące postanowienia: Art. l. Wysokie Układające się Strony zgodnie stwierdzają, że ustalona i istniejąca granica, biegnąca od Morza Bałtyckiego wzdłuż linii na zachód od miejscowości Świnoujście i dalej wzdłuż rzeki Odry do miejsca, gdzie wpada Nysa Łużycka, oraz wzdłuż Nysy Łużyckiej do granicy czechosłowackiej, stanowi granicę państwową między Polską a Niemcami. Art. n. Polsko-niemiecka granica państwowa, wytyczona w myśl niniejszego układu rozgranicza również w iinii prostopadłej przestrzeń powietrzną, morską i wnętrze ziemi. Art. III. Dla wytyczenia w terenie polsko-nieinieckiej granicy państwowej, wymienionej w art. l, Wysokie Układające się Strony powołują mieszaną komisję polsko-niemiecką z siedzibą w Warszawie. Art. IV. Mieszana komisja polsko-niemiecką zbierze się nie później nił w dniu 31 sierpnia 1950. celem podjęcia czynności wskazujących w art. III. (Co nastąpiło). Art. V. Po dokonaniu wytyczenia w terenie granicy państwowej, Wysokie Układające się Strony zawrą akt o wykonaniu Ukraina 3728 tyczenia państwowej granicy miedzy Polską a Niemcami. o nastąpiło aktem podp. 271 1951 we Frankfurcie nad irą, Dt.U. 1951. póz. 132; 1952 póz. 346, 347). t. VI. W wykonaniu wytyczenia polsko-nicmieckiej granicy nstwowej Wysokie Układające się Strony zawrą porozumie-l: w sprawie przejść granicznych, małego mchu granicznego teglugi na wodach pasa granicznego, (Co nastąpiło układem idp. 6 n 1952 w Berlinie, Dt.U. 1952, póz. 169, 276 i 277). rt. VD. Układ niniejszy podlega ratyfikacji... (co nastało w 1950). rt. VIII. Sporządzono dnia 6 lipca 1950 w Zgorzelcu w dwu zemplarzach, każdy w jeżyku polskim i niemieckim, przy ym oba teksty posiadają jednakową moc". rt. l. Układu Zgorzeleckiego wszedł w prawie ontycznej formie 20 lat później do ->• Układu alska-NRF, 1970. Mr dokumentów 1950; E. OSMAŃCZYK Niemcy 1945-19SO, 'arszawa. 1951. KŁAD ZSRR-NRF, 1970 (ang. USSR-PRG reaty, 1970, f ranę. Accord URSS-RPA de 1970, [szp. Tratado URSS-RFA 1970, roś. Sowietsko-RG dogowor 1970), podp. 12 VIII 1970 w Mowie przez szefów rządów ZSRR i NRF, ratyfi-awany przez NRP 17 V 1972, przez ZSRR 31 V )72, wszedł w życie 3 VI 1972, równocześnie z olsko-zach.niemieckim układem 1970, a porozu-lieniem NRD-NRF i układem dot. Berlina Za- lodniego. 'reść układu jest następująca: Wysokie Umawiające sit Strony, pragnąc przyczynić się do mocnienia pokoju i bezpieczeństwa w Europie i na Świecie, rzckonane, ze pokojowa współpraca między państwami w parciu o cele i zasady Karty NZ odpowiada gorącym prag-ieniom narodów i ogólnym interesom pokoju miedzynar., cnając, że zrealizowane przez nie wcześniej uzgodnione przed-{wzięcia, w szczególności zawarcie w dniu 13 września 1955 orozumicnia o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych, .worzyty sprzyjające warunki do podjęcia nowych ważnych roków w kierunku dalszego rozwoju i umocnienia ich wza-tmnych stosunków; chcąc wyrazić w formie traktatowej swo-! zdecydowanie do polepszenia i rozszerzenia współpracy liędzy nimi, włączając w to dziedzinę stosunków gospod., a ikże kontakty naukowo.techn. l kult. w interesach oby-wóch państw, uzgodniły co następuje: LII. I. ZSRR i RFN uważają utrzymanie międzynarodowego okoju i osiągnięcie odprężenia za ważny cel swojej polityki. )ają wyraz swemu dążeniu przyczyniania się do normalizacji ^tuacji w Europie i rozwoju pokojowych stosunków między fszystkimi państwami eur„ biorąc przy tym za punkt wyjścia zeczywistą sytuację istniejącą w tym regionie. Lrt. D. ZSRR i RFN będą kierowały się celami i zasadami formułowanymi w Karcie NZ w swoich wzajemnych stosun-;ach, a także w sprawach zapewnienia bezpieczeństwa eur. miedzynar. krt. ni. Zgodnie z przedstawionymi wyżej celami i zasadami, 'SKK. i RFN zgodne są w uznaniu tego, że pokój w Europie aoże być utrzymany tylko w tym przypadku, jeżeli nikt nie laruszy obecnych granic. Zobowiązują się one do nieogra-liczonego poszanowania integralności terytorialnej wszystkich laAstw w Europie w ich obecnych granicach: oświadczają, ze ile mają żadnych roszczeń terytorialnych w stosunku do ko-;okolwiek i nic będą wysuwać takich roszczeń w przyszłości; iważają za nienaruszalne •— obecnie i w przyszłości — gra-licc wszystkich państw w Europie, tak jak one przebiegają w Iniu podpisania niniejszego układu, w tym linię Odry-Nysy, :tóra stanowi zachodnią granicę PRL, oraz granice między IFN i NRD. \it. TV. Układ niniejszy między ZSRR i RFN nie dotyczy awartych przez nie wcześniej dwustronnych i wielostronnych Jktadów i porozumień. ^rt. V. Układ niniejszy podlega ratyfikacji i wejdzie w życie » dniu wymiany dokumentów ratyfikacyjnych, która na-itapi w Bonn. (Co nastąpiło 3 VI 1972). Sporządzono w Moskwie 12 VIII 1970, w dwóch egzemplarzach, każdy w językach roś. i niem., przy czym obydwa teksty posiadają jednakową moc". Zbiór dokumentów 1970, nr 8, póz. 149 i 150; Układy Związku Raitwckieso l Polski z NRF. Dokumenty, przemówienia. wywiady, komentarze. Warszawa 1972, s. 111. • 3728 UKRAINA (ang. Ukrainę, franc. Ukrainę, hiszp. Ucrania, roś. Ukraina, ukr. Ukrajina), Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka, ukr. Ukrajin-śka Radianśka Socjalistyczna Respublika, roś. Ukrainskaja Sowietskaja Socyalistyczeskaja Ries-publika, republika związkowa w pd.-zach. części obszaru ZSRR, nad M. Czarnym i Azowskim; czł. założyciel ONZ. Graniczy z Polską, Czechosłowacją, Węgrami, Rumunią oraz Roś. FSRR, Białoruś. SRR i Motd. SRR. Pow. 601 029 km'; 47,1 min mieszk. (1970). Stolica: Kijów z 1632 tyś. mieszkańców 1970. Ludność Ukrainy 1913-70 Liczba mieszk. 1913 1939" 1959 1966 1970 Ogółem w tyś. 35210 40469 41869 45516 47136 w tym miejska wiejska 19% 81% 34% 66% 46% 54% 52% 48% 55% 45% " Dane uwzględniają również ludność zach. obwodów Ukra-Ź r'ó d l o. Związek Radziecki, Warszawa 1972, s. 178. Narodowości (1970): Ukraińcy — 74,9%, Rosjanie—19,4%, poza tym Żydzi, Polacy, Białorusini, Moldawianie, Bułgarzy i inne. Języki oficjalne: roś., ukraiński. Waluta: rubel ZSRR. Święto nar.: 7X1, rocznica Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej 1917. Stosunki miedzynar.: w IX~XI w. Ruś Kijowska, w XII w. Ruś Halicko-Wołyńska; w XIII w. najazd mongolski uzależnił ziemie U. od Złotej Or- dy; w XIV w. ekspansja litewska; w XV w. pod wpływami Litwy, Polski, Węgier; Od Unii Lubelskiej 1569 ziemie U. należące do Litwy weszły w skład Korony i po 1648 U. pozostawała pod panowaniem polskim. Powstanie B. Chmielnic-kiego 1648 objęło całą U. i przywróciło jej nie- zależność państw., lecz wojny prowadzone o U. przez jej . sąsiadów — Polskę, Rosję, Turcję i Krym—spowodowały wyniszczenie kraju i w 1699 pokojem w Karlowicach podział U. między Polskę i Rosję. Wraz z rozbiorem Polski 1772 dawna Ruś Czerwona znalazła się pod zaborem Austrii, a po rozbiorach 1793 i 1795 Kijowszczyz-na, Bracławszczyzna, Podole i Wołyń przypadły Rosji. Rząd carski nie uznawał istnienia U. ani narodu ukr.; nazywana oficjalnie Małorosją, jej ludność poddawana była silnej rusyfikacji. W XIX w. ukr. ruch nar. stawał się coraz silniejszy, mimo, że car Aleksander n w 1876 zakazał używać w druku i w życiu publ. języka ukr. Na początku XX w. hasło niepodległości (Samostijna Ukrajina) głosiła Ukraińska Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza. Pod zaborem austr. natomiast język ukr. wprowadzony został do szkół, a administracja austr. podsycała antagonizmy ukr.-polskie. Po wybuchu rewolucji październikowej U. była terenem ścierania się sił re-wol., tych ostatnich wypieranych interwencjami zbrojnymi wojsk brył, franc. i wł. od strony wybrzeża M. Czarnego i Krymu w 1918/19, oraz Polski 1920. Władza radź. zwyciężyła w końcu 1920 na całym terytorium U., z wyjątkiem części zach., która Traktatem Ryskim 1921 pozostawała przy Polsce do jesieni 1939 (->• Galicja Wschodnia). W okresie 1941-44 pod okupacją hitler., poniosła ogromne straty w ludziach— 4,5 min zamordowanych, oraz w dobytku, na skutek działania przy odwrocie hitlerowskich jed- 3729 Ukraina Zakarpacka 940 nostek niszczycielskich Vernichtungskommando. Granica z Polską została ostatecznie wytyczona układem pol.-radz. 1945, a z Czechosłowacją, dotyczącym Ukrainy Zakarpackiej umową czechosł.-radz. z 29 VI 1945. U. jest czł. założycielem ONZ oraz czł. większości org. wyspecjaliz. NZ ź wyjątkiem FAO, Bank/IBRD, ICAO, IDĄ, IMP, IFC, IMCO i GATT. Jest w ramach ZSRR czł. Układu Warszawskiego i RWPG. Z Polską w dobrosąsiedzkiej przyjaźni różnorodnej współpracy gosp. i kulturalnej. W Kijowie istnieje konsulat polski. O. K. KOSYMENKO Istorija Ukraińsko! SSR, Kijcw 1965; Sovlet Ukrainę (English edition), Kiev 1970; M. KARAŚ, A. PODRAZY Ukraina. Teraźniejszość i przeszłość, Kraków 1970. s. 428; Związek. Radziecki. Przyroda. Człowiek. Gospodarka, Warszawa 1972, s. 176-190; R. TORZECKI Kwestia ukraińska w polityce III Rzeszy (1933-1945), Warszawa 1972. • 3729 UKRAINA ZAKARPACKA (ang. Sub-Carpat-hian Ukrainę, franc. Ukrainę Subkarpatique, hiszp. Ucrania Transcarpatica, roś. Zakarpatskaja Ukraina), Ruś Zakarpacka, Rui Podkarpacka, historyczne nazwy terytorium, stanowiącego przedmiot sporów międzynar. między Węgrami, Czechosłowacją i Ukrainą; przez stulecia należała do Korony Węgierskiej, od 1919 przypadła Czechosłowacji; w październiku 1938 stała się przedmiotem rozgrywek w związku z pomona-chijskim kryzysem Czechosłowacji; utworzony 28X1938 autonomiczny rząd U.Z„ której Wie- deńskim Arbitrażem 2X11938 zostały przyznane miasta Hust i Swalawa; 14 III 1938 okupowana przez Węgry; od 1945 stanowi obwód zakarpacki Ukr. SRR na podstawie układu ZSRR-CSR, podp. w Moskwie 29 VI 1945, w którym Czechosłowacja zrzekła się praw do U.Z.; ratyfikowany w listopadzie 1945, wszedł w życie 3011946. C. A. COLLIARD Droit int. et histotre diplomatiaue, Paris 1950, s. 638. • 3730 ULMS, skrót ang. Undersed Long Rangę Missile System, nazwa Podmorskiego Systemu Rakietowego Dalekiego Zasięgu amer. okrętów podwodnych, wyposażonych w rakiety typu Poseidon. • 3731 UŁSTER (ang., franc., hiszp. UIster, roś. Olster), dawna prow. Irlandii, której '/3 pozostały 1920 przy Zjednoczonym Królestwie, jako -> Irlandia Północna, a ^3 weszła w skład Irlandii. • 3732 ULTIMATUM [tac.; 'ostateczne'], termin międzynar.,—zagrożenie przez jedno państwo użyciem siły przeciw drugiemu państwu, jeśli nie spełni określonych ostatecznych żądań; w myśl III Haskiej Konwencji, 1907, było to warunkowe wypowiedzenie wojny; przedmiot spornych inter- pretacji prawno-międzynar.; po II wojnie świat. Karta NZ zobowiązując swych członków do niestosowania siły i groźby użycia siły, uznała po- średnio u. za niedopuszczalny instrument agresji, chyba, że ma charakter antywojenny, jak w przypadku u. W. Brytanii w stosunku do Rzeszy Niem. 31X1939, żądającej zaprzestania agresji niem. na Polskę. W. BRAUN Demarche, Ultimatum. Sommation, Paris 1930; H. ASBECK Das Ultimatum im modernen YBIkerrecht. Berlin 1933. • 3733 ULTIMATUM JAPONII WOBEC CHIN, 1915 (ang. Japan Ultimatum to China, 1915, franc. Ultimatum du Japon & la Chine de 1915, hiszp. Ultimatum del Japón a China 1915, roś. „Dwad-cat' odno triebowanije 1915"), Japonia po wybuchu I wojny świat, okupowała 7X11915 niem. koncesję Ciaoczou (wydzierżawioną od Chin w 1898 na 99 lat). Chiny zażądały zwrotu; Japonia odmówiła roszcząc sobie prawo do Ciaoczou z „racji przelanej tam krwi w starciu z wojskami niemieckimi"; równocześnie przedłożyła Chinom ultimatum, nazwane „21 żądaniami", które słabe Chiny były zmuszone w większości przyjąć, 5 V 1915; m.in. wydzierżawienia Japonii pd. Mandżurii na lat 99; uznanie strefy wpływów Japonii we wsch. Mongolii, Szantungu i dolinie Jangcy; kontrolę Japonii nad przemysłem zbrojeniowym i kopalnianym Chin; zobowiązanie nie wydzierżawiania żadnemu trzeciemu mocarstwu koncesji na wybrzeża Chin. „21 żądań" było w następnych dekadach po II wojnie świat, wytycznymi agresywnej polityki Japonii wobec Chin. J. STOYE Japan an der Wende, Leipzig 1943. • 3734 UMOWA MIĘDZYNARODOWA (ang. Inter-national Agreement, franc. Accord intemational, hiszp. Acuerdo internacional, roś. Mieżdunarod- nyj dogowor), termin prawa międzynar. W definicji A. Klafkowskiego „umową międzynar. jest każde porozumienie państw, które podlega prawu międzynar. i jest przez nie regulowane. To odróżnia umowy międzynar. od porozumień, które państwa zawierają w płaszczyźnie prawa wew- nętrznego jednej ze stron takiej umowy, względnie od porozumień, w których strony wskazują, jakie prawo wewnętrzne decyduje o charakterze danego porozumienia". U.m. są głównym źródłem •>• prawa międzynarodowego, zarówno bilateralne, jak —> umowy wielostronne. U.m. ogranicza zasada, że porozumienia nie nakładają obowiązków ani praw na strony trzecie (pacia tertiis nęć nocent nęć prosunt), od której istnieją, dopuszczalne z punktu widzenia prawa międzynarodowego, odstępstwa. S. ROSENNE ŁW Treoly Practire, w: Recueil des Cours de 1'Academie de Droit l ni. 86/1954, n; M. LACHS Les comen-tions multitaterales et les orsanisatlons Inl. contemporaines, w. Annuairr Francaise de Droil Int. 1956; W. M. SZURSZA-ŁOW Osnownyje woprosy tieorii miezdunarodnogo dogowora, Moskwa 1959; A. N TAŁAŁAIEW furldicmknia priroda miei-dunarodnoKO dogowora, Moskwa 1963; A. KLAFKOWSKI Prawo miedzynar. publiczne. Poznań 1966, wyd. 2, s. 245-246; URM. Przepisy o umowach międzynar.. Warszawa 1969; R. BATORO Umowy międzynar. a państwa trzecie. Wrocław 1971. • 3735 UMOWY DWUSTRONNE (ang. Bilateral agree-ments, franc. Accords bilatćraux, hiszp. Acuerdos bilaterales, roś. Dwustoronnyje dogowory), termin międzynar. — najstarsza forma międzynar. pisanych porozumień, zawieranych między dwoma państwami; znane już w świecie staroż.; były to do XIX w. przede wszystkim traktaty pokoju i traktaty handl.; od Kongresu Wiedeńskiego 1815 obejmują coraz więcej dziedzin współpracy; w 2 pół. XX w. mają coraz częściej charakter porozumień nie tylko „państwo-państwo", lecz „państwo-organizacja międzynarodowa", szcze- gólnie jeśli chodzi o dziedzinę pomocy technicz- 941 UNCTAD 3744 nych. Równocześnie wystąpiło zjawisko pewnego ograniczenia ich ilości przez -> umowy wielostronne, co związane jest z procesami integracyj- nymi. J. BASDEVANT La conclusion et la redaction des traltes et des documenis diplomatiques autres gue les Irattes, w: Recuelt des Cours de 1'Academie de Droit International. 1926. • 3736 UMOWY MIĘDZYNARODOWE A PAŃSTWA TRZECIE (ang. International Treaties and Third States, franc. Traites internationaux et les etats tier, hiszp. Tratados internacionales y los Ter-ceros Estados, roś. Mieżdunarodnyje dogowory i trietije dierżawy), przedmiot prawa międzynar., które od czasów staroż. uznaje zasadę, że każda umowa międzynar. rodzi skutki tylko między stronami (res inter atios acta}, natomiast nie dotyczy państw trzecich, którym nie nakłada żadnych obowiązków ani też nie przyznaje żadnych praw (pacta tertiis nęć nocent nęć prosuni); jednocześnie jednak w praktyce międzynar. wystąpiły liczne odstępstwa od zasady pacta tertiis, wyrażające się w umowach międzynar. formułą na korzyść strony trzeciej (in favorem tertii) np. przez pozostawienie umowy grupy państw otwartą dla państw trzecich (np. Układ Warszawski, czy statut RWPG), lub formułą na ich niekorzyść (m odium tertii) przez, określenie negatywnego stosunku do państwa czy państw trzecich (np. umowy NRF z klauzulą •->• doktryny Hallsteina). R. F. RoxBUROH; International Comentions and Third Stałeś. London 1917; J. DE ARECHEOA Treaty Sllputations In Favour o1 Third States, w: American Journal of International Law 50/1956; I. S. PIERIETIERSKU Znaczenije miełdunarodnogo dogowora dla trietjego (nie zaklucziwszego etot dogowor) go-sudarstwa. w: Sowietskoje gosudarstwo i prawo 4/1957: L. I. ŁUKASZUK: Storony w miełdunarodnyrh dogoworach, Moskwa 1966; R. BATURO Umowy międzynarodowe a państwa trzecie. Wrocław 1971. s. 163. A. N. TAŁAI.AJEW Juridiczeska-ja priroda mieidunarodnogo dogowora, Moskwa 1963. • 3737 UMOWY PŁATNICZE (ang. Payment Agree-ments, franc. Accords de paiements, hiszp. Con-venios de pagos, roś. Płatiożnyje dogowory), ter- min międzynar. — międzypaństw. umowy, regulujące zasady rozrachunków między państwami z tytułu wzajemnych obrotów; rozróżnia się dwu- stronne i wielostronne u.p. (umowy clearingowe, wolnodewizowe i clearingowo-wolnodewizowe). • 3738 UMOWY WIELOSTRONNE (ang. Multiiateral Treaties, franc. Accords multilateraux, hiszp. Acuerdos multiiaterales, roś. Mnogostoronnyje dogowory), termin międzynar. — układy zawierane przez szereg państw w celu zakończenia konfliktu lub sporu względnie zainicjowania sojuszu czy współpracy. Do XIX'"w. przeważały -> umowy dwustronne, a wielostronne były zazwyczaj bądź sojuszami wojennymi, bądź traktatami po- koju po zakończeniu wspólnej wojny. W 2 pół. XIX w. (1864-99) liczba u.w. wyniosła 133; do 1919 wzrosła do 257; w okresie 1920-37 nato- miast podpisano u.w. w świecie 550; w powojenny rejestr ONZ jednej dekady 1946-56 wpisanych zostało 576 u.w. Największy wzrost u.w. za- rejestrowano w Sekretariacie ONZ w dekadzie 1961-70. co związane było z równoczesnymi procesami rozpadu systemu kolonialnego i tworzenia się regionalnych integracji. Fundamentalną u.w. dla współcz. świata jest Karta NZ. U.w. są przedmiotem -> prawa traktatowego. M. LACHS Umowy wielostronne. Studium t prawa traktatowego, Warszawa 1958, s. 347. • 3739 UN-AMERICAN ACTIVITIES, COMMTTTEE ON, Komitet d/s Działalności Antyamerykańskiej, powołany w 1945 przez Izbę Reprezentantów USA, stosował metody „polowań na czarownice" przeciwko obywatelom i organizacjom społ. USA, reprezentującym postępowe poglądy. Szczególnym nieprzejednaniem upamiętnił się 1950-55 senator J. McCarthy z Partii Republikańskiej; ten ostatni jako przewodniczący Stałej Podkomisji Śledczej w Senacie oskarżał wysoko postawione osobistości o sprzyjanie komunizmowi w tym również pracowników ONZ (->• maccartyzm). Komitet powołał do życia Urząd do Spraw Kontroli nad Działalnością Wywrotową, Control Board of Sub-version Activities. W. GOODMAN The Commlltee: The Extraordinary Career the House Committee on Un-American Activities. New York 1968, s. 564; Congressionat Direclory 93rd. Congress First Session 1973, Washington DC 1973, s. 716. UN BULLETIN -> Czasopisma ONZ. • 3740 UNCA, ang. United Nations Correspondents Association, stowarzyszenie korespondentów prasy, radia i TV akredytowanych przy ONZ, z sie- dzibą w gmachu ONZ w N. Jorku. UNCI -*• Indonezja. • 3741 UNCITRAŁ, ang. United Nations Commission on International Trade Law, Komisja ONZ d/s •> Prawa Międzynarodowego Handlowego. • 3742 UNCJA „AVOIRDUPOIS" (ang. Ounce „avoir-dupois", franc. Once „avoirdupois", hiszp. Onza „avoirdupois", roś. Uncyja „avoirdupois"), jed- nostka wagi = 28,3465 grama, uznana w drodze wyjątku przez Światowy Związek Pocztowy UPU w rozliczeniach z krajami, które „ze względu na swój ustrój wewnętrzny" nie mogły dotąd przyjąć jednostek wagi systemu metryczno-dziesiętnego. UPU ustaliło, że jedna u. „a." będzie uznana za równą listom 20 g, a 2 uncje równe 50 g dla druków. Di.U. 1963, zat. do nr 9 póz. 51. • 3743 UNCLE SAM [ang.; 'Wuj Sam(uel)'], potoczny termin międzynar. — symboliczne uosobienie rządu USA. powstałe w Stanach Zjedn. w czasie wojny 1812, kiedy żołnierze po raz pierwszy nosili na mundurach litery U.S. (United States); wg innej wersji pochodzi od nazwiska intendenta ar- mii w tym Samym roku 1812 Samuela Wilsona, którego nazywano U. S. i identyfikowano go z administracją USA. • 3744 UNCTAD, KONFERENCJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH D/S HANDLU I ROZWOJU (ang. United Nations Conference on Trade and Development, UNCTAD. franc. Confćrence des Nations Unieś pour le Commerce et le Develop- pement, CNUCED, hiszp. Conferencia de las Na- 3745 UNCTAD/GATT 942 ciones Unidas para el Comercio y el Desarrollo, roś. Konfieriencyja OON po torgowle i razwitiju, JUNKTAD), jedna z org. wyspecjal. ONZ od 1964. Zgr. Og. NZ 28X111962 postanowiło, że na wiosnę 1964 ECOSOC zwoła Świat. Konferencję w sprawie Handlu i Rozwoju. Konferencja odbyła się 2511-15 VI 1964 w Genewie przy udziale 120 państw. Pracowała ona w 5 komisjach: I—produkcji surowców i konwencji dot. surowców; II—handlu fabrykatami i półfabrykatami; III—finasowania ekspansji międzynar. handlu; IV—metod i organizacji handlu międzynar.; V—znaczenia dla rozwoju gosp. ekspansji handlu międzynar. W czasie Konferencji odgrywała poważną rolę Grupa 77 państw Trzeciego Świata. Konferencja doszła do wniosku, że „postęp ekon. i socjalny świata zależy w dużym stopniu od ekspansji handlu międzynar. i od udziału w nim krajów rozwijających się". W konsekwencji Konferencja zaleciła Zgr. Og. NZ przekształcenie Konferencji w stały organ Zgromadzenia, z sesjami plenarnymi co trzy lata; działający stale poprzez Radę Handlu i Rozwoju, zło; żoną z 55 państw, wybranych na 3 lata przez Konferencję: 22 państw reprezentujących Grupę. 77, 18 państw kapitalist. rozwiniętych, 9 Ameryki Lać. oraz 6 socjalistycznych. Zgr. Og. NZ za-. aprobowało wnioski Konferencji 30X111964" i określiła szczegółowo zadania UNCTAD i jej Rady. II Konferencja UNCTAD odbyła się w Delhi 111-29 III 1968; III—w. Santiago (Chile) wiosną 1972; uczestniczyli w niej przedstawiciele 141 państw, tzn. państw członkowskich ONZ oraz org. wyspecjal. ONZ. Sesja ta również nie znalazła rozwiązań dla problemu zasadniczego: „jak zasypać przepaść między krajami rozwiniętymi a słabo rozwiniętymi". UNCTAD—United Nations Conference on Trade and De-yelopment, New York 1966, s. 72; F. .MODRZEWSKI Światowa Konferencja Handlu i Rozwofu^w. Sprawy Międzynarodowe nr 8, 1964; K. M. HAGRAS [W Conference on Trade and Deyelopment. A Case Study In UN Diplomacy, New York 1965, s. 171; B. M. PiNiEom Naucznyje problemy mteiduna-rodnof torgowli. Konfierfencyia OON po torgowle i razwitiju, Moskwa 1966, s. 959; G. H. JOHNSON Kconomic Potiries Toward Less Developed Countries. „London 1967, 's. 295; R. N. GARDNER The UN Conference on Trade and Develop-ment, w: International Organtiarions, Win(cr 1968, s. 99-130; W. W. POMIŃ, „lunktad" — Miełdunarodnaja organtzacyia po torgowle l razwitiiu, Moskwa <970, s. 116; Resumen de las Resoluciones adoptadas por la 111 UNCTAD en su Re-uriión de Santiago de Chile, w: Notas sohre la economla y el desarrolla de Amertca Latina, Mayo 1972; Z. RURARZ W UNCTAD—dylematy stare i nowe, w: Sprawy Międzynarodowe 9/1972; The Europa Year Book, 1972. 'A Worid Suryey. London 1972, Vol. I, s. 88-89; Zbiór Dokumentów 1972, póz. 160-164. • 3745 UNCTAD/GATT, Międzynarodowe Centrum Handlowe (ang. International Trade Centre, UNCTAD/GATT, franc. Centre du commerce international, CNUCED/GATT, hiszp. Centro de Comercio Internacional UNCTAD/GATT, roś. Mieżdunarodnyj torgowyj centr, JUNKTAD/ GATT), instytucja międzyrządowa zał. pod egidą ONZ w maju 1964, z siedzibą w Genewie, jako Centrum Handlowe -»• GATT, od stycznia 1968 wspólnie z UNCTAD; dopomaga krajom rozwijającym się w organizacji eksportu marketingu oraz w kształceniu kadr handlu zagr. Członkami są państwa, czł. UNCTAD i GATT, m.in. Polska. Publ. Inl. Trade Forum. Yearbook of Int. OrgantzMIons, 1973. Siły zbrojne ONZ. UNDOF - • 3746 UNDP, Program ONZ Rozwoju (ang. UN Deve lopment Program (UNDP),, franc. Programme des NU pour le developpement, PNUD, hiszp. Programa de las NU de Desarrollo, PNUD, roś. Programma razwitija OON, PROON), nazwa instytucji ONZ, powstałej 111966, z fuzji Programu Rozszerzonego Technicznej Pomocy i Funduszu Specjalnego NZ, SUNFED, zgodnie z Rez. 2029/XX z 22X11965 Zgr. Og. NZ. Organem gł. jest Rada Administracyjna złożona z 37 członków wybranych przez ECOSOC. Udziela pomocy techn. i finansowej krajom rozwijającym w opra- cowywaniu projektów rozwoju. Agencjami wykonawcami są: ONZ, ILO, FAO, UNESCO, ICAO, WHO, Bank/IBRD, ITU, WMO, IAEA, UPU, IMCO, UNCTAD, UNIDO, Afryk. Bank Rozwoju, Azjat. Bank Rozwoju i Międzynar. Bank Rozwoju, IDB. The Europa Year Book 1972. A Worid Suwy, London 1972, Vol. I, s. 92-93. UNEF ->• Siły zbrojne ONZ. • 3747 UNEP, United Nations Environment Program, Program ONZ Ochrony Środowiska, organizacja wyspecjalizowana ONZ, powołana do życia na XXVII Sesji Zgr. Og. NZ, 1973; jej organami stałymi są: Rada Zarządzająca, Governing Co-uncii, złożona z przedstawicieli 58 państw wybra- nych na 3 lata przez Zgr. Og. NZ oraz Sekretariat, z siedzibą w Nairobi (Kenia). W dorocznych sesjach (I w Genewie 1973, II w Nairobi 1974) biorą udział również przedstawiciele innych organizacji wyspecj. jak FAO, ILO, UNESCO, WHO, a także regionalnych międzyrządowych (EWG, RWPG, OJA). Prace UNEP mają na celu upowszechnianie nowoczesnych technologii —>• o-chrony środowiska, inicjowanie regionalnych konwencji międzynar., zorganizowanie międzynar. systemu informacji o stanie środowiska. Sesja UNEP w Nairobi, w: Trybuna Ludu 12 IV 1974. • 3748 UNEPTA, ang. UN Expanded Program of Tech-nical Asistance, Rozszerzony Program Technicznej Pomocy ONZ, instytucji, która istniała 1950-65 i została przekształcona w Program ONZ Rozwoju —- UNDP. • 3749 UNESCO, Organizacja Narodów Zjednoczonych d/s Oświaty, Nauki i Kultury (ang. United Nations Educational, Scientific and Cultural Or- ganization, UNESCO, franc. Organisation des' Nations Unieś pour 1'Education, la Science et la Culture, hiszp. Organización de las Naciones Unidas para la Educación, la Cien-cia y la Cultura, roś; Organizacyja Objedi- nionnych Nacyj po woprosam proswieszezenija, nauki i kultury, JUNESKO), jedna z gl. org. wyspecjal. ONZ, sukcesorka 1946 -r Instytutu Mię- dzynarodowego Współpracy Intelektualnej Opra- 943 Unia Afryk, i Malg. 3752 cowana i uchwalona przez Konferencję ONZ 1-16 XI 1945 -> Konstytucja UNESCO weszła w życie 4X11946 po ratyfikowaniu jej przez pierwsze 20 państw spośród 44 sygnatariuszy. Układ pomiędzy Zgr. Og. NZ a UNESCO zaaprobowało Zgromadzenie l XII 1946. Organ gł.: Konferencja Generalna zbierająca się co 2 lata, złożona ze wszystkich członków, tj. do 1971 wszystkich państw świata, z wyjątkiem ChRL, KRL- D, NRD i De-mokr. Rep. Wietnamu oraz Watykanu mającego statut obserwatora (Uniwersalny charakter uzyskała UNESCO prawie w pełni 1972/73). Konferencja wybiera na 2 lata Radę Wykonawczą złożoną z 30 członków oraz mianuje Dyrektora Generalnego, który stoi na czele stałego Sekretariatu. Stanowisko to zajmowali: J. Huxley (W. Brytania) 1946-48; J. Torres-Bodet (Meksyk) 1948-52; L. H. Evans (USA) 1953- 58; V. Ve-ronese (Włochy) 1958-61; R. Maheu (Francja) 1962-72 (Od listopada 1952 do lipca 1953 dyrektorem ad interim był J. W. Taylor, USA). Budżet na rok 1969/70 wyniósł 77,4 min dół. Siedziba: Paryż. Publ. w jeż. ang., franc., hiszp. Cronica de UNESCO, Education Abstracts, UNESCO Features, Int. Jownal o f Adult Education, Int. Copyright Bulletin, A Handbook of Int. Exchanges, Annuaire Int. de l'Education, Worid Guide to Science Ihformation md Do-cumentation Services oraz w ang., ar., franc., hiszp., jap. i roś. UNESCO Courrier. Działalność UNESCO skoncentrowana byla w pierwszej dekadzie na problemach -> edukacji i -> reedukacji, w drugiej dekadzie na problemach rozwoju nauki. Działalność w dziedzinie kultury zaktywizowała się szczególnie od sierpnia 1970, daty pierwszej w historii konferencji ministrów kultury w Wenecji, poprzedzonej uchwaloną 1966 Deklaracją o -»• kulturalnej współpracy międzynarodowej. W ocenie polskiego eksperta d/s UNESCO, M. Żuławskiego: „Miejsce, jakie kultura zajmuje w programie działalności UNESCO, okreSlii można chyba najlepiej, przyjmując następujący tryb rozumowania: zarówno w rozwoju indywidualnym człowieka, jak i w rozwoju historycznym społeczeństwa, u podstaw leży oświata, która pozwala na dostęp do wiedzy* potem nauka, gdyż przynosi sposoby korzystania z praw przyrody i praw rozwojowych rządzących społeczeństwem dla uregulowania materialnego bytu człowieka na ziemi, na końcu zaś kultura, będąca uwieńczeniem zarazem i wynikiem skomplikowanych procesów ekonomicznych, społecznych, psychologicznych Dlatego też pierwszym priorytetem w działalności UNESCO była oświata, następnym jest nauka, a tym, który już stoi u drzwi i coraz głośniej domaga się równouprawnienia — kultura. Trzeba jednak stwierdzić, że program działalności UNESCO w dziedzinie kultury budził zawsze najwięcej dyskusji, wątpliwości. problemów, znaków zapytania, wymagań, żądań, postulatów. Nic w tym zresztą dziwnego, boć przecież i dziedzina to niemal bezkresna i kontury problemów nie zawsze wyraźnie widoczne. Kultura ma to do siebie, że trzeba ją objąć od zarania czasów, te trzeba ją chronić od czasów najdawniejszych aż po dającą się przewidzieć przyszłość. że jednym słowem przeszłość, teraźniejszość i przyszłość są tu jednakowo ważne. A ponieważ tak sumo ważne są wszelkie dobra kultury wszystkich ras i narodów, kontynentów i wysp. otrzymujemy jako teren działalności o zawrót głowy przyprawiający obszar czasu i przestrzeni, pełen zjawisk kulturowych w ruchu — ku zagładzie lub narodzinom — spośród których wiele jest takich, że tylko solidarny wysiłek intelektualny i materialny społeczności międzynarodowej jest w stanie zabezpieczyć im właściwy bieg W konsekwencji program kulturalnej działalności UNESCO musi polegać na słusznym wyborze problemów, które rozwiązane być mogą tylko przy pomocy akcji międzynarodowej, ale zarazem musi mieć na uwadze z jednej strony przeszłość i jej zabytki, z drugiej pr?ys7łu§ć z jej rozwojem. Taka jest też w rzeczywistości. Program kulturalnej działalności Organizacji dzieli się na dwa rozdziały l- Ochrona i waloryzacja dziedzictwa kulturalnego; 2. Rozwój i upowszechnienie kultury'*. Działalność UNESCO w środowisku młodzieżowym prowadzona jest w duchu zasady „dla młodzieży z młodzieżą". Istniejący formalnie od 1946 Wydział Młodzieży Sekretariatu UNESCO zaktywizował się od momentu burzliwej dyskusji nad problematyką młodzieżową na XV i XVI Sesji Konferencji Generalnej. W Polsce pod patronatem UNESCO odbyło się w 1972 seminarium mię-dzynar. p.n. „Młodzież — Oświata — Pokój". 0- sobnym tematem badań UNESCO były w 1972 „prawa i obowiązki młodzieży w rozwoju nar. i międzynar. współpracy". W listopadzie 1972 ogłoszony został Raport Międzynar. Komisji d/s Rozwoju Oświaty i Wychowania, powołanej przez UNESCO pt. „Learning to be" („Uczyć się, by być"). Komisja wypowiedziała się za przebudową dotychczasowych systemów szkolnych w kierunku ich demokratyczności (powszechności), elastyczności (dostosowywania do zmian zachodzących w świecie) i ustawiczności (ciągłości). Wyniki prac Komisji były zgodne z niezależnie prowadzonymi w tym samym czasie 1971/72 badaniami Polskiego Komitetu Ekspertów d/s Oświaty pod przewodnictwem prof. J. Szczepańskiego. Polska jest aktywnym członkiem UNESCO; Polski Komitet d/s UNESCO, Warszawa, Pałac Kultury, wydaje periodyk p.n. Biuletyn P.K. d/s UNESCO, którego nr 9 (144), 1971, poświęcony został 25-le-ciu UNESCO. Narodowe Komitety d/s UNESCO w państwach członkowskich stanowią nowy element we współpracy międzynar., podobnie jak Konferencje Międzynar. Organizacji Pozarządowych, mających Status Doradczy UNESCO, Con-ference of Int. Non-Governmental Organizations Approved for Consultative Arrangements with UNESCO. Conference en vue de la creation d*une Organisation des Na-tions Unieś pour {'Eduration, la Science et la Cullure, Com-mission Preparatoire de 1'UNESCO. Tenue d Londres dli I er an 16 novemhre 1945. London 1946; La Constitution de 1'UNESCO, Paris 1946; Dralt Alfrrement beiwee» the ŁW and the UNESCO.Hew York 1947: W. H. C. LAVES, CH. A. THOMPSON UNESCO. Purpose. Progress. Prospecl. Blooming-ton. Ind. 1957, s. 469: B. SIKORSKA Organizacja NZ d/s 0-Swiaty. Nauki t Kultury IUNESCO). w: Sprawy Miedzynar. m 12/1962; T. V. SATHYAMURTHY The Politirs of Int. Co-operation. Contrasting Conreptions of UNESCO, Geneva 1964, s. 313; Comitf de 1'URSS de UNESCO, junesko l so-wriemlennost'. K 20-leiw lunesko, Moskwa 1966, s. 285: R. PAPINI Les Relations entre 1'Unesco et les Organisanons A/on-Gowermmemales, Bruxelles 1967. s. 115; T. V SATHYA-MURTHY Twenly Years od UNESCO, w: t ni. Organization. Summer 1967. s. 614-633; W. ŚLIWKA-SZCZE.RBIC Rola UNESCO we współczesnym świecie, v: Sprawy Międzynar. 1966 nr 4; The Europa Year Book 1972. A Worid Survey, London 1972, Vol. I, s. 59-63. • 3750 UNESOB, ang. United Nations Economic and Soda} Office in Beirul, Biuro ONZ d/s Ekonomicznych i Socjalnych w Bejrucie. UNFICYP -r Siły zbrojne ONZ. • 3751 UNHCR, od 1951 ang. United Nations High Conunissioner for Refugecs; skrót używany w ONZ dla Urzędu -> Wysokiego Komisarza d/s Uchodźców. • 3752 UNIA AFRYKAŃSKA I MALGASKA WSPÓŁPRACY GOSPODARCZEJ, 1961 (ang. African 3753 Unia Amerykańska and Malagasy Union of Economic Cooperation, 1961, franc. Union Africaine et Malgache de co-operation economique, UAMCE, de 1961, hiszp. Unión Africana y Malgache de Cooperación Económica 1961, roś. Afro-Matagasijskaja or-ganizacyja ekonomiczeskogo sotrudniczestwa 1961), 1961-65 regionalna organizacja afryk. państw frankofońskich zw. Grupą Brazzaville: Bu-rundi. Czadu, Dahomeju, Gabonu, Górnej Wolty, Kamerunu, Kongo, Nigru, Rep. Środkowoafrykańskiej, Rwandy, Senegalu, Somalii, Togo, Wybrzeża Kości Słoniowej i Zairu (wówczas Kongo Kinszasa), zał. 121X1961, po trzech konferencjach przygotowawczych: 15-19X111960 w Brazzaville, 26-28 III 1961 w Jaunde; oraz 6-12 IX 1961 w Tananariwie. Połowa ww. państw przystąpiła dopiero w 1962 (Burundi, Gabon, Kongo, Rwanda, Somalia i Togo). Karta UAMCE głosiła: ,,UAMCE jest związkiem państw niepodległych i suwerennych, otwartym dla wszystkich afrykańskich państw niepodległych... i ma za zadanie organizowanie we wszystkich dziedzinach polityki zagr. współpracy między państwami członkowskimi celem wzmacniania solidarności, gwarantowania bezpieczeństwa zbiorowego, popierania rozwoju i zabezpieczenia pokoju". W lutym 1965 przekształcona w Organizację Wspólnoty Afry-kańsko-Maurycjańskiej, -«- OCAM. The Europa Year Book 1966. A Worid Survey, London 1966. • 3753 UNIA AMERYKAŃSKA 1826 (ang. American Union, 1826, franc. Union americaine de 1826, hiszp. Unión Americana 1826, roś. Amierikanska-ja unija 1826), pierwsza integracja latynoamer., zainicjowana przez S. Bolivara —r Traktatem Unii, Ligi i Permanentnej Konfederacji 1826. • 3754 UNIA BERNEŃSKA, 1934 (ang. Beme Union, 1934, franc. Union de Berne de 1934, hiszp. U-nión de Berna 1934, roś. Biernskij sojuz 1934), nazwa przyjęta na zał. 1934 Berneńską Między-nar. Unię Ubezpieczających Kredyty Międzynar., Int. Union of Credit .Insurers (Berne)—Union d'assureurs des credits internationaux (Berne); łączy 23 organizacje z 19 państw kapitalistycznych. Siedziba: Berno (Szwajcaria). Sekretariat Generalny: Paryż. Yearbook o f Int. Orgamzations, 1973. • 3755 UNIA BRZESKA, 1596 (ang. Brest Union, 1596, franc. Union de Brest de 1596, hiszp. Unión de Brest 1596, roś. Briestskaja unija 1596), układ zawarty między Kościołem Rzymskokatolickim i kościołem ortodoksyjnym, prawosławnym na Synodzie w Brześciu Litewskim, rozpoczętym 1590, kontynuowanym 1594 i zakończonym 1596. Unici prawosławni uznali prymat biskupa rzym., przy zachowaniu obrządku greckokatol., w zamian za przywileje, przysługujące w Rzeczypospolitej kościołowi katolickiemu. Przeciwko U.b., zrealizowanej z inspiracji Watykanu, wystąpiła część duchowieństwa prawosławnego, tak że powstał rozłam na unitów i dyzunitów, co stało się źródłem wielu sporów i konfliktów przez stulecia między Polakami a Białorusinami i Ukraińcami, ze szkodą dla interesów sąsiadujących z sobą narodów. E. LIKOWSKI Unia brzeska. Warszawa 1907. • 3756 UNIA CELNO-GOSPODARCZA AFB ŚRODKOWEJ, 1964 (ang. Central African | toms and Economic Union 1964, franc. l) douaniere et economique de l'Afrique Ceni UDEAC de 1964, hiszp. Unión Aduanera y nómica de Africa Central 1964, roś. Tamożtj •ekonomiczeskij sojuz Centralnej Afriki 1964) wstała 8X111964 traktatem podp. w Brazz< przez rządy Czadu, Gabonu, Kamerunu, K i Rep. Środkowoafrykańskiej; weszła w życii 1966. UDEAC jest sukcesorem powstałej •vt niej, 1959, Unii Celnej Równikowej, Equal Customs Union— Union douaniere equato UDE, do której nie należała Rep. środkowo kańska. Siedziba Brazzaville. W 1968 wyst Czad i Rep. Środkowoafrykańska, które wi Kongo (Kinszasa) utworzyły —>• Unię Pa Środkowoafrykańskich. Yearbook o f Int. Organtzations, 1973. • 3757 UNIA CELNO-GOSPODARCZA AFRYKI CHODNIEł, 1959 (ang. West African Custon Economic Community 1959, franc. Comrnui Douaniere et Economique de l'Afrique de 1'1 de 1959, hiszp. Unión Aduanera y Económii Africa Occidental 1959, roś. Tamożenno nomiczeskij sojuz Zapadnoj Afriki 1959) stytucja międzyrządowa, zał. 1959 p.n. Unia na Państw zach. Afryki, Union douaniere 6 mique des' etats de l'Afrique de 1'ouest, UD3 przekształcona w maju 1970 w instytucję o nej nazwie; łączy rządy 7 państw frankofońi Dahomeju, G.. Wolty, Mali, Mauretanii, r Senegalu i Wybrzeża Kości Słoniowej. Statu serwatora posiada Togo. Państwa Unii nale; walutowej strefy franka franc. i są związane darni preferencyjnymi z EWG. Yearbook of Int. Organizalions, 1973. UNIAFRICA -r Baltafrica i Uniafrica. • 3758 UNIA GOSPODARCZA (ang. Economic L franc. Union economique, hiszp. Unión e mica, roś. Ekonomiczeskij sojuz), termin mi nar. — fuzja unii celnej z unią walutową; l kreślonym obszarze bez żadnych ograniczeń swobodnego przepływu towarów i usług, Q] nych jedną walutą. • 3759 UNIA GOSPODARCZA BENELUXU, 1958 Benelux Economic Union, 1958, franc. 1 Economique du Benelux de 1958, hiszp. \ Económica de Benelux 1958, roś. Ekonomie sojuz Beniluks 1958), zainicjowana 3 II 1958 rządy Belgii, Holandii i Luksemburga, po< Hadze Traktat o integracji gospodarczej, wszedł w życie l XI 1960, znosząc wszelki strykcje celne dla towarów i usług i wprowat jednolite ceny na całym obszarze w ścisłej l walut trzech krajów: franka belg., guldena i franka luksemburskiego. Unia była przi wywana w ciągu 17 lat: konwencją walutową pisaną 21X1943 w Londynie przez rżą państw na emigracji; konwencją celną podp; 1944 tamże; kongresami ekon., odbywającyl co roku od 1946; układem brukselskim z 945 Unia M. Stów. Techn. 3765 1949 oraz protokołami haskimi z 7 VII 1953 i konwencją z 7 VI 1956. Organami Unii są Rada Ministrów Spraw Zagr., Rada Handlu Zagr., Rada Gospodarczo-Pinansowo-Socjalna, Rada d/s Rolnictwa, Rada Konsultatywna Międzyparlamentarna; szereg komitetów; Sekretariat Generalny i Trybunał Arbitrażowy. Siedziba: Bruksela. Publ. Bul-letin de Benelux oraz Bulletin Statistique. The Europa Year Book 1972. A Worid Sumy, London 1972, Vol. I, s. 133-140. UNIA GOSPODARCZA NORDYCKA -* Nordek. • 3760 UNIA HOLENDERSKO-INDONEZYJSKA, 1947-56 (ang. Netherlands-Indonesian Union, 1947-56, f ranę. Union Neerlando-Indonesienne 1947-56, hiszp. Union Holando-Indonesia 1947- 56, roś. Nidierlandsko-Indoniezijskij Sojuz 1947-56), formalnie utworzona 25 III 1947; wcześniej pod presją Holandii uzgodnioną umową w Ling-gadjati z 151X1946 pomiędzy Rep. Indonezyjską (która 17 VIII 1945 proklamowała, mimo sprzeciwu Holandii, swą niepodległość) a Królestwem Holandii, jako unia pod wspólnym zwierzchnictwem królowej Holandii; na podstawie tej umowy Holandia uznała suwerenne prawa Indonezji jedynie do części jej terytorium (Jawy, Sumatry i Madury) oraz zapowiadała utworzenie do 1949 Stanów Zjedn. Indonezji (obejmujących prócz Rep. Indonezji—Borneo i tzw. Wielkie Państwo Wsch.: Celebes, Moluki i Małe Wyspy Sundajskie), które wraz z Holandią i jej posiadłościami kolonialnymi w Ameryce miały utworzyć U.H.-I. Po for- malnym utworzeniu U.H.-I. aktem z 25 III 1947, wobec sabotowania przez Holandię warunków u-mowy, wybuchł konflikt zbrojny w lipcu 1947 . między Holandią a Indonezją. Po dwóch latach walk odbyta się konferencja „okrągłego stołu" w Hadze 2-30X11949, w wyniku której podp. został układ o suwerenności Stanów Zjedn. Indonezji na całym terytorium indonez., z wyjątkiem —»- Irianu Zachodniego (przeszedł on pod administrację Indonezji 1V1963) oraz o ponownym powołaniu do życia U.H.-I. opartej na zasadach „dobrowolności, równości i pełnej niezależności", pod zwierzchnictwem „Królowej Juliany i jej następców" (art. 5), przy czym sfederowane państwa miały być oddzielnie członkami ONZ (art. 10). W 1950 Stany Zjedn. Indonezji przekształcono w ramach Unii w Rep. Indonezyjską, która wystąpiła z Unii w lutym 1956. A. A. SCHILLER Formation of Federal Indonesia, The Hague 1955; The Siatesman's Year-Book 1960. London 1960; L. H. PALMIER Indonesia and the Dutch, London 1962. • 3761 UNIA LUBELSKA, 1569 (ang. Lublin Union, 1569, franc. Union de Lublin de 1569, hiszp. U-nión de Lublin 1569, roś. Lublinskaja unija 1569), zw. też Unią Polsko-Litewską, zawarta na Sejmie w Lublinie l VII 1569, potwierdzona przez Króla Zygmunta Augusta 4 VII 1569, mocą której Wielkie Księstwo Litewskie będące w związku z Polską od 1485 (Unią Krewską), potwierdzonym 1401 (Unią Wileńsko-Radomską), 1413 (Unią Ho-rodelską), 1432 (Unią Grodzieńską), 1499 (Unią Wileńską) i 1501 TUnią Michnicką), połączyło się ostatecznie z Królestwem Polskim w jedną „Rzeczpospolitą Obojga Narodów" (art. 3), aczkolwiek jeszcze z odrębnym prawem sądowym na Litwie i w Koronie (art. 9), co zniosła dopiero Konstytucja 3 V 1791. J. DUMONT Corps universal diplomatiąue du droit des gens, T. 8. Amsterdam, La Haye 1726/31, T. V; S. KUTRZEBA, W. SEMKOWICZ Akta Unii Polski i Litwy 1385-1791, Kraków 1932. • 3762 UNIA ŁACIŃSKA, 1951 (ang. Latin Union, 1951, franc. Union Latinc de 1951, hiszp. Union Latina 1951, roś. Łatinskaja unija 1951), instytucja międzyrządowa, zainicjowana 1948 przez komitety krajowe, powstała formalnie 15 V 1951 na I Mię-dzynar. Kongresie U.Ł. w Rio de Janeiro z zadaniem „rozwijania współpracy intelektualnej między krajami o kulturze łacińskiej". Statut Unii został opracowany na II Kongresie w Madrycie 1954, w formie konwencji międzynar., której sygnatariuszami są: Francja, Hiszpania, Portugalia i Włochy oraz wszystkie państwa latynoskie Ameryki, z wyjątkiem Meksyku i Gwatemali, a także Filipiny; w sumie 21 państw, z których do l I 1972 ratyfikowało konwencję 13 państw, w tym Francja w m. Marc 1971. J. M. C. TORRES Textos Bdsicos de la Organiwcion Inl., Madrid 1955, s. 375-386. • 3763 UNIA MIĘDZYNARODOWA REPUBLIK A- MERYKAŃSKICH, 1890 (ang. International U-nion of American Republics, 1890, franc. Union Internationale des Republiques Americaines de 1890, hiszp.. Union Internacional de Republicas Americanas 1890, roś. Mieżdunarodnij sojuz a-mierikanskich riespublik 1890), nazwa instytucji powołanej 14 IV 1890 przez I Międzynar. Amer. Konferencję w Waszyngtonie z zadaniem „szybkiego zbierania i udostępniania danych dotyczą- cych handlu". W 1891 funkcję Unii przejęło Biuro Handl. Republik Amerykańskich. International Conferences of American Republics 1889-1928. Washington DC 1931. • 3764 UNIA MIĘDZYNARODOWYCH STOWARZYSZEŃ, 1907 (ang. Union of International Asso-ciations, 1907, franc. Union des Associations In-ternationales de 1907, hiszp. Union de Asociacio-nes Internacionales 1907, roś. Sojuz micżdunarod-nych assocyacyj 1907), zał. 1907 jako Biuro Centralne Międzynar. Stowarzyszeń, Central Office of Int. Associations uzyskało obecną nazwę 1910, na I Świat. Kongresie Międzynar. Organizacji, I Worid Congress of Int. Organizations. Siedziba: Bruksela. Łączy 31 państw m.in. Polskę. Posiada statut doradczy (R) ECOSOC i (B) UNESCO. Organizuje Międzynar. Kongresy Organizatorów i Techników Międzynar. Kongresów, Congresses of Int. Congress Organizers and Technicians. Publ. •> Yearbook of International Organizations oraz Int. Congress Calendar, Bibliographical Current List of Papers, Reports and Proceedings of Int. Meetings i in. Zob. też organizacje międzynarodowe, stowarzyszenia międzynarodowe, towarzystwa międzynarodowe. Yearbook o f Int. Organizatlons. 1973. • 3765 UNIA MIĘDZYNARODOWYCH STOWARZYSZEŃ TECHNICZNYCH, 1950 (ang. Union of 60 ESMiO 3766 Unia Międzyparlamentarna 946 International Engineering Organizations, 1950, franc. Union Internationale des Associations Tech-niques de 1950, hiszp. Unión Internacional de Asociaciones Tecnicas 1950, roś. Sojuz mieżdu-narodnych inżenierno-tiechniczeskich organizacyj 1950), zat. 1950 pod egidą UNESCO, z siedzibą w Paryżu. Posiada statut doradczy (A) UNESCO. Year.book of tnt. Organizatlons, 1973. • 3766 UNIA MIĘDZYPARLAMENTARNA, 1889 (ang. Interparliamentary Union, IPU, 1889, franc. U-nion Interparlementaire de 1889, hiszp. Unión In-terparlamentaria, 1889, roś. Mieżparłamientskij sojuz 1889), zat. 30 VII 1889 w Paryżu przez parlamenty Belgii, Danii, Francji, Liberii, USA, Węgier, W. Brytanii i Wioch z zadaniem rozwijania współpracy międzyparlamentarnej na rzecz świat. pokoju. Statut zmodyfikowany 1920 na sesji w Wiedniu oraz 1960 w Tokio. IPU byta inicjatorką dwóch pierwszych Konferencji Pokoju 1889 i 1907 w Hadze. Do IPU należą prawie wszystkie państwa z systemem parlamentarnym, zarówno kapitalist. jak socjalist., m.in. Polska (tablica -»• Parlamenty świata). Statut Unii uchwalony przez Konferencję 'Wiedeńską 1922, uzupełniony przez Konferencję Kopenhaską 1923, Berneńską 1924, Berlińską 1928, Bukareszteńską 1931, Kairską 1947, w Helsinkach 1955, w Bangkoku 1956, Warszawską 1959, Tokijską 1960, Teherańską 1966 i Paryską 1971 składa się z 47 art., których pierwsze trzy oraz art. 7 mają brzmienie następujące: ,,Art« l. Celem Unii Międzyparlamentarne) jest popieranie kontaktów osobistych między członkami wszystkich Parlamentów, ukonstytuowanych w Grupy Narodowe, oraz jednoczenie ich we wspólnej walce na rzecz zabezpieczenia i u-trzymania pełnego udziału ich państw w umacnianiu i rozwijaniu instytucji przedstawicielskich oraz w działaniu na rzecz pokoju i współpracy między narodami, zwłaszcza przez popieranie celów ONZ. W tym celu Unia Międzyparlamentarna będzie się wypowiadać we wszystkich kwestiach o charakterze międzynar.. które mogą być uregulowane przy pomocy akcji parlamentarnej i przedstawiać będzie wszelkie sugestie odnośnie rozwoju instytucji parlamentarnych, ulepszania ich pracy i podnoszenia ich autorytetu. Art. Q. Siedziba Unii Międzyparlamentarnej jest Genewa. Art. Ul. Unia Międzyparlamentarna składa się z Grup Narodowych. Grupa Narodowa może powstać w ramach Parlamentu utworzonego zgodnie z prawem państwa suwerennego, którego ludnoić reprezentuje i na którego terytorium działa. W każdym Parlamencie może powstać tylko jedna Grupa Narodowa. Parlament może ukonstytuować się jako Grupa Narodowa. W państwie federalnym Grupa Narodowa może powstać tylko w ramach Parlamentu federalnego. Każda Grupa Narodowa winna stosować się do zasad Unii i działać zgodnie ze statutem. Decyzje o przyjęciu nowych Grup podejmowane są przez Radę Międzyparlamentarną, której Sekretarz Generalny przekazuje prośby o przyjęcie. Rada po- dejmuje swoją decyzję po uprzednim zasięgnięciu opinii Komitetu Wykonawczego, który określi czy spełnione s; warunki ustępu 2 i 3". Art. VII. Obowiązkiem Grupy Narodowej jest informowanie swego Parlamentu, za pośrednictwem swojego zarządu bądź jednego ze swoich członków, o rezolucjach przyjętych przez Konferencje, wzywających do akcji parlamentarnych lub rządowych i zawiadomienia nic później aniżeli miesiąc przed następną, kolejną, doroczną Konferencją Biura Unii Międzyparlamentarnej o rezultatach akcji w związku z tym podjętej". Organem gł. jest Plenarna Konferencja, która powołuje Radę i Komisję Wykonawczą. Językami oficjalnymi są ang. i franc. Posiada statut dorad- czy (A) ECOSOC i (B) UNESCO. Każda Konferencja Plenarna odbywa się w innej stolicy państw członkowskich i posiada odrębny temat gł. obrad (np. kontrola' parlamentarna polityki zagr. 1937. lub przyszłość demokracji parlamentarnej 1960). Unia współpracuje z: Amerykańską Regionalną Grupą Międzyparlamentarną, American Regional Konferencje plenarne Unii 1953-75 Rok Miasto Rok Miasto 1953 Waszyngton 1964 Kopenhaga 1954 Wiedeń 1965 Ottawa 1955 Helsinki 1966 Teheran 1956 Bangkok 1968 Lima 1957 Londyn 1969 Delhi 1958 Rio de Janeiro 1970 Haga 1959 Warszawa 1971 Paryż 1960 Tokio 1972 Rzym 1961 Bruksela 1973 —a 1962 Brasilia ' 1974 Tokio 1963 Belgrad 1975 Londyn " 61 Konferencja Międzyparlamentarna przewidziana na październik 1973 Santiago (Chile) nie odbyła się na skutek rozwiązania parlamentu Chile przez faszystowską juntę wojskową. Rada Unii 26 X 1973 zawiesiła członkostwo Grupy Chilijskiej oraz Rwandy. gdzie również Junta wojskowa rozwiązała parlament; przyjęto natomiast Grupy Argentyny, Kolumbii i Meksyku. Rada wyznaczyła daty kolejnych Konferencji: 63. w Madrycie w 1976; 64. w Sofii 1977. Interparlamentary Group; z Grupą Międzyparlamentarną Beneluxu, Benelux Interparlamentary Group; z Unią Parlamentarną Państw Skandy- nawskich, Interparlamentary Union of the Nordic Countries oraz ze Stów. Sekretarzy Generalnych Parlamentów, Assoc. of Secretaries Generals of Parliaments. Siedziba: Genewa. Od 1965 w siedzibie IPU działa Międzynar. 0-środek .Dokumentacji Parlamentarnej, Int. Centre for Parliamentary Documentation, w ścisłej współpracy z zał. 1936 londyńską Komisją Międzynar. d/s Historii Przedstawicielstw Parlamentarnych, Int. Commission for the History of Representa-tives and Parliamentary Institutions. IPA patronuje także bilateralnej współpracy grup parlamentarnych. Członkami Unii w 1974 były Grupy Narodowe następujących krajów: Albania, Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Brazylia, Bułgaria, Cejlon. Czechosłowacja, Dania, Egipt. Etiopia, Filipiny, Finlandia. Francja, Ghana, Hiszpania. Holandia, India, Indonezja. Iran. Irlandia. Islandia, Izrael. Japonia. Jordania, Jugosławia, Kamerun, Kanada, Kolumbia. KRL-D, Korea Pd., Kuwejt, Laos, Liban. Liberia. Luksemburg, Malezja, Malawi, Mauretania, Meksyk, Monako. Mongolia, Nepal, NRD, NRF, Nigeria. Norwegia, N. Zelandia, Paragwaj. Polska, Rwanda, Rumunia, Senegal. Sierra Leone. Singapur, Syjam, Szwajcaria. Szwecja, Tunezja, Turcja. USA. Węgry, W. Brytania, Włochy. Wybrzeże Kości Słoniowej, Wenezuela, Wietnam Pd. (sajgońska adm.), Zair, ZSRR. W styczniu 1973 odbyta się w Helsinkach I Konferencja Międzyparlamentarna d/s Współpracy i Bezpieczeństwa Eur., Inter-Parliamentary Confe- rence on European Co-operation and Security, przy udziale delegacji parlamentów wszystkich państw eur. (z wyjątkiem Albanii) oraz delegacji Kongresu USA i parlamentu Kanady; przyjęto jednomyślną rezolucję o środkach i sposobach rozwijania współpracy w celu zbudowania trwałego pokoju i bezpieczeństwa w Europie. Polska, która należała do Unii Międzyparlamentarnej w o-kresie międzywojennym /od 1921) reaktywowała swoją działalność w 1946. a delegat Polski uczestniczył w 1947 w pierwszej po wojnie Konferencji Międzyparlamentarnej W latach 1949-53 kontakty i Unią były luźne, a wznowienie współpracy nastąpiło od 1954 Przynależność do Polskiej Grupy Unii Międzyparlamentarnej jest oparta na zasadach dobrowolności zgłoszeń posłów na Sejm. Polska Grupa Unii Międzyparlamentarnej w Sejmie Ustawodawczym liczyła 37 posłów, w 947 Unia Zachodnioeur. 3771 Sejmie PRL I kadencji — 68, U — 214, m — 364, IV —330, V — 331, VI — 328. Polska Grupa utworzyła wraz z innymi parlamentami grupy dwustronne: w 1947 pol.-belg., w 1953 pol.-franc., w 1955 pol.-wt., w 1956 pol.-ind. i w 1957 pol.-brytyjską. Wydawnictwa Unii obejmują ang. i franc. Statutes and Rutes; ang. Proceedings of Inter-Partiamen-lary Conferences; ang. i franc. Resolutions adopt-ed by l.P.C. and Principal Decisions of the Co-uwil; czasopisma: Inter-Partiamentary Bulletin, wydawany 1926-40 w ang., franc. i niem.; od 1941 w ang. i franc.; Constitutional and Parlia-mentary Information w jeż. ang. i franc.; opracowania: Parliaments—A Comparative Study on the Structure and Funofioning of Representatiye In-stitutions m Fifty-Five Countries. Parlament. Une Etude Comparative .sur la Structure et Fonction-nement des Institutions Representative dans Qua-rente et V n Pays, Geneva 1966. (Nowe, rozszerzone i uzupełnione wydanie zapowiedziane na 1975). Poza tym od 1966 publ. Chronicie of Par-lamentary Etections. Informacje o publikacjach Unii ogłasza oficjalny organ Unii Inter-Parliamen-tary Bulletin. IOTERPARLAMENTARY UNION Statut l Regulamin, tłum. z ang. Genewa, Biuro Unii M.P. b.r. ». 41; IPU 1889-1939, Geneve 1939, s. 386; Enctciopedia of Parliament. London 1961; W. L. SZWIECOW Mieiparlamientskij sojuz, Moskwa 1964, s. 335; The Europa Year Book 1972. A Worid Survey, London 1972, Vol. I, 3. 297; J. HUOPANIEMI Parliaments and European rapprochement. The Conference o f the łnter-Parliamentary Union on European co-operation and security. (Helsinki, Jan. 1973), Leiden 1973. • 3767 UNIA NORWESKO-SZWEDZKA, 1814-1905 (ang. Norvegian-Swedish Union, 1814-1905, franc. Union de la Norvege et la Suede de 1814-1905, hiszp. Union Noruego Sueca 1814-1905, roś. Szwiedsko-norwieżskaja unija 1814-1905), powstała pokojem zawartym w Kilonii, 1814, integrującym Norwegię ze Szwecją; trwała do 1905, kiedy parlament Norwegii (Storting) uchwalił jednostronnie zerwanie Unii. I. ANDERSSON Dziele Szwecji, Warszawa 1967. • 3768 UNIAPAC, Międzynarodowa Chrześcijańska Unia Dyrektorów Przedsiębiorstw, ang. nazwa Intema-tional Christian Union of Business Executives, zał. 1962 jako sukcęsorka zai. 1931 Interaational Union of Catholic Employers and Menagers, przez krajowe organizacje zach. Europy, z za- daniem prowadzenia badań ekon.-spot. w duchu doktryny chrzęść, i inicjowania wspólnych akcji. Siedziba: Bruksela. W 1963 Unia, w związku z sukcesami wyborczymi chrześc.-demokr. stronnictw w Ameryce Pd., powołała do życia Eur. Komitet Współpracy z Ameryką Lać., European Committee for Cooperation with Latinamerica, u-łatwiającą penetrację tam kapitałów zachodnioeur., szczególnie NRP. Publ. kwartalnik „UNIAPAC International". J. B. GREMILLON The Catholic Moyement of Employers and Menagers. A Study of UNIAPAC, Roma 1961, s. 217; Lntin Amerlcan Forum on Economic Development UNIAPAC, Brunelles 1965, s. 128; UNIAPAC In Latin America, Bruxelles 1971; Yearbook of Int. Organtsatlons, 1973. • 3769 UNIA PANAMERYKAŃSKA (ang. Panamerican Union PAU, franc. Union Panamericaine, hiszp. Union Panamericana, roś. Panamierikanskij so-juz), od 1948 stały organ centr. i sekretariat generalny Organizacji Państw Amerykańskich. Instytucja będąca sukcęsorka zał. 29 III 1890 Ame- rykańskiego Międzynar. Biura w Waszyngtonie, przekształconego 25 II 1911 w Urtię Republik A-merykańskich, która 3 V 1923 decyzją V Międzynar. Amerykańskiej Konferencji w Santiago (Chile), zmieniła nazwę na obecną. Nowy statut PAU opracowała VI Konferencja 20 II 1928 w Hawanie; zmodyfikowany Rozdz. XIII Karty OPA, 2 V 1948. Siedziba: Waszyngton. Publ. wszystkie dokumenty dot. OPA i jej organizacji wyspecjalizowanych. Conferenctas Int. Americanas 1889-1936, Washington DC 1938, s. 268-270, 358-363 i 420-421; PAU Governtng Board. MMites 1911-1948, Washington DC 1948; L. S. ROVE The PAU and the Panamerican Conferences, Washington DC 1946. UNIA PANEUROPEJSKA'-^ Paneuropa. • 3770 . UNIA PAŃSTW ŚRODKOWOAFRYKAŃSKICH, 1968 (ang. Union of Central African Sta-tes, 1968, franc. Union des Ćtats d'Afrique Centrale, UEAC de 1968, hiszp. Union de Estados de Africa Central 1968, roś. Sojuz gosudarstw Centralnej Afriki 1968), zał. w kwietniu 1968 federacja Czadu, Konga Kinszasa (obecnie Zair) i Republiki Środkowoafrykańskiej, utworzona na podstawie porozumienia ww. państw, zawartego l II 1968 w Bangi (Rep. Środkowoafrykańska) z inicjatywy pręż. Konga, J. Mobutu. Utworzenie UEAC było wynikiem kryzysu zaistniałego w ->• Unii Celno-Gospodarczej Afryki 'Środkowej; sprzeczności zaistniałe w łonie UEAC doprowadziły w grudniu 1968 do jej rozwiązania. • 3771 UNIA ZACHODNIOEUROPEJSKA, 1955 (ang. Western European Union, WEU 1955, franc. Union de 1'Europe Occidentale de 1955, hiszp. Union de Europa Occidental 1955, roś. Zapadnojewropiej-skij sojuz 1955), organizacja wojsk.-polit. utworzona 6 V 1955 w Londynie na podstawie układów paryskich 1954. Układy te przez odpowiednią zmianę i uzupełnienie paktu brukselskiego (1948), przekształciły go w Unię Zachodnioeuropejską, podporządkowaną NATO, obejmującej prócz Francji, W. Brytanii i państw Beneluxu (Belgii, Holandii i Luksemburga) również zremilitaryzo-waną NRP i Wiochy. Utworzenie WEU miało na celu, po odrzuceniu w 1954 przez Francję u-kładu o Europejskiej Wspólnocie Obronnej, znalezienie formuły ułatwiającej Francji udzielenie zgody na remilitaryzację NRF i jej udział w NATO. Dlatego w ramach Unii ustanowiono system (w praktyce fikcyjny) kontroli nad pewnymi ograniczeniami w dziedzinie zbrojeń NRF oraz zakazy produkcji przez nią broni jądrowej, bakteriologicznej, chem., pocisków dalekiego zasięgu, bombowców strategicznych i większych okrętów wojennych. W 8 V 1955 NRF została oficjalnie przyjęta do NATO. Struktura organizacyjna WEU:—Rada—stały organ naczelny (wraz z Sekretariatem Generalnym), Zgromadzenie składające się z delegatów państw-członków w Zgromadzeniu Doradczym Rady Europejskiej oraz A-gencja Kontroli Zbrojeń i Stały Komitet Zbrojeń. W 1963-70 działała przy WEU podkomisja d/s problemów gosp. państw członkowskich EWG i 60« 3772 UNICEF 948 W. Brytanii. Siedziba: Londyn. Publikacja: Re-ports of WEU. Zbiór dokumentów Nr 5 1948 i nr 12 1954; Z. M. KLEPACKI Zachodnioeuropejskie organizacje międzynar., Warszawa 1969, s. 167-181; P. FISCHER DreijShrige Bitanz der Westeuro-paisches Union, Europa Archiy m 6, 1959; The Europa Year Book 1972. A Worid Sumy, London 1972, Vol. I, s. 386-387; Zbiór statutów i regulaminów organizacji międzynar., T. III Organizacje o charakteru regionalnym, PISM Warszawa 1973, s. 113-140. • 3772 UNICEF (ang. United Nations Children's Fund, UNICEF, franc. Ponds 'des Nations Unieś pour 1'enfance FISE, hiszp. Fondo de las Naciones Unidas para la In- ^>^~^~~\\\ fancia UNICEF, roś. ^(^•3^'A^t Dietskij fond OON lM//fi•'i:^9\^^^ JUNISEF), Fundusz WilT^^^KT/lW Narodów Zjednoczo- Skl^K^^^^B^/Al^r "y*1*1 na rzecz Dzieci, >Ł\VS'^^K'Y/y fundusz ONZ powsta-^Sy-^^^/-*^ ły decyzją Zgr. Og. ••T „ ^J^ NZ, z 11 XII 1946, Rez. • 57/1 jako „międzynar. fundusz pomocy dzieciom krajów, które były ofiarą napaści wroga"; pierwotnie p.n. UN Chiidrens Emergency Fund UNICEP, Fundusz NZ Doraźnej Pomocy Dzieciom. Zgr. Og. 7 X 1953 skróciło nazwę o słowo „emergency", lecz skrót nazwy pozostawiło ten sam i poleciło nowemu UNICEF działać jako „stała światowa organizacja d/s dzieci", szczególnie opieki nad zdrowiem i wyżywieniem dzieci. Głównym źródłem finansowym i towarowym Funduszu są darowizny rządów krajów rozwiniętych oraz instytucji i osób prywatnych. Roczne dochody z różnych źródeł wzrosły z 33 min w 1965 do blisko 60 min w 1970. W 1965 UNICEF otrzymał nagrodę pokojową Nobla. Organem gt. jest Rada Wykonawcza złożona z reprezentantów 30 państw. Siedziba: Nowy Jork oraz szereg biur regionalnych gł. w państwach Trzeciego Świata. UWCEF Compendium. Vol. VI. New York 1956/57; UNICEF Strniegy for Chiidrens. New York 1967, s. 86; M. PASZKOW-SKI Dwadzieścia lat Funduszu ONZ Pomocy Dzieciom, w: Prawo l tycie m 15, 1966; The Europa Year Book 1972. A Worid Survey, London 1972, Vol. I, s. 74-75. UNI-CODE -r Kod handlowy. • 3773 UNICI (ang. Uniats, franc. Unites, hiszp. Unia-tos, roś. Uniaty), nazwa przyjęta na chrześcijan obrządku wsch., których kościoły drogą unii po- łączyły się z kościołem, katol., zachowując swój język liturgiczny, rytuał i hierarchię. • 3774 UNIDO (ang. UN Industrial Development, Or-ganization. UNTDO, franc. Organisation des Nations Unieś pour le developpement industriel, ONUDI, hiszp. Organización de las Naciones U-nidas para el Desarrollo Industrial, roś. Organi-zacyja Objedinionnych Nacyj po promyszlenno- mu razwitiju, 'JUNIDO), Organizacja Narodów Zjednoczonych d/s Rozwoju Przemysłu, jedna z org. wyspecjal. ONZ. powstała jednomyślną decyzją Zgr. Og. NZ, 20 XH 1965, Rez. 2089/XX. Komitet specjalny opracował statut nowej organizacji, która rozpoczęła działalność l I 1967. Organa: Rada Rozwoju Przemysłowego z Sekretariatem kierowanym przez Dyrektora mianowanego przez Sekr. Gen. ONZ za aprobatą Zgromadzenia. 45 członków Rady zostało wybranych w grudniu 1966 przez Zgr. Og. NZ: 15 na rok, 15 na 2 lata i 15 na 3 lata, z założeniem, że co roku zmieniać się winno 15. Działalność adm. i badawcza finansowana jest z budżetu ONZ sumą średnio ok. 10 min dół. Siedziba: Wiedeń. Powołanie do życia UNIDO było zwycięstwem państw rozwijających się nad oporem kapitalist. państw wysoko rozwiniętych. Do 1965 problemy UNIDO rozpatrywał niewielki Ośrodek Rozwoju Przemysłowego Departamentu Ekonomiczno-Spo-łecznego Sekretariatu NZ. W. MORAWIECKI Narody Zjednoczone, Warszawa 1970, wyd. 2, s. 345-347; Yearbook of Im. Organizations. 1973. W. ZA-REMBA UNIDO — organizacja międzynar. współpracy gospodarczej, w: Handel Zagr. nr l, 1974. • 3775 UNIE RELIGIJNE (ang. Religions unions, franc. Unions religieuses, hiszp. Uniones religiosas, roś. Rieligioznyje unii), związki kościołów chrzęść., gł. rzymskokatol. i greckokatol., lecz również grup protestanckich. Kościół Rzymskokatol. od czasów reformacji w XV w. dążył do wzmocnienia się polit. przez zawieranie unii z kościołami obrządku wsch. godząc się na zachowanie przez nie odrębnego rytuału, języka liturgicznego, hierarchii, kalendarza kość., a nawet na małżeństwa księży, jeśli zawarte przed ostatnimi święceniami. W 1917, w związku z rewolucją w Rosji, papież powołał specjalną Kongregację kardynalską d/s kościoła wschodniego, Congregatio pro Ecciesia 0-rientali, pod przewodnictwem papieża, prowadzącą studia swe poprzez papieski Instituto Oriental. Publ. Orientatia Christiana. Od 1924 zakon Au-gustianów, wyd. w Bejrucie Echo {f Orient i L'U-nion des Egiises. 9 3776 UNIFIKACJA MIĘDZYNARODOWA NORM (ang. Unification of International Stąndards, franc. Unification internationale des normes, hiszp. Unificación internacional de nonnas, roś. Mieżdu-narodnaja unifikacyja standartow), przedmiot -> metrologii i •—> normalizacji międzynarodowej. • 3777 UNILEVER, ang.-hol. koncern, zat. 1930 przez połączenie ang. koncernu mydlarskiego Lever Brothers Ltd. i hol. tłuszczowego Margarine U- nion; gt. akcjonariuszami są wielkie banki hol. i ang., grupa Rotschilda oraz rodziny Leverhulme i van der Bergh. Jest jednym z największych świat, koncernów; ma w 40 państwach fabryki: artykułów spoż., margaryny, tłuszczów jadalnych, środków do prania, kosmetyków, chemikalii, opakowań, tekstylii itp. Zajmuje w Europie Zach. 2 miejsce pod względem wartości produkcji. W 1969 zatrudniał 326 tyś. osób, a wartość sprzedanych produktów przekroczyła 6 mld dół. The Economisi 18 VI 1971. • 3778 UNION OIL COMPANY, jedna z wielkich naftowych kompanii USA, ma pola naftowe w USA i Ameryce Środ-k.; należała krótko po I wojnie świat, do -* Royal Dutch/Shell Group, od 1923 własność firmy Diiion Read. • 3779 UNIPOM, ang. United Nations India-Pakistan Observation Mission, Misja NZ Obserwatorów 949 Uniwersytet Europejski 3787 stosunków India-Pakistan (w związku z problemem Kaszmiru i Dżammu). • 3780 UNISIST, ang. United Nations Int. System ot Information of Science and Technology, Międzynarodowy System ONZ Informacji Naukowo-Technicznej, światowy system unifikacyjny wymiany informacji nauk., którego projekt opracowywany od 1967 przez UNESCO i Międzynar. Radę Unii Naukowych, ICSU, oceniony został na I Międzynar. Konferencji UNISIST, 4-9X1971 w Paryżu i zalecony państwom członkowskim ONZ. UNISIST, UNESCO Paris 1971. • 3781 UNITAR (ang. United Nations Institute for Tra-ining and Research UNITAR, franc. Institut des Nations Unieś pour la formation et la recherche, hiszp. Instituto de las Naciones Unidas para For-mación Profesional e Investigaciones, roś. Institut Objedinionnych Nacyj dla obuczenija i issiedo- wanij), Instytut Narodów Zjednoczonych Szkolenia i Studiów, jedna z międzynar. autonomicznych instytucji ONZ, powołana do życia przez Zgr. Og. NZ Rez. 134/XVIII z 11 XII 1963, z siedzibą w N. Jorku; od marca 1965 działalność skoncentrowana na dopomaganiu krajom rozwijającym się w kształceniu kadr i prowadzenia badań naukowych. Członkowie: większość państw członkowskich ONZ. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 3782 UNITARIANIE (ang. Unitarians. franc. Unitaires, hiszp. Unitarias, roś. Unitarii, antitrinitarii), jedna z chrzęść, grup rei., protestanckich, nie uznająca dogmatu o Trójcy Sw., powołująca się na swój historyczny związek z polskimi Arianami, zorganizowana, 1813, w Brytyjskie i Zagraniczne Stowarzyszenie U., British and Foreign Unitarian Association; w 1900 powstała pierwsza Międzynar. Rada U. i innych Liberalnych Religijnych Myślicieli i Pracowników, Int. Councii of Unitarian and other Liberał Religions Thinkers and Workers, przekształcona w 1930 w Międzynar. Stów. d/s Religijnej Wolności i Liberalnego Chrześcijaństwa, Int. Assoc. for Religions Freedom and Liberał Christianity IARF..Z siedzibą w Hadze; od 1946 zarej. w ONZ; posiada statut doradczy (B) UNESCO. Publ. 1ARF News DigesI, patronuje Międzynar. Unii Liberalnych Kobiet Chrześcijańskich, Int. Union of Liberał Christian Women, zał. 1910, z siedzibą w Hadze. A. M. WILBUR A History of Unilarinntsm, The Hague 1945; Yearbook o/ Int. Orgaaizations, 1973. • 3783 UNITED FRUTT C0„ największy końcem plantacji owoców pd., zw. w Ameryce Lać. „bananowym imperium"; powstał w końcu XIX w. w Bostonie, jest własnością jednej z 10 wielkich finansowych grup USA ->• Grupy Bostońskiej, której koordynatorem jest Firsi National Bank of Boston. Ma decydujący wpływ na administracje państw Ameryki Srodk. i Panamy. Dysponuje własną flotą handl., liniami koi. i portami w Ameryce Centralnej. • 3784 UNITED STATES STEEL CORPORATION, największy koncern stalowy USA, zał. 1901 przez J. P. Morgana, z kapitałem zakładowym 1,4 mld dół. (pierwsza w świecie „billion dollar corpo- ration"). W 1924 osiągnęła 2 mld dół. zysków. Po II wojnie świat., w trustowym porozumieniu z grupami finansowymi A. Carnegie, H. C. Frick, E. Gary; H. Philipps, Ch. Schwab, dominuje w przemyśle stalowym, kopalń rud żelaznych, w kolejnictwie i przemyśle okrętowym. W 1964 akty- wa przekroczyły 5 mld dół. • 3785 UNIWERSALIZM ONZ (ang. UN Universalism, franc. Universalisme de 1'ONU, hiszp. Universa-lismo de la ONU, roś. Uniwiersalizm OON), termin międzynar. — zasada, że Organizacja NZ winna obejmować wszystkie państwa świata bez względu na ich ustrój. Zasada ta została po raz pierwszy sformułowana w czasie II wojny świat. na naradach w Dumbarton Oaks 1944 i w Londynie 1944, w memoriale pt. „Przyszłe prawo mię- dzynar.": „Wspólnota państw winna być zorganizowana na zasadzie powszechności. Wszystkie państwa, które istnieją lub mogą istnieć w przyszłości winny być włączone do niej. Nie powinna być sformułowana jakakolwiek umowa co do usunięcia lub wycofania sit któregokolwiek państwa" (Propozycja l. Punkt l Planu Amerykańsko-Kanadyjskiego). Mimo tak sformułowanych idei ONZ została stworzona identycznie jak LN, nie w duchu uniwersalizmu, lecz w atmosferze zwycięstwa wojennego jednej grupy narodów nad drugą. Z kolei zimna wojna, która przyszła prawie natychmiast po gorącej wojnie, sparaliżowała współpracę narodów Wschodu i Zachodu i ograniczyła do minimum przyjmowanie nowych członków po rok 1955. Nieuznawanie przez USA Chin Ludowych uniemożliwiły po rok 1972 przywrócenie Chinom ich miejsca w ONZ. Przyjęcie do ONZ dwu państw niem. nastąpiło w 1973, natomiast pozostały jeszcze w 1974 poza ONZ państwa wiem. i koreańskie. W Roku Współpracy Międzynar., 1965, Sekr. Gen. 'ONZ U Thant zaprosił szereg osobistości do Siedziby ONZ, by przedstawili swe poglądy na przyszłość ONZ. Jeden z zaproszonych amer. publicysta W. Lippman poświęcił swą prelekcję uzasadnieniu konieczności u. ONZ, mówiąc w podsumowaniu: „... dopiero w naszym stuleciu doszliśmy do przekonania, że jest możliwe i konieczne zorganizowanie powszechnej społeczności..., a to dlatego, że wojna nowoczesna przemieniła się w katastrofę powszechni, a konieczność jest matka inwencji". A. GARCIA ROBLES El Manilo de la Poslauerra, 1 t., Mexico DF 1946, Vol. l, a. 52-53; UN Monthly Chronicie, nr 4/1965. UNIWERSALNA KLASYFIKACJA DZIESIĘTNA —>• Klasyfikacja dziesiętna uniwersalna. • 3786 UNIWERSYTET AMERYK (ang. University of the Americas. franc. Universite des Ameriques, hiszp. Universidad de las Americas, roś. Uniwier-sitiet Amierik), nazwa zał. 1940 w stolicy Meksyku wyższej uczelni, kształcącej młodzież z wszystkich państw amerykańskich. • 3787 UNIWERSYTET EUROPEJSKI (ang. European University, franc. Universitć europeenne, hiszp. Universidad Europea, roś. Jewropiejskij uniwier- 3788 Uniwersytet Latynoamer. 950 sitiet), nazwa uczelni zachodnioeur., otwartej 19 IV 1972 we Florencji, na podstawie konwencji państw członkowskich EWG; m. Florencja zaofiarowała posiadłość Villa Tolomei. Oficjalna nazwa: Eur. Instytut Uniwersytecki — L'Instituto Universitario Europeo. Obejmuje cztery wydziały: historii i cywilizacji, nauk. ekon., prawa oraz nauk polit. i społecznych. Przyjmowani są obywatele państw EWG po studiach uniwersyteckich na 2-letnie studium doktoranckie. W pierwszym roku przyjęto 200 osób. W założeniu jest stopniowe zwiększanie liczby studiujących do jednego tysiąca. Z. ZAWADZKI Uniwersytet Europejski we Florencji, w: Kultura i Społeczeństwo nr 3, 1972. • 3788 UNIWERSYTET LATYNOAMERYKAŃSKI (ang. Latin-American Uniyersity, franc. Universitć de l'Amćrique Latine, hiszp. Universidad Latino-americana de Postgraduados, roś. Łatinoamieri-kanskij uniwiersitiet), we wrześniu 1950 I Kongres Uniwersytetów Ameryki Lać. w stoi. Gwatemali wypowiedział się za utworzeniem reprezentatywnego centrum nauk. regionalnego. W 1964 Parlament Latynoamer. wystąpił z apelem do rządów Republik Ameryki Lać. o stworzenie wyższej uczelni regionalnej dla absolwentów studiów uniwersyteckich, kierowanej przez Radę Rektorów Uniwersytetów regionu. Szczegółowy projekt struktury uczelni i program nauk. opracowała Wspólnota Kulturalna Latynoamer.; jednak z braku funduszów do 1974 nie został zrealizowany. Boletln de la Universidad de Chile, Nr 70-71/1966, s. 15-19. UNIWERSYTET MIĘDZYNARODOWY RADIA I TV ->• Radio i TV, Współpraca międzynarodowa. • 3789 UNIWERSYTET MIĘDZYNARODOWY ROZWOJU (ang. International University for Deve-lopment, franc. Universite Intemationale pour le Developpement, hiszp. Universidad Intemacional para el Desarrollo, roś. Mieżdunarodnyj uniwiersitiet razwitija), nazwa zaprojektowanego 1967 przez brąz. uczonego J. de Castro i franc. M. Gu-ernier międzynar. uczelni dla ekonomistów i planistów Trzeciego Świata, w ścisłym powiązaniu z uniwersytetami tych krajów; projekt przekazany UNESCO, do 1974 mimo poparcia UNCTAD nie doczekał się realizacji z braku finansowej bazy. • 3790 UNIWERSYTET ONZ (ang. International University of the United Nations, franc. Universitć de 1'ONU, hiszp. Universidad de la ONU, roś. Uniwiersitiet OON), projekt utworzenia wyższej uczelni ONZ był po raz pierwszy debatowany przez Zgr. Gen. UNESCO 1969 i 1970, które po- wołało Komitet 8 ekspertów; ich pierwszy raport rozpatrywało Zgromadzenie na jesiennej sesji 1971. Zgr. Og. NZ 11X111972 przyjęło uchwałę (101 głosami przeciw 7 przy 4 wstrzymujących się) o powołaniu instytucji o nazwie U. ONZ, złożonej z szeregu regionalnych centrów uniwersyteckich, prowadzących badania dotyczące całej ludzkości, jak prawa człowieka, pokojowe współistnienie, rozwój gosp., stosowanie najnowszych osiągnięć nauki i techniki. • 3791 UNIWERSYTET PRZYJAŹNI NARODÓW IM. P. LUMUMBY (ang. Patrice Lumumba University, franc. Universite de 1'Amitić des Peuples „P. Lumumba", hiszp. Universidad de Amistad de los Pueblos „P-oLumumba", roś. Uniwiersitiet drużby narodów im. P. Łumumby), nazwa międzynar. wyższej uczelni w Moskwie, kształcącej studentów z całego świata, nazwanej imieniem P. Łumumby (1925-61), decyzją rządu ZSRR dla uczczenia afryk. działacza niepodległościowego, przewodniczącego Kongijskiego Ruchu Narodowego, zamordowanego bestialsko przez związanych z kolohia-lizmem przeciwników politycznych. Dokumentacja prasowa 1961, s. 172-173. • 3792 UNIWERSYTET ŚWIATOWY (ang. Worid University, franc. Universitć Mondiale, hiszp. Universidad Mundial, roś. Wsiemirnyj uniwiersitiet), projekt wyższej uczelni dla wybitnych studentów wszystkich narodów i ras, opracowywany przez •»• Instytut Międzynar. Współpracy Intelektualnej między wojnami; a po II wojnie świat, rozpatrywany przez UNESCO; nie zrealizowany do 1974 z braku funduszów. • 3793 UNIWERSYTETY [tac. uniyersalis 'powszechny'], (ang. Universities, franc. Universitćs, hiszp. Uni-versidades, roś. Uniwiersitiety), termin międzynar. — najstarszy, istniejący od średniowiecza rodzaj wyższych uczelni, przedmiot najstarszej intelektualnej zorganizowanej międzyuczelnianej wymiany i współpracy międzynar.; po I wojnie świat. koordynowanej przez -»• Instytut Międzynarodowy Współpracy Intelektualnej. Od 1948 przez UNESCO, wspólnie z zał. 1950, z siedzibą w Paryżu Międzynar. Stowarzyszeniem Universytetów, Int. Association of Universities IAO. Wg danych UNESCO rozwój wyższych uczelni po II wojnie świat, stał się liczbowo nieporównywalny do żadnej poprzedniej epoki. W 1967 liczba u. przekroczyła 4 tyś., a studiujących 15 min; jednocześnie wzrasta stale liczba studiujących za granicą, dzięki umowom bilateralnym międzynar. i stypendiom międzynar.: w 1958 ponad 180 tyś. studentów, w tym połowa stypendystów; w 1964 ponad 290 tyś., w tym 160 tyś. stypendystów;, niemniej procent studiujących za granicą nie przekroczył 4°/o ogółu studentów. Szczególnego rodzaju hamulcem rozszerzania wymiany stal się proces drenażu mózgów. Organizacje u. zarejestrowane w ONZ, posiadające statut doradczy (A), (B) lub (O UNESCO: Micdzynar. Stów. Uniwersytetów, Int. Aasoc. of Universities, żal. 1950. Siedziba: Pary*. Publ. Int. Handhook of Universt-ties, Worid List; Universities and other Instttutloas of HIgher Educationes; Universities Organitalions. Statut doradczy (A) UNESCO i ECOSOC. Międzynar. Stów. Nauk Pedagogicznych, Int. Assoc. for the Advancement of Educational Research, za). 1953. Siedziba: Frankfurt ani M. Statut doradczy (B) UNESCO. Międzynar. Stów. Studentów Nauk Ekonomicznych i Handlowych. Int. Assoc. of Sludents of Economy and Comcrcial Science, żal. 1948. Siedziba: Genewa. Statut doradczy (B) UNESCO. Międzynar. Stów. Informacji Oświatowej l Uniwersyteckiej, Inl Assoc. for Educational and Vocational Information, zał. 1956, jako sukcesor Int. Universities Statistical Burcau. Siedziba: Paryż. Statut doradczy (B) UNESCO. Publ.: In-formations Uniyersitaire et Professionelle Int; w jeżykach ang., franc. i niem. 951 Upośledzeni umysłowo 3800 Micdzynar. Stów. Profesorów i Lektorów Uniwersyteckich, Int. Assoc. of Universitics Professors and Lectures, żal. 1945, jako sukcesor żal. 1934 Int. Universitics Conference oraz żal. 1942 Assoc. of Professors and Lectures of thc Allied Co-untries. Statut doradczy (B) UNESCO. Siedziba: Gandawa (Belgia). Międzynar. Kongres Wyższego Szkolnictwa, Int. Congress of Univcrsity Adult Education. za). 1960. Siedziba Chicago. Statut doradczy (B) UNESCO. świat. Służba Uniwersytecka, Worid Universitary Scryice, zat. 1920. Siedziba Genewa. Statut doradczy (R) ECOSOC i (B) UNESCO. Świat. Uniwersytecki Okrągły Stót, Worid Unhrersity Round Table, zat. 1946, z siedzibą sekretariatu w Tucson, Arizona, USA. Publ. Int. Newstetter. Statut doradczy (R) ECOSOC i (B) UNESCO oraz WHO, FAO, UNICEF, UNCTAD i ILO. Worid Guide to Unlversities—Int. Uniyersitats-Handbuch. Handbook of Technical Documenlatton and Bibliography, Vol. 10, Munich 1971/72, s. 3759; UNESCO Direclory of Int. Sclentific Organizations, 1972; IAU Int. Handbook of Uniyersiltes 1973/74; Deulsches Universitatshandbuch (BRD + DDR), Bd. 1-3, Munehcn 1973, s. 2300; Yearbook of Int. Orsammtions, 1973. UNIWERSYTETy I BADANIE POKOJU -» Pokój. UNMF -r Sity zbrojne ONZ. UNMOGIP ->- India. UN MONTHLY CHRONICLE ->• Czasopisma ONZ. UNOSDL -> Liban. UN REVDEW -f Czasopisma ONZ. • 3794 UNRIP, ang. United Nations Representative for India and Pakistan, Reprezentant ONZ d/s stosunków między Indiami i Pakistanem (w związku z problemem Kaszmiru i Dżammu). • 3795 UNRISD, ang. United Nations Research Institute for Social Developnient (UNRISD) (franc. Insti-tut de recherche des Nations Unieś pour le dćve-loppement social, hiszp. Instituto de Investigación de las Naciones Unidas para el Desarrollo Social, roś. Institut issiedowanij socyalnogo razwiti-ja OON), Instytut Narodów Zjednoczonych Badania Rozwoju Społecznego, zał. 1963, rozpoczął działalność l VII 1964, z siedzibą w Palais des Nations w Genewie; jedna z autonomicznych instytucji ONZ, powotana do prowadzenia mię-dzynar. badań problemów i polityki rozwoju socjalnego w różnych fazach ekon. rozwoju. Na czele stoi przewodn. Rady, mianowany przez Sekr. Gen. ONZ (w 1972 prof. J. Tinborgen) oraz siedmiu czł. Rady, mianowanych przez Komisję ONZ d/s Rozwoju Socjalnego (w 1972 G. A. Belfran, J. Delors, M. Ennaucer, P. M. Hauser, A. Hame-ed Khan, S. K. Myrdal i J. Szczepański). Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 3796 UNRRA, ang. United Nations Relief and Reha-bilitation Administration, Administracja Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy, organizacja międzyrz. 44 państw, zał. 9X1 1943 w Waszyngtonie, w celu udzielania natychmiastowej pomocy żywnościowej, odzież., leczn., mieszkaniowej i in. krajom NZ wyzwalanych spod okupacji. W Europie działała do 31 XII 1946, w Afryce, Chinach i na Dalekim -Wschodzie do 30 VI 1947. Wartość rozdzielonych rzeczy: żywności —1232 U N RWA min dół.; odzieży—419 min dół.; lekarstw i sanitariów 116 min dół. Pozostałości w magazynach UNRRA zostały przekazane decyzją Zgromadze- nia z 19X11948 FAO, ILO, WHO i UNICEF. Z pomocy UNRRA korzystała m.in. Polska. G. WOODBRIDOE UNRKA: The History, New York 1950, 3 t. • 3797 UNRWA, od 8 XII 1949 ang. oficjalny skrót United Nations Relief and Works Agency for Palestine Refu-gees in the Near East, używany w ONZ dla Agencji d/s Pomocy Uchodźcom Palestyńskim na Bliskim Wschodzie. Zob. też Palestyna. UNTEA -»• Holandia; -> Irian Zachodni. • 3798 UNTERMENSCH [niem.; 'podczłowiek'], termin Rzeszy Niem., wyrosły z rasistowskiego, kolonialnego dzielenia narodów i ludzi na „narody panów" (-»• Herrenvolk) złożone z „nadludzi" (-»• Uebermensch) oraz „niższe rasy" złożone z „podludzi". • 3799 UPOŚLEDZENI (ang. Handicapped, franc. Han-dicapćs, hiszp. Impedidos, roś. Obiżennyje), termin międzynar.—osoby, które na skutek wad organicznych, chorób, nieszczęśliwych wypadków, lub działań wojennych zostały upośledzone na ciele. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Konferencja Świat. Organizacji d/s Upośledzonych, Conference of Worid Organizations Interested in the Handicapped, CWOIH, żal. 1953, pod protektoratem ONZ przez 11 Konferencję Organizacji Pozarządowych d/s Upośledzonych, 2-nd Conference of NGO Interested in the Handicapped. I Konferencja odbyła się także w N. Jorku 1951. Łączy organizacje społeczne. Siedziba N. Jork, Code of Principles for the Handicapped. CWOIH, N. York 1959; Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 3800 UPOŚLEDZENI UMYSŁOWO (ang. Mentally handicaped, franc. Handicapes mentaux, hiszp. Retrasados mentales, roś. Umstwienno otstałyje), termin międzynar. — osoby, które na skutek wad organicznych lub nieszczęśliwych wypadków są nienormalne mentalnie. ECOSOC zainicjował o-pracowanie Deklaracji o prawach osób opóźnionych w rozwoju umysłowym, Declaration on the Rights of the Mentally Retarded, Declaration des droits du deficient mental (E.CN. 5/458). Org. międzynar zarej. w ONZ: Eur. Liga Higieny Umysłowej. Eur. League for Menthal Hygiene, zat. 1932 z siedzibą w Paryżu, p.n. Eur. Committee for M.H., obecna nazwa od 1951. Międzynar. Liga Stów. d/s Upośledzonych Umysłowo, Int. League of Societies for the Mentally Handicapped. zał. 1960 p.n. Eur. League of S.t.t. M.H„ pod obecną nazwą od 1962. Siedziba Bruksela. Świat. Federacja d/s Zdrowia Psychicznego. Worid Pederation for Menthal Health. zał. 1948 na III Międzynar. Kongresie Zdrowia Psychicznego w Londynie, z siedzibą w Genewie. Łączy krajowe towarzystwa ponad 50 państw świata, m.in. Polski. Posiada statut doradczy (B) ECOSOC l UNESCO, oraz stalą "ącznosć z WHO. UNICEF i ILO. Publ. Worid Menthal Healih i studia naukowe. Poza tym PanamerykaAska Organizacja Zdrowia, PAHO, w 1963 otworzyła w Meksyku Informacyjny Ośrodek Latynoamerykański Zdrowia Psychicznego, Latinamerican Information Center on Menthal Health. 3801 UPU 952 l ANN M. CLARKE i A. D. B. CLARKE Mentol Deficiency Lon-don 1958 (wyd. poi. pt. Upośledzenie umysłowe. Nowe poglądy, wyd. 2, Warszawa 1971); R. WILKINS Data Collection and dassification in seryices for the mentally retarded, w: WHO Chronicie, 1973, No. 5. Dealing with Mentol disorders, w: Wortd Health, May 1973; Declaration on the Rights of Mentally Retarded Persons. Adopted 20 XII l'971 by the UN General Assembly, w. Worid Health, May 1973. • 3801 UFU (ang. Worid Postał Union, franc. Union Postale Universelle, UPU, hiszp. Union Postał Universal, roś. Wsiemirnyj pocztowyj sojuz, WPS), Światowy Związek Pocztowy, jedna z org. wy spec ja l. ONZ od 1948; powstała w 1874 p.n. Union >Postale Generale (obecna nazw? od Paryskiego Kongresu Pocztowego 1878), również tylko w jednej oficjalnej wersji franc. na bazie uchwalonej przez I Świat. Kongres Pocztowy, I Congrśs Mondiale du Poste międzynar. konwencji pocztowej, zw. Berneńskim Traktatem, podp. 9 X 1874 w Bernie przez 22 państwa eur. i amerykańskie. Traktat modyfikowany kilkakrotnie obowiązuje obecnie w formie uchwalonej przez Ottawski Kongres Pocztowy, 3 X 1957, p.n. Światowa Konwencja Pocztowa, Convention Postale Universelle, która weszła w życie l IV 1959 (->• konwencje pocztowe). Związek łączy wszystkie państwa członkowskie ONZ i prawie wszystkie nieczłon-kowskie, tudzież terytoria zależne; w myśl konwencji tworzy on jedno terytorium pocztowe złożone z wszystkich terytoriów członkowskich, na którym na zasadzie wzajemności odbywa się obrót przesyłkami pocztowymi. Działalność Związku o-piera się o postanowienia Światowej Konwencji Pocztowej oraz 8 układów specjalnych: 1. Układ dot. poleconych listów i paczek, Agreement con-cerning [nsured datters and Boxes. 2. Układ dot. przesyłek pocztowych, Agreement concerning Postał Parcels. 3. Układ dot. pocztowych przekazów pieniężnych i pocztowych czeków podróżnych, Agreement concerning Postał Mo-ney Orders and Postał Trayellers Cheques. 4. Układ dot. transportu żyrowego, Agreement concerning Giro Transfers. 5. Układ dot. doręczania gotówki, Agreement concerning Cash on Delivery Items. 6. Układ dot. zbierania rachunków, Agreement concerning the Collection of Bills. 7. Układ dot. usług Międzynar. Banku Oszczędnościowego, Agreement concerning the Int. Sawings Bank Service. 8. Układ dot. abonamentu dzienników i czasopism, Agree-ments concerning Subscriptions to Newspapers and Perio-dicals. Na całym obszarze UPU zapewniona jest wolność tranzytu (art. 34). Językiem urzędowym UPU jest franc., ale do obrad kongresów, konferencji i komisji dopuszczone są też jako robocze ang., hiszp. i roś., a także inne, pod warunkiem pokrycia kosztów tłumaczenia na francuski. Centralnym organem jest Biuro Międzynar. UPU, Bureau int. le de 1'UPU z siedzibą w Bernie, na którego czele stoi Dyrektor Generalny. Wysokość składek państw członkowskich jest podzielona na 7 klas, od l do 25 jednostek o wartości ustalanej co 5 lat przez kongresy (1965-70 jednostka = = 4.711 fr. szwedz.). Organizuje kongresy (zob. Tablica). Publ. Union Postale w ang., arab., Kongresy UPU 1874-1974 Rok Miasto Rok Miasto 1874 Berno 1929 Londyn 1878 Paryż 1934 Kai 1885 Lizbona 1939 Buenos Aires 1891 Wiedtd 1947 Paryż 1897 Waszyngton 1952 Bruksela 1906 Rzym 1957 Otlawa 1920 Madryt 1164 Wiedeń 1924 Sztokholm 1974 Lozanna chin., franc., hiszp., niem. i roś. oraz coroczny Raports sur l'activites de 1'Union. Dz.U. 1963, zał. do nr 9, póz. 51; L'UPU Sn fondation et son Deyetoppement 1874-1949. Memoire, Berne 1949; C. J. B. BEELEN KAMP La cooperation enfre 1'ONU et PUPU, Berne 1949, s. 49; G. A. CODDING The Uniyersal Postał Union, New York 1964, s. 370; The Europa, Year Book 1972. A Worid Survey, London 1972, Vol. I, s. 63-64; Yearbook oj Int. Organitations, 1973. • 3802 URAN (ang. Uranium, franc. Uranium, hiszp. Uranio, roś. Uran), podstawowy surowiec atomowej energii, przedmiot międzynar. debaty w Mię- dzynarodowej Agencji Energii Atomowej, IAEA, nad projektem (niezrealizowanym do 1974) utworzenia międzynar. poolu uranu. Główne znane rezerwy u. posiada Kanada, USA, ZSRR, Australia, Kongo, Chiny, Francja, a poza tym Angola, Argentyna, Hiszpania, Gabon, Grenlandia, India, Japonia, Maroko, Niger, Rep. Pd. Afryki, Szwecja i in. Przedmiotem szerokiej współpracy międzynar. stało się przemysłowe wzbogacanie uranu za pomocą dyfuzji gazowej lub wirówki. Głównymi producentami są USA i ZSRR. W 1958 produkcja u. przekroczyła 20 tyś. t rocznie; przewiduje się podwojenie tej kwoty do 1975. W Europie zach. produkcję wzbogaconego uranu rozpoczęto metodą ultrawirówki na bazie porozumienia z 13 III 1971 Holandii, NRF i W. Brytanii, a metoda dyfuzji gazowej na bazie porozumienia z 25 II 1972 Beneluxu, Francji, NRP, Włoch i W. Brytanii (-^ „EURODIF S.A."). Oxford Economic Atlas of the Worid 1970. • 3803 URBANIZACJA [tac. urbs 'miasto'], (ang. Urba-nization, franc. Urbanisation, hiszp. Urbaniza-ción, roś. Urbanizacyja), termin międzynar. — charakterystyczny dla XX w. proces rozrastania się miast pod wpływem industrializacji i masowego przenoszenia się ludzi ze wsi do miast; proces złożony przebiegający w czterech zasadniczych formach: demograficznej, przestrzennej, ekon i społ.; przedmiot badań międzynar., prowadzonych przez Biuro Spraw Socjalnych Sekretariatu ONZ oraz przez org. wyspecjal. ONZ. 29VII-2IX1967 odbyła się w Sydney Konferencja NZ Komitetu Ekspertów demografii i urbanizacji, która stwierdziła, że „problem u. jest najpoważniejszym w krajach rozwijających się" i zaleciła państwom członkowskim ONZ, by przy okazji Powszechnego Spisu Ludności 1970 u-względnili zalecone przez ONZ rubryki, pozwalające uchwycić ściślej procesy u. Największe przesunięcie ludncści ze wsi do miast stwierdzono w Ameryce Lać., gdzie w 1940 mieszkało w okręgach wiejskich 65''/o, gdy w 1970 już tylko 47,41)/o. Z krajów tego regionu rekordową u. wykazała Wenezuela, która w 1940 posiadała 62,1% 953 Urugwaj 3805 ludności żyjącej na wsi, a w 1970 ludność miast wyniosła 69,9%. Rekordowy wzrost ludności w miastach wystąpił też w Brazylii, gdzie w deka- dach 1950-70 ludność Sao Paulo wzrosła z 2,4 min do 8,4 min, a Rio de Janeiro z 3 min do 7,2 min. Podobnie procentowo wielkie zmiany demo- graficzne wystąpiły także w innych miastach jak Belo Horizonte, Salvador i Recife. Procent ludności zamieszkujących w miastach: 1800—3%; 1850—6%; 1900—14%; 1950— 28%; 1970—40%; 2000 szac.—50%. W 1970 istniało w świecie już 174 miast z ludnością powyżej l min, z czego 50 ponad 2,5 min. W Polsce ukazuje się w Warszawie miesięcznik „Miasto", poświęcony zagadnieniom planowania miast, gospodarki komunalnej i mieszkaniowej. M. H. SABLE Latinamerican Urbanization: A Gnidę to the Literaturę and Organizations in the Field. Los Angelos 1966. s. 117; G. H. BAYER The Urban Explosion in Latin America, N. York 1967, s. 406; C. MEIŁLASSOUX Urhanization of Af-rican Community, Washington DC 1968, s. 200; Urbanization: Deyelopment and Planning, UN New York 1968, s. 130; D. KINGSLEY Worid Urhanization 1950-1970. University of California 1969; J. BEAUJEU-GARNIER, G. CHABOT Zarys geografii miast (tytuł oryginału: Traite de Geographie Urbaine), Warszawa 1971, s. 536; E. GOLDZAMT Urbanistyka krajów socjalistycznych. Problemy społeczne, Warszawa 1971, s. 269; A. CIBOROWSKI Kilka uwag o urbanizacji planety, w: ,,Miesięcznik Literacki" 12/1972, s. 92-106; P. ZAREMBA Urbanizacja Polski i bioSrodowisko człowieka. Warszawa 1972. • 3304 UROLOGIA (ang. Urology, franc. Urologie, hiszp. Urologia, roś. Urołogija), nauka o chorobach dróg moczowych; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynarodowej. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Towarzystwo Urologiczne, Int. Society of Urology -— Socjete int. urologie, zał. 1910, z sied/.ibą w Paryżu; łączy krajowe komitety 57 państw, m.in. Polski; organizuje co 3 lata Kongresy (XVI w Amsterdamie 1973). Publ. Con-gress Reports. Yearbook o f Int. Organizations, 1973. • 3805 URUGWAJ (ang. Uruguay, franc. Uruguay, hiszp. Uruguay, roś. Urugwaj), Republika Wschodnia Urugwaju, Republica Oricntal dcl Waluta: peso urug. = 100 centesimos. Święto nar.: 25 VIII, rocznica proklamowania niepodległości 1825. Ludność Urugwaju (W tyś. wg szacunku (sz.), spisu (sp.) lub prognozy (pr.). Uruguay, państwo w Ameryce Pd. nad O. Atlantyckim. Czł. ONZ. Pow. 186926 km2, 2886 mieszk. (1970). Stolica: Montevideo — l 350 tyś. mieszk. (1970). W 1970 ponad 2/3 mieszkańców U. żyło w miastach powyżej 10 tyś., prawie połowa w stolicy. U. graniczy z Argentyną—344 km i Brazylią—1003 km oraz posiada pas wybrzeża O. Atlantyckiego — 340 km. Ujścia La Pląta — 360 km. (Układ graniczny likwidujący hist. spór z Argentyną o wody terytorialne La Pląta podp. 19X11973). Język oficjalny: hiszp. Rok Liczba ' mieszk. Rok Liczba mieszk. 1825 74 sz. 1950 2196 SP 1852 131 sp. 1965 2714 sz. 1860 229 sp. 1970 2886 sz. 1908 1042 sp. 1975 3064 pr 1940 1947 sp. 1980 3255 pr Stosunki międzynar.: posiadłość Hiszpanii od XVI w., zdobyła niepodległość 25 VIII 1825. W wojnie z cesarstwem Brazylii 1827, zakończonej podp. 27 VIII 1827 w Montevideo Traktatu Pokoju przez Urugwaj, Argentynę, Brazylię. Montevideo było okupowane przez Argentyńczyków 1843-51. W wojnie z Paragwajem 1865 jako sojusznik Argentyny i Brazylii. W czasie I wojny świat, neutralny do 7X1917, następnie po stronie aliantów. Czł. LN 1919-39. W styczniu 1930 zerwał stosunki w Peru. W 1933 odbyła się w Montevideo VII Międzynar. Konferencja Ame- rykańska. W grudniu 1935 zerwał stosunki z ZSRR. Prezydent USA F. D. Roosevelt odwiedził Montevideo 27X111935. Deklaracja o neu- tralności w II wojnie świat. 51X1935 okręt wojenny hitler. marynarki „Graf Spee", zmuszony przez okręty bryt. do wejścia do portu Montevideo, zatopił się 17X1939. U. zerwał stosunki dyplomat. z państwami Osi 251 1942; przystąpił do wojny przeciw Niemcom, Japonii i Włochom 22 II 1945. Wziął udział wiosną 1945 w Konferencjach Chapultepec i San Francisco. Nota ministra spraw zagr. U. Eduardo Rodrigueza z 21 XI 1945 do wszystkich rządów republik amer., proponująca ograniczenie zasady nieinterwencji wywołała protesty większości adresatów (,—r nieinterwencja). Czł. założyciel ONZ od 24 X 1945 oraz wszystkich org. wyspecjal. NZ z wyjątkiem IDĄ. Czł. założyciel OPA1948 oraz ALALC 1960. Sekr. Gen. ONZ Dag Hammarskjold złożył wizytę w Montevideo we wrześniu 1959; pręż. Urugwaju L. Battie Beres w siedzibie ONZ 9 XII 1959; jego następca E. V. Haedo—281X1960. Montevideo jest siedzibą organizacji regionalnych. W konstytucji, która weszła w życie 15 II 1967 po raz pierwszy wprowadzone zostało następujące zobowiązanie Republiki (rozdz. IV, art. 6): ,,W traktatach międzynar. jakie zawiera Republika obowiązuje klauzula, że wszystkie spory, które powstaną miedzy stronami będą rozwiązane drogą arbitrażu lub innymi środkami pokojowymi. Republika popiera integrację socjalną i ekonomiczną państw latynoamer., szczególnie jeśli chodzi o wspólna obronę swych produktów i surowca". Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Algieria, Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Boliwia, Brazylia, Bułgaria, ' Chile, ChRL, Cypr, Czechosłowacja, Dania, Dominikana, Egipt, Ekwador, Filipiny, Finlandia. Francja, Grecja. Gwatemala, Haiti, Hiszpania, Holandia, Honduras, Indie. Indonezja, ]zra-el, Japonia, Jugosławia, Kanada, Kolumbia, Korea Pd., Kostaryka, Liban, Malta, Maroko, Meksyk, Nigeria, Nikaragua, Norwegia. N. Zelandia. NRD, NRF, Pakistan, Panama, Paragwaj, Peru, Polska. Portugalia, -Rep. Afryki Pd., Rumunia, Salwador, Szwajcaria, Szwecja, Turcja. USA, Watykan, W. Brytania. Wenezuela, Węgry, Włochy, ZSRR. Z Polską stosunki dyplomat. na szczeblu ambasad. Uruguay in the UN. New York 1958, s. 218; M. B. PARIS, R. FARAONE, J. A ODDONE Cronologia Comparada de la Historia de Uruguay 1830-1945. Montevideo 1966, s. 190; R. FARAONE El Uruguay en que vivimos 1900-1945, Montevideo 3806 Urzędnicy ONZ 954 1966, s. 138; A. SOLARI, N. CAMPIOLIO, O. WETTSTEIM Uru-suay en Cifras. Montevideo 1966, l. 191; The Europa Year Book 1972. A Worid Sumy, London 1972, Vol. H, s. 1650-1663. URZĄD WYSOKIEGO KOMISARZA LIGI NARODÓW D/S UCHODŹCÓW -> Uchodźcy, URZĄD WYSOKIEGO KOMISARZA NZ D/S UCHODŹCÓW ->• Uchodźcy; -> UNHCR. • 3806 URZĘDNICY ONZ (ang. UN Staff, franc. Per-sonnel de 1'ONU, hiszp. Personal de la ONU, roś. Piersonał OON). Regulamin Tymczasowy personelu ONZ został uchwalony przez Zgr. Og. NZ 13X111946, Rez. 13/1 zmodyfikowany 1947, 1949 i 1950; Regulamin Stały uchwalony został 2 II 1952 Rez. 590/YI i wszedł w życie od l III 1952; zmodyfikowany 1954, 1955 i 1957. Wprowadził on 5-dniowy dzień pracy od 9,30 do 18,00 od poniedziałku do piątku z godziną przerwy na posiłek. Dni wolne od pracy: Nowy Rok— l stycznia. Urodziny J. Waszyngtona—22 luty, Dzień Poległych — 30 maja. Święto Niepodległości USA — 4 lipca, Święto Pracy w USA w każdy pierwszy poniedziałek września. Święto Dziękczynienia USA (Thanksgiving Day) w każdy czwarty czwartek listopada oraz Boże Narodzenie—25 grudnia. Obywatele, innych krajów mają prawo do dnia wolnego w swe Święto Narodowe. Pobory ulegają zmianie okresowej w związku z malejącą wartością dół. amer., w której to walucie są wypłacane. W 1960 ustalone byty nast. roczne wynagrodzenia: Sekr. Gen. ONZ — 27 tyś. dół. plus 22,5 tyś. na reprezentacje i 15 tyś. na rezydencje. Dyrektor Departamentu — 18 tyś. dół., Principal Officer — od 13,3 tyś. do 17 tyś.. Senior Óf- Hcei od 11,3 tyś. do 15 tyś.. First Officer od 9140 do 12 500, Second Officer od 7330 do 10 150, Associatcd Officer od 5750 do 7870, Assistant Officer od 4250 do 6 tyś. Emerytura pracowników ONZ wynosi połowę poborów netto. W 1972 została przyjęta nowa tabela plac (p. tabela) odzwierciedlająca proces inflacji w minionej dekadzie. Staff Regutations of the UN'and Staff Rules 100.1 to 112,8. Secretary Generał Bulletin, New York 1958. • 3807 USA, amer. United States of America, Stany Zjednoczone Ameryki, używany w prasie anglo-amer. i w większości także eur. (m.in. poi.) dla określenia w skrócie Stanów Zjednoczonych Ameryki. USEP -* Uchodźcy. • 3808 USIA (ang. United States Information Agency, USIA, franc. Agence infonnative des Ćtats Unis, hiszp. Agencia Infonnativa de Estados Unidos, roś. Inforrnaeyonnoje agientstwo SSzA), Agencja Informacyjna Stanów Zjednoczonych, zał. 1953, podległa prezydentowi, niezależna organizacyjnie od Departamentu Stanu, objęła administrację wymiany kult.-nauk., kierowanej i nadzorowanej przez Departament Stanu oraz przejęła koordynację państw, środków masowego przekazu przeznaczonych na zagranicę; publikacje, biblioteki amer. poza USA, filmy, materiały dla rozgłośni radiowych i telewizyjnych. USIA zostały też podporządkowane wielojęzyczne rozgłośnie: Voice of America (m.in. w języku poi. Głos Ameryki) i zactiod-nioberlińska RIAS (Rundfunk im Amerikanischen Sektor). Treściowo wszystkie materiały propagują aktualną linię polit. rządu USA. Podobną rolę spełnia we Francji ->• Alliance Prancaise, w W. Tabela rocznych plac funkcjonariuszy ONZ i organizacji wyspecjalizowanych (w dół. amer.) ważna od l VII 1972. _______ Grupy Ob N P Stopniowe zaszeregowanie w zależności od lat pracya I II III IV V VI VII VIII IX x XI xn XIII kategoria pracowników P-l P-2 P-3 P-4 P-5 G 9,010 9,380 9,750 10,120 10,490 10,860 11,230 11,600 11,970 12,340 N 7,258 7,535 7,813 8,084 8,343 8,602 8,861 9,120 9,379 9,638 P 9,461 9,849 10,238 10.626 11,015 11,403 11,972 12.180 12,569 12,957 G 11,820 12,220 12,620 13,020 13,420 13,820 14,220 14,620 15,020 15,420 15,820 N 9,274 9,554 9,834 10.114 10,394 10,674 10,954 11,234 11,514 11,794 12,074 P 12.411 12,831 13,251 13,671 14,091 14,511 14,931 15,351 15,771 16,191 16.611 G 14,690 15,170 15,650 16,130 16,610 17,090 17,570 18,050 18,530 19,010 19,490 19,970 20,450 N 11,283 11,619 11,955 12,285 12,597 12,909 13,221 13,533 13.845 14,157 14,469 14,781 15.093 P 15,425 15,929 16,433 16.937 17,441 17,945 18449 18,953 19,457 19,961 20,465 20,969 21,473 G 18,120 18,680 19,240 19,800 20,360 20,920 21,480 22,040 22,600 23,160 23,720 24.280 N 13,578 13,942 14,306 14,670 15,034 15,398 15,762 16.126 16,490 16,854 17,218 17,568 P 19.026 19,614 20.202 20,790 21,378 21,966 22,354 23,142 23,730 24.318 24,906 25,494 G 22,700 23,350 24,000 24650 25,300 25,950 26600 27,250 27,900 28,550 N 16,555 16,978 17,400 17,790 18,180 18,570 18,960 19,350 19,740 20,130 P 23,835 24.518 25,200 25,883 26,565 27,248 27.930 28,613 29,295 29,978 kategoria dyrektorska D-l G 26,000 26,840 27,680 28,520 29,360 30.200 31.040 N 18,600 19,104 19,608 20.112 20,616 21,120 21,624 P 27,300 28,182 29,064 29,946 30,828 31,710 32,592 D-2 G 31,200 32,040 32.880 33,720 N 21.720 22,222 22,684 23,146 P 32,760 33,642 34,524 35,406 ADG G 39,150 N 26,133 P 41,108 a W grupach od P-l do D-l przechodzi si« co roku do skali I do IV. Natomiast V< VI i VII co 2 lata. Również grupa D-2 awansuje co 2 lata. 6 G pensja brutto, N pensja netto, P wynagrodzenie emerytalne. Poza tym wszystkie grupy otrzymują rocznie 403 dół. dodatku na żonę i po 303 dół. ai każde dziecko. Pracownicy zaś zamieszkali w miejscowościach o wyjątkowo wysokich cenach, jak Nowy Jork, Caracas czy Kuwejt otrzymują dodatek wyrównawczy roczny w wysokości 3-5 tyś. dół. 955 Uzbekistan 3813 Brytanii —>• British Councii, instytucje, które zajmują się również wymianą kult. i naukową. W tych dziedzinach USIA jest uzupełniona przez Inst. Edukacji Międzynar., Institute of Int. Edu-cation, z siedzibą w Nowym Jorku, którego programy stypendialne finansowane są przez rząd USA, korporacje, fundacje, instytucje i osoby prywatne. J. W. HBNDERSON The United States Informatton Agency, New York 1969; E. L. BERNAYS, B. HERSKEH The Case for Reappraisat of US Overseas Information Policies and Pro-Sramms, New York 1970. • 3809 USSURI (ang., franc., hiszp. i roś. Ussuri), rzeka pograniczna ZSRR i Chin na Dalekim Wschodzie, objęta porozumieniem obu państw, z 1951 o żegludze na pogranicznych rzekach Amur, Arguń, Sungari, Tasta, U. i jeż. Chanka; w 1969 przedmiot sporu między obu państwami w związku z incydentem na wyspie Damanskij (nazywanej w notach chin. Czen-pao), zaostrzonego dalszymi incydentami w tymże roku na rzece Tasta oraz na radz.-chiń. Wyspie Goldinskiej (Paczo) na rz. Amur. Spór oba rządy przekazały Komisji mieszanej chiń.-radz. d/s żeglugi na rzekach pogra- nicznych, powstałej w ramach porozumienia, a urzędującej w Chabarowsku od 1951 do 1964, kiedy zawiesiła swe prace. W czerwcu 1969 Ko- misja wznowiła swą działalność. • 3810 USTASZE ['powstańcy'] (ang. Ustasas, franc. Ou-stachis, hiszp. Ustahi, roś. Ustaszy, serbskochorw. UstaSe), nacjonalistyczna terrorystyczna ograniza-cja chorw. utworzona 1929 przez Ante Pavelicia; współpracowała z rządami faszyst. Włoch i Niemiec, wysunęła program oderwania Chorwacji od Jugosławii; jedna z akcji terrorystycznych u. spowodowała zabójstwo króla Jugosławii Aleksandra I i min. spraw zagr. Francji L. Barthou w Marsylii, na co LN zareagowała 10X111934 rezolucją potępiającą działalność u. Program u. zrealizowany został w czasie II wojny świat, z pomocą III Rzeszy 1941-45, (-> Chorwacja) w zamian za wspólne z Niemcami zwalczanie jugosł. ruchu oporu i współudział w zamordowaniu ok. 700 tyś. Jugosłowian w obozie zagłady w m. Jaseno-vac; regularne oddziały u. walczyły po stronie hitler. w wojnie przeciwko ZSRR. Po wojnie u. założyli swą centralę terrorystyczną początkowo w Monachium, organizując zamachy bombowe na placówki dyplomat. i konsularne Jugosławii w państwach NATO, a po śmierci A. Pavelicia (1959)—w Sztokholmie. W kwietniu 1971 u. zamordowali ambasadora Jugosławii w Szwecji J. Rolovicia, a we wrześniu 1972 dokonali uprowadzenia samolotu linii SAS uzyskując od rządu szwedz. zwolnienie z więzienia 6 uczestników tego morderstwa. Oceniano w 1970, że w świecie działa ok. 40 grup terrorystycznych u., które grupują kilkuset członków. W czerwcu 1972 na teren Jugosławii została przerzucona 19- osobowa grupa terrorystów ustaszowskich, którą wkrótce zlikwidowano. Kronika, 1972. • 3811 USUNIĘCIE Z ONZ (ang. Expulsion from UNO, franc. Expulsion de 1'ONU, hiszp. Expulsion de la ONU, roś, Iskluczenije iż OON), przewidziane jest w art. 6 •->• Karty NZ. Do l VI 1974 nigdy art. 6 nie został zastosowany, ale grupa afro-azjat. członków badała możliwość zaapelowania do R. Bezp. ONZ, od której rekomendacji zależy rozpatrzenie sprawy przez Zgr. Og. NZ, by uchwaliła tego rodzaju rekomendację w stosunku do Rep. Pd. Afryki, w związku z jej rasistowską polityką -»• apartheidu, sprzeczną z Kartą NZ. Jednak wobec opozycji do wszelkich sankcji wobec Rep. Pd. Afryki dwu wielkich mocarstw w Radzie USA i W. Brytanii sprawa upadla. UTC -> Czas, międzynarodowa jednostka. • 3812 UTI POSSIDENTIS [tac.; 'jak posiadacie'], termin. międzynar. — sporna doktryna międzynar., głosząca, że posiadanie jakiegoś terytorium oku- powanego w czasie wojny po upływie dłuższego czasu nabiera prawa przedawnienia, a więc staje się nie tylko de facto, ale i de iure legalną włas- nością państwa ongi okupacyjnego. W konflikcie między Peru i Ekwadorem 1942 i 1944, Peru powołało się na zasadę U.P. E. AYALA L'uli posstdentts et te reglement des guestions terri-toriales, w: Reyue de drolt int. de sciences diplomatiques et potttigues 8/1931; J. M. PEREZ SARMIENTO Aceton tutelar de Espana er las cuestlones de limites de ta America espanola El „Mi possidenlis" iurts de 1810, Botetin del Ministerio de Relacioms Exteriores de Columbia 1931: Dictionnaire de la terminologie du drolt int., Paris 1960. UWIERZYTELNIENIE -r Akredytacja. • 3813 UZBEKISTAN (ang. Uzbekistan, franc. Ouzbe-kistan, hiszp. Uzbekistan, roś. Uzbiekistan), Uzbecka Socjalistyczna Republika Radziecka, Uz- biekskaja Sowietskaja Socyalisticzcskaja Riespu-blika, republika związkowa w azjat. części ZSRR nad. Jeż. Aralskim. Graniczy z Afganistanem oraz z Kazachską SRR, Kirgiską SRR, Tadżycką SRR i Turkmeńską SRR. Pow. 449,6 tyś. km2; 2323 Ludność Uzbekistanu Liczba mieszk. 1913 1926 1939 1959 1966 1971 Ogółem w tyś. 4366 4660 6440 8261 10553 12323 w tym miejska wiejska 24% 76% 22% 78% 23% 77% 33% 67% 35% 65% 36% 64% Źródło Związek Radziecki, Warszawa 1972, s. 204. tyś. mieszk. (1971). Stolica: Taszkent z 1385 tyś. mieszk. (1971). Narodowości (1971): 65»/o Uzbe-cy, poza tym Rosjanie, Karakałpacy, Tadżykowie, Kazachowie, Turkmeni, Koreańczycy, Ukraińcy i in. Języki oficjalne: roś. i uzbecki. Waluta: rubel ZSRR. Święto nar.: 7X1, rocznica Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej. Stosunki międzynar.: od XIV-XV w. część gł. mocarstwa Timura; w XVI—chanaty uzbeckie: bucharski i chiwański, w XVIII w. kokandzki. W połowie XIX w. dwa pierwsze chanaty przyjęły protektorat Rosji; 1876 zniesiony został chanat kokandzki, a jego terytorium włączone do Turkmeńskiego Generalnego Gubernatorstwa. Ruch rewol. rozpoczął się w 1903-05. W 1916 powstanie środkowoazjat. objęło cały U. W listopadzie 1917 proklamowana została władza radź., 30 IV 1918 w ramach Roś. PSRR została utwo- 3814 Uznawanie państw i rządów 956 rzona Turkmeńska Autonomiczna SRR, przekształcona 13 II 1925 w Uzbecką Republikę Związkową; 5X11 1936 w skład Uzb. SRR weszła Karakałpacka Autonomiczna SRR. Istorija Uzbiekskoj SSR, Taszkient 1955; Związek Radziecki. Przyroda. Człowiek. Gospodarka, Warszawa 1972, s. 202-214. • 3816 UZNAWANIE PAŃSTW I RZĄDÓW (ang. Re-cognition of States and Governments, franc. Re-connaissance des Ćtats et Gouvernements, hiszp. Reconocimiento de Estados y Gobiernos, roś. Pri-znanije gosudarstw i prawitielstw), termin mię-dzynar. — niejednolite w formach (de iure lub de facto), jak również niejednolite w treści (konstytutywne i deklaratywne) uznawanie się wzajemnie państw i rządów; przedmiot sporów między-nar. zarówno o uznawanie, jak nieuznawanie p. i rz. oraz doktryn międzynar. (—•• doktryna Gon-dry oraz —>• doktryna Hallsteina), w ONZ po raz pierwszy problem ten rozpatrywany był na początku 1950, kiedy powstała sprawa wejścia do ONZ rządu ChRL, nie uznanego przez USA, które utrzymywały nadal stosunki dyplomat. z reżimem Czang Kaj-szeka osiadłym na Tajwanie. Sekr. Gen ONZ, Trygve Lie, w Memorandum dla przewodniczącego R. Bezp. 8 III 1950 skonstatował wówczas: ,,(1) Członek może prawidłowo głosować za uznaniem przedstawiciela rządu, którego nie uznaje, lub z którym nie ma stosunków dyplomatycznych, oraz (2) tego rodzaju głos nie oznacza uznania czy gotowości nawiązania stosunków dyplomatycznych." ,,(1) A Member could properły vote to accept a representative of a Goyernment which it did not recognize, pr with which it had no diplomatic relations, and (2) Such a vote did not imply recognition or a readiness to assume diplomatic relations. (Official Record of the Security Councii, 1950, Suppl. Jan.-May P. 18). Niemniej, mimo tego rodzaju orzeczenia prawnego Stany zastosowały w R. Bezp. ONZ veto w stosunku do państw socjalist. przez siebie nie u- znawanych i przez z górą 20 lat nie dopuściły do członkostwa ONZ ChRL i NRD, a jeszcze .dłużej—KRL-D i Wietnamu Dem. Rep. W 1970 Departament Stanu USA, określił następująco w instrukcji służbowej, GIST, politykę USA u.p. i rz. (tekst w skrócie): ,,1. Decyzja uznania nowego reżimu jako rządu danego kraju podejmowana jest pod kątem tego, co najlepiej służy naszym narodowym interesom. Każdy wypadek uznania lub nie-uznania ma właściwe sobie okoliczności faktologiczne i polityczne. W ostatecznym rachunku decyduje ocena dokonana przez administrację. Zgodnie z uchwałą podjętą przez senat we wrześniu 1969 uznanie przez Stany Zjednoczone danego rządu nie musi oznaczać, iż aprobujemy jego politykę wewnętrzną i sposób w jaki doszedł on do władzy. 2. Istnieją trzy tradycyjne kryteria podejmowania decyzji co do uznania danego rządu: — zakres jego efektywnej kontroli nad terytorium kraju i administracyjnym aparatem państwowym; — zakres aprobaty ze strony społeczeństwa dla sprawowania przezeń władzy; — gotowość wywiązania się przezeń z dotyczących Stanów Zjednoczonych zobowiązań międzynarodowych ... 3. ... Od roku 1965 Stany Zjednoczone starają się unikać składania formalnych deklaracji co do uznania rządów powstałych w wyniku zamachu stanu lub innych zmian rewolucyjnych. Często najsłuszniejsze jest pod względem politycznym raczej kontynuowanie niż zrywanie stosunków z danym krajem, w którym nastąpił zamach stanu. Zapewnia to bowiem praktyczną, niezbędną i skuteczną łączność z danym krajem i daje nadzieje na wpływanie na nowy reżim w kierunku przywrócenia przezeń procesów konstytucyjnych. W naszym interesie leży zachowanie maksymalnej elastyczności wobec nowych reżimów. 4. Około 30 państw stosuje zasadę uznawania jedynie krajów a nie rządów. Zasadę taką sformułował po raz pierwszy w 1930 roku meksykański minister spraw zagranicznych Don Genaro Estrada. Stany Zjednoczone skłaniają się ku tej koncepcji, która daje liczne możliwości zareagowania na przewrót w danym kraju. Możliwości te są następujące:—kontynuowanie bez żadnej przerwy stosunków dyplomatycznych; — zawieszenie formalnych stosunków, ale utrzymanie nieoficjalnych kontaktów; — odwołanie ambasadora i zmniejszenie liczebności personelu ambasady; — zerwanie stosunków w sposób nie oznaczający cofnięcia uznania. W większości wypadków nie jest potrzebne podejmowanie określonych akcji i ogłaszanie decyzji co do uznania danego rządu. Jednakże formuła ta nie da się w pełni stosować w wypadku przewlekłej wojny domowej, kiedy to dwa rządy rywalizują między sobą o władzę nad tym samym terytorium. Dotyczy to również wypadków secesji, kiedy to dany rząd rości sobie prawo do suwerenności nad secesyjnym terytorium wbrew roszczeniom innego rządu do suwerenności nad całym krajem". W praktyce uznanie lub nieuznanie rządu zakłada bądź kontynuowanie, bądź zerwanie stosunków dyplomat., a nawet wbrew Karcie NZ inter- wencję zbrojną, stosowaną np. przez USA w przypadku Gwatemali 1954, czy Kuby 1961. Uznanie lub nieuznanie narodu jako państwa zakłada uznanie lub nieuznanie jego praw do własnych rządów i niepodległości; np. uznanie przez rząd W. Brytanii 1917 i przez ONZ 1947 praw narodu żyd. do posiadania swej ojczyzny w Palestynie; a nieuznanie przez ONZ 1967 praw białej społeczności Rodezji do pełnienia tam władzy i reprezentowania całej społeczności tego kraju, ponie- waż 80°/o stanowi ludność afryk. i jej prawo do niepodległości ONZ uznaje. Osobnym problemem, związanym z uznaniem p. i rz. jest uznanie lub nieuznanie stron walczących i powstańców; posiada on wyjątkowe znaczenie dla wszystkich ruchów oporu w okresach okupacji; oraz dla wojen narodowowyzwoleńczych. Sformułowanie „uznanie de facto" było użyte po raz pierwszy w Kongresie USA, 1816, przez H. Claya (1778- 1852). R. LE NORMAND La reconnaissance int. et ses diyerses applica-tions. Etat — Gomernement — Belligerant, Paris 1899; M. W. GRAHAM The League of Nations and the Recognition of States, Berkeley 1933; G. VENTURINI /; riconoscimiento nel diritto internationale, Roma 1946; E. JIMENEZ ARECHAGA Reconocimiento de Gobiernos, Madrid 1947; H. LAUTERPACHT Recognition in International Law, Cambridge 1947; G. ARE-VALO BLUMENKORN La doctrina de reconocimiento en la teoria y practica de los Estados, Buenos Aires 1954; C. SEPULYEDA La teoria y la practica del reconocimiento de Gobiernos, Mexico DF 1954; B. LANDHEER, J. L. F. VAN ESSEN Recognition in International Law. Selective Bibliography of the Li-brary of the Peace Palące, Vol, II, The Hague 1954; J. CHAR-PENTIER La reconnaissance internationale et l'evolution du droit des gens, Paris 1956; M. LACHS Recognition and Modern Melhods of International Cooperation. w: British Year Book of Int. Law, London 1969; S. R. PATTEL Recognition in the Law of Nntions. Bombay 1959; D. I. FELDMAN O nie-kotorych formach i sposobach mieźdunarodnoprawowogo priznanija nowych gosudarstw, w: Sowietskij jeiegodnik fnieź-dunarodnogo prawa, Moskwa 1963; CH. G. FENWICK The Recognition of de facto Governments: Is there a Basis for Interamerican Collectiy Action?, w: American Journal of International Law. Vol. 58, 1/1964; W. H. BALEK.IIAN Die Ef-jeklivltat und die Stellung nichtanerkannter Staaten im Vol-kerrecht, The Hague 1970, s. 241; J. MUSZYŃSKI, J. SKIBINSKI Uwanie NRD, Warszawa 1973. 957 Yereinigte Stahiwerke 3820 V • 3815 VI, V2 [niem. Vergeltungswaffe 'broń odwetowa'], nazwa dwóch kolejnych typów niem. zdalnie kierowanych pocisków, którymi w czasie II wojny świat, był zdalnie bombardowany Londyn. VI skierowany byt na Londyn po raz pierwszy 13 VI 1944, V2—81X1944. Do ujawnienia zakładów produkcji i dyslokacji wyrzutni oraz rozpoznania konstrukcji pocisków przyczyniły się poi. organizacje podziemne w Polsce i we Francji, a w ze-strzeliwaniu pocisków nad Londynem brali udział lotnicy polscy. VI był samoloto-pociskiem, który osiągał 550-640 km/h i przenosił 850 kg materiałów wybuchowych od 200 do 2000 m nad ziemią do celów odległych o 240-300 km. V2 natomiast był już balistycznym pociskiem rakietowym o głowicy bojowej wagi 980 kg, zasięgu 300 km, szybkości 5700 km/h. Pierwsze próby z wyrzutni w Peene-munde rozpoczęty się późną jesienią 1942. M. WIŚNIEWSKI Polacy w walce z niemiei ca bronili VI, w: Wojskowy Przegląd Historyczny m 2, 1966. B. ARCT Polacy w walce z bronią VI, Warszawa 1972, s. 132; H. WOJEWÓDZKI Akcja V-l, V-2, Warszawa 1972, wyd. 2 uzi ?. s. 542. • 3816 YANDENBERGA REZOLUCJA '48 (ang. Vandenberg Resolution, 1948, franc. Iśsolution Vandenberg de 1948, hiszp. Resciuci.''!', Vanden- berg 1948, roś. Riezolucyja Wandcnbel ^a 1948), nazwa uchwały Senatu USA z 11 VI 1948, zaproponowanej przez senatora z Partii R.:J'ublikań- skiej Arthura H. Vandenberga (1884-195 ;), zalecającej rządowi USA rozpoczęcie starań ~> realizowanie „w ramach Karty Narodów Zjednoczo- nych" nowego kursu polityki zagr. w kiciunkach: l. Ograniczenia zasady jednomyślności w Radzie Bezpieczeństwa przez zniesienie veta w sprawach dotyczących pokojowego rozwiązywania miedzynar. sporów i przyjmowania nowych członków do ONZ. 2. Stopniowego organizowania regionalnych i in. kolektywnych sojuszy w celu indywidualnej i zbiorowej obrony, zgodnie z postanowieniami Karty NZ, faktycznie skierowanych przeciwko ZSRR; następnie okazywanie pomocy wojsk, tym organizacjom (dostawy uzbrojenia itp.), 3. Stowarzyszenie Stanów Zjedn. na drodze konstytucyjnej z tego rodzaju sojuszami, w oparciu o skuteczną i wzajemną pomoc, zgodnie z potrzebami narodowego bezpieczeństwa USA. 4. Dokonywania wkładu w utrzymanie pokoju przez jasne określenie swej determinacji wykorzystania prawa do indywidualnej i kolektywnej obrony, zgodnie z art. 51 Karty NZ w przypadku jakiegokolwiek zbrojnego ataku, naruszającego bezpieczeństwo narodowe. 5. Usilnego dążenia do uzyskania porozumienia w sprawie przydzielenia Narodom Zjednoczonym sił zbrojnych (zgodnie z Kartą NZ, rozdz. VII), które mogłyby być użyte zgodnie z interesami USA; równocześnie dążenia do osiągnięcia porozumienia członków ONZ co do uniwersalnego i adekwatnego zredukowania zbrojeń. 6. Przeprowadzenia, jeśli się to okaże konieczne, na Konferencji Ogólnej lub na Zgromadzeniu Ogólnym (art. 108 i 109 Karty NZ) rewizji Karty w kierunku wzmocnienia tej organizacji jako instrumentu polityki zagr. USA. (Zob. też Rewizja Karty NZ oraz -• veto w ONZ). Rezolucja ta, uchwalona 64 głosami przy 4 przeciwnych, stalą się podstawą prawną dla antyradz. polityki rządu USA, montowania wokół ZSRR i krajów wchodzących na drogę socjalizmu systemu bloków wojsk.: NATO 1949, ANZUS 1951, SEATO 1955 i CENTO 1955/59. Congressional Record, Senate Resolution 239, 80th Con-gress, 2nd Session, llth June 1948; LORD ISMAY NATO The First Five Years 1949-1954, b.m. i r. s. 9-10 i 171. • 3817 YANGUARD [ang.; 'przednia straż'], nazwa amer. sztucznych satelitów Ziemi. V. I wystrzelony został na orbitę 17 III 1958, po — Explorerze, a przed —r Discovererem. Maly słownik astronautycmy, Warszawa 1960. • 3818 VERACRUZ (ang., franc., hiszp. Veracruz, roś. Werakrus), miasto pohowe we wsch. Meksyku w stanie Veracruz nad Zat. Meksykańską; w latach 1810-24 miejsce walk niepodległościowych z Hiszpanami; 1862-67 z interwencją franc.; 1914/15— z interwencją USA, które 21 IV 1914 zbombardowały z morza i okupowały miasto, mając na celu wymuszenie ustąpienia nieprzychylnego Stanom pręż. Meksyku gen. Huerty. H. HELD Yeracruz Zwischenfall, w: Strupp-Schlochauer Wiir-terbuch des Volkerrechts, Berlin 1962, Bd. Ul, s. 487-488. • 3819 „YERBRANNTE ERDE" [niem.; 'Spalona ziemia'], termin miedzynar. wprowadzony przez hitlerowski Wehrmacht latem 1943, w czasie odwrotu z Ukrainy — sprzeczne z prawem miedzynar. totalne niszczenie opuszczanego okupowanego terytorium; zastosowane w czasie II wojny świat. przez siły zbrojne III Rzeszy, zgodnie z rozkazem H. Himmlera z 71X1943 dot. totalnego zniszczenia Zagłębia Donieckiego: ,,Należy osiągnąć to, że ... nie pozostanie żaden człowiek, żadne bydło, żadne zboże, żadna szyna kolejowa; że nie będzie domu czy kopalni, które by na lata nie zostały zniszczone; że nie pozostanie żadne źródło, które nie byłoby zatrute". Rozkazy stosowania przy odwrocie „V.E." były odtąd wydawane jednostkom hitlerowskim wycofującym się z ziem okupowanych na wschodzie oraz na północy z Norwegii. 19 III 1945 A. Hitler wydał rozkaz, zwany przez historyków niem. „rozkazem Nerona" (Nero-Befehl), niszczenia to- talnego również ziem niemieckich. A. BULLOCK Hitler. Studium tyranii. Warszawa 1969, s. 614-615; Yerbrannte Erde. w: Lexikon fur Geschichte und Politik im 20 Jahrhundert. Koln 1971, B. II, s. 810. • 3820 YEREINIGTE STAHLWERKE AG., największy koncern przemysłu węglowego, hutniczego i stalowego; powstał w 1926 w wyniku fuzji największych niem. przedsiębiorstw tego typu; w 1926-45 łączył 121 kopalń, 17 koksowni, 2704 pieców itd. Siedzibą centrali był Dtisseldorf. Koncern odegrał gł. rolę w poparciu Hitlera w dojściu do władzy i w realizacji jego programu zbrojeniowego. Rozwiązany na podstawie Ustawy Nr 27 Sojuszniczej Rady Kontroli. Przedsiębiorstwa należące do V.S. AG. zostały w strefie radź. zdemontowane bądź znacjonalizowane; w strefach zach. częściowo zdemontowane, po 1953 odbudowane w 17 niezależnych od siebie przedsiębiorstwach. Nacjonalizacja uchwalona przez parlament krajo- 3821 Veto w ONZ 958 wy Nadrenii-Westfalii, 1947, została przez władze okupacyjne uznana za nieważną. YERGELTUNGSWAFFE VI, V2. YERNICHTUNGSKOMMANDO -^ Dewastacja wojenna. • 3821 VETO W ONZ (ang. Veto in UN, franc. Veto a 1'ONU, hiszp. Veto en la ONU, roś. „Prawo wieto" w OON, princyp jedinogłasija w OON), przywilej 5 W. Mocarstw w R. Bezp. zakładania weta we wszystkich sprawach nieproceduralnych ustanowiony pośrednio de facto i de iure przez treść art. 27 Karty NZ, wymagającego dla podjęcia uchwał nieproceduralnych przez R. Bezp. „zgodnego głosowania wszystkich członków sta- łych, którymi są wyłącznie w. mocarstwa: Chiny, Francja, USA, W. Brytania i ZSRR". Na Konferencji NZ w San Francisco, 1945, opracowującej Kartę NZ art. 27 należał do najbardziej kontrowersyjnych. 3 VI 1945 głosowało za nim z 47 państw obecnych 30, w tym 5 mocarstw, przeciw 2 (Kolumbia i Kuba), wstrzymało się 15 (Argentyna, Australia, Belgia, Boliwia, Chile, Egipt, Gwatemala, Holandia, Iran, Meksyk, N. Zelandia, Panama, Paragwaj, Peru i Salwador). Delegaci 3 państw nie byli obecni: Arabii Saudyjskiej, Ekwadoru i Haiti; oraz delegat Polski nie do- puszczony do konferencji z powodu sporu między mocarstwami, kto ma Polskę reprezentować— emigracyjny ,.rząd londyński" czy Tymczasowy Rząd RP w Warszawie. Sprawa v. była dyskutowana przed San Francisco w Dumbarton Oak 1944 i na Jałtańskiej Konferencji, gdzie została uznana za warunek sine qua non udziału w. mocarstw w ONZ, jako że tylko jednomyślność W. Mocarstw jest w stanie utrzymać pokój i bezpie- czeństwo świata. Wielkie Mocarstwa 7 VI 1945 złożyły wspólne oświadczenie, że w przypadkach wątpliwości czy jakaś uchwała będzie miała charakter proceduralny czy też nieproceduralny wątpliwość taką należy rozstrzygnąć przez głosowanie jednomyślne mocarstw. Ta zasada, nazwana „podwójnym veto" ma na celu zapobieżenie sytuacji, w której zwykła większość R. Bezp. postanawia, że dana sprawa merytoryczna jest formalnie proceduralną i tym samym niepotrzebna jest przy jej rozstrzyganiu jednomyślność mocarstw. Wstrzymanie się od głosu nie jest uważane za veto. Ogółem do 11970 mocarstwa skorzystały 116 razy z prawa v. Do 1955 kiedy mocarstwa zach. dysponowały w Zgr. Og. NZ bezwzględną większością i starały się narzucić ZSRR tzw. maszynką do głosowania swoje stanowisko, delegacja ZSRR 101 razy korzystała z prawa veta; w następnych 15 latach: W. Brytania 5, Francja i ZSRR po 4 razy. Chiny (Tajwan) l i USA l. W okresie 11971-VIII 1974 ChRL—2, Francja-1, USA—l, W. Brytania—2, ZSRR—2. W czasie zimnej wojny USA dążyły do rewizji Karty NZ i do ograniczenia roli W. Mocarstw w Radzie, sprzecznym z Kartą zwiększeniem roli Zgromadzenia NZ uchwałą ->• „Zjednoczeni dla pokoju", 1950 i zmianą systemu głosowania w ONZ. Po zdominowaniu Zgr. Og. NZ przez pań- stwa Trzeciego Świata USA wycofały się ze swego krytycznego do prawa veta stanowiska, przyznając, że veto jest klapą bezpieczeństwa w mo- mentach, kiedy większość wbrew zasadzie jedno-mylności mocarstw chce przeforsować swoją wolę. M.in. USA wraz z W. Brytanią 18 III 1970 złożyły veto przeciwko rezolucji R. Bezp. w sprawie Ro-dezji Pd. (-> głosowanie w ONZ). A. LESNIEWSKI Zakres owiania tzw. weta w. mocarstw w ONZ. w; Państwo i Prawo nr 8, 1946; D. E. LEE The Genests of Veto, w: Internattonal Organization 1/1947; S. B. KRYLÓW Matieriat po istorli OON, Moskwa 1948, s. 464; J. DE PREUX Le droit de veto dans la Charte de 1'ONU, Paris 1949, s. 238; N. HARPER, D. SISSONS Austrialia and the UN, New York 1955, s. 53-55; A. W. ANDRINSKI The So-Called Double-Yeto, w: American Jownal of Int. Law 45/1951; L. GROSS The Double-Yeto and the Fow-Power Statement on Voling m Security Council. w: Harvard Law Review 67, 1953/54; C. SEPULYEDA Derecho Int. PiSbtico, Merico DF 1964, s. 241-242; J. KOLASA Głosowanie w powszechnych organizacjach międzynarodowych, Wrocław 1973, s. 159. • 3822 YICHY, uzdrowisko we Francji, w dep. Allier (Owernia), od lipca 1940 do sierpnia 1944 siedziba rządu franc., pod kierownictwem marszałka Ph. Petaina, kolaborującego z III Rzeszą; w terminologii międzynar. synonim kolaboracji z hitleryzmem w czasie II wojny świat., podobnie jak rząd Ouislinga w Norwegii. W. STOCKI La fin du regime de Vichy, NeuchStel 1947; A. ROBERT Hisloire de Vichy 1940-1944, Paris 1955; R. AKON Histoire de Vichy 1940-1944, Paris 1963; R. O. PAXTON La France de Vichy (1940-1944), Paris 1973. • 3823 VICKERS, pełna nazwa do 1927 Vickers Ltd., następnie po fuzji z Sir W. G. Armstrong Whitworth and C. — Vickers Armstrong Ltd. wielki koncern zbrojeniowy W. Brytanii, którego zakłady samolotowe wyprodukowały m.in. w 1953 pierwszy na świecie samolot turbośmigłowy komunikacyjny Viscount 700, zmodyfikowany 1956—Vis-count 800 i 1960—Viscount 810. Od 1936 należy do grupy ~> HSG. • 3824 VICKERS ARMSTRONG LTD., wielki bryt. koncern zbrojeniowy, zał. 1927 w wyniku fuzji Vickers Ltd. i Sir W. G. Armstrong Whitworth and C. Ltd.; poważnym udziałowcem jest ang. rodzina królewska. • 3825 VIET CONG [wietn.; 'wietnamski komunista'], termin międzynar. wprowadzony w ramach wojny psychologicznej przez USA—jednoznaczne ideologicznie określenie wszystkich bojowników Narodowego Frontu Wyzwolenia Wietnamu Pd. (zał. 1960) w celu podważenia jego ogólnonar. charakteru; w rzeczywistości NFWWPd. obejmował ponad 20 różnych organizacji polit., związków religijnych, kulturalnych i in. YDLNIUS ->• Wilno. VIRGIN GORDA -> Dziewicze Wyspy Brytyjskie. VOICE OF AMERICA -> USIA. VOLAPCK -f Języki uniwersalne. • 3826 YOLKSDEUTSCHE [niem.; 'ludowi Niemcy'], termin hitlerowski ukuty dla kolonistów niem. -w Europie poza granicami Rzeszy Niem., w odróż- Votum separatum 3831 lieniu od „Niemców Rzeszy" identyfikowanych )d 1913 w duchu germanizacyjnym z „obywatela-ni Rzeszy" bez względu na ich faktyczną naro- Iowość (->• Reichsdeutsche); po okupacji Czecho-towacji, wprowadzony do ustawodawstwa III Izeszy rozwiniętego w czasie II wojny świat., któ-•e w oparciu o dobrowolne, lub wymuszone ter-orem przyznawanie się do narodowości niem. w myśl zasady -»• „Minderheit ist wer will") oby-rateli państw obcych (musieli oni podpisać tzw. liem. listę narodowościową—Deutsche Volks-iste) klasyfikowało dane osoby do jednej z pięciu alegorii obywatelstwa niem., ustanowionych w II Rzeszy, z powszechnym obowiązkiem służby f hitlerowskich siłach zbrojnych. O • przymusowym charakterze służby w Wehnnacht Polaków ihywateli Rzeszy (Reichsdeutsche) z mniejszości łoi. w Niemczech oraz Polaków wpisanych na ^oikslistę (Volksdeutsche) na ziemiach okupowa-lych świadczy fakt, że w latach 1943/44 ponad 00 tyś. żołnierzy Wehnnachtu narodowości poi. irzeszlo linie frontu i walczyło w poi. siłach brojnych na Wschodzie i na Zachodzie. Po II rojnie świat, konstytucja NRP (Grundgesetz 1949) rzejęła nie tylko germanizacyjne ustawodawstwo Lzeszy Cesarskiej o obywatelstwie z 1913, lecz ikże uznało za nadal ważne hitlerowskie ustawo-awstwo oparte o Volkslisty z 1939-45, co stało ię przedmiotem kolizji, w obrocie prawno-mię-zynar. oraz zasadniczych sporów międzynar.; p. między Polską a NRF o zaliczanie przez IRF jako Niemców i obywateli NRF Polaków, tórzy bądź urodzili się na obszarze Rzeszy, bądź ni lub ich przodkowie byli obywatelami Rzeszy zy podpisali w warunkach hitlerowskiego terroru 'oikslistę. locumenta ocupatioms TV, V-VI, Poznać 1949-1958; H. Bmi, E. OSMAŃCZYK Polacy spod znaku Rodla, Warszawa >72, s. 324; R. HAJDUK Pogmatwane drogi. Warszawa 1975. OLKSSTURM [niem.; 'uderzenie ludu'], nazwa ;dnostek wojsk, hitlerowskiego Wehnnachtu, u-vorzonych 25 IX 1944 w ramach totalnej mobili- icji wszystkich mężczyzn w wieku 16-60 lat, kłosy z racji wykonywanej pracy czy częściowej nie-iolności fizycznej nie byli powołani do Wehr- lachtu. Zaciąg był prowadzony przez -> FSDAP; objął ok. 4-5 min osób, których udział ' walkach nie zmienił wyniku wojny, natomiast większy! poważnie liczbę ofiar. oikssturm. Mała encyklopedia wojskowa, t. m. Warszawa »71, s. 392. OLKSWAGENWERKE GmbH, jedna z czoło-ych kompanii, powstała w 1938 w Rzeszy jako tństwowa fabryka samochodów typu Volkswa-;n („ludowy wóz") w Wolfsburgu; po II wojnie »iat. rozbudowana w NRF (zakłady w Hano-erze i Brunszwiku, poza tym w Meksyku). Po-id 50°/o produkcji przeznaczone na eksport. W )69 zajmowała w Europie Zach. 4 miejsce pod względem wartości produkcji i zatrudniała 168 tyś. osób, a wartość sprzedanych produktów przekroczyła 3,5 mld dolarów. W 1973/74 ograniczyła produkcję w związku z -> kryzysem energetycznym. The Economist z 12 VI 1971. • 3829 YORARLBEG 1919, prowincja Austrii, pow. 2,6 tyś. km'; ludność ok. 140 tyś. w 1919 (226 tyś. mieszk., 1961), przedmiot sporu międzynar.: 25 IV 1919 z inicjatywy Landeshauptmanna, dr Endera, Landtag V. zdecydował przeprowadzić plebiscyt za odłączeniem V. od Austrii i przyłączeniem do Szwajcarii. Plebiscyt przeprowadzony 11 VI 919 dał 801'/l> głosów za Szwajcarią, co potwierdził Landtag uchwałą z 10 VIII 1919. Rada Najwyższa Konferencji Wersalskiej, do której zwróciła się w maju 1919 ludność V., nie wypowiedziała się w tej sprawie, natomiast przesądził ją Traktat Saint Gennain Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych z Austrią, pozostawiający V. w granicach Austrii. Skarga ludności do LN, 1920, pozostała bez odpowiedzi (w 1930 dr Ender został Kanclerzem Austrii). LANDESRAT VON YORARLBERO Memorlal to the League of Na-tions, Bregenz l VIII 1920. • 3830 VORWARTS-STRATEGIE [niem.; 'strategia naprzód'], zwana w Polsce „strategią wysuniętą", termin międzynar.—doktryna ministerstwa obrony NRF, zaprezentowana w Komitecie Planowania Obrony NATO w grudniu 1967; polega na niedopuszczeniu do utraty terytorium NRF przez działania prewencyjne i zaczepne . wyprzedzające taktyczną bronią jądrową przy zachowaniu osłoniętego minami jądrowymi terytorium na wsch. granicy państwa. W koncepcji „V.-S." nie przewiduje się potrzeby prowadzenia wojny konwencjonalnej, co w konsekwencji oznacza konieczność wyposażenia Bundeswehry w broń jądrową. Koncepcja „V.-S.", zbliżona do amer. agresywnej doktryny „elastycznego reagowania" lub prewencyjnego „elastycznego uderzenia", zaakceptowanej w NATO w 1967, nie uzyskała jednomyślnego poparcia w Komitecie Planowania Obrony NATO; jest ona jednak realizowana w organizacji marynarki wojennej NATO na Bałtyku, której trzonem są okręty wojenne NRP. Północno-Atlantycki Pakt, w: Mata encyklopedia wojskowa. Warszawa 1970, t. 2, s. 774-775. • 3831 VOTUM SEPARATUM [tac.; 'głosowanie odrębne'], termin międzynar. w sadownictwie krajowym i międzynar.—zdanie odrębne sędziego czy sędziów, pozostających w kolegium sędziowskim w mniejszości ze swoją oceną rozpatrywanej sprawy czy poglądem na wysokość kary (np. w procesie norymberskim zbrodniarzy wojennych). V.s.'nazy-wano dawniej contravotum. J. BARTOSZEWSKI Zdanie odrębne w procesie karnym. Warszawa 1973. 3832 Wagony W • 3832 WAGONY, OSOBOWE I TOWAROWE (ang. Passenger and freight cars, franc. Wagons de yoyageurs et de marchandises, hiszp. Yagones de viajeros y de mercancias, roś. Wagony passażyr-skije i gruzowyje), przedmiot konwencji i statystyki międzynar. Główni producenci w świecie wagonów osobowych, 1972: Japonia—1999 sztuk, ZSRR—2001, NRD—1338, Węgry—268, Polska — 488, Rumunia — 275, Bułgaria — 137; wagonów towarowych: ZSRR — 68 873 sztuk, Rumunia — 11 153, Polska — 16 878, Czechosłowacja—5217, NRD—4439, Bułgaria—1803. Spośród Konwencji międzynar. o kolejach żel., berneńskie umowy z 15 VI 886 i 18 VI 907 wprowadziły normy jednolitości techn. w.o. i t. oraz plombowania wagonów towarowych poddawanych ocleniu. Rocznik statystyki międzynarodowej 1973. GUS, Warszawa 1973, s. 145; Z. CYBICHOWSKI Koleje żelazne, w: Encyklopedia podręczna prawa publicznego. Warszawa b.r. (1930). • 3833 WALLIS I FUTUNA (ang. Wallis and Putuna, franc. Wallis et Futuna, hiszp. Wallis y Futuna, roś. Uollis i Putuna), wyspy w pd. części O. Spo- kojnego; pow. 275 km2, 8380 mieszk. (1970); od 1843 pod protektoratem Francji; 29 VIII 1961 o-trzymaty statut „zamorskiego terytorium" Fran- cji, „Territoire d'Outre-Mer". The Statesman's Year-Book, 1973. • 3834 WALONOWIE (ang. Walloons, franc. Wallons, hiszp. Valones, roś. Wałłony), lud zamieszkujący pd. prowincje Belgii, liczący w 1930 ok. 4 min osób, tworzący wraz z Plamandami ludności tego kraju. W. mówią językiem franc. (dialekt waloński). Spory W. o pierwszeństwo językowe z Fla-mandami w administracji i szkolnictwie Belgii znajdywały swe odbicie w ustawodawstwie państwowym i samorządowym oraz w orzeczeniu Eur. Trybunału Obrony Praw Człowieka (—• Flaman-dowie). R. LEJEUNE Histoire sommaire de la literaturę vallone, Bruxelles 1942. • 3835 WALUTOWA UNIA (ang. Monetary Union, franc. Union Monćtaire, hiszp. Unión Monetaria, roś. Walutnyj sojuz), termin międzynar.—wspól- ny system wielo- lub jednowalutowy kilku czy kilkunastu krajów. Pierwsze u.w. projektowane były w XIX w.: Unia Walutowa Międzyamer., boliwariańska Unia Walutowa Lać. oraz szwedz. Unia Walutowa Skandynawska. Po II wojnie świat, w specyficznych pokolonialnych warunkach utworzone zostały Unia Walutowa Afryki Równikowej, Unia Walutowa Afryki Zach. i Unia Walutowa Afryki Wsch.; a także w warunkach neokolonialnych Unia Walutowa Ameryki Środk. Różnica między systemem jedno- a wielowaluto-wym polega na tym, że w systemie wielowaluto- wym waluty poszczególnych państw po wejściu do Unii mają stały i niezmienny nie tylko stosunek wzajemny, lecz równocześnie do złota, lub do innego miernika wartości. W Paryżu 20X1972 szefowie państw i rządów krajów członkowskich EWG postanowili w okresie 111974-31 XII 1980 stworzyć unię gosp. i walutową oraz utworzyć mechanizmy adaptujące parytety między walutami państw członkowskich z pomocą —>• Funduszu Europejskiego Współpracy Walutowej. A. NIELSEN Monetary Union, w: Encyclopedta of the Soclal Sciences vol. 10, 1949; J. RUTKOWSKI Perspektywy unii walutowe] państw EWG. w: Sprawy Międzynar. nr 6, 1973; J. RUTKOWSKI Koncepcja unii walutowej krajów socjalistycznych, w: Sprawy międzynar. nr 12, 1973 • 3836 WALUTOWA UNIA AFRYKI RÓWNIKOWEJ (ang. Monetary Union of Equatorial Africa, franc. Union Monćtaire de l'Afrique Eouatoriale, hiszp. Unión Monetaria de Africa Ecuatorial, roś. Walutnyj sojuz Ekwatorialnoj Afriki), ustanowiona 22 VI 1959 konwencją finansową rządów Czadu, Gabonu, Kongo, Rep. Srodkowoafryk., w ścisłej kooperacji z centr. bankiem Francji, Banque de Franc. Waluta. —• franc ĆPA. M. LEDUC Les Institutions Monetaire Africatnes, Pays Fran- cophone, Paris 1965, s. 397. • 3837 WALUTOWA UNIA AFRYKI WSCHODNIEJ (ang. Monetary Union of East Africa, franc. Union Monćtaire de l'Afrique de 1'Est, hiszp. Unión Monetaria de Africa Oriental, roś. Walutnyj sojuz Wostocznoj Afriki), ustanowiona 1919 w Londynie p.n. East African Currency Board, jako instytucja finansowa kolonii bryt.: Kenii, Tanganiki i Ugandy, a od 1936 również Zanzi-baru; zreorganizowana 1946, na bazie 20 szylingów Afryki Wsch. = l funtowi sterlingowi. W 1951 do Unii przystąpiły Aden i Somalia. Po u-zyskaniu niepodległości przez Kenię, Tanganikę, Ugandę i Zanzibar, 1962/63 nastąpił kryzys Unii, spowodowany kryzysem ~> funta sterlinga. W 1966 nastąpiło wyjście z Unii 14 VI 1966 Tanzanii, 14 VII 1966 Ugandy i 141X1966 Kenii, które powołały własne emisyjne Banki Centralne. R. G. RtDLEY Commonwealth Banking Systems, Oxford 1965. • 3838 WALUTOWA UNIA AFRYKI ZACHODNIEJ (ang. West African Monetary Union, franc. Union Monćtaire Ouest-Africaine, UMOA, hiszp. Unión Monetaria de Africa Occidental, roś. Wa- lutnyj sojuz Zapadnoj Afriki), ustanowiona 12 V 1962 w Paryżu Traktatem podp. przez rządy Da-homeju, G. Wolty, Mali, Mauretanii, Nigru, Senegalu i Wybrzeża Kości Słoniowej oraz 27 XI 1963 przez Togo. Traktat ratyfikowany został przez wszystkie kraje, z wyjątkiem Mali. Unia powołała w Paryżu Banque Centrale des Ćtats de l'Afrique de 1'Ouest w łączności z Banque de France, przyjmując jako jedyną walutę -* franc CFA. Ministrowie finansów Dahomeju, G. Wolty, 961 Walutowe strefy 3843 Nigru, Senegalu, Togo i Wybrzeża Kości Słoniowej oraz Francji podp. 4X111973 w Dakarze traktat modyfikujący dotychczasowe zasady obro- tów walutowych w systemie franka CFA. M. LEDUC Les Inslitulions Monttaires Africaims. Pays Fran-cophones. Paris 1965, s. 397. • 3839 WALUTOWA UNIA AMERYKI ŚRODKOWEJ (ang. Monetary Union of Central America, franc. Union Monetaire de l'Amerique Centrale, hiszp. Unión Monetaria Centroamericana, UMCA, roś. Walutnyj sojuz Centralnoj Amieriki), ustanowiona 25 II 1964 w San Salvador układem Banków Centralnych Gwatemali, Hondurasu, Kostaryki, Nikaragui, Salwadoru, zgodnie z postanowieniami -> Traktatu Generalnego Gospodarczej Integracji Ameryki Środkowej z 13X111960. Organami Unii są Rada Walutowa Ameryki Środk., Con-sejo Monetario Centroamericano, złożona z przewodniczących Banków Centralnych; Rada Ekonomiczna z siedzibą w stoi. Gwatemali i Bank Srodk.amer. Integracji Gospodarczej z siedzibą w stoi. Hondurasu— Tegucigalpie. J. P. YOUNO Union Monetaria Centroamericana, Merico 1965, s. 91; F. VILLAGRAN KRAMEK tntegración Econótnica Centroamericana, Gwatemala 1967, s. 374. • 3840 WALUTOWA UNIA ŁACIŃSKA (ang. Latin Monetary Union, franc. Union Monetaire Latine, UML, hiszp. Unión Monetaria Latina, roś. 'Wa- lutnyj latinskij sojuz), zawarta 23X111865 na mocy układu między Francją, Belgią, Szwajcarią i Włochami (1869 przystąpiła do niej Grecja), zo- stała ona oparta na zasadach -> bimetalizmu, stosunek złota do srebra ustalono na poziomie 1:15,5, układ zezwalał także na swobodny obieg w krajach członkowskich ich monet złotych oraz niektórych złotych monet austr., hiszp. i roś. Konwencje z 1878, 1885, 1897 i 1908 ustalały okreso- wo maksymalne limity wybijania monet złotych przez państwa członkowskie UML. Unia przestała istnieć de facto w czasie I wojny świat.; formalnie Szwajcaria wystąpiła 1920, Belgia 1925, a Francja, Grecja i Włochy 1927. H. P. WIŁLIS A History of Ihe Latin Monetary Union. Lon-don 1901, B. FOURTIN La fin de 1'Unlon Monetaire Laline, 'Paris 1930; J. SWIDROWSKI Łacińska Unia Monetarna, w: Encyklopedia nauk politycznych, t. 3, Warszawa 1938, s. 816-820; J. ROMEUP Diclionnaire des Sciences Economiaues, vol. 2, Paris 1958, s. 1125-6. • 3841 WALUTOWA UNIA MIĘDZYAMERYKAKf- SKA (ang. Interamerican Monetary Union, franc. Union Monćtaire Interamericaine, hiszp. Unión Monetaria Interamericana, roś. Mieżamierikan- skij walutnyj sojuz), nazwa projektowanej przez USA integracji finansowej panamer. debatowanej na •I Międzynar. Amer. Konferencji w Waszyngtonie 1889/90, celem „ustanowienia waluty mię-dzynar. dla wszystkich krajów amerykańskich". Int. Conferenres of Americas Republics 1889-1928. Washing-ton 1931, «. 32. • 3842 WALUTOWE KURSY (ang. Ratę of exchange, franc. Cour de change, hiszp. Tipo de cambio, roś. Walutnyj kurs), termin międzynar. — ceny zagr. środków płatniczych, ustalane i ogłaszane na giełdach pieniężnych w 2 wariantach: kupna i sprzedaży. Rozróżnia się proste notowanie k.w. przy zmiennej ilości jednostek krajowych i odwrotne notowanie przy zmiennej ilości jednostek zagr. Zależnie od przyjętych kryteriów istnieją różne k.w. W zależności od sposobu ustalania rozróżnia się: l. kursy urzędowe (ustalane przez powołany do tego organ); 2. kursy prywatne (urzędowo nie ustalane, lecz zwykle ogłaszane w komunikatach prasowych lub biuletynach bankowych). W zależności od rozmiarów wahań rozróżnia się: l. kursy sztywne (kurs urzędowy nie podlegający wahaniom); 2. kursy stałe (gdy kurs waha się pod wpływem podaży i popytu w ustalonych gra- nicach); 3. kursy zmienne (ulegające wahaniom w zależności od podaży i popytu bez wyznaczonych granic). W zależności od zakresu stosowania rozróżnia się: l. kursy jednolite (stosowane przy wszelkich rozliczeniach z zagranicą); 2. kursy zróżnicowane (różne kursy stosowane przy rozli- czeniach, np. inne kursy w obrotach handlu zagr., inne dla turystów zagr., inne dla instytucji międzynar.), te zróżnicowane kursy są także przed- miotem umów międzynar. np. Polska-ONZ. E. DRABOWSKI Kursy walutowe w ekonomice współczesnego kapitalizmu. Warszawa 1972; M. ORŁOWSKI Kursy walutowe, pieniądz, kapitał. Warszawa 1972; E. DRABOWSKI Polityka kursów walutowych w krajach słabo rozwiniętych, w: Ekonomista m 3. 1972, s. 551-578. • 3863 WALUTOWE STREFY (ang. Monetary Areas, franc. Zones Monetaires, hiszp. Zonas monetarias, roś. Walutnyje żony), termin międzynar.— regiony świata podległe w obrotach pieniężnych dominacji jednej z -> walut kluczowych. S.w. powstały między wojnami, w wyniku świat, kryzysu finansowego 1929-32 i wprowadzenia ograniczeń w wymianie pieniędzy papierowych na złoto oraz ograniczeń dewizowych, które stały się powszechne ok. 1940, z wyjątkiem USA, Kanady i państw Ameryki Lać. związanych ze strefą dolarową. S.w. ka-pitalist., z wyjątkiem strefy dolarowej, powstały z zależności kolonialnej określonych terytoriów: strefa funta sterlinga, strefa fr. belg., strefa fr. franc. i strefa guldena holenderskiego. Osobną formą s.w. była Eur. Unia Płatnicza. Początkiem powstania strefy sterlingowej, Sterling Area, było Odejście przez W. Brytanię i kraje bryt. Wspólnoty Narodów oraz wielu krajów Bliskiego i Środk. Wschodu od parytetu złota i u-tworzenie sterlingowego bloku 1931, polegającego na ustaleniu relacji walut krajów Wspólnoty do funta i utrzymywaniu przez te kraje poważnej części rezerw w funtach sterlingach. Z chwilą wybuchu II wojny świat. W. Brytania, kraje Wspólnoty (z wyjątkiem Kanady) i wspomniane kraje arab. wprowadziły restrykcje dewizowe w stosunku do reszty świata, stając się formalną strefą walutową funta sterlinga. W 1970 strefa ta obejmowała 38 krajów, tj. kraje bryt. Wspólnoty Narodów (prócz Kanady) oraz Bahrajn, Irlandię, Islandię, Jordanię, Kuwejt, Libię, Katar, Oman Traktatowy i Rep. Pd. Afryki. System rozliczeń w handlu świat, przy pomocy funta ang. obejmował ponad 1/3 obrotów międzynar. (do 40t/o). W dekadach po II wojnie świat, nastąpiło silne związanie strefy sterlinga ze strefą dolarową. Dwukrotnie strefa sterlinga korzystała z poważnej pomocy kredytowej na stabilizację funta: w grudniu 1964—w wysokości 1000 min dół. oraz 61 ESMiO 3844 Walut.-fin. problemy RWPG 962 we wrześniu 1968—po dewaluacji funta sterlin-ga z 2,80 na 2.40 dół. za funt w listopadzie 1967—w wysokości 2000 min dół. w dewizach niefuntowych, udzielonych 1969-71, a płatnych 1979-81; w zamian W. Brytania zagwarantowała dolarami część oficjalnych rezerw czł. strefy. Oba kredyty udzielone zostały w ramach układu —r GĄB. Strefa dolarowa. Dolar Żonę, obejmuje w zasadzie prawie w całości hemisferę zachodnią oraz Liberię; jej cechą charakterystyczną był brak re- strykcji dewizowych, aczkolwiek kilka państw A-meryki Pd. wprowadziło ograniczenia. Trzecia gł. s.w. kapitalist., fr. franc.. La Żonę Franc (ZP), powstała formalnie w obecnej formie 24 V 1951, powołana przez Comitś Monetaire de ZF, instytucję rządu Francji. Po przyznaniu niepodległości b. koloniom franc. w Afryce powstał osobny organizm: ->• Wspólnota Afrykańska Fi- nansowa, Communautć Financiere Africaine (CFA), która połączyła te same kraje, co ZF: Francję wraz z departamentami zamor. i terytoriami oraz Rep. Srodkowoafryk., Czad, Dahomej, Gabon, Kamerun, Kongo, Malgaską Rep., Mau- retanię, Niger, Senegal, Togo i Wybrzeże Kości Słoniowej oraz Algierię, Maroko i Tunezję, należący do ZF i CFA na specjalnych warunkach zo- stały one wyłączone od bezpośredniej kontroli skarbu Francji, gdy pozostałe państwa swe rezerwy walutowe ulokowały we fr. franc. w Skarbie Francji. Od 1963 wszystkie państwa CFA i Malgaską Rep. są stowarzyszonymi czł. EWG. Od lipca 1967 wszystkie waluty ZF stały się wymie- nialne. W 1971/72 strefę fr. franc. opuściły Algieria, Maroko i Tunezja, a jesienią 1972 zażądały rewizji układów walutowych z Francją z 1961 Kongo, Malgaską Rep., Niger, Togo i Mauretania. Kryzys pogłębił się w grudniu 1972, kiedy pozostałe państwa frankofońskie Afryki zażądały rewizji wspólnej umowy walutowej z Francją z 1961 i reorganizacji Banku Centralnego Państw Afryki Zach., względnie Banku Państw Centralnej Afryki. S.w. guldena hol., która obejmowała Holandię i jej kolonie, obecnie obejmuje tylko Holandię i jej posiadłości na półkuli zach. S.w. escudo portug. obejmowała do pół. 1974 Portugalię i jej kolonie; związane silnie ze strefą funta. Odmienną formę finansowej współpracy stworzyły państwa socjalist. Przyjęta w prasie kapitalist. nazwa „w.s. rubla" na walutowy system krajów socjalist. nie jest adekwatna. Odrębnością s.w. krajów socjalist. jest istnienie państw, monopolu walutowego w ścisłym powiązaniu z gospodarką planową.W bilateralnych roz- rachunkach między sobą kraje RWPG stosują ->• rubel transferowy lub własne waluty clearingowe o ustalonym parytecie złota (np. „złoty dewizowy"). W rozrachunkach z państwami kapitalist. początkowo w gł. mierze kraje socjalist. korzystały z transferu walutowej strefy bryt., następnie prawie wyłącznie były to rozliczenia dolarowe lub w dewizach wymienialnych na dolary. W rozrachunkach wewn. państw RWPG przedmiotem między-nar. narad i układów, opracowywanych przez banki centr. pozostawała sprawa prawidłowego wzajemnego stosunku walut nar., ich do rozliczeniowego rubla transferowego oraz do walut krajów trzecich. Jeden z najtrudniejszych problemów s.w. krajów socjalist. rozwiązany częściowo w poi. 1971 przez nowe ustalenia stosunku walut nar. do rubla transferowego w określonych (nie wszystkich) obrotach płatniczych między krajami RWPG. Dla pozostałych obrotów opracowano dalsze układy 1972/73. Szczegółowy program doskonalenia stosunków walutowo-finansowych został opublikowany w kompleksowym programie RWPG 1972. w którym przyjęta została zasada, że w miarę wzrostu obrotów handl. s.w. krajów socjalist. winna podlegać modyfikacjom w kierunku wielostronnego clearingu i jednej wspólnej twardej waluty rozliczeniowej, która byłaby jednocześnie miernikiem wartości dla walut krajowych. Rada Gospodarcza Ligi Arabskiej w XII 1973 zaleciła państwom członkowskim eksporterom nafty stopniowe wycofywanie depozytów walutowych z banków zach. i utworzenie wspólnego banku arab., z prawem emitowania jednej waluty arab. („arabski dinar"). Oznaczałoby to stworzenie nowej strefy walutowej ewentualnie z Arabskim Funduszem Walutowym w ramach IMF. F. V. MEYER Britain, the Stearling Area and Europę, Cambridge 1952; F. BLOCH-LAINE i in. La żonę franr, Paru 1956; Z. KAMECKI, J. SOŁDACZUK, W. SIERPIŃSKI Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Warszawa 1964, wyd. 2, 1971; The Basie Facilliy and the Stearling Area, London Octobcr 1968; Financial Times Yewhook 1970/71, London 19A9; Z. FOL-TYŃSKI Międzynarodowy system walutowy w gospodarce kapitalistycznej, Warszawa 1970; M. DESSART Pour une politi-que monetaire commune dans la CEE, Bruxeltes-Louvain 1971; E. DRABOWSKI Polityka kursów walutowych w krajach stabo rozwiniętych, w: Ekonomista nr 3/1972, s. 551, 578; S. POLOCZEK Zasady wymiany handlowe) miedzy krajami socjalistycznymi. Aspekty walutowe, w: Sprawy Miedzynar. 10/1973; K. A. ŁARIANOW Dwa mira—dwie walutnyje sis-tiemy, Moskwa 1973, s. 194; G.- BELL Euro-Dollar Market and the Intemational Financial System. New York 1973, s. 125; Encyklopadisches Lexikon fur das Getd-, Bank- und Biirsenwesen. Bd. 1-2, Frankfurt a.M. 1973: F. A LEES Int. Banking and Finance, New York 1974, s. 419; J. CHOWANIEC Dolar w kapitalistycznym systemie walutowym, PISM Warszawa 1974; The Franc Żonę, w. The Europa Yearbook 1974. U 3844 WALUTOWO-FINANSOWE PROBLEMY RWPG (ang. Monetary and financial problems of CMEA, franc. Problemes monetaires et financiers du CAEM, hiszp. Problemas monetario-financie-ros del CAME, roś. Walutno-finansowyje problemy SEW), najtrudniejsze, rozwiązane tylko częściowo, zagadnienia integracji państw socjalist., co wyraża się w braku własnego systemu cen w obrotach handlu zagr. i opieranie się na cenach świat., kształtowanych gł. przez świat kapitalist.; w braku wymienialnych własnych twardych walut, ułatwiających obroty handl. i rozwój turystyki; wreszcie w niedostatecznej elastyczności wie- lostronnych rozliczeń, co utrudnia szybszą prze-pływowość kapitałów. Opracowany 1969-71 Kompleksowy Program RWPG w rozdz. VIII Doskonalenie stosunków walutowo-finansowych nakreślił następujące zadania w tej dziedzinie: ,,Kraje członkowskie RWPG uważają, że stosunki walutowo-finansowe i kredytowe powinny odgrywać bardziej aktywną rolę w rozwiązywaniu zadań dalszego rozwoju i umacniania planowej współpracy gospodarczej i rozwoju socialist. integracji gosp. W tym celu kraje członkowskie RWPG ustaliły, co następuje: , l. Kraje członkowskie RWPG będą badać j będą realizować ekonomiczne i organizacyjne przedsięwzięcia w zakresie u-mocnienia i wzmożenia roli wspólnej waluty (rubla transferowego), tak aby spełniała ona w pełnej mierze podstawowe funkcje międzynar. waluty socjalist. krajów członkowskich Walutowy kryzys 3845 RWPG (miernika wartości, środka płatniczego i środka akumulacji) zgodnie z zadaniami poszczególnych etapów pogłębienia i doskonalenia współpracy i rozwoju socjalist. integracji gosp., oraz będą zapewniać jej faktyczną wymienialność i realność kursu oraz parytet złota. Umocnienie i wzmożenie roli wspólnej waluty (rubla transferowego) stanowi proces, którego częścią składową są przedsięwzięcia zarówno w sferze walutowej, jak i w sferze produkcji materialnej i handlu zagranicznego. 2. System rozliczeń we wspólnej walucie (rublach transferowych) powinien odpowiadać potrzebom planowego rozwoju stosunków zewnętrznogosp. pomiędzy krajami członkowskimi RWPG, zapewniać ekwiwalentność rozliczeń i równe prawa dla wszystkich krajów w wykorzystaniu wspólnej waluty (rubla transferowego). Zwiększenie roli wspólnej waluty krajów członkowskich RWPG (rubla transferowego) powinno bazować na niezbędnych ekon. przesłankach, a przede wszystkim na stabilnym wielostronnym obrocie towarowym i nagromadzeniu rezerw towarowych i walutowych. 3. Socjalist. wspólna waluta (rubel transferowy) ma realne towarowe pokrycie na zasadzie planowego rozwoju o-brotu towarowego krajów czt. RWPG według uzgodnionych cen kontraktowych, ustalanych na bazie cen świat, z wyeliminowaniem szkodliwego wpływu czynników koniunkturalnych rynku kapitalist., co zapewnia jej stabilność i niezależność od kryzysów walutowego systemu kapitalistycznego. 4. W stosunkach między krajami członkowskimi RWPG wspólna waluta (rubel transferowy) w miarę rozwijania jej funkcji jako miedzynar. waluty socjalist. krajów czł. RWPG, powinna efektywnie obsługiwać powiązania gosp. zapewniając krajom możliwość podejmowania ekon. uzasadnionych decyzji. 5. Wspólna waluta (rubel transferowy) w miarę zwiększenia jej roli może w perspektywie być wykorzystywana w rozliczeniach z krajami trzecimi i zająć wśród innych walut obsługujących międzynar. rozliczenia, miejsce odpowiadające roli i znaczeniu krajów czł. RWPG w ekonomice światowej. 6. Planowa organizacja wzajemnych stosunków ekon. między krajami członkowskimi RWPG stworzy realne warunki dla zapewnienia stabilności parytetu złota i kursu wspólnej waluty (rubla transferowego) na dłuższy okres. Będą się do tego przyczyniać przewidziane w Kompleksowym Programie przedsięwzięcia dotyczące rozwoju specjalizacji i kooperacji produkcji, zwiększania ilości i podwyższenia jakości towarów eksportowych, stworzenie rezerw walutowych i towarowych. nasycenie rynków wewnętrznych krajów członkowskich RWPG towarami i doskonalenie, zgodnie z uchwałami XXIII (specjalnej) Sesji RWPG. cen handlu zagranicznego i form wymiany pomiędzy krajami członkowsicimi RWPG- 7. Kraje członkowskie RWPG będą okresowo rozpatrywać sprawę zapewnienia realności kursu i parytetu złota wspólnej waluty (rubla transferowego). W związku z powyższym kraje przeprowadzą do końca 1973 r. badania warunków zapewniających realność jej kursu i parytetu złota. 8. Możliwe zmiany kursu i parytetu złota wspólnej waluty (rubla transferowego) będą wprowadzane na podstawie wspólnych uzgodnień z zabezpieczeniem w jednakowym stopniu interesów wszystkich krajów członkowskich RWPG. 9. Kraje członkowskie RWPG opracują i zrealizują w latach 1971-73 przedsięwzięcia dotyczące rozszerzenia wielostronnych rozliczeń za pośrednictwem wspólnej waluty (rubla transferowego) w zakresie wszystkich rodzajów poszczególnych towarów, na które nie ustala się kontyngentów, jak również wielostronnego bilansowania obrotu towarowego miedzy krajami członkowskimi RWPG. 10. Rozszerzanie wielostronnych rozliczeń i wielostronnego bilansowania powinno dokonywać się w powiązaniu z prowadzonymi na poszczególnych etapach przedsięwzięciami w zakresie pogłębienia koordynacji planów gospodarki narodowej, rozwoiu specjalizacji i kooperacji produkcji, doskonalenia organizacji stosunków handlowych. 11. Do rozszerzenia handlu i wielostronnych rozliczeń powinien przyczynić się rozwój systemu krótkoterminowego, śred nieterminowe go i długoterminowego kredytowania przez Międzynar. Bank Współpracy Gosp. i Międzynarodowy Bank Inwestycyjny. 12. Rozszerzanie sfery stosowania wspólnej waluty (rubla transferowego) poza obrębem krajów członkowskich RWPG powinno się dokonywać zarówno drogą realizacji przedsięwzięć w ramach Kompleksowego Programu, jak również przez stosowanie przez organa handlu zagranicznego i banki bardziej aktywnych środków w celu włączenia krajów trzecich. w pierwszej kolejności z grona krajów socjalist. i rozwijających się. do systemu wielostronnych rozliczeń na bazie wspólnej waluty (rubla transferowego), 13. Do umocnienia rubla i zwięks?enia roli wspólnej waluty (rubla transferowego) powinien przyczyniać się rozwój i usprawnianie działalności Międzynar. Banku Współpracy Gosp, Tym samym celom powinien służyć rozwój systemu długo- i średniotermi-nowego kredytowania we wspólnej walucie (w rublach transferowych) przez Międzynar. Bank Inwestycyjny, jak również inne uzgodnione miedzy krajami formy długo- i średniotcr-m i nowego kredytowania we wspólnej walucie (rublach transferowych). 14. Kraje członkowskie RWPG dokonają w 1974 r. podsumowania prac dotyczących stosowania i wykorzystania wspólnej waluty (rubla transferowego) i z uwzględnieniem nagromadzonych doświadczeń nakreślą dalsze konkretne przedsięwzięcia w zakresie wzmocnienia i zwiększenia jej roli". A. B. ALTSZULER Niekotoryje prawowyje aspiekły walutno-fi-nansowych ofnoszfnij stran-czlenow SEW, w: Sowietskij je-Źegodnik miezdunarodnogo prawa 1969; Z. FEDOROWICZ Finanse w gospodarce socjalistycznej, wyd. 7 zmienione. Warszawa 1970; Kompleksowy program RWPG... Warszawa 1971; M. KUCHARSKI. W. PRUSS Pieniądz i kredyt w socjalizmie, Warszawa 1972; S. RACZKOWSKI Międzynarodowe stosunki finansowe. Warszawa 1972; S. RACZKOWSKI Pieniądz Międzynarodowy krajów socjalistycznych — zasady funkcjonowania, w: Integracja ekonomiczna krajów socjalistycznych, wyd. 2, Warszawa 1973; E. DĄBROWSKI Problemy wymienialności walut krajowych RWPG, w: Handel Za^*'a-niczny nr 2, 1974. WALUTOWY FUNDUSZ MIĘDZYNARODOWY -^ IM F. • 3845 WALUTOWY KRYZYS, 1971-74 (ang. Monetary Crisis 1971-74. franc. Crise monćtaire de 1971-74, hiszp. Crisis monetaria de 1971-74, roś. Wa-lutnyj krizis 1971-74), termin międzynar. —zachwianie się kapitalist. systemu walutowego stworzonego po II wojnie świat, w ramach IMF. Kry- Skutki walutowe dewaluacji dolara (1971-73) (Jak w wyniku dwóch dewaluacji spadla wartość dół. za granicą, Sumy obcych walut stanowiące równowartość l dół.) Waluta W połowie 1971 Po pierw- szej de- waluacji (XII 1971) Po drugiej dewaluacji 16 [I 1973) Zmiana procent. od polowy 1971 Dolar austral. 0,885 0,837 0,703 -20,6 Szyling austr. 24.9 23,4 21,1 -15,3 Frank belg. 49,6 45,5 40,8 -17,7 Pens bryt. 41 3 39,1 41,0 -0,7 Dolar kanad. 1,01 0.994 0,992 -1,8 Gulden hol. 3,46 3,28 2,96 -14,5 Frank franc. 5,51 5,19 4,69 -14,9 Lir wi.a 620 571 568 -8,4 Jen jap. 357 308 260 -27,2 Korona szwedz. 5,16 4.86 • 4,45 -13,8 Frank szwajc. 4,06 3,88 3,35 -17,5 Marka zachod- nio-niem. 3,64 3.26 2,95 -19.0 a Kurs przy transakcjach kapitałowych. Źródło. US Nevs and Warid Rrprrl, 26 II 1973. zys wybuchł po jednostronnej decyzji rządu USA 15 VIII 1971 zawieszania wymienialności dół. na złoto w konsekwencji załamania się bilansu płatniczego USA 1970, kiedy deficyt osiągnął 10 mld dół. i utrzymał się w następnych latach. Wstępem do kryzysu globalnego było zachwianie się ustabilizowanego od 1934 roku -> złota, kiedy \V Brytania 18X11967 zdewaluowała o ]4,3''/o ->• funta sterlinga. W 4 mieś. później 18 III 1968 banki centr. państw czł. IMF wprowadziły podwójny rynek złota. Z kolei 8 VIII 1969 nastąpiła dewalucja fr. franc. o W/o, a 281X1969 NRF wprowadziła płynny kurs marki, a 24X1969 jej rewaluację o 9,3°/o. Płynny kurs swej waluty wprowadziła następnie Kanada 31 IV 1970 W kryt. roku 1971 masowy napływ dół. do NRF spowodował 5-9 V 1971 zamknięcie większości giełd, rewaluację fr. szwajc. o 7,ll)/^l, szylinga austr. o 5,05°/o oraz nowe płynne kursy marki NRF. guldena hol. W 3 mieś. później 15 Vin 1971 odpływ dół. z USA i rosnący deficyt bilansu płatniczego zmusił pręż. R. Nixona do zawieszenia 3845 Walutowy kryzys 964 wymienialności dół. na złoto i wprowadzenia 10% dodatkowej optaty importowej, co spowodowało natychmiast tygodniowe zamknięcie większości rynków dewizowych, wprowadzenie płynnego kursu fr. belg. oraz podwójnego rynku dewizowego we Francji; 18X11 1972 rząd USA wprowadził nowe parytety walutowe, dół. został zdewa-luowany o 7,89% w stosunku do złota, w NRF i Japonii rewaluacja marki i złota; USA zniosła 10% dodatek importowy. Rok 1972, podobnie jak 1973, zaznaczyły się poważnym wzrostem ceny złota i coraz większymi wahaniami w kursach „walut twardych". Państwa EWG 24 IV 1972 postanowiły zacieśnić margines wahań swoich walut. Na londyńskiej naradzie 18 VII 1972 uchwaliły następujące wytyczne: l) nowy system walutowy winien być oparty na Ścisłe ustalonych, lecz dostosowanych do istniejących warunków parytetach; 2) należy dążyć do umocnienia powszechnej wymię* nialności walut; 3) system ten powinien zapewnić odpowiednią płynność w skali świat, oraz ułatwić utrzymanie równowagi bilansów płatniczych; 4) należy zmniejszyć negatywne skutki przepływów kapitałów krótkoterminowych; 5) system ten powinien być oparty na zasadzie równych praw i zobowiązań krajów czł. oraz uwzględniać interesy krajów rozwijających się: 6) nowy system nie może być sprzeczny ze stopniowym osiąganiem przez kraje EWG jedności gosp. i walutowej, Rada Adm. IMF 61X1972 opubl. raport ekspertów w sprawie reformy międzynar. systemu walutowego, zaznaczający zasadnicze różnice poglą- dów między ekspertami USA a pozostałymi, szczególnie jeśli chodzi o rolę złota oraz wyrównywanie deficytów i nadwyżek płatniczych. Raport obejmował następujące problemy: l. konieczność reformy systemu walutowego i jej cele; 2. mechanizm kursów walutowych; 3. wymienialność dolara amer. i równowaga bilansów płatniczych; 4. rola różnych Środków rezeiwowych; 5. ruchy kapitałów zakłócające równowagę bilansów płatniczych; d. reformę walutową w Świetle potrzeb krajów rozwijających się. Szefowie państw i rządów 9 krajów członkowskich EWG, na paryskiej sesji 21 X 1972 postanowili podjąć wspólną akcję na rzecz reformy międzynar. systemu walutowego, celem stworzenia nowego ,,sprawiedliwego i trwałego systemu", uważając, iż ,, system, ten powinien opierać się na następujących zasadach: — parytety stale, lecz podlegające adaptacjom, — powszechna wymienialność walut, — międzynar. regulacja mająca na celu zaopatrzenie Świata w płynne Środki płatnicze, — zredukowanie roli walut nar. jako Środków rezerwowych, — sprawne i skuteczne funkcjonowanie procesów adaptacyjnych. — równość praw i obowiązków dla wszystkich uczestników systemu. — konieczność zredukowania naruszających stabilizację skutków ruchów kapitałów krótkoterminowych, — wzięcie pod uwagę interesów krajów rozwijających się. System taki byłby catkowicie do pogodzenia z realizacją unii gosp. i monetarnej (jaką szefowie państw i rządów postanowili na tejże sesji stwo- rzyć w okresie l I 1974-31 XII 1980). Poza tym postanowiono utworzyć -> Fundusz Europejski Współpracy Walutowej. Wcześniej na Zgromadzeniu Generalnym IMF utworzona zo- stała w miejsce „Grupy 10"—„Grupa 20" z zadaniem opracowania programu reform. W styczniu 1973 Szwajcaria wprowadziła płynny kurs f r. szwajc., a Belgia i Włochy podwójny rynek dewizowy. Zaznaczył się dalszy spadek kursu dół. na giełdach eur.; 2 II 1973 NRF wprowadziła kontrolę ruchu kapitałów, 8 II 1973 NRF zakupiła 1,4 mld dół.; 9-11 II 1973 odbyła się w Paryżu narada ministrów spraw zagr. Francji, NRF, W. Brytanii i Włoch z amer. sekr. skarbu, na co większość giełd zareagowała zamknięciem, 13 II 1973 nastąpiła kolejna oficjalna dewaluacja o 10% dół., upłynnienie kursu jena jap. i lira wł. oraz dewaluacja walut Argentyny, Hiszpanii, Izraela, Jugosławii, Nigerii, Turcji, a rewaluacja w Finlandii, Islandii i Szwecji. W końcu lutego 1973 wartość uncji złota doszła do 100 dół. amer.; 4 III 1973 odbyła się nadzwyczajna sesja ministrów finansów państw EWG, 9- 16 III 1973 posiedzenie „Grupy 10" w Paryżu; 12 III 1973 państwa EWG postanowiły wspólnie upłynnić swe waluty w stosunku .do dół., z tym że NRF rewaluowała równocześnie markę o 3%, a Austria o 2,25%. Giełdy były zamknięte przez najdłuższy okres po II wojnie świat, od 2 do 19 III 1973. Postanowienia przyjęte przez „Grupę 10" wspólnego zabezpieczenia systemu kursów wymiennych walut przez elastyczne pragmatyczne akcje doraźne" nie rozwiązały kryzysu. Cena złota w pierwszej połowie 1973 stale wzrastała już powyżej 100 dół. amer. za uncję. W Waszyngtonie 26-27 III 1973 obradowała -> „Grupa Dwudziestu", złożona źli najbogatszych państw świata: Australii, Belgii, Francji, Holandii, Japonii, Kanady, NRF, Szwecji, USA, Włoch i W. Brytanii oraz 9 krajów rozwijających się: Argentyny, Brazylii, Etiopii, Indii, Indonezji, Iraku, Maroka, Meksyku i Zairu. Obrady wykazały duże różnice stanowisk. W komunikacie końcowym stwierdzono: Członkowie „Grupy 20" uznają konieczność stworzenia ,,Światowego ładu walutowego" opartego na współpracy i wzajemnych konsultacjach w łonie MFW. którego rola powinna ulec umocnieniu. Nowy system walutowy powinien przyczynić się do wzrostu wymiany handl. w skali świat., a także do rozwoju gosp., ponadto zaS ułatwiać poszczególnym krajom walkę z inflacją. Uznając istnienie wzajemnych zależności pomiędzy różnymi aspektami reformy walutowej, członkowie „Grupy 20" doszli do następujących kon- kluzji: — kursy wymienne walut oprzeć należy na „stałych, lecz podlegających korekturom" parytetach, w określonych jednak sytuacjach upłynnianie kursów okazać się może pożyteczne. — usprawnienia wymaga proces wyrównywania dysproporcji w sytuacji płatniczej poszczególnych krajów. Stosować należy przy tym metody gwarantujące likwidowanie w porę nadwyżek i niedoborów w bilansach płatniczych. W komu-, nikacie podkreślono, że przy usuwaniu tych dysproporcji ważną rolę odgrywać powinny posunięcia poszczególnych państw w dziedzinie ich wewn. polityki gosp. Sporna sprawa ustalenie ..obiektywnych wskaźników" przy zmianach parytetów określonych walut nic została rozstrzygnięta. Przekazano ją do zbadania ekipie ekspertów, powołanej przez komitet zastępców „Grupy 20". — umocnić należy międzynar. nadzór nad płynnymi Środkami płatniczymi. Rola walut rezerwowych powinna ulec ograniczeniu. gł. zaś Środkiem rezerwowym sianą się w przy-szłoSci specjalne prawa ciągnienia (-»• SDR). Komitetowi zastępców „Grupy 20" zlecono kontynuowanie badań nad możliwością przywrócenia ogólnej wymienialności walut, przede wszystkim zaś nad sprawą konsolidacji długów zagr. USA, tj. niewymienialnych sald dolarowych, nagromadzonych przez banki centr. wielu krajów. — komitet zastępców zajmie się również sprawą kontroli ruchu lotnych kapitałów, powodujących zakłócenia na Świat. rynkach walutowych. — uczestnicy narad waszyngtońskich ostrzegli przed nadużywaniem restrykcji w wymianie handl. jako metody poprawy sytuacji płatniczej. W wypadku wprowadzenia przez jakikolwiek wysoko uprzemysłowiony kraj kontroli nad ruchem kapitałów oraz wymianą handl., restrykcje te nic powinny być stosowane wobec krajów rozwijających się. Członkowie „Grupy 20" wyrazili zrozumienie dla stanowiska krajów Trzeciego Świata zaniepokojonych obecną sytuacją i domagających się uwzględ-' nienia ich interesów w przyszłym systemie walutowym. W komunikacie podkreślono, iż reformie Walutowy kryzys 3845 systemu walutowego powinny towarzyszyć posunięcia, zmierzające do przyspieszenia rozwoju gosp. i zwiększenia realnej pomocy dla krajów Trzeciego Świata. Ten fragment komunikatu sta-nowil odpowiedź na formalny protest grupy 24 krajów rozwijających się, wystosowany do Mię- dzynar. Funduszu Walutowego po paryskim spotkaniu tzw. rozszerzonego „Klubu l O". W dokumencie tym kraje rozwijające się poddały ostrej krytyce metody postępowania najbogatszych państw, które w czasie ostatniego kryzysu walutowego we własnym szczupłym gronie podejmowały decyzje o kapitalnym znaczeniu dla całego świata. W opinii ekspertów dopóki USA nie doprowadzą do równowagi swego bilansu handl., co jest zadaniem trudnym i długofalowym (1973 ok. 7 mld deficytu), kryzys w sytuacji walutowej w świecie kapitalist, będzie miał charakter trwały. Dolar nie może być w tych warunkach więcej gł. uprzy- wilejowaną walutą i należy go sprowadzić do roli jednej z walut twardych MFW. Tłem gł. kryzysu jest obecność w zagr. bankach poza USA ok. 80 mld dół., co jest dowodem, że USA wydają za granicą znacznie więcej niż stamtąd otrzymują (1972 import był o 6,8 mld większy niż eksport). Komisja taryf celnych Senatu USA z 13 Tli 973 zwróciła uwagę na rolę korporacji ponadnarodowych, które posiadają kontrolę nad tak wielkimi zasobami finansowymi, iż z łatwością mogą przyspieszyć bądź wywołać międzynar. kryzys walutowy, a dokonując transferu nieznacznej części swych zasobów finansowych z jednego kraju do drugiego, wielonarodowe korporacje mogą z łatwością wywołać załamanie się każdej waluty. Korporacje takie oraz prywatne instytucje finansowe dysponują dziś siłą finansową mogącą sparaliżować nawet działalność walutową banków centralnych. W grudniu 1971 wielonar. korporacje i prywatne instytucje finansowe dysponowały aktywami wartości 268 mld dół. Była to suma dwukrotnie większa niż rezerwy finansowe wszystkich centr. banków oraz międzynar. instytucji finansowych. Jest rzeczą oczywistą — zdaniem komisji Senatu USA — iż wystarczy transfer małej części zasobów finansowych wielonar. korporacji, aby spowodować kryzys walutowy w określonym kraju. Biorąc pod uwagę niemożność wyeliminowania z międzynar. życia gosp. wielonar. korporacji, raport komisji sugerował, by rządy USA, krajów Wspólnego Rynku, Japonii i Kanady zastosowały ustawodawstwo, które dozwalałoby: l. działać wielonarodowym korporacjom jedynie w celu o-brony własnych aktywów, albo 2. zobowiązywały do zajęcia przez wielonar. korporacje postawy biernej, nieruszania własnych aktywów, w sytuacji kiedy pojawiają się oznaki zaburzeń monetarnych na rynku światowym. Jednym z wyrazów kryzysu były prowizorycznie uzgadniane i jednostronnie niedotrzymywane relacje kursowe (4,5t'/o amplituda wahań); następnie brak wspólnej polityki banków zachodnioeur. w stosunku do rynku niewymienialnych dolarów (jedne powiększały swe zapasy dolarowe robiąc interwencyjne zakupy, by nie dopuszczać do obniżki dolara, inne odwrotnie); wreszcie brak wspólnej polityki wobec ogromnej masy wierzytelności dolarowych (ww. 80 mld dół. amer.); dyskutowano ich'przelanie do IMF lub konwersję na długoterminowe obligacje USA lub wykorzystanie na wykupienie z rąk amer. wielkich przedsiębiorstw amer. w Europie. W ocenie poi. eksperta Z. Karpińskiego: ,,Kryzys odsłonił rzecz o zasadniczym znaczeniu dla przyszłej podstawowej struktury systemu walutowego kapitalizmu. Ujawniło się bowiem, że zburzone zostały oba filary, na których ustroi ten opierał się przez całe 25-lecie. Złoto — będące od wieków podstawą systemów monetarnych — straciło swą dominującą rolę, skoro znaczna i wzrastająca część nowej jego produkcji bywa zużytkowana na cele zdobnictwa i przemysłu, pozostawiając dla dopływu do skarbców bankowych ilości niewspółmierne do potrzeb jakie odpowiadałyby wzrastającym obrotom międzynar. wymiany. Druga podstawa ustroju walutowego — należności zagraniczne, w praktyce należności dolarowe — ulegała pewnego rodzaju samounicestwieniu, gdy ich nadmierny wzrost doprowadził do nie-wymicnialności na złoto czy inne wartości. Upowszechniło się zatem przekonanie, że ani dolar, ani żadna inna waluta nar. nie może i nie powinna skutecznie pełnić funkcji międzynar. rezerwy walutowej i że to miejsce powinny zająć inne wartości, w których banki centralne mogłyby lokować przejściowe nadwyżki bilansu płatniczego i z których mogłyby korzystać dla wyrównywania deficytów tego bilansu". Nowym elementem stał się kryzys energetyczny, który wpłynął na początku 1974 zarówno na kurs dolara, jak i na ceny surowców. W 1971-74 za- częła na Zachodzie być rozważana idea, że nowy „świat, system walutowy" nie może powstać bez udziału państw socjalist, które w tych latach przystąpiły do prac nad doskonaleniem swych stosunków walutowo-finansowych celem „zapewnienia faktycznej wymienialności i realności kursów walut". Zdaniem polityka franc., b. premiera E. Faure'a: ,,Nowe Bretton Woods powinno obejmować współpracę monetarną z krajami Wschodu, co po kilku latach powinno doprowadzić do tego, aby wymienialny rubel był zaliczany do świat, walut rezerwowych" (Le Monde 23 XI 1971). W 1971-74 rozważano 2 wyjścia z k.w.: przez rozszerzenie systemu SDR i uczynienie zeń drugiego po złotym standardzie świat, systemu walu- towego nazywanego standardem dewizowozłotym albo przez utworzenie trzeciego systemu opartego na standardzie towarowym- Jego cechą charakterystyczną miałoby być odejście od zasady, że należności pieniężne pełnią funkcję międzynar. rezerwy walutowej i przyjęcie, że funkcje te tworzą wartości materiałowe. ,,Byłyby to — zdaniem Z. Karpińskiego — wartości o podstawowym znaczeniu w międzynar. obrotach gosp., a więc niektóre surowce czy towary o ustalonym standardzie, będące przedmiotem transakcji na giełdach towarowych. Do koszyka takich wartości, jakie mogłyby być nabywane przez poszczególne banki lub też centralnie na ich wspólny rachunek można by zaliczyć obok złota (które wobec chwiejnej jego ceny już nabrało charakteru towaru pozbawionego funkcji monetarnych) np. miedź i inne metale kolorowe, kauczuk i podstawowe produkty rolne: jak pszenicę, kawę, bawełnę, cukier itp., każdy z tych towarów w ustalonych proporcjach. Idące w tym kierunku projekty znajdują gorących zwolenników wśród krajów Trzeciego Świata, spodziewając się. że ich realizacja przyczyni się do stabilizacji cen produkowanych przez nie surowców". Rada Gubernatorów IMF na swej dorocznej Sesji w Nairobi 24-281X1973 zobowiązała Grupę Dwudziestu do opracowania zarysu reformy mię- dzynar. systemu walutowego, przyjmując m.in. następujące zasady wyjściowe: Zasady „kursów stałych lecz podlegających zmianom"; zasada wymienialności walut narodowych (deficytów i nadwyżek bilansowo-platniczych krajów) na aktywa pierwotne (złoto, SDR, pozycje kredytowe w MFW); zasada „symetryczności wyrównywania bilansów" (w równym stopniu przez kraje z deficytem co kraje z nadwyżką). 3846 Walut. Urząd Karaibów 966 Zgodzono się również na prowadzenie polityki stopniowej demonetyzacji złota oraz że wszystkie kraje socjalistyczne winny mieć możność przystąpienia do nowego międzynar. porozumienia walutowego. Rada IMP wprowadziła od l VII 1974 nowy system -> SDR a równocześnie odstąpiła od stałej ceny —>- złota w transakcjach banków central- nych. Z. KARPIŃSKI Nie załatwione problemy kryzysu walutowego, w: tycie Warszawy 31 XII, 1971; O. P. MENAIS Les relations moneiaires internationales, financieres et economiques, Paris 1971, s. 448; J. L'Hui,LlER Le systeme monetaire im. Aspect economiąue, Paris 1971, ». 374; P. JAY Currencies in Crisis. London 1972; ł. RUEFF, Combats pour 1'ordre financier Paris 1972, s. 480; K. STODENTOWICZ Bloki gospodarcze a światowy sysiem walutowy, w: Handel Zagraniczny m 7. 1972; K. STUDENTOWICZ Jeden czy więcej światowych systemów walutowych, w: Handel Zagraniczny nr 9, 1972; B. LASSURIC-DUCHENE La lin d'un mythe: ta reformę du systeme monetaire int., w: l^s Monde de 1'economie 13 II 1973; The second doltar devaluation, w: The Economist 17 II 1973; J. RUEFP Prolegomenes a toute reformę du systeme monetaire int., w: Le Monde 15-17 V 1973; K. STUDENTOWICZ Zloto, SDR-y i eurowaluty, w: Handel Zagraniczny nr 5-7, J. RUEFF Prolesom^nes a toute reformę du systeme mo-1973: K. ZABIELSKI Walutowo-finansowe problemy wspólpra-cy ogólnoeuropejskiej, PISM Warszawa 1973; l.'unificalion monetaire europeenne, P. Salin ed.. Paris 1974; E. DRABOWSKI Ewolucja międzynar. systemu walutowego w kapitalizmie po II wojnie światowej, w: Ekonomista, nr 1/1974; K. TAR-CHALSKI Międzynar. system walutowy w kapitalizmie, w: Handel Zagraniczny, 411974; E. CHALMERS The Money World. A Guide to- Money and Bankins in the Agę o f Inflation, London 1974. • 3846 WALUTOWY URZĄD KARAIBÓW WSCHODNICH (ang. East Caribbean Currency Authority, franc. Autoritć monetaire des Caraibes orientales, hiszp. Autoridad Monetaria de los Caribes Orientales, roś. Walutnoje uprawlenije Wostocznych Karibow), instytucja międzyrząd., zał. 1811965 układem o stworzeniu wspólnej jednostki monetarnej (East Caribbean Dollar), podp. przez reprezentantów zarządów 8 wysp karaibskich: An-tigua, Barbados, Dominika, Grenada, Montserrat, Staint Christopher-Neyis-Anguilla, Saint Lucia i Saint Vincent. Yearbook of Int. Organizations 1973. • 3867 WALUTY KLUCZOWE (ang. Key Currency, franc. Monnaies clefs, hiszp. Monedas clave, roś. Gławnyje waluty), termin międzynar.—te waluty, które dominują w walutowych systemach międzynar., a więc w systemie socjalist. -> rubel ZSRR; w systemie kapitalist. głównie —> dolar amer., —• frank franc., -»• jen jap., ->• marka NRF, oraz inne „waluty twarde" pozostałych państw —>• Grupy Dziesięciu; stanowią one w „koszyku walutowym" IMF tzw. waluty rezerwowe. Z. FOŁTYŃSKI, Z. JAŃCZAK Waluta kluczowa a funkcje międzynar. systemu walutowego, w: Sprawy Międzynar. nr l, 1973. • 3868 WALUTY KURS PŁYNNY, ELASTYCZNY, ZMIENNY (ang. Floating ratę of exchange, fle-xible r. óf ex., franc. Cours de change flottant, floxible, variable, hiszp. Tipo de cambio flotante, flexible, variable, roś. Swobodnyj, nieustojcziwyj walutnyj kurs), termin międzynar. powstały po I wojnie świat. —- kurs ulegający wahaniom w zależności od podaży i popytu bez wyznaczonych granic, jak np. fr. franc. 1919-26 oraz lipiec 1937-maj 1938; funt steriing i szwedz. korona 1931-39, czy dół. amer. kwiecień 1933-styczeń 1934. Po U wojnie świat, zjawisko to nie występowało ponieważ państwa czł. IMF miały dla swych walut ustaloną relację do dół. amer. w związku z jego niezmienną od 1934 wymienialnością na złoto po kursie 35 dół. za uncję czystego złota. Wszelkie dewaluacje czy rewaluacje dokonywały jedynie za zgodą IMF (wahania na giełdzie były dopuszczalne w myśl statutu IMF w granicach „punktów interwencyjnych", intervention points, plus i minus l r/o w stosunku do kursu oficjalnego). Dopiero 1971 kryzys dół. amer. wywołał przejście marki zach. na system k.p. w maju, a 15 VIII 1971 — datą zawieszenia przez USA wymiany dół. na złoto—innych „twardych walut", jak jena Japonii, walut państw Beneluxu i in. Rząd Francji 201 1974 wprowadził na okres 6 mieś. płynny kurs fr. tzw. handl., służący jako podstawa do rozliczeń w transakcjach międzynar., uzasadniając to m.in. przekonaniem, iż ani 1974 ani 1975 nie dojdzie do reformy zach. systemu walutowego. W końcu stycznia 1974 banki centr. Danii i Beneluxu u-staliły stały kurs do marki NRP w porozumieniu z NRF, co stworzyło faktycznie „strefę walutową marki NRP", niezależną od płynnych kursów w pozostałych państwach EWG. Int. currency experience: lessons of the inter-war period. League of Nations, Geneva 1944; E. SOHMEN Flexible exchange rates. Theory and controversy. Chicago 1961; G. N. HALM Ole Vergr6sserung der Bandbreite fur Devisenkurs-schwankungen, Berlin West 1965; M. GADOMSKI Płynne kursy walutowe, w: Handel Zagraniczny nr 11, 1973. • 3869 WALUTY REZERWOWE (ang. Reserve Currencies, franc. Monnaies de reserve, hiszp. Reserva de divisas, roś. Riezierwnyje waluty), termin międzynar.—znajdujące się w skarbie państwa zasoby walut wymienialnych i niewymienialnych, stanowiące wraz ze złotem i —> papierami wartościowymi pokrycie waluty krajowej i rezerwę dla obrotów międzynar. Do I wojny świat, ok. 80°/o rozliczeń w obrotach międzynar. prowadzone było w —>• funtach sterlingach; w okresie między wojnami coraz częściej stosowaną obok funta sterlinga w.r. stał się -> dolar amer., a 1944 w statucie Międzynar. Funduszu Walutowego (IMF), został uznany za kluczową walutę świata kapitalist. Po II wojnie świat, w miarę krzepnięcia „walut twardych" państw wysoko rozwiniętych o-raz w miarę zwiększania się trudności dla ->• płynności międzynar. również te waluty nabrały charakteru w.r., ale ponieważ ich wartość w IMF jest określana ich stosunkiem nie do złota, lecz do dół. amer., faktycznie kluczową w.r. pozostał dół. USA, zgodnie z Statutem IMF mówiącym, iż „parytet waluty każdego kraju czł. będzie wyrażany w złocie, jako we wspólnym mianowniku, albo w dolarach amer. o takim ciężarze i próbie, które obowiązywały w dniu l VI 1944". W dekadzie 1961-70 USA wysuwały sugestie przeprowadzenia generalnej ogólnoświat. reformy walutowej przez stworzenie w ramach IMF międzynar. jednostki rezerwowej. Przeciwko temu wypowiedziała się zdecydowanie Prancja,gen. de Gaulle'a, argumentując, że jednostka ta podlegałaby kontroli anglo-amer. większości w IMP i stanowiłaby kontynuację obecnej kluczowej roli dół. wśród w.r. W. Brytania, spełniając życzenia państw EWG, jednocześnie z wstąpieniem do EWG zrezygnowa- 967 Warmia, Mazury i Powiśle 3852 la 7 VI 1971 w Strasburgu ze statutu waluty rezerwowej I M F. P. M. BOARMAN The World's Money. Gold and the Problem oj Int. Liquidity, Lewisburg 1965; S. BORISOW Z/oto w gospodarce współczesnego kapitalizmu, PWE Warszawa 1970. • 3850 WALUTY ŚWIATA (ang. Worid Currencies, franc. Monnaies du monde, hiszp. Monedas del mundo, roś. Waluty stran mira). W ciągu tysiącleci istniały różne systemy środków płatniczych, uznane w danym okresie za najwartościowsze kruszce lub produkty. Od 3000 p.n.e. aż do XIX w. najczęściej było to srebro, a także złoto, które stało się fundamentem walut kluczowych XIX i pocz. XX w. Informuje o tym tablica trwałości tych walut opracowana przez P. Pieką: Waluta Lata Zloty frank franc. Zloty hol. gulden Zloty funt sterling Zloty frank szwajc. Zloty frank belg. Złota korona szwedz. Złota marka niem. Zloty lir wl. 1814-1914 1816- 1914 1821-1914 1850-1936 1832- 1914 1873-1931 1875-1914 1883- 1914 100 lat 98 lat 93 lata 86 lat 82 lata 58 lat 39 lat 31 lat , Po I i II wojnie świat, okres trwałości walut o-partych na parytecie złota, ale papierowych banknotów, a nie złotych monet, stawał się coraz krótszy. Liczba „walut twardych", swobodnie wymienialnych zmalała. W 1970 były to: dół. amer., peso argent., schilling austr., fr. belg., peseta hiszp., lempira honduraska, dół. kanad., funt libański, dół. liberyjski, peso meksyk., marka NRF, balboa panamska, rial saudyjski, fr. szwajc. oraz korona szwedz. Wiele innych „twardych walut", m.in. fr. franc., gulden hol., jen jap., funt ang. podlegały wymianie kontrolowanej przez państwo. Od 15 VIII 1971, daty odejścia USA od wymienialności dół. na złoto, zmniejszyła się liczba „twardych" walut swobodnie wymienialnych. Wiąże się to również z faktem, że większość państw nie zezwalała na eksport ->• złota, a tylko następujące państwa zezwalały na nieograniczony wywóz swej waluty za granicę 1970: Arabia Saudyjska, Argentyna, Belgia, Luksemburg, Boliwia, Brazylia, Chile, Ekwador, Francja, Gwatemala, Haiti, Honduras, Hongkong, Kanada, Kongo, Kostaryka, Kuwejt, Laos, Liban, Liberia, Meksyk, Nikaragua, NRF, Pakistan, Panama, Peru, Portugalia, Szwajcaria, USA, Urugwaj, Wenezuela i W. Brytania. Posiadanie zaś w kraju dewiz zagr. 1970 było dozwolone tylko w następujących państwach świata: Afganistan, Arabia Saudyjska, Argentyna, Au- stralia, Austria, Belgia, Luksemburg, Boliwia, Chile, Ekwador, Filipiny, Finlandia, Grecja, Holandia, , Haiti, Honduras, Hongkong, Indonezja, Iran, Jugosławia, Kanada, Kongo, Kuwejt, Laos, Liban, Liberia, Meksyk, NRF, Panama, Peru, Polska, Portugalia, Szwajcaria, Tajwan, USA, U- rugwaj, Wenezuela. Większość w.ś. pozostawała objęta przez ->• walutowe strefy lub inne integracyjne systemy współpracy finansowej. Nie związane oficjalnie z żadnym systemem były 1970 waluty: Afganistanu, Arabii Saudyjskiej, Argentyny, Brazylii, Birmy, Burundi, Chile, Egiptu, Etiopii, Gwinei, Hiszpanii, Indonezji, Iraku, Iranu, Izraela, Japonii, Jugosławii, Kambodży, Kongo, Korei Pd., Laosu, Libanu, Nepalu, Paragwaju, Peru, Rodezji, Rwandy, Syjamu, Somali, Sudanu, Syrii, Tajwanu, Tunezji, Urugwaju, Wiet-nnamu Pd. (sajgońska administracja). Coroczną a- nalizę wszystkich walut świata ogłasza Pick Pub-lishing Corp. w N. Jorku od 1945. Bieżące informacje i analizy ogłaszają: Agence Economique et Financiere Paris; The Economist London; Fi-nanz und Wirtschaft Zurich; Financial Tirnes London; Journal of Commerce New York; New York Times New York; Northern Miner Toronto; Pick's Currency Report New York; Vereinigter Wirtschaftsdienst Frankfurt am Main; Wali Street Journal New York; poza tym kilka banków mię- dzynar. publ. dla swych klientów swoje analizy rynków walutowych, jak Bank Leu and Co.A.G. w Zurychu, Bardays Bank Ltd. w Londynie i in. F. Pick's Currency Yearbook, New York 1968; Waluty stran mira. Sprawocznik, Moskwa 1970; P. BERGER La Monnaie et ses mecanismes, Paris 1970; A. CHAINEAU Mecanisme et po-tiligue monetaire, Paris 1971. • 3851 „WALUTY TWARDE" (ang. „Hard Currencies", franc. „Monnaies dures", hiszp. „Monedas du-ras", roś. „Twiordyje" waluty), termin między- nar. — waluty wymienialne, uznane za takie przez Międzynar. Fundusz Walutowy (IMF). W 1970 na 115 czł. IMF tylko 31 posiadało „t.w.": Ara- bia Saudyjska, Australia, Austria, Belgia, Boliwia, Dania, Dominikana, Haiti, Holandia, Honduras, Gujana, Gwatemala, Francja, Irlandia, Jamajka, Japonia, Kanada, Kostaryka, Kuwejt, Luksemburg, Meksyk, Norwegia, NRF, Panama, Peru, Salwador, Szwecja, USA W. Brytania i Włochy. „T.w." państw Ameryki Środk. wynikały z pełnej zależności polityki walutowej i banków emisyjnych tych państw od USA. Są to de facto waluty zastępcze dół. na ograniczony użytek wewnętrzny. Ekonomiści rozróżniają „t.w." pod kątem jej rzeczywistej siły i środki pieniężne krajów wysoko rozwiniętych nazywają —> walutami kluczowymi. Internatlonal Monetary Fund. Annuat Report, 1969/1970. WANDALIZM -r Ludobójstwo. • 3852 WARMIA, MAZURY I POWIŚLE (ang. Warmia, Mazuria and Powiśle, franc. Warmie, Mazurie et Basse Vistu1e, hiszp. Warmia, Masuria y Powiśle, roś. Warmija, Mazury i niżnij bassiejn rieki Wisły), terytoria poi., przedmiot wiekowego sporu między Polską a Prusami, rozstrzygniętego na korzyść Polski wynikiem II wojny świat. Po I wojnie świat, na podstawie art. 97 Traktatu Wersalskiego z 28 VI 1919, odbył się 11 VII 1920 plebiscyt, którego wynik niekorzystny dla Polski był przesądzony ówczesną kryt. dla Polski fazą wojny z Rosją Radź. i brakiem poważniejszego poparcia ze strony rządu RP dla dążeń poi. ludności autochtonicznej W.M. i P. Na podstawie wyników plebiscytu Konferencja Ambasadorów 12 i-15 VIII 1920 podjęła decyzję, przyznając Polsce zaledwie 3 gminy na Mazurach, mimo że 28 wypowiedziało się za Polską, a na Warmii i Po-wiślu 5. J. SPETT NationaUtatenkarte der Bstlichen Prowimen des Deutschen Reichs nach der amtlichen Volkswhlung vom 3853 Warrant 968 lahre 1910. Gotha 1913; Comission Polonaise des Trcniaux Preparatoires aux Consres de la Paix: Queslions relatiyes au territoires potonais sous la domination prussienne, Paris 1919; S. WAMBAUGH Ptehisciles sińce the Wortd War. Wilh Colleclior. o/ Official Documents. t. 2. Washington 1933; Z. LIETZ Plebiscyt na PowiStu, Warmii i Mazurach w 1920 r., Warszawa 1958, s. 257. • 3853 WARRANT (ang. Warrant, franc. Warrant, hiszp. Warrant, roś. Warrant), termin międzynar. — rewers stwierdzający, że towar został złożony w składnicy i jest do dyspozycji właściciela w.; kredyt udzielany pod zastaw w. nosi nazwę kredytu warrantowego, którego niespłacenie pociąga za sobą licytację składowanego towaru. • 3854 WARSZAWA (ang. Warsaw, franc. Varsovie, hiszp. Varsovia, roś. Warszawa), stolica Polski; Świat. Kongres Obrońców Pokoju 22 XI 1950, o-bradujący w W. przyznał stoi. Polski Międzynar. Nagrodę Pokoju za wkład wniesiony do sprawy pokoju między narodami. W 1955 w W. podp. został Traktat Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej Państw Socjalist., zw. ->• Układem Warszawskim. Podp. w W. Konwencja międzynar. Lotnictwa Cywilnego, 1929, nosi nazwę Konwencji Warszawskiej. W. jest siedzibą 4 międzynar. org. zarej. w ONZ: Międzynar. Kom. b. Więźniów Obozu Koncentracyjnego Auschwitz. Międzynar. Kom. Slawistów, Międzynar. Organizacyjny Kom. świat. Kongresów Górnictwa, Org. Współpracy Kolei Państw RWPG. fearbook of Inl. Organizarions, 1973. WARZYWA ->• Owoce i warzywa. • 3855 WASAL [łac. vasallus 'lennik'], (ang. Vassal, franc. Vasal, hiszp. Vasallo, roś. Wassat), śred-niow, termin międzynar.—osoba zależna wraz z swymi posiadłościami od feudała-seniora, zw. su-zerenem (franc. suzerain); do I wojny świat, używany w systemie państwa osmańskiego. Dictlonnaire de la terminologie du droit int„ Paris 1960. • 3856 WASZYNGTON (ang. Washington DC, franc. Washington, hiszp. Washington, roś. Waszyngton), stolica USA, siedziba Świat. Banku (TBRD) i Międzynar. Funduszu Walutowego (IMP) oraz prawie wszystkich org. regionalnych panamer., jak Unia Panamer. (1898), Panamer. Org. Zdrowia (1902), Międzyamer. Komisja Kobiet (192S). Mię-dzyamer. Komisja Pokoju (1940), Konferencja Międzyamer. Ubezpieczeń Społ. (1942), Międzyamer. Komisja Obrony (1942), Org. Państw Amer. (1948) i inne. Ta koncentracja międzyamer. organizacji i instytucji w stoi. jednego amer. państwa była i jest przedmiotem sporu państw latyno-amer. z USA. Yearbook of Int. Orgamwtions, 1973. • 3857 WASZYNGTOŃSKA KONFERENCJA, 1974 (ang. Washington Conference, 1974, franc. Con-ference de Washington, 1974, hiszp. Conferencia de Washington, 1974, roś. Waszyngtonskaja kon-fieriencyja, 1974), zwołana z inicjatywy pręż. USA w związku ze świat, —r kryzysem energetycznym, odbyła się w Waszyngtonie 11-l 3 II 1974, przy u-dziale ministrów spraw zagr., spraw energ., finansów i spraw naukowo-techn. 9 państw EWG oraz Japonii, Kanady, Norwegii i USA oraz przedstawicieli władz EWG i OECD. Komunikat końcowy w kilku istotnych punktach (9, 10, 16 i 17) nie został zaakceptowany przez Francję. Oto tekst komunikatu: ,,1. Ministrowie dokonali przeglądu międzynar. sytuacji w zakresie energii i jej implikacji oraz wytyczyli kurs działania, aby uporać się z tym wyzwaniem, które wymaga konstruktywnych i daleko idących rozwiązań. W tym celu uzgodnili oni konkretne kroki dla doprowadzenia do skutecznej współpracy międzynar. Ministrowie potwierdzili, że do rozwiązania świal. problemów energ. należy dążyć przez konsultacje z krajami produkującymi ropę naftową i innymi krajami importującymi ropę. 2. Ministrowie stwierdzili, że w ciągu ostatnich trzech dziesięcioleci postęp w zakresie podniesienia wydajności i stopy życiowej był znacznie ułatwiony przez łatwy dostęp i zwiększone dostawy energii po dość ustabilizowanych cenach. Ministrowie uznali, że problem uporania się ze zwiększającym się popytem istniał już przed obecną sytuacją i że potrzeby gospodarki Świat, w zakresie zwiększonych dostaw energ. wymagają długofalowych rozwiązań. 3. Doszli oni do wniosku, że obecna sytuacja energ. wynika z intensyfikacji tych leżących u jej podstaw czynników oraz z rozwoju wydarzeń politycznych. 4. Dokonali oni przeglądu problemów stworzonych przez znaczny wzrost cen ropy naftowej i zgodzili się z poważnymi obawami wyrażanymi przez ,,Grupę 20" Międzynar. Funduszu Walutowego co do gwałtownych i poważnych zmian w zakresie perspektyw świat, struktury bilansów płatniczych. 5. Zgodzili się oni, że obecne ceny ropy naft. stawiają świat. strukturę handlu i finansów w bezprecedensowej sytuacji. Uznali oni, że żaden z krajów importujących ropę naft. nie może wyizolować się od tych wydarzeń, ani oczekiwać uporania się na własną rękę z wpływem cen ropy naft. przez samodzielne podjęcie odpowiednich środków walutowych i handlowych. Ich zdaniem, obecna sytuacja, jeśli się będzie utrzymywać, doprowadzi do poważnego pogorszenia się sytuacji w zakresie dochodów i zatrudnienia, zwiększenia nacisków inflacyjnych i zagrożenia dobrobytu państw. Są oni przekonani, że przy pomocy samych tylko środków finansowych nie będą w stanie uporać się z napięciami wynikającymi z obecnej sytuacji. 6. Ministrowie dali wyraz swemu szczególnemu zaniepokojeniu konsekwencjami lej sytuacji dla krajów rozwijających się i uznali potrzebę podjęcia wysiłków przez całą wspólnotę międzynar. dla rozwiązania tego problemu. Przy obecnym poziomie cen ropy naftowej, dodatkowe koszty energ., dla krajów rozwijających się, powodują poważne zahamowania perspektyw rozwoju gosp. tych krajów. 7. Ministrowie uznali, że w zakresie prowadzenia nar. polityki w dziedzinach handlu, waluty i w różnych dziedzinach energ. nate/y podjąć wysiłki dla zharmonizowania z jednej strony interesów każdego kraju, a z drugiej strony dla utrzymania międzynar. systemu gosp. Uzgodniona współpraca międzynar. między wszystkimi krajami zainteresowanymi, obejmująca kraje produkujące ropę naft., może przyczynić się do przyspieszenia poprawy obecnej sytuacji w zakresie podaży i popytu, złagodzić negatywne konsekwencje gosp. istniejącej sytuacji i stworzyć podstawy bardziej zrównoważonych i stabilnych międzynar. .stosunków energetycznych. 8. Ministrowie uważają, że powyższe rozważania jako całość prowadzą do tego, iż powinien nastąpić znaczny rozwój współpracy międzynar. we wszystkich dziedzinach. Każdy z uczestników konferencji potwierdził swą zdecydowaną chęć zrobienia wszystkiego, aby przyczynić się do realizacji tego celu w Ścisłej współpracy z krajami produkującymi ropę naft., jak i z importerami ropy. 9. Uzgodnili oni potrzebę zbiorczego programu działania dla uporania się ze wszystkimi aspektami świat, sytuacji energ., przy pomocy Środków opartych na współpracy. Realizując to postanowienie, postanowili się oni oprzeć na działalności OECD. Uznali oni, że jeśli zajdzie potrzeba, zaproszą również inne kraje do przyłączenia się do nich w tej działalności. Tego rodzaju program działania będzie obejmował, o ile to się okaże właściwe, podział środków i wysiłków przy jednoczesnym uzgodnieniu polityki narodowej w takich dziedzinach jak: — oszczędność energii i ograniczenie popytu, zastosowanie systemu rozdziału dostaw ropy naft. w warunkach kryzysowych i poważnych braków, — przyspieszenie rozwoju dodatkowych źródeł energii, aby zróżnicować dostawy energii, — przyspieszenie prac w zakresie programu prac badawczych i rozwojowych przez wspólne wysiłki międzynarodowe. 10. W odniesieniu do kwestii walutowych i gosp. ministrowie postanowili zintensyfikować współpracę, aby nadać rozpęd podjętym działaniom w ramach MFW, Bank światowe 969 Watykan 3859 go i OECD w zakresie konsekwencji gosp. i walutowych o-becnej sytuacji energ., a w szczególności, aby uporać się z brakiem równowagi finansów płatniczych. Uzgodnili oni, że: — zajmując się wpływem cen ropy naft. na bilansy płatnicze podkreślili znaczenie unikania konkurencyjnej deprecjacji oraz eskalacji restrykcji w zakresie handlu i płatności i innych dywersyjnych działań w ramach kredytów zagranicznych; — podczas gdy współpraca finansowa może jedynie częściowo załagodzić problemy, które ostatnio powstały w ramach międzynar. systemu gosp. ministrowie postanowili zintensyfikować działanie w sprawie krótkoterminowych Środków finansowych i ewentualnego długofalowego mechanizmu dla wzmocnienia istniejących oficjalnych i rynkowych ułatwień kredytowych; — będą oni prowadzić taką wewnętrzną politykę gosp., która możliwie jak najbardziej zredukuje trudności wynikające z obecnych kosztów energetycznych; — podejmą oni usilne starania, aby utrzymać i rozszerzyć przepływ pomocy rozwojowej dwustronnie i przez instytucje wielostronne w oparciu o solidarność międzynar. obejmującą wszystkie kraje posiadające odpowiednie zasoby. II. Ministrowie uzgodnili dalej przyspieszenie wszystkich własnych programów nar. w zakresie nowych źródeł energii i technologii, które mogą się przyczynić do zwiększenia do^ staw w zakresie Światowym. 12. Ministrowie uzgodnili, że przebadają szczegółowo rolę odgrywaną przez międzynar. towarzystwa naftowe. 13. Ministrowie podkreślili stale znaczenie utrzymywania i poprawy warunków środowiska naturalnego jako części rozwoju źródeł energii i uzgodnili, że to jest istotnym celem ich działalności. 14. Uzgodnili oni dalej, że istnieje potrzeba rozwoju opartego na współpracy wielostronnej stosunków z krajami produkującymi ropę naft. i innymi krajami importującymi ropę, przy czym należy wziąć pod uwagę długofalowe interesy wszystkich stron. Wyrazili oni gotowość wymiany informacji techn. z tymi krajami w zakresie problemu stabilizacji dostaw energii w odniesieniu do jej ilości i cen. 15. Z zadowoleniem powitali oni inicjatywy w łonie ONZ zmierzające do załatwienia szerszych problemów energii i surowców na płaszczyźnie świat., a w szczególności inicjatywy zwołania specjalnej sesji Zgr. Og. ONZ. 16. Uzgodnili oni utworzenie grupy koordynacyjnej, na której czele staliby wyżsi urzędnicy dla kierowania i koordynowania rozwojem przedstawionych powyżej działań. Grupa koordynacyjna powinna podjąć decyzje co do tego, jak najlepiej zorganizować swą pracę. Powinna ona: — śledzić i zwracać uwagę na zadania, które mogą być rozwiązane przez istniejące organizacje, — utworzyć ad hoc grupy robocze, które mogą być potrzebne do przedsiębrania zadań dla realizacji których nie ma obecnie odpowiednich organów, — kierować przygotowaniami do konferencji krajów importujących i produkujących ropę naft., która odbędzie się w możliwie najwcześniejszym terminie, a jeśli okaże się potrzebna, poprzedzona ona będzie przez dalsze spotkania krajów importujących ropę. 17. Ministrowie uzgodnili, że przygotowania do takich spotkań powinny obejmować konsultacje z krajami rozwijającymi się i innymi krajami importerami oraz eksporterami ropy." Kronika. 1974. — 3858 „WATERGATE" [ang.; 'śluza'], nazwa kompleksu budynków mieszkalnych, biurowych i hotelowych w stoi. USA, przy Virginia Avenue, obok Kennedy Center, zbudowanych w latach 60-ych kosztem 78 min dół., gdzie 17 VI 1972 dokonane zostało włamanie do biura sztabu prezydenckiej kampanii wyborczej Partii Demokratycznej, a sprawcy aresztowani na gorącym uczynku okazali się czł. zespołu do zadań specjalnych, podległego bezpośrednio urzędnikom Białego Domu, reprezentującym interesy aktualnego prezydenta USA i kandydata Partii Republikańskiej na następną kadencję—R. Nixona. Po wyborach 6X11972 (wygrał je 65% głosów Nixon) śledztwo w spra wie „W." stało się początkiem głębokiego kryzysu wewnętrznopolit. Stanów i konstytucyjnych sporów między prezydentem a Kongresem, który w VII 1974 postawił w stan oskarżenia (-r „im- peachment") pręż. R. Nixona. Ze względu na swój świat, rozgłos „W." stała się terminem międzynar., synonimem drobnej kryminalnej afery, która niespodziewanie rozrasta się w głęboki kryzys polityczny. F. MANKIEWICZ mxon's Road to Watergate, New York 1973; Mc CRISTAŁ Walergate: T hę Fuli inside story. London 1973. • 3859 WATYKAN (ang. Vatican, franc. Vatican, hiszp. Vaticano, roś. Watikan), Państwo Watykańskie, Stato delia Citta dcl Vaticano, zw. -> Stolicą Apostolską, państwo kość., enklawa na terytorium Rzymu; pow. 0,44 km2; ok. l tyś. mieszk. (1965); w granicach ustalonych Traktatem Laterańskim, podp. 11 II 1929 w imieniu króla Włoch przez B. Mussoliniego, a w imieniu papieża Piusa XI przez Kardynała A. Gaspariego; obejmuje oprócz zwartego obszaru watykańskiego także wiele o-biektów w innych dzielnicach Rzymu (m.in. ze- spół pałacowo-kośc. Lateran, kilka pałaców, instytutów, kościołów), letnią rezydencję papieską Castel Gandolfo oraz w pobliżu Rzymu rozgłoś- nię radiową w Santa Maria di Galeria. Stosunki międzynar.: Państwo Watykańskie, uzyskując polit. suwerenność Traktatem Laterańskim 1929, nawiązało do tradycji średniow. Państwa Kościelnego (Patrimonium Sancti Petri), istniejącego w środk. Włoszech do 1870, kiedy Rzym, uważany w Kościele Katol. za Stolicę Apostolską, zajął król Włoch i ogłosił stoi. Królestwa; odtąd papieże uważali się za więźniów, zamkniętych w obrębie Watykańskiego Pałacu. Od 1929 papież, jako absolutny władca państwa watykańskiego (z którym teraz związało się pojęcie —r Stolicy Apostolskiej), reprezentuje władzę ustawodawczą, wykonawczą, sądowniczą, kierował też osobiście polityką zagr. do wejścia w życie 18 III 1967 nowej konstytucji Watykanu (Regimini ecciesiae univer-sae), w myśl której stosunki z zagranicą prowadzi zreorganizowany Sekretariat Stanu (od l 11968 p.n. Consilium Pro Publicis Eciesiae), któremu podlegają przedstawicielstwa dyplomat. W. w świecie (—- nuncjatura). Polityka zagr. W. 1929-39 i w czasie II wojny świat, była przedmiotem międzynar. kontrowersji, wywołanych tendencjami profaszyst. i prohitler. W. nie przystąpił do LN, ani do żadnej org. wyspecjal. Ligi, patronował jedynie Konferencji Międzynar. Organizacji Katolickich, Conference des Organisations Catho-liques InternationaleSi zał. 1927 w szwajc. Fryburgu. Po II wojnie świat. Pius XII, który nie zajął stanowiska wobec zbrodni ludobójstwa popełnianych przez III Rzeszę w krajach okupowanych, 24X111945 w liście pasterskim do katolików niem. jako pierwszy polityk zach. publicznie wy- 3859 Watykan 970 stąpit przeciwko uchwałom konferencji poczdamskiej: „Gmach pokoju oprze się na kruchych podstawach, grożących zawaleniem, gdy się będzie wytyczało granice jednym pociągnięciem pióra, gdy samowolną decyzją zrujnuje się życie ekonomiczne narodu, gdy z jawnym okrucieństwem wysiedli się miliony ludzi, setki tysięcy rodzin, popychając je do najstraszliwszej nędzy, wydzierając je cywilizacji i kulturze, którą tworzyły cale pokolenia". Pius XII nie popart idei ONZ i Watykan nie przystąpi} do niej, natomiast zalecił międzynar. organizacjom katol. przystąpienie w charakterze do- radczym do wielu org. wyspecjal. ONZ, jak ECOSOC, UNESCO. W 1952 W. mianował pierwszego stałego obserwatora przy UNESCO w Paryżu (był nim ówczesny nuncjusz apostolski we Francji Msgr. Roncali, późniejszy papież Jan XXIII). W okresie zimnej wojny W. prowadził wiele akcji antykomunist., a także przeciwko świat, ruchowi obrońców pokoju, zakazując katolikom podpisywania -*• Apelu Sztokhoimskiego oraz udziału w kongresach Światowej Rady Pokoju. Dnia 28 II 1956 W. przystąpił do międzynar. konwencji o uchodźcach. Radykalna zmiana w polityce zagr. Watykanu nastąpiła za pontyfikatu Jana XXIII, który zainicjował Sobór Ekumeniczny, p.n. Watykan II. Encyklika Jana XXIII Pacem in Terris 11 IV 1963 po raz pierwszy w imieniu państwa kość. poparta prace ONZ i ->• pokojowe współistnienie. Jeden egzemplarz encykliki, dedykowany ONZ, przekazał Jan XXIII, za pośrednictwem kardynała Belgii J. Suenesa, Sekr. Gen. ONZ, U Thantowi, 13 V 1963. Dnia 3 VI 1963, w dniu zgonu Jana XXIII w siedzibie ONZ po raz pierwszy uczczono śmierć Głowy Państwa Watykańskiego, opuszczeniem flagi na pół masztu i deklaracją Sekr. Gen. ONZ. Złożył on 11 VII 1963 wizytę w W. nowemu papieżowi Pawłowi VI, który 21 III 1964 mianował swego Stałego Obserwatora przy ONZ z zadaniem „skoncentrowania się na problemach pokoju, rozbrojenia i rozwoju Trzeciego Świata". Paweł VI złożył wizytę w siedzibie ONZ 4 X 1965 i wygłosił przed Zgr. Og. mowę przeciwko wojnie („nigdy więcej wojny, nigdy więcej!"), podnosząc zasługi i autorytet ONZ („prowadziliście panowie i prowadzicie wielkie dzieło: nauczania pokoju ludzi; ONZ to wielka szkoła, w której pobiera się naukę pokoju..."). Watykan jest czl. IAEA, UPU i ITU. Paweł VI, 31X111965, przesłał szefom państw ChRL, USA, Demokr. Rep. Wietnamu i Wietnamu Pd. oraz ZSRR apel pokoju związany z wojną w Wietnamie; 28 III 1967 ogłosił encyklikę Populorum Progresso i przekazał z osobistymi dedykacjami egzemplarze do Sekretariatu ONZ, UNESCO i FAO oraz do dwu międzynar. org. katol.: Caritas i Rady Sprawiedliwego Pokoju (powstałej w W. 1966). W 1967 przedstawiciel W. złożył podpis w siedzibie ONZ pod Traktatem o pokojowym wykorzystywaniu kosmosu Dzień l stycznia W. ogłosił 1968 „Dniem Pokoju". Paweł VI odwiedził 1965-70 wiele państw na pół-. kuli pn. i pd. Pawłowi VI, w tym czasie złożyli w W. wizyty liczni mężowie stanu zarówno Zachodu, jak i Wschodu. Sekr. Gen. ONZ K. Wald-heim złożył wizytę w Watykanie w lutym 1972. Przy tej okazji Paweł VI powiedział: ,, Pragniemy dzisiaj raz jeszcze powtórzyć to, co powiedzieliśmy z trybuny ONZ: wierzymy w możliwość zaprowadzenia pokoju i poszanowania praw człowieka w naszym tak niespokojnym świecie. Jesteśmy gotowi dać tej organizacji Nasze pełne poparcie moralne". W polityce międzynar. Stolica Apostolska formalnie nie bierze udziału w konferencjach międzynar., zgodnie z art. 24 Układu Laterańskiego, że ...,,w związku z suwerennością, jaka jej przysługuje również na płaszczyźnie międzynar.... chce pozostać i pozostanie poza wszelkimi doczesnymi wspótzawodnictwami między innymi państwami oraz kongresami międzynar. zwoływanymi w tym celu, chyba, że strony współzawodniczące zgodnie zaapelują do jej misji pokoju...". W styczniu 1969 dziekanem korpusu dyplomat. w W. został ambasador Kuby. W marcu 1969 państwa Układu Warszawskiego przekazały Stolicy Apostolskiej Apel Budapeszteński, a w maju 1969 rząd Finlandii złożył jej „aide-memoire" w tej sprawie. W październiku 1969 Stolica Apostolska odpowiedziała z kolei państwom układu i Finlandii dwoma memorandami, wyrażającymi gotowość współpracy w sprawie bezpieczeństwa i pokoju Europy. Odtąd wspomniane państwa, jak również państwa NATO, włączyły Stolicę Apostolską do kręgu -oficjalnych odbiorców dokumentów, związanych z przygotowaniami do helsinskiej Konferencji w sprawie bezpieczeństwa i pokoju w Europie. W lutym 1972 w Inst. Studiów Polityki Międzynar. w Mediolanie sekretarz Rady d/s Publicznych Kościoła, arcybiskup Agostino Cassa-roli, przedstawił stanowisko Stolicy Apostolskiej wobec przygotowań Konferencji w Helsinkach, .formułując tezę, że wobec „naprawdę nowej sytuacji polityczno- społecznej w Europie" i „otwarcia się drogi do szerszej pokojowej współpracy między europejskimi narodami. Stolica Apostolska, nie ogranicza się do udzielania poparcia tylko słowem—ofiarowuje swoją współpracę". Rzecznik Watykanu w Helsinkach ujął to następująco: ,,W czasie dyskusji nad punktem 5 regulaminu proceduralnego na konferencji przygotowawczej w Helsinkach, dotyczącym jednomyślnej zgody (.-*- ius cogens), przedstawiciel Stolicy Apostolskiej, arcybiskup Zabkar stwierdził, że w wypadku podejmowania uchwał w dyskusjach na temat konkretnych problemów politycznych przedstawiciel Stolicy Apostolskiej — biorąc pod uwagę jej specyficzną naturę, co do której delegacja rezerwuje sobie prawo złożenia oddzielnej deklaracji — uzna za swą powinność wstrzymanie się od zajęcia stanowiska. Takie postępowanie nie powinno by być interpretowane ani jako zgoda, ani jako sprzeciw i tym samym. nie będzie przeszkadzać w osiągnięciu wymaganej ogólnej ugody. Stolica Apostolska rezerwuje sobie prawo domagania się, aby jej wyjaśnienie zostało włączone do dokumentów obecnych konsultacii". Watykan spośród 5 W. Mocarstw utrzymuje oficjalne stosunki dyplomat. tylko z dwoma: Francją i W. Brytanią. Z ChRL Watykan nie nawiązał stosunków ponieważ opowiedział się 1950 po stronie Czang Kaj-szeka, utrzymując stosunki z Tajwanem. W USA nawiązaniu stosunków z Watykanem sprzeciwia się tradycyjnie lobby protestancka („Bibel Circel"), uważająca, że naruszyłyby one konstytucją gwarantowany rozdział Kościoła od Państwa. Watykan posiada swego delegata apostolskiego w USA przy Episkopacie, ale nie ma on statutu dyplomat. (podobnie jest w Meksyku). Stany Zjedn. sporadycznie kierują do Watykanu swych mężów stanu czy dyplomatów na rozmowy, ale mają one charakter prywatny. ZSRR było pryncypialnie nie uznawane przez Watykan do 1961, kiedy Jan XXIII i premier N. S. Chruszczow wymienili gratulacyjne depesze noworoczne; 1963 Jan XXIII przyjął ofi- 971 Wehrmacht 3861 cjalnie redaktora naczelnego „Izwiestii" A. Adżu-beja; 1965 Paweł VI przyjął w N. Jorku min. spraw zagr. A. A. Gromykę, który złożył następnie wizyty w Watykanie 1966, 1967 i 1970. Jako „normalizację de facto" stosunków watykańsko-radz. uznana została w prasie świat, wizyta prze- wodn. Najwyższej Rady ZSRR N. W. Podgórnego w Watykanie 1967. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Algieria, Argentyna, Australia, Belgia, Boliwia, Brazylia, Burundi, Chile, Czechosłowacja (zerw. 1948), Dahomej, Dominikana, Egipt, Ekwador, Etiopia, Filipiny, Finlandia, Francja, Gabon, Gwatemala, Haiti, Hiszpania, Honduras, Irak, Iran, Irlandia, Japonia, Jugosławia (zerw. 1946, wznów. 1970), Kamerun, Kenia, Kolumbia, Kongo, Korea Pd., Kostaryka, Kuba, Kuwejt, Lesoto, Liban, Liberia, Luksemburg, Malawi, Malta, Mauritius, Monako, Niger, Nikaragua, NRF, Pakistan, Panama, Peru, Polska (zerwane 1946 z powodu antypolskiego stanowiska Watykanu w sprawie granic Polski; w VII 1974 ustanowiono stale kontakty robocze). Portugalia, Rep. Malgaska, Rep. Srodkowoafryk.. Rumunia (zerw. 1949), Rwanda, San Marino, Senegal. Syria. Szwajcaria, Tajwan, Tanzania. Tunezja, Turcja, Uganda, Urugwaj, Wenezuela, Węgry (zerw. 1949), W. Brytania, Wiochy, Wybrzeże KoSci Słoniowej, Zair, Zambia. Tzw. Świętopietrze czyli opłaty krajowych Episkopatów na rzecz Stolicy Apostolskiej były różne w ciągu wieków. Po II wojnie świat, głównymi donatorami (ok. 50%) stały się Episkopat USA i od 1960 Episkopat NRF (ok. 28<)/o). Z Polską W. nawiązał stosunki dyplomat. 30 III 1919, mianując pierwszym nuncjuszem 10 VI 1919 Msgr. Achillesa Ratti, późniejszego Piusa XI. Zawarty w 1925 Konkordat Polski z Watykanem został zerwany przez W. 1945 stanowiskiem W. wrogim uchwałom poczdamskim ustanowienia granicy na Odrze i Nysie Luz. Zob. ->• Konkordat. Papież Paweł" VI zarządził 28 VI 1972 dostosowanie granic administracji kość. w Polsce do jej zachodniej granicy. W ocenie rzecznika rządu PRL: „Krok ten oznacza, że Stolica Apostolska wyciągnęła wnioski z realnej sytuacji terytorialno-politycznej, istniejącej jut od 27 lat, powszechnie uznawanej i obecnie — po wejściu w życie układu Polska-NRF — przez żadne państwo świata nie kwestionowanej". Min. spraw zagr. PRL S. Olszowski był przyjęty 12X11973 przez Pawła VI. Komunikat o rozmowach polsko-watykańskich, przeprowadzonych w Warszawie 4-6 II 1974, z okazji rewizyty arcybiskupa A. Casaroli, stwierdził m.in., że: „Rozmowy przebiegały w otwartej i serdecznej atmosferze zgodnie z duchem wizyty, jaką minister S. Olszowski złożył papieżowi Pawłowi VI w listopadzie ubiegłego roku. Obie strony wyraziły swe żywe zainteresowanie sprawą konsolidacji procesu odprężenia w Świecie, wyrażając życzenie, aby proces ten przybrał charakter prawdziwie powszechny i aby stosunki miedzynar., oparte na zasadzie wzajemnego poszanowania i przewidujące rozwój narodów, mogły umacniać sprawę pokoju. Strona polska wyraziła uznanie Stolicy Apostolskiej za jej, nacechowane dobrą wolą, wysiłki na rzecz utrwalenia pokojowego współżycia narodów i sprawiedliwości w stosunkach miedzynar. Delegacja Stolicy Apostolskiej wyraziła stronie polskiej uznanie za jej konstruktywny wkład na rzecz normalizacji stosunków w Europie i pokoju w Świecie, jak i dla osiągnięć Polski. Obie strony uzgodniły, że rozmowy będą kontynuowane." Jedynym dziennikiem Stolicy Apostolskiej jest L'0sservatore Romana (niedzielne wydanie pt. L'0sservatore delia Domenica). zał. 1861 jako pry- watna własność papieża, od 1871, własność StoHcy Apostolskiej. Nakład w dni powszednie tylko w języku wł. ok. 50 tyś. W niedziele wyd. wł. 70 tyś. oraz od 1968 wyd. w języku ang., f ran c, hiszp., niem., razem ok. 100 tyś. Jedynym organem oficjalnym są Acta Apostolicae Sedis. O. P. CANSACCHI 11 Papa e la Societa delie Nauoni, Roma 1929; Y. DE LA BRIERE L'' Organisation Int. du Monde Con-temporain et la Papaute Soweratne, vol. 3, Paris 1930; D. DONATI La Citta del Yaticano netta teoria generale delio Stało, Roma 1930; J. L. KUNZ The Status of the Holy See in International Law, w: American Journal of Int. Lfiw nr 46, 1952; R. A. GRAHAM Yatican DIplomacy. A Study of Church and Stale on the Iniernational Pianę, Princeton 1959, s. 442; CARDINAL IGINO Le Saint Sieges et la Diplomatie, Tournai 1962, s. 334; N. A. KOWALEWSKU Watikan i miro-waja politika. Moskwa 1964, s. 267; tW Review nr 335, 1965; IW Monthly Chronicie nr 10, 1965; M. M. SZEJNMAN Ot Pija IX do loanna XXIII. Walikon w 100 lec. Moskwa 1966, s. 195; La vlslta di fobio VI alle Nationi Unitę, Va-ticano 19o6, s. 152; J. ZABLOCKI Polityka wschodnia Watykanu, w: Wici 1969; I. KRASICKI Papiesiwo bet tiary. Warszawa 1972, s. 295; L. WEI TSING SINO Le Saint Siege et la Chine (1922-1966), Paris 1972; E. WIWTER Die Sowjetunion und der Yatikan, Berlin 1972; R. BUCHAŁA Polska-URD-NRF-Waty-kan a status quo w Europie Sr., Katowice 1972; A. CASAROLI Stolica Apostolska i Europa, w: Chrześcijanin w świecie nr 3, 1972; R. BUCHAŁA Polityka Wschodnia Watykanu, w: Sprawy Miedynar. nr 7-8, 1973; T. BREZA Spiiowa Brama, wyd. 9, Warszawa 1973, s. 492; A. RHODES The Yatican in the Agę of Dicialors: 1922-1945, N. York 1974. „WĄŻ W TUNELU". -> Fundusz Europejski Współpracy Walutowej. . • 3860 WEGETARIANIZM [tac. yegelus 'zdrowy, wesoły'], (ang. Vegetarianism, franc. Vegetarisme, hiszp. Vegetarianismo, roś. Wiegietarianstwo), termin miedzynar, powstały w XIX w. — system żywienia się pokarmami roślinnymi lub także nabiałowymi, którego zalety propagowały na przeł. XIX i XX w. liczne towarzystwa krajowe, zjednoczone 1908. Org. zarcj. w ONZ: Miedzynar. Unia Wegetarianów, Int. Vegetarian Union, żal. 1908, z siedzibą w Ouarrylown (W. Brytania), filiami w Indii i w USA; łączy towarzystwa krajowe 19 państw; organizuje co 2-3 lata kongresy międzynarodowe. Yearbook of Int. Orgr-nizations. 1973. • 3861 WEHRMACHT [niem.; 'siła obronna'], nazwa oficjalna całości sił zbrojnych III Rzeszy (bez wojsk SS—Waffen SS), wprowadzona 16 III 1935 ustawą o powszechnym obowiązku służby wojsk., która stanowiła jednostronne zerwanie klauzul militarnych Traktatu Wersalskiego. Poprzedniczką W. była 100-tysięczna kadrowo-zawodowa —> Reichswehr. W. dzieliła się na 3 rodzaje sił zbrojnych: wojsko lądowe—Heer, marynarkę wojenną — Kriegsmarine i lotnictwo —r Luftwaffe. W miejsce zlikwidowanego w lutym 1938 Ministerstwa Wojny utworzone zostało Naczelne Dowództwo W. (Oberkommando der W.—OKW), którego szefem był feldmarszałek W. Keitel. Każdy rodzaj sił zbrojnych posiadał odrębne naczelne dowództwo: OKH, OKM i OKL. Naczelnym dowódcą W. był od 21 V 1935 do 30 TV 1945 A. Hitler, a następnie do 8 V 1945 admirał K. von Doe-nitz. Wszystkie plany niem. agresji zostały przygotowane przez OKW i Sztaby Generalne OKH i OKL. Mimo że W. współdziałał w zbrodniach wojennych z Gestapo, SS i innymi org. hitler., Miedzynar. Trybunał Wojskowy w procesie norymberskim stwierdził jedynie bezsporną winę o-skarżonych dowódców W. nie uznając — przy sprzeciwie czł. Trybunału z ramienia ZSRR — ani OKW, ani Sztabu Generalnego za org. zbrodniczą; Trybunał wyjaśnił, że udział w pracach tych instytucji nie. przesądzał o uczestniczeniu w zbrodniczych akcjach, a ich czł. mogą być pociągani do odpowiedzialności sądowej indywidualnie. 3862 Wejhaj 972 W Polsce w czasie inwazji we wrześniu-pażdzier-niku 1939 żołnierze Wehrmachtu w 714 egzekucjach rozstrzelali 16 336 Polaków spośród lud- ności cywilnej. R. ABSALON Wehrgeseti und Wehrdlenst 1935-45. Doppard a. Rh. 1960; Sz. DATNER 55 dni Wehrmachtu w Polsce. Zbrodnie dokonane na polskiej ludnoici cywilne) l IX-25 X 1939. Warszawa 1967, s. 117; T. CYPRIAN Wehrmacht — Zbrodnia i Kara, Warszawa 1971, s. 478; W. KOZACZUK Wehrmacht 1933-1939, Warszawa 1971, s. 480; Z. JANKIEWICZ Powstanie l upadek Luftwaffe. Poznań 1972, s. 325. • 3862 WEJHAJ (ang. Weihai, franc. Wei-Hai, hiszp. Weihai, roś. Wejchaj), od 1949 Wejhajwej, port nad M. Żółtym na plw. Szantung, we wsch. Chi- nach, przedmiot sporu międzynar. 1898-1930 między Chinami a W. Brytanią, która, kiedy Rosja wydzierżawiła na 25 lat od Chin -> Port Artur, 1898, uzyskała na identycznych warunkach port W., ale mimo, że na Waszyngtońskiej Konferencji 1922 zobowiązała się do zwrotu w terminie określonym umową, przewlekała sprawę przez lat 7, do 1930. • 3863 WEKSEL [niem. Wechsel\, (ang. Accomodation Bili, a. notę, a. paper, franc. Billet a ordre, hiszp. Letra de cambio, roś. Wieksiel), termin międzynar.—dokumenty kredytowe, zobowiązujące wystawcę lub jego przedstawiciela do bezwarunkowego zapłacenia określonej osobie w ozna- czonym czasie i miejscu wymienionej sumy pieniędzy; rozróżnia się 2 rodzaje: l) W. własny albo skrypt dłużny, będący przyrzeczeniem bezwarunkowej zapłaty określonej sumy pieniędzy w oznaczonym terminie i miejscu remitentowi, czyli osobie nazwanej z imienia i nazwiska, z podpisem wystawcy a zazwyczaj także z 2 podpisami żyrantów; 2) W. trasowany albo ciągniony [lać. trahere 'ciągnąć'], będący wskazaniem osoby (trasata), która zapłaci określoną sumę. Trasat w. trasowanego staje się akceptantem; przedmiot międzynar. prawa prywatnego, prawa wekslowego, dot. weksli w obrocie międzynar. Reguły prawa w. zostały po raz pierwszy sformułowane w IX w. we Włoszech; w XVIII i XIX w. we wszystkich państwach istniało już prawo w., zbliżone do siebie, ale skodyfikowane dopiero pod patronatem LN, Konwencją o uregulowaniu pewnych kolizji u-staw w przedmiocie w. trasowanych i własnych, podp. w Genewie 7 VI 1930; weszła w życie l IX 1932. Polska przystąpiła 19X111936. Uczestnikami Konwencji są Antyle Hol., Austria, Belgia, Holandia, Finlandia; Francja, Dania, Grecja, India, Japonia, Luksemburg, Monako, Norwegia, NRD, NRF, Polska, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja, Węgry, Włochy i ZSRR. Nie przystąpiły państwa anglosaskie. Główna zasada konwencji: prawo kraju miejsca płatności w. trasowanego czy własnego rozstrzyga o problemach spornych. Dz.C/., 1937, póz. 177 i 178; Umowy międzynarodowe PRL dotyczące obrotu prawnego. Wybór tekstów. Warszawa 1966, s. 371-374. • 3864 „WELFARE STATE" [ang.; 'państwo dobrobytu'], termin międzynar., wprowadzony w świecie kapitalist. w 2 pół. XX w. jako propagandowe określenie wysoko rozwiniętych krajów kapitalist. Fakt. iż żadne z tych państw nie jest państwem powszechnego dobrobytu, lecz część ich oby- wateli żyje w nędzy, a różnice w zarobkach klas zarabiających są ogromne, spowodował ostrą krytykę sloganu „W.S.". W. A. ROBSON The Wetfare Siatę, New York, 1957; S. ZAWADZKI Przyczynek do genezy koncepcji „Welfare stale", w. Państwo i Prawo nr 8. 9 1960; J. K. GALBRAITH Społeczeństwo dobrobytu — państwo pnemystowe (Uum. z języka ang.). Warszawa 1972. • 3865 WEŁNA (ang. Wool, franc. Laine, hiszp. Lana, roś. Szerst'), jeden z gl. surowców odzieżowych, przedmiot międzynar. konwencji i kooperacji. Pierwsze międzynar. porozumienie zawarty 1924 stowarzyszenia krajowe Francji i W. Brytanii, do których 1929 dołączyły się Belgia, Niemcy i Wiochy. I Światowa Konferencja Wełny, London Wool Conference, odbyła się w listopadzie 1946 w Londynie i powołała do życia 1947, Międzynar. Grupę Badania Wełny, Int. Wool Study Group, z siedzibą w Londynie, jako org. międzyrząd. państw zainteresowanych w eksporcie lub imporcie w.; w stałej łączności z FAO, GATT, OECD oraz z Międzynar. Sekretariatem Wełny i Międzynar. Org. Tekstylną Wełny. Świat, produkcja 1948-52 wynosiła przeciętnie rocznie 1830 tyś. t, 1960—2540 tyś. t, 1970—2750 tyś. t, 1971—2730 tyś. t. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Org. Tekstylna Wełny, Int. Wool Tcxtile Organi-zation, żal. 1929, z siedzibą w Bradford (W. Brytania), jako organ porozumienia 1924; łączy ob. stowarzyszenia krajowe Argentyny. Austrii, Australii. Belgii, Danii, Finlandii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Japonii, Jugosławii, Meksyku, Norwegii, Portugalii, Rep. Pd. Afryki, Szwajcarii, Szwecji, Urugwaju, USA, W. Brytanii, Wioch. Statut łącznościowy z FAO. Międzynar. Sekretariat Wełny, Int. Wool Secretariat, żal. 1937 w Melbourne przez Australian South African i New Zealand Wool Boards. z siedzibą w Londynie, łączy rządowe instytucje Austrii, Belgii, Danii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Indii, Japonii, Kanady. Norwegii, NRF, Szwajcarii, Szwecji, W. Brytanii, USA; publ. IWS News Ser.vice, Wool Science Review. Worid Wool Digest, Fashion News. Przy EWG działa od 19A1, z siedzibą w Brukseli, Kom. Przemysłu Wełny, Committee for tnę Wool Industries of tnę EEC (INTERLAINE). Największe hodowle owiec: Australia, ZSRR, ChRL, India, N. Zelandia, Rep. Pd. Afryki, USA, Turcja, Urugwaj, W. Brytania, Etiopia, Brazylia, Chile. Rocznik statystyki międzynarodowej 1973. GUS Warszawa 1973, s. 241; Yearbook of Inl. Organizations. 1973; Mały rocznik statystyczny GUS 1973, Warszawa 1973, s. 338. • 3866 WENECJA (ang. Venice, franc. Venise, hiszp. Ve-necia, roś. Wieniecyja, wł. Venezia), m. w pn.-wsch. Włoszech, położone na 118 wysepkach Laguny Weneckiej, połączone z lądem stalym groblą dt. 3,6 km; pomnik kultury świat.; przedmiot .międzynar. ratownictwa, zorganizowanego 1971 przez UNESCO, w związku z zagrożeniem najstarszej, zabytkowej części miasta ze 160 kanałami i 400 mostami, przez podnoszące się okresowo wody laguny na skutek zakłócenia przez pobliskie ośr. przem. naturalnej równowagi środowiska przyrodniczego, Skutek: w 2000 r. W. znajdzie się l m p.p.m., o ile nie zbuduje się tam. UNESCO wyasygnowało na pierwsze prace zabezpieczające 400 min dół. W. zamieszkała przez 367 tyś. micszk. (1970) jest siedzibą Eur. Stów. Kultury. G. LORENZOTTI Venezia e ii suo estuario, Roma 1956; M. Mu-RARO Treasures of Venice, London 1963; E. Miozzi Venezia nei secoli, t. l-t, Venezia 1968-1969; E. MIOZZI La Verita sagli sprofondamenti di Venezia, Venezia 1970. m Wenus 3869 • 3867 WENERYCZNE CHOROBY (ang. Veneral di-seases, franc. Maladies yenćriennes, hiszp. En-fennedades venćreas, roś. Wicniericzeskije bo- lezni), termin międzynar.—choroby zakaźne drogą płciową, przedmiot konwencji międzynar., wspólnych akcji zwalczających ch.w. i org. mię- dzynar., pod stałą kontrolą statystyczną WHO. Pierwszą konwencją międzynar. było zawarte 1X111924 w Brukseli Porozumienie w sprawie ułatwień marynarzom handl. leczenia ch.w. (Polska uczestniczy od 1933). Po II wojnie świat, była prowadzona pod patronatem ONZ akcja „W" obowiązkowego leczenia niektórych ch.w. penicyliną. Jedyną org. świat, zarej. w ONZ jest: Międzynar. Unia do Walki z Wenerycznymi Chorobami i Treponematosis. Int. Union Against the Veneral Diseases and the Treponematosis, żal. 1923, z siedzibą w Paryżu; łączy stowarzyszenia krajowe kilkudziesięciu państw świata, m.in. Polski; posiada statui doradczy WHO i UNICEF; jest czt. założycielem Rady Micdzynar. Org. Nauk Medycznych; współpracuje z Międzynar. Ligą Towarzystw Dermatologii; publ. Biillelln. DZ..U. 1933, póz. 92; Yearbook of Inl. Organizatlons. 1973. • 3868 WENEZUELA (ang. Venezuela, franc. Venć-zuela, hiszp. Venezuela, los. Wieniesuela), Republika Wenezueli, Republica de Venezuela, pań stwo w Ameryce Pd., nad O. Atlantyckim i M. Karaibskim; czt. ONZ. Pow. 912050 km»; ludność 10778 tyś. (1971); wg spisów 1873—1732 tyś., 1881—2005 tyś., 1891—2221 tyś., 1920— 2479 tyś., 1941—3850 tyś., 1950—5034 tyś., 1961—7523 tyś.: w tym ludność miejska: 1941 — 31'/o, 1950—48%, 1961—62%, 1971—73°/o. Stolica: Caracas—2175 tyś. mieszk. (1971). W. graniczy z Gujaną, Brazylią i Kolumbią. Język urzędowy: hiszp. Waluta: Boliwar = 100 centi-mos. Święto nar.: 5 VII, dzień proklamowania niepodległości 1811. Stosunki międzynar.: kolonia hiszp. do 5 VII 1811; 1819-30 część Wielkiej Kolumbii od 28X1 1830 państwo niezależne; 1864-1953 p.n. Stany Zjedn. W. — Esiados Unidos de Venezuela, odtąd pod ob. nazwą. W XIX i na początku XX w. w konfliktach z Niemcami, W. Brytanią, Francją i USA o spłaty długów. W. rości pretensje od XIX w. do ok. 150 tyś. km2 bryt. Gujany (1971 roszczenia te umową z Gujaną zostały zawieszone na lat 12). W XIX i XX w. W. brała udział we wszystkich międzyamer. konferencjach. W I wojnie świat. W. była neutralna; w II wojnie świat, po stronie NZ. Czł. LN 1919-38. Czł. założyciel ONZ, 24 X 1945 i wszystkich org. wyspecjal. NZ, z wyjątkiem IDĄ, IMCO i GATT. Czł. założyciel OPA. Czł. od 12X111966 ALALC. Czł. OPEC. Czł. Traktatu Tlatelolco. W lutym-czerwcu Rada OPA, a w sierpniu-wrześniu 1960 R. Bezp. rozpatrywała skargę Wenezueli przeciwko Dominikanie o akty agresji. W 1963-64 i 1967 Wenezuela oskarżała Kubę w OPA oraz w ONZ o zagrożenie pokoju w hemisferze zach. W 1971 W. zobowiązała amer. i anglo-hol. kompanie naft. do przekazania państwu bez odszkodowania wszystkich urządzeń służących do poszukiwania i wydobywania ropy naft., począwszy od 1983, tj. daty kiedy zaczną wygasać koncesje naftowe. Równocześnie umowa handl. z USA z 1939 została wypowiedziana przez W. z 31 XII 1971. Inwestycje USA w W. oszacowano wtedy na ok. 4,5 mld, co stanowiło 30% inwestycji USA w Ameryce Łacińskiej. Stosunki dyplomat. (l X 1974): Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Austria, Belgia, Boliwia, Brazylia, Chile, ChRL, Czechosłowacja, Dania, Dominikana, Egipt, Ekwador. Etiopia, Finlandia. Francja. Ghana, Grecja, Gujana, Gwatemala, Haiti, Hiszpania, Holandia, Honduras, India, Iran, Izrael, Jamajka. Japonia. Jugosławia, Kanada, Kolumbia, Korea Pd.. Kostaryka. Kuwejt, Liban, Libia. Luksemburg, Maroko, Meksyk, Nikaragua, Norwegia, NRF, Pakistan, Panama, Paragwaj, Peru, Polska, Portupalia, Rumunia. Salwador, Syria, Szwajcaria. Szwecja. Trynidad i Tobago. Turcja, Urugwaj, USA, Watykan, Węgry. Wiochy, W. Brytania, ZSRR. Z Polską stosunki na szczeblu ambasad. W IX 1974 z Kubą. S. MAHOŃ A HIslory of Yenewla. London 1964; E. LIEUYEN Yenewela, New York 1965; Las Naciones Unidas tn Yene-zuela, Caracas 1965. s. 124; R. BETANCOURT fenezuela, Po-tltica y Petróleo, Mexico 1965, s. 888; F. BRITO FIOTJEROA Historia Económica y Social de Yeneweta, Caracas 1966, vol. l s 344, vol. 2 s. 688; A. MUARES La evolwi6n politica de fenezuela ISIO-1960, Buenos Aires 1967; The Europa Yearbook 1972. A Worid Suwy, vol. 2, London 1972, s. 16M-1682; F BRITO FIGUEROA Venezuela contemporanea pais colonial, Caracas 1972. • 3869 WENUS (ang. Venus, franc. Venus, hiszp. Venus, roś. Wieniera), planeta Układu Słonecznego, krążąca wokół Słońca z średnią odległością 108 min km; położona najbliżej Ziemi (ok. 40 min km przy najmniejszej odległości); przedmiot stałych zorganizowanych badań pod egidą Międzynar. Unii Astronomicznej. Od 1962 cel wypraw badawczych USA: 27 VIII 1962 wystrzeliły w kierunku W. Marinera II, który 14X111962 minął W. w odległości 21 600 mil; oraz ZSRR 12 II 1961 z platformy startowej Sputnika VI wystrzelił próbnik kosmiczny ASM 2, z którym kontakt radiowy zerwał się 27 II 1961; 12X1965 statek p.n. Wenus II, który minął W. 2711 1966 w odległości 24 tyś. km; 16X11965 statek p.n. Wenus III, który rozbił się na W. l III 1966. Pierwszym pojazdem kosmicznym, który wylądował 18X1967 miękko na powierzchni planety W. była radziecka Wenus IV (start 12 VI 1967). Powtórzyły to statki Wenus V i Wenus VI w styczniu 1969 oraz Venus VII, która wystartowała 17 VIII'1971. Dane uzyskane pozwoliły stwierdzić, że na planecie W. nie ma żadnych form życia i brak pola magnetycznego; temperaturą na powierzchni wynosi 280°C.; ciśnienie 15-22 atmosfer; atmosfera wokół planety jest gęsta, składa się w 90-95% z dwutlenku węgla; zawartość wody i tlenu wynosi nie więcej niż 1,6%; utrudnia to lub uniemożliwia obserwację planety z Ziemi. The Atmospheres of Venus and Mars, J. O. Brandt, M. B. McEIroy cdits, London 1968. 3870 Wersal 974 • 3870 WERSAL (ang. Verśailles, franc. Versailles, hiszp. Versalles, roś. Wiersal), m. we Francji, w dep. Yvelines, w zespole miejskim Paryża, rezydencja królów Francji, siedziba Stanów Generalnych Rewolucji Francuskiej 1789; po klęsce Francji pod Sedanem l IX 1870 kwatera wojsk prus., a 181 1871 miejsce ogłoszenia Cesarstwa Niemiec; 28 VI 1919 miejsce podpisania Traktatu Pokoju państw Ententy z Niemcami, zw. —> Traktatem Wersalskim. • 3871 WERYFIKACJA (ang. Verification, franc. Veri-fication, hiszp. Verificación, roś. Wierifikacyja), termin międzynar. — uwierzytelnianie dokumentów; w stosunkach międzynar. — uwierzytelnianie pełnomocnictw dyplomatów. W ONZ istnieje przy Sekretariacie Komisja Weryfikacyjna, Credentials Committee, Commission de vśrification des pou-voires, Comisión de Verificación de Poderes, Komisja Weryfikacji Plenipotencii. • 3872 WESTERN UNION TELEGRAPH COMPANY, żal. 1851 w N. Jorku, obok —• ITT jedno z największych przedsiębiorstw telekomunikacyjnych USA, ma wiele filii za granicą; związane z ban- kiem Kuhn, Loeb and Co. • 3873 WESTERPLATTE, port przeładunkowy Gdańska, położony nad Zat. Gdańską przy ujściu Martwej Wisły, 1921-39 przedmiot sporów i kon- fliktów-polsko-niem. Rada LN 22 VI 1921 przyznała Polsce prawo zainstalowania tam w ramach statutu Wolnego M. Gdańska przeładunkowej stacji amunicyjnej dla poi. okrętów wojennych i utrzymywania kompanii wartowniczej. Przekazanie Polsce terenu W. było sabotowane przez niem. władze Wolnego Miasta Gdańska, tak że dopiero 22 X 1925 nastąpiło ostateczne wykreślenie granic poi. strefy wojsk, przez pręż. Rady Portu, a 31 X 1925 objęcie przez kompanię WP, czego prawomocność potwierdziło na swej 37 Sesji Zgromadzenie LN 7 XII 1925. Spór o zasięg poi. strefy powstał na nowo 1927 i został rozstrzygnięty na zalecenie Rady LN układem pol-sko-gdańskim z 4 VIII 1928 w sprawie korzystania z portu przez poi. okręty wojenne. Rada LN 14 III 1933 przyznała Polsce prawo wzmocnienia oddziału wartowniczego na W., który w sile 182 ludzi, wzmocnionych ciężką bronią piechoty stał się celem l IX 1939 bombardowania przez pancernik niem. „Schleswig-Holstein", które rozpo- częło II wojnę światową. Monthly Summary oj Ihe L. of N., 1921-28 i 1933; Westerplatte, oprać, i wstęp; Z. Flisowski, wyd. 4, Warszawa 1968. • 3874 WESTTNGHOUSE ELECTRIC CORPORA-TION, drugi po Generał Electric czołowy koncern elektrotechn. USA, zat. 1872 w Pittsburgu przez G. Westinghouse'a (1846-1914), wynalazcę pneumatycznego hamulca koi.; kontrolowany przez finansową —•• Grupę Rockefellera. • 3875 WESTMINSTER, City of Westminstcr, dzielnica hist. centrum Londynu, która dała nazwę West- minsterskiemu Statutowi Dominiów Wspólnoty Brytyjskiej, opracowanemu przez Konferencję Imperialną, której obrady odbywały się 1926 i 1930, a uchwalonemu przez bryt. parlament 1931. K. C. WHEARE The Statut of Westminster and Dominion Status. New York 1938, s. 328. • 3876 WESTMINTER BANK LTD., jeden z pięciu wielkich banków W. Brytanii, z siedzibą w Londynie, zał. 1834; od 1923 posiada filie i oddziały w państwach Europy Zach. Od 1970 p.n. —r Na-tional Westminster Bank Ltd. „WESTPOLIT1K" -» „Ostpolitik" • 3877 „WETBACKS" [ang.; 'mokrzy na plecach'], termin amer.—meksyk. sezonowi robotnicy, którzy w większości przybywają do USA nielegalnie przeprawiając się przez Rio Grandę. • 3878 WETERANI WOJENNI (ang. War yeterans, franc. Vćterans de guerre, hiszp. Veteranos de guerra, roś. Wjetierany wojny), termin międzynar. — b. uczestnicy sił zbrojnych, które brały udział w wojnie, termin powszechnie używany po I wojnie świat.; po II wojnie świat, częściej — kombatanci, które to pojęcie obejmuje zarówno b. żołnierzy armii regularnych jak oddziałów partyzanckich czy uczestników —r ruchu oporu. Org. międzynar. zarej. w ONZ: świat. Federacja Weteranów, Worlds Vetcrans Federation (WVF). żal. 1950 przez połączenie Międ/yalianckiej Federacji Weteranów, Inter-Allied Federation of Wcterans, zał. 1920 w Paryżu, i Międzynar. Zrzeszenia Byłych Kombatantów, Rassemblement Int. des Anciens Combattans, zał. 1948, z siedzibą w Paryżu; WVF organizuje pomoc dla ww. i działa na rzecz pokoju i rozbrojenia; pub!-: Worlds Yeteran, Disarntament, lnformative Bulletin oraz Annual of Com-paratiye Legislation. Związki b. kombatantów z krajów socjalist., z wyjątkiem Jugosławii, nie należą do WVF, lecz do międzynar. org. b. bojowników -*• ruchu oporu. Unia Weteranów Ruchu Oporu na rzecz Zjednoczenia Europy, Union of Resistancc Veterans for a United Europę, Union des resistants pour une Europę unie, zał 1955, z siedzibą w Brukseli; łączy krajowe zrzeszenia 12 państw Europy Zach.; publ. La voix int. de la Resistance oraz Europę Unie. Yearbook of Int. Organimiions, 1973. • 3879 WETERYNARIA [łac. yeterina (e) 'zwierzęta domowe'], (ang. Veterinary medicine, franc. Mćde. cine veterinaire, hiszp. Vetęrinaria, roś. Wietieri-narija), przedmiot współpracy międzynar. od 1863 przez Międzynar. Kongres Weterynarzy, Int. Veterinary Congress (IVC). Org. międzynar. zarej. w ONZ: Międzynar Federacja Weterynaryjna Zootechników, Int. Veterinary Federation of Zootechnics, żal. 1951 z siedzibą w Madrycie. Międzynar, Unia Studentów Weterynarii, Int. Veterinary Students Union, za}. 1953, z siedzibą w Maisons-Alford (Francja). Międzynar. Stów. Żon Weterynarzy, Association int. de femmcs de yeterinaires, zał. 1949, z siedzibą w Paryżu. Świat. Stów. Weterynarii, Worid Veterinary Assoc., zał. 1959, z siedzibą w Utrechcie; łączy towarzystwa krajowe większości państw Świata, m.in. Polski; organizuje Kongresy IVC. świat. Stów. Weterynarii Drobiu, Worid Veterinary of Po-ultry Assoc., zał 1959. z siedzibą w Londynie. świat. Stów. Weterynaryjne Higieny i żywności, Worid Assoc. of Veterinary Food Hygienists, zał. 1955, z siedzibą w Utrechcie; Polska jest członkiem. Poza tym przy EWG istnieje Komitet d/s Weterynarii. W ramach RWPG państwa członkowskie 14 XII 1959 podp. w Sofii Umowę o współpracy w dziedzinie w.; weszła w życie 121X1960. Do 975 Węgiel w RWPG 3882 umowy załączony jest wykaz chorób, o których wystąpieniu i szerzeniu się należy informować bezzwłocznie (pryszczyca i księgosusz) oraz wy- kaz chorób zwierzęcych, o których rozpowszechnianiu mają być składane okresowe informacje (wąglik, ospa owiec, wścieklizna, nosacizna, za- raza stadnicza koni, pomór świń, pomór drobiu, zaraza płucna, zakaźne zapalenie mózgu i rdzenia, niedokrwistość zakaźna koni, influenza koni, choroba Aujeszky). Polska uczestniczy w Sofijskiej Umowie o współpracy w dziedzinie w. z 14X11 1959 (Dz.l/. 1961, póz. 78, 79); poza tym w umowach dwustron- nych z Belgią z 18X111930; z Bułgarią z 26 IX 1949; z Czechosłowacją z 14X11960; z Jugosławią z 5 V 1960; z Rumunią, z 23 VI 1930; z Wę- grami z 291X1949. Podstawowe dokumenty RWPG..., oprać.: B. Reutt, Warszawa 1972, s. 555-561: Yearbook of Int. Organimtions, 1973; Yeterinary public health: a reyiew of the WHO pro' gramme. w: WHO Chronicie Vol. 27, 28, 1974. • 3880 WĘDKARSTWO (ang. Line-fishing, angling, franc. Pćche, hiszp. Pesca con cana, roś. Rybnaja łowią), jeden z najstarszych sportów; od 1912 rekordy świat, w w. rejestruje Międzynar. Związek Zawodów Rybackich, Int. Gamę Fish Asso-ciation. W Polsce rejestr prowadzi Komisja Re- kordowych Połowów Polskiego Związku Wędkarskiego; publ. w miesięczniku Wiadomości Wędkarskie, wyd. w Warszawie. Fu. G. MENCKE The Encyclopedia of Sporls, New York 1955. • 3881 WĘGIEL (ang. Coal, franc. Charbon, hiszp. Car-bón, roś. Ugol), jeden z gł. surowców przemysłu energ. i chem., przedmiot międzynar. konwencji i kooperacji. Główne zasoby w. kamiennego i brun. znajdują się w USA, ZSRR, ChRL, Rep. Pd. Afryki, Polsce, NRF, Indii i Kanadzie. Główni producenci USA, ZSRR, W. Brytania, NRF, Polska, ChRL, Francja, Japonia, India, Rep. Pd. Afryki. Światowa produkcja w. wg statystyk ONZ: 1950—1430 min t; 1960—1970 min t; 1970—2240 min t. W 20-leciu 1950-70 nie wszystkie kraje zwiększyły wydobycie w., niektóre, jak Francja, NRF i W. Brytania poważnie obniżyły produkcję (por. Tablice). W okresie międzywojennym zawarta została 1936 międzynar. konwencja dot. koksu oraz przygotowywany był kartel brytyjsko-niem. w 1938/39. Po II wojnie świat, powstała 1952 -»• Europejska Wspólnota Węgla i Stali. Org. międzynar. zarcj. w ONZ: Eur. Unia Handlu Paliwem. Eur. Coal Merchants Union, Union eur. des negociants en combustibles (EUROCOM), zał. 1953. z siedzibą w Lozannie (Szwajcaria): łączy krajowe stowarzyszenia Austrii, Belgii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Luksemburga, NRF, Szwajcarii i W. Brytanii; publ. EUROCOM Bulleitn. Międzynar. Stały Komitet Kongresów d/s Kamiennego Węgla. Int. Standing Committee of Carboniferous Congresses, żal. 1927. z siedzibą w Warszawie. Zachodnioeur, Stów Producentów Węgla, Western Eur. Coal Producers' Assoc Comite d'etude des producteurs de charbon d'Europe occidentale (CEPCEO), za). 1953, z siedzibą w Brukseli: łączy grupy producentów Belgii, Francji, Holandii i NRP. Przy Eur. Komisji Gospodarczej ONZ działa Kom. Węglowy, pod którego auspicjami odbywają się Międzynar. Sympozja poświęcone pers- Wydobycie węgla kamiennego (w min. l) Kraje 1960 1970 1972 1960 - 100 Świat 1969 2131 2150 109 w tym Australia 21,9 443 53,8 246 Belgia 22,5 11,4 10,5 47 Brazylia 1,3 2,4 2,5 196 Bułgaria 0,6 0,4 0,4 67 ChRL 425 360 92" Czechosłowacja 26,4 28,2 27.9 106 Francja 56,0 37,4 29.8 53 Hiszpania 13,8 10,8 11,0 80 Holandia 12,5 4,3 2.8 22 India 52,6 73,7 74,7 142 Japonia 51,1 39,7 28 1 55 Jugosławia 1,3 0,6 0,6 47 Kanada 8.0 11,6 15,8 198 KRL-D 6,8 24,0 3546 Korea Pd. 5,4 12,4 12.3 230 NRD 2,7 1,0 0,8 30 NRF 143 111 102 72 Polska 104 140 151 144 Rep. Płd. Afryki 38,2 54,6 58,4 153 Rodezja 3,6 3,4 94" Rumunia 3,4 6,4 6,6 194 USA 392 550 533 136 Węgry 2,8 4,3 3,7 129 W. Brytania 197 145 122 62 Włochy 0,7 0,3 0,2 205 ZSRR 356 433 451 127 " 1971; '' 1970. Wydobycie węgla brunatnego (w min. t) Kraje 1960 1970 1972 1960 = 100 Świat 635 792 806 127 w tym Australia 15,2 242 24,0 158 Austria 6,0 3,7 3.8 63 Bułgaria 15,4 28,9 26,9 174 Czechosłowacja 57,9 81.3 84,9 147 Francja 2,3 2,8 3,0 130 Grecja 2,6 7,7 11,3 444 H iszpania 1,8 2,8 3,1 174 India 0,05 3,5 3.1 65 razy Japonia .1,4 0,2 0,1 8 Jugosławia 21,4 27,8 30,3 142 Kanada 2,0 3,5 3,0 151 KRL-D 3,8 5,7 149a NRD 225 263 248 110 NRF 98,0 108 110 113 N. Zelandia 2,2 1,9 1,7 77 Polska 9,3 32,8 38.2 410 Rumunia 3,4 14,1 16,5 492 USA 2,5 5,4 233& Turcja 1.9 4.5 309fr Węgry 23,7 23,7 22,2 94 Włochy 0,8 1.4 0,9 109 ZSRR 134 145 152 114 ° 1970; b 1971. Źródło. Rocznik statystyki międzynarodowe] 1973, GUS, Warszawa 1973. s. 128, tabl. 12 i 13. pektywicznym tendencjom rozwojowym w produkcji i zużyciu w. Jedno z nich, we wrześniu 1969, odbyło się w Warszawie, jako stoi. kraju, który 1945-69 wyeksportował rekordową ilość w.: ponad 500 min t. Zob. też węgiel w systemie RWPG. Rocznik statystyki mifdzynar. 1973, GUS, Warszawa 1973, s. 128; Yearbook of tnt. Organizations, 1973. • 3882 WĘGIEL W SYSTEMIE RWPG (ang. Coal in CMEA System, franc. Charbon dans le systeme du CAEM, hiszp. Carbón en el sistema del CAME, roś. Ugol w sistiemie SEW), jedna z pod- 3883 Węglarstwo 976 stawowych gałęzi gospodarki w procesie integracyjnym państw socjalist., przedmiot prac Stałej Komisji Przemysłu Węglowego RWPG, która działa od maja 1956, z siedzibą w Warszawie; koordynuuje współpracę w dziedzinach mechanizacji i automatyzacji wydobycia w kopalniach węgla kamiennego i odkrywkowego węgla bron.; w projektowaniu i budowie kopalń; optymalnych metod brykietowania; bhp i innych; a także w zakresie metod wykorzystania węgla dla syntezy organicznej oraz wykorzystania elektronicznych maszyn mat. do planowania, organizacji i brygady dla zapoznania się z najnowocześniejszymi metodami wydobycia węgla w poszczególnych krajach czł. RWPG. Kompleksowy Program RWPG 1971 założył, zgodnie z propozycją rządu PRL, „możliwość stworzenia wspólnym wysiłkiem na terytorium PRL dodatkowych zdolności produkcyjnych kopalń węgla energetycznego" oraz podobną możliwość na terytorium Mongolii, gdzie duże zasoby węgla nadają się do eksploatacji odkrywkowej na dłuższy okres. Kompleksowy Program... RWPG, Warszawa 1971, s. 85; J. METERA, J. ZIÓŁKOWSKI Współpraca naiikowo-techntczna krajów RWPG, wyd. 2, Warszawa 1972, s. 96 i 154. • 3883 WĘGLARSTWO (wł. carbonari 'wypalający węgiel drzewny'], (ang. Carbonarism, franc. Carbo-narisme, hiszp. Carbonarismo, roś. Karbonarizm), ruch rewolucyjny karbonariuszy, termin między-nar.—tajne stowarzyszenia rewol. na pocz. XIX w., powstałe najpierw we Włoszech, następnie tworzące sieć międzynar. w większości krajów Europy, również w Polsce. Nazwa powstała w pd. Włoszech, gdzie rewolucyjni spiskowcy korzystali ze schronienia u chłopów wypalających węgiel. R. SORIGA La Sociela segreta, Pemipaaone politica e i prtmi meti per V independenta, Roma 1942. • 3884 WĘGRY (ang. Hungary, franc. Hongrie, hiszp. Hungria, roś. Wiengrija), Węgierska Republika Ludowa, Magyar Nćpkóztśrsasag, państwo w pd.- wsch. cz. Europy Środk. Czł. ONZ. Pow. 93030 km2. Ludność 10486 tyś. (1974; wg spisów: 1960—9961 tyś., 1971—10347). Stolica: Budapeszt—1940 tyś. mieszk. (1970). Graniczą z ZSRR, Rumunią, Jugosławią, Austrią i Czechosło- wacją. Język urzędowy: węgierski. Waluta —>• forint = 100 fillerów. Święto nar.: 4 IV, dzień wyzwolenia 1945. Stosunki międzynar.: niezależne państwo od 1001; w XVI-XVII w. pod dominacją imperium osmańskiego, w XVIII-XIX w. pod dominacją Austrii w unii monarchicznej, z Austrią 1867-1919. Granice W. po I wojnie świat, ustalił Traktat pokoju Trianon. Republika proklamowana po I wojnie świat, przez komunistów i socjalistów została zlikwidowana przez kontrrewol. dyktaturę wojsk., która restaurowała monarchię z regentem na czele państwa, który w czasie II wojny świat, opowiedział się po stronie III Rzeszy i przystąpił 1940 do Antykominternu. W. zostały wyzwolone przez ZSRR w marcu-kwietniu 1945. W. podp. paryski Traktat pokoju 1946; z ZSRR Traktat przyjaźni i współpracy wzajemnej 18 II 1948. Czł. LN marzec 1921-kwiecień 1939. Czł. ONZ od 14X11 1955 oraz org. wyspecjal. z wyjątkiem BANK/ /IBRD, IDĄ, IFC, IMF. Czł. GATT od 30 VII 1973. Czł. org. Układu Warszawskiego. Czł. RWPG. Premier J. Kadar odwiedził siedzibę NZ i przemawiał przed Zgr. Og. NZ 3X1960. Sekr. Gen. NZ Dag Hammarskjóld złożył wizytę w Budapeszcie w lipcu 1963, W okresie październik 1956-grudzień 1962 „sprawa Węgier" przy pro- teście W. i innych krajów socjalist. była debato-wana w R. Bezp. Osobną sprawą między W. a Watykanem było pozostawanie kardynała Buda- pesztu J. Mindszentyego w demonstracyjnym azylu w gmachu ambasady USA od XI 1965; zakończone porozumieniem z Watykanem i wyjazdem na stałe do Włoch 281X1971. Paweł VI, 511 1974 zwolnił kard. Mindszentyego ze stanowiska arcybiskupa diecezji Esztergom i przewodniczącego Episkopatu węg., na co kardynał zareagował publiczną krytyką papieża, a Watykan z kolei oświadczeniem, że papież „kierował się dobrem Kościoła". W sierpniu 1973 odwiedził' W. Sekr. Gen. ONZ K. Waldheim. Stosunki dyplomat. (l IV 1974); Afganistan, Albania, Algieria, Argentyna, Austria, Belgia, Birma, Boliwia, Brazylia, Bułgaria, Burundi, Cejlon, Chile, ChRL, Cypr, Czechosłowacja, Dahomej, Dania, Egipt, Ekwador, Etiopia, Filipiny, Finlandia, Francja, Gambia, Ghana, Górna Wolta, Grecja, Gwinea, Gwinea Równ., Holandia, India, Indonezja, Irak, Iran, Islandia, Izrael (zerwane 1967), Japonia, Jemen, Jemen Pd., Jordania, Jugosławia, Kambodża, Kanada, Kenia, Kongo, KRL-D, Kuba, Kuwejt, Laos, Liban, Libia, Luksemburg, Malezja, Mali. Malta, Maroko, Mauretania, Mongolia, Nepal, Nigeria, Norwegia, NRD, NRF, Pakistan, Peru. Polska; Rep. Srodkowoafryk., Rumunia, Senegal, Sierra Leone, Singapur, Somalia. Sudan, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania, Togo, Tunezja, Turcja, Uganda, Urugwaj, USA, Wenezuela, Wietnam Dcm. Rep., Wietnam Pd. (Tymczasowy Rząd Rewolucyjny Rep. W.), W. Brytania, Włochy, Zair, Zambia, ZSRR. Z Polską przyjazne tradycyjne stosunki na szczeblu ambasad, oparte na układzie przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy, podp. 8 IV 1965 w Warszawie (Dz.U. 1965, póz. 130, 131). Konwencje miedzy W. a Polską 1928-73: arbitrażowo-kon-cyliacyjne, podp. 30 XI 1928 (Dz.U. 1930, póz. 93, 94); porozumienie o ochronie nazw regionalnych i specjalnych nazw gatunków produktów winnych, podp.. 4X11931 (Dz.U. 1932, póz. 327, 833, 834); o współpracy gosp. podp. 13 V 1948 (Dz.U. 1948, póz. 226, 401, 402); handl. podp. 26 III 1925. przedłużona 6 protokołami dodatkowymi 1928, 1930, 1936, 1937 i 1939 (Dz.U. 1925. póz. 656, 657; Dz.U. 1931, póz. 280, 606, 607 oraz 281, 639, 640; Dz.U. 1936, póz. 325 i 1937 póz. 413; Dz.U. 1938 póz. 64; Dz.U. 1939, póz. 456); konsularna podp. 20 V 1959 (Dz.U. 1959, póz. 418, 419) kult. podp. 31 I 1948 (Dz.U. 1948 póz. 211, 399, 400) oraz. o współpracy kulturalno-nauk., podp. 31 X 1968 (Dz.U. 1970, póz. 64, 65); o komunikacji lotn. podp. 28 VIII 1947 (Dz.U. 1948, póz. 109, 110); o uregulowaniu obywatelstwa osób o podwójnym obywatelstwie, podp. 5 VIII 1962 (Dz.U. 1962, póz. 18, 19); w celu zapobieżenia podwójnemu opodatkowaniu spadków podp. 12 V 1928 (Dz.U. 1931, póz. 276, 602, 603), o obrocie prawnym w sprawach cyw.. rodzinnych i karnych, podp. 6 III 1959 (Dz.U. 1960, póz. 54, 55); sanitarno-wet. podp. 29 X 1949 (Di.U. 1951, póz. 89, 90). 977 Wielka Brytania 3889 Umowa o współpracy w dziedzinie polityki spol. z 14 II 1959 (Dz.U. 1960 póz. 416. 417). Konwencja konsularna z PRL, podp. 5 VI 1973 (Dt.V. nr 5, 1974, póz. 28 i 29); Od 1966 MSZ Węgier publ. w języku ang., franc., hiszp., niem. i roś. Rocznik informacyjny Węgier. La Hongrie el la Conierence de Paris. vol. 2, Budapcst 1947; Sowieisko-wiengiersklie otnoszenija 1945-1948 sg. Dokumien-ty l malieriaty, Moskwa 1969; M. KOŹMIŃSKI Polska i Węgry przed 11 wolna Światową 1193S-IX 1939). Z dzieiow dyplomacji l irredenty. Warszawa 1970; J. R. NOWAK Węgry 1939-1969, Warszawa 1970; Hongrie, Bruliellcs 1972; J. KADAR Artykuły i przemówienia (19S7-1972), Warszawa 1973; Kromka, 1974, s. 126. • 3885 WFP, Światowy Program Wyżywienia (ang. Worid Food Programrne, WFP, franc. Programme ali-mentaire mondial, PAM, hiszp. Programa Mun-dial de Alimentación, PMA, roś. Mirowaja pro-gramma popitanija, MPP), jedna z instytucji NZ, powołana 1961 wspólnie przez Zgr. Og. NZ Rez. 1714/XVI i FAO Rez. 1/61; rozpoczęta działalność eksperymentalną 3-letnią w styczniu 1963, stałą od grudnia 1965. Niesie pomoc żywnościową krajom lub regionom zagrożonym głodem i u-dziela im techn. pomocy w rozwijaniu własnej bazy żywnościowej. Podstawą działalności są dobrowolne dary pieniężne, w naturze lub w u-sługach czł. ONZ i FAO wartości ok. 340 min dół. 1973/74. Organem gł. WFP jest Międzyrząd. Kom., Intergovernmental Committee, złożony z 24 czł. wybranych w połowie przez ECOSOC, w połowie przez FAO, któremu podlega wspólna jednostka administracyjna, UN/FAO Administra-tive Unit, z siedzibą w kwaterze gl. FAO w Rzymie. Zob. też Żywność. Yearbook o f Int. Organiuuions, 1973. WFUNA -r Światowa Federacja Stowarzyszeń Przyjaciół ONZ. • 3886 WHO, Światowa Organizacja Zdrowia (ang. Worid Health Organization, WHO, franc. Organisation Mondiale de la Sante, OMS, hiszp. Organización Mundial de la Salud, OMS, roś. Wsiemirnaja organizacyja zdrawoo- f/f/ chranienija, WOŹ), jed- ffff^ na z gł. org. wyspecjal. ONZ, zał. 22 VII 1946 w N. Jorku przez Między- >(y\ nar. Konferencję Zdro- >^L^ wia, zwołaną przez SSĄ ECOSOC. Konwencja ^q« międzyrząd. ze statutem WHO po ratyfikowaniu jej przez pierwsze 26 państw członkowskich ONZ weszła w życie 7 IV 1948. WHO przejęła wtedy funkcje Międzynar. Biura Higieny Publicznej oraz Departamentu Zdrowia UNRRA. Pierwszą międzynar. org. zdrowia była Międzynar. Konferencja Sanitarna 1851- 1938. Zadaniem WHO jest działalność na rzecz podnoszenia zdrowotności na całym świecie. Organami gł. WHO są: doroczne Zgromadzenie Świat. Zdrowia, Worid Health Assembly; Rada Wykonawcza, Executive Councii, wybrana przez Zgromadzenie (24 czł.) oraz Sekretariat z Dyrektorem Generalnym. Pierwszym Dyrektorem Generalnym WHO był 1946-52 ang. uczony B. Chisholm, przez 20 lat (lipiec 1953-lipiec 1973) był brazyl. uczony M. G. Candau. Jego następcą został Duńczyk H. Mahier. Siedziba: Pałac Narodów w Genewie. Publ.: Basie Documents, Handbook of Re- solutions and Decisions, WHO Bullefin, Int. Digest of Health Legislation i szereg studiów specjalistycznych. Członkami WHO 111973 były 133 państwa członkowskie ONZ oraz Bangla Desz. Członkami stowarzyszonymi od 1950 Rodezja Pd. (od 1970 zawieszona w członkostwie) oraz od 1972 Papua i Nowa Gwinea. XXVI Konferencja WHO w maju 1973 przyjęła KRL-D i NRD. Budżet na rok 1973 wyniósł 93 min dół. amer., na 1974—106 min dół. W maju 1973 WHO obchodziło XXV-lecie. UN Finał Acts of the Internatlonal Health Conference, New York 1946, s. 54; N. M. GOODMAN tnternattonal Health Or-ganiwtion and ihelr Work London 1952, s. 327; M. RAOUX L'0rgantsalton Mondial de la Sante et les Asperts lwidląue de son Fonclion Eptdem!ologique, Bordeaux 1955, s. 58; P. M. BERMUDEZ Spanidad Int., Madrid 1956, s. 162; Handbook o) Resolutions and Decisions o f the WHO Assembly and the Ł,xecutive Board 1948-1955. Roma 1956; R. BERKOFF The WHO: A Siudy In Decentrallzed Int. Adminisiration, Geneva 1957, s. 173; C. F. BROCKINGTON Worid Healih. London 1958, s. 405; Puhlications of the WHO 1947-1957. A Biblingraphy. Roma 1958; K. WĄTORSKI Światowa Organizacja Zdrowia — WHO, w: Sprawy Międzynar. m 2, 1963; WHO Basie Documents, 22-nd Edition, Geneva Aprii 1971, s. 162; WHO Annual Report 1973, Geneva, May 1973. • 3887 WIEDEŃ (ang. Vienna, franc. Vienne, hiszp. Viena, roś. Wiena, niem. Wien), stolica Austrii, siedziba IAEA, Międzynar. Agencji Energii Ato- mowfcj oraz 20 innych org. międzynar., zarej. w ONZ. W 1940 miejsce arbitrażu w sprawie granicy rumuńsko-węg., zw. Wiedeńskim Arbitrażem. W 1961-63 miejsce Specjalnych Konferencji NZ d/s międzynar. prawa dyplomat. i konsularnego; opracowane przez nie Konwencje: Dyplomatyczna, obow. od 241 VI 964 i Konsularna, obow. od 25 III 1967, noszą nazwę Konwencji Wiedeńskich. UN Conference on Diplomatic Intercourse and Jmmunities, CNURD, Vienna 2 March-14 Aprii 1961, Official Records..., Geneva 1962; Yearbook of Int. Organizalions, 1973. • 3888 WIEK MINIMUM (ang. Minimum agę, franc. Agę minimum, hiszp. Minimum de edad, roś. Mi-nimalnyj wozrast), termin międzynar. wprowadzony przez ILO—dopuszczalny wiek młodocianych w poszczególnych zawodach, przedmiot 12 konwencji międzynar. ILO. O l T Comentions et Recomendatlons 1919-1966, Geneve 1966, s. 1329. • 3889 WIELKA BRYTANIA (ang. Great Britain, franc. Grandę Bretagne, hiszp. Grań Bretana, roś. Wieli-kobritanija). Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, United Kingdom o( Great Britain and Northem Ireland, państwo w zach. Europie, na wyspach O. Atlantyckiego. Czł. ONZ. Graniczy z Irlandią. Pow. 244 782 km2. Ludność 53 996 tyś. (wg spisu 25 IV 1971; wg spisów: 1901—36999 tyś.; 1931—44795 tyś.; 1961— 51283 tyś.; 1971—63996 tyś. Ludność Irlandii Pn. 1901—1236 tyś.; 1931—1243 tyś.; 1961— 1425 tyś.; 1971—1525 tyś.). Stolica: Londyn-7379 tyś. micszk. („Greater London" 1971, w tym 2008 tyś. „London"). Język urzędowy: ang. Wa- luta: l funt sterling == 1-00 szylingów. Święto nar. ruchome: dzień urodzin Królowej, obchodzony w drugą sobotę czerwca. 62 ESMiO 3890 Wielka Czwórka 978 Stosunki międzynar.: od XVI w. do I wojny świat, najpotężniejsze imperium kolonialne, Bri-tish Empire, przekształcone przez Konferencje Imperialne 1923, 1926 i 1931 w bryt. Wspólnotę Narodów, British Commonwealth, następnie we Wspólnotę Narodów, Commonwealth, bez przy- miotnika „bryt.". Po I wojnie świat. W. Brytania była współtwórcą Traktatu Wersalsk^go i LN. Po II wojnie świat, jedno z 5 mocarstw, stałych czł. R. Beżp. ONZ i wszystkich org. wyspecjal. ONZ. Czt. regionalnych bloków militarnych NATO, CENTO i SEATO. Czł. EWG. Proces ->- dekolo-, nizacji poważnie zmniejszył pozycję W. Brytanii w świecie. Mimo „szczególnych związków" z USA, podkreślanych b. silnie w okresie zimnej wojny, ostatecznie przystąpieniem 2111972 do EWG W. Brytania stała się iednym z mocarstw zachodnioeur., budujących wspólny system gosp., walutowy i w założeniach przyszłościowych — polit., co stworzyło nowe dezintegracyjne problemy dla państw i terytoriów stowarzyszonych z W. Brytanią przez system Wspólnoty Narodów. Nowy rząd Labour Party, która sprzeciwiała się przystąpieniu do EWG, złożył l IV 1974 Radzie Ministerialnej EWG memoriał domagający się powtórnego przenegocjowania warunków członkostwa W. Brytanii w EWG. Państwa i terytoria należące 1974 do (bryt.) Wspólnoty Narodów: Zjednoczone Królestwo (The United Kingdom); W. Brytania, Pn. Irlandia, wyspa Mań oraz wyspy na kanale La Manche (Wyspy Normandzkie, ang. Channel Islands), Australia, Bahama, Ban-gla Desz, Barbados, Belize, Bermudy, Botswana, Brunei, Cejlon, Cypr, Falklandy (Malwiny), Fidżi, Gambia, Ghana, Gibraltar, Wyspy Gilberta i La- gunowe (El lice), Gujana, Hongkong, India, Jamajka, Kajmany, Turks i Caicos, Kanada, Kenia, Lesoto, Malawi, Malezja, Malta, Mauritius, Nau- ru, N. Hebrydy, N. Zelandia, Nigeria, Pakistan, Pitcairn. Rodezja, Samoa Zach., Wyspa Św. Heleny, Seszele. Sierra Leone, Singapur, Suazi, Tan- zania, Tonga, Trynidad i Tobago, Uganda, Wyspy Salomona. Zambia. W czerwcu 1974 wojska bryt. zagranicą stacjonowały: NRF (ok. 60 tyś.), w Hongkongu (ok. 9 tyś.), w Singapurze (ok. 2.5 tyś.), na Cyprze (ok. 7 tyś.), na Malcie (ok. 2,5 tyś.), w Irlandii Pn. (ok. 17 tyś.) oraz małe jednostki w Brunei i Belize. Stosunki dyplomat. (l IV 1974); Afganistan. Algieria, Arabia Saudyjska. Argentyna, Australia, Austria, Bahrajn. Bangla Desz, Barbados, Belgia, Belize. Birma. Boliwia.. Botswana, Brazylia, Bułgaria, Burundi, Cejlon, Chile. CriRL, Cypr, Czad, Czechosłowacja, Dahomcj, Dania, Dominikana, Egipt, Ekwador, Etiopia, Pidżi, Filipiny, Finlandia, Francja, Gabon, Gambia, Ghana. G. Wolta, Grecja, Gujana, Gwinea, Haiti, Hiszpania. Holandia, India, Indonezja. Irak (zerw. XII 1971, wznów. IV 1974). Iran, Irlandia, Islandia, Izrael, Jamajka, Japonia, Jemen, Jemen Pd., Jordania. Jugosławia, Kambodża, Kamerun, Kanada, Kenia, Kolumbia, Korea Pd., Kostaryka, Kuba. Kuwejt, Laos, Lesoto, Liban, Liberia, Libia, Luksemburg. Malgaska Rep., Malawi, Malezja, Mali, Malta, Maroko, Mauretania, Mauritius. Meksyk, Mongolia, Nepal, Niger, Nigeria, Nikaragua, Norwegia, N. Zelandia, NRD. NRF, Pakistan, Panama, Paragwaj, Peru, Polska, Portugalia, Rep. Pd. Afryki, Rumunia, Rwanda, Salwador, Senegal, Sierra Leone, Singapur, Somalia, Suazi, Sudan, Syjam, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania, Togo, Tonga, Trynidad 1 Tobago, Tunezja, Turcja, Uganda, Urugwaj, USA, Wenezuela, Węgry, Wietnam Pd. (Sajgońska administracja). Wiochy, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zair, Zambia. ZSRR (nawiązane 2 II 1924, zerw. 27 V 1927, wznowione 23 VII 1929). Z Polską stosunki na szczeblu ambasad. Konsulaty PRL: generalny w Londynie oraz konsulat w Glasgow. Poza polit. u-kladami 1940-45, kiedy przebywał w Anglii rząd emigr. RP i stacjonowały wojska RP, zostały zawarte następujące umowy bryt.-pol.: w sprawach finansowych z 24 VI 1946 (DŁ.U, 1947, póz. 365, 366); handl. z 27 11 1935 z porozumieniami dodatkowymi (Oz.t/. 1935, póz. 183; Dt.U. 1937 póz. 91, 348, 570; 1938. póz. 123); o postępowaniu w sprawach cyw. i handl. z 26 VIII 1931 (Dz.t/. 1932 póz. 324, 533, 534; Ds.U. 1934 póz. 339); o wydawaniu zbiegłych przestępców z 111 1932 (Dz.U. 1934, póz. 135, 136); o Świadczeniach zdrowotnych z 21 VII 1967 (Dz.Ł/. 1970, póz. l, 2); konwencja konsularna z 23 I) 1967 (Oz.U. 1971, póz. 192, 193). The Cambridge History of the Brilish Empire, vol. 8, Cambridge 1929; J. L. RAGATZ The Literaturę of European Im-perialism 1815-1932, London 1942; A. P. THORNTON The Imperiał litea and Its Enemies, London 1959; D. BUTLER, J. FREEMAN British Polilicat Facts 1900-1960, London 1963; J. E. FAWCETT The British Commonweatth in l ni. Law, London 1963; H DUNCAN HALŁ Commonwealth, A History ot the British Commonwealth of Nations, London 1971, s. 1015; H ZINS Historia Anglii. Wrocław 1971, s. 524; C. J. BAR-NETT The Cotlapse of British Pover. London 1972, ,s. 655; C. J. BARTLETT The Łona Retreal. A Short History o f British Defence Poticy Wi-1970, London 1972, s. 306; M. CHAR-LOT Naissance d'un probleme racial-minorites de couleur en Grandę Bretagne, Paris 1972, s. 352; B. MROZEK Polityka Wielkiej Brytanii w Azji po li wojnie światowe!, PISM Warszawa 1972. s. 124; Brttain. Ań Otłtrial Hfindbook, London 1972, s. 518; G. GROMADECKI Wielka Brytania a Common-weallh na tle brytyjskiej polityki wobec Wspólnego Rynku 1964-71, PISM Warszawa 1972, s. 179; Britain 1974. Ań Officiat Handbook, London 1974. • 3890 WIELKA CZWÓRKA (ang. Big Pour, franc. Ouatre Grands, hiszp. Cuatro Grandes, roś. Wieli-kaja czetwiorka), termin międzynar., przyjęty po II wojnie świat, dla mocarstw okupujących Niemcy: Francji, W. Brytanii, USA i ZSRR. • 3891 WIELKANOCNA WYSPA (ang. Easter Island, franc. Ile de Paques, hiszp. Isla de Pascua, roś. Ostrów Paschi), wyspa (od 1888 chilijska) na O. Spokojnym ok. 3800 km od wybrzeży Chile; przedmiot sporów międzynar. w XVIII i XIX w. między Hiszpanią i Francją, w XX w. między Chile a USA, które uzyskały układem o współ- pracy militarnej 1951 prawo posiadania na W.W. bazy wojsk. J. MACHOWSKI Wyspa tajemnic. Historia odkryć i badań Wyspy Wielkanocnej, Warszawa 1966; J. KLIMOWICZ Moje Chile. Warszawa 1972. • 3892 WIELKA PIĄTKA (ang. Big Five, franc. Cinq Grands, hiszp. Cinco Grandes, roś. Wielikaja pia-tiorka), termin międzynar., przyjęty po I wojnie świat, w czasie Konferencji Wersalskiej 1919 dla alianckich mocarstw: Francji, Japonii, USA, W. Brytanii i Włoch; po TT wojnie świat, dla W. Mocarstw w ONZ, posiadających status specjalny w R. Bezp.: Chin, Francji, USA, W. Brytanii i ZSRR. 979 Wietnam 3897 • 3893 WIELKIE MOCARSTWA W ONZ (ang. Big Po-wers in UN, franc. Grandes Puissances a 1'ONU, hiszp. Grandes Potencias en la ON U, roś. Wieli-kije dierżawy w OON). Art. 23 i 27 Karty NZ ustanowiły status specjalny dla 5 sojuszniczych mocarstw w czasie H wojny świat.: Chiny, Francji, USA, W. Brytanii i ZSRR, przyznając im stałe miejsce w R. Bezp. oraz uzależniając od ich zgodnych głosów uchwały Rady we wszystkich sprawach, poza proceduralnymi. Oznaczało prawo •> jednomyślności wielkich mocarstw we wszystkich sprawach istotnych dla utrzymania pokoju i bezpieczeństwa. Próba zastąpienia specjalnego statusu W. Mocarstw większością ^a głosów Zgr. Og, NZ, przeprowadzona 1950 Rez. 377/V Zgromadzenia zw. — „Zjednoczeni dla pokoju" nie powiodła się. Dominacja USA i państw z nimi związanych w Zgr. Og. NZ 1955-60 została zlikwidowana przewagą państw Trzeciego Świata, a różnice, jakie wystąpiły w latach 60-ych między Francją a USA zmieniły układ wewnątrz grupy mocarstw zach.; podobnie jak przywrócenie ChRL miejsca w Radzie 1972 wprowadziło nowy element stałej obecności wszystkich W.M. w ONZ. Zgr. Og. NZ dwukrotnie apelowało do W. Mocarstw o jednomyślność: 3 XI 1948 z okazji berlińskiego kryzysu oraz 6X11962 w sprawie zaprzestania prób nuklearnych. R. BIERZANEK Stanowisko Wielkich Mocarstw w prawie mię-dcynar., w: Państwo i Prawo nr 5-6, 1946; A. GARCIA Ro-BLES La Confercncia de San Francisco y su Obra, Mexico DF 1946, s. 276; H. KRAMER Die Grossmarhle und die Wett-fiolttik 1789 bis 1945. Miinchen 1952, s. 864; S. BORATYŃSKI O powstaniu zasady jednomyślności Wielkich Mocarstw. w: Zeszyły Naukowe SOSZ, 1957, z. 3; J. G. STOESSINOER The UN and ihe Superpowers: US-SU Interaction in the UN, New York 1965, s. 206. • 3894 WIELORYBY (ang. Whales, franc. Baleines, hiszp. Ballenas, roś. Kity), przedmiot konwencji międzynar. i kooperacji, mających na celu ochro- nę przed klusowniczym niszczeniem w. I Międzynar. Konwencja o uregulowaniu połowów w. została podp. w Genewie 241X1931. Polska była jej czł. II Konwencja Wielorybów, Int. Whaling Convention, podp. 2 XII 1946 w Waszyngtonie, Polowy wielorybów (w szt.) Kraje 1950/51 1960/61 1965/66 1970/71 Świat w tym Norwegia Japonia ZSRR 55795 18024 5043 4274 65641 12829 19891 11018 57891 4897 21 856 21 313 37889 5923 6 184 •Źródło. Rocznik statystyki międzynar. 1970, s. 252 i 1973 s. 255 i 256. weszła w życie 10X11948; jej organem jest Międzynar. Komisja Wielorybów, Int. Whaling Com-mission, z siedzibą w Londynie, której czł. są rządy Argentyny, Australii, Brazylii, Danii, Francji, Holandii, Islandii, Japonii, Meksyku, Norwegii, N. Zelandii, Panamy, Rep. Pd. Afryki, Szwecji, USA, W. Brytanii i ZSRR. Komisja współpracuje ściśle z Międzynar. Biurem Statystyki Wielorybów, Bureau Int. of Whaling Sta-tistic, żal. 1929 z siedzibą w Sanderfjord (Norwegia) oraz z Międzynar. Radą Eksploatacji Mórz. Publ. Annual Raport. Sztokhoimska Konferencja ONZ d/s ochrony środowiska człowieka, w czerwcu 1972 uchwaliła zalecenie wstrzymania połowów w. na okres lat 10, przeciwko czemu sprzeciwiła się Japonia. Światowe połowy w. podaje tabela. • 3895 WIERZBOWA, ulica w Warszawie, przy której mieściło się do 1939 ministerstwo spraw zagr. RP; termin międzynar. identyfikujący W. z polityką zagr. II Rzeczypospolitej. B 3896 WIEŚ WE WSPÓŁPRACY MIĘDZYNARODO. WEJ (ang. Rural international cooperation, franc. Cooperation rural international, hiszp. Coopera-ción rural internacional, roś. Mieżdunarodnoje sielskoje sotrudniczestwo), zorganizowane formy kooperacji państw lub instytucji samorządowych w dziedzinie rozwiązywania problemów osiedli wiejskich mają swe początki w XIX w., w ruchu spółdzielczym. Org. zarej. w ONZ: Afro-Azjatycka Org. Odbudowy Wsi, ang. Afro-Asian Rural Reconstruction Organization, zat, 1962, z siedzibo w Delhi; łączy rządy 24 państw Afryki i Azji; publ. Rural Recon-struclion. Chrześcijańska Wspólnota Wiejska Afryki Wsch., Christiat Rural Fellowship of East Africa, żal. 1968, z siedzibą w Turo (Kenia). Kom. Międzynar. Współpracy d/s Socjologii Wsi, Com-mittee for Int Cooperation in Rural Sociology, za). 1962, z siedzibą w Bonn. Komitet Eur. d/s Prawa Wsi, European Committee for Rural Law, Comitź europeen de droit rural, żal. 1960, z siedzibą w Paryżu; łączy komitety krajowe państw EWG. Międzynar. Org. d/s Rozwoju Wsi, Int. Organization for Rural r>evelopment, Organisation int. pour le developpement rural, zat. 1969, z siedzibą w Brukseli; posiada statut doradczy ECOSOC. Międzynar. Stów. Katolickie d/s Wsi, Int. Catholie Rural Assoc., zat. 1964, z siedzibą w Rzymie. Towarzystwo Eur. d/s Socjologii Wsi, European Society for Rural Sociology, za). 1957, z siedzibą w Giessen, NRF; łączy uczonych 20 państw, m.in. Polski. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 3897 WIETNAM (ang. Vietnam, franc. Viet-nam, hiszp. Vietnam, roś. Wjetnam, wietn. Viet Nam), walczący o niezawisłość i jedność kraj w Azji Pd.- Wsch., obej- __________________ mujący przybrzeżną strefę Płw. In-dochińskiego i grupy wysp przybrzeżnych na M. Południowochiń-skim. Graniczy z ChRL, Laosem i Kambodżą. Pow. 329,6 tyś. km2; ludność: ok. 38 min (1973; ' 1945 ok. 22,6 min, 1960 ok. 31 min, 1965 ok. 35 min). W 1973 złożony z 3 odrębnych terytoriów: — Wietnam (Demokratyczna Republika), •>• Wietnam Południowy (Sajgońska administracja) i —r Wietnam Południowy (Republika, Tymcz. Rz. Rewoluc.). Stosunki międzynar.: od X stulecia niepodległe państwo (939); od XVIII w. pod wpływem Francji, umacnianym zbrojnie od 1858. Formalnie pro- 3897 Wietnam 980 lektorat franc. nad W. ustanowiony został 1884 i kraj podzielony zosta} adm. na 3 prowincje: północną p.n. Tonkin (ob. region Bać Bo), środkową p.n. Annam (obecnie Trung Bo) oraz południową p.n. Kochinchina (ob. Nam Bo). W 1887 W. włączony został do Unii Indochińskiej podległej kolonialnej Francji, łączącej odtąd Laos, Kambodżę i W. Regionalne powstania ludności chłopskiej przeciwko feudatom wietn. i ich franc. protektorom miały miejsce 1913 i 1930, to ostatnie w prowincji Nghe Ań pod kierownictwem komunistów, których przywódca Ho Szi Min zainicjował wówczas zorganizowaną walkę narodowowyzwoleńczą, rozwiniętą od 1940/41 w niepodległościową —> wietnamską wojnę, trwającą do 1973. Sygnałem dla ogólnokrajowej partyzantki niepodległościowej stała się kapitulacja Francji przed III Rzeszą w czerwcu 1940 i podp. przez franc. rząd w Vichy 22 IX 1940 porozumienia z Japonią, zezwalającego jej na okupowanie militarne W. Pn., a układem z 29 VI I 1941 całych In-dochin, przy zachowaniu kolonialnej administracji franc. Wobec objęcia przez ruch partyzancki całego kraju Japonia, pragnąc przechwycić niepodległościowe dążenia, zlikwidowała 9 III 1945 franc. administrację kolonialną, a 11 III 1945 cesarz Bao Dai restaurował „imperium Annami-tów" jako „niepodległe państwo w ramach jap. Wielkiej Wschodnioazjatyckiej Strefy Dobrobytu". Rząd wyzwolonej Francji ogłosił wówczas 24 III 1945 zapowiedź, że po zwycięstwie nad Japonią powstanie w Indochinach państwo federalne w ramach Unii Francuskiej. Zwycięstwo odniósł w sierpniu 1945 Kom. Wyzwolenia Narodowego pod przewodnictwem Ho Szi Mina, który po zajęciu Sajgonu i abdykacji Bao Daia, 25 VIII 1945 proklamował przekształcenie całego W. w Republikę Demokratyczną. Przeprowadzone o-gólnokrajowe wybory powszechne 6 I 1946 powołały Konstytucyjne Zgromadzenie Nar., które obwołało Ho Szi Mina prezydentem i premierem kraju. Równocześnie od września 1945 odbywała się nowa infiltracja wojsk obcych: do W. Pn. kuo-mintangowskich, do W. Pd. franc. pod osłoną floty bryt., co spowodowało okupowanie Sajgonu. Rząd DRW 6 III 1946 podp. układ z Francją, która uznała DRW „jako państwo wolne, posiadające swój rząd, swój parlament, swoją armię i swe finanse" i zgodziła się na referendum w sprawie zjednoczenia całego W. Porozumienie to potwierdzone zostało 14 IX 1946 umową podp. w Paryżu przez Ho Szi Mina; aczkolwiek Francja l VI 1946 powołała w W. Pd. tzw. Rep. Kochinchiny ze stoi. w Sajgonie z Wysokim Komisarzem Francji na czele. W listopadzie-grudniu 1946 Francja przeszła do ofensywy militarnej w W. Pn., zdobywając 19X1 port Hajfong, a 19 VII Hanoi. Władze DRW zostały ewakuowane w górzysty region kraju, skąd rozpoczęły wyzwoleńczą akcję zbrojną i równocześnie dyplomat. na forum między-nar; obie po 8 latach uwieńczone powodzeniem. Francja została zmuszona do zakończenia „brudnej wojny", wiosną 1954 i do podp. —>• Układów indochińskich Genewskich 22 VII 1954 oraz wyco- fania wszystkich swych wojsk z W. Jednocześnie na skutek nacisku USA doszło do utrzymania podziału W. na obszar północny pod władzą DRW i południowy pod administracją cesarza Bao Daia, który powierzył funkcje premiera 7 VII 1954 związanemu z USA Ngo Dinh Diemowi; wypowiedział on natychmiast układy genewskie, nie do- puścił do przeprowadzenia powszechnych wyborów ogólnowietn., Ż6 X 1955 usunął Bao Daia i proklamował Rep. Wietnamu Pd., a siebie pre- zydentem. Francja, która wycofała swe wojska z W. Pd. przekazała swe funkcje instruktorskie sił zbrojnych Ngo Dinh Diema wojskom amer., po klęsce pod —>• Dien Bien Phu. Terror zastosowany przez dyktaturę Ngo Dinh Diema doprowadził 1957-59 do nowych akcji partyzanckich różnych ugrupowań społ. i rei., które utworzyły 20X111960 Nar. Front Wyzwolenia W. Pd., w skrócie Viet Cong. Szczególną formę protestu przeciwko terrorowi Ngo Dinh Diema i zbrojnej interwencji USA w W. zainicjował 11 VI 1963 w Sajgonie 84-letni buddyjski mnich Quang Due oblewając się benzyną i podpalając w czasie procesji protestacyjnej buddystów; powtórzył to w Waszyngtonie 11X1965 przed Pentagonem stu- dent amer. N. R. Morrison. Były to pierwsze głośne protesty przeciwko z kolei amer. „brudnej wojnie" w W., która w następnych latach miała stać się przedmiotem odrazy ludów całego świata i źródłem rosnących konfliktów dyplomat. USA z rządami i mężami stanu wielu krajów, a także z Sekr. Gen. ONZ U Thantem i jego następcą K. Waldheimem. Równocześnie Demokratyczna Rep. W. od początku wspierana przez państwa socjalist. zyskiwała swym heroizmem podziw i szacunek ogólnoświatowy. 7 III 1968, demokr. kandydat na pręż. USA R. Kennedy uznał interwencję USA w Wietnamie za „niemoralną i nie do tolerowania dalej". W grud- niu 1968 rząd USA pod naciskiem opinii wewn. i świat, podjął rokowania z DRW, jednocześnie próbując ludobójczą eskalacją osiągnąć zwycięstwo militarne. Spowodowało to głębokie kryzysy we-wnątrzamer. i międzynar. Zdecydowała nieprawdopodobna psychiczna wytrzymałość i bojowość patriotów wietn., którzy zmusili rząd USA do rezygnacji z nadziei na zwycięstwo i do całkowitego wycofania wojsk USA z W. W kwietniu 1973 po raz pierwszy od 1858, tj. od 95 lat, na ziemi wietn. nie było żadnego obcego żołnierza-inter-wenta. Nie dożył tego Ho Szi Min, który zmarł 31X1969; napisany przezeń pół roku wcześniej testament, opublikowany 4 IX 1969 jest dokumentem hist., posiadającym znaczenie dla przyszłości Wietnamu. Testament Ho Szi Mina: ,,Demokratyczna Republika Wietnamu. Niepodległość — Wolność — Szczęście. Chociaż w walce naszego narodu z amerykańskimi agresorami o uratowanie ojczyzny trzeba będzie jeszcze przezwyciężyć wiele trudności i ponieść wiele ofiar, jednakże niechybnie uwieńczy ją ostateczne zwycięstwo. Co do tego, nie ma najmniejszej wątpliwości. Zamierzam, gdy nadejdzie ten dzień, odbyć podróż po ca-lym Wietnamie Południowym i Północnym, ażeby pogratulować bohaterskim rodakom, pracownikom kadrowym i zol. nierzom oraz odwiedzić naszych drogich starców, chłopców, dziewczęta i dzieci. Następnie zamierzam w imieniu naszego narodu udać się do bratnich krajów obozu socjalistycznego i zaprzyjaźnionych krajów pięciu kontynentów, ażeby wyrazić wdzięczność za serdeczne poparcie i pomoc w walce naszego narodu z amerykańską agresją w walce o ocalenie narodowe. Znany chiński poeta dynastii Tang. Tu Fu pisał niegdyś: ,,Dotychczas rzadko zdarzają aię ludzie dożywający 70 lat". W tym roku kończę 79 lat. Oznacza lo, że należę do grona tych ,, rzadkich", jednakże umyśl i pamięć mam nadal świeże 981 Wietnam, Dem. Rep. 3898 mimo iż stan mego zdrowia pogorszył się. Kiedy człowiek jest już po siedemdziesiątce, to im staje się starszy, tym zdrowie jego jest gorsze. Nie'ma w tym nic niezwykłego. Ale kto zdoła przewidzieć ile jeszcze czasu będzie służył rewolucji, ojczyźnie, narodowi? Ale żeby moi rodacy w całym kraju, towarzysze partyjni i przyjaciele na wszystkich krańcach świata nie zostali zaskoczeni nieoczekiwanie, pozostawiam tych kilka słów, na wypadek gdybym odszedł, tak jak odeszli K. Marks, W. I. Lenin i inni starsi rewolucjoniści. Najpierw o partii. Dzięki wielkiej zwartości, bezgranicznej służbie klasie, narodowi i ojczyźnie, partia nasza od chwili swego powstania potrafiła skupić wokół siebie naród, zorganizować go i przewodzić mu w aktywnej walce, odnosząc zwycięstwo za zwycięstwem. Zwartość. Jest to cenna tradycja naszej partii i naszego narodu. Wszyscy towarzysze, od Komitetu Centralnego do organizacji podstawowych, powinni strzec jak źrenicy oka zwartości i jedności partii. Realizowanie w partii szerokiej demokracji, stałej i poważnej samokrytyki i krytyki jest najlepszą metodą umacniania i pogłębiania zwartości i jedności partii. We wzajemnych stosunkach trzeba rozwijać uczucie partyjności i miłości. Nasza partia jest partią rządzącą. Każdy członek partii i pracownik kadrowy powinien być przepojony rewolucyjną moralnością, powinien być rzeczywiście pracowity, oszczędny, uczciwy, sprawiedliwy, bezinteresowny. Konieczne jest utrzymanie czystości partii i godne pełnienie funkcji kierowników, najwierniejszych sług narodu. Członkowie związku pracującej młodzieży, chłopcy i dziewczęta, przejawiają we wszystkich sprawach entuzjazm i gotowość, nie obawiają się trudności i zawsze dążą do postępu. Partia powinna troszczyć się o wychowanie ich w duchu moralności rewolucyjnej, uczynić takimi kontynuatorami dzieła budowy socjalizmu, którzy będą zarówno ,,czerwoni", jak i ,,wysoko wykwalifikowani". Wychowanie rewolucyjnego pokolenia dla przyszłości jest sprawą bardzo ważną i niezbędną. Ludzie pracy naszego kraju w równinnych i górzystych o-kręgach przez wiele pokoleń żyli w ciężkich warunkach, byli uciskani i wyzyskiwani przez reżimy feudalne i kolonialne, mają za sobą wiele lat wojny. Mimo to naród nasz jest bohaterski, mężny, aktywny i pracowity. Od chwili powstania partii naród nasz stale postępuje w myśl jej wskazań i zawsze jest jej wierny. Partia powinna tak planować rozwój gospodarki i kultury, aby stale podnosić stopę życiową narodu-Wojna z amerykańską agresją, być może, przeciągnie się jeszcze. Nasi rodacy będą jeszcze, być może, musieli ponieść wielkie straty materialne i ofiary w ludziach. Ale w każdych okolicznościach powinniśmy zdecydowanie walczyć z amerykańskimi grabieżcami, aż do całkowitego zwycięstwa. Niech przetrwają nasze góry, rzeki i ludzie. Po zwycięstwie nad agresją amerykańską zbudujemy nasz kraj dziesięciokrotnie razy piękniejszy niż dziś. Niezależnie od trudności i wyrzeczeń, naród nasz odniesie na pewno całkowite zwycięstwo. Imperialiści amerykańscy zmuszeni będą na pewno do opuszczenia naszego kraju. Nasza ojczyzna na pewno będzie zjednoczona. Rodacy z Południa i Północy będą na pewno żyć pod jednym dachem. Wielki to będzie zaszczyt dla naszego kraju, że maleńki kraj w sposób bohaterski zwyciężył i zwycięży dwa wielkie mocarstwa imperialistyczne—Francję i USA—i wniósł godny wkład do ruchu narodowowyzwoleńczego. Jeśli chodzi o międzynar. ruch komunistyczny: Ja, który całe swe życie poświęciłem sprawie rewolucji, im bardziej dumny jestem z rozwoju międzynar. ruchu komunistycznego i robotniczego, tym bardziej cierpię z powodu rozbieżności między bratnimi partiami. Pragnę, aby nasza partia uczyniła wszystko co w jej mocy — i przyczyniła się do przywrócenia jedności między bratnimi partiami na zasadzie marksizmu-le-ninizmu i proletariackiego internacjonalizmu, kierując się rozumem i uczuciem. Jestem niezłomnie przeświadczony, że bratnie partie i bratnie 'kraje zjednoczą się ponownie. Jeśli chodzi o mnie osobiście, to całe swe życie duszą i ciałem służyłem ojczyźnie, służyłem rewolucji, służyłem narodowi. Gdybym musiał teraz opuścić ten świat, niczego bym nie żałował, żałuję tylko, że nie mogę służyć dłużej rewolucji. Po mojej śmierci nie trzeba organizować zbędnych ceremonii żałobnych, aby nie trwonić czasu i środków narodu. I wreszcie przekazuję swą bezgraniczną miłość całemu narodowi, całej partii, całej armii, wszystkim moim wnukom: chłopcom i dziewczętom i pionierom. Przekazuję także serdeczne pozdrowienia towarzyszom, przyjacielem, chłopcom, dziewczętom i dzieciom całego świata. Ostatnie moje życzenie jest następujące: Niech cała partia, cały naród, ściśle zespolone, walczą o utworzenie pokojowego, zjednoczonego i kwitnącego Wietnamu i niech wnoszą godny wkład do dzieła rewolucji światowej. Hanoi, 10 maja 1969 rok"" W 1973 -> wietnamskie porozumienia paryskie potwierdziły zasadę, o którą walczył całe życie Ho Szi Min, że istnieje „jedność i integralność Wietnamu", którą wszystkie kraje, łącznie z USA zobowiązane są szanować (art. l). W 1974 w 20-lecie genewskich ->- Układów Indochińskich 1954, które pierwsze tę zasadę sformułowały („poszanowanie zasad niezawisłości, jedności i integralności terytorialnej Wietnamu") sprawa jedności W. stała się kluczową sprawą nie tylko wewnątrzwietn., lecz także trwałości pokoju na Płw. Indochińskim. M. LACHS Układy indochińskie 1954. Zagadnienia prawne walki narodowowyzwoleńczej, Warszawa 1955; J. CHOMEAUX Wietnam. Zarys historyczny. Warszawa, 1957; Ho Cm MINH Selecled Works, vol. 1-4, Hanoi 1960-62; W. G. BURCHETT Yietnam, New York 1965; L. P. BLOOMFIELD The UN and Yietnam, New York 1968; R. JASICA Układ paryski o zakończeniu wojny i przywróceniu pokoju w Wietnamie, w: Państwo i prawo 1973, z. 7; Finat Act of the Int. Conference on Yietnam. Paris, 2 III 1973, w: Zbiór Dokumentów 1973, póz. 33; N. KHAC VIEN Wsiowe du Yietnam, Paris 1974; M. HERMAN, P. MACKOWIAK Paryskie porozumienia pokojowe w sprawie wietnamskiej, w: Sprawy Międzynarodowe, 6/1974. • 3898 WIETNAM, DEMOKRATYCZNA REPUBLIKA (ang. Democratic Republic of Vietnam, franc. Republique Democratique du Viet-nam, hiszp. Re-publica Democratica de Viet-nam, roś. Diemokraticzeskaja --Riespublika Wjetnam), Demokratyczna Republika Wietnamu, Viet Nam Dań Chu Cong Hoa, państwo w pd.-wsch. Azji, nad M. Południowochiń-skim. Pow. 158750 km2, ludność — 21 600 tyś. (1971). Stolica: Hanoi — 625 tyś. mieszk. (zespół miejski). Język urzędowy: wietnamski. Waluta: dong = 10 hao == 100 xu. Święto nar.: 2 IX, rocznica proklamowania DRW 1945. Stosunki międzynar.: w historii —r Wietnamu pierwsza demokr. rep., powstała 2 IX 1945 na obszarze całego kraju wietn., uznana przez Francję formalnie 6 III 1946 i 141X1946 układami, pogwałconymi wkrótce przez Francję wojną interwencyjną (—> Wietnamska wojna), zakończona po 8 latach —> Układami Indochińskimi Genewskimi z 22 VII 1954 i wycofaniem się całkowitym wojsk franc. z Płw. Indochińskiego 1955-56. Układy genewskie odcięły DRW od pd. części kraju (—>• Wietnam Południowy Sajgońska administracja) strefą zdemilitaryzowaną, 5 km szer., biegnącą wzdłuż 17 równoleżnika od ujścia rzeki Cua Tang nad M. Południowochińskim do granicy laotańskiej. Strefa ta w myśl p. 6 Deklaracji Końcowej Konferencji Genewskiej z 22 VII 1954 „jest linią tymczasową i w żadnym wypadku nie może być traktowana, jako linia stanowiąca granicę polityczną lub terytorialną". Likwidacja strefy miata nastąpić automatycznie po powszechnych ogólnowietn. wyborach, przewidzianych przez układy genewskie. Do wyborów tych nie doszło na skutek odmowy zgody sajgońskiej administracji, a następnie trwającej do 1973 inter- wencji zbrojnej USA. DRW uzyskała jednak o-statecznie w art. l, pierwszego 7. 2 —r wietnamskich porozumień paryskich 1973, pełne potwier- dzenie słuszności swego stanowiska i dążeń zjednoczeniowych w duchu Układów Genewskich 1954 w formie zobowiązania „Stanów Zjednoczę 3899 „Wietnamizacja" 982 nych i wszystkich innych krajów" respektowania „niepodległości, suwerenności, jedności i integralności terytorialnej Wietnamu" oraz w art. 15 w formie stwierdzenia, że „wojskowa linia demar-kacyjna pomiędzy dwiema strefami na 17 równoleżniku jest jedynie tymczasową, a nie polityczną bądź terytorialną granicą, zgodnie z p. 6 Deklaracji Konferencji Genewskiej z 22 VII 1954". 0-znaczało to umocnienie pozycji międzynar. DRW w jej walce polit. 1973/74 o zjednoczenie ostateczne kraju. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Albania, Algieria, Australia, Austria, Bangla Desz, Birma, Bułgaria, Cejlon, Chlie (zerw. IX 1973), ChRL, Czechosłowacja, Dania, Egipt, Finlandia, Francja, Ghana, Gwinea, India, Irak, Islandia, Jemen, Jemen Pd., Jugosławia, Kanada, Kenia, Laos, Mali, Maroko, Mauretania, Mongolia, Norwegia, NRD, Polska, Rep. Malgaska, Rumunia, Senegal, Somalia, Syna, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania, Tunezja, Węgry, W. Brytania (zerw. 2 IX 1973), ZSRR. Urnowa o współpracy kult. z Polską podp. w Hanoi 6 IV 1957 (Dz.U. 1958, póz. 259, 260). Conference de Ceneve 1954. Proces-verbaux de Seances, Paris 1955; B. FALI. Le Yiel-Minh, 1945-60, Paris 1960; W. G. BURCHETT Vietnam North, London 1966; G. G. KADYMOW Put' k niezawisimosti Wjetnama, Łaosa i Kambodży 1945-65, Moskwa 1966; LE CHAN Del feodalismo a socialismo. La economia de Vietnam dcl Norie, Mexico DF 1967; J. GERASSI North Vietnam. A Dociimentary, London 1968; L. LAVALLE L'economie du Hord-Yietnam 1960-70, Paris 1972; The Far East and Australasia 1973, London 1973. • 3899 „WIETNAMIZACJA" (ang. „Vietnamization", franc. „Vietnamisation", hiszp. „Vietnamizaci6n", roś. „Wjetnamizacyja"), termin międzynar. wprowadzony przez pręż. USA, R. Nucona, 3 XI 1969—program rządu USA zastąpienia interwencyjnych sil zbrojnych w Wietnamie armią i po- licją sajgońskiej administracji; przedmiot ostrych kontrowersji wewnątrzamer. i międzynar., ponieważ „w." oznaczała w praktyce eskalację okrutnego terroru administracji sajgońskiej w stosunku do ludności Wietnamu Pd., natomiast militarnie zawiodła. Posłużyła ona jednak do przedłużenia wojny wyniszczającej naród wietn., równoczesnego rozszerzenia interwencji zbrojnej USA na Laos i Kambodżę, celem zapewnienia administracji sajgońskiej sąsiedztwa reżimów równie reakcyjnych, co stało się znów okrutnym nękaniem i wyniszczaniem ludności cyw. tych krajów. Prezydent R. Nixon 7 IV 1971 oświadczył: ,, Zbliża się dzień, gdy południowi Wietnamczycy będą mogli przejąć sprawy własnej obrony w swoje ręce. Naszym celem jest całkowite wycofanie Amerykanów z Wietnamu Pd. Możemy osiągnąć i osiągniemy ten cel za pomocą wietnamizacji." W -> wietnamskim porozumieniu paryskim 211 1973, rząd USA uznał że w Wietnamie Pd. istnieje nie tylko sajgońska administracja, ale i ne- gowany dotąd Tymcz. Rz. Rewol. Rep. Wietnamu Pd. i zgodził się na przywrócenie zwalczanej przez 20 lat przez USA zasady podstawowej Ge- newskich —9- Układów Indochińskich 1954 o „jedności i integralności Wietnamu", zasady nadal jednak bojkotowanej 1973/74 przez sajgońska administrację. Prawda o polityce „wietnamiiacji" wojny. Ambasada TRR RWP, Warszawa luty 1972; W. GÓRALSKI Polityka „wietnamizacji'* a problemy pokoju w Indochinach, w: Sprawy Mię-dtfnar. nr 4, 1973, s. 56-69. • 3900 WIETNAM POŁUDNIOWY, REPUBLIKA (ang. Republic of South Vietnam, franc. Republique du Viet-nam du Sud, hiszp. Republica de Vietnam del Sur, roś. Riespublika Jużnyj Wjetnam), Republika Wietnamu Południowego, Cong Hoa Mień Nam Viet Nam, powstała 8 VI 1969 na obszarach wyzwolonych spod władzy sajgońskiej administracji, proklamowaniem Tymcz. Rz. Rewol. Rep. Wietnamu Pd. (TRR RWP) uznanego przez kraje socjalist. TRR RWP był sukcesorem Frontu Narodowowyzwoleńczego Wietnamu Pd., prowadzącego walkę wyzwoleńczą od grudnia 1960. Utworzony z inicjatywy Frontu Kongres Reprezentantów Ludu Wietnamu Pd., w manifeście z 8 VI 1960 proklam. R.W.P. stwierdził równocześnie: ,,Wietnam jest jeden i jeden jest naród wietnamski. Po wyzwoleniu Wietnamu Pd. zjednoczenie Wietnamu następować będzie krok za krokiem środkami pokojowymi na bazie umów miedzy dwiema strefami, bez ingerencji". Rząd Tymczasowy w deklaracji z 11 IX 1972 wyraził gotowość powołania „rządu zgody narodowej dla całego Wietnamu Pd." Obie deklaracje znalazły petne odbicie w —f wietnamskich porozumieniach paryskich 1973, w rozdz. IV i V. IV Konferencja 75 Państw Niezaangażowanych w uchwalonej 91X1973 ->• Deklaracji Algierskiej 1973, w p. 35 uznała TRR RWP za „jedyną autentyczną reprezentację mieszkańców Wietnamu Południowego". Tymcz. Rząd Rewolucyjny Rep. Wietnamu Pd. 22 III 1974 oskarżył USA i sajgońska administrację o „uporczywe naruszanie porozumień i sabo- towanie pokoju", stwierdzając m.in.: ,,Sytuacja w Wietnamie Południowym staje się coraz poważniejsza. 18 lat straszliwej, amerykańskiej agresji przyniosły naszemu narodowi niewypowiedziane cierpienia, żałobę i wytworzyły wzajemne wrogości. W ub.r. nowe zbrodnie popełnione przez Stany Zjednoczone i administrację sajgońska zwiększyły znacznie te cierpienia. Jest to powód dla którego bardziej gorąco niż kiedykolwiek naród poludniowowielnam-ski pragnie pokoju i zgody narodowej. Jest to również powodem tego, że walczy on zdecydowanie o całkowite wprowadzenie w życie porozumień paryskich w sprawie Wietnamu. W odpowiedzi na to przeważające dążenie wszystkich warstw naszego narodu — zgodnie z duchem i literą paryskiego porozumienia w sprawie Wietnamu i wspólnego komunikatu z 13 VI 1973 r. — na podstawie sześciopunktowej propozycji przedstawionej 25 IV 1973 i dalszej propozycji wyjaśniającej z 28 VI 1973 r. — Tymczasowy Rewolucyjny Rząd Republiki Wietnamu Południowego składa uroczyście następującą deklarację w sprawie osiągnięcia pokoju i zgody narodowej w Wietnamie Południowym. 1) Położyć natychmiast kres starciom zbrojnym i wprowadzić w całym Wietnamie Pd. ściśle przestrzegane przerwanie ognia. 2) Powrót całego personelu cywilnego i wojskowego aresztowanego i uwięzionego. Od czasu 28 I 1974 r. sajgońska administracja aresztowała i dotychczas przetrzymuje w więzieniach oraz barbarzyńsko traktuje ponad 200 tyś. osób cywilnych, w tym personel TRR RWP oraz ludzi należących do trzeciej siły polityczne), a także ponad 50 tyś. personelu wojskowego TRR RWP. 3) Pełne swobody demokratyczne mają być niezwłocznie zagwarantowane dla narodu. W strefach pod kontrolą administracji sajgońskiej wszystkie warstwy ludności żyją w warunkach represyjnego reżimu, który zniósł wszelkie swobody demokratyczne. Administracja sajgońska musi natychmiast zlikwidować obozy koncentracyjne, położyć kres wszelkim formom przymusu i przymusowego osiedlenia, oraz znieść wszystkie antydemokratyczne prawa i Środki okresu wojennego, które są sprzeczne z duchem i literą porozumienia. 4) Szybkie ustanowienie Krajowej Rady Porozumienia i Zgody Narodowej. Wszystkie kolejne administracje sajgońskie były dotychczas tworami Stanów Zjednoczonych. Odznaczały się one dyktatorską, wojowniczą i faszystowską polityką, uzależnieniem od Stanów Zjednoczonych i działalnością godzącą w najwyższe interesy narodu, w słuszne aspiracje ludu. W paryskim porozumieniu Stany Zjednoczone zobowiązały się do uszanowania prawa narodu Wietnamu Pd. do samostanowienia, do nienarzucania jakichkolwiek politycznych tendencji ani osobistości temu krajowi oraz do uznawania istnienia w Wietnamie Pd. dwu administracji, dwu armii, dwu stref kontroli oraz trzech sil politycznych. Trzecia siła polityczna obejmuje organizacje i ludzi wszystkich tendencji politycznych lub re- 983 Wietnamska wojna 3902 ligijnych, przebywających obecnie w Wietnamie lub zagranicą, a nie związanych z żadną z dwu stron, ale opowiadających się za porozumieniem. Siła ta istnieje i stale wzrasta. Podczas ostatniego roku administracja sajgońska nie zaniedbała żadnych środków w celu negowania istnienia trzeciej siły politycznej, wzmagała przymus i represje skierowane przeciw tej sile. 5) Organizacja naprawdę wolnych i demokratycznych wyborów powszechnych. 6) Rozwiązanie kwestii sil zbrojnych. Administracja sajgońska posługuje się swymi siłami zbrojnymi w sposób sprzeczny z porozumieniem i sabotując pokój, po to by przysłużyć się amerykańskim intrygom neo-kolonialnym i własnym egoistycznym interesom. Administracja sajgońska nie szczędzi starań, by trzymać młodych mężczyzn (w armii) i spychać ich na drogę zbrodni przeciwko ludowi, podczas gdy większość żołnierzy sajgońskich pragnie pokoju i chce wrócić do swych domów i zająć się normalną pracą. 7) Tymczasowy Rząd Rewolucyjny Republiki Wietnamu Południowego jest niezłomnie przekonany, że rządy wszystkich bratnich i zaprzyjaźnionych krajów, demokratyczne organizacje międzynarodowe i wszyscy ludzie miłujący pokój i sprawiedliwość, w tym postępowa ludność w Stanach Zjednoczonych, zwiększą poparcie dla słusznej walki Wietnamczyków południowych o należyte wykonanie przez USA i administrację sajgońska porozumienia paryskiego w sprawie Wietnamu i wspólnego komunikatu z 13 VI 1973, tak aby ludność Wietnamu Pd. mogła zbudować pokojowy, niepodległy, demokratyczny. neutralny i kwitnący Wietnam Pd. i pójść drogą ku pokojowemu zjednoczeniu naszego kraju". Stosunki dyplomat. (12 VII 1974); Albania, Algieria, Bangla Desz, Bułgaria, Burundi, Cejlon, Chile, ChRL, Czechosłowacja, Dahomej. Egipt, Francja (Misja Specjalna), Gabon, Gwinea, Gwinea Bissau, Gwinea Równ., Indonezja (Misja Stalą), Irak, Jemen Pd., Jugosławia, Kambodża, Kamerun, Kongo Rep., KRL-D, Kuba, Mali, Malta, Mauretania, Mauritius, Mongolia, NRD, Polska, Rep. Malgaska, Rumunia, Senegal, Somalia, Sudan, Syria, Tanzania, Uganda, Węgry, Wietnam Dem. Rep. (Misja Stała), Zambia. ZSRR. Poza tym Tymcz. Rząd Rewol. posiada oficjalne Biura Informacyjne w Danii, Finlandii, Norwegii i Szwecji. Narodowy Front Wyzwolenia Wietnamu Południowego^ Warszawa 1968; Kromka 1973, s. 60-61. • 3901 WIETNAM POŁUDNIOWY, SAJGOŃSKA ADMINISTRACJA (ang. South Vietnam, Saigon ad-ministration, franc. Viet-nam du Sud, Admini-stration de Saigon, hiszp. Vietnam del Sur, Admi-nistración de Saigon, roś. Jużnyj Wjetnaih, Saj-gonskaja administracyja), nazwa przyjęta dla jednej z części Wietnamu, Viet Nam Cong Hoa, administrującej tą częścią W. Pd., której gł. ośr. jest Sajgon—1,7 min mieszk. (1970). Pow. obszaru sajgońskiej administracji 1973 nie była ustalona ściśle, podobnie jak liczba ludności wobec skomplikowanego przebiegu linii del'rnitacyjnych, wyznaczonych '•ozejmem z Rep. Wietnamu Pd., administrowanego przez Tymcz. Rz. Rewol. Język urzędowy: wietnamski. Waluta: piastr =100 xu. Stosunki międzynar.: relikt systemu kolonialnego; w marcu 1945 część „imperium Annamitów" u-tworzonego przez Japonię z ces. Bao Daiem; 25 VIII 1945 część pd. Demokratycznej Rep. Wietnamu po wyzwoleniu Sajgonu spod okupacji jap. przez Kom. Wyzwolenia Nar. pod wodzą Ho Szi Mina; w grudniu 1945 pod okupacją franc. wojsk kolonialnych, które l VI 1946 ustanowiły „Republikę Kochinchiny" z franc. Wysokim Komisarzem na czele; 1949 zmieniły „republikę" w „stowarzyszone z Francją państwo Viet Nam" z ces. Bao Daiem na czele; po klęsce Francji 1954 i. podp. przez Bao Daia w Genewie 22 VII 1954 zgody na zjednoczenie Wietnamu drogą powszechnych wyborów, USA, które przejęły od Francji kolonialne funkcje w Sajgonie ustanowiły premierem związanego z USA Ngo Dinh Diema, który 26X1955 usunął Bao Daia i proklamował ..Republikę Wietnamu", nie związaną układami genewskimi 1954. Obszar położony nad M. Połud-niowochińskim, podległy Ngo Dinh Diemowi, graniczył z Kambodżą i Laosem linią demarka-eyjną 17 równoleżnika, nazwaną przez Ngo Dinh Diema w maju 1957 „granicą USA"; miai pow. 171 665 tyś. km2 i ok. 17 min mieszkańców. Obszar ten stał się wkrótce terenem okrutnego terroru, a wobec oporu ludności, inwazji sił zbrojnych USA (—>• Wietnamska Wojna), które również nie były w stanie powstrzymać ruchu narodowowyzwoleńczego. W styczniu 1969 rząd USA musiał uznać we wstępnych rokowaniach pokojowych istnienie w części Wietnamu Pd. administracji niepodległej władzom sajgońskim, która 8 VI 1969 u-formowała Tymczasowy Rząd Rewolucyjny Republiki Wietnamu Pd. (TRR RWP). Ograniczenie poważne zasięgu administracji sajgońskiej było dowodem klęski polityki terroru, prowadzonej pod osłoną sił zbrojnych USA. Po trzyletnich czterostronnych rokowaniach (DRW, TRR RWP, USA i administracja sajgońska) zawarte 2711973 —r wietnamskie porozumienia paryskie i wycofanie się wojsk USA wiosną 1973 stworzyły nową sytuację, której rozwój stał się zależny od realizacji postanowień paryskich 1973/74. W pół. stycznia 1974 doszło do starć marynarki i lotnictwa s.a. W.P. z siłami zbrojnymi ChRL w rejonie Wysp Sisza (Paracelskich). Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Arabia Saud., Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Brazylia, Filipiny, Francja, Gabon, Grecja, Hiszpania, Holandia, Japonia, Kambodża, Korea Pd., Laos, Luksemburg, Malezja, Maroko. Norwegia, N. Zelandia, NRF, Portugalia, Senegal, Syjam, Szwecja, Tu- nezja, Turcja, USA, W. Brytania, Włochy. Międzynar. Komisja Nadzoru i Kontroli w Wietnamie, która miała swą stałą siedzibę w Sajgonie, przeniosła ją 1X1972 do Hanoi na znak protestu przeciwko szykanom władz sajgońskich. Również przeniosła się tam Delegacja Indii, natomiast Polski i Kanady pozostały w Sajgonie celem utrzymania funkcjonalnej obecności Komisji w Wietnamie Pd. Sajgońska administracja jest czł. wszystkich org. wyspecjal. ONZ z wyjątkiem IMCO i GATT. R. SCIGLIANO South Vietnam. Nation under Stress, Boston 1963; J. CHESNEAUX Le Vietnam, Paris 1968; W. GÓRALSKI Polityka Stanów Zjednoczonych w południowo-wschodnieJ Azji 1945-54. Warszawa 1969; The Far F.ast and Austral-Asia 1972. A Suryey. London 1972, s. 653-694. • 3902 WIETNAMSKA WOJNA (ang. Vietnam War, franc. Guerre du Viet-nam, hiszp. Guerra de Vietnam, roś. Wjetnamskaja wojna), narodowo- wyzwoleńcza walka zbrojna narodu wietn. prowadzona od II wojny świat, w 3 fazach: I z ko-lonializmem franc. i okupacją jap., 1940/41-45; II z interwencją franc. 1945-54; III po inspirowanej przez USA wojnie domowej w Wietnamie Pd. 1955-60, z narastającą interwencją sił zbroj- nych USA 1961-73. Okres I rozpoczął się po pokonaniu Francji przez III Rzeszę, kiedy rząd franc. w Vichy zezwolił Japonii 201X1940 na stacjonowanie w Wietna- mie Pn. sił lądowych, mor. i lotn. Tym samym naród wietn. znalazł się pod podwójną okupacją: kolonialną franc. i najeźdźczą jap. Na przełomie 1940 i 1941 doszło do buntów chłopskich, w maju 1941 do utworzenia z inicjatywy KP Indochin Demokratycznego Frontu Walki o Niepodległość Wietnamu, w skrócie Viet Minh. W 1944 od- 3903 Wietnamskie porozumienia 984 działy partyzanckie pod dowództwem Vo Nguyen Giapa wyzwoliły pn.-wsch. górzysty okręg Viet Bać, skąd rozpoczęta akcję wyzwoleńczą całego kraju 22 XII 1944 Wietnamska Armia Ludowa, zakończoną wyzwoleniem Hanoi 19 VIII i Sajgonu 25 VIII. W Hanoi 21X1945 przywódca Viet Minh'u Ho Chi Min proklamował Demokratyczną Republikę Wietnamu. Okres II rozpoczął się 22/23 IX 1945, kiedy franc. korpus ekspedycyjny z pomocą floty bryt. zajął Sajgon i wprowadził z powrotem kolonialną administrację w Wietnamie Pd.; 1946 przeszedł do akcji zbrojnych przeciw Wietnamowi Pn., które prowadzone były (od 1950 z pomocą materialną i wojsk. USA) do 8 V 1955, daty kapitulacji franc. bazy Dien Bien Phu, czego konsekwencją były układy indochińskie, podp. 22 VII 1955 w Genewie i całkowite wycofanie się 1956 kolonialnych wojsk franc. z Wietnamu. Okres III był konsekwencją zaangażowania się strategicznego USA w tzw. „teorii domina", że zwycięstwo ruchu narodowowyzwoleńczego na Płw. Indochińskim pociągnie za sobą utratę przez USA bogactw surowcowych całej Azji Pd.-Wsch., co podniósł do rangi doktryny strategicznej USA pręż. D. Eisenhower 4 VIII 1953: „Załóżmy, że stracimy Indochiny. Wiele rzeczy, wówczas może się wydarzyć. Półwysep Malajski byłby wówczas nie do obrony. Cyna i inne surowce, których tak potrzebujemy, przestałyby napływać. Indie byłyby oskrzydlone. Birma byłaby w pozycji nie do obrony. Bogata Indonezja byłaby również nie do utrzymania..." ^ Te założenia spowodowały, że z inspiracji i przy aktywnym udziale USA administracja sajgońska nie dotrzymała układów genewskich, nie dopuściła do przewidzianych układami zjednoczeniowych wyborów, lecz środkami terroru doprowadziła do wojny domowej i do otwartej interwencji zbrojnej po stronie Sajgonu wojsk lądowych USA 1961-68, a następnie do ludobójczej eskalacji wojny siłami powietrznymi i mor. (-» Międzynarodowy Trybunał d/s zbrodni wojennych w Wietnamie), przy rosnącym proteście opinii świat., łącznie z o-pinią narodu amer. Działania wojenne USA, których koszt przekroczył 137 mld dół., a w których wzięło udział 1961-73 ponad 2,3 min Amerykanów (przeciętny wiek żołnierzy amer. użytych przeciw narodowi wietn. wynosił 23 lata) zakończyły się stopniowym od 1972 wycofywaniem się jednostek sił lądowych, lotn. i mor. z Wietnamu, zakończonym 29 III 1973. Wcześniej USA podp. 27 11973 tzw. —> wietnamskie porozumienia paryskie o zaprzestaniu wojny i przywróceniu pokoju w Wietnamie, zawierające m.in. zobowiązanie, że „USA nie będą kontynuowały swojego wojskowego zaangażowania i nie będą ingerowały w wewnętrzne sprawy Wietnamu Pd.". Paryski „Le Monde" skomentował koniec wietn. wojny w artykule wstępnym następująco: „Ulga jest powszechną i nie ma potrzeby przytaczać dowodów. Nawet koniec II wojny światowej nie wywołał tak jednomyślnych uczuć ulgi. Stało się tak dlatego, że wobec nieludzkich cierpień zadanych małemu narodowi wietnamskiemu, każdy czul się bardziej lub mniej winnym". Przez wszystkie fazy w.w. naród wietn. miał pełne solidarne poparcie moralne i materialne państw socjalistycznych. Straty w ludziach dla narodu wietn. były ogromne, ponieważ wojna prowadzona przez siły zbrojne USA, gł. lotn., w 90°/o uderzała w ludność cy- wilną. Również ogromne były straty materialne w dobytku i niewymierne w zniszczonych obiektach nar. kultury. Straty najeźdźców były w lu- dziach w stosunku do wietn. nikłe: ok. 56 tyś. zabitych i 303 tyś. rannych wojskowych USA, oraz ponad 5 tyś. zabitych wojskowych sojuszni- czych jednostek Australii, Korei Pd., N. Zelandii i Syjamu. Straty materialne USA wyraziły się w zniszczeniu przez obronę przeciwlotn. wg źródeł amer. 4800 helikopterów i 3600 samolotów, wg źródeł wietn. ogółem 14 tyś. helikopterów i samolotów. Bombardowanie i ostrzeliwanie Wietnamskiej Rep. Dem. i Pd. 1965-72 oszacowane zostało na 14-16 min t amunicji, co odpowiada sile ok. 720 bomb atom., zrzuconych na Hirosimę 1945 (liczba kraterów od wybuchów bomb oszacowana została 1972 przez Kongres USA na 26 min, z czego 21 min w Wietnamie Pd.). W czasie wojny lotnictwo amer. zrzuciło również bronie chem., powodując defoliację ogółem obszaru 40 tyś. km2 o-raz zatrucia ok. 1,3 min osób; osobną zbrodnią było zrzucenie ponad 200 tyś. t napalmu. Dane powyższe podał dziennik franc. Le Monde, 251 1973, cytując obok wypowiedź gen. Vo Nguyen Giapa z stycznia 1966: „Wietnam jest pierwszym krajem kolonialnym, który zada) klęskę japońskiemu faszyzmowi i pobił korpus ekspedycyjny franc. imperializmu. Dziś mamy wielki honor spotkać się z korpusem ekspedycyjnym amerykańskim". B. FALL Guerres d'lndochine. France 1946-54, Ameriaue 1957—..., Paris 1955, s. 439; P. DEVILLER La fin d'une guerre Wietnam 1946-54), Paris 1960; W. S. BURCHETT Viet-nam. Inside Story of the Guerllla War, New York 1965, s. 253; F. SCHURMAN The Politics of Escatation in Vietnam: A Study of US Responses to pressures for a political settte-ment of the Vietnam War: Novermher 1963-July 1966, Greenwich 1966, s. 160; V. BATOR Vietnam. A Diplomotic Tragedy, New York 1966. s. 227; GEN. GIAP Guerre du Peu-ple—Arme du Peuple, Paris 1966, s. 284; M. GURTÓW The First Vietnam Crisis. Chines Communist's Stratny und U-niied Stałeś lnvolvemenl 1953-54, New York 1967, s. 228; G. MCTURNAU, J. W. LEWIS The US In Vietnam War ani IniernationnI Law, Princeton 1968, s. 550; J. F. CAIRUS The Eagle and the Lotus. Western łntervention in Vietnam 1847-1971, Melbourne 1971, s. 249; Wietnamska wojna narodowo-wyzwoleńcza, w: Mała encyklopedia wojskowa, t. 3, Warszawa 1971, s. 463-468; W. GÓRALSKI Ewolucja konfliktu i pokój w Wietnamie, w: Sprawy Międzynar. nr 4, 1973; Restoring Peare in Vietnam. Basie Documents on ending the War and restoring Peare in Vietnam. With a comentary by Dr H. D. Kissinger, USIS Washington 1973. • 3903 WIETNAMSKIE POROZUMIENIA PARYSKIE, 1973 (ang. Vietnam Paris Agreement, 1973, franc. Accords de Paris sur le Viet-nam de 1973, hiszp. Acuerdos de Paris sobre Vietnam, 1973, roś. Pariżskije dogowory o Wjetnamie, 1973), termin międzynar. — trzy odrębne dokumenty dot. Wietnamu. I Porozumienie podp. w Paryżu 27 11973 przez 4 strony walczące (DRW i TRR RWP z jednej strony, USA i sajgońska administracja z drugiej) w sprawie zakończenia wojny i przywrócenia pokoju w Wietnamie wraz z protokołami uzupełniającymi. Treść porozumienia: „Rząd Demokratycznej Republiki Wietnamu wraz z Tymczasowym Rządem Rewolucyjnym Republiki Wietnamu Południowego, rząd Stanów Zjednoczonych wraz z rządem Republiki Wietnamu na zasadzie poszanowania podstawowych praw narodowych ludu wietnamskiego i prawa Wietnamczyków południowych do samostanowienia, pragnąc wnieść wkład do umocnienia pokoju w Azji i na świecie, uzgodniły następujące postanowienia i zobowiązują się przestrzegać ich i wcielać w życie. Rozdz. I. Podstawowe Prawa Narodowe Luda Wietnamskiego. Art. t. Stany Zjednoczone i wszystkie inne kraje będą re- Wietnamskie porozumienia 3903 spektować niepodległość, suwerenność, jedność i integralność terytorialną Wietnamu, tak jak zostało to uznane w porozumieniach genewskich w sprawie Wietnamu z 1954 roku". Rozdział U i III w art. II-VIII ustalił warunki zakończenia działań wojennych, wycofania wszystkich wojsk USA i zlikwidowania baz wojskowych USA i innych obcych krajów w ciągu 60 dni oraz warunki powrotu wziętego do niewoli personelu wojskowego i cywilnych obywateli innych krajów oraz wziętego do niewoli i uwięzionego cywilnego personelu wietnamskiego. Najważniejszy w rozdz. II jest art. IV: „Stany Zjednoczone nie będą kontynuowały swego militarnego zaangażowania i nic będą ingerować w wewnętrzne sprawy Wietnamu Południowego". Rozdz. IV. Realizacja prawa Wietnamczyków południowych do samostanowienia. Art. IX. Rząd Demokratycznej Republiki Wietnamu i rząd Stanów Zjednoczonych zobowiązują się przestrzegać następujących zasad realizacji prawa ludności południowowietnam-skiej do samostanowienia: a) prawo ludności południowo-wietnamskiej do samostanowienia jest prawem świętym, nienaruszalnym oraz powinno być respektowane przez wszystkie kraje; b) ludność południowowietnamska rozstrzygnie sama o swej przyszłości politycznej, poprzez rzeczywiście wolne i demokratyczne wybory powszechne, przeprowadzone pod kontrolą międzynarodową: c) inne kraje nie będą narzucać ludności poludniowowietnamskicj żadnych politycznych tendencji ani osobistości. Art. X. Obie strony południ owowietnamskic zobowiązują się respektować wstrzymanie ognia i utrzymać pokój w Wietnamie Południowym, załatwiać wszelkie sprawy sporne drogą rokowań. Art. XI. Natychmiast po wejściu w życie porozumienia o zawieszeniu broni obie strony południowowietnamskie będą: — zmierzać do pojednania i zgody narodowej, do położenia kresu nienawiści i wrogości, zabronią wszelkich aktów represji i dyskryminacji wobec jednostek i organizacji, które współpracowały z jedną lub drugą stroną; —• zapewnią narodowi swobody demokratyczne: wolność o-sobistą, wolność słowa, wolność prasy, wolność zgromadzeń, wolność organizowania się, wolność działalności politycznej, wolność wyznania — poruszania się i obierania miejsca pobytu, wolność wybierania pracy, prawo własności i prawo do wolnej działalności gospodarczej. Art. XII.: a) natychmiast po zawieszeniu broni obie strony południowowietnamskie przystąpią do konsultacji w duchu pojednania i zgody narodowej oraz wzajemnego niezwalcza-nia się, w celu utworzenia Ogólnokrajowej Rady Pojednania i Zgody Narodowej, złożonej z trzech równorzędnych komponentów. Rada będzie działać na zasadzie jednomyślności. Gdy Krajowa Rada Pojednania i Zgody Narodowej obejmie swe funkcje, obie strony południowowietnamskie dołożą starań w celu utworzenia rad na niższych szczeblach. Strony południowowietnamskie w możliwie jak najkrótszym czasie podpiszą porozumienie dotyczące wewnętrznych spraw Wietnamu Południowego i dołożą wszelkich starań, aby u-czynić to w ciągu 90 dni po wejściu w życie zawieszenia broni, działając zgodnie z dążeniami ludności południowowiet-namskiej do pokoju, niepodległości i demokracji; b) ogólnokrajowa Rada Pojednania i Zgody Narodowej będzie miała za zadanie popieranie wprowadzania w życie przez obie strony południowowietnamskie niniejszego porozumienia oraz osiągnięcia pojednania i zgody narodowej oraz zapewnienia swobód demokratycznych; Ogólnokrajowa Rada Pojednania i Zgody Narodowej zorganizuje wolne i demokratyczne wybory przewidziane w art. IX b) i ustali procedurę oraz sposób przeprowadzenia tych wyborów: terminy w jakich mają się odbyć wybory powszechne, będą uzgodnione drogą konsultacji między dwiema stronami południowowielnamskimi; Rada Pojednania i Zgody Narodowej ustali również procedurę i sposób przeprowadzania takich wyborów do władz lokalnych, jakie uzgodnią między sobą obie strony południowowietnamskie. Art. XIII. Sprawa wietnamskich sił zbrojnych w Wietnamie Południowym będzie uregulowana przez obie strony południowowietnamskie w duchu pojednania i zgody narodowej, równości i wzaiemnepo poszanowania, bez obcej ingerencji, zgodnie z sytuacją powojenną. Wśród problemów, które będą przedmiotem dyskusji między obu stronami południowowiet-namskimi. są kroki zmierzające do zredukowania ich potencjału militarnego i zmniejszenia liczebności wojsk, w możliwie jak naikrólszym czasie. Art. XIV. Wietnam Południowy będzie prowadził politykę zagraniczną opartą na zasadach pokoju i niezależności. Będzie dążył do nawiązania stosunków ze wszystkimi krajami, niezależnie od ich ustroju politycznego i społecznego, na zasadzie wzajemnego poszanowania niepodległości i suwerenności oraz prpyimie pomoc techniczną i ekonomiczną od każdego kraju, jeśli będzie ona udzielana bez żadnych warunków politycznych. Przyjmowanie pomocy militarnej w przyszłości przez Wietnam Południowy będzie należeć do kompetencji rządu, który zostanie utworzony po wyborach powszechnych w Wietnamie Południowym, jak to przewidziano w art. IXb. Rozdz. V. Zjednoczenie Wietnamu i stosunki między Północnym i Południowym Wietnamem. Art. XV. Zjednoczenie Wietnamu będzie przeprowadzane stopniowo środkami pokojowymi, drogą dyskusji i porozumień między Północnym i Południowym Wietnamem bez nacisku lub aneksji z którejkolwiek strony i bez obcej ingerencji. Termin zjednoczenia zostanie uzgodniony przez Wietnam Północny i Południowy co się tyczy zjednoczenia: a) tymczasowa linia demarkacyjna, dzieląca obie strefy, a przebiegająca na 17 równoleżniku, jest jedynie lirią tymczasową, a nie granicą polityczną czy terytorialną, jak to przewidziano w paragrafie 6 deklaracji końcowej konferencji genewskiej z 1954; b) Wietnam Północny i Południowy będą respektowały strefę zde-militaryzowaną po obu stronach tymczasowej linii demarka-cyjnej; c) Północny i Południowy Wietnam rozpoczną wkrótce rokowania w celu przywrócenia normalnych stosunków w poszczególnych dziedzinach i m.in. przedyskutują sprawę przepisów dotyczących ruchu cywilnego poprzez tymczasową wojskową linię demarkacyjna; d) Północny i Południowy Wietnam nie przystąpią do żadnych sojuszów ani bloków wojskowych i nie pozwolą innym państwom na tworzenie baz wojskowych, ani na utrzymywanie wojsk, doradców wojskowych i personelu wojskowego na swych terytoriach — zgodnie z postanowieniami układów genewskich z roku 1954*'. Rozdz. VI określił w art. XV1-XV1II szczegółowe zadania i obowiązki Międzynar. Komisji Nadzoru i Kontroli, a w art. XIX postanowił zwołać międzynar. Konferencję w ciągu 30 dni w sprawie Wietnamu. Rozdz. VII. Sprawa Kambodży i Laosu. Art. XX: a) strony uczestniczące w paryskiej konferencji w sprawie Wietnamu będą ściśle przestrzegać postanowień genewskich z 1954 w sprawie Kambodży oraz porozumienia genewskiego z 1962 w sprawie Laosu, które uznały podstawowe prawa narodowe narodów Kambodży i Laosu do niepodległości, suwerenności. Jedności i integralności terytorialnej tych krajów; strony będą respektować neutralność Kambodży i Laosu: strony uczestniczące w paryskiej konferencji w sprawie Wietnamu zobowiązują się nie wykorzystywać terytorium Kambodży i terytorium Laosu do działalności mogącej naruszyć suwerenność i bezpieczeństwo wzajemne lub innych krajów; b) obce kraje położą kres wszelkiej działalności wojskowej w Kambodży i w Laosie, całkowicie wycofają z tych dwóch krajów wojska, doradców wojskowych, personel wojskowy, broń. amunicję i sprzęt wojenny oraz powstrzymają się od ponownego wprowadzenia swych wojsk, doradców wojskowych, personelu wojskowego, broni, amunicji i sprzętu wojennego; c) o sprawach wewnętrznych Laosu i Kambodży będą decydować narody tych krajów bez ingerencji z zewnątrz; d) problemy istniejące między krajami indochińskimi będą regulowane przez strony indochińskie na zasadzie wza- jemnego poszanowania, niepodległości, suwerenności i integralności terytorialnej i wzajemnej nieingerencji w sprawy wewnętrzne. Rozdz. Vin. Stosunki między DRW a Stanami Zjednoczonymi. Art. XXI. Stany Zjednoczone zakładają, że porozumienie niniejsze doprowadzi do zapoczątkowania ery pojednania z Demokratyczną Republiką Wietnamu, jak również ze wszystkimi narodami Indochin. Zgodnie ze swoją tradycyjną polityką, Stany Zjednoczone będą się przyczyniać do zaleczenia ran wojennych i do powojennej odbudowy Demokratycznej Republiki Wietnamu i całych Indochin. Art. XXII. Zakończenie wojny, przywrócenie pokoju w Wietnamie i ścisłe wprowadzenie w życie niniejszego porozumienia stworzą warunki do ustanowienia nowych, równoprawnych i wzajemnie korzystnych stosunków między DRW i Stanami Zjednoczonymi na zasadzie wzajemnego poszanowania niepodległości i suwerenności oraz wzajemnej nieingerencji w sprawy wewnętrzne każdej ze stron. Jednocześnie zapewni to trwały pokój w Wietnamie i przyczyni się do zachowania trwałego pokoju w Indochinach i Azji Południowo-Wschod-niej". Rozdz. IX. końcowy ustalił, że porozumienie weszło w życie w momencie podpisania. Teksty sporządzone w Jeżykach wietnamskim i ang. są oficjalne i mają jednakową moc. Sprawa wypełniania postanowień układu była przedmiotem wielu dodatkowych negocjacji i sporów. Do początku 1974 pozostały nie wykonane w pełni lub częściowo postanowienia zawarte w rozdz. IV i V oraz VII. Załączone do Porozumienia Protokoły uzupełniające dot.: 1. usunięcia, rozbrojenia na stale lub zniszczenia min na wodach terytorialnych w portach i na drogach wodnych DRW; 2. w sprawie wstrzymania ognia w Wietnamie i Wspólnej Komisji Wojskowei; 3. określanie szczegółowe funkcji Międzynar. Komisji Nadzoru i Kontroli; 4. przekazania wziętego do niewoli personelu wojskowego i cywilnego oraz informacji o osobach zmarłych i zaginionych. n. Dokument końcowy międzynar. konferencji w sprawie 3904 Więźniowie 986 Wietnamu, odbytej w Paryżu 2611-2 III 1973, przy udziale czterech wielkich mocarstw (ZSRR, ChRL, Francji i W. Brytanii); czterech stron walczących (DRW. TRR RWP. USA i administracji sajgońskiej) oraz czterech uczestników Mię-dzynar. Komisji Kontroli i Nadzoru (Polski, Węgier, Kanady i Indonezji). Dokument końcowy uchwalony jednomyślnie składa się z preambuły i 9 artykułów: ,,W celu przyjęcia do wiadomości podpisanych porozumień, zagwarantowania położenia kresu wojnie, utrzymania pokoju w Wietnamie, poszanowania podstawowych praw narodowych ludu wietnamskiego i prawa ludności południowowietnam-skiej do samostanowienia oraz przyczynienia się do pokoju w Indochinach i jego zagwarantowania, rządy uczestniczące w Konferencji uzgodniły następujące postanowienia oraz zobowiązały się respektować je i wprowadzać w życie: Art. I. Strony niniejszego dokumentu uroczyście przyjmują do wiadomości, aprobują i popierają paryskie porozumienie o zakończeniu wojny i przywróceniu pokoju w Wietnamie podpisane w Paryżu 27 stycznia 1973 r. oraz cztery protokoły do tego porozumienia podpisane w tym samym dniu (nazywane dalej porozumieniem i protokołami). Art. U. Porozumienie odpowiada pragnieniom i podstawowym prawom narodowym ludu wietnamskiego, tj. prawu do niepodległości, suwerenności. Jedności i integralności terytorialnej Wietnamu, prawu ludności południowowietnamskiej do samostanowienia oraz wspólnym najszczerszym dążeniom wszystkich krajów świata do pokoju. Porozumienie stanowi doniosły wkład w dzieło pokoju, samostanowienia, niepodległości oraz poprawy stosunków między krajami. Porozumienie i protokoły powinny być ściśle respektowane i skrupulatnie wprowadzane w życie. Art. Ul* Strony niniejszego dokumentu uroczyście przyjmują do wiadomości zobowiązania podjęte przez stropy porozumienia i protokółów do co ścisłego przestrzegania i skrupulatnego wprowadzania w życie porozumienia i protokołów. Art. IV. Strony niniejszego dokumentu uroczyście uznają i ściśle respektują podstawowe prawa narodowe ludu wietnamskiego tj. prawo do niepodległości, suwerenności. Jedności i integralności terytorialnej Wietnamu jak również prawo ludności południowowietnamskiej do samostanowienia. Strony niniejszego dokumentu będą ściśle przestrzegać porozumienia i protokołów powstrzymując się od wszelkiego działania niezgodnego z ich postanowieniami. Art. V. W imię trwałego pokoju w Wietnamie strony niniejszego dokumentu wzywają wszystkie kraje do ścisłego przestrzegania podstawowych praw narodowych ludu wietnamskiego. tj prawa do niepodległości, suwerenności, jedności i integralności terytorialnej Wietnamu oraz prawa ludności południowowietnamskiej do samostanowienia; wzywają również do ścisłego respektowania porozumienia i protokołów przez powstrzymanie się od wszelkiego działania niezgodnego z ich postanowieniami. Art. VI: a) Cztery strony porozumienia lub dwie strony po-łudniowowielnamskie mogą, indywidualnie bądź wspólnie, informować inne strony ninieiszego dokumentu o wykonaniu porozumienia i protokołów. Ponieważ sprawozdania i opinie przedstawiane przez Międzynarodową Komisję Kontroli i Nadzoru, dotyczące kontroli i nadzoru nad wykonaniem postanowień porozumienia i protokołów leżących w zakresie zadań Komisji będą przekazywane bądź czterem stronom — sygnatariuszom porozumienia, bądź też dwóm stronom po-łudniowowietnamskim, na strony te spada obowiązek szybkiego przekazywania ich innym stronom dokumentu, indywidualnie, bądź wspólnie; b) cztery strony będące sygnatariuszami porozumienia lub dwie strony południowowietnamskie będą również, bądź indywidualnie, bądź wspólnie przekazywać te informacje oraz te sprawozdania i opinie innemu uczestnikowi międzynarodowej konferencji w sprawie Wietnamu do jego wiadomości. Art. VII: a) w przypadku pogwałcenia porozumienia lub protokołów. stanowiącego zagrożenie dla • okoju, niepodległości, suwerenności, jedności lub integralności terytorialnej Wietnamu, lub też prawa ludności Wietnamu Pd. do samostanowienia, strony będące sygnatariuszami porozumienia i protokołów będą się konsultować, indywidualnie bąd? wspólnie z innymi stronami podpisującymi niniejszy dokument w celu ustalenia niezbędnych środków zaradczych; b) międzynarodowa konferencja w sprawie Wietnamu będzie zwołana ponownie na wspólne żądanie rządu Stanów Ziedn. i rządu Demokr. Rep. Wietnamu w imieniu stron będących sygnatariuszami porozumienia bądź też na żądanie co najmniej sześciu sygnatariuszy niniejszego dokumentu. Art. VIII. W celu przyczynienia się do pokoju w Indochinach i do zagwarantowania go. strony niniejszego dokumentu przyjmując do wiadomości zobowiązanie się stron porozumienia, iż będą szanować niepodległość, suwerenność, jedność, integralność terytorialną i neutralność Kambodży i Laosu. Jak to przewidziano w porozumieniu. Strony niniejszego dokumentu również zgadzają się je szanować i powstrzymywać się od wszelkiego działania, które nie byłoby z tym zgodne oraz wzywają inne kraje, aby postąpiły tak samo. Art. IX. Niniejszy dokument wchodzi w życie z chwilą podpisania go przez upełnomocnionych przedstawicieli wszystkich 12 stron i będzie ściśle wykonywany przez wszystkie strony. Podpisanie niniejszego dokumentu nie stanowi uznania żadnej ze stron, jeżeli takie uznanie wcześniej nie nastąpiło"'. Kronika 1973. s. 254-257. Następnym dokumentem porozumień paryskich jest wspólny Komunikat podp. w Paryżu 13 VI 1973 przez sygnatariuszy porozumienia paryskieeo z 27 I 1973. dot. ..ścisłego przestrzegania i skrupulatnego stosowania wszystkich postanowień Porozumienia i Protokołów uzupełniających" celem ..zapewnienia pokoju w Wietnamie i przyczynienia się do sprawy pokoju w Indochinach i w Azji Pd.-Wsch.". Wg Komunikatu uzgodniono wykonanie tego co nie zostało w pełni lub częściowo wypełnione w myśl postanowień z 27 I 1973. Tak więc USA zobowiązały się, że: ..Rząd Stanów Zjednoczonych położy natychmiastowy całkowity i ostateczny kres swoim lotom zwiadowczym ponad terytorium DRW" (p. l); że ..USA wznowią operacje usuwania min i zakończą w ciągu 30 dni" (p. 2); że ,,zawieszenie ognia na całym terytorium Wietnamu Pd. będzie skrupulatnie przestrzegane od godz. 4 (czasu SMT) 15 VI 1973", że obie strony południowowietn. zastosują Ściśle wszystkie postanowienia paryskie dot. wstrzymania ognia w Wietnamie Pd. (p. 4-8); że obie strony południowowietn. zastosują art. XI Porozumienia (p. 9) oraz ,,zgodnie z zasadami realizacji prawa do samookreślenia: a) ludność południowowietnamska zdecyduje samodzielnie o przyszłości politycznej Wietnamu Południowego za pośrednictwem wyborów powszechnych, prawdziwie wolnych i demokratycznych, pod kontrolą międzynarodową; b) Rada Pojednania i Zgody Narodowej składająca się z trzech równorzędnych części winna zostać utworzona tak szybko. Jak będzie to możliwe zgodnie z art. 12 porozumienia; dwie strony południowowietnamskie podpiszą najszybciej jak będzie to możliwe porozumienie w sprawie problemów wewnętrznych Wietnamu Południowego i uczynią wszystko co będzie w ich mocy. by zrealizować to zadanie w okresie 45 dni, licząc od dnia podpisania obecnego wspólnego komunikatu; c) dwie strony południowowietnamskie rozpoczną konsultacje, by osiągnąć porozumienie co do instytucji, jakie zostaną wybrane w wyborach powszechnych, wolnych i demokratycznych wymienionych w art. IX porozumienia". Punkty 11-12 Komunikatu sprecyzowały dodatkowe funkcje dwustronne mieszanej komisji wojskowej oraz Międzynar. Komisji Kontroli i Nadzoru. P. 13 potwierdził, że ,,art. XX Porozumienia dot. Kambodży i Laosu winien być stosowany skrupulatnie", P. 14 zapowiedział wznowienie prac mieszanej komisji gospodarczej DRW-USA. ,,Wspólny Komunikat czterech stron-sygnatariuszy Porozumienia paryskiego" został podp. przez stronę „przedstawicieli stron-sygnatariuszy", co zostało podkreślone w końcowym akapicie Komunikatu. ,,Potwierdzając, że strony zainteresowane będą ściśle przestrzegały i skrupulatnie stosowały wszystkie postanowienia porozumienia paryskiego, protokołów do porozumienia i wspólnego komunikatu, niżej podpisani przedstawiciele stron sygnatariuszy porozumienia paryskiego postanowili opublikować wspólny komunikat, by zarejestrować i uczynić sprawą publiczną punkty, co do których osiągnęli porozumienie. Podpisane w Paryżu 13 czerwca 1973 r. Zarząd Demokratycznej Za rząd Stanów Zjednoczonych Republiki Wietnamu Ameryki Le Duć Tho Henry A. Kissinger przedstawiciel rządu Doradca prezydenta Stanów DRW Zjednoczonych Ameryki" Trzy powyższe dokumenty zakończenia wojny i przywrócenia pokoju w Wietnamie stały się przedmiotem w drugim półroczu 1973 dalszych interpretacji w oświadczeniach poszczególnych stron, dot. różnych punktów niezrealizowanych w terminach ustalonych, lub nie w pełni. Świat. Konferencja w sprawie realizacji porozumienia paryskiego odbyła się w Sztokholmie 29-31 III 1974. Kronika, 1973; Zbiór dokumentów nr l, 3 i 6, 1973; Un an de realisation de UAccord Parisien sur Yietnam. Librę blanc, Hanoi 21 I 1974, s. 32. • 3904 WIĘŹNIOWIE (ang. Prisoners, franc. Dćtenus, hiszp. Presos, detenidos, roś. Zakluczonnyje), przedmiot konwencji międzynar., opracowanej 1955 pod egidą ONZ w Regułach minimum traktowania w., Standard Minimum Rules for the 987 Wilsona 14 punktów 3906 Treatment of Prisoners, Ensemble de regles minima pour le traitement des detenus. ECOSOC opubl. 2 studia o prawie zakazującym dowolnych aresztowań oraz o prawie aresztowanych osób do komunikowania się. Sludy of the Right of Eyeryone to be Free from Arbitrary Arrest, Delenlion and Exile, UN New York 1965; Study o f the right of arrrsted persons to communicate with those whom it is necessary for them to consult in order to ensure iheir d«-fence or to protect their essential interests, UN New York 1965. • 3905 WILNO (ang. Vilnius, franc. Vilna, hiszp. Vilna, roś. Wilnius, litew. Vilnius), stolica hist. Litwy od XIII w., wraź z Litwą w granicach Rzeczy- pospolitej od XIV w. do rozbiorów Polski, przedmiot sporu międzynar. 1919-39. Ogłoszone 51 1919 stoi. Litwy Radź., 19 IV 1919 zajęte przez wojsko poi. i przyznane Polsce 8 XII 1919 decyzją Rady Najwyższej Koalicji, przy sprzeciwie Litwy, popartej przez Rosję Radź., która 14 VII 1920 zajmując W. w wojnie polsko-radz. przekazała je Litwie. Zajęte ponownie 9 X 1920 przez wojska poi. gen. Ł. Żeligowskiego, stało się przedmiotem debaty w LN. l XII 1920 Rada LN powołała Komisję Plebiscytową, złożoną z przedstawicieli Belgii, Hiszpanii, W. Brytanii i Włoch, która rozpoczęła 20X111920 swe prace konsultacyjne w Warszawie, a 1511921 w Kownie. Do porozumienia nie doszło i 111111921 Rada LN zdecydowała, że należy odstąpić od plebiscytu w W., równocześnie kosztami prac Komisji w wysokości 202 tyś. fr. szwajc. obciążyła Polskę, a 37 tyś. Litwę, co obie strony pokryty 1922 względnie 1923. Konferencja Ambasadorów uznała 15 III 1923 integrowanie W. przez Polskę, przy proteście Litwy i ZSRR. Od 10X1939 ponownie stoi. Litwy, od lipca 1940 Litew. SRR; okupowane przez Niemcy 23 VI 1941-13 VII 1944. Polska zrzekła się roszczeń do Wilna w ramach układu o nowych granicach, 1945. M. BALIŃSKI Historia miasta Wilna, t. 1-2. Wilno 1836; Dif-ferend polono-lithuanien. Documents, Octohre 1920-A vril 1921, SdN Geneve 1921; Document Diplomntiaues. Confllt polono- tithuanien. Questton de Vilna 1918-1924. Kaunas 1924; S. KUTRZEBA La Question de Wilno, Paris 1928; C. GRAUZI-NIS La ynestion de Vilna, Paris 1928: M. ANTSAS Der U-tauisch-polnische Streit urn das Wilnaaehiet von seinen An-fSngen bis zvm Gutachten des StSndigen Internationalen Ge-richtshofes vom 15 Oktober 1931, Berlin 1934; Question de Vilna. Consultations de MM A. de Lopredelle, Louis de Fur et Andre N. Mandelstam, concernanł la force oblifsatoire de la decision de la Conference des Ambassadeurs du 15 mars 1923. Paris 1938; P. ŁOSSOWSKI Stosunki polsko-litewskie 1919-1920. Warszawa 1966. • 3906 WILSONA CZTERNAŚCIE PUNKTÓW, 1918 (ang. Wilson's Pourteen Points, 1918, franc. Quatorze points de Wilson de 1918, hiszp. Catorce puntos de Wilson. 1918, roś. „Czetyrnadcat' punk- tów" Wilsona, 1918), termin międzynar.—program ujęty w 14 punktów, precyzujących warunki pokoju i unormowanie stosunków międzynar. po I wojnie świat.. przedstawiony 811918 w orędziu do Kongresu USA przez pręż. W. Wilsona, ogłoszonym wkrótce po radzieckim -» Dekrecie o Pokoju (26X1917) oraz zawieszeniu broni między państwami centr. a rewol. Rosją (15X11 1917): „Programem naszym jest program, który zapewni Światu pokój; program ten — naszym zdaniem jedynie możliwy — jest następujący: l. Jawne traktaty pokojowe, Jawnie zawarte, po których nie będzie już żadnych tajnych porozumień międzynar., dyplomacja zaś będzie działać zawsze szczerze i jawnie. 2. Zupełna wolność żeglugi na morzu, poza obrębem wód terytorialnych, zarówno w czasie pokoju, jak w czasie wojny, z wyjątkiem mórz, które by zamknięto całkowicie lub częściowo przez akcję międzynar. celem wymuszenia poszanowania dla umów międzynarodowych. 3. Zniesienie — jak tylko będzie możliwe — wszelkich barier gospodarczych i ustanowienie równych warunków w handlu dla wszystkich narodów godzących się na pokój i jednoczących się celem jego utrzymania. 4. Wzajemna wymiana dostatecznych gwarancji, że zbrojenia każdego narodu zostaną zredukowane do minimum, które da się pogodzić z bezpieczeństwem wewnętrznym. 5. Swobodne, szczersi zupełnie bezstronne załatwienie wszystkich pretensji kolonialnych, oparte na ścisłym przestrzeganiu zasady, że przy rozstrzyganiu wszystkich tych problemów zwierzchnictwa interesy ludności miejscowej będą ważyły tyleż co słuszne pretensje rządu, którego tytuł ma być przedmiotem decyzji. 6. Ewakuacja całego terytorium rosyjskiego i takie uregulowanie wszelkich spraw dotyczących Rosji, które by zapewniło najlepsze i na jswo bodnie jsze współdziałanie innych narodów świata, celem umożliwienia Rosji podjęcie bez skrępowania i przeszkód swobodnej decyzji co do swego własnego rozwoju oraz polityki narodowej, tudzież zapewnienie jej szczerze życzliwego przyjęcia wśród społeczności wolnych narodów, gdy wejdzie tam z tą formą rządów, jaką sobie sama obierze; zapewnienia jej więcej niż życzliwego przyiccia również pomocy wszelkiego rodzaju, jakiej tylko będzie mogła potrzebować i sama zażądać. Traktowanie Rosji przez bratnie narody w ciągu najbliższych miesięcy będzie probierzem ich dobrej woli. ich zrozumienia potrzeb Rosji różniących się od ich własnych interesów, będzie probierzem ich rozumnej i bezinteresownej sympatii. 7. Belgia — cały świat z tym się zgodzi — winna być ewakuowana i odbudowana bez żadnej próby ograniczenia jej suwerenności, z której korzysta razem z wszystkimi innymi wolnymi narodami, żaden inny akt nie przyczyni się w takiej mierze do przywrócenia zaufania narodów do praw, które same sobie nadały i ustaliły w celu regulowania swych wzajemnych stosunków. Bez tego aktu zadośćuczynienia cały gmach prawa międzynarodowego pozostałby na zawsze zachwiany, 8. Terytorium francuskie winno być całkowicie oswobodzone, a części jego. które uległy najazdowi odbudowane; krzywda, która wyrządzona została Francji przez Prusy w 1871, o ile chodzi o Alzację i Lotaryngię, która mąciła spokój całego Świata przez lat prawie pięćdziesiąt, winna być naprawiona, aby pokój mógł być jeszcze raz zabezpieczony w interesie wszystkich. 9. Poprawienie granic Włoch winno być przeprowadzone wzdłuż dającej się wyraźnie oznaczyć linii rozgraniczenia narodowości. 10. Ludom Austro-Węgier, których miejsce między narodami pragniemy ochronić i zabezpieczyć, winna być przyznana całkowita możność autonomicznego rozwoju. 11. Rumunia, Serbia i Czarnogóra winny być ewakuowane, obszary okupowane zwrócone; Serbii winien być zapewniony swobodny i bezpieczny dostęp do morza; wzajemne stosunki różnych państw bałkańskich, winny być ustalone na podstawie przyjaznej wymiany zdań, stosownie do historycznie ustanowionych węzłów przynależności i różnic narodowościowych. Międzynarodowe gwarancje niezawisłości politycznej i gospodarczej oraz integralności terytorialnej będą ustanowione na rzecz tych państw. 12. Tureckim częściom obecnego imperium osmańskiego winna być zapewniona całkowita suwerenność, lecz innym narodowościom znajdującym się obecnie pod władzą turecką należy zapewnić niewątpliwie bezpieczeństwo życia i bezwzględnie nieskrępowaną możność autonomicznego rozwoju; Dardanele winny być na stałe otwarte jako wolna droga dla statków i handlu wszystkich państw na podstawie międzynarodowych gwarancji. 13. Należy stworzyć niezawisłe państwo polskie, które winno obejmować terytoria zamieszkałe przez ludność niezaprzeczalnie polską, któremu należy zapewnić swobodny i bezpieczny dosipp do morza i którego niezawisłość polityczną i gospodarczą oraz integralność terytorialną należy zagwarantować paktem międzynarodowym. 14. Winno hyc utworzone powszechne zrzeszenie narodów na podstawie szczegółowych umów. celem udzielenia wszystkim państwom, zarówno wielkim, jak i małym, wzajemnych gwarancji niezawisłości politycznej i całości terytorialnej**. Ostatni punkt został zrealizowany na Konferencji w Wersalu 1919 powołaniem -> Ligi Narodów. R S. BAKER Woodrow Wilson and Worid Settiement. Garden City 1922; B. WINIARSKI Wybór zródei do nauki prawa mię-d^ynar., Warszawa 1938; Prawo międzynar. i historia dypło- 3907 Wino 988 matycwa. Wybór dokumentów, oprać.: L. Gelberg, t. 2, Warszawa 1958. WIMBLEDONU SPRAWA 1923 -» Staty Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej. • 3907 WINO (ang. Winę, franc. Vin, hiszp. Vino, roś. Wino), jeden z gł. napojów alkoholowych, przedmiot kooperacji międzynar. oraz zobowiązań. Francja art. 275 Traktatu Wersalskiego zabroniła Niemcom używania nazw franc. win i napojów alkoholowych jak „champagne", czy „cognac", następnie umowami z innymi państwami uzyskała wyłączne prawo do tych nazw (1969 od ZSRR). Główni eksporterzy w.: Algieria, Francja, Hiszpania, Włochy, Portugalia, Maroko, Tunezja. Główni importerzy: Francja, NRF, Szwajcaria. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Biuro Winorośli i Wina, Int. Vine and Winę Office, — IWO. Office Int. dc la Vigne et du Vin (OIV), zat. 1924 porozumieniem międzyrząd , z siedzibą w Paryżu; z zadaniem popierania studiów nad kulturą winorośli i w., wymiany doświadczeń, opracowywania wspólnej polityki handl.; posiada statut doradczy FAO; czŁ są rządy gł. państw produkujących w.: Algierii, Argentyny, Austrii, Belgii, Chile, Cypru, Czechosłowacji, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Izraela. Jugosławii. Luksemburga, Maroka, Portugalii, Rumu' nii, Szwajcarii, Tunezji, Ukr. SRR i ZSRR; pub]. Bullelin de 1'OIV, Memento de 1'OIV, Registre ampelonraphique inier-nationtd Repertoire des stations et laboratories de vinicul' turę et d'oenotogie, Lexique de ta Vigne et du vin (w 7 jeżykach). Międzynar. Federacja Prasy poświęconej Gastronomii i Winu, Int. Federation of Gastronomical and Vinicultural Press, zat. 1962, z siedzibą w Paryżu. Międzynar. Unia Przemysłowców i Hurtowników Win i Spi-rytualii, Int. Union o( Winę Spirits, Brandy and Liqueurs Industrialists and Wholesalers, zał. 1951. z siedzibą w Paryżu; łączy krajowe stowarzyszenia 16 państw cur. i USA. Międzynar. Stów. Win i Żywności. Int. Winę and Food So-cicty, żal. 1969 z siedzibą w Londynie. Poza tym przy EWG istnieją od 1959 dwa Komitety d/s Wina i Handlu Winem. Świat, produkcja w. wynosiła w 1950 ok. 189 min hektolitrów, 1960—237 min hl, 1970—304 min hl z czego nieco ponad 50% przypadało na państwa EWG, a spośród nich gl. producentami były Francja i Włochy: 74 min hl i 69 min hl w 1970 i również konsumentami: 109 l na głowę mieszkańca rocznie we Włoszech i 107 we Francji (W Polsce prawie 6 l 1970 w. i miodu pitnego razem). I Świat. Konkurs Win, połączony z Międzynar. Wystawą Win i Winorośli zorganizowały Węgry 20-30 VTIT 1972. The Worid Winę and Vine Products Economy. A Study of Trends and Prohiems, FAO Rome 1969; Yearbook of Int. Organiwilons, 1973. • 3908 WIOSNA LUDÓW, 1848-49 (ang. Revolutions of 1848-49, franc. Revolutions de 1848-49, hiszp. Revoluciones de 1848-49, roś. Riewolucyi 1848-49), termin międzynar.—ruchy rewol. w Europie 1848-49, które objęły Austro-Węgry, Francję, państwa niem., Rumunię, Włochy oraz ziemie poi. szczególnie pod zaborem austriackim i pruskim. W stulecie Wiosny Ludów 1848-1948, red.: N. Gąsiorowska, t. 5, Warszawa 1948-53. 3»>. WIPO, Światowa Organizacja Własności Intelektualnej (ang. Worid Intellectuał Property Orga-nization, WIPO, franc. Organisation Mondiale de la propriete intellectuelle, OMPI, hiszp. Organi-zación Mundial de la Propriedad Intelectuał, roś. Wsiemirnaja organizacyja intielektualnoj sob-stwiennosti, WOIS), instytucja międzyrząd.. powołana 14 VII 1967 konwencją o ochronie własności intelektualnej, podp. w Sztokholmie przez rządy większości państw Europy w miejsce Zjednoczonego Międzynar. Biura dla Ochrony Własności Przemysłowe], Literackiej i Artystycznej (->• o-chrona własności przemysłowej), weszła w życie 26 IV 1970. Członkowie: sygnatariusze. Siedziba: Genewa. W maju 1973 WIPO zwołała do Wiednia Konferencję Dyplomatyczną w sprawie własności intelektualnej z udziałem 55 delegacji rzą- dowych oraz kilkunastu międzynar. organizacji. H. DESBOIS L'organisalion de la propiete intellectuelle, w: Revue Int. du droit d'autew, Numero special 1967/68, s. 573-662 i 769-931; Yearbook of Int. Organiwtions 1973. 9 3910 WISŁA (ang. Vistula, franc. Vistule, hiszp. Vi-stula, roś. Wisła), rzeka w Polsce, najdłuższa w zlewisku M. Bałtyckiego (1068 km); przedmiot sporów międzynar. o jej ujście, hist. między Polską a Prusami; w XX w. między Polską a Rzeszą Niem. (->• Gdańsk, Wolne^.Miasto); rozstrzyg- niętych ostatecznie Uchwałami Poczd. 1945 J. STYCZYŃSKI The Vistula: The Story of a River, Warsaw 1973, s. 308. • 3911 WIZA [tac. visa est 'widziane'], (ang. Visa, franc. Visa, hiszp. Visado, roś. Wiza), termin międzynar. — stempel konsulatu obcego państwa w paszporcie uprawniający do wjazdu do danego państwa lub tranzytu przezeń; przedmiot konwencji międzynar. i umów bilateralnych, w 2 pół. XX w. coraz częściej o zniesieniu obowiązku wizowania na zasadzie wzajemności (np. Polska w stosunkach z krajami socjalist. i z niektórymi kapitalist., jak Austria. Finlandia i Szwecja). Niektóre państwa, jak USA, udzielają swym władzom imigra-cyjnym w portach mor. i lotn. prawo anulowania wizy, wystawionej przez właściwy konsulat, jeżeli z jakichś powodów uznają daną osobę za niepożądaną. F L. AUERBACH The Visa Process and Review of Visa Appli-cation, US Dep. of Stale Bulletin nr 63, 1960. • 3912 WIZYTACJA MIĘDZYNARODOWA (ang. In-ternational Inspection, franc. Inspection interna-tionale, hiszp. Inspección intemacional, roś. Mież-dunarodnaja inspiekcyja), termin międzynar. — wprowadzone art. 87 Karty NZ „periodyczne wizytacje (przedstawicieli ONZ) terytoriów powierniczych w terminach uzgodnionych z władzą zarządzającą". W stosunkach międzynar. jest to pierwszy przypadek ustanowienia przez org. międzynar. prawa do w.m., co miało wysoce pozytywne skutki dla procesu —>• dekolonizacji obszarów powierniczych. W. MORAWIECKI Funkcje organizacji międzynar.. Warszawa 1971, s. 229-231. Układy Chińsko-Rosyj- WŁADYWOSTOK -> skie. • 3913 WŁOCHY (ang. Itały, franc. Italie, hiszp. Italia, roś. Italija), Republika Wioska, Repubbiica Ita-liana, państwo w pd. Europie, na Płw. Apeniń- skim (oraz wyspy: Sycylia, Sardynia i in.); czł. ONZ. Graniczy z Francją, Szwajcarią, Austrią. Włochy 3913 Jugosławią, San Marino. Pow. 301 218 km2, ludność ok. 55 min (1972). Stolica: Rzym—2813,4 tyś. mieszk. (VII 1971, zespół miejski). Język urzę dowy: włoski. Waluta: lir == 100 centisimi. święto nar.: 2 VI, dzień proklamowania republiki 1946. Stosunki międzynar.: po stuleciach rozbicia zjednoczone w 2 pół. XIX w. Królestwo Włoskie 1870-1914 prowadziło politykę trójprzymierza z Niemcami i Austrią, zawartego 20 V 1882 i eks- Ludność Wioch wg spisów 1871-1971 (w tyś.) Rok | Ludność Rok Ludność 1871 1901 1911 1921 27577 33370 35694 37403 1931 1951 1961 1971 f 582 -< \ 53 49 M3 !. 841 pansji kolonialnej w Afryce Pn. (w Etio-iii, Erytrei, Libii i Somali). W czasie I woji;y śv iat. W. były początkowo neutralne, po zawarć u porozu- mienia londyńskiego 26 IV 1915 zerwały U ijprzy-mierze i wypowiedziały wojnę 23 V 1915 Aastro-Węgrom oraz 25 VIII 1916 Rzeszy Niemii ckiej. W wyniku wojny uzyskały Traktatem Saint Ger-main-en-Laye 1919 G. Adygę i Traktatem Ra-pallo 1921 Wenecję Galijską. W konflikcie z Jugosławią 1919-24 o Rijekę. Zamach stanu B. Mus-soliniego 28X1922 nadał Królestwu Wł. charakter państwa faszystowskiego. Układy między wojnami: z Albanią Pakt Przyjaźni i Bezpieczeństwa 27 XI 1926, Traktat Przymierza Odpornego 22 XI 1927 i po inwazji układ o unii personalnej Albanii z W. 16 IV 1939; z Węgrami 5 IV 1927 Traktat Przyjaźni, Koncyliacji i Arbitrażu; z Grecją 23 IX 1928 Traktat Przyjaźni, Koncyliacji i Wzajemnej Pomocy Sądowej; z Turcją 30 V 1928 Traktat Neutralności, Koncyliacji i Wzajemnej Pomocy Sądowej, przedłożony 29 IV 1934; ze Stolicą Apostolską 11 II 1929 Traktat o uregulowaniu „kwestii rzymskiej", zw. Laterańskim oraz tegoż dnia konkordat; z Austrią i Węgrami l7 III 1934 Protokoły konsultacyjne; z Francją 711935 Porozumienie, regulujące sporne problemy, gł. dot. Afryki, wypowiedziane przez W. 17X111938; z W. Brytanią 211937 podp. w Rzymie Deklaracja w sprawie M. Śródziemnego, uznającą „swobodę wejścia i wyjścia oraz przejazdu przez M. Śródziemne", oraz wyrzeczenie się „wszelkiego pragnienia- dokonania zmian, lub, o ile to ich dotyczy, dopuszczenia do zmiany status quo w zakresie narodowej suwerenności terytorialnej w rejonie M. Śródziemnego"; potwierdzona 16 IV 1938 podp. w Rzymie Układem bryt.-wt. rozszerzającym współpracę bryt.-wł. na siedem innych problemów związanych z kolonialnymi interesami w Afryce obu stron (m.in. ustalenia granic między koloniami wł. a bryt. i swobody żeglugi w Kanale Su-eskim). Uzupełnieniem tego układu był podp. tegoż dnia Układ o dobrym sąsiedztwie Włoch, W. Brytanii i Egiptu. Z Jugosławią 28 III 1937 układ o wzajemnych stosunkach. W 1933 wraz z dojściem do władzy w Rzeszy Niem. faszysty A. Hitlera, B. Mussolini wystąpił z inicjatywą -> Paktu Czterech (Francji, III Rzeszy, W. Brytanii i Włoch) jako mocarstw dominujących w Europie. W 1935 W. rozpoczęły wojnę z Etiopią, a następnie wzięły udział w wojnie domowej w Hiszpanii. Z III Rzeszą zawarły porozumienie 25 X 1936, zw. Osią Rzym-Berlin; 6X1 1937 przystąpiły do paktu antykominternowskiego; 11 XII 1937 wystąpiły z LN; 13 III 1938 uznały -^ An-schluss Austrii z III Rzeszą; 10 V 1939 zawarły sojusz wojsk, z III Rzeszą, zw. „paktem stalo- wym"; w kwietniu 1939 dokonały agresji na Albanię. W pierwszych miesiącach II wojny świat. W. zachowały neutralność, przystąpiły do niej atakiem na Francję l O VI 1940 i 271X1940 zawarły Berliński pakt trzech z Niemcami i Japonią (Oś Rzym-Berlin-Tokio). Rząd faszyst. u-padł 25 VII 1943 po lądowaniu aliantów na Sycylii; B. Mussolini uwolniony przez hitler. skoczków spadochronowych z miejsca odosobnienia 12 IX 1943; rozstrzelany przez partyzantów wł. 27 IV 1945. Wojska niem. okupujące od 1X1943 Włochy wypierane na północ skapitulowały 2 V 1945. Mocarstwa sprzymierzone: USA, W. Brytania i ZSRR Deklaracją Moskiewską z 30 X 1943 zapowiedziały całkowitą likwidację faszyzmu we Włoszech i umożliwienie narodowi wł. budowy demokratycznego systemu. Referendum lud. 2 VI 1946 uczyniło W. republiką. Traktat pokojowy z W. podp. l O II 1947 w Paryżu ustalił nowe granice W., przyznające Jugosławii Istrię, Rijekę i część Wenecji Julijskiej, Grecji Dodekanez; równocześnie art. XXIII W. zrzekały się wszelkich praw do Erytrei, Libii i Somali. W 1947-54 w sporze z Jugosławią o Triest. Czł. ONZ od 14X111955 i wszystkich org. wyspecjal. Czł. NATO, Unii Europy Zach., DECD, EWS. Prezydent G. Gronchi złożył wizytę w siedzibie ONZ 12 III 1956, Sekr. Gen. ONZ U Thant w Rzymie—10 VII 1963, premier A. Moro w siedzibie ONZ 23 IV 1965. W. są siedzibą ok. 80 org. mię- dzynar. zarej. w ONZ. W lipcu 1972 rządy W. i USA zawarty tajny u-kład o utworzeniu bazy łodzi podwodnych USA w porcie wyspy La Maddalena w cieśninie między Sardynią a Korsyką. Wobec ujawnienia faktu powstania bazy rząd W. l O X 1972 zapewnił, iż baza nie będzie wykorzystana do stacjonowania jednostek USA z bombami atomowymi. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Afganistan, Albania, Algieria, Arabia Saud., Argentyna. Australia, Austria, Belgia, Birma. Boliwia, Botswana, Brazylia, Bułgaria, Burundi, Cejlon, Chile. ChRL, Cypr, Czad, Czechosłowacja. Dahomej, Dania, Dominikana, Egipt, Ekwador, Etiopia, Filipiny, Finlandia. Francja. Gabon, Gambia, Chana, G. Wolta, Grecja, Gwatemala, Gwinea, Haiti, Hiszpania, Holandia, India, Indonezja, Irak, Iran, Irlandia. Islandia, Izrael. Jamajka. Japonia, Jemen, Jemen Pd.. Jordania, Jugosławia, Kambodża, Kamerun, Kanada, Kolumbia, Kongo, Korea Pd,, Kostaryka, Kuba, Kuwejt. Laos, Lesoto, Liban, Liberia, Libia, Luksemburg, Malawi, Malezja, Mali, Malta, Maroko, Maure- 3914 Włókna roślinne 990 tania, Mauritius, Meksyk, Monako, Mongolia, Nepal, Niger, Nigeria. Nikaragua. Norwegia, N. Zelandia. NRD. NRF, Pakistan. Panama, Paragwaj, Peru, Polska, Portugalia, Rep. Malgaska, Rep. Pd. Afryki. Rep. środkowoafryk.. Rumunia. Rwanda. Salwador. Senegal. Sierra Leone, Somalia, Suazi, Sudan. Syjam. Syria, Szwaicaria, Szwecja, Tanzania, Togo, Trynidad i Tobago. Tunezja, Turcja, Urugwaj, USA, Watykan. Wenezuela, Węgry. W. Brylania, Wietnam Pd. (Sajgońska adm.). Wybrzeże Kości Słoniowej, Zair Zambia, ZSRR. Z Polska stosunki na szczeblu ambasad. Umowa kult. polsko-wł. z 25 III 1965 (Dz.U. 1969. pot. 104, 105). G. VED(IVATO // iranato iii pace con Italia. Roma 1948; N. KOGAN Italy and the Allles, London 1956; Italy and the Unit-ed Nations. New York 1959; S. MANUNARŁLLA Italy after Fas-cism, Montreal 1964; F. CHABOD Wiochy współczesne 1918-1948. Warszawa 1966; S. HUGHES The Fali and Rise of Modern Itaty, New York 1968. s. 322; M. ŻYWCZYŃSKI Wiochy nowożytne 1796- 1945, Warszawa 1971. s. 361; M. PASZKOWSKI Polska-Włochy. Gospodarka, stosunki ekonomiczne. Warszawa 1971, s. 171; E. MOZEJKO Włochy a integracja zachod-nio-europejska, PISM Warszawa 1972, 8. 174; J GODICHOT Hisioire de rilalie Modernę 1770-1870. Paris 1973, s. 590; M. VAUSSARD Histoire de 1'ltalie Modernę 1870-1970, Paris 1973, s. 460; J. ZAKRZEWSKA Wiochy. Zarys ustroju, Wrocław 1974. • 3914 WŁÓKNA ROŚLINNE (ang. Vegetable fibres, franc. Fibres vegetales, hiszp. Fibras vegetales, roś. Rastitielnyje wołokna), jeden z podstawowych surowców w handlu świat., od pot. XX w. w konkurencji z przem. produkcją włókien sztucznych. Od 1955 FAO organizuje Międzynar. Konferencje Włókna Roślinnego, złożone z krajów producentów i importerów, ustalające kwoty eksportowe i ceny. Główni producenci sizalu: Tanzania (42°/o), Brazylia (19%), Kenia, Angola, Indonezja, Haiti; henekenu (Henequen), Meksyk (91°/o) i Kuba (9%); włókna bananowego (Abaca): Filipiny (89%), Gwatemala, Kostaryka; konopi (Hemp): Indie (26%), ZSRR (24%), Włochy (11%), Jugosławia (9%), Rumunia, Węgry, Turcja, Hiszpania. Zob. tez len. Impact of synthetics on jutę and allied fibres. FAO Romc 1969, s. 114. • 3915 WŁÓKNA SZTUCZNE (ang. Synthetic fibres, franc. Fibres synthetiques. hiszp. Fibras sinteticas, roś. Iskusstwiennyje wołokna), jeden z podstawowych produktów fabrycznych, przedmiot między-nar. kooperacji. Światowa produkcja w.sz. celulozowych i niecelulozowych wynosiła: 1950— 1605 tyś. t i 70 tyś. t, 1960—2595 tyś. t i 700 tyś. t, 1970 — 3510 tyś. t i 4890 tyś. t, 197] — 3460 tyś. t i 5705 tyś. t, 1972 — 3580 tyś. t i 6340 tyś. t. XXVIII sesja RWPG w Sofii powołała 21 VI 1974 specjalne międzynar. zjednoczenie produkcyjne krajów RWPG p.n. Inter- Chimwołokno w celu skoncentrowania wysiłków w stałym unowocześnianiu i rozszerzaniu produkcji w.s. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Eur. Inst. Badania Włókna Przemysłowego, Bur. Institute for the Study of Industrial Fibres, zał. 1957, z siedzibą w Genewie; łączy stowarzyszenia zach. Europy oraz Ghany, Malgaskiej Rep. i Maroka. Poza tym przy EWG istnieją komitety specjalne d/s w.sz. Międzynar. Biuro Standaryzacji Sztucznego Jedwabiu i Syntetycznego Włókna. Bureau int. pour la standarisation de la rayonne et des fibres synthetiques (BISFA), zał. 1928, z siedzibą w Bazylei. Międyynar. Kom. Syntetycznego Włókna i Sztucznego Jedwabiu. Int Rayon and Synthetic Fihres Committee, zał. 1950. z siedzib;) w Paryżu, łączy stowarzyszenie krajowe zach. Europy i Australii. Ameryki i Japonii: w łączności z FAO; puhl.; Rayonne. Fihranne et Fihres Synthefialłes. S. HUMIN. B WYSZYŃSKA Pohka nn mipd^ynnr. rynku wló-klenmrzo-odzieiowym, Warszawa 1972; U WASSERMANN The Challenge of Synthetics, Journcu of Worid Trade Law Ju- ly/August 1972; Rocznik statystyki Międzynar. 1973, Warszawa 1973, s. 163 i 164. • 3916 WMO, Światowa Organizacja Meteorologiczna (ang. Worid Meteorological Organization. WMO, franc. Organisation Meteorologique Mondiale, OMM, hiszp. Organi-zación Meteorołógica Mundial, OMM, roś. Wsiemirnaja mietieoroło-giczeskaja organizacyja, WMO), jedna z gł. org. wyspecjal. ONZ, zał. przez XII Konferencję Dyrektorów Międzynar. Org. Meteorologicznej. IMO, 11 Xl 947 w Waszyngtonie jako sukce-sorka IMO zat. 1878. Konwencja międzyrząd. ze statutem WMO weszła w życie 23 III 1950. Cele WMO określa art. II konwencji: ,,Organizacja ma następujące cele: a) ułatwiać wszechświatową współpracę w dziedzinie zakładania sieci stacji dla dokonywania obserwacji meteorologicznych lub innych obserwacji geofizycznych związanych z meteorologią i popierać zakładanie i utrzymywanie ośrodków meteorologicznych, świadczących usługi w dziedzinie meteorologii; b) popierać zakładanie i utrzymywanie dla szybkiej wymiany wiadomości meteorologicznych; c) popierać działalność w dziedzinie normalizacji obserwacji meteorologicznych i zapewnić jednolitość w ogłaszaniu obserwacji j statystyki; d) popierać zastosowanie meteorologii w lotnictwie, żegludze, rolnictwie i w innych dziedzinach działalności ludzkiej; c) popierać badania oraz szkolenie w dziedzinie meteorologii i współdziałać w uzgadnianiu międzynar. aspektów tych badań i szkolenia". Organami gł. WMO są: Światowy Kongres Meteorologiczny, Worid Meterology Congress; Kom. Wykonawczy oraz Sekretariat z Sekr. Gen. Sześć regionalnych org. Afryki, Azji, Ameryki Pd., A-meryki Pn. i Środk., Europy i Pd. Pacyfiku jest stowarzyszonych z WMO. Siedziba: Genewa. Publ.: WMO Bulletin oraz szereg studiów. Państwa członkowskie przedstawia wspólna tablica •> organizacji wyspecjalizowanych ONZ. Polska jest czł. WMO od 16 V 1950. Dz.U. 1951. póz. 85: Dz.U. 1962, póz. 236; H. OKULAHCZYK Światowa Organizacja Meteorologiczna — WMO, Sprawy Międzynar. nr 12. 1963; Convenlion of the WMO. Basie Do-cuments. Geneva 1963: La Vigitancia Meteorolńgica Mundial, ON U Geneva 1965; Zbiór statutów i regulaminów organizacji międzynarodowych t. 2, cz. 2 Organizacje wyspecjalizowane ONZ. PISM 1967, s. 978-1073; Yearbook of Int. Organiza-tions, 1973. • 3917 WODA (ang. Water, franc. Eau, hiszp. Agua, roś. Woda), przedmiot konwencji międzynar. i stałej zorganizowanej współpracy międzynarodowej. Org. zarej. w ONZ: Centrum Micdzyamer. Rozwoju Wód i Ziemi. Interamerican Centre for Waler and Soil Devel»pments. Centro Interameri-cano de Desarrollo Integral de Aguas y Tierras fCIDIAT), zał. 1964. z pomocą finansową Funduszu Specjalnego ONZ, jako org. wyspecjal. OPA; pod kierownictwem stanowego uniwersytetu Utah fUSA). Federacja Eur Ochrony Wód, Eur. Federation for the Pro-teetion of Walers. zał. 1965, z siedzibą w Zurychu; łączy rządowe i nauk- instytucje Austrii, Finlandii. Francji, Hiszpanii. Holandii, Liechtensteinii, Luksemburga, NRF, Norwegii, Szwajcarii, Szwecji i Włoch. Międzynar. Grupa Badawcza Dystrybucji Wody w Dorzeczu Renu. Int. Study Group for Waterworks in the Rhine Catch-ment Area. zał. 1970. z siedzibą w Monachium (NRF). Międzynar. Słów. d/s Materiałów Wodoszczelnych, Int. Wa-terproofing Assoc., Association int. de 1'etancheit, żal. 1968, z siedzibą w Brukseli. 991 Wody odsalanie 3923 Naukowy Kom. Badawczy Wody, Scientific, Committee on Water Research (COWAR), Comite scientifique pour les re-cherches sur 1'eau, żal. 1964, z siedzibą w Paryżu. Stów. Międzynar. Dystrybucji Wody. Int. Water Suppły Assoc., zał. 1949. z siedziba w Londynie; łączy krajowe towarzystwa 36 państw, m.in. Polski; posiada statut doradczy ECOSOC i WHO; publ. Aąua. Groundwater Legislation in Europę, FAO Rome 1964; Z. JA-NUSZKO Zagospodarowanie wodostanu Polski, Warszawa 1972; Yearbook ot Int. Organizations, 1973. • 3918 „WODA DLA POKOJU" (ang. „Water for Peace", franc. „Eau pour la Paix", hiszp. „Agua para la Paź", roś. „Woda dla mira"), hasło ONZ ratowania globu ziemskiego od braku wody, po-wstate 1967 w związku z rosnącym w XX w. zapotrzebowaniem na wodę przez coraz większy i odpowiednio wodochłonny przemyśl i takiż przyrost ludności świata. Woda stając się „kluczem do wszelkich zasobów świata", byta 1951 gł. przedmiotem Konferencji NZ w sprawie korzystania i chronienia zasobów, UN Conference on Utiiization and Conservation of Resources, gdzie zainicjowano Program ONZ globalnego zbadania problemów wody pitnej i wody na użytek przemysłowy. W 1959 zostało stworzone Centrum Międzynar. Rozwoju Zasobów Wody, Internatio-nal Center of Water Resources Development, z-siedzibą w N. Jorku. UNESCO na swej Sesji 0- gólnej 1962 opracowało program Międzynar. Dekady Hydrologicznej. W maju-czerwcu 1967 w Waszyngtonie pod patronatem ONZ zainicjowa- ne zostały, przy udziale 90 krajów. Konferencje Międzynar. „W.d.p.". Water and the Modern Wortd, UN New York 1963; H. EEK Los Recwsos de Agua en el Mundo y et Derecho Int., Foro Internacional nr 18. Menico DF 1964, s. 225-226; P. BRIGGS Water. The Yital Essence. New York 1967, s. 223; A. TUSZKO Świat bez wody?. Warszawa 1972, s. 226. • 3919 WODA W SYSTEMIE RWPG (ang. Water in CMEA, franc. Eau dans le systeme du CAEM, hiszp. Agua en el sistema del CAME, roś. Woda w sistiemie SEW), przedmiot stałej współpracy państw RWPG. Organem koordynacyjnym jest Narada Przewodniczących Urzędów Gospodarki Wodnej, koncentrujących się na problemach kluczowych: pokrycia zapotrzebowania na wodę, optymalizacja sieci hydrologicznej, ochrona przed •»• zanieczyszczaniem wód, walka z powodziami oraz wykorzystanie rzek dla transportu i eksploatacji energetycznej. Polska, mająca najmniejsze zasoby wody ze wszystkich państw socjalist. jest szczególnie zainteresowana w rozwoju współpracy w dziedzinie gospodarki wodnej. Kompleksowy Program RWPG 1971, na podstawie przeprowadzonych analiz stanu i prognoz rozwoju gospodarki wodnej w krajach członkowskich RWPG na tle świat, poziomu założył „opracowanie na naukowych podstawach metodyki ewidencjonowania, planowania, racjonalnego wykorzystania i ochrony zasobów wodnych". Objęto wspólnym programem regulację spływu wód w basenie rz. Cisy, w tym również możliwości wspólnej budowy i eksploatacji poszczególnych budowli (zapór, zbiorników wodnych, zrzutów wody i innych), przedsięwzięcia w sprawie kompleksowego wykorzystania zasobów wodnych oraz ochrony przeciwpowodziowej; a także postanowiono opracować kompleksowy rozwój współpracy dla rozwiązania problemów basenu Dunaju. Kompleksowy Program... RWPG, oprać.: B. Reutt, Warszawa 1971, s. 123. • 3920 WODY GRANICZNE (ang. Pron^er Waters, franc. Eaux limitrophes, hiszp. Aguas fronterizas, roś. Pogranicznyje wody), przedmiot prawa mię- dzynar. oraz konwencji międzynar. państw graniczących na wodach rzek, jezior, zatok lub morza. Od Pokoju Westfalskiego 1648 przyjęła się zasada, że linia graniczna jeśli chodzi o rzeki biegnie środkiem nurtu gl. (-»• thalweg); rzadko brzegiem, jak w przypadku polsko-prus. układu o Noteci z 181X1773. Również jeśli chodzi o jeziora i zatoki przyjęta została zasada linii środk., co nie jest równoznaczne z linią prostą. E NYS Riyieres et fleims frontieres. La Ugnę medianę et le Thalweg. Un aperęu historiaue, w: Revue de droit int. et de legislation comparee m 33, 1901; B. WINARSKI Principes ge-neraux dv droit fluvial int„ w: Recueil des Cours de l'Aca-demte de Droit Int. nr 45, marzec 1933; S. JONES Boundary Making. A ffandbook for Statesmen, Treaty Editors and Boundary Commissioners, London 1945; K. GLEDISCH Rlvers as Internattonal Boundaries, w: Nordisk Tridskrift nr 22, 1952. • 3921 WODY MIĘDZYNARODOWE (ang. Internatio-nal Waters, franc. Eaux internationales, hiszp. Aguas internacionales, roś. Mieżdunarodnyje wody), ogólny termin międzynar. na —>- kanały międzynar., -r morze otwarte, —>• rzeki międzynar. oraz zatoki międzynar., przedmioty układów, konwencji i traktatów międzynar. Listę tego typu 144 umów z 1616-1962 zawiera praca R. R. Bax-tera. W 1970 Zgr. Og. NZ Rez. 2669/XXV zaleciło KPM-ONZ zbadanie prawa używania dróg w.m. dla celów odmiennych niż żegluga, Study of the law of the non-navigational uses of int. wa-tercourses, Ćtude du droit relatif aux utiiisations de voies d'eau int. a des fins autres que la na-vigation. G. SAUSER-HALL L'Utilisafion industrielle des fleiives inter-nationaux, w; Recueil des Cour de 1'Academie de Droit Int. nr 83. 2/1953; R. R. BAOTER The Law of Int. Waterways With Partlcular Regnrd to Interoceantc Canals, Cambridge 1964, s. 371. • 3922 WODY NEUTRALNE (ang. Neutral Waters, franc. Eaux neutres, hiszp. Aguas neutrales, roś. Niejtralnyje wody), termin międzynar. na wody terytorialne przybrzeżne, zatoki, cieśniny, jeziora i rzeki zneutralizowane porozumieniami międzynarodowymi. V. SCHEUMER Neutrale GewSsser, w: Strupp-Schlochauer Worterbuch des Yoikerrechts, Bd. 2, Berlin 1961, s. 583-586, B 3923 WODY ODSALANIE (ang. Water desalinization, franc. Dessalement de 1'eau, hiszp. Desalificación del agua, roś. Opriesnienije wody), termin międzynar.—uzdatnianie wody zasolonej, przede wszystkim mor. do użytku konsumpcyjnego i przem. poprzez ekstrakcję soli; przedmiot mię- dzynar. współpracy, w związku z rosnącym brakiem wody pitnej i przem. w większości regionów świata. W 2 pół. XX w. poszukiwania metod odsalania wody mor. stały się przedmiotem szerokiej kooperacji międzynar.; szczególnie najbardziej rewelacyjna metoda hiperfiltracji, czyli odwróconej osmozy. W 1960 ECOSOC zainicjował świat, program ONZ o.w. z zadaniem osiągnięcia najtańszych metod desalinizacji (1967 3924 Wojenna konieczność 992 koszt tysiąca galonów wody pitnej ze źródła nie przekracza} l centa, gdy odsalanej przekraczał l dół.). Dwa wielkie mocarstwa USA i ZSRR utworzyły specjalne urzędy d/s o.w. i rozpoczęty prace desalinizacyjne z pomocą energii atomowej. W założeniach programu ONZ przypuszcza się, że do 1980 ten tak aktualnie ważny problem cywilizacji ludzkiej jakim jest brak wody zostanie pomyślnie rozwiązany. W połowie 1973 w ZSRR na wsch. wybrzeżu M. Kaspijskiego, w m. Szewczenko na plw. Mangy-szłak uruchomiona została pierwsza w świecie elektrownia atom. z reaktorem na prędkich neutronach przeznaczona m.in. do produkcji energii cieplnej dla zakładów odsalania wody morskiej. Water Desalinizatlon In Developing Countries, UN New York 1964; Use o) Nuclear Power for the Production ot the Fresh Water from Salt Water. Hearing. Joint Committee on Atomie Energy. August 18, 1964, Washington DC 1964, s. 157; Dessalemem de 1'eau, UN New York 1965, s. 62; Proceedings of the Inierreglonal Seminar on the Economic Applicatlon of Waler Desalimwlion, New York 1965, s. 367; J. KĘPIŃSKI. N. CHLUBEK Odsalanie mórz, i oceanów. Warszawa 1972. WODY TERYTORIALNE -^ Morze terytorialne. • 3924 WOJENNA KONIECZNOŚĆ (ang. War NecesSity, franc. Necessitś militaire, hiszp. Necesidad de la guerra, roś. Wojennaja nieobchodimost'), termin międzynar. — działania wojenne ograniczone do rzeczywiście koniecznych zniszczeń na terytorium nieprzyjaciela; przedmiot ocen międzynar. trybunałów wojsk, d/s zbrodni wojennych. S. RODICK The Doctrine of Necessity in Internationat Law, London 1928; N. C. DUNBAR Military Hecessity in War Cri-mes Trial, w: The British Year Book of Im. Law 1952; W. G. DOWNEY JR. The Law of War and Military Necessity, w. American lomnal o/ Int. l.aw m 47, 1953; Ą. TOBLER Kriegsnotwendigkeit, w: Strupp-Schlochauer Worterbuch des YBIkerrechis. Bd. 2, Berlin 1961, s. 351/353. • 3925 WOJENNE STRATY (ang. War Casualties, franc. Pertes causśes par les guerres, hiszp. Perdidas de las guerras, roś. Wojennyje potieri), termin międzynar., przedmiot statystyki międzynar. — straty poniesione w wojnach przez strony wojujące w ludziach i majątku narodowym. Zob. też. wojna światowa 1914—18 i wojna światowa 1939-45. • 3926 WOJENNE ŚRODKI (ang. War means, franc. Moyens militaires, hiszp. Medios belicos, roś. Wojennyje sriedstwa), przedmiot prawa międzynar., które od 2 pół. XIX w. wprowadziło szereg ograniczeń zasadą, że prowadzący wojnę nie może stosować wszelkich środków rażenia i niszczenia nieprzyjaciela i jego kraju, lecz jest ograniczony normami i zakazami prawa międzynar. Walka o zakaz broni masowej zagłady (->• bronie ABC) stała się dominantą 2 pół. XX w. J. SIKORSKI Zarys historii wojskowości powszechnej do końca XIX wieku. Warszawa 1972, s. 625; W. STANKIEWICZ Socjalistyczna mysi wojenno-ekonomicwa, Warszawa 1972, s. 466. WOJENNE ZNISZCZENIA -» Odbudowa państw zniszczonych przez wojnę. • 3927 WOJNA (ang. War, franc. Guerre, hiszp. Guerra, roś. Wojna), jedno z najstarszych pojęć międzynar., bynajmniej nie jednoznaczne, ponieważ od wieków ludy świata rozróżniały wojnę sprawiedliwą w obronie czy wyzwoleńczą, od wojen niesprawiedliwych, których początkiem jest -f- agre- sja, a rezultatem podbój cudzego kraju i zbrodnie wojenne włącznie do —> ludobójstwa. Potępienie wojny, jako środka rozwiązywania konflik- tów i sporów międzynar., zaczął upowszechniać w XIX w. świat, ruch roboto., w ramach marksist. walki z imperializmem i kolonializmem. Pierwszym rządowym dokumentem, potępiającym wojnę był ->• Dekret o Pokoju, 1917. Pierwszą konwencją międzynar., która zobowiązała państwa do nieposługiwania się wojną jako instrumentem polityki w stosunkach z innymi na- rodami, był -r Pakt Brianda-Kelioga 1928. ZSRR pierwszy ratyfikował ten pakt i w oparciu o niego zawarł pakty ze wszystkimi swymi sąsiadami. Zasada nierozwiązywania problemów międzynar. drogą wojny została włączona do Karty NZ, 1943. Komisja Prawa Międzynar. ONZ zainicjowała 1967 prace nad projektem Deklaracji o Wojnie. przedłożonym wspólnie przez rządy Argentyny, Chile i Wenezueli (-> prawa wojny). Wg szacunkowych obliczeń od 3600 r. p.n.e. do 1960, ludzkość znała tylko 292 lata powszechnego •pokoju; w ciągu pozostałych 5268 lat ludzkość przeżyła 14513 konfliktów zbrojnych i straty w ludziach na skutek działań wojennych wyniosły ok. 1240 min. C. EAGLETON The attempt to define War. w. Infernalional Concilialion m 291, 1933; M. DELTEURE Recuell Generał de Lois et Coutumes de la Guerre ferrestre, maritime sousmarine et aerienne d'apres les Acirs elahores par les Conferences In-ternationates depuls 1856, Geneve 1943: J. L. KUNTZ Bellum iustum and bellum tegale, w: American Journal of tnt. Law nr 45, 1951; C. A. POMPĘ Aggressiv War on Int. Crime, London 1953; L. KOTZSCH The Concept of War in Contemporary History and International Law, London 1956; Manuel des lois de la guerre sur terre, Tahieau Generał des Resolutions (1873-1956), IDI Paris 1957; J. R. LEOUEY FEILLEUS The Law of War. A Bihiiographf 1945-1958. vol. 2, London 1960; J. L. KUNZ Kriegsbegriff: w Strupp- Schlochauer Worterbuch des Yoikerrechts, Bd. l, Berlin 1961, s. 329-332; B. C. ULANIS Wojny a zaludnienie Europy, Warszawa 1962; N. COUSINS In Place of Folly, New York 1963; J. LIDER Wolny i doktryny wojenne XX wieku. Warszawa 1966; T. PIÓRO Demograficzne skutki wielkich konfliktów zbrojnych, w: Kultura t Społeczeństwo nr 3, 1968, s. 137-194. • 3928 WOJNA ATOMOWA (ang. Atomie War, franc. Guerre atomique, hiszp. Guerra atómica, roś. A-.tomnaja wojna), termin międzynar.—działania zbrojne przy użyciu —r broni nuklearnych, grożące totalnym zniszczeniem ludzkiej cywilizacji; przedmiot licznych układów i konwencji międzynar., mających na celu zapobieżenie w.a.; jeden z gł. problemów inicjatyw rozbrojeniowych. Hi- storycznie erę w.a. zainicjowały USA przeciw Japonii w V7TI 1945 powodując prawie totalne zniszczenie miast -> Hirosimy i Nagasaki, z kolei kapitulację Japonii. Walka o pokój po U wojnie świat, stała się w pierwszej linii walką przeciw możliwości sprowokowania nowej w.a. przez USA, które odwrotnie niż ZSRR nie ratyfikowały Konwencji o ->• ludobójstwie, natomiast dwukrotnie rozważały użycie bomb atom. ponownie w Azji, 1954 i 1967 przeciw Wietnamowi. W obu wypadkach rząd ZSRR ostrzegł rząd USA, że „użycie broni jądrowych w Wietnamie wywoła katastrofalne skutki". Uczony fizyk amer. R. Oppenheimer w jednej ze swych ostatnich przed śmiercią wypowiedzi, 1966, zauważył: Wojna gospodarcza 3933 ,Za każdym razem, kiedy na Zachodzie, a szczególnie w noim kraju, w USA, wyrażano opinie, że użycie superbroni lie będzie karygodne jeśli uderzy w przeciwnika czyniącego ;łe rzeczy, popełnialiśmy ciężki błąd wynikający z braku ikruputów, wykazanego już w czasie II wojny światowej..." 5ekr. Gen. ONZ 23X1967 opubl. raport o moż-iwych skutkach użycia broni nuklearnych, opra-;owany i zaaprobowany jednomyślnie przez grupę ikspertów Francji, Japonii, Meksyku, Nigerii, Norwegii, Polski, Szwecji, USA i ZSRR. Studium, rtóre powstalo z inicjatywy Polski, 1960 składa iię z pytań i odpowiedzi. Jego kwintesencją są lastępujące stwierdzenia: .Żadne mocarstwo nuklearne nie może zaatakować drugiego 10. sprowokowania nuklearnego kontrataku". Jeśli nastąpi konflikt nuklearny, niezależnie od formy w takiej się rozpocznie, ani jedno państwo nie może czuć się iczpiecznie". SSRR i USA zawarły 1973 Układ o zapobieganiu vojnie nuklearnej. Pręż. USA R. Nixon 5 VI 1974 izasadnił konieczność polityki odprężenia następująco: ,0d momentu kiedy Związek Radziecki osiągnął równowagę ; USA w dziedzinie zbrojeń strategicznych, wszelkie starcia niedzy nami groziłyby potencjalną katastrofą nuklearną wszystkich państw cywilizowanych". ''hę Threaty of Nurlear Weapons, UN New York 1967; J. S. [•OMPKINS The Weapons of Worid War III, London 1967, . 340; C. DELMAS Histoire Politique de la Bombę Atomigue. 'aris 1967, s. 397. l 3929 ,WOJNA BANANOWA" 1974 (ang. „Banana Var" 1974, franc. „Guerre de banana" 1974, liszp. „Guerra de bananas" 1974, roś. „Banano-vaja wojna" 1974), termin międzynar.—konflikt zterech północnoameryk. kompanii bananowych, yspieranych przez rząd USA z rządami Hondu-asu, Kostaryki, Nikaragui i Panamy, które w narcu 1974 zainicjowały utworzenie Unii Krajów ameryki Lać. eksportujących banany (zapraszane również Ekwador, Gwatemalę i Kolumbię) zaproponowały solidarne wprowadzenie podatku w wysokości 5 centów ameryk, za każdy kilo-;ram bananów eksportowany za granicę (dotych- •zas kompanie ameryk, płaciły jedynie producen-om 8,5 centów za l kg, a sprzedawały w USA >o 20 centów za l kg). Trzy główne kompanie .meryk. początkowo zapowiedziały zawieszenie mportu bananów z krajów, które wprowadzą )odatek, ale dwie z nich (United Brad Co. oraz 3el Monte) w IV 1973 rozpoczęły rokowania z zadami. ironika 1974. .WOJNA BŁYSKAWICZNA" -> Blitzkrieg. VOJNA BURSKA -> Boers. l 3930 VOJNA DOMOWA (ang. dvii War, franc. Gu-rre civile, hiszp. Guerra civil, roś. Grażdanskaja yojna), termin międzynar. — walka polit. o wla- Izę w państwie, toczona siłami zbrojnymi regu-arnymi lub partyzanckimi; przedmiot prawa mię-Izynar. w związku z zagrożeniem w.d. interesów >aństw obcych i problemem uznawania lub nie-iznawania rządu zwycięskiego w w.d. Genewska Conwencja o ochronie ofiar wojny z 12 VIII 1949 >rzewiduje art. III obowiązek niesienia pomocy ównież ofiarom w.d. •l. WEHBERG La guerre civile et le droit int., w: Recueil des "mirs de 1'Academie de Droit Int. nr 63, 1938; D. SCHINDLER ^oikerrecht im Burgerkrieg, w: Neue Schweizer Rundschau 1937/38; F. SIORDET Les Convenllons de Geneve et la guerre civile, w: Revue int. de la Croix-Rouges 1950; J. SIOTIS Le droit de guerre et tes conflicts armes d'un caractere non-ln-ternational, Paris 1958: R. PINTO Les regles du droit int. con-cernant la guerre civile, w: Recueil des Cours de 1'Academie de Droit Int. 1966; E. CASTREN Civtf War, Helsinki 1966. • 3931 WOJNA (DOMOWA) HISZPAŃSKA, 1936-39 (ang. Spanish (Civil) War, 1936-39, franc. Guerre (civile) d'Espagne 1936-39, hiszp. Guerra (civil) de Espana 1936-39, roś. Nacyonalno- riewolucyon-naja wojna ispanskogo naroda 1936-39), termin międzynar. — działania wojenne w Hiszpanii, sprowokowane faszyst. rebelią wojsk., 17/18Vn 1936, kierowaną przez gen. Franco, popieranego przez rządy faszyst. Włoch i III Rzeszy, początkowo sprzętem i amunicją, następnie oddziałami specjalnymi i lotnictwem bombardującym (—f- „Legion Condor") pozycje lud. frontu: przedmiot ostrych kontrowersji w LN; zakończona kapitulacją Madrytu 27 III 1939 i przystąpieniem tegoż dnia frankistowskiej Hiszpanii do ->- Antyko-minternu. M. BRON, E. KOZŁOWSKI, M. TECHNICZEK Wojna Hiszpańska 1936-1939. Chronologia wydarzeń i bibliografia. Warszawa 1964, s. 516; S. AJZNOR Polska a wojna domowa w Hiszpanii 1936- 1939, Warszawa 1968; P. BROOE La Revolution espagno-le 1931-39, Paris 1973, s. 190. „WOJNA DORSZOWA" -> Islandia. • 3932 „WOJNA FUTBOLOWA" SALWADORU Z HONDURASEM (ang. Salvador-Honduras „Poot-ball-War", franc. „Guerre du Football" Salvador-Honduras, hiszp. „Guerra de futbol" Salvador-Honduras, roś. „Putbolnaja wojna" Salwadora z Gondurasom), powszechnie przyjęta nazwa 5-dniowej akcji zbrojnej armii Salwadoru przeciwko Hondurasowi 14-18 VII 1969, spowodowana formalnie odniesionym miesiąc wcześniej, 15 VI 1969, zwycięstwem drużyny Hondurasu nad drużyną Salwadoru w meczu piłki nożnej, decydującym o wejściu do finału mistrzostw świata, co dało wojsk, reżimowi Salwadoru asumpt do wywołania nastrojów wzburzenia przeciw Hondurasowi i oskarżenia Hondurasu przez OPA o stosowanie ludobójstwa w stosunku do bezrolnych chłopów salwadorskich, którzy w liczbie ok. 300 tyś. osiedlili się nielegalnie na terytorium Hondurasu mimo ustaw zezwalających na kolonizację honduraskiego pogranicza tylko obywatelom Hondurasu. Już w czasie meczu sprowokowane zostały bójki między kibicami obu stron, następnie incydenty graniczne, które doprowadziły do zerwania stosunków dyplomat. między obu państwami, a następnie agresji Salwadoru na Honduras, w wyniku której zginęło ok. 3000 ludzi. Na żądanie Rady OPA 18 VII nastąpiło zawieszenie broni, a wojska Salwadoru wycofały się z Hondurasu całkowicie 30 VII 1969, jednak incydenty graniczne przeciągnęły się do 1972. Osobliwością tej wojny było to, że obie strony walczące były umundurowane i uzbrojone identycznie przez USA w ramach integracji militarnej Ameryki Środk., posługiwały się tym samym językiem hiszp. i nie różniły się etnicznie. Kronika. Dokumentacja prasowa. 1969-72. • 3933 WOJNA GOSPODARCZA (ang. Economic war, franc. Guerre economique, hiszp. Guerra econó- i3 ESMiO 3934 Wojna krymska 994 mica, roś. Ekonomiczeskaja wojna), termin mię-dzynar. —'• bojkot gosp. wobec przeciwników polit., ideologicznych i innych; po II wojnie świat, w czasie zimnej wojny złożony instrument hamowania rozwoju poprzez dyskryminacje i ustawowe akcje zastosowane przez zach. kraje kapitalist. przeciw ZSRR i krajom demokracji ludowej. Początkiem w.g. była ustawa Kongresu USA z 27 IX 1949 p.n. Export Control Act of 1949. Częścią integralną w.g. jest wojna -»- celna oraz embargo strategiczne, polegające na stosowaniu wszelkich możliwych utrudnień dla statków handl. tych krajów, dyskryminacji handl. i finansowych. ZSRR na Międzynar. Konferencji Gosp. w Londynie 1933 przedłożył projekt paktu 'o nieagresji ekon., ale mocarstwa zach. odmówiły jego rozpatrzenia. W 1953/54 na spotkaniach ekspertów d/s handlu Wschód-Zachód w Genewie ponownie ZSRR przedłożył projekt zasad współpracy gosp., wykluczającej wszelkie formy dyskryminacji. Organami w.g. państw NATO i SEATO były specjalne Komitety ->• COCOM i CHINCOM. Public Law No. 703, 76-th Congress, Export Control Act of 1949. Washington DC 1949; J. CHMURKOWSKI Embargo strategiczne. Warszawa 1971, s. 288. WOJNA JAPOŃSKO-CfflŃSKA -> Wojny 1918-39. WOJNA KOREAŃSKA -r Korea.. • 3934 WOJNA KRYMSKA, 1853-56 (ang. Crimean War, 1853-56, franc. Guerre de Crimee, 1853-56, hiszp. Guerra de Crimea, 1853-56, roś. Krym- skaja wojna, 1853-56), nazwa przyjęta powszechnie dla konfliktu zbrojnego 1853-56 między Rosją a Turcją wspomaganą przez swych sprzymie- rzeńców Francję, Królestwo Sardynii i W. Brytanię; wojna toczyła się gł. na Krymie, gdzie Turcja zdobyła Sewastopol, poza tym na Kaukazie, gdzie Rosja zdobyła Karsu; zakończona Pokojem Paryskim 1856. V. DE GOTCHEN La guerre de Crimee 1853-1856 et 1'attitude des puissance europeennee, Paris 1936; G. B. HENDERSON Crimean War Diptomacy, London 1947; J. W. TARŁ Wojna Krymska, Warszawa 1953, W. BIESTUŻEW Krymskaja wojna 1953-1856, Moskwa 1956. • 3935 WOJNA LĄDOWA (ang. Land War, franc. Guerre terrestre, hiszp. Guerra terrestre, roś. Sucho-putnaja wojna), termin międzynar. — działanie zbrojne prowadzone na ziemi; prawo i zwyczaje obowiązujące strony prowadzące w.l. zostały sko-dyfikowane w Haskich Konwencjach z 1899 i 1907 oraz Genewskich Konwencjach 1929 i 1949. • 3936 WOJNA MORSKA (ang. Sea War, franc. Guerre maritime, hiszp. Guerra maritima, roś. Morskaja wojna), termin międzynar.—działanie zbrojne na morzu; zwyczaje prowadzenia w.m. zostały w XIX i XX w. ujęte w szereg norm prawa międzynar. W 1856 tzw. Deklaracją Paryską mocarstwa potępiły korsarstwo, jako sprzeczne z prawem wojny mor.; w 1907 n Konferencja Haska wprowadziła szereg reguł, których pełnej kodyfikacji dokonała 1909 Konferencja Londyńska. Po I wojnie świat. 1922 Konferencja Waszyngtońska i 1936 Londyńska opracowały normy wojny podwodnej. Stosunek do rozbitków, rannych i chorych w w.m. określony został X Konwencją Haską 1907, zastąpioną II Konwencją Genewską, 1949. • 3937 WOJNA PACYFIKU, 1879-84 (ang. Pacific War, 1879-84, franc. Guerre du salpetre, 1879-84, hiszp. Guerra del Pacifico, 1879-84, roś. Ticho- •okieanskaja wojna, 1879-84), zw. też wojną o saletrę, konflikt zbrojny między Chile a Boliwią i Peru o bogate w złoża saletry, miedzi i guana prowincje Tarapaca, Arica, Antofagasta i Tacna. W wyniku traktatów pokojowych zawartych 1883 z Boliwią oraz 1884 z Peru prowincje te przy- znano Chile, które zdobyły świat, monopol w dziedzienie saletry oraz stały się poważnym eksporterem miedzi. Zgodnie z traktatem z Boliwią wobec odsunięcia jej od wybrzeża mor., Chile przeprowadziło do 1888 linię koi. ze stoi. Boliwii La Paź do portu chilijskiego Arica, gdzie Boliwia otrzymała strefę wolnocłową. W 1929 w wyniku rokowań Chile zwróciło Peru prowincję Tacna. M. BACA, A. TAURO Dicctonario endclopedico del Peru, vol. 3, Lima 1966. WOJNA POLSKO-RADZIECKA -> Wojny 1918-39. • 3938 WOJNA POWIETRZNA (ang. Air War, franc. Guerre aerienne, hiszp. Guerra aerea, roś. Woz-dusznaja wojna), termin międzynar.—działania wojenne prowadzone z powietrza; jedyna forma wojny, co do której nie powstały dotąd żadne specjalne konwencje międzynar., jak w przypad- kach wojny lądowej i wojny mor., lecz istnieją tylko w Haskich i Genewskich Konwencjach o innych rodzajach wojen napomknienia, że niektóre postanowienia odnoszą się też do w.p. Historycznie już w 1899 Deklaracja Haska zakazała zrzucania z balonów lub innych statków powietrznych jakichkolwiek pocisków czy materiałów wybuchowych, ale tylko na okres próbny 5 lat. Deklarację powtórzyła II Konferencja Haska 1907, ale z klauzulą si omnis; tak że nie znalazła zastosowania w I wojnie świat. W 1923 grupa ekspertów w Hadze opracowała z inicjatywy LN tzw. Haskie reguły wojny lotn., ale nie weszły one w życie. W tej sytuacji eksperci prawa międzynar. reprezentują pogląd—nie uznany ani przez Państwa osi w II wojnie świat., ani przez USA w wojnach z Koreą i Wietnamem—że na w.p. rozciąga się art. 25 Regulaminu Haskiego wojny lądowej z 1907, zakazujący —>• bombardowania otwartych miast i wsi; jak również Protokół Genewski 1925, zakazujący stosowania broni chem. i biologicznych. US Strategie Bombinu Suryey w: European War, Washington DC 1945; Poclflc War. Washington DC 1946; R. CHAMBE Bistoire de l'avlation. Parto 1958. • 3939 „WOJNA PRZYPADKOWA" (ang. „Accidental War", franc. Guerre par accident, hiszp. „Guerra accidental", roś. „Słuczajnaja wojna"), termin międzynar. — działania wojenne sprowokowane przez wydarzenia niezależne od woli stron; jeden z gł. groźnych dla cywilizacji problemów ery atom., rozważany w ONZ i w rozmowach między mocarstwami atom., w jaki sposób uchronić się przed „w.p.", wywołaną przez niezamierzoną Woj na światowa 1914-18 3941 przez żadną stronę eksplozję przypadkową broni nuklearnych czy termonuklearnych. Opracowane 1970 przez Uniwersytet Ohio (USA), Studium pt. Accidental War, oceniło szansę przypadkowej eksplozji jak 100:1, a nie jak l 000000:1 wg oceny Pentagonu. Ilość wypadków z ładunkami atom. tylko w siłach zbrojnych USA przekroczyła 40 do 1970. Jedno z największych niebezpieczeństw „w.p." stanowiły amer. stałe ->• loty z bombami nuklearnymi w kierunku terytorium ZSRR. „WOJNA PSYCHOLOGICZNA" (ang. „Psycho-logical War", franc. „Guerre psychologique", hiszp. „Guerra sicologica", roś. „Psichołogiczes- kaja wojna"), termin międzynar., przyjęty po II wojnie świat. — wywoływanie w sposób zamierzony gt. środkami masowego przekazu napięć międzynar., mających ułatwić państwu prowadzącemu „w.p." osiągnięcie określonych celów ideologicznych, polit. i gosp. Przed II wojną Świat, istniało potocznie przyjęte w prasie świat, określenie „wojna nerwów", które zostało wyparte przez bardziej złożoną „w.p.", rozwiniętą w nowocz. broń zimnej wojny. Jednym z instrumentów „w. p." jest —>• radiodywersja. L. FARAGO German Psychologicat Warfare, New York 1941; P. LINEBARGER Psychological Warfare, New York 1952; L. J. MARTIN Im. Propaganda, Its Legat and Diptomatic Control, Minneapolis 1958; M. ŻYWIEJNOW Operacja wojny psychologicznej. Teoria i praktyka amerykańskiej wojny psychologicznej, Warszawa 1968. s. 360; Mola encyklopedia wojskowa, t. 3, Warszawa 1971, s. 500-501; G. ARBATOW Propaganda na zachodzie. Doktryny, Metody. Organizacje, Warszawa 1972, 8. 340. WOJNA ŚWIATOWA 1914-18 (ang. Worid War 1914-18, franc. Guerre Mondiale 1914-18, hiszp. Guerra Mundial 1914-18, roś. Mirowaja wojna 1914-18), I wojna światowa; konflikt zbrojny między dwoma ugrupowaniami państw zapoczątkowany przez państwa centralne z Niemcami i Austro-Węgrami na czele przeciwko państwom Ententy (aliantom), reprezentowanym przez Francję, Rosję i Anglię; rozpoczęła się wypowiedzeniem 28 VII 1914 wojny Serbii przez Austro-Węgry, z kolei wypowiedzeniem l VIII wojny Rosji a 3 VIII Francji przez Rzeszę Niem.; 4 VIII Anglia i jej dominia wypowiedziały wojnę Niemcom, a 6 VIII Austro-Węgry — Rosji. Po stronie państw centralnych opowiedziały się: Turcja (w listopadzie 1914) i Bułgaria (w październiku 1915); po stronie Ententy: Czarnogóra i Japonia (w sierpniu 1914), Egipt (w grudniu 1914), Włochy (w maju 1915), Portugalia (w marcu 1916), Rumunia (w sierpniu 1916), w 1917: Grecja (w czerwcu), Syjam (w lipcu) Liberia i Chiny (w sierpniu). Do kwietnia 1917 wszystkie państwa kontynentu amer. pozostawały neutralne i prowadziły handel z obu walczącymi stronami. Wartość obrotów USA z aliantami wzrosła z 824 min dół. w 1914 do 3215 min 1916, aż państwami centralnymi w tym samym czasie z 169 do 3214 min dół. Je- dynie w udzieleniu kredytów USA nie były neutralne, bowiem do kwietnia 1917 przyznały aliantom 2300 min dół., gdy Rzeszy tylko 27 min. Prezydent USA T. W. Wilson oświadczył 2 IV 1917 przed Kongresem, w związku z prowadzoną od lutego 1917 przez Niemcy „nieograniczoną Straty ludzkie w I wojnie światowej Liczba Liczba . Liczba Liczba zabitych Kraj mieszkań zmobili zabitych i zmar ców zowanych i zmarłych łych na 1000 mie szkańców Państwa ENTENTY Rosja 167000000 15798000 1811000 11,0 Francja 39 600 000 7 891 000 1 327 000 34,0 W. Brytania 46 100 000 5704000 715000 16,0 Wiochy 35900000 5615000 578000 16,0 Serbia i Czar nogóra 4900000 750000 278 000 57,0 Rumunia 7600000 1000000 250000 33,0 Stany Zjedn. 98 800 000 4273000 114000 1,15 Kolonie franc. 52 700 000 449000 71000 1,3 Kanada 8 100000 629000 61000 7,5 Australia 4900000 413000 60000 12,0 Indie 321 800 000 953000 54000 0,2 Belgia 7600000 365000 38000 5,0 Grecja 4900000 353000 26000 5,3 N. Zelandia 1 100 000 129000 16000 15,0 Związek Pd. Afryki 6300000 136000 7000 1,1 Portugalia 6100000 100000 7000 1,15 Razem 813400000 44558000 5 413 000 średnio 6,0 Państwa CENTRALNE Niemcy Austro- Węgry Turcja Bułgaria 67 800 000 58600000 21 700 000 4700000 13200000 9000000 2 998 000 877000 2037000 1 100000 804000 104000 30,8 18,0 37,0 22,1 Razem 152 800 000 26075000 4015000 26,0 Ogółem 966 200 000 70633000 9458000 10,0 Uwaga: Inne państwa uczestniczące w wojnie nie zostały. ze względu na niewielkie straty, uwzględnione. Straty polskie (ok. 500 000 zabitych i zmarłych, ok. 900 000 rannych) wliczono do strat państw zaborczych. Źródło. Mola encyklopedia wojskowa, t. 2, Warszawa 1970. Straty ludzkie w I wojnie światowej (wg przyczyn śmierci) Rodzaj strat Państwa Ententy Państwa centralne Razem % Straty bojowe zabitych zmarłych z ran otrutych gazami bojowymi 3 506 000 754000 33000 2 499 000 571000 6000 6005000 1 325 000 39000 63,6 14,0 0,4 Razem 4 293 000 3076000 7 369 000 78,0 Straty niebojowe zmarłych na skutek chorób zmarłych w niewoli zmarłych w wyniku nieszczęśliwych wypadków i innych przyczyn 675000 386000 59000 777000 143 000 33000 1 452 000 529000 92000 15,4 5,6 1,0 Razem 1 120 000 953000 2073000 22,0 Ogółem 5 413 000 4 029 000 9442000 100,0 w tym w wojskach lądowych w marynarce wojennej w lotnictwie 5 337 000 66000 10000 3 982 000 39000 8000 9 319 000 105000 18000 98,7 1,1 0,2 Razem 5413000 4 029 000 9 442 000 1000 Źródło: Mała encyklopedia wojskowa, t. 2, Warszawa 1970. 3942 Wojna światowa 1939-45 9»6 wojną podwodną", nie oszczędzającą statków państw neutralnych: „Obecna niem. wojna podwodna przeciw handlowi jest wojną przeciw Ludzkości. Jest wojną przeciw wszystkim narodom... Proponuję, aby Kongres oświadczył, że wojna imperialistycz-nego rządu niem. jest niczym innym, niż wojną przeciw rządowi i narodowi USA". Kongres 6 IV 1917 uchwalił wypowiedzenie wojny Niemcom w Izbie Reprezentantów 373 glosami przeciw 56, a w Senacie 82 głosami przeciw 6. Pod wpływem USA to samo uczyniły: Brazylia, Gwatemala, Haiti, Kostaryka, Kuba, Nikaragua i Dominikana, podczas gdy Boliwia, Do- minikana, Ekwador, Peru i Urugwaj zerwały jedynie stosunki dyplomat. z państwami centralnymi; Argentyna, Chile, Kolumbia, Meksyk, Pa- ragwaj, Salwador i Wenezuela pozostały do końca neutralne. Z państw, które wypowiedziały wojnę, poza siłami zbrojnymi USA, tylko marynarka wojenna Brazylii wzięła udział w wojnie. Pozostałe służyły Stanom Zjedn. jako bazy militarne i surowcowe. W wojnie uczestniczyły 33 państwa pięciu kontynentów z ok. 1,5 mld ludności. W czasie działań wojennych, które objęły trzy kontynenty (Europę, Afrykę i Azję) oraz oceany i morza, zmobilizowanych zostało 70 min żołnierzy. Straty wyniosły ok. 10 min zabitych i 20 min rannych a koszty 208 min dół. Zwycięstwo odnieśli alianci, przed którymi skapitulowały kolejno: 291X1918 Bułgaria, 30X1918 Turcja, 3X11918 Austria i Węgry, 11X11918 Niemcy. Z państwami tymi w czasie paryskiej konferencji pokojowej 1919-20 zostały podpisane: z Niemcami 28 VI 1919 — Traktat Wersalski; z Austrią 101X1919 -f Traktat Pokojowy Saint Gennain; z Bułgarią 27X11919 ->- Traktat Pokojowy Ne-uilly; z Węgrami 4 VI 1920 ->• Traktat Pokojowy Trianon; z Turcją 10 VIII 1920 -> Traktat Pokojowy Sevres. Uległa zasadniczym zmianom mapa polit. Europy. W miejsce Rosji carskiej, w wyniku zwycięstwa Rewolucji Październikowej, powstało pierw- sze w świecie państwo socjalistyczne. Rozpadła się monarchia austro-węg., poważne straty terytorialne poniosły Niemcy, Turcja, Bułgaria i Ro- sja. W Europie powstały nowe państwa lub odzyskały niepodległość: Polska, Węgry, Czechosłowacja, Jugosławia oraz Łotwa, Estonia, Litwa i Finlandia; .Niemcy i Austria stały się republikami. Alianci powołali 1919 do życia pierwszą świat, org. międzyrząd. -> Ligę Narodów. I wojna świat, odmieniła całkowicie zależności finansowe europejsko-amer. Dłużnik Europy w 1914—USA stały się 1918 jej wierzycielem. Do- chód nar. USA, wynoszący 33 mld dół. w 1914, osiągnął 72 mld dół. w 1920. W 1927 inwestycje zagr. w USA wynosiły 3,7 mld, natomiast inwe- stycje Stanów Zjedn. w Ameryce Lać., Kanadzie i Europie przekroczyły 12 mld dół. USA stały się bankierem kapitalist. świata. USA, które nie ratyfikowały traktatu wersalskiego, zakończyły stan wojny układami bilateralnymi z Austrią 24 VIII 1921, z Rzeszą 25 VIII 1921 i z Węgrami 29 VIII 1921. D. W. WIERZCHOWSKI Pierwsza wojna Światowa 1914-1918, Warszawa 1956; F. FISCHER Grtff nach der Wehmacht, Hamburg 1961; V. J. Esposrro Ed. A Concise History of WorU War l, New York 1964; L. KOELTZ La Guerre de 19H-19/8, Paris 1966; F. FISCHER Krieg der llludonen, Hamburg 1969; J. BROZ Les causes de ta I-ere Guerre Mondiale, Paris 1973. • 3942 WOJNA ŚWIATOWA 1939-45 (ang. Worid War, 1939-45, franc. Guerre Mondiale 1939-45, hiszp. Guerra Mundial 1939-45, roś. Mirowaja wojna 1939-45), II wojna światowa; rozpoczęła się l IX 1939 inwazją III Rzeszy na Polskę. Po stronie III Rzeszy przystąpiły do wojny pozostałe dwa państwa osi: Włochy l O VI 1940 i Japonia 7X11 1941 oraz kolejno: Węgry, Rumunia, Słowacja (w listopadzie 1940), Bułgaria (w marcu 1941), Finlandia (w czerwcu 1941); po stronie państw koalicji antyfaszyst., które od stycznia 1942 przyjęły nazwę Narodów Zjednoczonych wystąpiło 51 państw późniejszych sygnatariuszy Karty NZ 1945. Trzonem tej koalicji była W. Brytania (wraz z państwami Bryt. Wspólnoty Narodów) i Francja, a od 1941 ZSRR i USA. W sumie w II wojnie świat, uczestniczyło ponad 60 państw z 5 kontynentów z 1,7 mld ludności, a działania wojenne objęły 40 państw na 3 kontynentach: Europy, Azji i Afryki. Zmobilizowanych zostało 110 min żołnierzy, ogólne straty w ludziach wyniosły ponad 50 min poległych, zamordowanych przez faszystów, zmarłych wskutek epidemii, głodu itp. Największe straty w ludziach poniosła Polska—22% ogółu ludności, następnie ZSRR i Jugosławia—po 11'%; mocarstwa zach.: Francja 1,5%, W. Brytania 0,8% i USA 0,14%. Również straty materialne największe poniosły: Polska, ZSRR i Jugosławia. Bezpośrednie wydatki wojenne państw wojujących przekroczyły 1380 mld dolarów. W pierwszych dwóch latach wojny, podobnie jak w I wojnie świat., wszystkie republiki amer. pozostawały neutralne, zgodnie z Deklaracją Pa- namską z 3X1939. Atak lotn. Japonii na amer. bazę mor. Peari Harbor na Hawajach 7X111941 i wypowiedzenie wojny przez Niemcy i Włochy 10X111941 Stanom Zjedn. zapoczątkowały udział USA w II wojnie świat. Ministrowie spraw zagr. republik amer. na II Konferencji 2811942 w Rio de Janeiro zalecili zerwanie stosunków dyplomat., konsular. i handl. z państwami osi. Następujące republiki amer. początkowo zerwały stosunki z państwami osi, a następnie wypowiedziały im wojnę: Argentyna (261 i 27 III 1945), Boliwia (7 IV i 4X111943), Brazylia (221 i 22 VIII 1942), Chile (2011943 i 14 ni 945), Ekwador (1711944 i 19 II 1945), Kolumbia (27X11943 i 1711944); Paragwaj (2611942 i 8 II 1945); Peru (2411942 i 12 II 1945); Urugwaj (2511942 i 15 II 1945); Wenezuela (31X111941 i 16 II 1945). Wypowiedziały zaś wojnę „osi" bez uprzedniego zerwania stosunków: Dominikana, Gwatemala, Kosta- ryka, Kuba, Nikaragua — 11 XII 1941; Haiti, Honduras — 12 XII 1941; Meksyk — 25 V 1942, Panama—1311942. Jedynym państwem Ameryki Lać., biorącym zbrojny udział w wojnie była Brazylia, której wojska walczyły 1944 we Włoszech, a flota i lotnictwo na Atlantyku. Republikom amer., z których żadna nie była terenem działań wojennych, lata wojny przyniosły wielką koniunkturę. USA stały się najbogatszym krajem świata, a państwa Ameryki Lać., których rezerwy dewizowe w 1939 wynosiły 828 min dół., 111945 dysponowały 3335 min dół., przy czym nie miały poważnego zadłużenia. , II wojna świat, była najkrwawszą wojną w hi- W7 Woj na światowa 1939-45 3942 storii ludzkości. Państwa osi nadały jej charakter wojny totalnej dopuszczając do zbrodni wojennych w nieznanych dotąd w historii rozmiarach. W odpowiedzi okupowane -narody organizowały masowe ruchy oporu, których najbardziej aktywną formą była partyzantka zarówno w Europie, jak w Pd. Azji. Wreszcie użycie przez USA przeciwko Japonii broni jądr. w ostatniej fazie konfliktu (zrzucenie 6 i 9 VIII 1945 bomb atom. na Hirosimę i Nagasaki) przekształciło finał II wojny świat, na Dalekim Wschodzie w wojnę atomową. Największy ciężar walki przeciwko hitler. Niemcom spoczywał na ZSRR, którego siły zbrojne związały a następnie zniszczyły gros sił hitler., co zadecydowało o zwycięstwie Narodów Zjednoczonych, zmuszając Niemcy do bezwarunkowej kapitulacji 9 V 1945. Włochy skapitulowały 3 IX Straty ludnościowe Europy (bez ZSRR) W II wojnie światowej Lata Europa Zach. Europa Wsch. (bez ZSRR) Niemcy i Austria Polska 1938 1947 207.9 217,0 108,3 91,4 85,8 74,7 34,8 23,7 Różnica +9,1 -16,9 -11,3 -11,1 Źródło. Economic Survey of Europę sińce the War, Geneva 1953. Straty w ludziach Narodów Zjednoczonych (1939-1945) Kraje Ogółem Na (w tyś.) 1000 tnieszk. Polska 6028 220 ZSRR 20000 116 Jugosławia 1706 108 Grecja 558 70 Albania 28 24 Holandia 200 22 Luksemburg 5 17 Francja 653 15 Czechosłowacja 250 15 Belgia 88 10 W. Brytania 375 8 Nowa Zelandia 10 6 Kanada 41 3,4 Norwegia 8,6 3 USA 405 2,9 Indie 719 2 Australia 12 2 Związek Pd. Afryki 6 0,6 Źródło. Mala encyklopedia wojskowa, t. l, Warszawa, s. 336. Straty materialne niektórych krajów okupowanych przez Niemcy w czasie II wojny światowej Kraj Ogółem (w mld. dół.) Na głowę ludności (w dół.) ZSRR 128 745 Polska 16,8 626 Jugosławia 9,1 601 Holandia 4,4 520 Francja 21,1 504 Norwegia 1,2 434 Czechosłowacja 4,2 407 Grecja 2,5 368 Belgia 2,2 277 Źródło. Mała encyklopedia wojskowa, t. l. Warszawa 1970. 1943, co spowodowało okupowanie ich pn. części przez Niemcy; 21X1945 skapitulowała Japonia. Wobec rozpadnięcia się III Rzeszy i nieistnienia żadnej władzy niem., odpowiedzialność za Niemcy przejęły cztery mocarstwa; jej wyrazem była -> Deklaracja o klęsce Niemiec (5 VI 1945) o-raz uchwały konferencji poczdamskiej (l 7 VII-2 VIII 1945). W wyniku paryskiej konferencji pokojowej 1946 zawarte zostały z Bułgarią, Finlandią, Rumunią, Węgrami i Włochami traktaty pokojowe l O II 1947 w Paryżu; z Japonią zawarto 8 IX 1951 (bez udziału Chin i ZSRR) traktat pokojowy w San Francisco; z Austrią cztery mocarstwa zawarły traktat państw. 15 VI 955 w Wiedniu. Na podstawie Karty NZ podp. 26 VI 1945 w San Francisco, zwycięzcy powołali 24 X 1945 do życia ONZ, z zadaniem utrzymania mię-dzynar. pokoju i bezpieczeństwa oraz rozwijania współpracy międzynar. we wszystkich dziedzinach. W skutkach swych II wojna świat, przyniosła większe zmiany polit. i społ. niż pierwsza. W jej wyniku uległ całkowitej zmianie układ sił polit. w świecie. Powstał system krajów socjalist. w Europie i Azji zapoczątkowując okres rywalizacji i współistnienia systemu kapitalist. i socjalistycznego. System kolonializmu uległ poważnym wstrząsom wobec wzrastających dążeń narodowowyzwoleńczych; jego odbudowa okazała się niemożliwa; proces dekolonizacji wkroczył w decydującą fazę. W czasie II wojny świat, odbyły się liczne konferencje międzyalianckie, z których najważniejsze: 1941, konferencja atlantycka pręż. USA F. D. Roosevelta z premierem W. Brytanii W. S. Churchillem odbyta na pokładzie bryt. okrętu wojennego ,,Prince o( Wales" na Atlantyku (w zat. Placentia k. Nowej Fundlandii), w czasie której 14 VIII 1941 została podpisana Atlantycka -*. Karta (L. L. SNYDER The War 1939-1945, London 1960). 1941-43, konferencje waszyngtońskie anglo-amer. Rady Wojennej pod przewodnictwem pręż. USA F. D. Roosevelta i premiera W. Brytanii W. S. Churchilla: l) 22 XII 1941-11 1942, zakończona podpisaniem przez 26 państw -- Deklaracji Narodów Zjednoczonych; 2) 25-27 VI 1942, zakończona decyzją podjęcia inwazji na Afrykę Pn.; 3) 11-27 VI 1943, zakończona planem inwazji na Francję (F. C. POGUE The Suprem Command, Washington DC. 1954). 1943, konferencja kairska pręż. USA F. D. Roosevelta, premiera W. Brytanii W. S. Churchilla i szefa kuomintangow-skiego rządu Chin Czang Kaj-szeka 22-26 XI 1943 na temat celów wojny z Japonią; m.in. pozbawienia jej wszystkich wysp na Pacyfiku okupowanych od I wojny Świat., zwrócenia Chinom Mandżurii i Tajwanu oraz przyznania niepodległości Korei (War Documents, US Dep. of State, Washington 1944). 1943, konferencja w Casablance anglo-amer. Rady Wojennej pod przewodnictwem pręż. USA F. D. Roosevelta i premiera W. Brytanii W. S. Churchilla 14-241 1943, na której m.in. powzięto decyzję o inwazji w lecie 1943 we Włoszech oraz decyzję żądania kapitulacji bezwarunkowej Niemiec, Wioch i Japonii (J. KOKOT 25 lat po bezwarunkowej kapitulacji Niemiec, Wrocław 1970). 1943, konferencja moskiewska ministrów spraw zagr. USA (C. Hulł), W. Brytanii (A. Eden) i ZSRR (W. M. Molotow) 19-30 X 1943, na której przyjęto 4 deklaracje: w sprawie powszechnego bezpieczeństwa, wyrażającą wolę Ścisłej współpracy w wojnie przeciwko państwom osi oraz zapowiadającą konieczność utworzenia powszechnej org. międzynar.; w sprawie Włoch; w sprawie Austrii, oraz o odpowiedzialności hitler, zbrodniarzy wojennych. (Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać.: L. Gel-berg t. 2, Warszawa 1960). 1943-44, konferencja w Quebec (Kanada) anglo-amer. Rady Wojennej pod przewodnictwem pręż. USA P. D. Roosevelta i premiera W. Brytanii W. S. Churchilla 14-24 VIII 1943 i 11-16 IX 1944, poświęcone wojnom w Europie (przesuniecie utworzenia drugiego frontu we Francji na 1944) i na Pacyfiku. W czasie pierwszej z tych konferencji zawarto tajne porozumienie o współpracy w sprawie budowy bomby atom. (F. C. POGUE The Supreme Command, Washington DC 1954). 3943 Wojna totalna 998 1943, konferencja teherańska (w Iranie), pierwsze spotkanie na szczycie przywódców koalicji antyhitler.: pręż. USA F. D. Roosevelia, premiera W. Brytanii W. S. Churchilla i premiera ZSRR J. W. Stalina 28 XI-1 XII 1943; na konferencji m.in. opracowano Deklarację Trzech Mocarstw, w której ogłoszono osiągnięcie całkowitego porozumienia w sprawie działań wojennych, deklaracje jednoczesne: ,,co się zaś tyczy pokoju to jesteśmy pewni, że nasza zgoda uczyni ten pokój trwałym"; oraz Deklarację w sprawie Iranu. (Zbiór dokumentów nr 3-4, 1945, póz. 17). 1944, konferencja w Bretton Woods (USA) ekspertów finansowych 44 Narodów Zjednoczonych 1-15 VII 1944. zakończona układami o powołaniu Międzynar. Funduszu Walutowego — iMF i Międzynar. Banku Odbudowy i Rozwoju—IBRD (Zbiór dokumentów, m 6. 1946, póz. 22 i 23). 1944. konferencja w Dumbarton Oaks (Waszyngton), najpierw reprezentantów USA, W. Brytanii i ZSRR 21 VIII-28 IX 1944, a następnie Chin, USA i W. Brytanii 29 IX-7 X 1944. Wynikiem konsultacji dwóch grup: uczestników wojny w Europie i wojny w Azji był następny krok po uchwałach konferencji moskiewskiej (X 1943) na drodze utworzenia powszechnej org. międzynar.; uzgodniony w tej sprawie projekt stal się następnie podstawą -» Karty Narodów Zjednoczonych. (Współpraca międzynarodowa w latach 1941-1945. Dokumenty i materiały. Warszawa 1954). 1944, konferencja jałtańska, kolejne (drugie) spotkanie na szczycie pręż. USA F. D. Roosevelta, premiera W. Brytanii W. S. Churchilla i premiera ZSRR J. W. Stalina 4-11 II 1945 na Krymie, zakończona ogłoszeniem komunikatu, zw. Deklaracją Jałtańską oraz przyjęciem: tajnego porozumienia w sprawie Dalekiego Wschodu, protokołu dotyczącego odszkodowań w naturze, porozumienia w sprawie zwołania Konferencji NZ w San Francisco i szeregu problemów przyszłej ONZ. (Zbiór dokumentów nr 3-4, 1945, póz. 18 oraz 1946, nr 9, póz. 31). 1945, konferencja w San Francisco 25 IV-,26 VI 1945, która uchwaliła Kartę NZ. T. HERRE, H. AUERBACH BiWographle żur Zeitgeschichte und zum zwetten Weitkrieg fur die Jahre 1945-1950, Munchen 1955; Druga wojna Światowa. Zarys historyczno-wojskowy, Warszawa 1961; Druga wojna Światowa 1939-1945. Informator, Warszawa 1962; Istorija Wielikoj Otieczestwiennoj wojny Sowietskogo Sojuza 1941-1945, Moskwa 1962-1965; V. J. Esposrro A Concise History o f W orla War 11. New York 1964; A. R. BUCHNAN The US and Wortd War II, New York 1964; J. R. SALIS Wetlchronik 1939-1945, Zflrich 1966; P. LAZAROFF, G. GROSRICHARD Histoire de la Guerre 1939-1945, Paris 1967; J. LIPINSKI Druga wojna Światowa na morzu, Gdańsk 1970, s. 720; L. B. H. HART History of the Se-cond Worid War, London 1970, s. 768; P. CALVOCORESSI, G. WINT Total War, London 1972, s. 976; The Second Worid War: A Guide to Documents in the Publlc Record Office, HMSO London 1972; J. PIEŃKOS Wplyw wojny na obowiązywanie umów międzynar.. Warszawa 1972; K. SZCZEPAŃSKA, B. ZlELrŃSKA Bibliografia wojny wyzwoleńczej narodu polskiego 1939-1945. Problematyka wojskowa z lat 1939-1967. Warszawa 1973, s. 831; Istorija wtorof wirowo; wojny 1939-45. Tom pierwyj. Zaroźdienije wojny. Borba progressiwnych sil na sochranienija mira. Moskwa 1973, s. 368. S. ASTER 1939 The Making of the Second Worid War, N. York 1974. • 3943 WOJNA TOTALNA (ang. Total War, franc. Guerre totale, hiszp. Guerra total, roś. „Totalnaja wojna"), termin międzynar. sformułowany 1935 przez niem. gen. E. Ludendorffa; zakładał wykorzystanie przez państwo dla swoich celów wszystkich zasobów ludzkich oraz środków ma- terialnych i moralnych, jakimi dysponuje, a w niektórych wypadkach zmierzał do zniszczenia nie tylko sił zbrojnych ale również całego napadniętego narodu posługując się wszelkimi metodami bez żadnych ograniczeń prawnych lub moralnych. Ideę w.t. wcieliła w życie hitler. III Rzesza w czasie II wojny światowej. E. LUDENDORFF Der Totale Krieg, Berlin 1935. „WOJNA TUŃCZYKOWA" -> Ekwador. • 3944. WOJNA ZACZEPNA (ang. Aggressive war, franc. Guerre offensive, hiszp. Guerra ofensiva, roś. Nastupatielnaja wojna); termin międzynar. związany z definicją -> agresji. Zgromadzenie LN 241X1927 na wniosek Polski uchwaliło rezolucję, zakazującą w.z., wyprzedzając o rok antywojenny -> Pakt Brianda-Kelloga. • 3945 WOJNĘ PROWADZĄCY (ang. Beligerant, franc. Belligśrant, hiszp. Beligerante, roś. Wojujuszczaja strana), termin prawa międzynar.— państwo znajdujące się w stanie wojny z innym państwem czy państwami. III Narada Ministrów Spraw Zagr. Republik Amer. przyjęła 2811942 zasadę: ,,W ramach solidarności amerykańskie Republiki nie uważają za stronę prowadzącą wojnę żadnego państwa amerykańskiego, które się znajduje lub znajdzie się w stanie wojny z jakimkolwiek państwem nieamerykańskim". Doktryną tą, państwa Ameryki Lać. zachowujące neutralność, były zwolnione od wszelkich ograni-czet'i w swych normalnych stosunkach z USA. Conferencias Internacionales Americanas. Primer Suplemento 1938-1942, Washington DC 1942, s. 213. • 3946 WOJNY WS-39 (ang. Wars 1918-39, franc. Guerres de 1918-39, hiszp. Guerras 1918-39, roś. Wojny 1918-39), w okresie między dwoma woj- nami świat, miały miejsce następujące gł. międzynar. konflikty zbrojne: 1918-20, wojna domowa w Rosji z interwencją zbrojną Ententy, rozpoczęta 6 III desantem wojsk bryt. i franc. w Murmańsku, zakończona w Eu- ropie w listopadzie 1920 likwidacją ostatnich oddziałów białogwardyjskich gen. P. N. Wrangla na Krymie, a na Dalekim Wschodzie 1922, kiedy interwencyjne wojska jap. zostały wyparte ze wsćh. Syberii. 1919-20, wojna polsko-radz., rozpoczęta w pół. lutego 1919, zakończona zawieszeniem broni 12 X 1920 i -> Traktatem Ryskim 18 III 1921. 1931-45, wojna japońsko-chiń., rozpoczęta 18 IX 1931 zajęciem Mukdenu, zakończona kapitulacją bezwarunkową Japonii wobec Narodów Zjednoczonych 2 DC 1945. 1935-36, wojna włosko-abisyńska, rozpoczęta 3 X 1935 inwazją wł. sit zbrojnych na Etiopię (Abi-synię), zakończona dla Włoch do l O VI 936 okupacją całej Etiopii; w n wojnie świat, w wyniku działań w Afryce Wsch. Etiopia została do 5 IV 1941 wyzwolona przez wojska bryt. i etiopskie oddziały partyzanckie. Mata encyklopedia wojskowa, t. 1-3, Warszawa 1967-71. • 3947 WOJNY 1945-74 (ang. Wars, 1945-74, franc. Guerres 1945-74, hiszp. Guerras 1945-74, roś. Wojny 1945-74), główne konflikty zbrojne po II wojnie świat.: 1945-47 indonez. wojna wyzwoleńcza przeciw Holandii i W. Brytanii; 1945-54 wojna wyzwoleńcza Kambodży, Laosu i Wietnamu przsciw Francji; 1946-49 wojna domowa w Chinach pomiędzy siłami lud. a Kuomingtangiem, popieranym przez USA (III rewci. wojna domowa); 1946-49 wojna domowa, w Grecji pomiędzy siłami Narodowego Frontu Wyzwolenia i siłami mo-narchistycznymi, wspieranymi przez interwencyjne siły bryt.; 1947-49 i 1966 konflikt graniczny Indii i Pakistanu o Kaszmir; J 948-57 malaj. wojna wyzwoleńcza przeciw W. Brytanii; 999 Wojny bałkańskie 3950 1948-49 wojna Izraela przeciw państwom arab.; 1950-53 wojna Korei Pd. wspieranej przez USA i ich 15 sojuszników przeciw KRL-D, wspieranej przez ochotników ChRL; 1952-57 powstanie plemienia Mau-Mau w Kenii przeciw W. Brytanii; 1954-62 alg. wojna wyzwoleńcza przeciw Francji; 1956-59 rewolucja i wojna domowa na Kubie; 1956 wojna Izraela, Francji i W. Brytanii przeciw Egiptowi; 1959-73 wojna domowa w Laosie; 1959-73 wietn. wojna wyzwoleńcza przeciwko rządom dyktatorskim wspieranym od 1961 przez siły zbrojne USA; 1960-62 wojna domowa w Kongo i interwencja zbrojna państw imperialist.; 1961 do 1974 nieza-kończone walki wyzwoleńcze początkowo w Angoli, następnie Mozambiku i Gwinei Bissau przeciw Portugalii; 1961-66 wojna domowa w Iraku o autonomię dla Kurdów; 1965 do 1974 nie zakończona walka wyzwoleńcza Namibii przeciw Rep. Pd. Afryki; 1964-73 niezakończona interwencja USA w wojnie domowej w Laosie; 1965-66 interwencja zbrojna USA w Dominikanie; 1967-68 wojna domowa w Nigerii (próba secesji Biafry); 1967 atak Izraela na Egipt i Syrię i okupowanie ziem arabskich; 1970 do 1973 nie zakończona wojna domowa w Kambodży oraz interwencja zbrojna USA i rządu sajgońskiego; 1971-72 wojna domowa w Pakistanie i wojna in-dyjsko-pakistańska zakończona powstaniem Rep. Bangla Desz. 1973 wojna Egiptu przeciw Izraelowi i wyzwolenie przez Egipt Kanału Sueskiego; 1973-74 konflikt zbrojny izraelsko-syryjski, zakończony w VI 1974 utworzeniem strefy zdemili-taryzowanej pod egidą ONZ; 1974, VII, agresja oficerów gr. na Rep. Cypru; interwencja wojsk desantowych tur.; konflikt spowodował wystąpienie Grecji z NATO i de facto podział wyspy. Liczbę konfliktów zbrojnych w 25-leciu po II wojnie świat, ocenia się w sumie na 97, z czego 29 w Azji, 25 na Bliskim Wschodzie, 23 w Ameryce, 16 w Afryce i 4 w Europie. Tabelę 38 najważniejszych konfliktów podaje Mata encyklopedia wojskowa. Mała encyklopedia wojskowa, t. 3, Warszawa 1971; s. 516-518; I. KENDE Twenty Five Year of Local Wars, w: Journal of Peace Research nr l, 1971. • 3948 WOJNY AMERYKAŃSKIE (ang. American wars, franc. Guerres americaines, hiszp. Guerras americanas, roś. Amierikanskije wojny), główne wojny amer. i międzynar. w XIX i XX w. w kolejności alfabetycznej państw prowadzących wojnę: amerykańska wojna secesyjna 1861-65; amerykańsko-ang. wojna 1812-15; amerykańsko-filipińska wojna 1899-1901; amerykańsko-hiszp. wojna 1898; amerykańsko-jap. wojna 1941-45 w czasie II wojny świat.; amerykańsko-meksyk. wojna 1846-48; amerykańsko-nikaraguański konflikt zbrojny i okupacja Nikaragui 1912-33; Ameryki Lać. wojny o niepodległość 1800-24; Argentyny i Urugwaju wojna z Brazylią 1825-28; Argentyny wojna z Brazylią i Urugwajem 1851-52; Boliwijsko-peruwiańska wojna 1835; Boliwii i Peru wojna z Chile („wojna o saletrę", hiszp. Guerra del Pacifico) 1879-84; bóliwijsko-braz. („kauczukowa") wojna 1901-03; boliwijsko-paragwajska wojna 1932-35; Brazylii, Argentyny i Urugwaju wojna z Paragwajem 1864-70; Chile i Peru wojna przeciw Hiszpanii 1866; Ekwadoru z Peru wojny 1929-39 i 1940-42; hiszpańsko-amer. wojna o Kubę 1898; Hondurasu z Nikaraguą wojna 1894-1907; Hondurasu z Salwadorem („futbolowa") wojna 1969; kolumbijska wojna domowa 1887-1902; Kostaryki obrona przed inwazją Francisco Mora-zana 1842 i Williama Walkera 1857; kubańska wojna rewol. 1956-59; kubańskie powstanie przeciw Hiszpanii; 1886-78 i 1895-98; meksykańska wojna z inwazją Maksymiliana I 1861-67; meksykańska wojna rewol. 1910-17; Nikaragui wojna z inwazją Williama Walkera 1855-60; Salwadoru i Hondurasem i Gwatemalą wojny 1863, 1867, 1890 i 1906; Wenezueli konflikt z Anglią, Niemcami i Włochami („egzekwowanie długów") 1902-03. Mała encyklopedia wojskowa, t. 3, Warszawa 1967-71. WOJNY ARABSKO-IZRAELSKIE -> Izrael, •> Izraelska Rezolucja. • 3949 WOJNY AZJATYCKIE (ang. Asiatic wars, franc. Guerres en Asie, hiszp. Guerras asiaticas, roś. Aziatskije wojny), ważniejsze wojny i konflikty zbrojne między państwami azjat. w XIX i XX w. w porządku alfabetycznym: arabsko-izrael. wojna 1948-49 i od 1967; chińskie powstanie (Bokserów) 1899-1901; Chińskie • rewol. wojny domowe 1924-49; chińsko-radz. konflikt 1929; chiwańskie wyprawy wojsk roś. 1839-40, 1873; indochińskie wojny 1946-1973; indyjsko-pakistański konflikt 1947-66; indyjsko-pakistańska wojna 1971-72; japońsko-chiń. wojny 1894-95 i 1931-45; Kambodży z Japonią i Syjamem wojna 1942-45; koreańska wojna z udziałem USA 1950-53; Mongolii z Japonią wojna 1939; radziecko-jap. wojna 1945; rosyjsko-jap. wojna 1904-05; wietnamska wojna z udziałem USA 1961-1973. Mała encyklopedia wojskowa, t. 1-3, Warszawa 1967-71. • 3950 WOJNY BAŁKAŃSKIE 1912-13 (ang. Bałkan Wars 1912-13, franc. Guerres Balkaniques 1912-13, hiszp. Guerras balcanicas 1912-13, roś. Bał- kanskije wojny 1912-13), nazwa dwu wojen prowadzonych na Płw. Bałkańskim. W.b. poprzedziły sojusze zawarte przed pierwszą w.b. przez Buł- 3951 Wojny europejskie 1000' garię z Serbią, Grecją i Czarnogórą, przy aktywnym udziale roś. dyplomacji, w celu zbrojnego wystąpienia przeciw Turcji i wyzwolenia bałk. terytoriów, przede wszystkim Macedonii, oraz przed drugą w.b. przez Grecję i Serbię w celu ponownego podziału ziem wyzwolonych w pierw- szej w.b. (->• sojusze bałkańskie 1912-13). Pierwsza w.b. wypowiedziana Turcji przez sprzymierzonych 18X1912, została zakończona przegraną Turcji, która na podstawie londyńskiego traktatu pokojowego (30 V 1913) zwróciła bałk. sojusznikom swoje terytorium eur. po linię Enez-Midye (z wyjątkiem Albanii, o której losach miały zadecydować mocarstwa, a która 28X11912 proklamowała niezależność) oraz Kretę. Druga w.b. prowadzona przeciw Bułgarii przez Grecję, Serbię i Czarnogórę, a w drugiej fazie również przez Rumunię i Turcję, rozpoczęła się 29 VI 1913 atakiem wojsk bułg. na wojska serb. i gr.; wojna zakończona została l O VIII 1913 Bukareszteńskim Traktatem Pokojowym pomiędzy Bułgarią a Czarnogórą, Grecją, Serbią i Rumunią, na podstawie którego Bułgaria utraciła pd. Dobrudzę na rzecz Rumuniii, pd. części Macedonii i część zach. Tra-cji na rzecz Grecji oraz prawie całą pn. Macedonię na rzecz Serbii. Traktatem Konstantynopol-skim 161X1913 pomiędzy Bułgarią a Turcją, tej ostatniej przywrócona została Tracja Adriano-polska. E. C. HELMREICH The Diplomacy of the Balkon Wars, Lon-don 1938. • 3951 WOJNY EUROPEJSKIE (ang. European Wars, franc. Guerres europćennes, hiszp. Guerras euro-peas, roś. Jewropiejskije wojny), główne konflikty zbrojne w Europie XVIII-XX w. w porządku alfabetycznym państw biorących udział: angielsko-duń. wojna 1807-14; angielsko-franc. wojny XVIII i XIX w.; angielsko-hiszp. wojny XVIII i XIX w.; angielsko-hol. wojny XVIII i XIX w.; Anglii wojna z koalicją 1778-83; Anglii wojny z II i III Rzeszą w czasie I i II wojny świat.; austriacka wojna sukcesyjna 1740-48; austriacko-pol. wojna 1809; austriacko-tur. wojny XVIII i XIX w.; bałkańskie wojny 1912-13; bawarska wojna sukcesyjna („Kartoffelkrieg") 1778-79; Bułgarsko-serb. wojny XIX i XX w.; duńsko-szwedz. wojny 1700, 1709-20, 1812-14; fińsko-ros. wojna 1919-20; fińsko-radz. wojny 1939-40 i 1941-44; fińsko-niem. wojna 1944-45; francuskie wojny rewol. 1792-1802; francusko-hiszp. wojny 1793-95 i 1803-15; francusko-hol. wojny 1793-95, 1812-15 i 1831-32; francusko-niem. wojny 1805-09, 1813-15; francusko-prus. wojna 1870-71; Francji wojny z II i III Rzeszą w czasie I i II wojny świat.; grecko-bułg. wojna 1913; grecko-serb. wojna 1913; grecko-tur. wojny 1821-29, 1897, 1912-13, 1919-22; Hiszpanii wojna z czwórprzymierzem 1717-20; hiszpańska wojna domowa 1936-39; hiszpańska wojna sukcesyjna 1701-14; hiszpańsko-portug. wojny 1703-14, 1761-63, 1801, 1807-08; niemiecko-jugosłowiańska wojna 1941-45; krymska wojna 1853-56; napoleońskie wojny 1803-15; niemiecka agresja na Bałkanach 1941; niemiecka agresja na Danię i Norwegię 1940; niemiecka agresja na Holandię, Belgię i Francję 1940; niemiecko-duń. wojny 1848-50 i 1864; niemiecko-pol. wojna 1939-45; niemiecko-radz. wojna 1941-45; niemiecko-rosyjska wojna 1913-18 w czasie I wojny świat.; polsko-austr. wojna 1809; polsko-czes. konflikt 1918-20; polsko-litew. konflikt 1918-20; polsko-radz. wojna 1919-20; polsko-ros. wojny XVIII i XIX w.; polsko-ukr. walki 1918-19; prusko-włosko-austr. wojna 1866; rumuńsko-bułg. wojna 1913; rumuńsko-radz. wojna 1941-44; turecko-bułg. wojna 1912-13; turecko-serb. wojna 1913; turecko-ros. wojny XIX i XX w.; Włoch udział u boku Niemiec (1940-43) w II wojnie świat. . wojny świat: 1—1914-18, II—1939-45. Mala encyklopedia wojskowa, t. 3, Warszawa 1967-1971. • 3952 WOJNY KOLONIALNE (ang. Colonial wars, franc. Guerres coloniales, hiszp. Guerras colonia-les, roś. Kołonialnyje wojny), termin międzynar. powstały na początku czasów nowoż., związany z podbojem zamorskich terytoriów przez mocarstwa kolonialne Europy, a później także przez USA i Japonię. W XIX i XX w. główne w.k. toczyły się w Afryce i w Azji: Francji 1830-47 i 1954-62 przeciw Algierii oraz 1862-1908 i 1954-62 przeciw Indochinom; Włoch przeciw Etiopii, Erytrei, Somali 1880^90 i ponownie przeciw Etiopii 1935-36; Anglii przeciw Afganistanowi 1838- 1919, Birmie 1824-26, 1852 i 1885, Chinom (-> „opiumowa wojna"), Indiom 1857-58 oraz przeciw Burom w Afryce Pd. 1899-1902; Japonii przeciw Chinom 1931-45. Inne ważniejsze wojny kolonialne łub interwencje zbrojne oraz walki narodowowyzwoleńcze w kolejności alfabetycznej: amerykańska wojna o niepodległość 1775-82; amerykańsko-filipińska wojna 1899-1901; Ameryki Lać. wojny wyzwoleńcze 1800-24; angielska agresja na La Piąte (Argentyna) 1806-07; angielsko-aszanckie wojny w XIX w.; angielsko-egip. wojna 1888; angielsko-etiopska wojna 1867-68; angielsko-mahrackie (w Indiach) wojny w XVIII i XIX w.; angielsko-majsurskie (w Indiach) wojny w XVIII i XIX w.; angielsko-per. wojna 1856-57; angielsko-tur. wojna 1807-09; angielsko-zuluska wojna 1879; filipińskie powstanie przeciw Hiszpanii 1896-98; 1001 Wojny zakończenie 3955 indonezyjska wojna wyzwoleńcza 1945-49; indyjskie powstanie 1857-59; jawajska wojna 1825-30; Kambodża, interwencja zbrojna USA 1970-1973; Kambodży z Francją wojny XIX w. i wojna 1945-54; Kenia, powstanie Mau-Mau 1952-57; Kongo, interwencja Belgii 1876-84, interwencja państw kapitał ist. 1960-62; Laosu z Francją wojna 1946-54; Laos, interwencja zbrojna USA 1964-73; mahdystów powstanie 1881-99; malajska wojna wyzwoleńcza 1948-57; marokańskie wojny 1921-26; Portugalii z Angolą, Mozambikiem i Gwineą Bissau wojny w XIX i XX w.; Wietnamu wyzwoleńcze wojny z Francją 1862-67, 1873-74 i 1945-54; Wietnam, interwencja zbrojna USA 1961-73; wtosko-tur. wojna 1911-12 o Libię (odtąd do 1947 kolonia Włoch). Mata encyklopedia wojskowa, t. 1-3, Warszawa 1967-71. • 3953 WOJNY NARODOWOWYZWOLEŃCZE (ang. Liberation Wars, franc. Guerres de liberation na-tionale, hiszp. Guerras de liberación nacional, roś. Nacyonalno-oswoboditielnyje wojny), termin mię-dzynar.—konflikty zbrojne, mające na celu wyzwolenie kraju spod wojsk, okupacji, czy kolonialnej przemocy lub neokolonialnej zawisłości. Po II wojnie świat., która była przykładem masowej skutecznej walki z okupantami w Europie i w Azji, rozwinęły się ruchy narodowowyzwoleńcze we wszystkich krajach zależnych; ruchy te wobec nieustępliwości kolonialnych reżimów przeobraziły się w wielu krajach w w.n. W 1973 wojny takie toczyły się nadal w Azji: w Wietnamie, Kambodży i Laosie, a poza tym w .portugalskich koloniach w Afryce; w Angoli, Gwinei Bissau i Mozambiku. Ponadto w wielu krajach toczyły się walki partyzanckie przeciwko rodzimym rządom reakcyjnym powiązanym z mocarstwami neoko-lonialnymi. R. BIERZANEK Prawa cdowteka w konfliktach zbrojnych, Warszawa 1972, s. 173-182. WOJNY SKUTKI —• Likwidacja skutków wojny. • 3954 WOJNY WYPOWIEDZENIE (ang. Declaration of War, franc. Dćciaration de la Guerre, hiszp. Declaración de guerra, roś. Objawlenije wojny), termin międzynar. — zwyczaj międzynar. ustanawiania stanu wojny z drugim państwem przez formalne w.w., poprzedzone zazwyczaj jej zagrożeniem w formie ultimatum, ustalającym termin spełnienia lub niespełnienia warunków uzależniających rozpoczęcie wojny lub w.w.; zwyczaj stosowany na ogół skrupulatnie w Europie w XIX w. oraz w I i II wojnie świat., ale nie stosowany w Azji (np. Japonia nigdy nie wypowiedziała wojny Chinom, mimo, że była kilkadziesiąt lat w stanie wojny z Chinami; podobnie USA nigdy nie wypowiedziały wojny Demokratycznej Rep. Wietnamu. mimo prowadzenia jej przez lat 12). W 1907 III Konwencja Haska ustanowiła normę: ..Kroki wojenne nie powinny się rozpoczynać bez uprzedniego i niedwuznacznego powiadomienia w formie umotywowanego wypowiedzenia wojny lub ultimatum z warunkowym wypowiedzeniem wojny". Przykładem mechanizmu wypowiedzenia wojny jest inicjacja I wojny świat.: Rzesza Niem. l VIII 1914 o godz. 17 przekazała w Petersburgu, przez swego ambasadora hr. de Pourtales, ministrowi spraw zagr., Rosji S. D. Sasonowi formalne wypowiedzenie wojny, uznając za wyzwanie zarządzaną przez Rosję mobilizację sił lądowych i mor.: ,,S. M. der Kaiser... nimiht im Namen des Reichs die He-rausforderung and und betrachtet sich als im Kriegszustand mit Russiand befindlich" (jego Cesarska Mość przyjmuje w imieniu Rzeszy to wyzwanie i uważa się w stanie wojny z Rosją). W Paryżu 3 VII 1914 ambasador Rzeszy Viviani złożył w Quai d'0rsay deklarację, zarzucającą lotnictwu franc. zbombardowanie linii kolejowej Karlsruhe-Norymberga, w związku z czym „Niemiecka Rzesza uważa się w stanie wojny z Francją". Tegoż dnia wojska Rzeszy gwałcąc neutral- ność Belgii wkroczyły na jej terytorium, kierując się na Francję. Wywołało to 4 VIII 1914 ultimatum W. Brytanii, skierowane do rządu Rzeszy, domagające się wycofania Niemiec z Belgii do północy tegoż dnia. Wobec odrzucenia przez Rzeszę ultimatum i oświadczenia Wilhelma II, że traktaty są świstkiem papieru", „Papierfetzen", również Anglia znalazła się 5 VIII 1914 formalnie w stanie wojny z Niemcami. Rzesza 2 VIII 1914 zawarta sojusz z Turcją, iż z chwilą wystąpienia Rosji przeciw Austro-Węgrom, co formalnie nastąpiło 6 VIII 1914, Turcja wejdzie do wojny po stronie państw centralnych, co nastąpiło dopiero 3X11914, też w formie oficjalnej deklaracji. Podobny sojusz zawarły Rzesza 61X1915 z Bułgarią. Ententa skierowała 4X1915 ultimatum do Bułgarii, żądając zerwania stosunków z mocarstwami centralnymi, wobec odmowy Ententa zerwała stosunki z Bułgarią, ta zaś 14X1915 formalnie wypowiedziała wojnę Serbii i tegoż dnia wszystkie państwa Ententy formalnie wypowie- działy wojnę Bułgarii. W czasie II wojny świat. państwa osi działały przez zaskoczenie, lekceważąc nie tylko III Konwencję Haską, ale wszystkie swe zobowiązania międzynarodowe. Priorytet zaskoczenia nad formalnością wypowiedzenia przyjęty po II wojnie świat, wszystkie państwa na- pastnicze, inicjując inwazje. W. RADOSŁAWÓW Btilfarien und die Wellkrise, Berlin 1923; Die Deutschen Dokumente zum Kriegsausbruch, BeaK). v. K. Kautsky. 4 B., Berlin 1924; C. MUHLMANN Deutsrhland und die Tiirkei. w: Potitische Wissenschaft, Heft 7, Berlin 1929: C. EAGLETON The Form and Function of the Dec-lara-tion o f War, w: American Jomnal o f Int. Law 32/1938; F. SCHLUTER Der Aushrmh des Krieges, w: Zeitschrifl fiir austandisrhes offeniliches Recht und Volkerrecht, 1940/41; L. C. GREEN Armed Conflirt, War and Self — Defmce, w: Archiv des V/ilkerrechts 1955/56; L. EHRLICH Prawo międzynarodowe, Warszawa 1958; H. MOSLER Kriegshesinn, w: Strupp-Schlochnuer WSrterbuch des V8lkerrechts, Bd. 2, Berlin 1961, s. 326-329; L. GELBERG Zarys prawa międzynar., Warszawa 1967; A. KLAPKOWSKI Prawo międzynar.. Warszawa 1968. • 3955 WOJNY ZAKOŃCZENIE (ang. Termination of War, franc. Fin de la guerre, hiszp. Terminación de la guerra, roś. Okonczanije wojny), zgodnie z prawem zwyczajowym i międzynar. z.w. poprzedza zazwyczaj rozejm, czyli formalnie generalne zawieszenie działań wojennych, lub formalna kapitulacja jednej strony (rozejm kapitulacyjny) na 3956 Wojsk, służba cudzoziemców 1002 warunkach ustalonych, względnie kapitulacja bezwarunkowa, jak w przypadku III Rzeszy; po czym następuje z.w. bądź przez zawarcie traktatu pokoju przez strony wojujące, bądź przez deklarację o z.w., bądź przez •-> debellację państwa pokonanego, lub jego formalną likwidację, jak w przypadku Prus. D. OTTENSOOSER Terminalion of War by Unilateral Declara-tion, w. The British Year Book of Int. Law 1952; L. EUKLICH Prawo Międzynar., Warszawa 1958; H. MOSLER Kriegsende, w! Strupp- Schlochauer Worterbuch des Volkerrechts, Bd. 2, Berlin 1961, s. 333-337; L. GELBERG Zarys prawa miedzynar., Warszawa 1967; A. KŁAFKOWSKI Prawo międzynar., Warszawa 1968. WOJSKOWA JUNTA -^ Junta militar. Program USA wojsko- WOJSKOWA POMOC wej pomocy. • 3956 WOJSKOWA SŁUŻBA CUDZOZIEMCÓW (ang. Military Seryice of Non-Nationals, franc. Service militaire des etrangers, hiszp. Servicio militar de extranjeros, roś. Wojennaja służba inostrancew), przedmiot -»• prawa cudzoziemców, regulowanego przez prawo wewn. państwa, na którego terytorium cudzoziemiec przebywa, przez prawo mię-dzynar. i umowy bilateralne międzypaństwowe. Nie istnieją jednolite normy dotyczące w.s.c.; są one zależne od ustawodawstwa państwa, czy posiada służbę wojskową obowiązkową dla swych obywateli czy dla swych stałych mieszkańców, jak np. w Danii od 8X11912; w USA od 18 V 1917, ustawy zmienionej częściowo 9 VII 1918, 16 IX 1940, 24 VI 1948 i 19 VI 1951; we Francji od 12 IV 1939; oraz od 4X11953 obowiązuje każdą osobę w wieku poborowym, mieszkającą stale we Frań- • cji dłużej niż rok w odpowiedzi na podobną u-stawę w USA, 1951; w NRF od 21 VII 1956 obywatele obcy na zasadzie wzajemności, bezpaństwowi rozporządzeniem władz NRF. Próba opracowania jednolitej konwencji w tej sprawie przez Konferencję LN d/s Cudzoziemców, 1929 zawiodła (L.N?-Doc. C 36 M 21, 1929, H). Panamer. Konwencja o statusie cudzoziemców z 20 II 1928 art. 3 zakazała powoływanie cudzoziemców do wojska, natomiast zezwalała na powoływanie do robót w przypadku klęsk żywiołowych. USA ratyfikowały tę konwencję ale z zastrzeżeniem zasadniczym do art. 3. Po II wojnie świat, państwa EWG podjęły próbę ustanowienia jednolitej normy dotyczącej w.s.c. w Konwencji o cudzoziemcach, ale ostatecznie zrezygnowały i Konwencja o obywatelstwie została podp. 13X111955 bez artykułu o w.s.c. (European Treaty Series, nr 19). C. PARRY Int. Law and Conscrtption of Non-Nationals, v. The British Year Book of Int. Law 1954; K. DOEHKINO Wehrpflicht von Ausiandern, w.: Strupp-Schlochauer Worterbuch des YBIkerrechts, Bd. 3, Berlin 1962, s. 811-816. • 3957 WOJSKOWE MANEWRY (ang. Military Ma-noeuvres, franc. Manoeuvres militaires, hiszp. Maniobras militares, roś. Wojennyje maniowry), wg polskiej definicji MEW: „ćwiczenia kompleksowe z udziałem jednostek wszystkich rodzajów sil zbrojnych, stużb lub rodzaju sił zbrojnych, np. lotnictwa, marynarki, wojsk obrony terytorialnej, celem szkolenia dowódców i doskonalenia działalności sztabów wszystkich szczebli, doskonalenia umiejętności współdziałania oddziałów, związków taktycznych i operacyjnych w warunkach najbardziej zbliżonych do rzeczywistych przyszłego pola walki" Przedmiot międzynar. współpracy w ramach u-kładów sojuszniczych, np. NATO czy Układu Warszawskiego; przedmiot rokowań na Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, w 1973 w Helsinkach, w 1974 w Genewie, gdzie osiągnięto do VII 1974 generalne porozumienie, że strony przeprowadzające w.m. winny je notyfikować drugiej stronie, aby sąsiednie państwa nie były zaskoczone i nie czuły się zagrożone (na ile dni wcześniej, nie uzgodniono) oraz że winni być dopuszczeni do w.m. na zasadzie wzajemności obserwatorzy drugiej strony (w jakim zakresie, nie uzgodniono). Mata encyklopedia wojskowa, MON, Warszawa 1970, t. II, s. 257; Kromka 1974. WOJSKOWE MISJE -> Alianckie misje wojskowe w Berlinie. Alianckie zarządy WOJSKOWE ZARZĄDY wojskowe w Niemczech. • 3958 WOJSKOWY KOMITET SZTABOWY ONZ (ang. UN Military Staff Committee, franc. Comitó d'Ćtat Major de 1'ONU, hiszp. Comite Militar del Estado Mayor de la ONU, roś. Wojenno- •sztabnoj komitiet OON), nazwa instytucji, przy pomocy której R. Bezp. ONZ, w myśl rozdz. VII Karty NZ może prowadzić akcje wojsk, w razie zagrożenia pokoju, naruszenia pokoju lub aktów agresji. „Zadaniem W.K.S. ONZ—wg art. 40 Karty NZ—jest służyć Radzie Bezpieczeństwa radą i pomocą we wszystkich sprawach dotyczących wojskowych potrzeb Rady w zakresie utrzymania międzynar. pokoju i bezpieczeństwa oraz utycia i dowództwa oddanych do jej dyspozycji sił zbrojnych, tudzież regulowania zbrojeń l możliwego rozbrojenia". W skład W.K.S. ONZ wchodzą szefowie (względnie ich zastępcy) sztabów stałych członków R. Bezp. ONZ, czyli pięciu Wielkich Mocarstw. Wg raportu Sekr. Gen. ONZ, Trygve Lie, z l O VI 1947 W.K.S. ONZ w czasie swych sesji 1946/47, na których omawiano sprawę powołania —> Sił zbrojnych ONZ, osiągnął tylko porozumienie częściowe. Wobec niemożliwości osiągnięcia jednomyślności przez stałych członków R. Bezp. ONZ w tej sprawie, nad którą Rada debatowała w czerwcu i lipcu 1947, więcej do niej nie wracano i tym samym funkcje W.K.S. ONZ uległy zawieszeniu. UN Bultetin, 15 VI 1948. • 3959 WOJSKOWY URZĄD BEZPIECZEŃSTWA W NIEMCZECH ZACHODNICH 1949 (ang. Military Security Board in West Germany 1949, franc. Conseił Militaire de Sścurite en AIlemagne Occidental de 1949, hiszp. Consejo Militar de Seguridad en Alemania Occidental 1949, roś. Wo-jennoje uprawlenije biezopasnosti w Zapadnoj Giermanii 1949), instytucja utworzona 1711949 przez trzy mocarstwa zach. dla zach. stref okupacyjnych Niemiec i zach. sektorów Berlina, zgodnie z postanowieniami konferencji londyńskiej z 28X111948 pięciu państw sygnatariuszy paktu brukselskiego z 17 III 1948. Według wersji oficjalnej urząd ten powołano w celu zapewnienia rozbrojenia i demilitaryzacji Niemiec w interesie bezpieczeństwa Europy. W rzeczywistości miał on na celu koordynację organizowania baz wojsk. Wolność informacji 3965 Francji, W. Brytanii i USA w Niemczech Zach. i Berlinie Zach. z planem militarnym państw członków brukselskiego paktu oraz przygotowanie baz dla mającego wkrótce powstać Paktu Północnoatlantyckiego, NATO. Formalnie od 21 1X1949 podlegał —r Sojuszniczej Wysokiej Komisji dla Niemiec, faktycznie zaś strategicznym planistom Pentagonu. Siedzibą urzędu, zlikwidowanego 8 V 1955, po przystąpieniu NRF do NATO, była Koblencja. E. OSMANCZYK, Niemcy 1945-1950, Warszawa 1951, s. 55-58. • 3960 WOLGADEUTSCHE [niem.; 'Niemcy nadwoł-żańscy'], nazwa osiadłych 1770-80 nad dolną Wołgą kolonistów niem., którzy w ZSRR w 1923- 41 stanowili trzon ludności Autonomicznej Socjalistycznej Rep. Radzieckiej Niemców Nadwołżań-skich (28 tyś. km2, 605 tyś. mieszk., 1940). Po agresji hitl. na ZSRR 1941, rep. została rozwiązana. • 3961 WOLNE MIASTA (ang. Free Cities, franc. Villes libres, hiszp. Ciudades libres, roś. Wplnyje goro-da), termin międzynar.—miasto wyodrębnione z jakiegoś państwa, posiadające własny statut międzynar., regulujący jego stosunki z państwem, w którym tworzy enklawę, jak i z innymi państwami i org. międzynar.; w Rzeszy Niem. istniało 6 wolnych miast: Augsburg, Brema, Frankfurt n.M., Hamburg, Lubeka i Norymberga; utworzyły one w' Ratyzbonie 25 II 1803 Konferencję Niemiecką Wolnych Miast Niemieckich. Po I wojnie świat. Mocarstwa sojusznicze rozwiązały problem przynależności Gdańska do Polski lub Rzeszy przyznaniem mu statutu-Wolnego Miasta pod protektoratem Ligi Narodów. Dictlonnaire de la terminologie du (troił int„ Paris 1960; l. A. MOOZORIAN Status Wolnego goroda, w: Sowietskoje gosudarstwo i prawo m 3, 1962. • 3962 WOLNOCŁOWE SKLEPY (ang. Duty-Free Shops, franc. Magasins libres de droits de douane, hiszp. Tiendas exentas de derechos aduaneros, roś. Biesposzlinnyje magaziny), termin międzynar. — zainicjowana przez iri. port lotn. Shannon 1947 sprzedaż pasażerom w tranzycie specjalnych towarów irl. (wełen, ang. materiałów, irl. whisky etc.) bez podatku i cła; nowy rodzaj handlu z zagranicą przejęty wkrótce przez wszystkie porty lotn. tranzytowe, a także niektóre mor., kolejowe i autobusowe. Dochód z w.s. w 1970 był oceniany w Addis Abebie na 1.5 min dół., w Tokio na 5 min dół., w londyńskim Heatrow Airport na 20 min dół. W amsterdamśkim Schiphol Airport, gdzie można kupić „wszystko", tzn. od zestawu najlepszych serów do lodówki, motorówki, jachtu i samochodu—na ok. 25 min do!.; 1971 największy zestaw towarów wolnocłowych posiadała Addis Abeba, wartości ok. 600 tyś. dół., dostarczanych w większości przez wielkie koncerny USA. Newsweek z 16 VIII 1971. WOLNOMULARSTWO ->• Masoneria. • 3963 WOLNOMYŚLICIELSKI RUCH MIĘDZYNARODOWY (ang. Preethinkers International Mo-vement, franc. Mouvement International des Libres Penseurs, hiszp. Movimiento Internacional de Librepensadores, roś. Mieżdunarodnoje dwiżenije swobodomyslaszczich), zwany początkowo ruchem libertynów, wystąpił w formie zorganizowanej w XVIII w. za pośrednictwem -» masonerii; odegrał poważną rolę polit. w XVIII i XIX-wiecznych ruchach narodowowyzwoleńczych w Europie i w Ameryce, szczególnie Łacińskiej; po rewolucji październikowej 1917 bronił w świecie jej kierunku ateistycznego, antyklerykalnego. W 1925-33 istniała w Berlinie Międzynarodówka Proletariackich Wolnomyślicieli, Internationale Pro-letarischer Freidenker. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Świat. Unia Wolnomyślicieli, Worid Union of Frecthinkers, Union mondiale des libres penseurs, żal. 1880 w Brukseli p.n. La Internationale de Librę Penseurs, pod obecną nazwą od 1946. Siedziba Paryż. C. TEASLER Das Freidenkertum, sein Wesen, setne Geschichte und seine Ueherwindung durch die Humamtats-Religwn, Berlin 1928; Ilustrowana encyklopedia wotnomySlicietska, oprać.: A. Halpern i A. Żbikowski, Lublin 1929, s. 164; Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 3964 WOLNOŚĆ HANDLU (ang. Freedom of Trade, franc. Liberte de commerce, hiszp. Libertad de comercio, roś. Swoboda torgowli), termin międzynar.—absolutna swoboda w wymianie towarów i usług w ramach wolnej konkurencji przedsiębiorstw prywatnych, uzasadniona doktryną; że wszelkie ograniczenia w.h. zmniejszają zakres międzynar. podziału pracy, a tym samym i korzyści płynące z wymiany międzynar. dla wszystkich partnerów. Zasadę w.h. wysunięto po raz pierwszy w Anglii w końcu XVIII w., rozwinięta w XIX w. przez mocarstwa kapitalist., stała się w XX w. przedmiotem umów i konwencji międzynar., gwarantujących nieograniczoną w.h. przedsiębiorstwom cudzoziemskim, np. USA po II wojnie świat, w państwach Ameryki Lać. (umowa USA z Ekwadorem zagwarantowała w.h. na zasadzie wzajemności zarówno obywatelom USA w Ekwadorze, jak obywatelom Ekwadoru w USA). Wynikający z zasady w.h.—„wolny handel" stał się synonimem zależności krajów rozwijających od wysoko rozwiniętych państw kapitalistycznych. E. LIPINSKI Historia powszechnej myśli ekonomicznej do roku 1970, Warszawa 1968; J. CoSciŃSKI Wolny handel, w. Mała encyklopedia ekonomiczna. Warszawa 1974, s. 903-904. • 3965 WOLNOŚĆ INFORMACJI (ang. Freedom of In-formation, franc. Liberte d'information, hiszp. Libertad de información, roś. Swoboda informacyi), przedmiot konwencji międzynar.; prace nad nią zainicjowały państwa Ameryki Lać., które 8 III 1945 na Konferencji Chapultepec uchwaliły Zalecenie w sprawie w.i., stwierdzające m.in., że „prawda jest wrogiem tyranii, która nie może istnieć tam, gdzie panuje wolność informacji", a zatem należy po zakończeniu wojny i zniesieniu wojennej cenzury przystąpić do opracowania konwencji gwarantującej w.i. Po powstaniu ONZ, państwa latynoamer. wystąpiły z taką propozycją na I Sesji Zgr. Og. NZ, które 14X111946, Rez. 59/1 postanowiło, że ECOSOC winien opracować odpowiednią konwencję. Przedłożony przez podkomisję ECOSOC projekt 1947, stał się podstawą prac Specjalnej Komisji Zgromadzenia oraz Konferencji NZ d/s w.i., odbytej w Genewie 1948. Wniesione przez konferencję uwagi Komisja Spe- 3966 Wolność mórz 1004 cjalna włączyła do nowego projektu, który przekazała Komitetowi Trzeciemu Zgromadzenia. Ten rozpoczął prace nad projektem 1959 i zakończył 1966, po czym przekazał swój projekt Zgr. Og. NZ,' które do l 11974 nie ustosunkowało się do tego projektu, czego przyczyną była kontrowersyjność problemu w.i. w rozumieniu wysoko rozwiniętych państw kapitalist. a państw socjalist. czy różnych grup państw Trzeciego Świata. Przedmiot Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 1973-74. A. GARCIA ROBLES El Mundo de la Posisuerra, vol. 2, Me-xico 1946, s. 393-394; UN Bulletin, l III 1951; (W Monthly Chronicie m 1, 1968. 6 3966 WOLNOŚĆ MÓRZ (ang. Freedom of the Sea, franc. Liberte des mers, hiszp. Libertad de los mares, roś. Swoboda otkrytych moriej), termin międzynar. — norma zwyczajowa, sformułowana w XVII w. przez H. Grotiusa w pracy pt. Marę Librum, przedmiot II Konwencji Genewskiej, 1958, o wolności morza otwartego. Uchwalenie Konwencji poprzedziły dwie deklaracje o znaczeniu polit. międzynar.: l. Punkt drugi tzw. ->• Wilsona czternastu punktów, z 8 11918 zapowiadający, jako jeden z celów pokoju; „zupełną wolność żeglugi na morzu, poza morzem terytorialnym..." 2. Art. 7 -> Karty Atlantyckiej, zakładający, że pokój „powinien u-możliwić wszystkim ludziom przepływanie bez przeszkód morza otwartego i oceanów". Próby sprecyzowania zasady w.m. podejmowało londyńskie Międzynar. Stów. Prawa, ILA 1924 na sesji sztokhoimskiej i 1926 na sesji wiedeń- skiej, oraz paryski Inst. Prawa Międzynar., IDI, na sesji lozańskiej 1927. Obowiązujące od wejścia w życie I Konwencji Genewskiej, 301X1962 pierwsze pełne sformułowanie zasady w.m. zawarte jest w art. 2 Konwencji: ,,Wobec tego, że morze otwarte jest dostępne dla wszystkich narodów, żadne państwo nie może prawnie rościć sobie pretensji do poddania jakiejkolwiek jego części swej suwerenności. Korzystanie z wolności morza otwartego odbywa się na warunkach określonych w niniejszych artykułach i w innych przepisach prawa międzynar. Wolność ta, odnosząca się zarówno do państw mających, jak i nie mających dostępu do morza, obejmuje w szczególności: — wolność żeglugi, — wolność rybołówstwa, — wolność zakładania kabli podmorskich i rurociągów, — wolność przelotu, Z wolności tych, jak również i innych wolności uznanych przez ogólne zasady prawa międzynar., wszystkie państwa korzystają z uwzględnieniem, w sposób rozsądny, interesu innych państw, jaki wolność morza otwartego dla nich przedstawia". Art. 4 wprowadził zasadę, że z w.m. korzystają wszystkie państwa bez wyjątku, a więc posiadające i nie posiadające dostępu bezpośrednio do morza. Polska uczestniczy w Konwencji. Stanowisko Polski w sprawie w.m. zostało sprecyzowane w notach rządu poi. do rządu USA 19III-6VI 1951, w związku ze sprawą zakazu wpływania M/S „Batory" do portu w N. Jorku (Zbiór dokumentów nr 11, 1951). 4. GROTTOS WolnoSt mórz czyli dysertacje o prawie jakie —'rzystusuje Holendrom do handlu z Indiami (przekl. R. Bie- —zanek), Warszawa 1955; Zbiór dokumentów nr 3, 1959; H. KniioER Die Freiheit der Schiffahrt Im Lichte der Ver-einheitlichung des Seerechts, Heidelberg 1960; R. ZAORSKI Konwencje Genewskie o prawie morsa, Gdynia 1962, s. 162-174; A. KLAFKOWSKI, Prawo międzynarodowe publiczne. Warszawa •1971, s. 272-287.' • 3967 WOLNOŚĆ MYŚLI, SUMIENIA, WYZNANIA (ang. Freedom of Thinking, Conscience and Re-ligion, franc. Liberte de pensee, de conscience et de religion, hiszp. Libertad de pensamiento, de conciencia y de religion, roś. Swoboda myśli, so-wiesti i rieligii), termin międzynar. — postępowe wolności obywatelskie, przedmiot definicji ONZ. Po ogłoszeniu 1948 -> Deklaracji Powszechnej Praw Człowieka, której art. 18 proklamował prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania, KPCz ONZ na zlecenie Zgr. Org. NZ prowadziła 1955-60 studia w 86 krajach nad dyskryminacją w dziedzinie wolności praktyk rei. oraz wyznawania rei. lub nierel. światopoglądu. Na tej podstawie Komisja przygotowała projekt Zasad ściślej niż Deklaracja precyzujących wolności myśli, sumienia i wyznania: ,,1. Każdy człowiek jest wolny w praktykowaniu czy nie-praktykowaniu religii lub przekonania, zgodnie ze swym sumieniem. 2. Rodzice, lub prawni opiekunowie mają prawo dokonania wyboru religii lub przekonań, w których chcą wychować dzieci, 3. Nikt nie może być obiektem nacisków materialnych lub moralnych, które by ograniczały jego wolność zachowania swej religii czy przekonań, lub zmuszały do zmiany religii czy przekonań. 4. Każdy człowiek, który praktykuje swe przekonania religijne lub niereligijne winien mieć prawo czynienia tego swobodnie publicznie bez jakiejkolwek dyskryminacji z racji swej religii czy swych przekonań". Projekt zasad został przekazany do zaopiniowania rządom państw członkowskich ONZ. W Polsce wolność myśli, sumienia i wyznania należy do podstawowych praw obywatelskich— gwarantuje je art. 70 Konstytucji. Zob. Konkordat. Konstytucja PRL, Warszawa 1952; UN Review, March 1960; J. TAZBIR A Stale without Stakes. Polish Religiom Tole-rantion in the XVl-lh and XVII-th Centwies, Warsaw-New York 1973. WOLNOŚĆ STOWARZYSZANIA SIĘ -r Konwencja o wolności stowarzyszania się. • 3968 WOLNOŚĆ SUMIENIA (ang. Freedom of Conscience, franc. Liberte de conscience, hiszp. Libertad de conciencia, roś. Swoboda sowiesti), ter- • min międzynar.—zasada proklamowana art. 10 Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, 1789: ,,Nikogo nie wolno niepokoić z powodu jego przekonań, również religijnych, byleby tylko ujawnienie tych przekonań nie zakłóciło porządku publicznego stanowionego przez ustawę". Zasada przyjęta w drugiej pół. XX w. przez większość konstytucji, m.in. przez Konstytucję PRL, art. 70 ust. l: „Polska Rzeczpospolita Ludowa zapewnia obywatelom wolność sumienia i wyznania. Kościół i inne związki wyznaniowe mogą swobodnie wypełniać swoje funkcje religijne. Nie wolno zmuszać obywateli do niebrania udziału w czynnościach lub obrzędach religijnych. Nie wolno też nikogo zmuszać do udziału w czynnościach lub obrządach religijnych". Konstytucja l podstawowe akty ustawodawcze Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Zbiór tekstów. Warszawa 1954; red.; M. T. Staszewski, WolnoSt sumienia. Szkice i polemiki. Warszawa 1973. • 3969 „WOLNY ŚWIAT" (ang. „Free Worid", franc. „Monde librę", hiszp. „Mundo librę", roś. „Wol-nyj mir"), termin międzynar. — wprowadzony po II wojnie świat, przez propagandę antykomunist.; slogan sugerujący, że światem wolności jest wyłącznie świat kapitalist.; w okresie walk narodowowyzwoleńczych Trzeciego Świata z kolonializ- mem i neokolonializmem pojęcie „w.ś." nabrało 1005 Wspólnota Afryki Wsch. 3975 cech szyderczych (np. Portugalia reprezentująca „w.ś." w Afryce). • 3970 „WOSTOK" [roś.], nazwa radź. statków kosmicznych, jednoosobowych, od których lotów rozpoczęła się era człowieka w kosmosie. • 3971 WOUNDED KNEE, miejscowość w stanie Dakota Pd. (USA), leżąca na terenie rezerwatu Indian Oglala Pine Ridge, głośna okupowaniem jej przez zbrojną grupę 200 Indian z plemienia Siuksów 2711-5 IV 1973, protestujących przeciwko dyskryminacji. Był to dalszy ciąg akcji, rozpoczętej we wrześniu 1972 w Denwer, a następnie w październiku 1972 marszem Indian na stoi. USA Waszyngton „szlakiem złamanych traktatów", Trail of Broken Treaties, zawieranych przez plemiona indiańskie z konkwistadorami (w sumie 371). Demonstracja w W.K. miała na celu zwrócenie uwagi na problem -*• Indian amer. nie tylko opinii publ. USA, lecz również światowej. W czasie o-kupacji W.K. 3 III 1973 delegaci rezerwatu Oglala Pine Ridge przybyli do siedziby ONZ w N. Jorku i przedłożyli petycję Sekr. Gen. — K. Waldheimo-wi. Wybranie W.K. na miejsce demonstracji wiązało się z ostatnim aktem wojen indiańskich zakończonych 29X111890 w W.K. śmiercią wodza Siuksów i wymordowaniem 200 pozostałych tam przy życiu Indian, mężczyzn, kobiet i dzieci. Le Monde z 5 III 19T3. WRANGIA WYSPA -* Arktyka. WROCŁAWSKI MIĘDZYNAR. KONGRES INTELEKTUALISTÓW 1948 -» Pokoju obrona. „WSCHODNIA POLITYKA" -» „Ostpolitik". • 3972 WSCHODNIE KOŚCIOŁY (ang. Oriental Chur-ches, franc. Ćglises orientales, hiszp. Iglesias o-rientales, roś. Wostocznyje cerkwi), kościoły chrzęść, na Wschodzie wyodrębnione w trakcie rozwoju chrześcijaństwa; do k.w. należą kościoły prawosławne, czyli grecko-wsch.; następnie kościoły wyodrębnione w V-VII w. w związku ze sporami chrystologicznymi. Są to kościoły mono-fizyckie (doktryna uznaje tylko jedną—boską naturę Chrystusa), do których należą: kościół ->• armeński, etiopski, jakobicki, koptyjski, a ponadto kościół -r chaldejski, zw. nestoriańskim (doktryna uznaje w Chrystusie dwie osoby—boską i ludzką, a w konsekwencji odrzuca koncepcję Marii jako Bogurodzicy); część kościołów monofizyc-kich i nestoriańskiego pozostaje w unii z Rzymem, przyjmując doktrynę katol. i prymat papieża, a zachowując własny obrządek. • 3973 WSCHÓD-ZACHÓD (ang. East-West, franc. Est-ouest, hiszp. Este-Oesto, roś. Wostok—Zapad), odwieczny termin międzynar., który po II wojnie świat, stał się synonimem podziału świata na kraje socjalist. i kapitalist.; od 1968 Eur. Centrum d/s Organizacji i Zarządzania, Menagement Cen-tre of Europę, w Brukseli, organizuje doroczne konferencje naukowców oraz przedstawicieli przemysłu i handlu państw RWPG i EWG oraz Japonii i USA p.n. Konferencja d/s Kooperacji i handlu W.-Z. V Konferencja odbyła się w Warszawie, 28-30 VI 1972. W Hadze Międzynar. Centrum Dokumentacji i Informacji, INTERDOC, wydaje w języku ang. miesięcznik pt. East-West CONTACTS—Relations between Communist Worid and Western World. Ideology — Politics — Economics—Culture. Również w Hadze Oost-West Institut wydaje częściowo w języku ang., częściowo w niem. miesięcznik pt. Economic East- West Relations. G. ZELLENTIN Intemystemare Beziehungen in Europa. Be-dingungen der Friedenssicherung, Leyden 1970, s. 323. • 3974 WSPÓLNOTA AFRYKAŃSKA FINANSOWA (ang. African Financial Cbmmunity, franc. Com-munaute financiere Africaine, CFA, hiszp. Co-munidad Pinanciera Africana, roś. Afrikanskoje finansowoje soobszczestwo), organizacja między-rząd. banków centr., zał. 12 V 1962 w Paryżu na mocy układu między Francją, a frankofońskimi państwami Afryki; Czadem, Dahomejem, G. Woltą, Mali, Mauretanią, Nigrem, Senegalem i Wybrzeżem Kości Słoniowej; ma za zadanie utrzy- manie fuzji walutowej b. kolonii franc., z Francją. Kolonialny -> franc CFA (Colonie francaise d'A-frique) przekształcił się we franka wspólnoty (Communaute Financiere Africaine), a departament kolonialny Banku Francji — w Banque Centrale des Ćtats de l'Afrique de 1'Ouest, z siedzibą w Paryżu, z 14 dyrektorami Afrykańczykami z 7 Francuzami, l frank CFA jest równy 0,02 fr. franc. l VII 1962 ze Wspólnoty wycofała się Mali, ustanawiając franka Mali, ale na bazie unii monetarnej z Francją, w relacji l frank malijski == 0,01 fr. franc. Do CFA należały 1972 następujące centr. banki emisyjne: Banque Centrale des Ćtats de l'Afrique Equa-toriale et du Cameroun, zał. 1955 z siedzibą w Paryżu. Banque Centrale des Ćtats de l'Afrique de 1'Ouets, zał. 1955 z siedzibą w Paryżu. Banque Centrale du Mali, zał. 1968, z siedzibą w stolicy Mali — Bamako. Banque de France, zał. 1800 z siedzibą w Paryżu. Institut d'Emission des Departements d'Outre-Mer, z siedzibą w Paryżu. Institut d'Emission d'Outre-Mer, z siedzibą w Paryżu. Institut d'Emission Malgache, zał. 1962, z siedzibą w Tananariwie. W końcu 1972 wystąpił kryzys w stosunkach państw członkowskich Wspólnoty a Francją, która 1973 zawarła nowe bilateralne z nimi układy, re- formujące system CFA. The Europa Year Book 1972. A World Sumy, Vol. l, Lon-don 1972, s. 256-257. • 3975 WSPÓLNOTA AFRYKI WSCHODNIEJ (ang. East African Community, franc. Communautć de l'Afrique Orientale, hiszp. Comunidad de Africa Oriental, roś. Soobszczestwo Wostocznoj Afriki); organizacja gosp. zał. 6 VI 1967 na podstawie traktatu zawartego przez prezydentów Kenii, Tanzanii i Ugandy, który wszedł w życie l XII 1967; jest sukcesorem zał. 1962 Wschodnioafrykańskiej Organizacji Wspólnych Usług (East African Com-mon Services Organization). Zadaniem Wspólno- 3976 Wspólnota Gosp. Afryki Z. 1006 ty jest umacnianie i rozwijanie współpracy przem. i handl., wspólne administrowanie cłami, podatkami, pocztą, telekomunikacją, transportem ko- lejowym i lotn. itp. Organem nacz. Wspólnoty jest Zgromadzenie Ustawodawcze Afryki Wsch. (East African Legislative Assembly) jako władza ustawodawcza; władzę wykonawczą sprawują wspólnie trzej prezydenci (East African Authority) przy pomocy trzech mianowanych przez siebie ministrów (East African Ministers) oraz pięciu Rad: do spraw Wspólnego Rynku, komunikacji, gospodarki i planowania, finansów oraz badań i spraw socjalnych. W ramach Wspólnego Rynku działa . Bank Rozwoju Afryki Wsch. (East African De-velopment Bank). The Europa Yearbook 1972. A Worid Sursey, London 1972, vol. l, s. 193-201; Yearbook of Int, Organizatlons, 1973. WSPÓLNOTA BRYTYJSKA -^ Wspólnota Narodów. • 3976 WSPÓLNOTA GOSPODARCZA AFRYKI ZACHODNIEJ (ang. West African Economic Com-munity, franc. Communaute ćconomique de l'A-frique de 1'ouest, hiszp. Comunidad Económica de Africa Occidental, roś. Ekonomiczeskoje soob-szczestwo Zapadnoj Afriki), instytucja między-rząd., ustanowiona konwencją 1959 p.n. Unia celna państw Afryki Zach., Customs Union of West Africa Country; -pod obecną nazwą od maja 1970; instytucja gosp. 7 państw: Dahomeju, G. Wolty, Mali, Mauretanii, Nigru, Senegalu i Wybrzeża Kości Słoniowej. Statut obserwatora posiada To- go. Yearbook of Int. Orgamiattons, 1973. • 3977 „WSPÓLNOTA INTERESÓW" (ang. „Commu-nity of Interests", franc. „Communaute d'inte-rets", hiszp. „Comunidad de intereses", roś. „Ob- szcznost' intieriesow", niem. „Interessen-Gemein-schaft"), nazwa międzynar. koncernu hutn. w woj. Śląskim, w Polsce okresu międzywojennego; zał. 1929 z inicjatywy niem. przedsiębiorcy F. Fli-cka reprezentanta Kattowizer AG i Zjednoczonych Hut Królewska i Laura oraz amer. finansisty i dyplomaty W. I. Harrimana, reprezentanta nowojorskiej firmy Consolidated Silesian Steel Cor-poration, którzy podzielili między sobą akcje w stosunku 66:34. W skład koncernu wchodziły huty: Królewska, Bismarck, Laura, Falwa, Zgoda, Hubertus i Silesia. Wobec rabunkowej gospodarki prowadzonej przez koncern i groźby jego bankructwa sąd grodzki w Katowicach 29 III 1934 ustanowił nadzór sądowy. W 1936. po wykupieniu kosztem 80 min zł dewizowych 90°/o akcji, przedsiębiorstwo przejął Bank Gospodarstwa Krajowego i nadał mu nową nazwę: Wspólnota Interesów Górniczo-Hutniczych. W czasie woinv ponownie pod zarządem F. Flicka, który w maju 1947 u-znany został przez Międzynar. Trybunał Wojskowy za winnego zbrodni wojennych i skazany na •7 lat więzienia (zwolniony przez amer. władze okupacyjne 1950). • 3978 WSPÓLNOTA KARAIBSKA (ang. Caribbean Community, franc. Communaute caribeenne, hiszp. Comunidad del Caribe, roś. Karibskoje so- obszczestwo), wspólny rynek 4 państw karaibskich: Barbados, Gujany, Jamajki oraz Trynidad i Tobago, powstały l VIII 1973, na bazie traktatu podp. 4 VII 1973 w Chaguamaras na Trynidadzie. Wspólnota jest zrzeszeniem otwartym dla pozostałych członków ->• Stowarzyszenia Karaibskiego Wolnego Handlu (CARIFTA), spośród których Dominika, Grenada, Saint Christopher-Nevis-Anguilla, Saint Lucia i Saint Vincent odroczyły decyzję do l XII 1974. Naczelnym organem Wspól- noty jest konferencja szefów rządów. Głównymi instytucjami Wspólnoty są: Karaibski Bank Rozwoju, Rada Żeglugi i Karaibskie Tow. Inwesty- cyjne. Kronika. 1973, s. 841. • 3979 WSPÓLNOTA KULTURALNA AMERYKI ŁACIŃSKIEJ (ang. Latin American Culture Community, franc. Communaute Culturelle de 1'Ame-rique Latine, hiszp. Comunidad Cultural de Ame-rica Latina, CCAL, roś. Kulturnoje soobszczestwo Łatinskoj Amieriki), nazwa instytucji solidarnościowej latynoamer. twórców literatury i sztuk pięknych, stworzonej na wzór Eur. Wspólnoty Pisarzy (-»• COMES) z inicjatywy grup czołowych pisarzy Chile, Meksyku i Wenezueli, którzy 1965 ogłosili w Szwajcarii' tzw. Deklarację Genewską o potrzebie integracji kult. latynoamer. w obronie przed zalewem masowej produkcji kulturalno-roz-rywkowej USA. W dniach 29 I-6 II 1966 odbył się w Arica w Chile I Latynoamer. Kongres Pisarzy, który opracował projekt Wspólnoty; a 15-24 III 1967 w Guanajuato i Guadalajarze w Meksyku II Kongres, który 21 III 1968 powołał do życia CCAL. Siedziba Sekretariatu: Mexico DF. • 3980 WSPÓLNOTA MIĘDZYNARODOWA (ang. In-ternational Community, franc. Communaute in-ternationale, hiszp. Comunidad internacional, roś. Mieżdunarodnoje sodrużestwo), termin międzynar. określający więź moralną i prawno-między-nar. państw świata, odpowiedzialnych wobec swych narodów za pokój świata. Idea w.m. wypływa z rozwoju prawa międzynar. i jest wyrażana również formułą „Rodzina Narodów" (ang. Famiły of Nations, franc. Familie des Nations, hiszp. Familia de Naciones, roś. „Siemja nacyj"). Dicttonnatre de la terminologie du droit international, Pa-ris 1960. • 3981 WSPÓLNOTA NARODÓW (ang. Commonwe-alth of Nations, franc. Communaute des. Nations, hiszp. Comunidad de Naciones. roś. Sodrużestwo nacyj), do 1949 Brytyjska Wspólnota Narodów, gospodarczo-polit. związek W. Brytanii z jej b. kolnialnymi i aktualnymi terytoriami zależnymi. Rozwój W.N. następował w wyniku powolnego przekształcania się stosunków zależności kolonialnej terytoriów imperium bryt. od W. Brytanii w stosunki oparte na formalnej równości niepodległych państw członkowskich Wspólnoty, zachowujących związek z W. Brytanią przez uznanie monarchy bryt. bądź jako głowy państwa na zasadzie unii personalnej (— dominium), bądź jedynie jako głowy W.N. Najpierw statut dominium otrzymała Kanada (1867), następnie Australia (1900), Nowa Zelandia (1901), Związek Pd. Afryki 3976 Wspólnota Gosp. Afryki Z. 1006 ty jest umacnianie i rozwijanie współpracy przem. i handl., wspólne administrowanie cłami, podatkami, pocztą, telekomunikacją, transportem ko- lejowym i lotn. itp. Organem nacz. Wspólnoty jest Zgromadzenie Ustawodawcze Afryki Wsch. (East African Legislative Assembly) jako władza ustawodawcza; władzę wykonawczą sprawują wspólnie trzej prezydenci (East African Authority) przy pomocy trzech mianowanych przez siebie ministrów (East African Ministers) oraz pięciu Rad: do spraw Wspólnego Rynku, komunikacji, gospodarki i planowania, finansów oraz badań i spraw socjalnych. W ramach Wspólnego Rynku działa , Bank Rozwoju Afryki Wsch. (East African De-velopment Bank). The Europa Yearbook 1972. A Worid Survey. London 1972, vol. l, s. 193-201; Yearbook of Int. Organiiattons, 1973. WSPÓLNOTA BRYTYJSKA -^ Wspólnota Narodów. • 3976 WSPÓLNOTA GOSPODARCZA AFRYKI ZACHODNIEJ (ang. West African Economic Com-munity, franc. Communaute economique de l'A-frique de 1'ouest, hiszp. Comunidad Económica de Africa Occidental, roś. Ekonomiczeskoje soob-szczestwo Zapadnoj Afriki), instytucja między-rząd., ustanowiona konwencją 1959 p.n. Unia celna państw Afryki Zach., Customs Union of West Africa Country; -pod obecną nazwą od maja 1970; instytucja gosp. 7 państw: Dahomeju, G. Wolty, Mali, Mauretanii, Nigru, Senegalu i Wybrzeża Kości Słoniowej. Statut obserwatora posiada To- go. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 3977 „WSPÓLNOTA INTERESÓW" (ang. „Commu-nity of Interests", franc. „Communaute d'inte-rets", hiszp. „Comunidad de intereses", roś. „Ob- szcznost' intieriesow", niem. „Interessen-Gemein-schaft"), nazwa międzynar. koncernu hutn. w woj. Śląskim, w Polsce okresu międzywojennego; zał. 1929 z inicjatywy niem. przedsiębiorcy P. Pli-cka reprezentanta Kattowizer AG i Zjednoczonych Hut Królewska i Laura oraz amer. finansisty i dyplomaty W. I. Hammana, reprezentanta nowojorskiej firmy Consolidated Silesian Steel Cor-poration, którzy podzielili między sobą akcje w stosunku 66:34. W skład koncernu wchodziły huty: Królewska, Bismarck, Laura, Falwa, Zgoda, Hubertus i Silesia. Wobec rabunkowej gospodarki prowadzonej przez koncern i groźby jego bankructwa sąd grodzki w Katowicach 29 TIT 1934 ustanowił nadzór sądowy. W 1936. po wykupieniu kosztem 80 min zł dewizowych 90-/0 akcji, przedsiębiorstwo przejął Bank Gospodarstwa Krajowego i nadał mu nową nazwę: Wspólnota Interesów Górniczo-Hutniczych. W czasie woinv ponownie pod zarządem F. Flicka, który w maju 1947 u-znany został przez Międzynar. Trybunał Wojskowy za winnego zbrodni wojennych i skazany na •7 lat więzienia (zwolniony przez amer. władze okupacyjne 1950). • 3978 WSPÓLNOTA KARAIBSKA (ang. Caribbean Community, franc. Communaute caribeenne, hiszp. Comunidad del Caribe, roś. Karibskoje so- obszczestwo), wspólny rynek 4 państw karaibskich: Barbados, Gujany, Jamajki oraz Trynidad i Tobago, powstały l VIII 1973, na bazie traktatu podp. 4 VII 1973 w Chaguamaras na Trynidadzie. Wspólnota jest zrzeszeniem otwartym dla pozostałych członków -> Stowarzyszenia Karaibskiego Wolnego Handlu (CARIFTA), spośród których Dominika, Grenada, Saint Christopher-Nevis-Anguilla, Saint Lucia i Saint Vincent odroczyły decyzję do l XII 1974. Naczelnym organem Wspól- noty jest konferencja szefów rządów. Głównymi instytucjami Wspólnoty są: Karaibski Bank Rozwoju, Rada Żeglugi i Karaibskie Tow. Inwesty- cyjne. Kronika. 1973, s. 841. • 3979 WSPÓLNOTA KULTURALNA AMERYKI ŁACIŃSKIEJ (ang. Latin American Culture Community, franc. Communautś Culturelle de 1'Amś-rique Latine, hiszp. Comunidad Cultural de Ame-rica Latina, CCAL, roś. Kulturnoje soobszczestwo Łatinskoj Amieriki), nazwa instytucji solidarnościowej latynoamer. twórców literatury i sztuk pięknych, stworzonej na wzór Eur. Wspólnoty Pisarzy (—<- COMES) z inicjatywy grup czołowych pisarzy Chile, Meksyku i Wenezueli, którzy 1965 ogłosili w Szwajcarii' tzw. Deklarację Genewską o potrzebie integracji kult. latynoamer. w obronie przed zalewem masowej produkcji kulturalno-roz-rywkowej USA. W dniach 29 I-6 II 1966 odbył się w Arica w Chile I Latynoamer. Kongres Pisarzy, który opracował projekt Wspólnoty; a 15-24 III 1967 w Guanajuato i Guadalajarze w Meksyku II Kongres, który 21 III 1968 powołał do życia CCAL. Siedziba Sekretariatu: Mexico DF. • 3980 WSPÓLNOTA MIĘDZYNARODOWA (ang. In-ternational Community, franc. Communaute in-ternationale, hiszp. Comunidad internacional, roś. Mieżdunarodnoje sodrużestwo), termin międzynar. określający więź moralną i prawno-między-nar. państw świata, odpowiedzialnych wobec swych narodów za pokój świata. Idea w.m. wypływa z rozwoju prawa międzynar. i jest wyrażana również formułą „Rodzina Narodów" (ang. Famiły of Nations, franc. Familie des Nations, hiszp. Familia de Naciones, roś. „Siemja nacyj"). Dictionnaire de la terminologie du droit international. Pa-ris 1960. • 3981 WSPÓLNOTA NARODÓW (ang. Commonwe-alth of Nations, franc. Communautć des. Nations, hiszp. Comunidad de Naciones, roś. Sodrużestwo nacyj), do 1949 Brytyjska Wspólnota Narodów, gospodarczo-polit. związek W. Brytanii z jej b. kolnialnymi i aktualnymi terytoriami zależnymi. Rozwój W.N. następował w wyniku powolnego przekształcania się stosunków zależności kolonialnej terytoriów imperium bryt. od W. Brytanii w stosunki oparte na formalnej równości niepodległych państw członkowskich Wspólnoty, zachowujących związek z W. Brytanią przez uznanie monarchy bryt. bądź jako głowy państwa na zasadzie unii personalnej (— dominium), bądź jedynie jako głowy W.N. Najpierw statut dominium otrzymała Kanada (1867), następnie Australia (1900), Nowa Zelandia (1901), Związek Pd. Afryki 1007 Wspólny rynek Afryki 3984 (1914). Na paryskiej konferencji pokojowej 1919 dominia te po raz pierwszy wystąpiły jako podmioty prawa międzynarodowego. W 1922 statut dominalny otrzymała Irlandia. W 1926 Konferencja Imperialna ogłosiła powstanie formalne Bryt. W.N., British Commonwealth of Nations, której zasady zostały potwierdzone i rozwinięte w u-chwalonym 1931 przez bryt. parlament West-ministerskim Statucie, który wszedł w życie 1932. Po II wojnie świat. Indie i Pakistan 1947, a Cejlon 1948 uzyskały niepodległość i stały się członkami Bryt. W.N.; w konsekwencji od 1949 zaprze- stano stosowania nazwy Bryt. W.N. i zastąpiono ją nazwą W.N. W 1949 wystąpiła z W.N. Irlandia, 1961 Związek Pd. Afryki, a 1972 Pakistan. W miarę uzyskiwania niepodległości przez byłe kolonie bryt. od końca lat 50-ych, zostawały one członkami W.N. Według stanu na koniec 1974 prócz Zjednoczonego Królestwa W. Brytanii oraz jego posiadłości, do W.N. wchodziły: Kanada (1867), Związek Australijski (1900), N. Zelandia (1901), India (1947), Cejlon (1948), Ghana (1957), Cypr, Nigeria (1960), Sierra Leone, Tanzania (1961), Jamajka, Trynidad i Tobago, Uganda (1962), Kenia, Malezja (1963), Malawi, Malta, Zambia (1964), Gambia, Singapur (1965), Barbados, Botswana, Gujana, Lesoto (1966), Mauritius, Nauru, Śuazi (1968), Fidżi, Samoa Zach., Tonga (1970), Bangla Desz (1972); ponadto szczególną kategorię członków W.N. tworzy 6 państw (wysp w basenie m. Karaibskiego) stowarzyszonych od 1967 ze Zjednoczonym Królestwem: Antigua, Dominika, Grenada, Saint Christopher- Nevis-Angu-illa, Saint Lucia i Saint Vincent, w których królową bryt. reprezentuje wysoki komisarz, a W. Brytania zachowuje uprawnienia w zakresie ich obrony i polityki zagranicznej. W 1958 utworzona została Konsultatywna Rada Ekonomiczna Wspólnoty, Commonwealth Econo-mic Consultative Councii, złożona z ministrów finansów państw członkowskich, najczęściej zbierająca się instytucja W.N. Główną formą konsultacji W.N. są doroczne konferencje premierów lub prezydentów rozpatrujące problemy polit. Wspólnoty. W 1973, w sierpniu, odbyła się po raz pierwszy poza W. Brytanią — w stolicy Kanady. Jedynym organem stałym jest powołany do życia 1967 sekretariat W.N. z siedzibą w Londynie. W.N. jest zrzeszeniem, w którym członkowie nie mają żadnych wspólnych dla wszystkich traktatowych zobowiązań wobec siebie, każdy członek może w każdej chwili wystąpić z W.N. mocą jed- nostronnej deklaracji. Również gosp. preferencje wzajemne są zwyczajowe, nie ujęte w żadną inną konwencję międzynar. poza GATT, 1947, którego członkami są wszystkie państwa W.N. Istnieje natomiast szereg wyspecjalizowanych org. współpracy państw Wspólnoty w określonych dziedzinach. Zob. też organizacje międzynarodowe. A. J. TOYNEBEE British Commonwealth Relatlons, London 1934; SIR J. IENNINOS, C. M. JOUNO ConstituHonal Laws of the Commonwealth, London 1952; R. Y. JENNINOS The Commonwealth and Int. Law, w. The British Yearbook of Int. 1953; F. H. UNDERHILL, The BrMsh Commonwealth, Dukc W. C. 1956; P. KNAPLUND Brttoln, Commonwealth and Empire, 1901-1955, New York 1956; J. D. B. MILLER, The Commonwealth In the WorU, London 1958; K. C. WHEARE, Constitutional Striirture of the Commonwealth, Oxford 1960; I. W. FAWCETT The Brittsh Commonwealth In Int. Law, London 1963; M. S. RAJHN The Postwar Transformatlons of the Commonwealth, London 1963; W. B. HAMILTON Ed. A Decade o f the Commonwealth 1955-1964, Durham 1966; N. JEROFIEJEW Zakał Britanskoj impierii, Moskwa 1967; Z. J. PIETRAS Brytyjska Wspólnota Narodów, w: Sprawy Miedtynar. nr 12, 1967; H. DUNCAN HALL Commonwealth: A History ot the British Commonwealth of Nalions, London 1970, s. 1015; S. MIKLASZEWSKI Commonwealth po przystąpieniu W. Brytanii do EWG, w: Sprawy Miedzynar. nr 7-8, 1973. WSPÓLNOTA WĘGLA I STALI •-> Europejska Wspólnota Węgla i Stali. WSPÓLNOTA WIEDEŃSKA -»• Międzynarodówka 2'/2. • 3982 WSPÓLNY PARK WAGONÓW RWPG (ang. Common railway stock of CMEA, franc. Parć commun de wagons du CAEM, hiszp. Parque comun de vagones del CAME, roś. Obszczij wagonnyj park SEW), państwa członkowskie RWPG podp. 21 XII 1963 w Bukareszcie Umowę o utworzeniu i eksploatacji wspólnego parku wagonów towarowych. Umowa weszła w życie 20 VIII 1964. W Moskwie 22 II 1971 podp. został Protokół o charakterze i formach współpracy między RWPG i Wspólnym Parkiem Wagonów Towarowych. Park dysponuje ponad 100 tyś. wagonów towarowych, przewożących ponad 100 mm t towarów rocznie. W uchwalonym na XX Sesji Komplekso- wym Programie RWPG, 1971, założono doskonalenie metodyki eksploatacji i rozwoju Parku, oraz jego zwiększanie wagonami krytymi i węglarka-mi dopuszczonymi do ruchu w komunikacji międzynar,, poza tym doprowadzenie do końca programu normalizacji wagonów towarowych i wyłączenie z komunikacji międzynar. nie znormalizowanych wagonów starego typu. Zbiór umów międzynar. PRL 1963, s. 578-584; Kompleksowy program... RWPG. Warszawa 1971, s. 114-115; Podstawowe dokumenty RWPG..., oprać.: B. Rcutt, Wamawa 1972, s. 205-207 i 46»-475. • 3983 WSPÓLNY- RYNEK (ang. Common Market, franc. Marche Commun, hiszp. Mercado Comun, roś. „Obszczij rynok"), termin międzynar. przy- jęty powszechnie po II wojnie świat.—terytorium kilku czy kilkunastu państw wolne od barier celnych i paszportowych dla swych obywateli i produktów, dające możliwości swobodnego przepływu osób, towarów, usług i kapitałów. W.R. jest rezultatem powstawania strefy wolnego handlu i unii celnej; jego dalszym etapem rozwoju jest •»- unia gospodarcza wprowadzająca jednolity system walutowy, podatkowy i socjalny, celem o-siągnięcia totalnej -*• integracji gospodarczej. M. WYBO Dtscriminalion et Marche Comun, Paris 1966, s. 153. • 3984 WSPÓLNY RYNEK AFRYKI (ang. African Common Market, franc. Marchć Commun de l'Afrique, hiszp. Mercado Comńn de Africa, roś. Obszczij rynok Afriki), organizacja współpracy gosp. Algierii, Egiptu, Ghany, Gwinei, Mali, Maroka, zat. 2IV 1962 w Kairze; zawiesiła swą dzia- łalność po utworzeniu OJA 25 m 1963 i przejęciu przez jej Komisję Ekonomiczno-Socjalną, zgodnie z Kartą OJA, funkcji koordynatora współpracy gospodarczej. Komisja 2211965 zainicjowała stu- 3985 Wspólny rynek Ameryki Lać. 1008 dia nad możliwościami utworzenia jednego W.R.A. • 3985 WSPÓLNY RYNEK AMERYKI ŁACIŃSKIEJ (ang. Latin-American Common Market, franc. Marche Commun de l'Amerique Latine, hiszp. Mercado Comun de America Latina, roś. Ob-szczij rynok Łatinskoj Amieriki), w projekcie; 1957-59 Komisja Gospodarcza ONZ d/s Ameryki Lać., CEPAL, opracowała projekt integracji gosp. regionu, 'częściowo przejęty 1959 przez pro- gram -»• Operacji Panamerykańskiej, częściowo 1961 przez program -» Sojuszu dla postępu; częściowo realizowany przez ALALC i ->• Wspólny Rynek Ameryki Srodk. W kwietniu 1967 Szefowie rządów państw członkowskich OPA, na spotkaniu w Punta del Este, zdecydowali utworzenie 1970-85 Wolnego Rynku obejmującego zarówno Amerykę Pd. jak i Środk.; od listopada 1967 zaczęła działać Komisja Mieszana Koordynacyjna ALALC i Wolnego Rynku Ameryki Środk. Realizacja postanowień spotkania w Punta del Este do pół. 1974 nie rozpoczęła się. El Mercado Comun Latinoamericano, CEPAL Mexico DF 1959; J. A. MAYOBRE y OTROS Hacia la Integracion Acelerada de America Latina: Proposiciones a los Presidentes Latino' americnnos, Mexico DF 1965, s. 195; S. DELL 'A Lafiname-rtcan Common Market, New York 1966, a. 336; A. M. CAL-DERON De la ALALC al Mercado Comun Latinoamericano, Mexico DF 1966, s. 168; J. E. NAYARETTE La Reunión de los Presidentes de America: Antecedenies, Debates y Resolu-ciones, w: Foro Internacional, Mexico DF, enero-marzo 1967, s. 179-209. • 3986 WSPÓLNY RYNEK AMERYKI ŚRODKOWEJ (ang. Common Market of Central America, franc. Marche Commun de l'Amerique Centrale, hiszp. Mercado Comun de America Central, roś. Cen-tralnoamierikanskij obszczij rynok), zainicjowany 1958 Traktatem Wielostronnym w sprawie Wolnego Handlu i Integracji Gospodarczej; zinstytucjonalizowany 1960 ->• Traktatem Generalnym Gospodarczej Integracji Ameryki Srodk.: Gwatemali, Hondurasu, Kostaryki, Nikaragui i Salwadoru. Organami Wspólnego Rynku są: Rada Gospodarcza, złożona z ministrów gospodarki i Komitet Wykonawczy że wspólnym Sekretariatem oraz -> Bank Środkowoamerykański Integracji Gospodarczej. Banco C. A. de Inteyación Económica Gula del Mercado Comun Centronmericano, Tegucigalpa 1963. s. 243; Kscuela Superior de Administrari(5n Plihiica de America Central — Los Instrumentos del Mercado Comun Centroamericano, San Jose de Costa Rica 1965. s. 142; C. M. CASTII-LO Growth and Intesratlon In Central America, New York 1966. s. 188; W. INOO, H. C. VITZHUM The Central American Common Market: A Case Study on Economic Integration in Develo-ping Reslons. New York 1967, s. 72. WSPÓLNY RYNEK EUROPY ZACHODNIEJ •> Europejska Wspólnota Gospodarcza. • 3987 WSPÓLNY RYNEK KARAIBSKI (ang. Carri-bean Common Market, franc. Marche Commun de CaraTbes. hiszp. Mercado Comun del Caribe, roś. Karibskij obszczij rynok), utworzony l VIII 1973 decyzją szefów rządów 12 krajów członkowskich -»• Stowarzyszenia Karaibskiego Wolnego Handlu, CARTFTA, oraz Wysp Bahama, podjętą na konferencji w Port of Spain .9-14X1972 w drodze przekształcenia Strefy Wolnego Handlu we Wspólny Rynek, reprezentujący interesy wspólnoty me tylko w dziedzinie gosp., celnej i finansowej, lecz także w dziedzinach pozaekon. oraz w pertraktacjach międzynar. z innymi regionalnymi Wspólnymi Rynkami. Terytorium W.R.K.—ok. 242 tyś. km2 z ok. 4 min ludności. Kronika m 984, 1972, s. 1029. — 3988 WSPÓLNY RYNEK OCAM (ang. OCAM Common Market, franc. Marche commun de 1'OCAM, hiszp. Mercado Comun de la OCAM, roś. Obszczij rynok OAMS), nazwa oficjalna unii celnej państw członkowskich Organizacji Wspólnoty A-fro-MaIgaskiej i Maurycjańskiej, -*• OCAM, zgodnie z Traktatem Dakarskim 1961. — 3989 WSPÓLNY RYNEK PAŃSTW ARABSKICH (ang. Common Market of Arab States, franc. Marche Commun des Ćtats arabes, hiszp. Mercado Comun de los Estados Arabes, roś. Obszczij rynok arabskich gosudarstw), proklamowany 13X111964, podp. Kairskiej Konwencji przez rządy Egiptu, Iraku, Jordanii, Kuwejtu i Syrii. Kon- wencji nie ratyfikował Kuwejt. Formalnie weszła ona w życie l 11965, faktycznie l 11971, kiedy Irak, Syria i Egipt przystąpiły do organizowania Wspólnego Rynku bez pozostałych państw. Zob. też: Rada Arabskiej Gospodarczej Jedności. M. A. DIAB Inier-Arab Economic Corporation, 1951-1960, Bejrut 1964, s. 139; The Europa Year Book 1972. A Worid Suryey, vel. l. London 1972, s. 112 i 119-121. — 3990 WSPÓŁISTNIENIE SELEKTYWNE (ang. Selec-tive Co-existence, franc. Coexistence selectiye, hiszp. Coexistencia selectiva, roś. Sielektiwnoje sosuszczestwowanije), termin amer. — lansowany na początku lat 70-ych w USA, jako dyrektywa dla polityki zagr. USA, aby przechodząc od zimnej wojny do pokojowego współistnienia nie czyniła tego generalnie, lecz selektywnie, zależnie od swych interesów, wygaszając zimną wojnę z jednymi państwami, kontynuując zaś z innymi. Znalazło to wyraz w zmienionym stosunku USA 1971/72 do ChRL, a nie zmienionym w tym czasie do Kuby. — 3991 WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA (ang. In-temational cooperation, franc. Cooperation in-ternationale, hiszp. Cooperación internacional, roś. Mieżdunarodnoje sotrudniczestwo), termin międzynar. — wszelkiego rodzaju międzynar. pokojowe stosunki, mające na celu wzajemne ko- rzyści; przedmiot układów międzynar., np. o współpracy kult., czy naukowo technicznej. W ramach RWPG w.m. państw socjalist. opiera się, wg przyjętej definicji, na następujących zasadach: — internacjonalizmu socjalist., — poszanowania suwerenności wszystkich partnerów, — równouprawnienia wszystkich partnerów, — dobrowolności uczestniczenia wszystkich partnerów, — pomocy wzajemnej, — korzyści, wzajemnych. T. V. SATHYAMURTHY The Potitics of Int. Cooperalion, Gc-neve 1964, s jl3; J. MIZERA, Z. ZIÓIKOWSKI Współpraca naukowo-techniczna kralów RWPG, Warszawa 1972, s. 34-65; 1009 Wybrzeże Kości Słoniowej 3998 J. ANUSZ, A. TUROWSKA Współpraca naukowo-techniczna Wschód-Zachód. PISM, Warszawa 1973. • 3992 WSPÓŁPRACA PAŃSTW (ang. Cooperation of stałeś, franc. Cooperation entre les Ćtats, hiszp. Cooperación de Estados, roś. Sotrudniczestwo go-sudarstw), przedmiot prawa międzynar.; uchwalona 24X1970 przez Zgr. Og. NZ -^ Deklaracja Zasad Prawa Międzynar. uznata, że „państwa mają obowiązek współpracować ze sobą, niezależnie od różnic w ich systemach politycznych..." i określiła co w tym celu państwa winny czynić. Zbiór dokumentów nr 10, 1970, s. 1656-1657. • 3993 . WSPÓŁPRACA REGIONALNA DLA ROZWOJU (ang. Regional Cooperation for Development, RCD, franc. Cooperation regionale de developpe-ment, hiszp. Cooperación regional para el desar-rollo, roś. Riegionalnoje Sotrudniczestwo w obłasti razwitija), instytucja międzyrząd. Iranu, Pakistanu i Turcji, zał. 21 VII 1964, w celu koordynowania krajowych planów rozwoju i popierania współpracy gosp. i kult. regionu. Organem gt. jest Rada Ministrów Spraw Zagranicznych, wykonawczym Rada Planowania Gospodarczego i Sekretariat Generalny, z siedzibą w Teheranie. Rada powołała robocze komisje do poszczególnych dziedzin gospodarki, finansów i wymiany kulturalnej. Yearbook of tnt. Organiwtions, 1973. • 3994 „WŚCIEKLI" (ang. „Rabids", franc. „Enrages", hi&zp. „Rabiosos", roś. „Bieszenyje"), termin międzynar. — przyjęte w prasie świat, w latach 50-ych XX stulecia określenie ugrupowań skrajnie lewicowych; w prasie marksist. także na skrajnych rewizjonistów; w nawiązaniu do identycznej nazwy ekstremistycznego skrzydła wielkiej rewolucji franc., którym kierował J. Roux i J. Vyrlet. • 3995 WTO, ang. Worid Tourism Organization (franc. Organisation mondiale du tourisme, OMT, hiszp. Organización Mundial del Turismo, OMT, roś. Wsiemirnaja organizacyja turizma). Światowa Organizacja Turystyki, instytucja międzyrząd. o statucie org. wyspecjalizowanej ONZ, z zadaniem koordynowania współpracy w dziedzinie —>• turystyki międzynar., zaprojektowana 1972 przez ECOSOC w miejsce istniejącej od 1925 w Genewie Międzynar. Unii Oficjalnych Organizacji Podróży, Int. Union of Official Travel Organizatios. IUOTO—Union int. des organisme officiales de tourisme, WIOOT. Rozpoczęła działalność l I 1974. Łączy instytucje absolutnej większości państw członkowskich ONZ, m.in. Polski. Przejęła publikacje IUOTO. Publ. Worid Travel-Tourisme Mondial, Int. Travel Statistics, Tourist Bibliogra-phical List. Yearbook o f Int. Organizations, 1973. WU1 SAM -^ Uncle Sam. • 3996 WULKANOLOGIA (ang. Vo1canology, franc. Yulcanologie, hiszp. Vulcano1ogia, roś. Wułkano-łogija), nauka o wulkanach, przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Stów. Wulkanologii i Chemii Wnętrza Ziemi. Int. Assoc. of Vo1canology and Chemistry of the Earth Interior. — Assoc. int. de yolcanologie et de chimie de 1'inte-rieur de la terre, zał. 1919 z siedzibą w Rzymie, sekretariatem w Liege, oraz centrami badawczymi w Japonii, Meksyku i ZSRR. W łączności z Międzynar. Unią Geodezji i Geofizyki oraz ICAO, organizuje sympozja: 1974 w Chile, 1975 w Rumunii. Publ. Bultetin Volcanologique oraz Catalogue of active volcanoes of the wortd inctuding Solfatara Fieids. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 3997 WYBORY PARLAMENTARNE (ang. Parlia-mentary elections, franc. Elections parlementaires, hiszp. Elecciones parlamentarias, roś. Parlamient-skije wybory), termin międzynar. — wybór posłów do władzy ustawodawczej, przedmiot dokumentacji międzynar. i badań, przeprowadzonych przez zał. 1965 Ośrodek Międzynar. Dokumentacji Parlamentarnej — Centre international de documcn-tation parlamentaire, CIDP, w Genewie, który z ramienia -»• Unii Międzyparlamentarnej publ. Chronigue des elections parlamentaires (od l VIII 1966) oraz studia naukowe. Zob. też prawo wyborcze. Parlaments. Une etude comparatiye sur la struclure el le fonc-tionnement des institutions representatiyes dans 55 pays» CIDP, Geneve 1966; D. STERNBERGER, B. VOGEL Die Want der Partamente und anderer Siaalsorgane. Ein Handhuch, Bd. l, Berlin 1969, Europa, s. 1489; T. T. MACKIE, R. ROSĘ The Int. Almanac of Electoral History, London 1974. • 3998 WYBRZEŻE KOŚCI SŁONIOWEJ (ang. Ivory Coast, franc. C6te-d'Ivoire, hiszp. Costa de Mar-fil, roś. Bierieg Słonowoj Kosti), Republika Wy brzeża Kości Słoniowej, Republique de Cóte-d'lvoire, państwo w zach. Afryce, nad O. Atlantyckim. Czł. ONZ, Graniczy z Ghaną, Górną Woltą, Mali, Gwineą i Liberią. Pow. 322 463 km2. Ludność 4310 tyś. (1970 wg spisów 1957—3,1 min, 1965—3,8 min). Stolica: Abidżan—ponad 500 tyś. mieszk., 1970. Język urzędowy: franc. Waluta: franc. CFA == 100 centymów. Święto nar.: 7 VIII, dzień proklamowania niepodległości, 1960. Stosunki międzynar.: kolonia franc. 1842-1958 jako prowincja Franc. Afryki Wsch.'1958-59 rep. autonomiczna we Wspólnocie Franc. W 1959 czł. Rady Ententy wraz z Dahomejem, Nigrem i G. Woltą, w której pozostała po uzyskaniu niepodległości 7 III 1960, występując jednocześnie ze Wspólnoty Franc. W 1964 Abidżan stał się siedzibą -r Afrykańskiego Banku Rozwoju. Czł. ONZ od 261X1960 oraz wszystkich org. wyspecjal. ONZ. W 1967 XXII Sesja Zgr. Og. NZ omawiała problem konfliktu W.K.S. z Gwineą, w związku z wzajemnym nieuszanowaniem immunitetów dy- 64 ESMiO 3999 Wychowanie fizyczne 1010 plomat. przedstawicieli obu państw. W grudniu 1969 stłumiony został bunt separatystyczny prowincji Sarvi na pograniczu z Ghaną. W 1970 wy- dana została ustawa zakazująca imigracji z sąsiednich państw. W polityce zagr. W.K.S. wypowiedziała się za polityką „dialogu" z rasistowską Rep. Pd. Afryki. Układ o współpracy z Ghaną 1971. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Algieria, Belgia, Brazylia, Dania, Egipt, Etiopia, Finlandia, Francja, Gabon, Ghana, G. Wolta, Hiszpania, Holandia, India, Izrael, Japonia, Jugosławia, Korea Pd„ Liban, Lcsoto, Liberia, Mali, Maroko, Mauretania, Nigeria, Norwegia, NRF, Pakistan, Polska, Sier-ra Leone, Syjam, Szwajcaria, Szwecja, Tunezja, USA, W. Brytania, Wietnam, Zair, Zambia. A. ZOLBERO One-Party GoYernment in the lyory Coast, Princeton 1964, s. 374; L. F. BLOCHIN Bierleg Slonowoj Kosti. Ekonomikogieosraficmkaja charaktieristika, Moskwa 1967, s. 324; The Europa Year Book 1972. A Worid Suryey, vol. 2, London 1972, s. 735-745. • 3999 WYCHOWANIE FIZYCZNE (ang. Physical Edu-cation, franc. Ćducation Physique, hiszp. Educa-ción fisica, roś. Piziczeskoje wospitanije), przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Federacja Wychowania Fizycznego, Int. Federa-tion for Physical Education — Pederation int. d'education Physique, FIEP. z siedzibą w Talence (Girondc), Francja; publ.: FIEP Bulletin. FIEP po konsultacjach z 60 krajowymi org. w.f. opracowała i uchwaliła na lizbońskiej sesji FIEP w sierpniu 1970 Światowy Manifest o Wychowaniu Fizycznym, stwierdzający we wstępie, że ,,Wychowanie Fizyczne jest częścią wychowania ogólnego, które stosuje systematycznie jako środki specyficzne: działalność fizyczną i wpływ czynników naturalnych, takich jak: powietrze, słońce, woda itp." Manifest definiuje środki w.f„ metody i formy pedag., rolę wychowawców oraz warunki adm. i materialne. Manifest kończy się stwierdzeniem, ze ,,Rentowność w.f. nie może być określana liczbą zwycięstw odnoszonych przez najlepszych specjalistów, lecz stopniem polepszania — niewątpliwie trudniejszym do oceny — wartości fizycznych, umysłowych i moralnych oraz skutecznością społeczną i w ostatecznym wyniku — szansą uszczęśliwienia każdej jednostki" (poi, tekst Manifestu opublikowało czaso- • pismo Kultura Fizyczna nr l, 1972, s. 29-34). Międzynar. Rada Wychowania Fizycznego i Sportu, Int. Councii of Sport and Physical Education ICSPE — Conseił int. de 1'education physique et sportiyc, CTEPS; żal. 1956 z inicjatywy UNESCO na Międzynar. Kongresie Wychowania Fizycznego w Melbourne, z siedzibą w UNESCO, Youth In-stitute w Monachium (Biuro Dokumentacji i Informacji w Liege, Belgia); łączy 19 międzynar. i 47 krajowych stowarzyszeń oraz 38 instytutów z 42 państw, m.in. z Polski; posiada statut doradczy (B) UNESCO; publ. Revue Analytique d'6du-cation Physique. W Polsce od 1958 koordynującym organem w dziedzinie w.f. jest Komitet Kultury Fizycznej PAN. Yearbook of Int. Orgamzations, 1973. • 4000 WYDAWCY (ang. Publishers, franc. Ćditeurs, hiszp. Editores, roś. Izdatieli), publikujący książki i czasopisma, zorganizowani w stowarzyszeniach międzynar. Org. zarej. w ONZ: Bur. Stów. Wydawców Czasopism d/s Biologii, Eur. Assoc. of Editors of Biological Periodicals (Eur. Life Science Edi-tors — ELSE), zał. 1967, z siedzibą w Londynie; łączy w. z 22 państw, m.in. z Polski. Międzynar. Stów. Wydawców, Int. Publishers Assoc. — Union int. des editeurs, żal. 1896, z siedzibą w Genewie; łączy w. książek kilkudziesięciu państw; posiada statut doradczy (B) UNESCO, (R) ECOSOC. Międzynar. Grupa Wydawców Naukowych, Techicznych i Medycznych, Int. Group of Scientific, Technical and Mc-dical Publishers, żal. 1970, z siedzibą w Amsterdamie. Internationates Verlagsadresshuch-PubUsher's Internattonal Directory, Miinchen 1972, s. 1168; Yearbook of Int. Organt-zations, 1973. • 4001 WYMIANA DOKUMENTÓW URZĘDOWYCH (ang. Exchange of Official Documents, franc. Echange de documents officiels, hiszp. Intercam-bio de documentos oficiales, roś. Obmien. oficy-alnymi dokumientami), przedmiot konwencji międzynar. podp. 15 III 1886 w Brukseli: l) o międzynar. w.d.u. a także wydawnictw nauk. i lit., 2) o wymianie dzienników ustaw, roczników i dokumentów parlamentarnych (DZ..U. 1924, póz. 379 oraz 1939, póz. 280, 281), oraz przedmiot Paryskiej konwencji dol. międzynar. wymiany wydawnictw z 5X111958 (DZ..U. 1971, póz. 88 i 90), a także Paryskiej Konwencji dot. międzypaństw. wymiany wydawnictw urzędowych i dokumentów rządowych z 5X111958 (Dz.U. 1971, póz. 89 i 91). Polska uczestniczy we wszystkich czterech konwencjach. • 4002 WYMIENIALNOŚCI ZASADA (ang. Convertibi-lity principle, franc. Principe de conyertibilitć, hiszp. Principio de convertibilidad, roś. Princyp wzaimnogo obmiena); międzynar. termin—swobodna wymiana krajowej waluty na obce bez kontroli rządu przez osoby prywatne, przedsiębiorstwa lub instytucje finansowe. Stąd termin „wymienialne waluty", „convertible currency", w świecie kapitalist. oznacza te waluty, których wymienialność jest niezależna od bezpośredniej kontroli państwa. WYNAGRODZENIA -> Płace. • 4003 WYNALAZCY (ang. Inventors, franc. Inventeurs, hiszp. Inventores, roś. Izobrietatieli), przedmiot ochrony międzynar.; układ paryski z 15X11920 (zmodyfikowany Aktem Sztokhoimskim 14 VII 1967) powołał do życia 1921 centr. biuro patentów na wynalazki i ustanowił zasadę, że zarej. w krajowym biurze patentów wynalazki i następnie zgłoszone brukselskiemu biuru podlegają ochronie międzynar. we wszystkich państwach członkowskich Układu (->- patent). Polska jest uczestnikiem od 1923. W Polsce Urząd Patentowy działa w oparciu o ustawę o wynalazczości z 19 X 1972. Przyspieszone tempo rozwoju techniki spowodowało, że za upowszechnianiem istotnych dla postępu i rozwoju ludzkości wynalazków wypowie- działa się UNESCO, której studium nad rolą nauki i technologii w rozwoju gosp., 1971, zwróciło uwagę na szybkość wprowadzania obecnie przez przemysł wynalazczości do produkcji. Kiedy XIX-wieczny wynalazek fotografii czekał 100 lat, to radar —15 lat, a obwody scalone w mikro- elektronice—2 lata. W USA średni okres od dokonania wynalazku do wprowadzenia go do produkcji seryjnej wynosił 1885-1919 w sumie ok. .37 lat, 1920-44 w sumie ok. 24 lata, to 1945-64 już tylko 14 lat. W. są objęci zorganizowaną współpracą międzynar. od 1900, kiedy powstała pierwsza org. międzynar. p.n. Union int. des as-sociations d'inventeurs et d'artistes industrielles, z siedzibą w Paryżu; działała do 1939. Po II wojnie świat, w Brukseli co roku w marcu odbywa się Międzynar. Salon Wynalazków, Salon internatio-nal des inventeurs. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Międzynar. Federacja Stów. Wynalazców. Federation of Inventors Assoc., żal. 1968 T siedziba w Londynie: łączy kra- 1011 Wywłaszczanie 4007 jowe komitety państw skand., NRP, Szwajcarii i W. Brytanii; publ. 1F1A Bultetin. Skandynawska Unia Wynalazców, Scandinayian Union of Inventors, żal. 1967, z siedziba w Sztokholmie. Dt.U. 1923, póz. 18; A. ŁOPALEWSKI Onótne zasady postępowania przy ochronie wynalazków, dokonywanych w związku ze współpracą naukowo-lechniczna, Warszawa 1969; UNESCO Le role dli ta science et de la technologie dans te developpement economique, Paris 1971; Yearbook o f Int. Orsanizalions, 1973. • 4004 WYSOKI KOMISARZ ONZ D/S UCHODŹCÓW (ang. High Commissioner for Refugees, UNHCR, franc. Haut Comrnis-saire de 1'ONU pour les Refugies, hiszp. Al-to Comisario de la ONU para Refugiados, roś. Wierchownyj ko-missar OON po die-łam bieżencew), urząd stworzony przez Zgr. Og. NZ, 1950, celem koordynowania pomocy -> uchodźcom. Siedzibą Biura UNHCR Office, jest Genewa. UNHCR Forty Years of Int. Assistance to the Refugees, Genem 1961 • 4005 WYSTAWY ŚWIATOWE I MIĘDZYNARODOWE (ang. Worid and Intemational Exhibitions, franc. Expositions mondiales et internationales, hiszp. Exposiciones mundiales e internacionales, roś. Wsiemirnyje i mieżdunarodnyje wystawki), terminy międzynar. używane od II pół. XIX w. dla dwojakiego rodzaju ekspozycji, spełniających warunki określone osobnym statutem wystaw świat, i osobnym wystaw międzynar., skodyfiko-wane Konwencją Międzynar. o Wystawach Światowych i Międzynar. (19i2 w Berlinie, 1928 i 1948 w Paryżu); zastąpione nową konwencją, podp. 30 X 1972 w Paryżu przez 20 państw, m.in. Polskę; konwencja ustaliła dwa typy w.ś. i m.: powszechne zw. ,.EXPO" z dodaniem roku i nazwy miejscowości, oraz specjalistyczne, jak np. świat. wystawa ochrony środowiska człowieka w Spo-kane, USA. 1974, czy świat, wystawa gospodarki mor. na Okinawie, 1975. Przedmiot Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 1973-74. Org miedzynar. zarei. w ONZ: Biuro Międ7ynar. Wystaw. Int. Exhihition Bureau — Biireau int. des expositions. BIB, powołane do życia 1931, z siedzibą w Paryżu; współpracuje z Międ7ynar. Tyhą Handlu: członkowie: rządy 36 państw, m-in, Polski: puhl Bnfl^tin de RfE. Federacja Wystaw i Salonów Wystawowych BENELUXU, Federation of Fairsand Exhibitions in BENELUX. zał. 1966, z siedzibą w Brukseli: Komitet Orcanizatorów Uczestnictwa Kraiów w Międ7ynar. Wystawach Gospodarczych, Commitlee of Orsanizers of Na-tional Participnnt in Int. Economic Displays, żal. 1955, z siedzibą w Wiedniu. Komitet Uczestnictwa Krajów w Mienzynar. Wystawach, Committee •t>f Collective Nationa) Participatiora in Int. Fairs. INTFR-F;XPO. żal. 1955. z. siedzibą w Wiedniu. Unia Międzynar Wystaw, Union of Inl. Fairs — Union des Foires Int.. UF1. ? siedzibą w Paryłu; wystawy w 74 rnia-• Stach, min w Poznaniu i Warszawie:' posiada statut doradczy (B) ECOSOC; puhl. Jnl. Stand Mngazine. Pierwsza wystawa światowa została otwarta 1 V 1851 w Londynie, w Crystal Pałace w Hyde Parku, p n. W'elka Wystawa Przemysłowa Wszyst- kich Narodów. Great Industrial Exhibition of Ali Nations i zwiedzona została przez 6 min osób. Pierwsza wystawa międzynar. była otwarta 14 VII 1853 w N. Jorku p.n. Nowojorska Światowa Wystawa, New York Worid Fair, zwiedzona przez 1250 tyś. osób. Pod tą samą nazwą odbyła się ponownie w USA zwiedzona przez 45 min osób wystawa międzynar. w okresie 30 IV 1939-27 X 1940 na terenie parku Plushing Meadow, gdzie w budynkach powystawowych 1945 rozpoczęła swą działalność ONZ i mieściła się tam do czasu zbudowania siedziby ONZ w Manhattanie. W XX w. odbyły się następujące wystawy: Paryż 1900, Wembley 1924, Paryż 1931, Paryż 1937, Bruksela 1958, Montreal 1967, Tokio 1970. Od Brukselskiej przyjął się dla wystaw świat, skrót z dodaniem daty EXPO 58, EXPO 67, EXPO 70. Ważniejsze przem. wystawy międzynar. w XX w.: Saint Louis 1904, San Francisco 1915, Gothen-burg 1923, Filadelfia 1926, Barcelona 1929, Chicago 1933/34, Bruksela 1935, N. Jork 1939/40, San Francisco 1939/40, Seattie 1962, San Antonio 1968, tzw. Hemis-Pair, pierwsza wystawa między-amer., w której jednak nie wzięła udziału większość państw Ameryki Łacińskiej. Osobne miejsce zajmują wystawy międzynar. różnych dziedzin sztuk pięknych, którym od 1946 patronuje UNESCO. . W dekadzie 1961-70 odbywało się przeciętnie rocznie w świecie ok. 150 wystaw międzynarodowych. Polska przystąpiła 4 V 1960 do paryskiej konwencji wystaw międzynar. z 22 X11928 i paryskiego Protokołu do niej z 10 V 1948 (Zbiór umów mię-dz.ynar. PRL 1960. s. 355-399). UN Review, aprii 1958, s. 31-32; Que faut-il savoir de la Convenllon7, BIE. Paris 1964; Dz.U. 1961, póz. 76; 1968 póz. 293, 294: Yearhook of Int. Organizations, 1973. WYSTĄPIENIE Z ONZ -r Prawo do wystąpienia z ONZ. • 4006 WYŚCIG POKOJU (ang. Peace Race, franc. Co-urse de la Paix, hiszp. Carrera de la Paź, roś. Gonki mira), największe międzynar, amatorskie zawody kolarskie świata, organizowane corocznie 1948-51 przez dwa partyjne, bratnie dzienniki: „Trybunę Ludu" (1948 przez „Głos Ludu") i „Rude Prayo" na trasie Warszawa-Praga-Warsza-wa; od 1952 również przez „Neues Deutschland" na trasie Warszawa-Praga-Berlin-Warszawa. Zwycięzcy drużynowi 1948-73: 1948 Polska, 1949 Francja. 1950 Czechosłowacja, 1951 Czechosłowacja, 1952 Anglia, 1953 NRD, 1954 Czechosłowacja. 1955 Czechosłowacja, 1956 ZSRR, 1957 NRD, 1958 NRD. 1959 ZSRR, 1960 NRD, 1961 ZSRR, 1962 ZSRR. 1963 NRD. 1964 NRD. 1965 ZSRR, 1966 ZSRR, 1967 Polska, 1968 Polska, 1969 NRD. 1970 Polska. 1971 ZSRR, 1972 ZSRR, 1973 Polska, 1974 Polska. • 4007 WYWŁASZCZANIE (ang. Expropriation. franc. Expropriation. hiszp. Expropriación. roś. Ekspro-priacyja). termin międzynar. — przymusowe odebranie własności osobie czy instytucji przez państwo w oparciu o ustawę o w. i przeniesienie praw własności na państwo czy na inne osoby na warunkach określonych przez państwo: może mieć charakter konieczności wywołanej wyższym interesem piibl. (np. w. na rzecz trasy kolei, auto- strady, lotniska itp.); lub charakter dyskrymina 6ł* 4008 Wywrotowa działalność 1012 cyjny w stosunku do innej grupy etnicznej, jak np. paragrafy 13 i następne dot. w., w ustawie prus. o wzmocnieniu niemczyzny w prowincjach zachodnioprus. i poznańskiej z 20 III 1908 (Gesetz betr.,Massnahmen żur Starkung des Deutschtums in der Proyinz Westpreussen und Posen); czy u-stawodawstwo południowoafryk. dot. —>• apartheidu, w oparciu o które dokonuje się przesiedleń i wywłaszcza przymusowo ludność murz.; w. może być skutkiem —>• nacjonalizacji. W Polsce obowiązuje ustawa o zasadach i trybie w. nieruchomości z 12 III 1961; zmodyfikowana 1966 i 1969. , Z. DZIEMBOWSKI Podręcznik w sprawie wywłaszczenia, Poznań 1908; E. D. RE Foreign Confiscation in Anglo-American Law, London 1951; B. A. WORTLAY Obseryations on the Public and Priyale Int. Relating to Expropriation. „American Journal of Comparative Law" nr 5, 1956; B. A. WORTLY Expropriation in Public Int. Law, London 1959; W. RAMUS Prawo wywłaszczeniowe. Komentarz wg stanu prawnego na dzień l III 1970. Warszawa 1970. • 4008 WYWROTOWA DZIAŁALNOŚĆ (ang. Subver-sive activity, amer. Subversion, franc. Action sub-versive, hiszp. Acción subversiva, roś. Podrywna-ja diejatielnost'), termin międzynar. wprowadzony w XIX w. przez reżimy policyjne na wszelkiego rodzaju działalność niereakcyjną; przejęty w XX w. przez antykomunist. środki masowego przekazu oraz dwu- i wielostronne umowy międzyrząd. mocarstw zach. i ich satelitów. Przedstawiciel latynoamer. Komisji Wiary CELAM 8 IV 1970 zdefiniował problem oświadczeniem, że wywrotowa działalność—to „istnienie nędzy". L'ActuaIite, nr 59, Paris 1971. WYŻYWIENIE LUDNOŚCI ŚWIATA -> Żywność i wyżywienie ludności świata. • 4009 WZAJEMNE ZAGWARANTOWANE ZNISZCZENIE (ang. Mutuał assured destruction, MAD, franc. Destruction mutuelle assuree, hiszp. De-strucción mutua asegurada, roś. Wzaimnoje ga-rantirowannoje unicztożenije), termin międzynar., Y • 4012 YEARBOOK OF INTERNAITONAL ORGA- NIZATIONS, Rocznik Międzynar. Organizacji, publ. przez —>• Unię Międzynar. Stowarzyszeń; jedyna oficjalna dokumentacja rejestru ONZ organizacji międzynar. pozarząd., zgodnie z Rez. 334/ /XI ECOSOC z 20 VII 1950, oraz z opinią Sekr. Gen. NZ z 17X11955 (E/2088), aby Komitet Rady Organizacji Pozarządowych przy ECOSOC o-pierał się na Roczniku jako dokumencie podstawowym. Yearbook of Int. Organizations 1973, s. 15 i 854. • 4013 YEARBOOK OF THE UNITED NATIONS, tytuł Rocznika ONZ, wydawanego od 1947 tylko w jeż. ang., zawierającego sprawozdanie z rocz- nej działalności ONZ i jego org. wyspecjal. Pierwsze trzy roczniki ukazały się za lata 1946-47 (s. 991), 1947-48 (s. 1126), 1948-49 (s. 1171); od wprowadzony przez strategów USA w latach 60-ych dla —>• atomowego pata (ang. skrót MAD = „szalony"). Newsweek, 29 VI 1974. • 4010 WZAJEMNOŚĆ (ang. Reciprocity, franc. Reci-procite, hiszp. Reciprocidad, roś. Wzaimnost'), termin międzynar. — najstarsza zasada prawa międzynar. i handlu międzynar. otrzymywania tych samych praw czy przywilejów, jakie przyznaje się drugiemu państwu (np. bezwizowy ruch osobowy, klauzula najwyższego uprzywilejowania przy obrocie towarowym, uznawanie dyplomów nauk. etę.). Zasada w. stosowana jest również negatywnie w przypadkach -> bojkotu, ->• dyskryminacji etc. Lać. formuła do ut des = daję abyś (i ty mi) dat. US Tariff Commission. Reciprocity and Commerciat Trea-ties. Washington DC 1919; W. S. CULBERTSON Reciprocity. A National Poticy for Foreign Trade, London 1937; M. J. RUSSEL Fluctuation in Reciprocity. w: Int. Law Ouarterly nr l, 1952; A. MALIOTOPPI L'elemento delia reciprocita nel trattamento delie missioni diptomatiche. ,,Rivista di diritto int." nr 39, 1956. • 4011 WZORNICTWO PRZEMYSŁOWE (ang. Indu-strial Design, franc. Dessin industriel, hiszp. Di-seno industrial, roś. Promyszlennyj uzor obraz- cow), przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar.; pierwszą org. międzynar. była 1900-39, działająca w Paryżu Międzynar. Unia Stów. Wynalazców i Artystów Przemysłowych, Union int. des assoc. d'inventeurs et d'artistes. Org zarej. w ONZ: Międzynar. Rada Towarzystw Wzornictwa Przemysłowego, Int. Counci) of Societies of Industrial Design — Conseił int. des sociśtź d'industrial dcsign, żal. 1957 z siedzibą w Paryżu; posiada statut doradczy UNESCO; łączy krajowe towarzystwa 32 państw, m.in. Polski; organizuje Kongresy (VIII — w Tokio 1973, IX — w Moskwie 1975): publ. Code of Professional Conduct for industrial Designers, Design Bibliography i inne. W. TELAKOWSKA Wzornictwo Przemysłowe, Warszawa 1960; W. TELAKOWSKA W kręgu chłopskiej kultury. Inwencja ludowa we wspóczesnej wytwórczości. Warszawa 1970; Yearbook of Int. Organizations, 1973. 1950 (s. 1168) ukazują się za jeden określony rok. Dystrybutorem jest w Europie: Publications des Nations Unieś, Palais des Nations, 1211 Geneve; w Ameryce: UN Publications, Room 1059 New York, N.Y. 10017. YEN -> Jen. • 4014 Y'S MEN, nieprzetłumaczalny termin anglosaski, stosowany do osób należących do młodzieżowych organizacji YMCA (Young Men's Christian Asso-ciation), posiadającej swe kluby w kilkudziesięciu państwach (do 1949 również w Polsce), zorganizowane w Międzynar. Stów. Y's Men's Klubów, Int. Assoc. of Y's Men's Ciubs, Inc., żal. 1922, z siedzibą w Oak Brook (Illinois, USA). Publ. The Y's Men's World. Yearbook o f Int. Organizations, 1973. YUAN ChRL -> JOan. Zair 4017 iBAWKI (ang. Toys, f rano. Jouets, hiszp. Ju-etes, roś. Igraszki), przedmiot zorganizowanej półpracy międzynar. i. międzynar. zarej. w ONZ: r. Federacja Hurtowników Z. i Stowarzyszeń Importerów Eur. Federation of Toy Wholesalers' and Importers ioc., żal. 1967. z siedzibą w Norymberdze; łączy krajowe warzyszenia Europy Zach. edzynar. Rada Gier i Zabawek Dziecięcych, Int. Councii Children's Play, Conseił int. des jeux et jouets, zat. 1959, iedzibą w Stuttgarcie (NRF); łączy 22 krajowe komitety, in. Polski. Unii Międzynar. Targów zarej. jest kilkanaście międzynar. itaw przemysłu zabawkarskiego, m.in. w Brighton (W. ftania), co roku w styczniu odbywają się Bryt. Targi Z.; lutym co roku w Norymberdze Międzynar. Targi Z. oraz Paryżu Międzynar. Salon Z.; w kwietniu co roku w Bruk- ,,BeI Jouets" oraz w Salzburgu (Austria) Międzynar. rgi Z. wbook of Int. Organizations, 1973. LBEZPIECZENIA SOCJALNE -> Ubezpiecze- kDŁUŻENIE PAŃSTW Dtugi zagranicz- LDOŚĆUCZYNIENIE (ang. Satisfaction, franc. tisfaction, hiszp. Satisfacción, roś. Udowletwo-nije), termin międzynar.—materialne lub nie-iterialne wyrównanie szkody w sporach mię-ynar., w drugim przypadku zazwyczaj w formie ;u przepraszającego, czy wyrażającego ubole-.nie lub ustnego oświadczenia strony winnej :ydentu. W pierwszym przypadku jeden z nię-•atwionych przez NRF problemów, utrudniają-:h proces normalizacji stosunków Polska-NRF. REITZER La reparation comme consequence de Yacte it-te en droit int., Paris 1938; P. A. BISSONNETTE La satis-tlon comme modę de reparation en droit int., Paris 1952; EAOLETON Measures of Damages in Int. Law, w: yale w Journal 39, 1929/1930; A. SCHULE Genmtuung, w: upp-Schlochauer Worterbuch des YSIkerrechts, Berlin 1960, . l, s. 660-661. LGINIENI W CZASIE WOJNY -» Biuro Mię- ynar. ONZ dla stwierdzania zgonów. LGŁADA WIELOKROTNA -r Overkill ca- city. LGŁĘBIE RUHRY, STATUT 1949-52 -> ihra. LGŁĘBIE SAARY -> Saara. 4017 IIR (ang. Zaire, franc. Zaire, hiszp. Zair, roś. ir). Republika Zair, Republique du Zaire »60—Republique du Congo, 1966—Repub-ue du Congo-Kinshasa, 1967—Republique ;mocratique du Congo, obecna nazwa od 27 X 71), państwo w Afryce nad O. Atlantyckim. l. ONZ. Pow. 2 344 885 km«; ludność 21 653 i. (1970); wg spisu 1957—12,7. min. Stoi. Kin-isa (1,3 min mieszk., 1970). Graniczy z Rep. adkowoafrykańską, Sudanem, Ugandą, Rwan-; Burundi, Tanzanią, Zambią, Angolą i Kon-;m; język oficjalny: franc.; języki najbardziej zpowszechnione: suahili, kiluba, kikongo i lin- gola; jednostka walutowa od 1960 do 30 VI 1967: frank kong., następnie—zair == 100 likuta = 1000 songis = 2 dół. amer.; święto nar.: 30 VI, rocznica uzyskania niepodległości, 1960. Stosunki międzynar.: w XIV w. potężne państwo Kongo, w XV-XVI w. w stosunkach handl. i konfliktach zbrojnych z Portugalią, następnie z Holandią; upadek państwa K. w XIX w. spowodował, że jego terytorium stało się obszarem rywalizacji kolonialnych państw eur. W latach "1876- 85 król belg. Leopold U przeprowadził podbój całego terytorium i stworzył kolonię p.n. „Wolne Państwo Kongo", fitat Librę du Congo, ze stolicą Leopoldville (obecnie Kinszasa), które w 1908 przekazał formalnie Belgii ustanawiając jawną kolonialną zależność. Po II wojnie świat. pod naciskiem ruchu narodowowyzwoleńczego 30 VI 1960 Kongo uzyskało niepodległość i zostało czł. ONZ 201X1960 oraz wszystkich org. wyspecjal., z wyjątkiem IMCO. Czł. OJA. Sekr. Gen. ONZ Dag Hammarskjóld złożył wizytę w Kongo w 1960, a we wrześniu lecąc do —>• Katangi na spotkanie z kongijskim secesjonistą Moise Czombe zginął w niewyjaśnionej katastrofie lotniczej. Sprawy wewnętrzne i zewnętrzne Konga byty przedmiotem wielu debat w R. Bezp. ONZ 1960-1968. Rząd Konga 12 VII 1960 wobec zagrożenia interwencją wojsk belg. wezwał siły zbrojne ONZ, które pozostawały w Kongo od połowy lipca 1960 do 31 VI 1964; nie były w stanie jednak mimo poważnej siły (ok. 20 tyś. żołnierzy) ani zabezpieczyć życia premiera Konga Patrice'a Lumumby, który pozbawiony władzy drogą zamachu stanu w grudniu 1960 przez płk. J. Mo-butu, został zamordowany na rozkaz M. Czombe w lutym 1961, ani położyć kresu secesji najbogatszej w minerały prowincji Katanga opanowanej przez wojska najemne, podległe M. Czombe, finansowane przez belg. końcem Union Miniere du Haute-Katanga. Nieskuteczna obecność sił zbrojnych NZ w Kongo była krytykowana w Zgr. Og. NZ przez państwa afryk. i socjalist. Po wyjściu wojsk ONZ całe Kongo z pomocą Belgii i USA zostało przejęte przez M. Czombe, który od l O VII 1964 do 3X1965 był premierem, usunięty przez płk. J. Mobutu, został 13 III 1967, 4018 Zakaz broni atom. i termonukl. 1014 kiedy przebywał poza krajem, skazany zaocznie na śmierć (zmarł w 1969 w więzieniu w Algierii). R. Bezp. ONZ 6 VII 1967 rozpatrywała skargę pręż. J. Mobutu na dywersyjną działalność wojsk najemnych, wspomaganych przez Belgię, Hiszpanię i Portugalię. Wojska te zostały ewakuowane ostatecznie z Konga w maju 1968. W marcu 1968 Kongo zawarta unię gosp. z Czadem i Rep. Środkowoafrykańską; ta ostatnia wycofała się następnie. W 1969 nastąpiło zbliżenie polit. i gosp. z Rwandą i z Burundi. W listopadzie 1969 pręż. Mobutu złożył oficjalną wizytę w Belgii i podp. układ przyjaźni oraz umowę o pomocy finanso-wo-techn. Belgii dla Konga. W 1971 doszło do incydentów zbrojnych na granicy z Kongo (Brazza-ville) i z Zambią. Odbiciem wewnętrznych kryzysów była czterokrotna zmiana nazwy Rep. i wreszcie 27X1971 przyjęcie nazwy „Zair" nie tylko dla państwa ale i dla rz. Kongo, w celu wyraźnego odróżnienia od sąsiedniej Ludowej Republiki Konga, z którą stosunki pozostały napięte. W styczniu 1972 została wydana ustawa wprowadzająca obowiązek używania imion zairskich zamiast franc.; pręż. Joseph Desire Mobutu przyjął imiona Seso Seko Mobutu. W 1972 doszło do sporu rządu Z. z Watykanem o politykę prowadzoną przez kardynała Kinszasy; zakończony w maju 1972. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Argentyna, Austria, Belgia, Brazylia, Bułgaria, Burundi, Cypr, ChRL, Czad. Czechosłowacja, Dahomej, Dania, Egipt. Etiopia, Francja, Gabon, Ghana, Grecja, Hiszpania, Holandia, India, Izrael (zerwane 1973), Japonia, Jugosławia, Kamerun, Kanada, Kenia, Kongo, Korea Pd., Kuba, Liban, Liberia. Luksemburg, Maroko, Nigeria, Norwegia, NRD, NRF, Polska. Portugalia (zerwane 1969), Rep. środkowoafrykańska, Rumunia, Rwandą, Senegal, Somalia, Sudan, Szwajcaria, Szwecja. Tanzania, Tunezja, Turcja, Uganda, USA, Watykan, W. Brytania, Wietnam Pd. (Sajgońska adm.). Wiochy, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zambia. Z Polską stosunki na szczeblu ambasad. Umowa handl. z 1964 nie została do 1974 zrealizowana. R. CORNEYIN Histoire du Congo l Leopoldville), Paris 1963, s. 336; C. LACLERO L'ONU et 1'affaire du Congo, Paris 1964, s. 367; E. V. LEPEYER Crisis m the Congo: A UN Force in Action, Washinglon DC 1965, s. 215; C. YOUNG Politics in the Congo: Decoloniwtion and Independenci, Princeton 1965, s. 659; R. ANSTEY King Leopolds Legacy: The Congo Under Belgian Rutę 1908- 1960, London 1966, s. 293; P. H. GEN-DEBEIN L'iwervenlion des Nations Unieś au Congo 1960-64, Paris 1967, s. 292; K. NKRUMAH Chatlange of the Congo, New York 1967, s. 304; H. F. WEISS Political Protest in the Congo: The Party Solidaire Africain during the Independence Strunsle, Princeton 1W>7. s. 326; L. RATAISKI. E. SZYMAŃSKI Kongo Kinszasa, Warszawa 1967, s. 194; N. WINIKUROW Kongo — Trudny] put1 k niewwisimosti, Moskwa 1967. s. 197; R. CORNAVIN Le Zetrę, Paris 1972. s. 126; The Europa Yearhook 1972. A Worid Survey. London 1972, Vol. U, s. 1734-1746. • 4018 ZAKAZ BRONI ATOMOWYCH I TERMONU-KLEARNYCH (ang. Prohibition of the Use of Nuclear and Thennonuclear Weapons. franc. In-terdiction de 1'emploi des armes nucićaires et thermonucleaires, hiszp. Prohibición del uso de las armas nucleares y tiermonucleares, roś. Za- prieszczenije atomnogo i termojadiernogo oru-żyja), przedmiot rokowań międzypaństw. i debat w Zgr. Og. NZ od 1961. W listopadzie 1967 I Komitet Zgr. Og. d/s polit. i bezpieczeństwa rozpoczął debatę nad przedłożonym przez ZSRR projektem Międzvnar. Konwencji o Zakazie U- życia Broni Nuklearnych i Tennonuklearnych. Zgromadzenie 72 głosami za, przeciw nikomu i 29 wstrzymujących się, uchwaliło 8X111967 Rez. 2289/XX, w której stwierdzono: ,,Zgromadzenie... przypominając Deklarację o Zakazie Użycia Broni Atomowych, zawartą w Rez. 1653/XVI, z 24 XI 1961; potwierdza swe przekonanie wyrażone w Rez. 2164/XXI, z 5 XII 1966, że podp. Konwencji o Zakazie Użycia Broni Atomowych ułatwi bardzo rokowania dotyczące powszechnego rozbrojenia i całkowitego, pod skuteczną międzynarodową kontrolą i stanie się nowym impulsem w poszukiwaniu rozwiązania palących problemów rozbrojenia nuklearnego; uważając, że jest konieczne, ze względu na sytuację międzynar., uczynienie nowych wysiłków w celu osiągnięcia rozwiązania sprawy zakazu użycia broni atomowych, .wyraża swe przekonanie, że jest rzeczą istotną pilne kontynuowanie badań tej sprawy i opracowanie odpowiedniej Międzynarodowej Konwencji; apeluje w tym sensie do wszystkich państw, aby w świetle Deklaracji, aprobowanej przez Zgr. Og. NZ, Rez. 1653/XVI, zbadały sprawę zakazu użycia broni atomowych oraz projekt Konwencji, zaproponowany przez ZSRR, jak również każdą inną propozycję, złożoną w tej sprawie; podjęty rokowania celem opracowania Konwencji przez zwołanie międzynarodowej konferencji, przez Komitet Rozbrojeniowy 18 państw, lub bezpośrednio między sobą". Rezolucja ta nie weszła w stadium realizacji wobec rezerwy Mocarstw Zach. i nieprzedstawienia do 1972 żadnych kontrpropozycji. We wrześniu 1972 rząd ZSRR złożył nowy projekt pt. „Rezygnacja ze stosowania siły w stosunkach międzynar. i wprowadzenia po wsze czasy zakazu użycia broni nuklearnej". Zgr. Og. NZ 29X11972 uchwaliło rezolucję uroczyście proklamującą rezygnację przez państwa członkowskie ONZ ze stosowania siły w stosunkach międzynar. we wszystkich jej formach i przejawach oraz zakaz po wsze czasy użycia broni nuklearnych i termo- nukleamych. Zgromadzenie zaleciło R. Bezp. ONZ jak najszybsze podjęcie odpowiednich kroków gwarantujących pełne wcielenie w życie po- stanowień Rezolucji. Przeciwko uchwale głosowało jedno mocarstwo—ChRL, co utrudniło prace Rady Bezp. ONZ, oraz 3 państwa: Rep. Pd. Afryki, Albania i Portugalia. Dwa lata wcześniej Zgr. Og. NZ Rez. 2660 (XXV) z 7X111970, uchwaliło Układ w sprawie zakazu umieszczania broni jądrowych i innych broni masowej zagłady na dnie mórz i oceanów oraz we wnętrzu ziemi pod. tym dnem; zwany -> Układem o dezatomizacji dna oceanów. Dokumentacja prasowa 1967; Kronika 1972. • 4019 ZAKAZ BRONI BAKTERIOLOGICZNYCH I CHEMICZNYCH (ang. B and C Arms Interdict-ion, franc. Interdiction des armes biologiques et chimiques, hiszp. Prohibición de las armas B y C, roś. Zaprieszczenije baktieriołogiczeskogo i chi-miczeskogo orużyja), przedmiot rokowań mię-dzymocarstwowych i debat w Zgr. Og. NZ oraz Raportu Sekr. Gen. ONZ U Thanta, ogłoszo-nero l VII 1969, definiującego m.in. bronie C i B. ,,.. za bojowe Środki chemiczne uważa się substancje chemiczne, gazowe, ciekłe lub stałe, które mogą być stosowane ze względu na swe bezpośrednie działanie toksyczne na człowieka, zwierzęta i rośliny. Bojowymi środkami bakteriologicznymi (biologicznymi) są organizmy żywe be? względu na ich rodzaj lub materiał zakaźny i których działanie polega na zdolności rozmnażania się w zaatakowanym organizmie ludzkim, zwierzęcym lub roślinnym". Zob. też bronie chemiczne i bakteriologiczne. Z inicjatywy państw Układu Warszawskiego został przedłożony XXIV Sesji Zgr. Og. NZ jesienią 1969 projekt Konwencji o zakazie opracowywania, produkowania i gromadzenia zapasów broni chem. i bakteriologicznej (biologicznej) i o jej zniszczeniu. We wstępie do projektu podkreślono: 1015 Zambia 4022 ,,... Odkrycia naukowe w dziedzinie chemii i bakteriologii (biologii) powinny w interesie całej ludzkości być wykorzystywane tylko do celów pokojowych... Ważne znaczenie posiada Protokół Genewski z 17 VI 1925 o zakazie stosowania w działaniach wojennych duszących, trujących lub innych podobnych gazów oraz Środków bakteriologicznych, zawierający ogólnie uznane normy prawa międzynarodowego...". Toteż dalej obowiązuje ,.wierność dla celów i zasad tego protokołu i wszystkie państwa winne są Ściśle je przestrzegać", podobnie jak Rez. Zgr. Og. NZ 2162b/XXI i 2454a/XXIII, potępiająca wszelkie akcje sprzeczne z Protokołem Genewskim l n VI 1925. ,,... Na koniec należy wziąć pod uwagę wnioski zawarte w sprawozdaniu przedstawionym Zgr. Og. NZ i komitetowi do spraw rozbrojenia o ciężkich skutkach dla ludzkości, które mogłoby spowodować zastosowanie broni B i C". Ań. l zaś projektu brzmiał: ,,Każde państwo uczestniczące "w niniejszej konwencji zobowiązuje się nie opracowywać, nie produkować, nie gromadzić i nie zdobywać w jakikolwiek inny sposób broni chemicznej i bakteriologicznej (biologicznej)". W. Brytania jednocześnie przedłożyła Komitetowi Rozbrojeniowemu NZ w Genewie poparty przez USA projekt konwencji o zakazie produkcji i stosowania broni bakteriologicznej. ZSRR i kraje socjalist. domagały się połączenia zakazu broni B z zakazem broni C, lecz wobec opozycji mo- carstw zach. przedłożyły 15 IV 1971 projekt kompromisowy, który pozwolił Komisji 301X1971 przedłożyć Zgr. Og. NZ nowy projekt układu o zakazie produkcji i gromadzenia broni B oraz substancji toksycznych. Zgr. Og. NZ 16 XII 1971 aprobowało Konwencję o zakazie badania, pro- dukowania i magazynowania broni bakteriologicznej (biologicznej) i toksycznej oraz o jej zniszczeniu, Convention of the Prohibition of the Development, Production and Stockpiling of Ba-cteriological (Biological) and Toxin Weapons and on Their Destruccion, 100 głosami bez sprzeciwów przy wstrzymującym się głosie Francji i nieobecności w czasie głosowania delegacji ChRL; poza tym tegoż dnia Zgr. Og. NZ uchwaliło wniesioną przez delegację Polski i popartą przez 30 państw Rez. 2827/XXVI, w której wyraża przekonanie, że przyjęcie w.w. Konwencji „jest pierwszym krokiem w kierunku osiągnięcia rychłego porozumienia w sprawie skutecznego zakazu badań, produkcji i magazynowania broni chemicznej oraz w sprawie wyeliminowania tych broni z arsenałów wojskowych wszystkich państw"; Zgr. Og. NZ „jest zdecydowane kontynuować rokowania w tym celu". Wiosną 1972 państwa socjalist. przedłożyły konferencji Komitetu Rozbrojeniowego ONZ w Genewie „projekt konwencji o zakazie produkcji i magazynowaniu broni chemicznej oraz jej zniszczeniu". W. J. M. VAN EYSINGA La guerre chimigue et te mouvement pour są repression, w: Recueil des Cours de 1'Academie de Droit Int. 16/1927. I; E. A. KOROTIN La guerre chimiaue et te droit int„ Paris 1929; A. ET R. SARTORY La guerre bac-teriotogique, Paris 1935; G. LYON-CAEN La guerre bacterio-logiąue et la droit int„ w: Revue Progressiste de Droit Fran-caise 1952/53; Raport Sekretarza Generalnego ONZ w sprawie broni C f B, Warszawa 1969; (W Doc. A/8574, z 13 XII 1971; IW Doc. A/RES/2826/XXVI; 1971; Zbiór dokumentów 13/1971; Broń CB, Warszawa 1971; The Problem of Chemical and Biological War f arę (Vol. IY CB Disarmament Negotia-tions 1920-1970). SIPRI Stockholm 1971; A. KARKOSZKA Konwencja o zakazie broni B i toksyn, w: Sprawy miedzynar. 7-8/1972. • 4020 ZAKŁADNICY (ang. Hostages, franc. Otages, hiszp. Rehenes, roś. Założniki), termin miedzynar. — osoby wybrane przez okupanta spośród ludności cywilnej w ramach represalii lub celem wymuszenia okupu; więzienie ich a nawet rozstrzeliwanie, jak to miało miejsce w czasie oku- pacji niem. Belgii w I wojnie świat, i Polski w II wojnie świat, jest zbrodnią wojenną. Branie z., nazywane też androlepsją, było już postępione przez H. Grocjusza, a definitywnie zostało zakazane Genewską Konwencją o ochronie osób cywilnych podczas wojny, z 12 VIII 1949. (Jednak nie wykluczanych nadal przez encyklopedyczne • zach.niem. wydawnictwo z 1959, które hasło „Re-pressalien" zakończyło następującym zdaniem: ,,Nach der Gcnfer Konvention von 1949 besteht zwar ein Verbot ffir die Festnahme von Geisein, doch ist dessen Ein-haltung in einem zukiinftigen Krieg zwcifelhaft" — ,,Co prawda Konwencja Genewska 1949 zakazała brania zakładników, jednak wątpliwe jest dotrzymanie tego zakazu w następnej wojnie"). H. GROTTUS De iure belli ac pacis. llbri tres, T. III, rozdz. 2, p. 6; A. K. KUHN The Executions ot Hostages, w: American Journal of Int. Law, 36/1942; E. HAMMER, M. SALVIN The Taking of Hostages in Theory and Practice, w: American Journal of International Law 38/1944; A. C. MELEN La qu-estlon des otages d la lumiere du droit. w. Revue de droit international, des sciences diplomaligue, et politiques 24/1946; LORD WRIOHT The Killing of Hostages as a War Crime, w: The British Year Book o f International Law 25/1948; C. M. O. VAN NISPEN TOT SEYENAAR Le prise d'otages, Paris 1949; DŁ.U. 1957, póz. 212 i 215. P. BLEIBER Handworterbuch der DIploniatie und Aussenpolitik, Darmstadt 1959, s. 203 (hasło: Repressalicn). • 4021 ZAKONY [tac. religias 'związani mocno'], (ang. Orders, franc. Ordres religieux, hiszp. Ordenes religiosas, roś. Monaszeskije ordiena), termin miedzynar.—związki ludzi wyznających jedną religię czy światopogląd i poddających się określonej dla swego z. dyscyplinie, zazwyczaj wielonarodowościowe. Spośród z., które odegrały szczególną rolę w życiu miedzynar. wymienić należy —r jezuitów i -> Opus Dei. ZAKRAJOWOŚĆ -> Eksterytorialność. ZAMACH STANU -> Coup d'Ćtat; -> Golpe de estado. • 4022 ZAMBIA (ang. Zambia, franc. Zambia, hiszp. Zambia, roś. Zambija), Republika Zambii, Re-public of Zambia, państwo w pd. Afryce. Czl ONZ. Pow. 752614 km2; ludność, 4,1 mm mieszk. (1970); wg spisu 11X1969—4056 tyś., w tym 3998 tyś. Afrykańczyków, 58 tyś. innych. Stoi.: Lusaka (262 tyś. mieszk., 1970). Graniczy z: Zairem, Malawi, Mozambikiem, Rodezją, Botswaną, Namibią, Angolą i Tanzanią. Język oficjalny: ang. Waluta: kwacha =100 ngwee. Święto nar.; 24 X, rocznica niepodległości, 1964. Stosunki miedzynar.: w XVII-XIX w. prowincja państwa Lunda, 1894-1954 kolonia bryt. pod na- 4023 Zanieczyszczanie powietrza 1016 zwą Rodezja Pn., następnie do 31 XII 1963 w Federacji Rodezji i Niasy pod protektoratem bryt. Uzyskała niepodległość 24X1964. Czł. ONZ od 10X111964 oraz org. wyspecjal. NZ z wyjątkiem GATT. Czl. bryt. Wspólnoty Narodów, czł. O JA. Z. przeprowadziła 11 VIII 1969 na- cjonalizację w 51°/o zagr. kompanii eksploatujących miedź. Z. prowadzi politykę zagr. solidarności czarnej Afryki, antykolonialną i antyim- perialist. W 1970 w Lusaka odbyła się konferencja państw niezaangażowanych. W 1971 jednostki wojsk Rep. Pd. Afryki wtargnęły na terytorium Z., co było przedmiotem skargi Z. do R. Bezp. ONZ; 1972 podobne incydenty zbrojne miały miejsce z kolonialnymi sitami Portugalii na po- graniczu z Mozambikiem- Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Austria, Belgia, Botswana, Chile, ChRL, Czechosłowacja, Egipt, Etiopia, Francja, Gwinea, Holandia, India, Izrael, Jugosławia, Jamajka, Japonia, Kanada, Kania, Malawi, NRD, NRF, Polska, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania, Watykan, USA, Węgry, W. Brytania, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zair, ZSRR. K. KAUNDA Zambia Shall be Free. N. York 1963, s. 202; A Handbook to the Republic of Zambia, Lusaca 1964; R. HALL Zambia, New York 1965, s. 357; D. C. MULFORD Zambia: The Potitics of Independenci 1957-64, New York 1966, s. 248; K. KAUNDA, Zambia Independence and Beyond, London 1966, s. 265; A. MARTW Minding Their Own Bu-siness: Zamhia's Struggie against Western Control, London 1972. s. 272; The Europa Yearhook 1972. A Worid Suryey, London 1972, Vol. II, s. 1747- 1760; A. YOUNG Industrial Dtversiftcatlon In Zambia. New York 1974, s. 350. • 4023 ZANIECZYSZCZANIE POWIETRZA (ang. Air Pollution, franc. Pollution de 1'air, hiszp. Polu-ción del aire, roś. Zagriaznienije wozducha), problem świat. 2 pół. XX w. związany z industrializacją i wzrostem liczby pojazdów mechanicznych o napędzie spalinowym; przedmiot konferencji międzynar. na temat szkodliwości wpływu z.p. na organizm ludzki oraz świat zwierzęcy i roślinny. I Kongres międzynar. poświęcony sprawie z.p. odbył się 1968. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Komisja d/s Chemii Powietrza i Zanieczyszczenia Globalnego, Int. Commission of Atmospheric Chemistry and Global Pollution, żal. 1966, z siedzibą- w Londynie. Międzynar. Unia Stów. d/s Zapobiegania Z.P.. Int. Union of Air Pollution Assoc., zał. 1964, z siedzibą w Dlisseldorfic; łączy stów. Argentyny, Australii, Francji, Japonii, Meksyku, NRF. N. Zelandii, USA i W. Brytanii. Zob. też Ochrona środowiska człowieka. A. WOLMAN Pollution as an Int. Issue, w. Foreign Affairs, October 1968, s. 164-175; Air Pollution. Proceedings of the First European Congress on the Influence of Air Pollution on Plantu and Animal, Wagcningen 1968; Air Quality Criteria and Guides for Urban Air Pollution, Report ot a WHO Experl Commitfe. Gencva 1972, s. 33; N. F. IZMIEROW Control of Air Pollution m the USRR, Geneva 1973, s. 157. • 4026 ZANIECZYSZCZANIE WAD (ang. Water pol-lution, franc. Pollution des cours d'eau, hiszp. Po-lución de las aguas, roś. Zagriaznienije wód), problem świat. 2 pół. XX w. związany na morzach z rosnącym mchem statków i tankowców, a na wodach śródlądowych — z industrializacją i od- prowadzaniem ścieków przem. nadbrzeżnych, często trujących, do rzek i jezior, co powoduje wyniszczenie lub degenerację ryb i roślinności pod- wodnej; przedmiot konwencji międzynar. i zorganizowanej współpracy międzynar. dla zwalczania z.w. Definicję z.w. (pollution) daje podp. 22 TTT 1974 w Helsinkach Konwencja o ochronie środowiska morskiego w rejonie M. Bałtyckiego: ,,Zanieczyszczenie (Pollution) oznacza wprowadzenie przez: człowieka bezpośrednio lub pośrednio do środowiska morskiego, łącznie z ujściami rzek, substancji lub energii, które w skutkach swych niosą ryzyko wyrządzenia szkody ludzkiemu zdrowiu, zagrażają zasobom żywym i morszczyznie, stanowią przeszkodę do właściwego wykorzystania morza, łącznie z rybołówstwem; obniża jakość użytkową wody morskiej". Kanada 1970 wydała ustawę o ochronie przed z.w. 100-milowego pasa mórz wzdłuż swych brzegów oraz wycofała swą zgodę na jurysdykcję M.T.S. w Hadze w sprawach dot. z.w., była to zarazem forma rozszerzenia przez K. swego morza terytorialnego. Rząd Holandii na swym teryto- rium zakazał 20-VII 1972 zanieczyszczania M. Północnego i kanału La Manche. W Berlinie 26 VI 1972 rząd NRD i Polski zainicjowały program wzajemnego współdziałania w dziedzinie ochrony wód rzecznych i Bałtyku oraz powietrza przed zanieczyszczeniem. W Londynie 13 XI 1972 podp. został przez 57 państw (m.in. Francję, Japonię, W. Brytanię i ZSRR) Między- nar. Układ o Ochronie Czystości Wód Mórz i 0-ceanów. Jedna z -»• Konwencji Bałtyckich 1973/74, zwana Konwencją Helsinską 1974 o ochronie. M. Bałtyckiego przed zanieczyszczeniami zakłada ścisłą współpracę i wzajemną pomoc krajów bałtyckich przy zwalczaniu zanieczyszczeń, koordynację badań naukowych w tej dziedzinie, a także wspólny system nadzoru, kontroli i wymiany informacji; zawiera ograniczenia lub zakazy dot. wprowadzania do wód Bałtyku szkodliwych substancji i o-kreśla rejony, których czystość będą nadzorować kraje członkowskie. Org zarej. w ONZ: Międzynar. Komisja Ochrony Mozeli przed Zanieczyszczeniem, Int. Commission for the Protection of the Moselle against Pollution, organ paryskiej konwencji z 20 XII 1961, ż siedzibą w stoi. państw uczestniczących w konwencji: Francji, Luksemburga i NRF. Międzynar. Komisja Ochrony Renu przed Zanieczyszczeniem, Int. Commission for the Protection of the Rhine Against Pollution, organ berneńskiej konwencji z 29 IV 1963 rządów Francji. Holandii, Luksemburga, NRF i Szwajcarii. Siedziba Sekretariatu: Koblencja (NRF). Międzynar. Stów. Badań Z.W., Int. Assoc. on Water Pollution Research, zał. 1962. z siedzibą w Londynie; łączy krajowe ośrodki 29 państw. Publ. Water Research. W 1966 WHO zawarła z Polską umowę na prowadzenie przez lat 5 badań nad oczyszczaniem, odsalaniem i chłodzeniem wód lądowych, zanie- czyszczonych, zasolonych lub przegrzanych ściekami fabrycznymi. Badania nosiły nazwę „Program Polska 26" i były sfinansowane na sumę 1381 tyś. dół. z Funduszu Specjalnego ONZ. Dorobek uczonych poi. został przekazany do wykorzystania innym krajom członkowskim ONZ. (Zob. też ochrona środowiska człowieka). W Rzymie 29TII-3 TV 1974 odbyła się .Konferencja Międzyparlamentarna Krajów Przybrzeżnych M. Śródziemnego w sprawie walki z zanieczyszczeniem tego morza. Nie uczestniczyły Bułgaria i ZSRR, wobec nie akceptowania postulatu tych państw, aby z M. Śródziemnego rozpatrywać łącznie z z. M. Czarnego.. Postanowiono opracowanie konwencji międzynar. w sprawie ochrony M. Śródziemnego. J. W. MANN The Problem of the See Water Pollution, w: Dep. of Stulę Bulletin. 29/1953; Finał Acl of Conference and Texl of the Inl. Comenlion for the Preyenlion of Polliition ot the Sea by Oil. London 26 IV-12 V ł95-». London 1954; Polhilion of ihe Sea hy Oil, UN Doc. St. (ECA)41. 1956; UN Conferewe on the IMW of the Sea. Information sub-mttted by Governments regarding laws, decrets and regu- Zasady bezpieczeństwa 4029 lations for the prevention of pollutions of the seas, UN Doc. A/Conf. 13/24, 1957; UN Trends in Waler Resowces Use and Development in the ECE Region, New York 1970; G. TE-SAURO L'inquinamento marino n'el diritto internazionale, Mi-lano 1971, s. 232; Waler Poltution as a Worid Problem: the Legat. Scientific and Political Aspects, London 1971, s. 240; Regional Convention against Marinę Pollution, w: Journal of Worid Trade Law, July-August 1972; J. ŁOPUSKI Walka o czyste morze. Problem międzynarodowy, Gdynia 1972; Kromka 1972, Nr 954, s. 1048; Yearhook of Int. Organizations 1973; K. PODGÓRSKI Ochrona wód przed zanieczyszczeniem w świetle prawa administracyjnego. Warszawa 1974; J. ŁOPUSKI Int. Legal Problems of Marinę Potlution, J. SYMONIDES łnt. Legal Problems of the Fight Against the Pollution of Rivers, w: Polish Yearbook of Int. Law 1972-73, Wrocław 1974. • 6025 ZANZIBAR I PEMBA (ang. Zanzibar and Pemba, franc. Zanzibar et Pemba, hiszp. Zanzibar y Pemba, roś. Zanzibar i Pemba), wyspy u wsch. wybrzeży Afryki, pow. 2643 km2; 307 tyś. mieszk. (1960); sułtanat pod protektoratem bryt. 1889-1963; od 10X111963 niezależne państwo, czł. ONZ od 17X111963. Rewolucyjny ruch 1211964 proklamował Ludową Republikę Z. i P., która 27 IV 1964 połączyła się z Tanganiką, tworząc Zjedn. Rep. Tanganiki, Zanzibaru i Pemby pod wspólną nazwą: —>• Tanzania. M. F. LOFCHIE Zanzibar: Background to Reyulution, Prince-ton 1965, s. 316. • 4026 ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI I POSTĘPOWANIE Z PRZESTĘPCAMI (ang. Prevention of crime and treatment of delinquents, franc. Prevention des crimes et traitement des dćlin-quants, hiszp. Prevención de la delincuencia y tratamiento de los delincuentes, roś. Prieduprież-dienije priestupnosti i sudoproizwodstwo po prie-stupnikam), termin międzynar. wprowadzony przez ECOSOC. W Paryżu, zgodnie z Rez. 155 (VII) (C) ECOSOC z 13 VIII 1948 odbyło się 15-16X1948 spotkanie Wyspecjalizowanych Instytucji i Pozarządowych Organizacji Zainteresowanych w Zapobieganiu Przestępczości i Traktowaniu Delikwentów, Meating of Specialized Agen-cies and Non-Govemmental Organizations Inter-rested in the Prevention of Crime and the Treatment of Offenders, które przekształciło się w stałą instytucję, finansowaną przez ONZ, zbierającą się od 1950 co 2 lata. Zgr. Og. NZ Rez. 415/V z l XII 1950 integrowało zał. 1872 Międzynar. Komisję d/s Karnych i Penitencjarnych, Int. Penal and Penitentiary Commission (IPPC), pod' której patronatem odbywają się co pięć lat Kongresy d/s Z.P. i P. z P. (I—w Genewie 1955, II— w Londynie 1960, ni—w Sztokholmie 1965, IV—w Tokio 1970). Problematyka penitencjarna była przedmiotem rozważań w KPCz-ONZ 1946/1948, co znalazło odbicie w art. 5 Deklaracji Powszechnej Praw Człowieka, na którego podstawie 1949 Zgr. Og. NZ wydało zakaz absolutny stosowania kar cielesnych na Terytoriach Powierniczych. W 1955 Genewski Kongres d/s Z.P. i P. z P. opracował tzw. „Reguły minimalne ONZ traktowania więźniów". Reguły te zaaprobowane 1957 przez ECOSOC i zalecone państwom członkowskim ONZ, zakazują stosowania wszelkich kar cielesnych, zamykania w ciemnicach i wszelkich nieludzkich czy poniżających metod traktowania więźniów. W 1967 ONZ powołała w stoi. Japonii, Tokio, Instytut Azji i Dalekiego Wschodu d/s Rehabilitacji, Przestępców, Asian and Par East Institute on Treatment of Delinquents; w 1968 w stolicy Włoch, Rzymie, Instytut ONZ d/s Badań Problemów Obrony Społecznej, UN Institut for Investigation of Social Defense; oba celem „ożywienia działalności N.Z. w sprawach zapobiegania przestępczości i postępowania z przestępcami". Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Towarzystwo Obrony Społecznej, Int. Society of Social Defense, zai. 1947 z siedzibą w Paryżu, posiada status doradczy (B) ECOSOC. Publ. Bulletin de la Societi int. de defense sociale. Międzynar. Fundacja Karna i Więziennicza, Int. Penal and Penitentiary Foundation, Fondation int. penale et peniten-tiaire (FIPP), żal. 1951, z siedzibą w Brukseli. Publ. studia, np. New Psychotogical Methods for the Treatment o f Pri-soners, 1963. UN and the Human Rights, New York 1968; The UN Re-view 1960, Nr 303; UN Monthly Chronicie 1965, Nr 8; L. N. GALIENSKAM Mieźdunarodnaja bor'ba z priestupnostju, Moskwa 1972, s. 167; Yearbook of Int. Organizations 1973. • 4027 ZARAZA PYSKA I RACIC (ang. Foot and Mouth Diseases, franc. Pievre aphteuse, hiszp. Contagio de la fiebre aftesa, glosopeda, roś. Jasz- czur), choroba zwierzęca, zakaźna, przedmiot zorganizowanego od 1954 zwalczania poprzez zał. w czerwcu 1954, z inicjatywy FAO, międzyrząd. Europejską Komisję Kontroli z.p. i r., Eur. Commission for the Control of .Poot-and-Mouth Dis-ease, Commission eur. de lutte contre la fievre aphteuse, z siedzibą w Rzymie. Yearbook of Int, Organizations 1973. • 4028 ZARZĄDZANIE (ang. Management, franc. Ge-stion, hiszp. Gestión, roś. Uprawlenije); termin międzynar. — umiejętność kierowania pracą większych zespołów ludzkich, przedmiot nauki o organizacji pracy i z. oraz zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Eur. Konfederacja Mechanicznego Z., Eur. Mechanical Hand-ling Confederation, Federation eur. de la manutention (FEM), żal. 1953, z siedzibą w Paryżu. Eur. Stów. d/s Z. Kadrami, Eur. Assoc. for Personnel Management, żal. 1962, z siedzibą w Vevey (Szwajcaria). Instytut Nauk Z., Institute of Management Sciences, żal. 1953, z siedzibą w N. Jorku, łączy uczonych kilkudziesięciu państw, m.in. Polski. Publ. Management Science, Management Technology i IMS Bulletin. Międzynar. Konfederacja Kadr Kierowniczych, Int. Confederation of Executive Slaffs, Confederation int. des cadres (CTO, żal. 1950, z siedzibą w Paryżu. Międzynar. Komitet Naukowy Z. w Rolnictwie, Int. Com-mittee of Scientific Management in Agriculture, żal. 1950 z siedzibą w Bad Kreuznach (NRF). Organizacjami międzynar. niezarej. w ONZ są placówki kształcenia kadry zarządzającej, tworzone przez korporacje ponadnar., jak np. Europejski Instytut Zarządzania, Institut Europeen d'ad-ministration des affaires, European Institute of Business Administration, Europaisches Institut fur Unternehmensfuhrung, nazywany skrótowo INSEAD, z siedzibą w Fontainebleau (k. Paryża). G. KARCHIN Rewolucja Naukowo-Techniczna i Problemy Zarządzania, Warszawa 1972, z roś.; Yearbook of Int. Organizations. 1973. ZASADA GŁÓWNEGO DOSTAWCY -> Klauzula największego uprzywilejowania. • 4029 ZASADY BEZPIECZEŃSTWA I WSPÓŁPRACY W EUROPIE (ang. Principles of Security and Cooperation in Europę, franc. Principes de se-curite et cooperation en Europę, hiszp. Principios 4030 Zasiedzenie 1018 de la seguridad y cooperación en Europa, roś. Princypy biezopasnosti i sotrudniczestwa w Je-wropie), nazwa dokumentu podstawowego Kon- ferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, którego projekt opracowywano w 1974 w Genewie. Zob. -> Uchwały KBiWE. • 4030 ZASIEDZENIE (ang. Prescription, franc. Pre-scription, hiszp. Prescripción, roś. Zasidienije), termin prawno-międzynar.—prawo do terytorium wynikłe z długiego okresu zarządzania nim, a nie z jakichkolwiek praw bezpośrednich (cesji, przysądzenia, odkrycia czy dzierżawy lub kupna). Na zasadzie z. Holandia występowała np. o ujście rz. Ems; Norwegia procesowała się z Danią o Grenlandię; USA z Holandią o Palmas. H. AUBIN, E. MENZEL Die niederISndischen Anspruche auf die Emsmiindung, Kieł 1951. • 4031 ZASTRZEŻENIA DO TRAKTATÓW (ang. Re-servation to Treaties, franc. Reseryes dans les traites, hiszp. Reservas en los tratados, roś. Ogo- worki w dogoworach), przedmiot niejednolitej praktyki państw, występującej powszechnie w XX w., kodyfikowanej zgodnie z Rezolucją 478/V, z 16X11950, Zgr. Og. NZ przez KPM-ONZ, która w oparciu o definicję (z ograniczeniami) MTS 1951 „w sprawie zastrzeżeń do konwencji o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa", zdefiniowała zastrzeżenia do traktatów jako: ,,jednostronne oświadczenie państwa, złożone na piśmie przy podpisaniu umowy, po jej podpisaniu lub ratyfikacji, celem uchylenia lub zmiany skutków prawnych wynikających z zastosowania wskazanych postanowień umowy w stosunku do państwa zgłaszającego zastrzeżenie". W praktyce możliwe jest, że ilość i rodzaj zastrzeżeń czyni umowę międzynar. de facto nie obowiązującą dla jednej ze stron. Przykładem było ratyfikowanie przez Kongres USA Statutu Stałego Międzynar. Trybunału Sprawiedliwości z tyloma zastrzeżeniami, że SMTS nie uznał USA za uczestnika Statutu. Z. do t. podlegają takiemu samemu obowiązkowi rejestrowania i publikowania jak umowy międzynar. (IW Doc. ST ILEŚ 17 z 7 VIII 1959). Prak- tyka państw w dziedzinie zastrzeżeń została oprać. przez Sekr. Gen. ONZ i przedłożona Zgr. Og. NZ 2911964 (UN Doc. A/5867). D. H. MILLER Reservation to Treaties, London 1919; D. KAP-PELER Les Reseryes dans les traites internationaux, Paris 1957; L. EHRLICH Prawo międzynar., Warszawa 1958, s. 263-265; A. KLAFKOWSKI Prawo międzynar. publiczne, wyd. 2, Warszawa 1969; s. 264-266; R. SZAFARZ Reseryations to Multi-laterat Treattes, w: The Polish Yearbook of Int. Law 1970, s. 293-316. • 4032 ZATOKI I ZALEWY (ang. Golfs and Bays, franc. Golfes et baies, hiszp. Golfos y bahias, roś. Za-liwy, buchty), przedmiot sporów międzynar. dot. wód międzynar. i morza terytorialnego. Na zach. półkuli w XIX w. spory te wystąpiły między USA i W. Brytanią oraz W. Brytanią i Chile; w XX w. między Salwadorem i Kostaryką a Nikaraguą o zatokę Fonseca. W tym ostatnim przypadku środkowoamer. Trybunał Sprawiedliwości wydał orzeczenie, że zatoka Fonseca „stanowi część terytorium trzech państw, które nad nią są położone" a zatem Nikaragua nie może budować kanału międzyoceanicznego przez tę zatokę bez zgody pozostałych dwu państw, mających nad nią jurysdykcję terytorialną. J. MOCHOT La Regime des Baies et de Golfes en Droit lnt„ Paris 1933; UN Legislatiye Series. Laws and Regulations on the Resime of the Territorlal Sea, UN Doc. ST/LEG/SEr. B/6 1956; E. Suł Les gotfes et les baies eri Droit Internationat Public, w: Die Friedenswarle 59/1957; M. P. STROHL The Int. Law of Bays, The Hague 1963; L. J. BOUCHEZ The Re-gime of Bays in Int. Law, Leyden 1964. • 4033 ZATRUDNIENIE (ang. Employment, franc. Em-płoi, hiszp. Empleo, roś. Trudoustrojstwo), termin międzynar.—włączanie określonej liczby osób da wykonywania wynagradzanej umownie pracy; przedmiot statystyki międzynar. prowadzonej przez ILO oraz stałych badań ECOSOC; przedmiot Konwencji międzynar. o polityce z., Convention Concerning Employment Policy, opracowanej i przyjętej 9 VII 1964 przez Konferencję Ogólną ILO w Genewie. W rozwinięciu zasady Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, iż „każdy człowiek ma prawo do pracy... oraz do ochrony przed bezrobociem". Konwencja w art. l postanawia: Państwa członkowskie ILO będą prowadzić taką politykę z. „aby istniała praca dla wszystkich osób zdolnych do pracy i jej poszukujących; aby praca ta była jak najbardziej produktywna; aby istniał swobodny wybór zatrudnienia i aby każdy pracownik miał wszelkie możliwości zdobywania kwalifikacji niezbędnych do wykonywania pracy, która mu odpowiada, oraz wykorzystania swoich umiejętności i zdolności w tej pracy, bez względu na rasę, kolor skóry, płeć, wyznanie, poglądy polityczne, przynależność narodową lub pochodzenie społeczne. Polityka ta powinna uwzględniać stadium i poziom rozwoju gosp. oraz powinna być realizowana metodami przystosowanymi do warunków i zwyczajów krajowych". Konwencję tę ratyfikowały: Szwecja i N. Zelandia, 1965, Kostaryka, Tunezja, Jordania, Senegal, Norwegia, W. Brytania, Cypr, Kanada, 1966, Polska przystąpiła 25 VI 1967. Konwencję tę poprzedziła przyjęta 25 VI 1958 Konwencja dotycząca dyskryminacji w zakresie zatrudnienia i wykonywania zawodu, Convention Concerning Discri-mination in Respect of Employment and Occu-pation, wykluczając wszelkie rozróżnienia, lub uprzywilejowanie ze względu na rasę, kolor skóry, płeć itp., zobowiązująca do prowadzenia niedys-kryminacyjnej polityki z. Polska jest członkiem od 8 V 1961. We wrześniu 1968 ILO postanowiła proklamować nadchodzące 10-lecie dekadą z., argumentując, że w konsekwencji demograficznej eksplozji, jaka wystąpiła po II wojnie świat, szczególnie w Trzecim świecie, problemem gł. dekady 1970-80 będzie otwarcie warsztatów pracy dla młodych roczników, szacowanych na ok. 290 min, z czego dla 173 min w Azji, dla 56 min w regionach rozwiniętych, dla 32 min w Afryce i 29 min w A- meryce Lać. Ogółem ludność zdolna do pracy szacowana była w 1971 na ok. 1,5 mld. W marcu 1973 odbyła się w Moskwie konferencja Państw RWPG poświęcona problemowi z. w perspektywie do 1990. W Polsce analizy z. przeprowadza Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej; statystyki z. prowadzi i publikuje GUS. Dz.U. 1961 nr 42, póz. 218 i 219 oraz 1967 nr 8, póz. 31 i 32; J. OBODOWSKI Zatrudnienie — aktualna sytuacja i perspektywy, Warszawa 1959; ILO Annual Report, Geneva 1965; Wos-proizwodstwo roboczej siły w stronach mirowoj socyalisticzes-koj sistiemy, Moskwa 1970, s. 306; M. KABAJ Elementy pełnego i racjonalnego zatrudnienia w gospodarce socjalistycznej, Warszawa 1972, s. 317; H. KOSK Na porządku dnia zatrudnienie, w: Polityka z 29 IV 1973. Zbrodnie wojenne 4036 ZATRZYMANIE STATKU -» Arret de prince. ZATRZYMANIE TOWARÓW -> Arret de mar- Aandise. ZAWIESZENIE BRONI -> Rozejm. ZAWIETRZNE WYSPY -^ Podwietrzne i Zawietrzne Wyspy. • 4034 ZBOŻE (ang. Cereal, franc. Ble Cereales, hiszp. Cereales, roś. Chleba), przedmiot międzynar. konwencji (jęczmień, kukurydza, owies, pszenica, ryż, żyto) oraz badań międzynar. nad rozwojem z., koordynowanych przez FAO, która prowadzi też międzynar. statystykę plonów. Niedobór zbóż i pasz, jaki wystąpił w świecie w 1972 spowodował zwołanie w Rzymie przez FAO 20 IX 1973 konferencji głównych eksporterów zbóż (Argentyny, Australii, Francji, Kanady i USA), a l X 1973 konferencji eksporterów i importerów zbóż, tj. ok. 40 państw. Zob. też Głód, Zielona Rewolucja, Żywność. Wortd Crop Statistics w: Aren, Productions and Yieid 1948-1964, FAO Rome 1966, s. 458; National Grain Policies. 1969, FAO Rome 1969; J. B. HARRINGTON Cereal breeding proce-dures. FAO Rome 1970, s. 122; Wortd Grain Trade Statistics 1969170, FAO Rome 1971; Kronika 1973, s. 903. • 4035 ZBRODNIE PRZECIW LUDZKOŚCI (ang. Cri-mes against Humanity, franc. Crimes contre l'Hu-manitś, hiszp. Crimenes contra la Humanidad, roś. Priestuplenija protiw czełowieczestwa), termin międzynar. — przestępstwa zdefiniowane w art. 6 Statutu Międzynar. Trybunału Wojskowego, 1945 (-r zbrodnie wojenne i zbrodniarze wojenni) oraz przedmiot —r Konwencji o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i z.p.l. Di.U. 1947 póz. 247, 367, 368; UN Doc. A/7342. • 4036 ZBRODNIE WOJENNE I ZBRODNIARZE WOJENNI (ang. Wars Crimes and War Criminals, franc. Crimes de guerre et criminels de guerre, hiszp. Crimenes de guerra y criminales de guerra, roś. Wojennyje priestuplenija i wojennyjc prie-stupniki), terminy międzynar. przyjęte powszechnie w czasie I i II wojny świat., ale formułowane wcześniej, w XIX w., w trakcie opracowywania pierwszych konwencji, mających na celu złagodzenie postępowania w czasie wojny (—- Genewskie Konwencje). Pierwszym aktem międzynar. ustalającym odpowiedzialność karną zbrodniarzy wojennych za zbrodnie przeciw pokojowi oraz prawom i zwy- czajom wojennym jest Traktat Wersalski (art. 227-230), w którym postawiony został w stan publicznego oskarżenia „o najwyższą obrazę moral- ności międzynarodowej i świętej powagi traktatów" były cesarz Rzeszy i król Prus, Wilhelm II Hohenzollern, oraz nakazane zostało wszczęcie postępowania sądowego przeciw osobom, które dokonały czynów „sprzecznych z prawem i zwyczajami wojennymi". Działający od stycznia do czerwca 1919 w Wersalu tzw. Komitet do spraw Odpowiedzialności (Comite de Responsabilites), który przygotowywał ww. artykuły traktatu, określił 32 czyny stanowiące zbrodnie wojenne oraz przygotował listę 895 zbrodniarzy wojennych, na której czele prócz Wilhelma Tt znaleźli się m.in. feldmarszałkowie Pauł' von Hindenburg i A. von Mackensen. generałowie A. von Kluck, E. von Faikenhayn, H. H. von Beseler, E. Ludendorff, B, von Deimiing i M. Hoffmann, admirałowie R. von Scheer i A. von Tirpitz, kanclerz Rzeszy T. von Bethmann-Hollweg, oraz synowie Wilhelma II: August Wilhelm i Oskar von Preussen. Z listy tej W. Brytania zażądała wydania jej sądom 100 niem. zbrodniarzy w., w tym 29 dowódców łodzi podwodnych, Francja i Belgia 334, Polska 53, Rumunia 41, Włochy 29 i Jugosławia 4. Stany Zjedn. nie zgłosiły żadnych żądań, a prezydent T. W. Wilson już 19 IV 1919 wypowiedział si( przeciw powołaniu trybunału międzynar. dla osądzenia Wilhelma II, któremu zresztą Holandia udzieliła dożywotniego azylu politycznego już 9 IX 1918 w miejscowości Doorn (gdzie zmarł 5 VI 1941 w wieku 81 lat), a rząd Holandii oficjalnie odmówił w lipcu 1919 wydania go aliantom. Republika Weimarska, dla uniknięcia obowiązku ekstradycji państwom Ententy zbrodniarzy wojennych, uchwaliła w styczniu 1920 ustawę o karaniu zbrodni i przestępstw wojennych (Gesetz iiber die Ver-folgung von Kriegsverbrechen und Kriegsvergehen) i uzyskała 7 II 1920 zgodę tych państw na niewydawanie oskarżonych, lecz osądzanie ich przez Sąd Rzeszy w Lipsku. Sąd ten w tylko jednym procesie przeciw oficerom niższych stopni i podoficerom uznał winę oskarżonych i skazał ich 10 I 1921 na kilkuletnie ciężkie więzienie za rabunek na froncie. Natomiast 20 XII 1922 ogłosił wyrok uniewinniający 93 wyższych oficerów, m.in. v. Mackensena, zamykając jednocześnie wszelkie dalsze postępowania. LN podjęta- próby określenia zbrodni przygotowania i dokonania zbrojnej agresji oraz zbrodni stosowania bojowych gazów oraz broni chem. i bakteriologicznych. W czasie II wojny świat, pierwszym dokumentem Narodów Zjedn. stawiającym na nowo sprawę odpowiedzialności karnej za zbrodnie wojenne i zapowiadającym ukaranie winnych po wojnie było oświadczenie z 13 11942, oprać, przez rządy emigracyjne na konferencji w Londynie (reprezentanci W. Brytanii, Chin, USA i ZSRR uczestniczyli jako obserwatorzy). Oświadczenie to zostało ogłoszone jako Deklaracja Krajów Sojuszniczych 0-kupowanych przez Niemcy w sprawie ukarania hitlerowców i ich wspólników za popełnione przestępstwa; ,,Biorąc pod uwagę, że Niemcy — od początku obecnego konfliktu wywołanego ich agresywną polityką — ustanowiły w krajach przez siebie okupowanych system terroru, polegający na przeprowadzaniu masowych aresztowań i deportacji, traceniu zakładników i dokonywaniu masowych egzekucji; że podobnych gwałtów dopuszczają się również sojusznicy i wspólnicy Niemiec, a w niektórych krajach takie zwolennicy okupantów; że niezbędna jest solidarność międzynarodowa, aby wyżej wymienione gwałty nie spowodowały wystąpień odwetowych ze strony ludności cywilnej, stanowiących po prostu akty zemsty, a także w celu zadośćuczynienia poczuciu sprawiedliwości Świata cywilizowanego; przypominając, że prawo międzynarodowe, a w szczególności Konwencja Haska z r. 1907 dotycząca praw i zwyczajów wojny lądowej nie zezwala stronom wojującym dokonywać w krajach okupowanych aktów gwałtu nad ludnością cywilną, uchylać działania praw lub znosić ustrój państwowy i zwyczaje tych krajów; niżej podpisani przedstawiciele Rządów Belgii, Czechosłowacji, Narodowego Komitetu Wolnej Francji, Rządów Grecji. Holandii, Jugosławii, Luksemburga, Norwegii i Polski oświadczają, że: l) Gwałty dokonywane na ludności cywilnej pozostają w sprzeczności z powszechnie przyjętymi poglądami narodów cywilizowanych dotyczącymi prowadzenia działań wojennych i przestępstw politycznych; 2) Przyjmują do wiadomości deklaracje ogłoszone w tej kwestii przez pręż. USA i premiera W. Brytanii dnia 25 października 1941 r. 3) Ogłaszają jako jeden z podstawowych celów wojny ukaranie drogą zorganizowanego wymiaru sprawiedliwości tych, którzy są winni przestępstw i za nie odpowiedzialni — niezależnie od tego, czy przestępstwa te zostały dokonane na ich rozkaz, przez nich osobiście lub przy ich udziale w jakiejkolwiek formie. 4) Są zdecydowani w duchu solidarności międzynarodowej dopilnować. aby winni i odpowiedzialni — niezależnie od ich narodowości — zostali wykryci, oddani w ręce sprawiedliwości i osądzeni, a wyroki na nich wykonane". Drugim dokumentem ostrzegającym hitlerowskich zbrodniarzy wojennych przed konsekwencjami ich czynów była Wspólna Deklaracja rządów Belgii, W. Brytanii, Czechosłowacji, Grecji, Holandii, Jugosławii, Luksemburga, Norwegii, Polski, Stanów Zjedn., ZSRR i Prane. Komitetu Nar. dotycząca 4036 Zbrodnie wojenne 1020 eksterminacji przez władze hitlerowskie żyd. ludności Europy, ogłoszona 18X111942 w Londynie. Z kolei w Londynie, Moskwie i Waszyngtonie została 511943 ogłoszona Deklaracja Narodów Zjedn. wymierzona przeciwko ograbianiu gospodarczemu obszarów okupowanych przez nieprzy- jaciela. Wreszcie l XI 1943 gł. mocarstwa: W. Brytania, USA i ZSRR w Deklaracji w sprawie odpowiedzialności hitlerowców za popełnione przestępstwa, przyjętej na Konferencji Moskiewskiej 1943, zapowiedziały uroczyście ukaranie hitlerowskich zbrodni wojennych i przygotowanie ich listy ze wszystkich terytoriów okupowanych (-^ Deklaracja Moskiewska o zbrodniach wojennych 1943). W 1944 Stany Zjedn. uzyskały od państw neutralnych: Argentyny, Hiszpanii, Islandii, Portugalii, Szwajcarii, Szwecji i Turcji zapewnienie, że nie będą udzielały azylu zbrodniarzom wojennym uchodzącym z III Rzeszy. W Londynie powołana została do życia 20 X 1943 Komisja Narodów Zjedn. do spraw Zbrodni Wojennych, UN War Crimes Commission (UNWCC), która powołała w 1944 tzw. Urzędy Narodowe (m.in. poi.) oraz założyła Centralny Rejestr Przestępców Wojennych i Osób Podejrzanych, Central Register of War Criminals and Suspected Sub-jects (CROWCASS), który w kwietniu 1945 został przewieziony do Paryża, a następnie (1946) do Berlina pod nadzór Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec. W rejestrze umieszczono nazwiska osób wraz z opisem popełnionych przez nie zbrodni, zgłoszone do UNWCC przez organa prokuratorskie okupowanych w czasie wojny terytoriów. Każde państwo, na którego terytorium działał zbrodniarz wojenny objęty ewidencją CROWCASS, miało prawo domagać się od sojuszniczych władz okupacyjnych ścigania go, a po schwytaniu wydania sądom tego państwa. W przyjętej na Konferencji Jałtańskiej w lutym 1945 Deklaracji Jałtańskiej w sprawie Niemiec przypomniano, że Narody Zjedn. postanowiły „... ukarać sprawiedliwie i szybko wszystkich zbrodniarzy wojennych...". W dniach 1-7 VI 1945 odbyła się w Londynie konferencja państw członkowskich UNWCC. Na Konferencji Poczdamskiej (17 VII-2 VIII 1945) w rozdz. III, art. 5 orzeczono: „Przestępcy wojenni oraz te osoby, które brały udział w planowaniu lub wykonywaniu przedsięwzięć narodowo-soeja-listycznych, które pociągnęły za sobą lub wyraziły się w okrucieństwach albo zbrodniach wojennych będą aresztowane i oddane pod sąd. Będą zaaresztowani i internowani przywódcy narodowo-socjalistyczni, wpływowi zwolennicy nazizmu, oraz wysocy urzędnicy organizacji i instytucji nazistowskich, jak również wszystkie inne osoby niebezpieczne dla okupacji lub jej celów". W Londynie 8 VIII 1945 zostało podp. porozumienie pomiędzy rządem W. Brytanii, Rządem USA, Rządem Tymcz. Rep. Franc. i Rządem ZSRR w przedmiocie ścigania i karania gł. przestępców wojennych krajów eur. osi oraz został aprobowany Statut Międzynar. Trybunału Wojsk. Stwierdzając, że ,,... Narody Zjednoczone kilkakrotnie oświadczały, iż leży w ich zamiarach pociągnięcie przestępców wojennych do odpowiedzialności karnej...", sygnatariusze postanowili ,,po naradzeniu się z Radą Kontroli w Niemczech...", utworzyć ,,... Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla sądzenia przestępców wojennych...". Statut MTW w art. 6 określił trzy rodzaje przestępstw, które ,,... podlegają jurysy-dykcji Trybunału i pociągają za sobą odpowiedzialność osobistą: a) Zbrodnie przeciwko pokojowi, mianowicie planowanie, przygotowywanie, rozpoczynanie lub prowadzenie wojny napastniczej albo wojny będącej pogwałceniem traktatów, porozumień lub zapewnień międzynarodowych, albo współudział w ogólnym planie lub zmowie w celu dokonania jednego z wyżej wymienionych czynów; b) Zbrodnie wojenne, mianowicie: pogwałcenie praw i zwyczajów wojennych. Takie pogwałcenie będzie obejmowało, ale nie będzie ograniczone do morderstw, znęcania się lub deportacji na roboty przymusowe albo w innym celu ludności cywilnej obszaru okupowanego, do mordowania lub znęcania się nad jeńcami wojennymi lub osobami na morzu; do zabijania zakładników; do rabunku własności publicznej lub prywatnej; do bezmyślnego burzenia miast lub wsi, albo do spustoszeń nie usprawiedliwionych koniecznością wojenną; c) Zbrodnie przeciwko ludzkości, mianowicie: morderstwa, wytępianie, obracanie ludzi w niewolników, deportacja i inne czyny nieludzkie, których dopuszczono się przeciwko ludności cywilnej, przed wojną lub podczas niej, albo prześladowania ze względów politycznych, rasowych lub religijnych przy popełnianiu jakiejkolwiek zbrodni podlegającej jurysdykcji Trybunału lub w związku z nią, niezależnie od tego, czy czyny te naruszały czy też nie, prawo wewnętrzne państwa, gdzie je popełniono. Przywódcy, organizatorzy, podżegacze i pomocnicy, uczestniczący w układaniu lub wykonywaniu wspólnego planu lub zmowy w celu popeł- nienia jednej z wyżej wymienionych zbrodni, odpowiadają za wszelkie czyny, których dopuścił się ktokolwiek w związku z wykonaniem takiego planu". Norymberski Trybunał w sentencjach wyroku o-głoszonego w listopadzie 1946 orzekł, iż: ,,Zbrodnie przeciw prawu międzynarodowemu są popełniane przez ludzi, a nie przez jednostki abstrakcyjne, toteż tylko poprzez karanie osobników, popełniających takie czyny mog< mieć zastosowanie zalecenia prawa międzynarodowego". Dnia 13 II 1946 Zgr. Og. NZ wezwało państwa członkowskie do stosowania —r ekstradycji oraz do karania zbrodniarzy 'wojennych. Zgr. Og. NZ w jednomyślnie uchwalonej Rez. 95/1 z 21X111946, uznając nałożony na nie w art. 13 p.a. karty NZ obowiązek popierania rozwoju prawa międzynar. i jego kodyfikacji przyjęło do wiadomości porozumienie o utworzeniu MTS i w związku z tym potwierdziło „zasady prawa międzynar. uznane przez Statut Trybunału Norymberskiego i wyrok tego Trybunału". Zgromadzenie tą samą uchwałą poleciło Komitetowi d/s Kodyfikacji Prawa Międzynar.: ,,Należy traktować jako sprawę pierwszorzędnej wagi, pracę nad sformułowaniem w ramach ogólnej kodyfikacji zbrodni przeciwko pokojowi i bezpieczeństwu ludzkości oraz w międzynar. kodeksie karnym zasad uznanych w Karcie Trybunału Norymberskiego i w wyroku tego Trybunału". Zgromadzenie zaleciło jednocześnie w tejże Rez. 95/1 państwom członkowskim ONZ wprowadzenie do krajowych kodeksów -> norymberskich zasad. Znalazło to też odbicie w traktatach pokojowych, podp. w Paryżu l O II 1947 z Bułgarią, Finlandią, Rumunią, Węgrami i Włochami, w Traktacie Pokojowym z Japonią w San Francisco z 81X1951 (art. 11), oraz częściowo w Traktacie Państwowym z Austrią w Wiedniu z 15 VI 955 (art. 12). Nowymi międzynar. instrumentami przeciwko zbrodniarzom wojennym są: Konwencja o zapobieganiu i karaniu ludobójstwa z 9 XII 1948 (— ludobójstwo), oraz Konwencja o ochronie ofiar wojny z 12 VIII 1949. Zgr. Og. NZ, Rezolucją 177/11 z 21 XI 1947 zainicjowało prace nad Ko- deksem Zbrodni przeciw Pokojowi i Bezpieczeństwu Ludzkości, a Rezolucją 488/V z 12X111950 oceniło prace Komisji Prawa Międzynar. ONZ w tym względzie. W 1964 wyłonił się problem przedawnienia zbrodni wojennych. W ciągu 20 lat, 1945-64, w Europie około 70 tyś. zbrodniarzy wojennych stanęło przed sądami, z czego 61 700 było obywatelami III Rzeszy, ale ukaranych zostało zaledwie 6115; spośród tej liczby prawie wszyscy zostali ułaskawieni albo przez zach. aliantów, albo przez Zbrojenia 4037 ad NRF. Z kolei rząd NRF 5X11964 wystąpił, oparciu o kodeks karny Rzeszy z 18V1871, z sklaracją, iż w 20-lecie zakończenia wojny, tj. V 1965 powinno nastąpić przedawnienie wszyst-ch zbrodni wojennych. Wywołało to ostry sprze-w opinii świat, i rozłam w opinii NRF. Nie-niej rząd NRF 2 II 1965 przedłożył Bundestago-i odpowiedni projekt ustawy, która została u-iwalona 25 III 1965, z poprawką, że 20-letni o- •es przedawnienia liczy się nie od 8 V 1945, lecz l 31 XII 1949. Przeciwko oczywistemu pogwał-;niu prawa międzynar. przez rząd NRP wystała 8 III 1965 do ONZ Polska z memorandum, miagającym się rozpatrzenia sprawy przez XXI ;sję KPM-ONZ, która 10 IV 1965 jednomyślnie wierdziła, że zbrodnie wojenne nie mogą w żad-TO przypadku podlegać przedawnieniu. Z kolei, mownie z inicjatywy Polski, Komisja przystała do opracowania Konwencji w sprawie nie- •zedawniania zbrodni wojennych i zbrodni prze-w ludzkości, której ostateczny tekst zatwierdziło gr. Og. NZ 26X11968. (Konwencja o nieprze- iwnieniu z. 4). Do Konwencji, otwartej rów-eż dla niecztonków ONZ, nie przystąpiła jed-ik NRF, w której 261 VI 969 Bundestag u-iwalił reformę prawa karnego, wprowadzającą iowiązek ścigania przez 30 lat morderstw Mord"), lecz nie zabójstw („Totschlag"). Usta-a pomija zupełnie normy prawa międzynar. za-arte w Konwencji ONZ z 1968. liska w Komisji Praw Człowieka występuje za dalszym za-zpieczeniem ludzkości przed zbrodniarzamił wojennymi zez: l) wprowadzenie międzynar. obowiązku udzielania po-ocy prawnej przy ściganiu zbrodniarzy wojennych; 2) o-eślenic obowiązku ekstradycji; 3) wprowadzenie bezspor-go zakazu azylu dla zbrodniarzy wojennych; 4) powołanie alego Międzynarodowego Trybunału do sądzenia zbrodnia-y wojennych. PCz-ONZ uchwaliła 25 m 1971 projekt rezo-cji dot. zbrodni wojennych i zbrodni przeciw dzkości, nawiązujący do Rez. 2712 (XXV) Zgr. g. NZ z 15X111970 w sprawie karania zbrod-arzy wojennych i osób, które popełniły zbrodnie •zeciw ludzkości. ;dną ze zbrodniczych metod stosowanych przez zim hitlerowski w akcjach ludobójczych była •zymusowa eutanazja osób chorych (np. grużli-)w) lub upośledzonych, zazwyczaj zastrzykami nolu. W październiku 1945 odbyt się w Wies- idenie, w amer. strefie okupacyjnej Niemiec •zed wojsk, trybunałem amer. pierwszy proces srsonelu szpitalnego, oskarżonego o wymordowa-e 476 kobiet, dzieci i mężczyzn narodowości )1. i roś. metodą przymusowej eutanazji na przeł. 144/45 w szpitalu Hadamar pod Wiesbaden. ?r. Og. NZ 18X111971 uchwaliło Rez. 2840/ ^XVI, dot. karania przestępców wojennych i o-ib, które popełniły zbrodnie przeciwko ludz->ści. 'g danych rządu NRD, przekazanych Sekr. Gen. NZ z okazji przystąpienia NRD do konwencji nieprzedawnieniu zbrodni wojennych, sądy NRD okresie X 1949-11973 wydały 12871 wyroków i zbrodniarzy wojennych. sntralna kartoteka przestępców wojennych, o- •acowana przez aliantów po wojnie znajduje się Ludwigsburgu w NRP. ' Polsce 29 III 1945 Krajowa Rada Narodowa >wołała Główną Komisję Badania Zbrodni Nie-ieckich (obecna nazwa: Gł. Kom. B. Zbrodni Hitlerowskich), działającą od 10X1 1945 przy Ministerstwie Sprawiedliwości, prowadzącą dochodzenia w sprawie zbrodni popełnionych na obywatelach poi. w latach 1939-1945 przez hitlerowców oraz zbierającą materiały dotyczące zbrodni hitlerowskich i publikujące je od 1946 w Biuletynie Gl.K.B.Z.H. w Polsce. J. GIEBUŁTOWICZ Odpowiedzialność przestępców wojennych w Świetle prawa narodów. Warszawa 1945; M. LACHS War Crimes. Ań Attempt to define the Issues, London 1945; T. CYPRIAN, J. SAWICKI Komisja Zjednoczonych Narodów do Spraw Zbrodni Wojennych, w: Wojskowy Przegląd Prawniczy 1947, nr 4, s. 404-413; Dz.U. 1947 póz. 247, 367, 368; Wstory o) the UN War Crimes Commission, London 1948; Law Reports of Trials of War Criminals, Vols. I-XV, London 1947-1952; F. H. MAUOHAM UNO and War Crimes, N. York 1951; Prawo Międzynar. i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać. L. Gelberg, t. 3, Warszawa 1960; L. Ku-BICKI Zbrodnie wojenne w Świetle prawa polskiego. Warszawa 1963; M. MEISER Die Bestimmungen iiber das Kriegsverbre-chen und Besatzungstrafrecht in den Genfer Abkommen zum Schutze der Kriegsopfer von 1949, Winterthur 1964; Question of Punishment of War Criminats and of Persons who have Committed Crimes against Humanity. Question of the Non-Applicability of Statutory Limitation to War Crimes against Humanity, UN N. York 1966; A. KLAFKOWSKI Ściganie zbrodniarzy wojennych w NRF w Świetle prawa międzynar,, Poznań 1968; Z. RESICH Konwencja o nieprzedawnieniu zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkości, w: Sprawy międzynar. nr 3, 1969; Zbiór dokumentów nr 12/1970, póz. 236 oraz 1971 nr 3, póz 34 i nr 12, póz. 191; M. IWANIEIKO Przypadek Napoleona jako precedens skazania za zbrodnię przeciwko pokojowi, w: Kultura i społeczeństwo nr 3, 1972; Cz. PILI-CHOWSKt Hitlerowska polityka eksterminacji. Skutki biologiczne i ekonomiczne, w: Trybuna Ludu, nr. 235 z 23 VIII 1974. • 4037 ZBROJENIA (ang. Armaments, franc. Armements, hiszp. Armamentos, roś. Woorużenije), główny przedmiot rokowań międzynar. w XX w., przeprowadzanych między mocarstwami oraz w organizacjach międzynar.: po I wojnie świat, w LN, od 1945 pod egidą ONZ. W okresie międzywojennym sprawa redukcji z. na morzu była przedmiotem konferencji międzymocarstwowych. Po II wojnie świat., według danych oprać, przez odpowiednie komisje ONZ lub przez specjalne grupy ekspertów, wyścig z. do 1973 trwał nieprzerwanie. W 1947, w dwa lata po II wojnie świat., ogólne wydatki państw wszystkich kontynentów zostały zapoczątkowane sumą 30 mld dolarów: w 1962 przekroczyły 120, w 1965—180, a w 1967—220 mld, a zatem w ciągu 20 lat wzrosły przeszło siedmiokrotnie. Suma wydana w 1965 stanowiła połow$ dochodu wszystkich państw Trzeciego Świata. Państwa te, w których dochód nar. na l mieszkańca nie przekracza 160 dół. rocznie, wydały w 1965 na z. 10% ogólnej sumy, tj. 18 mld dolarów. W następnych latach z. w świecie wzrosły dalej. Na XXV Sesji Zgr. Og. NZ postanowiono jednomyślnie polecić Grupie Ekspertów opracowanie raportu o „gospodarczych i społecznych skutkach wyścigu zbrojeń oraz jego niezmiernie szkodliwym wpływie na pokój i bezpieczeństwo świata..." Raport został ogłoszony 20 X 1971 przez Sekr. Gen. ONZ U Thanta. Raport zamykał rozdział VI wnioski: ,,112. Od niepamiętnych czasów państwa polegały na sile militarnej dla forsowania swych interesów i umacniania swego bezpieczeństwa. Dzisiejsze czasy nie stanowią wyjątku. Lecz wraz z przyspieszeniem zmian technicznych, niebezpieczeństwa związane z wydatkami wojskowymi stały się tak groźne, że nie ma przesady w twierdzeniu, że wyścig zbrojeń dostarczył w końcu człowiekowi środków umożliwiających położenie kresu gatunkowi ludzkiemu. Jest to najbardziej niewątpliwy skutek tego wyścigu. Jak dotąd mądrość polityczna odsuwała o-stateczną zagładę. Nie może ona jednak zabezpieczyć przed błędną kalkulacją militarną, ani przed błędem ludzkim lub 4038 Zbrojeniowe koncerny 1022 technicznym, z których każdy mógłby doprowadzić do straszliwego końca. Jest to pierwszy wniosek, jaki należy wyciągnąć, mówiąc o skutkach wyścigu zbrojeń. Groźba ostatecznej zagłady, jaką on rodzi, jest z pewnością najstraszliwszym niebezpieczeństwem, przed jakim stoi dzisiaj świat — o wiele straszniejszym niż nędza lub choroba, o wiele straszniejszym niż eksplozja ludnościowa lub zanieczyszczenie środowiska — i przeważa niepomiernie wszystkie krótkoterminowe korzyści, jakie mogą dać zbrojenia, dostarczając narodom pewnego poczucia bezpieczeństwa narodowego. 113. I jeszcze gorsza rzecz. Wyścig zbrojeń bardziej zaostrza te właśnie napięcia, z którymi się wiąże. Różnice polityczne zaostrzają się ze względu na strach i nieufność, jakie rodzi nagromadzenie zbrojeń. Handel międzynar., i tak już dotknięty innymi czynnikami, maleje, zwłaszcza w dziale produktów przemysłu o zaawansowanej technologii. Wydatki wojskowe przyczyniają się do ostrych nierówności w dziedzinie płatności międzynar. Dochodzi do zastoju w dziedzinie wymiany kulturalnej. Krótko mówiąc, zbrojenia, które miały dać bezpieczeństwo, prowokują te właśnie różnice polityczne, których narody dzięki nim chciały uniknąć. 114. Jak to wyjaśniło niniejsze sprawozdanie, koszty wyścigu zbrojeń są ogromne, i z tego względu odmawia się funduszy na prawie wszystkie inne dziedziny działalności społecznej. W sumie wyścig zbrojeń pochłonął prawie 1900 miliardów dolarów w latach 1961-70. Jeśli roczne wydatki wojskowe nadal będą pochłaniać dotychczasowy procent światowego produktu narodowego brutto, to pod koniec obecnego dziesięciolecia będą one mogły z łatwością osiągnąć poziom 300-350 miliardów dolarów (po cenach z 1970 roku), przy ogólnej sumie za całe dziesięciolecie o około 750 miliardów dolarów wyższej aniżeli w latach 1961-70. 115. Wydatkami wojskowymi, które rzucają najgłębszy cień na świat, są wydatki wielkich mocarstw, które obejmują większą część wszystkich tych wydatków. Jednak wyścig zbrojeń między krajami rozwijającymi się nie jest o wiele mniej niebezpieczny. Istnieje niebezpieczeństwo przenoszenia się konfliktów na trzecie kraje lub nawet na wielkie mocarstwa. Wydatki wojskowe tych krajów pochłaniają zasoby, które można by użyć na cele rozwoju. Zwłaszcza siły zbrojne krajów rozwijających się są ogromnie kosztowne, biorąc pod uwagę niedostatek wyszkolonego personelu, który w innych okolicznościach byłby dostępny dla podejmowania ogromnych zadań w dziedzinie rozwoju. Wiele z tych krajów wkroczyło na drogę swej niepodległości narodowej w warunkach, w których lokata ich 'zasobów jest poważnie wypaczona. 116. Niniejsze sprawozdanie rozpatrywało możliwości utracone w rezultacie wyścigu zbrojeń. Cierpi pomoc gospodarcza. Ogromne problemy społeczne stoją przed wszystkimi krajami. Służba publiczna, ochrona zdrowia, oświata, budownictwo mieszkaniowe, a obecnie ochrona środowiska — zadanie, które staie się coraz pilniejsze i które trzeba podjąć nie tylko w skali krajowej, lecz także międzynar., jeśli chce się zapewnić na przyszłość znośne środowisko naturalne — wszystko to wymaga zasobów, które pochłania wyścig zbrojeń. 117. Jeśli ludzie potrafią łączyć się w obliczu groźby wojny dla rozwiązywania problemów, które w warunkach powolnego tempa życia w pokoju mogłoby nadal pozostawać niezdefiniowane, to powinni być w stanie dokonać tego w obliczu problemu, jaki stanowi przyszłość. Druga wojna światowa rozpoczęła się w szczytowym momencie rozwoju nowoczesnej nauki i wywarła decydujący wpływ na mobilizację talentów narodowych. Nowa wiedza naukowa była aż nadto gotowa do wykorzystania jej w prowadzeniu wojny. Niezależnie od wszelkich efektów ..przeciekania" do sektora cywilnego, jakie mogła dawać wynikająca stąd technika wojskowa, możemy dziś mieć nadzieję, że zaistniałyby one bez konkurencyjnego wyzwania rzuconego przez militaryzm. W ciągu ostatnich dziesięcioleci poznano nowe sposoby koncentracji technologicznej i organizacji przemysłowej. Wszystkie te nauki można wykorzystać w interesie pokoju. 118. Jak stwierdzono we wstępie do Rez. 2667/XXV Zgr. Og. NZ, powstrzymanie wyścigu zbrojeń przyczyniłoby się skutecznie do polepszenia stosunków międzynar. i do utrzymania światowego pokoiu i bezpieczeństwa. Każdy wysiłek zmierzający do opóźnienia tego wyścigu byłby pomocny, ponieważ każde opóźnienie umożliwiałoby uwolnienie zasobów na cele pokojowe, z pomocą włącznie. Podzielamy przekonanie i nadzieję, że zwiększenie pomocy dla krajów rozwijających się byłoby naturalnym skutkiem istotnej redukcji wydatków wojskowych - 119. Ogromny koszt wyścigu zbrojeń w postaci zasobów ludzkich i innych stanie się jeszcze wyraźniej widoczny niż jest dzisiaj, kiedy tempo wyścigu osłabnie w wyniku uzgodnionej międzynarodowej decyzji politycznej. Wojna, czy to między krajami rozwiniętymi, czy rozwijającymi się. nie jest odpowiedzią na żaden problem zagrażający człowiekowi, żyjąc pod jej groźbą nie możemy nawet zgodzić się co do priorytetów w dziedzinie problemów społecznych, które nas wszystkich otaczają. Możemy widzieć niektóre niebezpieczeństwa, które niesie przyszłość — niebezpieczeństwa wynikające z rozdźwię- ku między raptownym wzrostem ludności z jednej strony i e-wentualnym wyczerpaniem zasobów z drugiej, niebezpieczeństwa wynikające z zanieczyszczenia naszego środowiska naturalnego. Są to wielkie problemy, których rozwiązaniu przeszkadza skierowanie zasobów na nakłady wojskowe. Są to problemy, które w klimacie wyścigu zbrojeń stają się jeszcze trudniejsze do rozwiązania. Wyścig zbrojeń trzeba zatrzymać nie tylko ze względu na bezpośrednie niebezpieczeństwa, jakimi grozi on nam wszystkim, lecz ze względu na to. że im dłużej on trwa, tym trudniejsze będą do rozwiązania problemy wzrostu gospodarczego, sprawiedliwości społecznej i środowiska. 120. Naszym jednomyślnym wnioskiem jest, że: l. Należy doprowadzić jak najszybciej do poważnej redukcji wydatków wojskowych wszystkich krajów, a zwłaszcza tych, których wydatki wojskowe są najwyższe. Im szybciej doprowadzi się do podjęcia konkretnych kroków rozbrojeniowych, zwłaszcza w dziedzinie rozbrojenia jądrowego, a tym samym powstrzyma się i odwróci wyścig zbrojeń, tym szybszy będzie postęp w kierunku osiągnięcia celu, jakim jest powszechne i całkowite rozbrojenie. 2. Wszystkie kraje, niezależne od ich wielkości i stopnia rozwoju, mają obowiązek podejmowania kroków, które dopomogłyby do osiągnięcia tego celu. 3. Powstrzymanie wyścigu zbrojeń i poważna redukcja wydatków wojskowych przyczyniłyby się do rozwoju społecznego i gospodarczego wszystkich krajów i zwiększyłyby możliwości dostarczania dodatkowej pomocy krajom rozwijającym się. 4. W celu zwracania uwagi rządów i narodów świata na kierunek, jaki przybiera wyścig zbrojeń, Sekr. Gen. ONZ powinien dokonywać periodycznego przeglądu związanych z nim wydarzeń". UN Generał Assembly A 18469. UN DOC 20 X 1971; Report on the Economic and Social Conseauences of the Arms Race, UN N. York 1971; Sprawozdanie Sekr. Gen. ONZ U Thanta o gospodarczych i społecznych skutkach zbrojeń. 30 X 1970. (Fragmenty), w: Zbiór dokumentów nr !1, 1971, s. 1191-1220; SJPRI World's Armaments and Disarmament, Stock-holm 1972, 1973, 1974. • 4038 ZBROJENIOWE KONCERNY (ang. War Con-sortium, franc. Consortium d'annement, hiszp. Consorcios annamentistas, roś. Koncerny wojen-noj promyszlennosti), termin międzynar. — monopole kapitalist., produkujące środki walki zbrojnej; zaczęty powstawać w 2 pot. XIX w. w Niemczech, W. Brytanii, Francji, USA. Na przeł. XIX i XX w. rozpoczęły się łączyć w z.k. międzynar., np. Harvey United Steel, zarządzany przez przedstawicieli Bethlehem Steel Corporation, USA; Schneider, Francja; Krupp i Diiiingen. Niemcy; Armstrong i Vickers, W. Brytania; czy Nobel Dynamit Trust Company, zarządzany przez przed- stawicieli firm zbrojeniowych amer., ang., franc., hiszp., niem., wł. Po I wojnie świat, do 1935 dominowały z.k. amer., bryt. i franc., kiedy zostały wyprzedzone przez z.k. jap., niem. i wł. Po II wojnie największe z.k. powstały w USA, w powiązaniu z k.z. państw NATO. Mola encyklopedia wojskowa. Warszawa 1971, t. 3, s. 610-611. • 6039 ZDROWIE (ang. Health, franc. Same, hiszp. Sa-lud, roś. Zdorowje), przedmiot międzynar. konwencji sanitarnych i stałej zorganizowanej współ- pracy międzynar., międzyrząd. poprzez Świat. Organizację Zdrowia, WHO i pozarząd. poprzez ponad 150 stowarzyszeń i instytutów międzynar. za-rejestr. w ONZ, spośród których rolę koordynacyjną spełnia, zał. 1949 pod egidą UNESCO Rada d/s Międzynar. Organizacji Nauk Medycznych, Councii for Int. Organizations of Medical Scien-ces, z siedzibą w Paryżu, posiadająca statut doradczy (A) UNESCO i WHO. G. S. BUCHANAN International Cooperation m Public Health, London 1934: League of Nations Health Orsanization. Bl-blioisraphy of the Technical Work of the Health Organization 1920-1945, Geneya 1945; F. BROCKINGTON Zdrowie Świata, Warszawa 1972, s. 294; Yearbook of Int. Organizations 1973. 1023 Zgromadzenie LN 4043 • 4040 ZDROWIE, MIĘDZYNARODOWE PRZEPISY 1969 (ang. International Health Regulation, IHR, 1969, f ranę. Reglements intemationaux sur la Santó de 1969, hiszp. Prescripciones intemaciona- les sobre la salud 1969, roś. Zdorowje, mieżdu-narodnyje prawiła, 1969), uchwalona 25 VII 1969 przez XXII Zgr. WHO, konwencja modyfikująca i zastępująca -> Konwencje sanitarne międzynar.; weszła w życie l 11971; obejmuje: I Definicje; II Notyfikacje i informacje epidemiologiczne; [II Organizacje Zdrowia; IV Mierniki zdrowia i procedurę (ogólne przepisy, mierniki zdrowia przy odjeździe, mierniki zdrowia stosowane między portami lotniczymi odlotu i przylotu, mierniki dot. międzynar. transportu cargo, towarów, bagaży i poczty); V Specjalne przepisy dot. z osobna dżumy, cholery, żółtej febry i ospy; VI Dokumenty zdrowia; VII 0-platy; VIII Różne postanowienia; IX Końcowe postanowienia. Żal. l Certyfikaty deratyzacji; żal. 2, 3 i 4 Międzynar. Certyfikat Szczepienia przeciw cholerze, żółtej febrze, ospie; żal. 4 Morska Deklaracja Zdrowia; żal. 6 CzęSć Generalnej Deklaracji Lotniczej dot. zdrowia, oraz aneksy; I Stanowisko państw i terytoriów; II Rezerwacje; m Obowiązki administracji zdrowia krajów członkowskich, wynikające z IHR; IV Codzienny epidemiologiczny biuletyn WHO, radiotelegraficzny; V Normy higieny na statkach wodnych i powietrznych wiozących pielgrzymów; VI Zalecenia dot. deinsektyzacji statków powietrznych; VII Szczepienia przeciw ospie: definicje i technika; VIII Wzór właściwie wypełnionego międzynar. certyfikatu szczepienia. Index IHR. Ze 148 państw zobowiązanych do przestrzegania IHR, 4 są nie zobowiązane (not bound): Australia, Egipt, Rep. Pd. Afryki, Singapur; 3 z za- strzeżeniami (Kuba do art. 3; India do art. 3, 7, 43, 44 i 94, oraz Surinam do art. 17) stanowisko pięciu p'aństw nie zostało dotąd określone (Bots- wany, Gambii, Pakistanu, Suazi i Watykanu). W myśl art. 99 IHR zastępuje następujące sanitarne międzynar. konwencje: Int. Sanitary Convention, podp. w Paryżu, 3 XII 1903; Pan-American Sanitary Convention, podp. w Waszyngtonie 14 X 1905; Int. Sanitary Convention, podp. w Paryżu 17 I 1912; ditto 21 VI 1926; Int. San. Conv. for Aerial Navigation, podp. w Hadze 12 IV 1933; Int. Agreement for Dispensing with Bills of Healtb, podp. w Paryżu, 22 XII 1934; Int. Agreement for Dispensing with Consular Visas on Bills ot Health, podp. w Paryżu 22 XII 1934; Convention modi-fying the Int. San. Conv. of 21 VI 1926, podp. w Paryżu, 31 X 1938; Int. San. Conv. 1944, modyfikująca Konwencję 1926, otwarta do podp. w Waszyngtonie 15 XII 1944; Int. San. Conv. for Aerial Navigation 1944, modyfikująca Konwencje 1933, otwarta do podp. w Waszyngtonie 15 XII 1944; Protokół o przedłużeniu Int. Sanit. Conv. 1944, podp. w Waszyngtonie 23 IV 1946; Protokół o przedłużeniu Int. San. Conv. for Aerial Nav. 1944, podp. 23 IV 1946; Int. San. Re-gulations 1951 i dodatkowe przepisy z 1955, 1956, 1960, 1963 i 1965. Natomiast pozostaje w mocy PanamerykaAska Konwencja Sanitarna podp. w Hawanie 14 XI 1924 (która zastąpiła Pan-Amcrican Sanitary Convention z 14 X 1905), z wyjątkiem art. 2. 9, 10, 11, 16-53, 61 i 62. W Polsce publikacje WHO, także informujące o przepisach zdrowia, rozprowadza Składnica Księgarska Warszawa, Mazowiecka 9. 7n(. Health Regulations (1969), First Annotated Edition, WHO Geneva 1971, s. 100; E. ROELSGAARD Health regu-lations and int. trawi, w: WHO Chronicie. VII 1974. • 4041 ZEGARY (ang. Watches, franc. Horloges, hiszp. Relojes, roś. Czasy), jeden z produktów przem., masowych w XX w., przedmiot statystyki międzynar. Org. zarej. w ONZ: Eur. Federacja Hurtowego Handlu Z., Bur. Federation for the Wholesale Watch Trade, Federation eur. du commerce de 1'horlogeric cn gros, żal. 1953, z siedzibą w Paryżu. Grupa EWG d/s Handlu Z., Common Market Group for the Wholesale Watch Trade, zał. 1961, z siedzibą w Paryżu. Międzynar. Federacja Zegarmistrzów, Jubilerów, Złotników Państw EWG, Federation int. des horlogers, bijoutiers, joailicrs des ćtats membres de la CEE, żal. 1959, z siedzibą w Brukseli. Produkcja z., która do pół. XX w. była zmonopolizowana w około s|^ przez producentów eur. (wśród nich przede wszystkim szwajc.), uległa po- trojeniu w latach 1950-70 przy stałym zmniejszaniu się udziału Europy (w 1970 poniżej 59%), a także Szwajcarii (z 52,2 na 44,7%). Na czoło wielkich koncernów przemysłu zagr. wysunęły się amer. TIMEX, jap. Hattori Seiko, szwajc. ASVAG i Societe Suisse pour 1'industrie horlogere (SSIH); oraz radź. przerrtysł państwowy. Na czele państw eksportujących pozostała Szwajcaria (71%). Inni gł. eksporterzy: Japonia (9,6%) i ZSRR (8,4%). W 1970 szw. firma ASVAG związała się z amer. Mc Donnel Douglas Corp. w celu budowania z. atomowych, jap. zaś Citizen Watch z amer. Bulo-va. W poprzednich kilku latach w Szwajcarii założyły swe filie i przejęły kontrolę nad szwajc. firmami amer. kompanie: Zenith Radio Corp. and Movado Zenith Mondia; Elgin Industries and Gruen Watch Co.; Hamilton Watch Comp. and Biiren et Co. et Huguenin; Bulov Watch Comp. and Universal de Geneve. W siedzibie ONZ w N. Jorku, 3 VI 1971 w Salonie Delegatów zainstalowany został zaofiarowany przez rząd USA, zegar elektronowy f-my Bulov Watch Company, o nazwie Computron, który za naciśnięciem jednego z 24 guzików, reprezentujących 24 czasowe strefy świata podaje dokładny czas dla każdej z nich. W Polsce istnieje zbiór zegarów w Jędrzejowie p.n. Państwowe Muzeum im. Przypkowskich. Le Monde 26-27 IX 1971; S. LORENTZ Przewodnik po muzeach i zbiorach w Polsce, Warszawa 1971; Yearbook o f Int. Organimtions 1973. • 4042 ZGONU ŚWIADECTWO (ang. Death Certifica-tes, franc. Certificat de deces, hiszp. Partidas de defunción, roś. Udostowierienije smierti), przedmiot konwencji międzynar. ujednolicających prawne stwierdzenie zgonu oraz ścisłe określenie przyczyn zgonu, a także statystykę przyczyn zgonu. W 1900 powstała Międzynar. Komisja d/s Rewizji Nomenklatury Przyczyn Zgonów, International Commission for the Revision of Nomenclatur of Causes of Death, która opracowała 1934 konwencję dot. statystyki przyczyn zgonów. Zawiesiła działalność po II wojnie świat. W N. Jorku istnieje -> Biuro Międzynar. ONZ dla stwierdzania zgonów: Int. Orfice for Death Certificates, powstałe na bazie Konwencji NZ o śmierci osób zaginionych, uchwalonej przez Zgr. Og. NZ 6 IV 1950, obowiązującej od 2411952. Biuro działające w ramach ONZ służy również jako Centrala informacyjna o osobach zaginionych 1939-45 w Europie, Azji i Afryce wskutek działań wojennych lub prześladowań rasowych, religijnych, polit. lub narodowościowych, a także po 1945 z przyczyn podobnych. Biuro posiada kompetencje przekazywania sądom orzeczenia, że określona osoba nie żyje, na podstawie poszlak przewidzianych przez konwencję. Polska uczestniczy w Londyńskiej Konwencji z 19 VI 1934 dot. statystyki przyczyn zgonów (Dz.U. ex 1935, póz. 367, 368). UN Bultetin z 15 I 1952, s. 93. • 4043 ZGROMADZENIE LIGI NARODÓW (ang. As sembly of the League of Nations, franc. Assem 4044 „Zgr. Og. Małe" 1024 blee de la Societó des Nations, hiszp. Asamblea de la Sociedad de Naciones, roś. Assambleja Ligi nacyj), gt. wraz z Radą LN organ Ligi, którego pierwsza sesja rozpoczęła się 1011920 w Genewie i tamże odbyła się ostatnia 14X111939; formalnie rozwiązane 8 IV 1946. Zgodnie z art. 2 i 3 Paktu LN w skład Z.LN wchodzili wszyscy członkowie Ligi, podobnie jak i w skład jego komisji: I—prawnej, II—organizacji techn. i inte- lektualnych, III — redukcji zbrojeń, IV — budżetowej, V — d/s socjalnych, VI -— d/s polit., mandatów i niewolnictwa. Do kompetencji Z.LN należały wszystkie sprawy wchodzące w zakres działania Ligi lub dotyczące pokoju świata. Wszystkie decyzje Zgromadzenia zapadły przez jednomyślną uchwałę członków Ligi reprezentowanych na posiedzeniu (art. 5 ust. l Paktu LN), z wyjątkiem decyzji w sprawach wyraźnie określonych w Pakcie, które Zgromadzenie mogło podejmować zwykłą lub kwalifikowaną większością (sprawy proceduralne i sprawy wyboru członków Rady LN). O działalności Z.LN w 1920-39 zob. -> Liga Narodów. M. PREYOST Les Commissions de 1'Assemblee de la Societe des Nations. Paris 1936; Prawo między/żar, i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać.: L. Gelberg, Warszawa 1958, t. II, s. 30-40. • 4044 „ZGROMADZENIE OGÓLNE MAŁE" (ang. „Littie Generał Assembly", franc. „Petite Assem-blee Generale", hiszp. „Pequena Asamblea Generał", roś. „Małaja Gienieralnaja Assambleja"), przyjęta w ONZ nazwa na Międzysesyjny Komitet Zgr. Og. NZ, UN Interim Committee of the Generał Assembly, powstały 13 XI 1947 na jeden rok, przeciw głosom państw socjalist.; a 21 XI 1949 ad infinitum 45 głosami za, 5 przeciw i 4 wstrzymującymi się. Państwa socjalist. bojkotowały prace Komitetu jako instrument zimnej wojny, sprzeczny z Kartą NZ, która nie przewiduje żadnego organu międzysesyjnego. Komitet 17 III 1952 oprać, nowy system głosowania w ONZ, nigdy nie debatowany potem i odroczył się sine die. UN Bulletin, l XII 1947, 15 VIII 1948, l XII 1949, l IV 1952. • 4045 ZGROMADZENIE OGÓLNE NZ (ang. UN Generał Assembly, franc. Assemblee Generale de 1'ONU, hiszp. Asamblea Generał de la ONU, roś. Gienieralnaja Assambleja OON), jeden z dwóch gł. organów ONZ obok R. Bezp. ONZ, ustanowiony rozdz. III i IV Karty NZ; składa się z wszystkich członków ONZ, z tym że liczba reprezentantów każdego państwa członkowskiego w Zgromadzeniu nie może przekraczać 5. Funkcje i uprawnienia Zgromadzenia określają art. 10-17, tryb głosowania art. 18 i 19. Stało się regułą, że doroczne sesje zwyczajne odbywają się od połowy września do końca grudnia, rzadko przeciągają się na styczeń-luty. Sesje nadzwyczajne zwoływane są na żądanie Rady Bezp. ONZ lub zwykłej większości członków Zgromadzenia. Posiada ono 7 gł. komisji: I—Polityczna i Bezpieczeństwa, n— Ekonomiczna i Finansowa, III— Społeczna, Humanitarna i Kulturalna, IV—Powiemictw i Terytoriów Nieautonomicznych, V—Administracyj-no-Budżetowa, VI—Prawna, VII— Polityczna Specjalna dla spraw szczególnej wagi. Do każdej komisji należą wszystkie państwa członkowskie, stąd głosowanie w komisjach zazwyczaj przesądza wynik głosowania na sesji plenarnej Zgromadzenia. Regulamin Z.O. został w formie prowizorycznej uchwalony 11 II 1946, ostatecznej 17 XI i 21 XI 1947 Rez. 173/11 i 176/n. Wszedł w życie l l 1948; modyfikowany wielokrotnie: 11 XII 1948 — Rez. 262 III, 2 IV 1949 — Rez. 271/III, 22 X 1949 — Rez. 362/IV, 3 XI 1950 — Rez. 377A/V zwana -» Zjednoczeni. dla Pokoju, l XI 1950 — Rez. 475 V, 20 XI 1951 — Rez. 597/VI. 6 XI 1952 — Rez. 684/VII, 21 XII 1952 — Rez. 689/ /VII, 23 X 1953 — Rez. 791/VIII, 11 X 1954 — Rez. 844/IX, 18 XII 1956 — Rez. 1104/XI, 12 XII 1957 — Rez. 1192/XII, 8 XII 1965 — Rez. 2101/XX. Wielka ilość modyfikacji przy. padła na okres najostrzejszej zimnej wojny, kiedy w Zgr. Og. NZ dominowała ,,maszynka do głosowania" państw obu Ameryk i Europy Zach., a Regulamin przystosowywany był do aktualnych potrzeb. Co roku publikowany jest tylko w jeż. ang. indeks wszystkich dokumentów minionej sesji Z.O.: In-dex to Proceedings of the Generał Assembly. W latach 1946-49 wyd. był osobno indeks rezolucji: Index of Resolutions adopted by the General Assembly. Zob. też Dokumentacja ONZ. Ze względu na ogromną ilość dokumentów każdej sesji (w 1970 wypadało na l dzień sesji przeciętnie 600 stron druków) archiwalne zestawy przygotowywane są w mikrofilmach. W 1954 wyd. został pierwszy Index to Microfilm of UN Do-cuments za lata 1946-50. P. A. LADAME L'Assamblee General de 1'ONU, Paris 1949; H. F. HAVILAND The Political Role of the l/A? General Assembly. New York 1951, s. 190; P. F. BKUGIERE Les pomoirs de 1'AssembUe Generał des Nations Unieś en matiere po-litiaue et de securite, Paris 1955, s. 431; D. S. BAILEY The General Assembly of the UN. A Study of Procedurę and Practice, London 1960, s. 337; J. KOLASA Regulamin Zgromadzenia Ogólnego ONZ, w: Państwo i Prawo nr 10/1963; Regulament interieur de 1'Assemblee General. UN New York 1965, s. 48; N. R. ALKER, B. M. RUSSETT Worid Potitics In the Generał Assembly. N. Haven 1965, s. 326; J. KOLASA Rules of Procedurę of the United Nations General Assembly. A Legal Analysis, Wrocław 1967, s. 207; G. RYSIAK Funkcje Zgromadzenia Ogólnego NZ w utrzymaniu miedzynar. po-koju i bezpieczeństwa, Kraków 1969, s. 180; Rutes of Procedurę o f the Generał Assembly, UN New York 1972; Zbiór dokumentów nr 9, 1972, póz. 212-217. ZIELARSTWO -> Zioła lecznicze. • 4046 „ZIELONA MIĘDZYNARODÓWKA" (ang. „The Green International", franc. „Intemationale verte", hiszp. „Internacional Verde", roś. „Zielo-nyj internacyonał"), termin miedzynar. powstały po I wojnie świat. — ruch solidarnościowy eur. producentów rolnych skierowany przeciwko dyktującym ceny świat producentom USA. Po II wojnie świat, nazwą tą objęto polit. ruch chłopski zach. Europy, organizujący kongresy integracyjne. W EWG integrację rolnictwa przyjęto nazywać „Zieloną Europą", „Green Europę — Europę verte". • 4047 „ZIELONA REWOLUCJA" (ang. „Green Revo-lution", franc. „Rćvolution Verte", hiszp. „Revo-lución Verde", róż. „Zielonaja riewolucyja"), termin miedzynar. — proces szybkiego zwiększania produkcji rolnej, dzięki nowym odmianom roślin uprawnych, wyhodowanych w dekadzie 1961-70 w dwóch instytucjach, pracujących pod egidą FAO: w Miedzynar. Ośrodku Ulepszania Kukurydzy i Pszenicy w Meksyku szeregu odmian pszenicy, tzw. „meksykanki" o niezwykłej plenności, dochodzącej do 60 q z ha; oraz w Miedzynar. Instytucie Ryżu w Los Banos na Filipinach, 1025 Ziemniaki 4052 który przekazał rolnikom pd. Azji odmiany ryżu p.n. „IR" dające od 40 do 80 q z ha. W Meksyku zastosowanie programu Międzynar. Ośrodka pozwoliło na zwiększenie przeciętnych plonów pszenicy z ha z 8 do 28 q w latach 1950-70, przy ośmiokrotnym wzroście zużycia nawozów sztucznych. W Pakistanie zastosowanie tego programu dało 8,6 min t w 1970, w porównaniu z 4,6 min t w 1965. Indie zaprzestały 1971 importu pszenicy, podobnie Cejlon importu ryżu; Filipiny z importera ok. l. min t ryżu rocznie stały się eksporterem ryżu. Mimo to w wielu krajach Trzeciego świata, korzystających z „z.r." ludzie nadal umierają z głodu, a żywność jest droższa niż była, na skutek starej struktury społ., która dobrodziejstwami „z.r." obdarza tylko zamożnych chłopów i bogatych feudałów. To zaś wywołuje coraz ostrzejsze napięcia i bunty socjalne. Sekr. Gen. ONZ U Thant w raporcie o problemach reformy rolnej w świecie, w styczniu 1971, ostrzegł te kraje, że jeśli nie przeprowadzą szybko reformy rolnej to „z.r. zamiast być rogiem obfitości może okazać się puszką Pandorry". Int. Maise and Wheat lmprovement Centre: Strategie! for increasing agricultural production on smali holdings, Mexico 1970; CW Monthly Chronicie, Febr. 1971; L. NULTY The Green Revolulion in West Pakistan. Impllcations of Tech-nologicat Change, New York 1971, s. 174; Z. M. AHMAD Les conseauences sociales et economiaues ile la revolution verte m Asie, w Revue Int. du travall m l, 1972, s. 9-38; M. Cć-PŹDE Revolution verte et emplol, w: Revue Intemationat du travail nr l, s. 1-8, 1972; J. RUTKOWSKA Wptyw „zielonej rewolucji" na Światową gospodarkę zbożowa. '•»: Ekonomista nr 4, 8. 731-758, 1972; W. THIESENHAUSEN The „Green Revolution" in Latin America, w: Monthly Labour Revtew, Mareh 1972; K. GRIFFIN The Green Revolution: an Economic Analysis. Geneva 1972, l. 153. • 4048 „ZIELONE BERETY" (ang. „Green Berets", franc. „Berets verts", hiszp. „Boinas verdes", roś. „Zielonyje bieriety"), specjalne oddziały amer. sił zbrojnych; powszechnie nazywane „Z.B." od charakterystycznego nakrycia głowy, nie używanego przez inne jednostki US Anny. US Special For-ces, przeznaczone do zwalczania partyzantów, znane z akcji interwencyjnych w krajach Ameryki Lać. oraz 2 wojny w Wietnamie. We wrześniu-pażdzierniku 1967 grupa oficerów Z.b. kierowała akcją wojsk boliwijskich przeciwko partyzanckiemu oddziałowi Ernesto „Che" Guevarry; w październiku 1968 akcją brygady armii argentyńskiej skierowanej przeciwko partyzantce w regionie Tu-cuman, na pograniczu z Boliwią. Wobec ataków prasy' skierowanych przeciwko udziałowi Z.b. w akcjach przeciwko partyzantom w Ameryce Lać. komunikat Pentagonu z 23 IX 1967, podał do wiadomości, że: „Istnieje grupa wojsk specjalnych podległa Pólnocnoamer. Naczelnemu Dowództwu Międzymorskiemu z siedziba w Panamie. Na prośbę 17 rządów, z którymi wymieniamy misje wojskowe na kontynencie, zostały skierowane do tych krajów małe ruchome grupy treningowe z zadaniem dopomagania w różnego rodzaju szkoleniach, włączając w to i funkcje policyjne". 1969 News Diclionary. Ań Encyclopedic Sumnary of Con-temporary Hislory. New York 1970. 6 4049 ZIELONEGO PRZYLĄDKA WYSPY (ang. Ca-pe Verde Islands, franc. Hes du Cap Vert, hiszp. Islas de Cabo Verde, roś. Zielonego Mysa ostro-wa), portug. Islas de Cabo Verde, archipelag 10 wysp i 5 wysepek na pd. O. Atlantyckim; pow. 4033 km2; 201,549 mieszk. (wg spisu 1960); kolonia portug. od 1587; od l VI 1951 „prowincja zamorska", „provincia ultramarina" Portugalii; od 61X1961 mieszkańcy W.Z.P. posiadają obywatelstwo portug. Tej integracji nie uznała Komisja ONZ d/s Dekolonizacji, która traktuje nadal W.Z.P. jako terytorium nieautonomiczne, którego ludność powinna otrzymać prawo do samostanowienia. Ruch narodowowyzwoleńczy na Wyspie jest skoordynowany z walką ludności ->• Gwinei Bissau i wspólnie jest reprezentowany w Organizacji Jedności Afryki i w ONZ. Documentacao ultramarina portuguesa, Liaboa 1960; Cabo Verde, Lisboa 1961. • 4050 ZIEMIA (ang. Earth, franc. Terre, hiszp. Tierra, roś. Ziemia), jedna z planet Układu Słonecznego, krążąca wokół Słońca między orbitami Wenus i Marsa; ze średnią odległością od Słońca 149,5 min km; przedmiot międzynar. współpracy zarówno w dziedzinie życia ludzi na Ziemi, jak i bada- nia kosmosu z pomocą astronautyki. Przy Międzynar Unii Geodezji i Geofizyki działa Międzynar. Stów. Sejsmologii i Fizyki Wnętrz Ziemi oraz Międzynar. Stów. Wulkanologii. ZIEMIA FRANCISZKA JÓZEFA -c Arktyka. • 4051 ZIEMIE SUCHE (ang. Arid Earth, franc. Terres arides, hiszp. Tierras aridas, roś. Suchije ziemli), termin międzynar.—ziemie spustynniałe zazwyczaj wskutek wycięcia lasów; jeden z problemów międzynar. środowiska człowieka. W grudniu 1970 w Meksyku pod egidą UNESCO odbyło się świat. kolokwium Z.s. zorganizowane przez Instituto Mexicano de Zonas Aridas. • 4052 ZIEMNIAKI (ang. Potatoes, franc. Pommes de terre, hiszp. Patatas, roś. Kartofiel), jeden z podstawowych surowców spożywczych, przedmiot ko- Uprawa ziemniaków w świecie Pow. Zbiory Plony Kraje w tyś. ha w tyś. t z l ha w q 1968 1972 1968 1972 1968 1972 Świat 23400 22300 314223 280000 134 126 w tym ZSRR 8302 7960 101 618 77830 122 98 Polska 2720 2656 50280 48735 185 183 NRF 659 503 19 196 15036 291 299 USA 590 508 13344 13342 226 263 NRD 674 656 12639 12140 188 188 Francja 475 338 9977 7966 210 236 W. Brytania 279 237 6846 6550 245 276 Holandia 147 149 5045 5360 343 360 Hiszpania 382 377 4570 5516 120 146 Indie 504 530 4233 4750 84 90 Źródło. Rocznik Statystyki Międzynarodowe}, GUS Warszawa 1970, s. 207 i 1973, s. 211. operacji międzynar. Gł. producenci: ZSRR, Polska, NRF, USA, NRD, Francja, W. Brytania, Holandia, Hiszpania i India. Pierwsze konferencje międzynar. w Danii 1951, w W. Brytanii 1953 i w Holandii 1955. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Eur. Unia Hurtowego Handlu Z., Eur. Union for Wholesale Potato Tradc, zat. 1952, z siedzibą w Paryżu, tączy stowarzyszenia krajowe zach. Europy. Publ. Les regles et usage 65 ESMiO 4053 Zimbabwe 1026 de commerce europeen de la pomme de terre, Les reglements d'expertise, Les reglements d'arbltrage, La pomme de terre dans la CEE. Eur. Unia Producentów Przetworów Ziemniaczanych, Eur. Union of Producere of Potato Derriycrs, żal. 1963, z siedziba w K8nigswinter fNRF). Eur. Stów. Badawcze Z., Eur. Assoc. for Potato Rescarch, zał. 1937 z siedzibą w Wageningen (Holandia), łączy instytucje i uczonych 43 państw m.in. Polski. Publ. „The Ewopean Polata lournat". Komitet EWG dla Handlu Z., Potato Trade Committee of thc EEC, zał. 1958, z siedzibą w Paryżu; Komitet Specjalny EWG d/s Z. Kooperatyw Rolnych, Spe-cialized Committee on Potatoes of tnę Agrieultural Co-ope-rativcs of the EEC, zat. 1960 z siedziba w Clcrvaux (Luksemburg). Unia Zaw. Grup Przemysłu Z. Krochmalu, Union ot Pro-fesional Groups of thc Potatoe-Starch Industry of the EEC, żal. 1960, z siedzibą w Hoogzand (Holandia). Yearbook of Int. Organisatlons 1973. • 4053 ZIMBABWE, nazwa historyczna Rodezji, używana przez ruch narodowowyzwoleńczy Z. • 4054 ZIMMERMANNA NOTA 1917 (ang. Zimmer-mann Notę, 1917, franc. Notę de Zimmermann de 1917, hiszp. Nota de Zimmermann 1917, roś. Diepiesza Cymmermana 1917), termin między-nar. — przyjęta nazwa afery dyplomat. przechwycenia przez wywiad ang. w Meksyku i opubl. w USA l III 1917 tajnej instrukcji min. spraw zagr. Rzeszy A. Zimmermanna do ambasadora Niemiec w stoi. Meksyku polecającej wpłynięcie ha Meksyk, by w przypadku wojennego konfliktu Niemiec z USA stanął po stronie Rzeszy, otrzymując w zamian niem. pomoc finansową • oraz poparcie w odzyskaniu utraconych terytoriów płn.: Arizony, Nowego Meksyku i Teksasu. N.Z. 1917 odegrała • psychologicznie ważną rolę w przygotowaniu społeczeństwa amer. do wypowiedzenia wojny Rzeszy, co nastąpiło w miesiąc później. • 4055 ZIMNA 'WOJNA (ang. Cold War, franc. Guerre froide, hiszp. Guerra fria, roś. „Chołodnaja wojna"), termin międzynar. wprowadzony przez amer. polityka B. Barucha w mowie wygłoszonej w Columbii, Karolina Pd., 16 IV 1947, spopularyzowany tegoż roku książką amer. publicysty W. Lii.p-mana pt. „Cold War"—stan napięcia między mocarstwami kapitalist. i ZSRR, świadomie wywołany przez rząd USA po II wojnie świat, w celu odejścia od sojuszu antyfaszystowskiego i zbudowania systemu sojuszów antykomunist. Zimna wojna wprowadziła: „Stan otwartej wrogości, rywalizacji i walki miedzy państwami o przeciwstawnych systemach ekonomicznych, narzucony przez Zachód wskutek prowadzenia polityki ,,z pozycji siły", zmie- rzającej do powstrzymania lub cofnięcia postępowych przemian społeezno-politycznych w świecie" (R. Frelek). Początek z.w. wiąże się z mową wytoszoną 5 III 1946 w Pulton (USA) przez W. S. Churchilla, wzywającą do połączenia wysiłków W. Brytanii i USA, skierowanych przeciwko ZSRR oraz z wygłoszonym w Stuttgarcie 6 IX ) 946 przemówieniem amer. sekr. stanu, Jamesa BI mesa, sugerują- cym Niemcom rewizję uchwał poczdamskich kosztem Polski; charakter globalny nadała polityce tej -*• doktryna Trumana (1947) uzupełniona następnie -> doktryną Dullesa. Konsekwencją z.w. była separatystyczna zach. polityka w stosunku do Niemiec (utworzenie 1949 ŃRF) i Berlina (powołanie 1948 odrębnej jednostki administracyjnej Berlina Zach.), utworzenie NATO i polityka bloków wojsk., konfrontacja zbrojna USA i ChRL w Korei (1950-54), remilitaryzacja 1954 NRF i wprowadzenie jej do NATO 1955; nastąpił wyścig zbrojeń, rozbudowa amer. baz wojen- nych, tłumienie walk narodowowyzwoleńczych, ofensywa ideologiczna na kraje socjalist., zmniejszenie wymiany gosp. i kulturalnej między Za- chodem i Wschodem oraz długotrwały paraliż ONZ. Załamanie się polityki z.w. w Europie zapoczątkowane zostało podp. przez cztery mocarstwa traktatu państwowego z Austrią 15 VI 955 i ge- newską konferencją szefów rządów tych mocarstw 18-23 VII 1955. Natomiast w Azji, po krótkim okresie odprężenia spowodowanego wycofaniem się Francji z Indoctun w 1954/55, wystąpiły nowe napięcia prowokowane przez USA: zbrojna interwencja w 1958 w Libanie (na zasadzie -* doktryny Eisenhowera), a w latach 60-ych narastające zaangażowanie w wojnie przeciw narodowi wietnamskiemu i rozszerzenie jej w 1970 na cały Płw. Indochiński. Doszło również do zbrojnej interwencji Stanów Zjedn. w Afryce (Kongo 1964). Wg opinii J. K. Galbraighta z.w. w 1946-66 była w ścisłym związku z rozwojem przem., który wyrażał się w wyścigu zbrojeń, natomiast bodźce następne może znaleźć w wyścigu kosmicznym. Według opinii gen. Ch. de Gaulle'a z 31 XII 1966 „... w Europie trwająca lat 20 zimna wojna jest w zaniku, ponieważ na Wschodzie i na Zachodzie uznano za jałowe permanentne napięcie". Ostatnim bastionem z.w. w Europie pozostała do 1969 NRF, w której dopiero dojście do władzy socjaldemokratów w miejsce 20-Ietnich rządów chadeckich zdecydowało o odejściu NRF od polityki z.w. i przejścia na nową „politykę wschodnią" (->• „Ostpolitik"). W Ameryce Lać. USA od 1947 organizowały histerię antykomunist., której wyrazem był Traktat Międzyamer. Wzajemnej Pomocy, który wg opinii burżuazyjnego historyka amer. Connela Smitha „... był pierwszym paktem zimnej wojny, wyprzedzającym sojusz atlantycki i inne". Po zwycięstwie rewolucji kubańskiej 1959 nastąpiło na tym kontynencie nasilenie wojny psychologicznej USA przeciwko wszystkim siłom postępo- wym; jednocześnie nie ustawała militaryzacja Ameryki Lać. przez USA, które programowo (->• doktryna Johnsona-Manna) postanowiły popierać tam rządy reakcyjne; w 1965 w Dominikanie interweniowały zbrojnie. Niemożność wygrania wojny w Wietnamie i konieczność wycofania się z niej, zmusiła USA do rewizji swej polityki interwencji w Azji, a zmiany jakie zaszły w Europie— do zrezygnowania z instrumentu z.w. w stosun- kach z krajami socjalist. W pół. 1972 nastąpił, w wyniku konsekwentnej pokojowej polityki państw socjalist., korzystny zwrot w sytuacji międzynar. Wyrazem tych zmian było: podpisanie w maju 1972 układu pomiędzy ZSRR i USA o ograniczeniu zbrojeń strategicznych (-»- SALT) oraz układu o podstawach wza- jemnych stosunków; ratyfikowanie w maju-czerwcu teeo roku układów między Polską i ZSRR a NRF (zawartych 19701; podp. w czerwcu układu 4 mocarstw w sprawie Berlina Zach.; zgoda Rady Ministerialnej NATO (31 V 1972) „na przystąpienie do wielostronnych rozmów, doty- 1027 „Zjednoczeni dla pokoju" 4057 czących przygotowań do konferencji w sprawie bezpieczeństwa i współpracy w Europie". Mimo więc nie wygaszonych ognisk wojny USA w In- dochinach i konfliktu na Bliskim Wschodzie stworzone zostały w 1972 warunki do szerokiej współpracy między Wschodem a Zachodem w duchu pokojowego współistnienia. Potwierdził to rok 1973. W 1973/74 pozostało jeszcze kilka ośrodków zimnej wojny przede wszystkim w Azji i na Bliskim Wschodzie, ale też na innych kontynentach. Niemniej polowa roku 1973 przyniosła likwidację z.w. między USA i ZSRR, co podkreślił I Sekr. KC KPZR L. Breżniew w czasie pobytu w USA, w swej mowie telewizyjnej do obywateli Stanów Zjedn. 24 VI 1973: „Podczas drugiej wojny Światowej ZSRR i USA stały się sojusznikami, wspólnie walczyły z hitleryzmem, który zagrażał wolności narodów, cywilizacji ludzkiej. W naszym kraju dobrze się pamięta, jak radośnie spotykali się na Łabie żołnierze radzieccy i amerykańscy w chwili zwycięstwa nad hitleryzmem Można było oczekiwać, że sojusz z lat wojennych zapoczątkuje nową erę szerokiej pokojowej współpracy miedzy ZSRR i USA. Mogę z przekonaniem powiedzieć: nasz kraj dążył do tego, pragnęliśmy umacniać i rozwijać dobre stosunki, których podstawy zostały stworzone w okresie wojny. Stało się jednakie inaczej. Zamiast pokoju zimna wojna — żałosna namiastka prawdziwego pokoju. Na długo zatruta ona stosunki między naszymi krajami i całokształt stosunków międzynarodowych. W pewnym stopniu jej ponury wpływ niestety utrzymuje się dotychczas w niektórych dziedzinach. W tych warunkach dokonanie zwrotu od wzajemnej nieufności do odprężenia, normalizacji i wzajemnej korzystnej współpracy było oczywiście sprawą niełatwa. Konieczna była odwaga, dalekowzrocznoSć polityczna, niezbędna była ogromna, żmudna praca. Cenimy to, że prezydent Nixon i jego rząd połączyli swe wysiłki z naszymi, żeby wprowadzić sto-lunki radziecko- amerykańskie na rzeczywiście nową drogę. Słyszałem, że w słownictwie politycznym Amerykanów istnieje wyrażenie ..wygrać pokój". Sądzę, że ten historyczny moment jest rinjbardziej odpowiedni do tego, żeby użyć tego wyrażenia. Wygraliśmy wspólnie wojnę. Dziś nasze wspólne wysiłki powinny dopomóc ludzkości wygrać trwały pokój. Możliwość nowej wojny powinna być wykluczona. Wyniki dwóch spotkań między- przywódcami ZSRR i USA i to, co praktycznie zrobiono w ciągu roku. jaki upłynął między tymi dwoma spotkaniami, przekonywająco świadczą, łe udało się już osiągnąć poważne wyniki. Okazało się. że można znaleźć rozsądne i będące do przyjęcia dla obu stron podejście do wielu zagadnień, które poprzednio wydawały się nie do roz- wiązania. Niestety, jeszcze nie tak dawno trudno było nawet wyobrazić sobie możliwość takiego postępu". W pierwszej poi. 1974 ogniskami regionalnymi z.w. stały się reżimy dyktatorskie w Ameryce Pd.; szef junty chilijskiej, gen. Pinochet, proponował w III 1974 utworzenie antykomunist. osi Santiago-la Paz-Assunción-Brasilia-Montevideo. CUITON Dfc WIART Chroniyue dt Guerre Froide 1947-1949, Bnccellc 1950. s. 448; Defence In the Coli! War, London 1950; F. Homo The Cold War as Instrument of Pollcy, w: The Year Book of Worid Affairs 1953; J. P WARBURG Cold War Tragedy, w: The Western PoliHcal Ouartrriy 7/1954; R. VER-ONAUD La guerre froid, w: Revue ftntrat dc droit (nr. puhlic 62/1958; D. FŁEMIMG The Cold War and his Orifiins 1917-1960, Vols. 2. London 1961; The Cold War. A Book of Do-cuments, New York 1966, «. 286; G. CONNEŁ Smith The In-teramertcan System, New York 1966, s. 149-150: A. FON-TAWE Risttitre de la Guerre Froide. Paris 1966, s. 501; J; K. OALBRAH-.HT New Industrtat Stale. New York 1967. s. 186; L. ł. HAU.E The Cold War as History, New York 1967. s. 434; W. LAFFBER Amerle-a, Russta and the Cold War 1945-1966. New York 1967 ». 295; CH. O. LERCHE Jr. The Cold War and alter, Engicwood 1967, *. 150; P. SEABURY The Rise and De-cline of Ihe Cola War 1945-1966. New York 1967, s. 295; D. REES The Agę of Containmenl. The Cold War 1945-1965, London 1967, l. 156; R. FRELEK Historia zimne) wojny. Warszawa 1971. s. 177: Kronika 1973, 1974. ZIMNICA — Malaria. • 4056 ZIOŁA LECZNICZE (ang. Medicinal herbs, franc, Plantes medicinales, hiszp. Plantas medici- nales, roś. Lekarstwiennyje rastienija), przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. pod egidą WHO. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Bur. Konfederacja Dystrybutorów, Producentów i Importerów Ziół Leczniczych, Eur. Confederation of Distributors, Pro-ducers and Importers of Medical Plants, żal. 1962, z siedzibą w Paryżu. Poza tym przy EWG istnieje stowarzyszenie organizacji zbieraczy z.l. Europy Zach. Jednym z gt. w świecie ośrodków nauk. z.l. jest Instytut Badań z.l. ZSRR W Polsce ziołolecznictwu, Bioterapii służy Zjednoczenie Przemysłu Zielarskiego, Herbapol. R. BOLSSON Medicinal Plants, w: Worid Bealth m 9, 1973; Yearbook of Int. Organizattons, 1973. • 4057 „ZJEDNOCZENI DLA POKOJU" (ang. „Unit-ing for Peace", franc. „Unis pour la Paix", hiszp. „Unidos para la Paź", roś. „Objedinionnyje dla mira"), nazwa oficjalna kontrowersyjnej uchwały Zgr. Og. NZ przyjętej w okresie wojny w Korei 211950, Rez. 377 A,B,C/V. Przeciwko pierwszej części uchwały, Rez. 377 A/V, głosowało 5 państw socjalist.: Białoruś. SRR, Czechosłowacja, Polska, Ukr. SRR i ZSRR, a wstrzymały się Argentyna i India. Treść preambuły i pierwszej części Rez. 377 A/V jest następująca: „Zgromadzenie Ogólne uznając, że pierwsze dwa wymienione cele ONZ polegają na tym, aby: 1. Utrzymać międzynar. pokój i bezpieczeństwo i w tym celu stosować skuteczne środki zbiorowe dla zapobiegania zagrożeniom pokoju i usuwania tych zagrożeń oraz dla tłumienia aktów agresji lub innych naruszeń pokoju, załatwiać lub rozstrzygać międzynar. spory lub sytuacje, jakie mogłyby doprowadzić do naruszenia pokoju, drogą pokojową oraz zgodnie z zasadami sprawiedliwości i prawa międzynar. 2. Rozwijać przyjazne stosunki między narodami, oparte na poszanowaniu zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów oraz stosować inne odpowiednie środki dla umocnienia powszechnego pokoju. Potwierdzając, że podstawowym obowiązkiem wszystkich Członków ONZ uwikłanych w spór międzynar. pozostaje szukanie rozwiązania tego sporu drogą pokojową, sposobami wymienionymi w rozdziale VI Karty, oraz przypominając o-siągniecla ONZ w tym względzie w poprzednich przypadkach: stwierdzając istnienie napięcia międzynar. na niebezpieczną skalę; przypominając swoją uchwal; 290 (TV) zatytułowaną Podstawy pokoju, która stwierdza, że główną przyczyną trwania napięcia międzynar. jest lekceważenie zasad Karty NZ i pragnąc wnieść dalszy wkład w osiągnięcie celów wymienionej uchwały; potwierdzając znaczenie wykonywania przez Radę Bezpieczeństwa jej podstawowych obowiązków w zakresie utrzymania międzynar. pokoju i bezpieczeństwa oraz znaczenie obowiązku zmierzania do osiągnięcia jednomyślności ciążącego na członkach stałych a także obowiązku powściągliwości w korzystaniu z prawa veta; potwierdzając, że inicjatywa podjęcia rokowań w sprawie układów o dostarczenie sil zbrojnych, przewidzianych w art. 43 Karty NZ, należy do Rady Bezp. ONZ oraz pragnąc, aby do czasu zawarcia takich układów ONZ miała w swojej dyspozycji środki utrzymania międzynar. pokoju i bezpieczeństwa; świadome, że niewykonywanie przez Radę Bezp. ONZ obowiązków w imieniu wszystkich państw członkowskich, zwłaszcza obowiązków, o których mowa w dwóch poprzednich ustępach, nie zwalnia państw członkowskich od ich zobowiązań ani ONZ od jej odpowiedzialności, wynikającej z Karty, za zachowanie międzynar. pokoju i bezpieczeństwa; uznając w szczególności, że wspomniane niewykonywanie obowiązków nie pozbawia Zgr. Og. NZ jego praw ani nie zwalnia go od jego obowiązków wynikających z Karty w kwestii zachowania międzynar. pokoju i bezpieczeństwa; uznając, że wypełnienie przez Zgr. Og. NZ jego obowiązków w tym względzie wymaga możliwości obserwacji pozwalającej na stwierdzanie faktów i u-jawnianic agresora, istnienia sit zbrojnych, których można by użyć zbiorowo oraz możliwości uchwalania w porę przez Zgr. Og. NZ zaleceń dla członków ONZ w sprawie akcji zbiorowej, która aby być skuteczna musi być szybka, postanawia: W każdym przypadku, w którym wydaje się, iż zachodzi zagrożenie pokoju, naruszenie pokoju lub akt agresji, a Rada Bezp. ONZ wskutek braku jednomyślności członków stałych nic wykonuje swego podstawowego obowiązku w zakresie zachowania międzynar. pokoju i bezpieczeństwa, Zgr. Og. NZ rozpatrzy niezwłocznie sprawę w celu udzielenia członkom zaleceń zmierzających do przywrócenia międzynar. pokoju i bezpieczeństwa i dotyczących środków zbiorowych, włącznie 65« 4058 Zjedn. Rep. Arabska 1028 z zaleceniem w przypadku naruszenia pokoju lub aktu agresji konieczności użycia sil zbrojnych. Jeżeli Zgr. Og. NZ nie odbywa w danym czasie sesji, może zebrać się na nadzwyczajna sesję specjalna w ciągu dwudziestu czterech godzin od żądania zwołania jej. Taką nadzwyczajną sesję specjalną zwołuje. się na żądanie Rady Bezpieczeństwa uchwalone glosami jakichkolwiek siedmiu jej członków lub na żądanie większości członków ONZ." W opinii krajów socjalist., uchwała „Zjednoczeni dla pokoju", będąca częścią tzw. Planu Achesona, zrealizowanego przez następcę demokr. sekr. stanu Deana Achesona republikanina J. F. Dullesa, naruszała Kartę NZ,' ograniczając bezprawnie pełnomocnictwa Rady Bezp. ONZ, likwidując de facto obowiązek jednomyślności Wiotkich Mocarstw, ponieważ Zgromadzenie otrzymało, prawo przesądzania większością '/a głosów spraw zastrzeżonych wył. do decyzji 5 mocarstw w Radzie Bezp. Wobec opozycji państw socjalist. •wykorzystanie uchwały 377 A/V było trudne w okresie zimnej wojny, a stało się kłopotliwe dla USA w latach dekolonizacji i zdominiowania Zgr. Og. NZ przez państwa Trzeciego Świata,. kiedy V Sesja Nadzwyczajna Zgr. Og. NZ w sprawie agresji Izraela na państwa arab. została zwołana" 17 VI 1967 na podstawie Rez. 377 A/V przeciwko dwóm tylko głosom: Izraela i USA. Zawiodła też próba USA wykorzystania Rez. 377 A/V jako instrumentu podporządkowującego militarnie państwa Ameryki Lać. Stanom Zjedn., czemu miały służyć u-chwały IV Narady Konsultatywnej Ministrów Spraw Zagr. OPA w Waszyngtonie 7 IV 1951, popierające Rez. 377 A/V jako istotną dla „obrony zbiorowej kontynentu". W praktyce na zapytanie Komitetu Środków Zbiorowych ONZ, czy gotowe są stawić swe siły zbrojne dp dyspozycji ONZ w wojnie koreańskiej, odpowiedź pozytywną dała z 21 państw Ameryki Lać. tylko jedna Kolumbia, oferując jeden okręt i batalion żołnierzy. K. S. PETERSEN The Uses of Ihe UMting for Peace. Resolu-lion sińce 1950, w. Im. Organimtipn 13/1959. Uniting for Peace, UN New York 1952, s. 38; Zbiór dokumentów. Warszawa 1952; V. ALBA El Militarismo. Merico DF 1958, ». 122-129. • 4058 ZJEDNOCZONA REPUBLIKA ARABSKA (ang. United Arab Republic, franc. Rśpublique, Arabe Unie, hiszp. Repńbiica Arabe Unida, roś. Objc-dinionnaja Arabskaja Riespublika), ŻRĄ, arab. al-Dżunihurijja al-Arabijja al-Multahida, nazwa używana oficjalnie: l) dla unii Egiptu i Syrii w latach 1958-61 (również w ONZ); 2) dla Egiptu w latach 1961-71 (również w ONZ); 3) dla ->• Federacji Rep. Arabskich 1972. E. COTRAN Some Lewi A',pecl of the Formation oj the United Arab Repuhlic and the United Arab Stałeś, w: Internatio-nal Law Quarterly 8/1959; Arahskije strony. Istorifa, ekonomika, Moskwa 1970, s. 255; The Middle East and North Afnca 1972/1973, London 1972. • 4059 ZJEDNOCZONE EMIRATY ARABSKIE (ang. United Arabian Emirates, franc. Emirats Arabe Unis, hiszp. Emiratos Arabes Unidos, roś. Obje-dinionnyje Arabskije Emiraty); państwo związkowe 7 szejkatów o obszarze łącznie 86 tyś. km2, z ludnością szac. w 1972 na ok. 230 tyś. Stolica Abu Żabi z ok. 25 tyś. Język urzędowy arabski, (w handlu używany głównie ang.). Jednostka monetarna od maja 1973—l dirham = 100 filów. Święta narodowe: święta muzułmańskie 27 VIII, 29-31 X, 28-29X1. Stosunki międzynar.: szejkaty arabskie od XIX w. do 1971 pod protektoratem W. Brytanii (początkowo nazywane Omanem Traktatowym albo Powierniczymi Państwami, Trucial States, następnie „państwa Zatoki Perskiej" — „Persian Gulf Nazwa polska Nazwa angielska Ludność Rok Abu Żabi Abu Dhabi 46375 spis 1968 Adżman Ajman 4000 szac. 1970 Al Fudżajra Fujairah 10000 szac. 1970 Dubaj Dubai 75000 szac. 1972 Ras al Chajma Ras a l Khaimah 24500 szac. 1970 Szardża Sharjah 31 800 spis 1968 Umm al Kajwajn Quwain 4000 szac. 1970 States", nazwa odrzucana przez nacjonalistów a-rabskich, którzy nazywają Zat. Perską — Zat. Arabską). W związku z zapowiedzią W. Brytanii (1968) wycofania się militarnego z tego regionu, co nastąpiło w 1971, utworzona została początkowo Federacja Emiratów Arabskich, łącząca prócz 7 szejkatów również —> Bahrajn i —> Katar. Po wycofaniu się tych ostatnich 2 XII 1971 pozostałe 7 szejkanatów utworzyło państwo związkowe p.n. Zjednoczone Emiraty Arabskie, którego najwyższą władzą jest Prezydent, Rada Najwyższa Unii i podległy im rząd oraz Doradcze Zgromadzenie Narodowe, które rozpoczęło prace 13 II 1972. Główne bogactwo naturalne: pola naftowe, są wydzierżawione ameryk., bryt.; franc. i zachodnio-niem. firmom. W konflikcie z Iranem o 2 wyspy Tumb, okupowane 1971 przez Iran. W grudniu 1971 ZEA podp. Traktat przyjaźni z W. Brytanią. Czł. ONZ od 7X11 1971, czt. IBRD, ICAO, ILO, IM F, ITU, UNESCO i WHO. Czł. Ligi Państw Arabskich. Czł. OAPEC. Stosunki dyplomatyczne: (l IV 1974): Afganistan, Egipt, Francja, Holandia. Indie, Irak, Iran, Japonia. Jemen Rep., Jordania, Kuwejt, Liban, Libia, NRF, Pakistan, Somalia, Sudan, Syria, Tunezja, USA, W. Brytania, ZSRR. R. HAY The Persian Gulf States, Washington DC 1959; J. MARLOW The Persian Gulf in the 20 Ceniury. London 1962; C B. BUSCH Britain and the Persian Guli 1894-1914, University of California Press 1967; H. M. ALBAHARNA The Legat Status of ihe Arahian Gulf States, Manchester University Press 1969; The Middle East and North-AIrica 1973-74, Londun 1973, s 711-718;-K. G. FENELON The UAE. Ań Eco-nomic and Sofia; Swvey, N. York 1973. ZJEDNOCZONE KRÓLESTWO WIELKIEJ BRYTANII I IRLANDII PÓŁNOCNEJ -r Wielka Brytania. • 4060 ZJEDNOCZONE PAŃSTWA ARABSKIE (ang. United Arab States, franc. Ćtats Arabes Unia, hiszp. Estados Arabes Unidos, roś. Objedinionny-je arabskije gosudarstwa), nazwa oficjalna konfederacji zawartej 8 III 1958 między Jemenem a Zjednoczoną Rep. Arab. Rozwiązana 25X111961. • 4061 ZJEDNOCZONY INSTYTUT BADAŃ JĄDROWYCH (ang. Joint Institute for Nuclear Rese-arch, franc. Institut unifie des recherches nucle- aires, hiszp. Instituto Unificado de Investigacio-nes Nucleares. roś. Objedinionnyj institut jadier-nych issiedowanij); instytucja naukowo- badawcza międzyrządowa Bułgarii, ChRL, Czechosłowacji, KRL-D. Mongolii, NRD, Polski, Rumunii, Węgier, Wietnamu Dem. Rep. i ZSRR; zat. 26 III 1956 w Moskwie układem podp. przez przedstawicieli rządów ww. państw (Wietnamu Dem. Rep. 1029 Złota parytet 4065 101X1956). Gt. organami są: Rada Przedstawicieli Rządów (po 3 z każdego państwa). Rada Naukowa (też po 3) oraz Komitet Wykonawczy z Dyrektorem Generalnym i dwoma zastępcami wybieranymi co 2 lata. Siedziba: Dubna pod Moskwą. Publ. Sprawozdania techn. W pierwszych latach działalności Instytut pos'adał dwie placówki: zagadnień jądrowych i laboratorium elektrofizyczne i skupiał ok. 100 uczonych, w po-towie spoza ZSRR; w 1972 w tej samej proporcji ponad 700 uczonych pracujących w 6 laboratoriach: wysokiej energii, problemów jądrowych, reakcji jądrowych fizyki neutronowej, fizyki teoretycznej, techniki obliczeniowej i automatyzacji. Liczba zatrudnionych w Instytucie przekroczyła 5 tyś. (spośród 17 tyś. mieszkańców Dubnej). Z członkowskich państw socjalist. Europy i Azji od 1967 nie uczestniczą w pracach Instytutu Albania i ChRL. Koszta w 50% pokrywa ZSRR, w połowie pozostałe państwa w nierównych proporcjach. Zbiór statutów i regulaminów organizacji międzynar., T. m Organizacje o charakterze regionalnym, PISM, Warszawa 1973, a. 273-284. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 4062 „ZŁOTA BLOKADA" (ang. „Gold Blockade", franc. „Blocage de l'or", hiszp. „Bloqueo del oro", roś. „Blokada zołota"), termin międzynar. — bojkot złota radź. zastosowany przez mocarstwa imperialist. na giełdach świat. 1920/29. Faktycznie zaczęła się ona już 24X11917, kiedy USA zawiesiły dostawy do Rosji, a w 1918/19 próbowały interwencji zbrojnej, przy stosowaniu blokady gosp. „B.z." wprowadziła pierwsza 1920 W. Brytania wydając zakaz importu i eksportu złota radź. na obszarze swego imperium, mimo, że Rosja rewolucyjna poprzez zał. 1919 na bazie ang. prywatnego prawa bankowego —> Moscow Na-rodny Bank Limited oferowała złoto na lat 100, jako kapitał zakładowy bryt. banku, za mo- żliwość prowadzenia międzynar. operacji płatniczych. Z kolei również w 1920, USA i wiele innych państw kapitalist. wyd. zakaz udzielania ja- kiegokolwiek kredytu handl. radź. państwu. Na przeł. 1921/22 W. Brytania podp. pierwszą umowę handl, z ZSRR. Polska rozpoczęta rokowania handl. z ZSRR 6 III 1922; Niemcy 21 IV 1922 podp. ->- Traktat Rapallo; 6 V 1922 Włochy podp. traktat handl. z ZSRR. „B.z." została jednak u- trzymana w USA i szeregu innych krajach kapitalist., które w 1934 zawarły w Bernie „gentlemen agreemenf, iż będą kontynuować b.z. wobec ZSRR, póki nie spłaci długów carskiej Rosji. N. RUBINSZTEJN Sowtelskaja Rossija l kapitalisticzeskije ?o-' sudarstwa w gody pieriechoda ot wojny do mira (1921-1924), Moskwa 1948; W. DIACZENKO Finanse Radzieckie w pierwsze! fazie rozwoju państwa socjalistycznego. Cześć pierwsza 1917-1925, Warszawa 1951, s. 527. • 4063 ZŁOTA CENA (ang. Gold Price, franc. Prix de l'or, hiszp. Precio del oro, roś. Cena zołota), termin międzynar. — pieniężne wyrażenie wartości złota jako towaru; zmienność c.z. odnotowywana jest na giełdach złota, przy czym inny charakter miały te notowania przed I wojną świat, przy prawie powszechnej wymienialności banknotów papierowych na monety czy sztaby złota, a inny po II wojnie świat., kiedy prawie powszechną stała się państwowa kontrola obrotów międzynar. złotem i większości walut jest niewymienialna. W związku z tymi przemianami zasadniczymi, stara teoria, że c.z. jest pojęciem umownym odsu- wana jest przez tezę, iż w praktyce obecnej w świecie kapitalist. pod wpływem inflancji nastąpiło rozdwojenie skali c.z. na oficjalną złotą i rze- czywistą papierową. Cena oficjalna utrzymywana była niezmiennie od 1934 do 1971 w walucie USA: l dolar = 0,888671 g czystego złota, stąd l uncja = 31,1035 g: 0,888671 g = 35 dół. amer. Natomiast cena papierowa uległa poważnym wahaniom, szczególnie od załamania Się pool'u złota 1967 i wprowadzenia w marcu 1968 podwójnego rynku złota. W maju 1972 cena uncji przekroczyła na wolnym rynku 50 dół., w styczniu 1973—65 dół. W lutym 1973 po oficjalnej dewaluacji dół. na 42,22 dół. za uncję cena z. na wolnym rynku w połowie maja 1973 przekroczyła 102 dół. na giełdzie londyńskiej, 101 na frankfurckiej i 106 na parys- kiej, w styczniu 1974—115 dół. W końcu lutego 1974 cena uncji z. przekroczyła 160 dół. USA oraz Belgia, Holandia, NRF, Szwajcaria, W. Brytania i Włochy zlikwidowały 14X11973 podwójny rynek złota: ceny oficjalnej ustalanej przez banki centralne i wolnorynkowe. W momencie likwidacji cena oficjalna wynosiła dalej 42,22 dół., wolnorynkowa ponad 100 dół. Jedno- cześnie wystąpiła różnica zasadnicza w interpretowaniu likwidacji podwójnego rynku, czy—jak pryncypialnie stosuje Francja—banki centralne skupują i sprzedają" złoto po cenie wolnorynkowej, czy też—jak USA i W. Brytania, które wypowiedziały się tylko za sprzedażą złota po cenie wolnorynkowej. Polityka Francji ma na celu podniesienie pewności c.z., gdy polityka USA — spowodowanie stałej niepewności co do c.z., aby podnieść pozycję i kurs dolara. Zob. też złoto w wymianie światowej 1945-74. Int. Finance Statistics, 1968; S. BORISOW Złoto w gospodarce współczesnego kapitalizmu. Warszawa 1907; Fu. PICK Ptck's Clirrency Yearbook, New York 1971; A. Donosz, M. PUŁAWSKI Hossa na rynkach złota, w: Handel Zagraniczny 11/1973; K. TARCHALSKI Międzynar. system walutowy w kapitalizmie, w: Handel Zagraniczny 4/1974. ZŁOTA KLAUZULA -^ Klauzula złota. • 4064 ZŁOTA MIĘDZYNARODOWY POOL (ang. In-ternational Gold Pool, franc. Pool international de l'or, hiszp. Pool Internacional del Oro, roś. Mieżdunarodnyj puł zołota), termin międzynar. — porozumienie banków centralnych: Francji, Holandii, NRF, Szwajcarii, Szwecji, W. Brytanii, USA i Włoch zawarte w 1961 w sprawie utrzymania niezmiennej od 1934 ceny złota w międzynar. systemie walutowym; zmodyfikowane w po- łowie marca 1968 wprowadzeniem dwupoziomowej ceny złota, tj. oficjalnej z 1934 i wolnorynkowej; zawieszone de facto 1973 (—>• złota cena). K. STODENTOWICZ Walka dolara ze zlotem, w: Handel Zagraniczny nr 9, 1968; Acuerdos del Consorcio Oro, w: CEMLA Boletin, marżo 1968. • 4065 ZŁOTA PARYTET (ang. Gold Standard, franc Parite or, hiszp. Paridad del oro, roś. Paritiet zołota), termin międzynar. — „zawartość czystego złota w jednostce pieniężnej; może być ustalony w akcie ustawodawczym lub obowiązywać na podstawie innego aktu normatywnego, np. u- 4066 Złota sztaby 1030 chwały rządu albo porozumienia z Międzynarodowym Funduszem Walutowym. P.z. stanowi podstawę, dokoła której oscyluje kurs danej waluty w stosunku do walut zagranicznych". (MEE). Stosunek ten był różny w różnych okresach dla poszczególnych ->• walut kluczowych w między- nar. systemach monetarnych, jak np. dolar, funt sterling czy rubel. W Polsce parytet l złotego był ustalany dwukrotnie: w 1927 na 0,16879 g czystego złota, od którego Polska odstąpiła w 1936 oraz w 1950 na 0,222168 g czystego złota. Z. KARPIŃSKI Parytet dola. w: Mata enycktopedia ekonomiczna, Warszawa 1974. ZŁOTA PUNKTY •-> Gold points. • 4066 ZŁOTA SZTABY (ang. Gold Bullions, franc. Lingots d'or, hiszp. Lingotes de oro, roś. Slitki zołota), termin międzynar. — czyste złoto, określo- nej próby, w sztabach. W. Brytania w 1925 wprowadziła pierwsza wyłączną wymienialność swej waluty na sz.z. wprowadzając parytet złotych sztab (-»• gold-bullion standard). ZŁOTE MONETY ->• Walutowa Unia Łacińska. • 4067 ZŁOTO (ang. Gold, (ranc. Or, hiszp. Oro, roś. Zołoto); powszechnie uznane za „króla kruszców", „king of metals", odgrywa szczególną rolę w międzynar. systemach walutowych, zarówno monetarnych bimetalistycznych (wspólnie ze srebrem), jak również monometalistycznych i w papierowych. Gł. producenci: Rep. Pd. Afryki, ZSRR, Kanada, USA, Australia, Ghana, Rode-zja. Filipiny, Meksyk, Kolumbia. Czyste złoto jest uzyskiwane z kruszcu, zazwyczaj częściowo zanieczyszczonego srebrem i jest poddawane, w urzędowych instytucjach (w Polsce Urzędy Pro- biercze) próbie, którą oznacza się sztaby złota lub wyroby złote. Badania czystości z. oparte są na systemie karatowym, wg którego z. pierwszej próby, zwane „dukatowym", ma 24 karaty, a w rzeczywistości najwyżej 23,6 karatów = 986 g Czystego złota w 1000 g: drugiej—18 karatów = 0,750 g i trzeciej—14 karatów = 583 g. Wartość z. w stosunku do srebra ustalana była w starożytności w stosunku 12:1, w czasach nowożytnych 14:1, na początku XIX w. 16:1, w końcu— 22:1. Wartość oficjalna zasobów z. (Official Gold Stocks) szacowana była na końcu 1967 r., tj. w momencie kryzysu z. w wymianie świat., na 52805 min dół., z czego USA 13,385 mld, ZSRR—ok. 9,7 mld, Francja—5,2 mld, NRF— 4,292 mld, Szwajcaria—2,841, Włochy—2,114 mld, W. Brytania—1,940 mld, Holandia—1,7 mld, Belgia—1,4 mld, Kanada—1,046 mld, IMF, E.P.U. i BTS—2,1 mld, pozostałe państwa prawie 7 mld, natomiast zasoby prywatne wynosiły prawie 20 mld dół., z czego najwięcej we Francji — 4,6 mld, następnie w pd. Azji — 4,3 mld, Europie bez Francji — 3,8 mld, na zach. półkuli — 3,4 mld, w Afryce 2,1 mld, różne—1,5 mld. Niska tezauryzacja zach. hemisfery wynikła z wyłączenia USA ustawą z 31 11934 zabraniającą o-brotów z. W Stanach Zjedn. dozwolone jest poza jubilerskimi wyrobami ze złota posiadanie tylko monet złotych i to wybitych przed 1933 r., a obrót nimi tylko w obrocie numizmatycznym. Od 20 VII 1962 zakazany jest również wwóz monet złotych; eksport jest zakazany od 1934. Podobne przepisy ograniczające posiadanie z. tylko do monet miały w 1970: Afganistan, Algieria, Antyle Hol., Boliwia, Chile, Dominikana, Etiopia, Hiszpania, Iran, Jugosławia, Kolumbia, Libia, Malawi, Rep. Pd. Afryki i Surinam. Państwami, w których obowiązywał w 1970 zakaz posiadania z. w sztabach i w monetach były: Albania, Australia, Bułgaria, Cejlon, ChRL, Cypr, Czechosłowacja, Gwinea, India, Kanada, Kostaryka, Kuba, Malezja, Nigeria, NRD, Rodezja, Rumunia, Salwador, Tunezja, W. Brytania, Węgry, Zambia i ZSRR. W pozostałych państwach świata w 1970 wolno było posiadać z. w sztabach i monetach, ale nie we wszystkich wolno było nimi swobodnie obracać wewnątrz kraju (np. nie wolno w Polsce), a w nielicznych tylko dozwolony był swobodny wywóz i wwóz: w Belgii, Luksemburgu, Kambodży, Ekwadorze, Finlandii, Libanie, NRF, Makau, Paragwaju i Szwecji. Jedynymi państwami, które zezwalały na eksport, ale zakazywały importu były w 1970 Urugwaj i Wenezuela, a państwami zezwalającymi tylko na import: Argentyna, Chile (tylko monet złotych), Indonezja, Irlandia, Izrael (tylko monet złotych), Polska (za opłatą cła do 28 VII 1971 w wysokości 60 zł za l g, następnie 10 zł za l g), Rep. Pd. Afryki (tylko monet złotych), Syria i Włochy (tylko monet złotych). Głównym świat, ośrodkiem handlu z. jest Londyn. Również ZSRR załatwia tam swe transakcje złotem poprzez -*• Moscow Narodny Bank Li- mited w Londynie. Drugim ośrodkiem jest Szwajcaria: giełdy Zurychu, Genewy i Lozanny. Po zamknięciu czasowym londyńskiej giełdy z. w marcu 1968 Zurych stał się głównym rynkiem z. Następnym był Paryż. Poza tym giełdy z. istnieją w Amsterdamie, Brukseli, Hamburgu, Stambule, Mediolanie i Wiedniu. Na Bliskim Wschodzie: Dubajj i Bejrut; w Azji: Bombaj, Dhaka, Kara-czi, Madras, Hongkong, Makau, Vientiane, Saj-gon, Bangkok, Djakarta, Manila, Seul, Singapur, Tajpej i Tokio, w Afryce: • Aleksandria, Dakar, Dżibuti, Casablanca, Kair, Trypolis, Kinszasa; na zach. półkuli: Buenos Aires, m. Meksyk, Montevideo, Panama, Rio, de Janeiro oraz w USA: Detroit, Buffalo, N. Jork i San Francisco. Ogłoszony 12 VI 1972 raport roczny Banku Rozrachunków Międzynar. ponowił opinię: „złoto pozostaje jedynym realnym miernikiem wartości pieniądza... Utrzymujący sif brak wymienialności dolara amer. na złoto może podzielić Świat na restrykcyjne bloki monetarne". W Waszyngtonie 11 VI 1974 ministrowie finansów państw czł. IMF osiągnęli porozumienie dot. wykorzystywania z. jako gwarancji w pożyczkach międzynar., przy uwzględnianiu faktycznej wolnorynkowej ceny z. Zob. też SDR. F. J. MICHALEWSKU Zołoto w sislicmie kapitalizmu pode wtórni mirowoj wojny, Moskwa 1952; F. PICK 196S Ptck's Cw-rency Yearbook, New York 1968, s. 555-567; S. BOKISOW Złoto w gospodarce wspólczesnego kapitalizmu. Warszawa 1970; R. TRIFFIN L'or et ta crise du dollar, Paris 1971; E. DRABOWSKI Problem demonetaryzacii dota w międzynarodowym systemie walutowym kapitalizmu, w: Ekonomista nr l, s. 157-181, 1973. • 4068 ZŁOTO PAPIEROWE (ang. „Paper Gold", franc. „Or papier", hiszp. „Oro papel", roś. „Zo- Złoto w wymianie świat. 4070 toto bumaga"), termin międzynar.—system specjalnych praw ciągnienia -> SDR, wprowadzony przez grup? 10 we wrześniu 1967 do statutu Mię- dzynar. Funduszu Walutowego (IMF). • 4069 ZŁOTO W SYSTEMACH WALUTOWYCH DO H WOJNY ŚWIATOWEJ (ang. Gold in Mone-tary Systems untii Worid War II, franc. Or dans les systemes monetaires avant la II Guerre Mon-diale, hiszp. Oro en los sistemas monetarios basta la II Guerra Mundial, roś. Żoloto w walutnych sistiemach do II mirowoj wojny), z. jako kruszec monetarny uzyskało absolutną przewagę nad —>• srebrem dopiero w końcu XIX w., stając się fundamentem międzynar. systemów walutowych. W 1913 w 44 krajach banknoty wymieniano swobodnie na złoto, a w 15 krajach z małymi ograniczeniami. System waluty opartej o złoto, Gold Standard, polegał na natychmiastowej wymienialności przez banki papierowych banknotów na złote monety o określonej wadze i próbie (np. l funt sterling papierowy odpowiadał monecie wagi • 7,32 g złota, 23 k.). Lata 1900- 14 były nazywane „złotym wiekiem złotej waluty", Golden Agę of Gold Standard. I wojna świat, zburzyła powszechność złotego systemu walutowego w Europie. Odbudowa nastąpiła w latach 1919-30, kiedy USA wprowadziły w 1919 złoto tej samej wagi co przed wojną 1,50463 = l dół., a z kolei 1920 przeszły na parytet złota Dominikana, Honduras, Kuba, Panama, Salwador, Urugwaj i Wenezuela. W 1922 Konferencja w Genui zaleciła powrót do parytetu złota, co uczyniły: w 1922 — Kostaryka i Łotwa; 1923—Austria i Kolumbia; 1924— Gwatemala, Litwa, Niemcy, Polska i Szwecja; 1925—Albania, Australia, Egipt, Holandia, Finlandia, N. Zelandia, Szwajcaria, W. Brytania, Węgry, Wolne Miasto Gdańsk i Związek Pd. Afryki; 1926—Belgia, Boliwia, Kanada, Chile, Meksyk; 1927—Argentyna, Dania, Ekwador, Indie, Paragwaj, Polska, Portugalia, Włochy; 1928— Brazylia, Bułgaria, Estonia, Francja, Grecja, Norwegia; 1929—Czechosłowacja, Japonia i Rumunia; 1930—Peru oraz 1931—Portugalia i Jugo- sławia. Należy dodać, że Polska 1925 odstąpiła od parytetu złota i powróciła 1927, natomiast W. Brytania, przystępując 1925 do parytetu złota ograniczyła wymienialność swych banknotów tylko do sztab złota (->• gold-bullion standard), nie na monety złote. Ten system przyjęły wkrótce wszystkie inne państwa z wyjątkiem USA, z tym że niektóre prowadziły też ograniczoną wymianę na monety. Wielki kryzys światowy zapoczątkowany —•• „czarnym piątkiem" 1929 w USA wywołał odejście od parytetu z. natychmiast Argentyny, Australii, Brazylii, Paragwaju i Urugwaju, a w 1930 Wenezueli. Krach największego banku Austrii, Credit-Anstalt, w maju 1931, wywołał międzynar. panikę i tegoż roku odstąpiły od parytetu z., albo wprowadziły ostre restrykcje dewizowe, oznaczające praktycznie to samo, aż 23 kraje: Austria, Boliwia, Kanada, Kolumbia. Czechosłowacja, Dania, Egipt, Estonia, Finlandia, India, Japonia. Jugosławia, Łotwa, Meksyk, Niemcy, N. Zelandia, Norwegia, Portugalia, Salwador, Szwecja, W. Brytania i Węgry, w 1932—Chile, Kostaryka, Ekwador, Peru, Rumunia, Związek Pd. Afryki, w marcu 1933— Kuba, Dominikana, Honduras, Panama, USA, Belgia, w 1934—Włochy, w 1935—Belgia, W. M. Gdańsk, Litwa, w 1936—Francja, Holandia i Polska. Wprowadzone 6 III 1933 w USA przez pręż. Roosevelta embargo na wywóz złota ze Stanów Zjedn. oznaczało koniec starego systemu walutowego opartego na z. Nowy system wprowadzony w USA 3011934 ustawą o rezerwach z., Gold Reserye Act, określał cenę uncji z. na nie niższą niż 34,45 dół. z tym, że ustalenie aktualnej równowartości dolara papierowego ustawa pozo- stawiła pręż. Stanów, który 3111934 ustalił cenę uncji złota na 35 dół., a l dół. = 0,0888671 g. Równocześnie wszystkie złoto w USA zostało „znacjonalizowane", tzn. zarejstrowane w centralnym banku państwowym, Federal Reserve Bank. Został wyd. zakaz bicia monet złotych, a istnie- jące przetapiano na sztaby z. Wprowadzono zakaz importu, eksportu, transportu i handlu złotem obowiązujący nadal w Stanach Zjedn. Posiadacze numizmatycznych kolekcji monet złotych mają prawo posiadania ich lub wymiany tylko za zgodą władz i tylko w granicach Stanów Zjedn. Na Konferencji Brukselskiej państw „bloku złota" 20X1934 zdecydowano utrzymać parytet złota, co potwierdziło 261X1936 porozumienie Francji, W. Brytanii i USA o utworzeniu monetarnego bloku, podtrzymującego system amer. niezmiennej ceny złota. System ten spowodował wkrótce o- gromny napływ z. do USA '(zob. też tablica), co Zapasy złota USA w latach 1929-45 Rok Zapas złota Rok Zapas złota w min dół* w min dół. 1929 3997 1930 4306 1938 14512 1931 4 173 1939 17644 1932 4226 1940 21995 1933 4036 1941 22737 1934 8238 1942 22739 1935 10125 1943 21 981 1936 , 11258 1944 20631 1937 12760 1945 20083 Źródło. Bankmg and Monetary Statislics, Washington 1946. związane było z ucieczką kapitałów z Europy i Azji Pd. Parytet z. nie był w praktyce stosowany w wojennych transakcjach. Złoto stało się przedmiotem spekulacji czarno-rynkowych i szmu-glu zarówno w okupowanej przez Niemcy Europie, jak również Azji Pd., na Bliskim Y/scho- dzie, w W. Brytanii, państwach skandynawskich, Turcji. Z. KARPINSKI Waluta złota i pozłacana, Warszaw;! 1928; W. A. BROWN Jr. The Jnternational Gold Standnrd Reinter-preled, Vols. II, New York 1940; L. V. CHANDLER The Eco-nomics of Momy and Bankina, New York 1948; S. BORISOW Złoto w gospodarce współczesnego kapitalizmu. Warszawa 1970. • 4070 ZŁOTO W WYMIANIE ŚWIATOWEJ 1945-74 (ang. Gold in Worid Exchange, 1945-74, franc. Or dans les śchanges mondiaux 1945-74, hiszp. Oro en el ińtercambio mundial 1945-74, roś. Zołoto w mirowom obmienie 1945-74), wraz z powstaniem Międzynar. Funduszu Walutowego (IMF), Stany Zjedn. zainicjowały, 1946, utworze- nie wraz z Francją i W. Brytanią Komisji d/s 4071 Złoty 1032 przywrócenia złota monetarnego, Tripartite Com-mission for the Restitution of Monetary Gold, na bazie układu o separacjach podp. 1411946. Ko- misja miała swą siedzibę w Brukseli. Każde z trzech mocarstw miało własną -> walutową strefę, które kooperowały ze sobą, przy czym dolar o- party niezmiennie od 1934 o złoto, spoczywające w Fort Knox, odgrywał rolę cementu dla wszystkich walutowych systemów świata kapitalistycznego. W pierwszej dekadzie powojennej odbudowy gospodarki wysoko rozwiniętych krajów kapi-talist. amer. system parytetu złota odgrywał rolę decydującą i wysoce dla krajów tych przydatną. Trudności rozpoczęły się po 1955, kiedy ekspansja tych państw w handlu świat, okazała się dużo szybsza i wyższa od —> płynności międzynar. i Stanom Zjedn. groziło „wykrwawienie dolara", „Hemorragy of Dollar", jak to dramatycznie o-kreślił pręż. USA J. P. Kennedy w 1960, kiedy giełdy świat, rejestrowały cenę za l uncję czystego złota 40-50 dół., a Stany Zjedn. utrzymywały nadal cenę' z 1934, tj. za l uncję—35 dół. Przywrócenie ceny z 1934 na giełdach świat, dokonane zostało skoordynowaną akcją Rady Siedmiu Banków Centralnych Francji, Holandii, NRF, Szwajcarii, Szwecji, W. Brytanii i USA. Rada ta nazywana Złotym Konsorcjum, Gold Consortium, przekształciła się w 1961 w stałą instytucję międzynar., rozszerzoną w 1963 o Japonię, Kanadę i Włochy i nazywaną —> Grupą Dziesięciu, z siedzibą w Londynie. Państwa te reprezentowały ponad •'/s zasobów złota wszystkich krajów członkowskich IMF. Konsorcjum zorganizowało Międzynar. Pool Złota International Gold Pool, IGP, oraz Fundusz Stabilizacyjny Wymiany, Exchange Stabilization Fond (ESF), z zadaniem podtrzymywania amer. ceny złota z 1934. W 1966 Francja uważając wspólną politykę monetarną za korzystną głównie dla USA wycofała się z poolu złota. W 1967/68 wystąpiła „gorączka złota". Rozpoczęła się dewaluacją —> funta ster-linga 18 XI 1967 i w związku z tym dewaluacją walut 22 krajów bryt. Wspólnoty. USA interwe- niowały 3X111967 pierwszym kredytem w wysokości 475 min dół. dla IGP na ESF. W czasie sesji IGP w Bazylei 10X111967 reprezentant USA zapewnił że „Stany Zjedn. są absolutnie zdecydowane utrzymać złotą wartość dolara i giełda złota w Londynie będzie dalej otwarta". USA przekazały na EPC 28X111967 kolejne 450 min dół. Nowa sesja IGP l O III 1968 zdecydowała utrzymać status quo. Stany 11 III 1968 przekazały trzeci kredyt na EFC w wysokości 450 min dół. Sumy te okazały się niewystarczające. „Gorączka złota" w Europie Zach. osiągnęła swój szczyt 14 III 1968: cena uncji złota doszła do 44 dół. Tegoż dnia w nocy Senat USA uchwalił ustawę eliminującą obowiązujące od 3111934 25% po- krycie w złocie będących w obiegu banknotów dolarowych. Rząd USA podwyższył jednocześnie stopę dyskontową z 4,5 na 5% i poprosił rząd W. Brytanii o zamknięcie giełdy złota w Londynie. Wszystkie giełdy złota w świecie, z wyjątkiem paryskiej 15 m 1968 przestały sprzedawać złote monety i sztaby. W Waszyngtonie, 16 /l 7 III 1968 pod nieobecność delegata Francji, Konsorcjum Złota zdecydowało, że rynek złota zostanie rozdzielony: na rynek Banków Centralnych, zachowujących cenę 35 dół. za l uncję i wolny rynek giełdowy zależny od podaży i popytu.' • Wg danych IMF rezerwy złota w świecić (bez za-". sobów krajów socjalist. w krytycznym 1967 r. byty wartości 40905 mld dolarów, z czego USA dysponowały 13385 mld; Francja—5,238 mld, NRF—4,292 mld, Benelux — 3,261 mld, Szwajcaria—2,841 mld, Włochy—2,114 mld, W. Brytania—1,940 mld, Kanada—1,046 mld, Ameryka Lać.—983 min i reszta w pozostałych państwach. członkowskich IMF. Stany Zjedn., które w 1-945 dysponowały 63% zasobów złota, w 1950-aż 68%, w 1960 już 47%, w 1965—34%, w 1967—32%, a w 1968 tylko 25%. W 1971 rezerwy złota spadły. poniżej 10 mld dół., tj. do poziomu niższego od 1938. Prezydent Nixon 15 VIII 1971 zawiesił całkowicie wymienialność dolara na złoto, co 'miało swe reperkusje międzynar. pogłębione. dwukrotną. dewaluacją dolara amer. 3 IV 1972 i 13 tt 1973 oraz zlikwidowaniem 14X11973 podwójnego rynku złota (-*• złota cena). W pierwszej, pół: 1974 złoto w wymianie świat, pozostawało dalej przedmiotem zasadniczego sporu wewnątrz IMP.' R. TRIFFIN L'OT et la crise de Doltar, Paris 1960, s; 208, R. MOSSE Les problemes monełmres internationamc, Paris 1966, s. 318; A. DERGENS, T. J. TOMICHE Ł'Ór et son ayenir, Paris 1967, s. 192; M. A. Kniż (Solił: BarBarOus Relief or. Useful Instrument, Princeton 1967; R. HENSHAW Monetary Reform ani! the Price of Gold. Alteraative Approaches, New York 1968; A. G. FORD El Patron Oro: t8SO-'l9l4. fn-glaterra y Argenttna, Buenos Aires 1968, s. 315. • 4071 ZŁOTY (ang. Zloty, franc. Zloty, hiszp. Zloty, roś. Złotyj), polska jednostka walutowa; od 1526' do I wojny świat. ->• złoty polski;, przejściowo 1917/24 zastąpiony marką poi., z tym, że już 2o'II 1919 Sejm Ustawodawczy uchwalił, iż waluta II Rzeczypospolitej ma nosić nazwę tradycyjną „złoty" (uchwała ta anulowała dekret Naczelnika Państwa z lutego 1919, wyd. przed zebraniem się Sejmu, zarządzający wprowadzenie waluty p.n. „Lech"). W miejsce żal. 1917 w Warszawie Poi. Krajowej Rady Pożyczkowej, która emitowała od 26 IV 1917 marki poi., powstał 2011924 jako centr. bank emisyjny •-> Bank Polski S.A., a ogłoszona 2311924 reforma walutowa zastąpiła zde-waluowaną szybko markę poi. nowym pieniądzem l zł = 100 groszy, o wartości '/si części grama czystego złota. Wprowadzenie do obiegu nowej waluty nastąpiło 14-291 VI 924 po kursie wymiennym l 800 000 marki poi. = l zł. Trudności w handlu zagr., spowodowane „celną wojną" Rzeszy przeciw Polsce wywołały zachwianie się złotego w latach 1925/26 i nową jego stabilizacją, z pomocą pożyczki stabilizacyjnej USA, 14X1927, która podniosła wartość złotego do 0,16879 g czystego złota i stosunek nowego złotego do starego jak 1:1,72. Złoty był wyłącznie walutą papierową (poza bilansem). 171X1929 zostało wypuszczonych pierwszych 5 min sztuk srebrnych monet 5-złotowych, a także srebrne l-złotówki, wycofane z obiegu i zastąpione niklowymi jesienią 1932. W związku ze świat, kryzysem gosp. Bank Polski, dla podtrzymania złotego, 9 II 1933 przeszedł na wyłączne pokrycie kruszcowe. Dalszym wzmocnieniem złotego było uzyskanie 16 III 1935 zawieszenia długów reliefowych Polski przez Francję i W. Brytanię. Gulden gdański 2 V 1935 zrównany został ze złotym. Złoty przestał być walutą 1033 Złoty polski 4072 swobodnie wymienialną i transferową 261 VI 935 dekretem o wprowadzeniu reglamentacji dewizowej. dla kontroli obrotów pieniężnych z zagranicą. Z kolei 10X11938 wprowadzony został obowiązek zgłoszenia do Banku Polskiego przez obywateli 'poi. mienia i należności posiadanych za granicą. Wojna zniszczyła system pieniężny w Polsce. Wprowadzona przez okupanta złote, zwane „młynarkami", były emitowane bez pokrycia. W 1940 ok. 1,9 mld zł było w obiegu, w 1943— ponad 5. ml d, w 1944—ok. 9 mld zł. Wobec . pozostawania w obiegu na wyzwolonych terytoriach Polski trzech walut, 1511945 powołany do Życia -* Narodowy Bank Polski rozpoczął emisję nowych złotych, na które w styczniu-lutym 1945 wymieniano ruble radź., marki niem. i w ograniczonej liczbie ^.młynarki" (do 500 zł). W czasie wojny w. latach 1941/42 Bank Polski SA, mający swą wojenną siedzibę w Londynie przygotował w dwóch ang. wytwórniach papierów wartościowych oraz z American Banknote Company, nowe emisje banknotów złotowych papierowych z datą „Warszawa dnia 20 sierpnia 1939", które zdeponowane w Banku Anglii, zostały przewiezione do kraju w .2 pół. 1945, lecz wobec istnienia od stycznia 1945 emisji Narodowego Banku Polskiego, zostały zniszczone. Nowy system pieniężny został-wprowadzony ustawą z 28X1950, kiedy .nastąpiła wymiana powojennych złotych na nowe .W stosunku 100:1 w przeliczeniach gotówkowych, a 100:3 w przeliczeniach plac, cen i długów. Jego parytet złota = 0,222 168 czystego złota. W 1952 •ustanowiony został złoty dewizowy, o wartości l zł = l rubel oraz l zł = 0,25 dół. albo l dół. = 4 zt. 11 II 1957 wprowadzony zostat „kurs turystyczny" l dół. = 24 zł oraz „kurs PKO" l dół. = 72 zł. Stosunek do rubla został l V 1957 zmieniony na l rb. = 1,50 zł; a od 11 1961-—w związku z reformą walutową w ZSRR—na l nowy rb. = 4,44 zł. W 1965 dla cudzoziemców "przybywających do Polski wprowadzono podwójny kurs turystyczny: 24 zł za pierwsze 50 dół. amer. oraz bony Orbisowskie po 40 zł za l dół. w każdej ilości. W 1972 i 1973 dewaluacja dolara spowodowały odpowiednie zmiany w kursach przeliczeniowych złotego. Od 4 IV 1970 krajowcy dewizowi w Polsce mają prawo otwierania i prowadzenia oprocentowanych rachunków bankowych w walucie zagr., którą mogą swobodnie wywozić lub wymieniać na ztote po kursie PKO. Jahrhuch fttr Paleń. Warszawa 1930; Kalendarz. Niepodległości. Warszawa 1939; Monitor Polski m 116, póz. 1446, 1950; Dz.U 1952, nr 21, póz. 133 i 137; 1956 nr 50, póz. 223; 1958 nr 72. póz. 356 i 1963 póz. 155; Z. KARPIŃSKI Ustroje pieniężne w Polsce od r. 1917. Warszawa 1968; Z. KARPIŃSKI O Wielkopolsce, siacie i dalekich podróiach. Warszawa 1971; A. SZWAORZYK Pieniądz na ziemiach polskich X-XX w„ Wrocław 1973. • 6072 ZŁOTY POLSKI (ang. Polish złoty, franc. Złoty polonais, hiszp. Złoty polaco, roś. Polskij złotyj), historyczna nazwa monet poi. bitych od 1526, po drugiej generalnej reformie walutowej (pierwsza reforma na początku XIV w. likwidowała okres denarowy—rozpoczęty przez Mieszka I— bicia monety srebrnej, zwanej denarami grubymi, a od połowy X w. grzywną poi., dzielącą się na 4 wiar-dunki = 24 skojcom == 240 denarom = 480 pót- denarkom, recte obolom, okres ten trwający 80 1310, kiedy to wprowadzono system monetarny, zwany groszowym, w którym grzywna = l^ g srebra, dzieliła się na 4 wiardunki = 24 skojcom = 48 groszom = 96 półgroszom lub kwartni-kom). Reforma Zygmunta Starego ustanowiła 1526 w Koronie, 1528—w Prusach, a od 1569— na Litwie, system zloty, w którym l zł poi. = 5 szóstakom = 10 trojakom = 30 groszom, a l grosz poi. = 2 półgroszkom = 3 szelągom == 6 terna-rom ==18 denarom; z tym że l grosz == 0,77 g srebra. Wszystkie monety b'*o w srebrze, z wyjątkiem od 1564 bitych złotych dukatów poi.— talarów, dzielących się na 5 ortów. Złoty poi. należał przez stulecie do honorowanych w wymianie międzynar. walut, dopiero za czasów Jana Kazimierza, kiedy aferzyści T. Boratyni i A. Tymff bili małowartościowe szelągi („boratynki") i zło- tówki („tynfy") wystąpił kryzys zaufania do złotego poi.; pogłębiony za Augusta III, kiedy to Prusy zalały Polskę fałszywymi złotymi poi. o podłym stopie. Reforma walutowa nastąpiła w 1766. Z grzywny kolońskiej = 233,8 g srebra bito 10 talarów = 80 zł p., od 1786 równe 83,5 zł p. Z hol. zaś stopy bito złote dukaty w relacji l zł duktat = 16,75 zł p.; od 1786—18 zł p. W czasie Powstania Kościuszkowskiego bankier warszaw- ski—Andrzej Kapostas, członek Dyrekcji Biletów Skarbów emitował pierwsze złote poi. papierowe (8 min) z zabezpieczeniem w dobrach skarbo- wych. W czasie między I a III rozbiorem, jak stwierdza Uniwersał względem bicia monety Rady Narodowej z 13 VI 1794 „moneta krajowa od 1764 do 1786 w mennicy bita, w dobroci i walorze monety Państw Ościennych przewyższająca prawie ze wszystkim przez wychód jej za granicę wyginęła, a na to miejsce kraj nasz obcemi monetami, dobroci krajowej monety nie korespondującymi, zarzucony został". Sprawdziła się —>• Kopernikowska zasada, że „zły pieniądz wypiera dobry". Po rozbiorach w zaborze pruskim wprowadzono pruskie talary, a od 1871/73—markę Rzeszy (Reichsmark), w zaborze austr. — złote reńskie (w latach 1858-99 bite ze srebra, w relacji 500 g srebra = 45 złotych reńskich), od 1900 do 1918 zaś złota korona austr. (W Rzeczpospolitej Krakowskiej po 1836 posługiwano się złotym poi., a w latach 1836-46 własną monetą Wolnego Miasta Krakowa). Jedynie w Kongresowym Królestwie Polskim, od 1815 zachował się złoty poi., bity wg prawa z 21X111815 z grzywny koloń- skiej = 84 zł p.; od 1834 z funta roś. = 409,5 g srebra, z parytetem rubla: 16 zł p. = l rb, l zł p. = 15 kopiejkom; po 1897 w związku z przejściem •- > rubla na parytet złota wartość została zmodyfikowana na l rb •= 6,66 zł p. Od 1841 obok złotego poi. w obiegu były też ruble. Po wybuchu I wojny świat, wraz z załamaniem się systemów walutowych zaborców przestał istnieć złoty poi. W 1917 w Warszawie powstała Poi. Krajowa Kasa Pożyczkowa, która 26 IV 1917 wypuściła nowe banknoty—marki poi., gwarantowane przez Bank Rzeszy Niem. i stąd nazywane , złotym. Monety dawnej Polski jako lei prowincji i miast do niej niegdyś należących z trzech ostatnich wieków, zebrane, uporządkowane i z przywiedzeniem zróde{ historycznych opisane przez lunacego Zagórskiego (z 60 na kamieniu rytemi tablicami), Wydane przez Edwarda Barona Rastawieckiego, Warszawa 1845, s. 191 + 18 + LX Tablic; K, BEYER Abhildun-gen polnischer Miinzen łind dereń Yarietaten, welche Zagór-ski's Werk ..Monety dawnej Polski" fehien. 28 Tafein, War-schau 1858. (Nicht im Handel). • 4073 ZNACZKI POCZTOWE (ang. Stamps, franc. Timbrcs postaux, hiszp. Sellos de correos, roś. Pocztowyje marki), termin międzynar. — opłaty pocztowe wprowadzone w formie nalepionych na listy i karty znaczków wg taryf ustalonych od 1875 przez Powszechny Związek Pocztowy (UPU). Pierwsze z.p. najpierw do obrotu wewnątrzkra-jowego zostały wprowadzone 6 V 1840 w W. Brytanii wraz z ogólnokrajową taryfą, oprać, przez autora koncepcji nowego typu usług pocztowych, generalnego dyr. British Post Office, Rowlanda Hilla (1795-1879). W 1843 poszły za przykładem W. Brytanii Szwajcaria (l III) i Brazylia (l VIII); w 1849 Francja (II), Belgia (2 VII) i Bawaria (1X1); w 1850 Hiszpania (II) i Austria (l VI) i Prusy (15X1); w 1851 Dania, w 1852 Holandia (l I), Państwo Kościelne (l I) i Luksemburg (5 IX); w 1853 Portugalia, w 1855 Norwegia (l I) i Szwecja (1VII), w 1856 Finlandia, w 1857 Rosja, w 1858 Rumunia. W Polsce w trzech zaborach obo- wiązywały znaczki austr. od l VI 1850, prus. od 15X11850 i roś. od 111858. Pod zaborem roś. w Królestwie Polskim wypuszczone były pierwsze znaczki poi. z napisami w języku poi. i roś.: „Za łót kop. 10", od l 11860 do 13 IV 1865, kiedy po powstaniu styczniowym Poczta Królestwa Pol- skiego została zlikwidowana, a jej znaczek wycofany z obiegu. Pierwsze znaczki Polski Niepodległej ukazały się 17X11918. Pierwsza konwencja międzynar. o uznawaniu wzajemnym znaczków pocztowych i systemie rozliczania się została u-chwalona 1874, na I Światowym Kongresie Pocz- towym, I Congres Mondiale du Poste, w Brnie. Nowa Światowa Konwencja Pocztowa, Conven-tion Postale Universelle de UPU została podp. 3X1957 w Ottawie. W punkcie 44 ustaliła, że z.p. przeznaczone do opłacania przesyłek są emitowane przez zarządy pocztowe państw członkow- skich, które o każdej nowej emisji zawiadamiają wszystkie inne zarządy pocztowe za pośrednictwem Międzynarodowego Biura UPU wraz z po- trzebnymi objaśnieniami. Regulamin wykonawczy Konwencji w art. 186 ustalił, iż zastępujące znaczki znaki wykonane za pomocą maszyn do frankowania mają być wyłącznie koloru jasno-czerwonego; na znaczkach i znakach powinna znajdować się nazwa kraju i ile możności wypisana literami lać., a wartość cyframi arab. Już w 2 pół. XIX w. poczęły powstawać międzynar. organizacje pozarząd. zbieraczy z.p. (-<• filatelistyka). Org. zarej. w ONZ; Międzynar. Federacja Stów. Handlujących Z.P., Int. Fcde-ration of Stamp Dealera" Assoc. żal. 1950, z siedziba w Hadze. Publ. Tnformation Bulletin i okresowo IFSDA Band-book, poświecony filatelistyce. Dz.U. 1963, zat. do nr 9, póz. 51. • 4074 ZNAK FABRYCZNY (ang. Trade Mark, franc. Marque de fabrique, hiszp. Marca de fabrica, roś. Fabricznaja marka), przyjęte ze średniowiecza o-znaczenie wyrobów rzemieślniczych znakiem rękodzielnika czy osady, wraz z rozwojem produkcji fabrycznej stało się od 1883 przedmiotem ochrony prawnej przez Międzynar. Unię Ochrony Własności Przemysłowej w Genewie; Union int. pour la protection de la propriete industrielle; publ. miesięcznik Les Marques Iniernationales. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 4075 ZNAKI DROGOWE (ang. Road Signs and Sig-nals, franc. Signalisation routiere, hiszp. Senales de trafico, roś. Dorożnyje znaki), przedmiot konwencji- międzynar. podp. 191X1949 w Genewie w sprawie znaków i sygnałów drogowych. Comention on Road Traffic, Geneva 1949; Comention on Road Sinus and Signals. Geneva 1949; Zbiór Umów Mifdzy-an. PRL 1958, Warszawa 1961, s. 235-282. ZNAKI MIĘDZYNAR. -»• Symbole i znaki mię- dzyna rodowe. ZNAK JAKOŚCI ->- Q. • 4076 ZNAK TOWAROWY (ang. Trade Mark, franc. Marque commerciale, hiszp. Marca de fabrica, roś. Towarnyj znak), termin, międzynar. — chro- nione prawem międzynar. oznaczenie jakiegoś produktu symbolem graficznym albo literowym (słownym lub skrótowym), zastrzeżonym wyłącz- nie dla produktu danej wytwórni; stanowi jednocześnie swego rodzaju gwarancję jakości towaru; do z.t. nie należy znakowanie towarów przez u-rzędy probiercze (próby na wyrobach ze złota lub srebra), zakłady badania środków żywności i in. W Madrycie 14 IV 1891 zawarte zostało pierwsze porozumienie międzynar. w sprawie zwalczania fałszywych oznaczeń pochodzenia towarów, zmodyfikowane 2 VIII 1911 w Waszyngtonie, rozszerzone 6 VI 1925 w Hadze. Porozumienie dot. międzynar. klasyfikacji wyrobów i u-sług, do których stosuje się znaki fabryczne lub handl., zostało podpisane w Nicei 15 VI 1957. Polska uczestniczy w obu porozumieniach. W Moskwie 12 IV 1973 państwa RWPG zawarły Porozumienie o ochronie prawnej wynalazków, wzorów przemysłowych i znaków towarowych (Dz.U. 1974, nr 25, póz. 143 i 144). Dz.U. 1932, nr 19, póz. 128 oraz nr 47, póz. 446. 447; 1961, nr 46, póz. 239, 240. • 4077 ZOOLOGIA (ang. Zoology, franc. Zoologie, hiszp. Zoologia, roś. Zoołogija), termin międzynar.—nauka o zwierzętach, przedmiot zorgani- zowanej współpracy międzynar. od 1889 roku oraz konwencji międzynar., dot. chorób zwierzęcych oraz weterynarii. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Unia Dyrektorów Ogrodów Zoologicznych, Int. Union of Directors of Zoological Gardens, żal. 1946, z siedziba w Kolonii, NRF; łączy ponad 6 dyrektorów z. t dwudziestu kilku krajów, m.io; z Polski. Stały Komitet Międzynar. Kongresów Zoologicznych, Pcr-mancnt Comittee of Int. Zoological Congresses. Comite Per-manente des Congres Int.'de zoologie (CPCIZ), zał. 1899, z siedzibą w Paryżu; rozwiązany 1964, 1035 Związek Radziecki 4080 Międzynar. Komisja Zoologicznej Nomenklatury, Int. Com-mission on Zoological Nomcnclaturc, ICZN, żal. 1895 przez m Międzynar. Kongres Zoologiczny, z siedziba w Londynie; tączy uczonych 14 państw, m.in. Polski. Publ. Official Lists of Valld Zoological Names. Official Records, International Code oj Zoological Nomemtature i Biillelin. Stały Komitet Kongresów Zoologicznych Ameryki Lać., Standing Committec for Latin American Zoological Con- gresses. zał. 1946, z siedziba w Caracas. Komitet Doradczy Stacji Zoologicznej w Neapolu, Adyisory Committec on the Naples Zoological Station, żal. 1929 jako Komitet Międzynar. Unii Nauk. Biologicznej z siedziba w Rzymie. Yearbook of Int. OrganizaHons, 1973. • 4078 ZOOTECHNIKA (ang. Animal Production, franc. Zootechnie, hiszp. Zootecnia, roś. Zootiechnika), termin międzynar.—technika hodowli zwierząt. Org. międzynar. zarej. w ONZ; Świat. Stów. Z., Wbrid Assoc. for Animal Production, Assoc. mondial de Zootechnie, żal. 1965, z siedzibą w Rzymie. Ywbook of Inl. Organizalions, 1973. ŻRĄ ->• Zjednoczona Republika Arabska. ZWEIBUND, niem. nazwa -»• dwuprzymierza Austrii i Rzeszy 1873-1918. ZWIĄZEK AUSTRALIJSKI -»• Australia. • 4079 ZWIĄZEK PAŃSTW (ang. States Union, franc. Union d'etats, hiszp. Unión de Estados, roś. So-' już dierżaw), termin międzynar.—federacja lub konfederacja państw, na bazie wspólnoty interesów (Szwajcaria), wspólnoty językowej (NRF) lub wspólnoty religijnej (Pakistan Wsch. i Zach. 1947-72). M. PILOTTI Les unions d'etats, w: Recuell des Cours de 1'Aca-dtmie de Drott Internalionale 24/1928; Verfassunssurkunden von Staaienverbindungen, Hrsg. von Auswartigen Amt der BRD, Frankfurt am M. 1953. • 4080 ZWIĄZEK RADZIECKI, ZSRR (ang. Soviet Union, USSR, franc. Union Sovietique, URSS; hiszp. Unión Sovietica, URSS; roś. Sowietskij Sojuz, SSSR), Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, Sojuz Sowietskich Socyalisticzeskich Riespublik, pierwsze w historii państwo socjalist., mocarstwo eurazjat. Czł. założyciel ONZ. Największe państwo na kuli ziemskiej, obejmujące wsch. część Europy (25% terytorium ZSRR) oraz pn. i częściowo środk. Azję (75'/o); pow. 22402 tyś. km2, 250 min mieszk., 1973 zajmuje 3 miejsce w świecie ze względu ~n& liczbę ludności — po ChRL i Indii. Ludność ZSRR przekroczyła 250 min w sierpniu 1973; absolutna większość, bo 207 min urodziło się po rewolucji październikowej, z czego 121 min po n wojnie świat. Przeciętna wieku, wynosząca przed rewolucją 32 lata, doszła w 1970 do 70 lat; graniczy z 12 państwami: na zach.—z Norwegią, Finlandią, Polską, Czechosłowacją, Węgrami, Rumunią; na pd. — z Turcją, Iranem, Afganistanem, ChRL, Mongolią i KRL-D; ogólna długość granic ZSRR wynosi 60 tyś. km, z czego t|y stanowią granice mor. (morza: Bałtyckie, Barentsa, Białe, Karskie, Łap- tiewów, Wschodniosyberyjskie, Czukockie, Beringa, Ochockie, Japońskie i Czarne z Azowskim); z ok. 20 tyś. km granic lądowych—najdłuższa z ChRL—7,5 tyś. km. Delimitacja granic nastąpiła w różnym czasie ze wszystkimi sąsiadami z wyjątkiem Chin, z którymi sprawy delimitacji granic rozpatrywane były przez obie strony w 1924, 1926, 1964 i od września 1969 (nie zakończone do 1974); stoi. Moskwa (7,3 min mieszk.—1971). Język oficjalny ZSRR: roś.; w poszczególnych republikach, obwodach i okręgach autonomicznych język miejscowy i roś.; waluta: rubel =100 kopiejek; święto nar. 7X1, rocznica Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej, 1917. Stosunki międzynar.: .Wielka Socjalistyczna Rewolucja Październikowa rozpoczęta 7X11917 miała swe reperkusje wewnętrzne (wojna domowa) ściśle związane z zewnętrznymi (interwencja zbrojna, trwająca do ok. 1921 w eur. części, do 1922 na Dalekim Wschodzie). Deklaracja i Umowa o utworzeniu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich zostały uchwalone w Moskwie 30 XII 1922 na I Zjeździe Rad ZSRR. Mocarstwa kapi- Ludność ZSRR 1913-73 Rok Liczba w min % ludności miejskiej % ludności wiejskiej 1913" 19406 1959" 19666 1970° 1973° 159,2 194,1 208.8 232.2 241,7 250,0 18 33 48 53 56 58 82 67 52 46 44 42 0 Dane szacunkowe stanu na początku roku; * dane szacunkowe stanu na końcu roku; c dane wg spisu na początku roku; " dane szacunkowe stanu w połowie roku. Źródło. Związek Radziecki. Przyroda, człowiek, gospodarka. PWN Warszawa 1972, s. 77. tal. zastosowały politykę „sanitarnego kordonu", starając się izolować rząd radź. na arenie międzynar. ZSRR rozpoczął działalność dyplomat od normalizacji swoich stosunków z sąsiadami eur. i ptd.azjat. 1920/21: 2 H 1920 pokój Dorpacki z Estonią; 12 VII 1920 pokój Moskiewski z Litwą; 11 VIII 1920 pokój Ryski z Łotwą; 14X1920 pokój Dorpacki z Finlandią; 26 II 1921 układ Moskiewski z Persją; 16 ni 1921 układ przyjaźni z Turcją, rozszerzony 18X1921 w Karsk na Azerbejdżan, Armenię i Gruzję; 18 III 1921 -> Traktat Ryski z Polską. Pierwszą konferencją międzynar., w której ZSRR wziął udział była Genueńska (kwiecień-maj 1922). Wyłomem w bojkocie dyplomat. było nawiązanie stosunków dyplomat. z Niemcami i zawarcie z nimi układu Rapallo 16 IV 1922 (rozszerzony układem berlińskim 24 IV 1926); w następnym okresie, do 1924—z W. Brytanią, Wiochami, 4080 Związek Radziecki 1036 Republiki Związkowe Republiki 1913 (koniec roku) 1940 (11) 1959 (151) 1966 (11) 1970 (151) 1971 (11) Ludność miejska w% ZSRR 159 153 194077 208827 232 243 241 720 243893 56 w tym - Rosyjska FSRR 89902 110 098 117534 127 189 130 079 130 748 62 Ukraińska SRR 35210 41340 41869 45548 47126 47465 55 Białoruska SRR 6899 9046 8056 8656 9002 9084 43 Uzbecka SRR 4366 6645 8261 10553 11960 12315 36 Kazachska SRR 5565 6054 9153 11893 12849 13044 51 Gruzińska SRR 2601 3612 4044 4505 4686 1734 48 Azerbejdżańska SRR 2339 3247 3698 4640 5117 215 50 Litewska SRR 2828 2925 2711 2989 3 128 3 160 50 Mołdawska SRR 2056 2468 2885 3367 3569 3608 32 Łotewska SRR 2493 1886 2093 2279 2364 2385 62 Kirgiska SRR 864 1 528 2066 2615 2933 3003 37 Tadżycka SRR 1034 1 525 1981 2556 2900 2990 37 Armeńska SRR 1000 1 320 1763 2239 2492 2545 59 Turkmeńska SRR 1042 1 302 1516 1917 2159 2223 48 Estońska SRR 954 1054 1 197 1297 1356 1374 65 Źródło. Związek Radziecki: Przyroda, człowiek, gospodarka, PWN, Warszawa 1972, s. 78. Skład narodowy ludności ZSRR (wg spisu 1970 r.) Naród Ludność w tyś. Podający za język ojczysty —język swojej narodowości w% Ogółem w ZSRR 241720 93,9 w tym Rosjanie 129015 99,8 Ukraińcy 40753 85.7 Uzbecy 9194 98,6 Białorusini 9052 80,6 Tatarzy 5931 89,2 Kazachowie 5299 98,0 Azerbejdżanie 4379 98,2 Ormianie 3559 91,4 Gruzini 3245 98,4 Moldawianie 2698 95,0 Litwini 2665 97,9 Żydzi 2151 17,7 Tadżycy 2136 98,5 Niemcy 1846 66,8 Czuwasza 1649 86,9 Turkmeni 1525 98,9 Kirgizi 1452 98,8 Łotysze 1430 95,2 Narodowości Dagestanu 1 365 96,5 w tym Awarowie 396 97,2 Lezgini 324 93,9 Dargijczycy 231 98,4 Kumycy 189 98,4 Lakowie 86 95,6 Tabasaranie 55 98,9 Nogajowic 52 89,8 Rutulowie 12 98,9 Cachurzy 11 96,5 Agulowie 8,8 99,4 Mordwini 1263 77,8 Baszkirzy 1240 66,2 Polacy 1 167 32,5 Estończycy 1007 95,5 Edmurci (Wotiacy) 704 82,6 Czeczeni 613 98,7 Czeremisi (Maryjczycy) 599 91,2 Osetyjczyey 488 88,6 Korni 322 82,7 Koreańczycy 357 68,6 Bułgarzy 351 73,1 Grecy 337 39,3 Buriaci 315 92,6 Jakuci 296 96,3 Kabardyjczycy 280 98,0 Karakalpacy 236 96,6 Cyganie 175 70,8 Ujgurzy 173 88,5 Węgrzy 166 96,6 Ingusze 158 97,4 Podający za Naród Ludność w tyś. Język ojczysty — język swojej narodowości w% Gagauzi 157 93,6 Permiacy 153 85,8 Narody Północy, Syberii i Dalekiego Wschodu 151 67,4 w tym Nieńcy (Juraci) 29 83,4 Ewenkowie (Tunguzi) 25 51,3 Chamowie 21 68,9 Czukczowie 14 82,6 Ewenowie (Łamuci) 12 56,0 Nanajowic (Goldowie) 10 69,1 Mansowie (Wogulowie) 7,7 52,4 Koriacy 7.5 81,1 Dolganie 4,9 89,8 Niwchowic 4,4 49,5 Selkupowie 4,3 51,1 Olczowie 2,4 60,8 Lapończycy (Saamowie) 1,9 56.2 Udyhejczycy 1,5 55,1 Itelmeni 1,3 35,7 Ketowie 1,2 74,9 Orokowie 1,1 48,6 Nganasanie (Tawgijczycy) 1.0 75,4 Jukagirzy 0,6 46,8 Karelowie 146 63,0 Tuwmczycy 139 98,7 Kalmucy 137 91,7 Rumuni 119 63,9 Karaczajowie 113 98,1 Adygejczycy 100 96,5 Kurdowie 89 87,6 Finowie 85 51,0 Abchazowie 83 95,9 Turcy 79 92.4 Chakasi 67 83,7 Bałkarzy 60 97,2 Ałtajczycy 56 87,2 Czerkiesi 40 92,0 Dunganie 39 94,3 Irańczycy 28 36,9 Abazowic 25 96,1 Asyryjczycy 24 64,5 Czesi 21 42.9 Tatowie 17 72,6 Szoreowie 16 73,5 Słowacy 12 52.0 Inne narodowości 128 68.1 Źródło. Związek Radziecki: Przyroda, człowiek, gospodarka, PWN, Warszawa 1972, s. 81. Związek Radziecki 4080 Austrią, Norwegią, Szwecją, Danią i Francją oraz W Pekinie 31 V 1924 Układ o ogólnych zasadach uregulowania spraw spornych między ZSRR a Republiką Chińską, uzupełniony 201X1924 układem Mukdeńskim o wykonaniu postanowień pekińskich (oraz 22X111929 układem Chabarow- skim o wschodniochiń. kolei). Po tym normalizacyjnym okresie 1920-24 ZSRR zawarł kolejno następujące układy: 1925 — układ o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych z Japonią. 1925. 7 XTI — Traktat przyjaźni i neutralności z Turcją, przedłużony 7 XI 1935 na lat 10. 1926. 24 IV — Traktat Berliński z Niemcami, przedłużony bezterminowo Protokołem z 24 VI 1931. 1926. 28 IX — Traktat o nieagresji z Litwą, przedłużony Protokołem prolongacyjnym 4 IV 1933 do 31 XII 1945. 1927. IX — Traktat gwarancyjny i neutralności z Persją. 1931. 24 VI — Traktat neutralności i nieagresji z Afganistanem 1932. 21 V—Traktat o nieagresji i pokojowym uregulowaniu sporów z Finlandią; przedłużony 7 IV 1934 do 31 XII 1945. 1932, 4 11 — Pakt nieagresji z Estonią przedłużony 4 IV 1934, z ważnością do 31 XII 1945. 1932, 5 U — Pakt nieagresji z Łotwą przedłużony 4 IV 1934, z ważnością do 31 XII 1945. 1932, 25 VII — Pakt nieagresji z Polską (Dz.U. 1933, póz. 712). 1932. 29 XI — Pakt nieagresji z Francją. 1933. 2 IX — Pakt przyjaźni, nieagresji i neutralności z Wiochami. 1935, 2 V — Układ o wzajemnej pomocy z Francją. 1935, 16 V — Układ wzajemnej pomocy z Czechosłowacją. 1937, 21 VIII — Traktat nieagresji z Chinami. W LN, do której ZSRR przystąpił w 1934 rząd ZSRR reprezentował socjalist. politykę -> pokojowego współistnienia proponując stworzenie systemu bezpieczeństwa zbiorowego, potępiając ko-lonializm i rasizm oraz wszelką -> agresję. Po -r Pakcie Monachijskim ZSRR prowadził politykę, zmierzającą do zawarcia z mocarstwami zach. sojuszu antyhitlerowskiego. Wobec niemożności osiągnięcia tego celu zawarł 29 VIII 1939 pakt o nieagresji z III Rzeszą, który odsunął na 2 lata atak Rzeszy na ZSRR. Po agresji hitlerowskiej ZSRR stał się gł. siłą Wielkiej Koalicji Narodów Zjedn. w starciu zbrojnym z III Rzeszą i decydującą o rozgromieniu faszyzmu w Europie. Po II wojnie świat, czt. założyciel 24X1945 ONZ, stały czł. R. Bezp. i org. wyspecjal., z wyjątkiem Bank/ /IBRD, FAO, IDĄ, IFC, IMF i GATT. Czł. U-kładu Warszawskiego i RWPG; stał się ostoją sił pokoju w Europie i świecie; jego konsekwentna leninowska polityka pokojowego współistnienia u- mocniła pokój w Europie i umożliwiła mocarstwom zach. odejście od polityki konfrontacji i wejście na drogę rokowań, w Europie poprzez instrument -> Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 1973-74. 3-5 X 1972 odbyło się w Moskwie, z okazji 50-le-;ia proklamowania ZSRR, spotkanie przedstawi-;ieli 87 towarzystw przyjaźni z ZSRR z 70 państw Afryki, Ameryki, Azji i Europy, m.in. -> Towa- rzystwo Przyjaźni Polsko Radzieckiej. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Afganistan, Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Australia, Austria, Bangla Desz, Belgia, Birma. Boliwia, Brazylia, Bułgaria, Burundi, Cejlon, ^hile, ChRL, Cypr. Czad, Czechosłowacja, Dahomej. Dania, Dominikana, Egipt. Ekwador, Etiopia. Finlandia, Francja, 3hana, Górna Wolta, Grecja, Gwatemala. Gwinea, Gujana, Holandia, India. Indonezja. Irak. Iran. Irlandia, Islandia, Faponia, Jemen Pd., Jordania, Jugosławia, Kambodża, Ka-herun, Kanada, Kenia, Kolumbia. Kongo, Kostaryka, KRL-D, Ki.ha, Kuwejt, Laos. Liban, Liberia. Libia, Luk-iemburg, Malediwy, Malezja. Mali, Malta, Maroko, Mauretania, Meksyk, Mongolia. Nepal. Nicer. Nikaragua, Nor-yegia, NRD, NRF, N. Zelandia, Pakistan, Peru, Polska, Rep. środkowoafrykańska, Rumunia, Rwanda, Senegal, Sierra Leone, Singapur, Somalia, Sudan, Syjam, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania. Togo, Tunezja, Turcja.- Uganda, Urugwaj, USA (Kronika stosunków USA-ZSRR -«- Stany Zjednoczone Ameryki), Wenezuela. Wietnam Dcm. Rep., Wietnam Pd. (Tymcz. Rząd Rewolucyjny), Wiochy, Zair, Zambia, Zjednoczone Emiraty Arabskie. Z Polską stosunki dyplomatyczne na szczeblu ambasad. Konsulaty generalne PRL w Kijowie, Mińsku i Leningradzie; ZSRR—Poznaniu i Krako- wie. Stosunki polsko-radz. formalnie zainicjował Dekret Rady Komisarzy Ludowych z 29 VIII 1918: ,,Wszystkie umowy i akty prawne zawarte przez rząd b. cesarstwa rosyjskiego z rządami królestwa Prus i cesarstwa austro-węgierskiego, dotyczące rozbiorów Polski, jako sprzeczne z zasadą samostanowienia narodów j rewolucyjnym poczuciem prawa narodu rosyjskiego, który uznaje niezbywalne prawo narodu polskiego do niepodległości i jedności — niniejszym unieważnia się nieodwołalnie..." Umowy polsko-radz. 1921-41: 1921, 18 III—Traktat Ryski (Di.U. 1921, póz. 300 i 301). 1923, 7 U—Konwencja sanitarna (Dz.U: 1924, póz. 111 i 112); 24 V—Konwencja pocztowo-telegraficzna (Dz.U. 1925, póz. 174 i 175). 1924, 24 IV — Konwencja kolejowa (Dt.U. 1925, póz. 334 i 335); 18 VII — Konwencja konsularna (Dz.U. 1926, póz. 210, 211 i 305). 1925, 3 VIII — Układ o rozstrzyganiu zatargów granicznych (J. MAKOWSKI Zobowiązania Międzynarodowe Polski 1919- 1929. Warszawa 1929, s. 124-125). 1932, 25 VII—Pakt o nieagresji (Dz.U. 1932, póz. 951); 23 XI — Konwencja o stosowaniu koncyliacji w sporach polsko-radz. (Dz.U. 1933, póz. 592). 1933. 3 VII—Konwencja o określeniu napaści. 1934. 5 X — Protokół prolongacyjny na 10 lat Paktu o nieagresji. 1936, 31 in — Porozumienie o opłatach pocztowych i Porozumienie o wzajemnym uznawaniu świadectw pomiarowych. 1938, 27 XI — Komunikat oficjalny potwierdzający ważność Paktu o nieagresji. 1941, 30 VII — Umowa o wzajemnej pomocy i pakt o nieagresji, Izw. Pakt Sikorski-Stalin. Umowy polsko-radz. 1945-74: 1945, 21 IV — Układ o przyjaźni, pomocy wzajemnej i współpracy powojennej (Zbiór dokumentów 1945, nr 2, póz. 6); 7 VII Układ handlowy (Dz.U. 1945, póz. 195); 16 VIII — Umowa o polsko-radz. granicy państwowej (Dz.U. 1946, póz. 5, 1947, póz. 167 i 168). 1948. 8 IV — Konwencja w sprawie kwarantanny l ochrony roślin uprawnych przed szkodnikami i chorobami (Dz.U. 1949. póz. 4 i 5); 8 VII — Konwencja o sposobie regulowania konfliktów granicznych i incydentów (Di.U. 1948, póz. 459 oraz 1949, póz. 325 i 326; Protokół o wprowadzeniu zmian do konwencji z 8X111951, Di.U. 1952, .póz. 6); 8 VII — Umowa o stosunkach prawnych na polsko-radziec-kiej granicy państwowej (Di.U. '1948, póz. 458 oraz 1949, póz. 323 i 324; Protokół o wprowadzeniu zmian do umowy z 8 XII 1951, Di.U. 1952, póz. 6). 1951, 15 II—Umowa o zmianie odcinków terytoriów państwowych (Dz.U. 1951, póz. 242 oraz 1952, póz. 63 i 64). 1956. 30 VI — Umowa o współpracy kulturalnej (Di.U. 1957, póz. 83 i 84); 17 XII — Umowa o statucie prawnym wojsk radzieckich czasowo stacjonowanych w Polsce (Dz.U. 1957, póz. 127 i 128). 1957. 5 III — Umowa o wytyczeniu istniejącej polsko-radziec-kicj granicy w części przylegającej do M. Bałtyckiego (Di.U. 1958. póz. 166 i 169); 25 III — Umowa w sprawie terminu i trybu dalszej repatriacji osób narodowości polskiej (DZ..U. 1957, póz. 222 i 223); 26 XII — Porozumienie o wzajemnej pomocy prawnej w sprawach związanych z czasowym stacjonowaniem wojsk radzieckich w Polsce (Dz.U. 1958. póz. 167 i 170); 28 XII — Umowa o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych (Dz.U. 1958, póz. 147 i 148). 1958, 211—Konwencja konsularna (Dz.U. 1958. póz. 145 i 146); 18 III — Protokół o rozgraniczeniu polskich i radzieckich wód terytorialnych w Zat. Gdańskiej M. Bałtyckiego (Rz.U. 1958, póz. 386 i 387). 1961. 15 II — Umowa o stosunkach prawnych na polsko-ra-dzicckiej granicy państwowej oraz współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych (Dz.U. 1961. póz. 253 i 254). 1963. 22 IV — Umowa o kursowaniu pociągów tranzytowych na odcinku kolei ZSRR {Dt.U. 1963, póz. 295 i 296). 1964. 17 VII — Porozumienie o gospodarce wodnej na wodach granicznych (Dt.U. 1965. póz. 78 i 79). 1965 8 IV — Układ o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy (Dz.U. 1965, póz. 130 i 131). 4081 Związki Zawodowe 1038 1969. 28 VIII — Umowa o przebiegu granicy szelfu kontynentalnego w Zatoce Gdańskiej i w pd.-wsch. części M. Bal' tyckiego (DŁ.U. 1970, póz. 127 i 128). 1970. 5 II — Umowa o wzajemnych bezwizowych podróżach obywateli obu państw (Dz.U. 1970, póz. 129); 14 XII — Umowa o współpracy kulturalnej i naukowej (Dt.U. 1971, póz. 203 i 204). 1972, 7 IV— Umowa o granicznej komunikacji kolejowej (DZ.U. 1973, póz. 103 i 104). Wydawnictwem urzędowym ZSRR umów między-nar. jest Sbornik dieSstwujuszczich dogoworow, sogfaszenij i konwiencyj, zakluczonnych w SSSR s inostrannymi gosudarstwami. W. G. TKUCHANOWSKU, red. Islorija mieidunarodnych otno-szenij l wnieszniej politiki SSSR 1917-1939 gg., Moskwa 1961; W. TURAJEW Sowietsko-amierikanskiie otnoszenija 1917-1939. Moskwa 1964; A. A. GROMYKO, B. N. PONOMARIOW red. Isto-rija wnieszniej politiki SSSR. W dwuch czastiach. l. l. 1917-1945 gg„ Moskwa 1966; H. JABŁOŃSKI, A. KRUCZKOWSKI Wielka Socjalistyczna Rewolucja Październikowa a Polska. W 50-ta rocznice 1917-1967. Warszawa 1967; Wielikaja Okliabr'-skaia socyatisticuskaja riewolucyla. Malerikaja encyklopiedi-ja. Moskwa 1968; A. F. GONCZAROW, J. P. FITOW Istortja go-sudarstwa i prawa SSSR. Sbornik dokumientow, Moskwa 1968; Wnieszniaja politika Sowietskogo Soiuza. Aktualnyie problemy 1967-1970, Moskwa 1970; N. W. MIRONOW Prawo-woie riegulirowaniie wniesznich snoszenii SSSR, Moskwa 1971; Islorija wnieszniei politiki SSSR 1917-1970. Ciast' li: 1945-1970 gg„ Moskwa 1971, s. 519; SSSR na pliti kommunizma (1959-1970 CT.). Moskwa 1971, s. 463; A. O. CZUBANIN W. I. Lenin o formirowanii sowietskoj wniesiniej potttikl. Moskwa 1972, s. 315; W. GOSTYŃSKA Stosunki potsko-radzteckie 1918-1919, Warszawa 1972. s. 404; A. ŁAWRISZCZEW Geografia ekonomiczna ZSRR, Warszawa 1972, s. 444; A. SKRZYPEK Historiografia Polski Ludowej o stosunkach polsko-radziec-ktch, w: Kwartalnik Historyczny, 4/1972, ». 860-870; Soiuz równych, Spraworznik, Moskwa 1972, s. 296; T. WALICH-NOWSKI ZSRR państwo wielonarodowe. Warszawa 1972, s. 207; Związek Radziecki. Przyroda. Czlowiek. Gospodarka. Warszawa 1972, s. 388; L. l. BREZNIEW Leninowska droga, Warszawa 1973, s, 916. A. BATURIN Klasowy charakter polityki zagranicznej ZSRR, Warszawa 1974, s. 192; Polska-ZSRR. Zbiór dokumentów do stosunków wzajemnych w la- tach 1944-74, Warszawa 1974; E. BASIŃSKI Stosunki polsko-radzieckie 1944-74, Warszawa 1974; J. CIEPIELEWSKI Historia spofeczno-ekonomlczna Związku Radzieckiego, Warszawa 1974, s. 510. • 4081 ZWIĄZKI ZAWODOWE (ang. Trade Unions, franc. Syndicats, hiszp. Sindicatos, roś. Profsoju-zy); instytucje społeczne d/s ochrony interesów ludzi pracy oraz — w krajach socjalist. — zaangażowane w budowie ustroju socjalist., wywodzą się z walk klasowych proletariatu Europy i Ameryki w XIX w.; zalegalizowane po raz pierwszy w W. Brytanii 1871; zorganizowane międzynar. w Europie przed I wojną świat, w Międzynarodówce Związkowej. W Ameryce z inicjatywy Amerykańskiej Federacji Związkowej, American Federation of Labour (AFL) i Rewolucyjnej Konfederacji Robotników Meksykańskich, Confederación Re-volucionaria de Obreros Mexicanos CROM, powstała 1918 Panamerykańska Konfederacja Robotników, Panamerican Workers Confederation — Confederación Obrera Panamericana, która po 6 kongresach (11918 Laredo, USA. II 1919 Nowy Jork, III i IV 1921 i 1924 Meksyk, V 1927 Waszyngton, VI 1930 Hawana) rozpadła się wobec konfliktu między interesami Z.Z. USA a Ameryki Lać. W 1938 powstała w Meksyku samodzielna Konfederacja Pracujących Ameryki Lać., Confederación de Trabajadores de America Latina, CTAL. W Europie po I wojnie świat, ruch związkowy zorganizował się w trzech centralnych organizacjach międzynar.; 1919 w Międzynar. Federacji Z.Z., zwanej powszechnie Międzynarodówką Amsterdamską; 1920 w Międzynar Konfederacji Chrześcijańskich Z.Z.; 1921 w rewolucyjnej Czerwonej Międzynarodówce Związkowej, zwanej powszechnie Profinternem. W tymże czasie ILO zainicjowało prace nad międzynar. rozwojem prawa związkowego. Po II wojnie świat, wydarzeniem historycznym było scalenie międzynar. ruchu z.z. w jednej organizacji pod nazwą ->• Światowa Federacja Z.Z., której statut m.in. stwierdzał: ,,światowa Federacja działa w imię polepszenia warunków tycia i pracy narodów wszystkich krajów i zepulenia ich dla realizacji celów postawionych przez wszystkie miłujące pokój narody l wyłożonych w deklaracji Światowej Konferencji Związków Zawodowych w Londynie w lutym 1945 r. Te cele i zadania mogą być w petni zrealizowane jedynie przez ustanowienie takiego porządku w świecie, kiedy to wszystkie środki zostaną wykorzystane dla dobra wszystkich narodów, składających się w przeważającej większości z pracowników fizycznych i umysłowych. Dla obrony ich interesów i postępu niezbędne jest zespolenie wszystkich sit organizacyjnych w skali krajowej i międzynarodowej".. W 1948 Międzynar. Konfederacja Pracy w Genewie oprać, zasady praw związkowych i konwencję o swobodzie zrzeszania się w z.z. ludzi pracy; zaaprobowana Rez. 84/V ECOSOC i Rez. 128/11 Zgr. Og. NZ. Świat, jedność ruchu związkowego okazała się niebezpieczna dla świata kapitalist., którego szereg reformistycznych związków dokonało rozłamu w Ś.F.Z.Z. i utworzyło w 1949 własną -»• Międzynar. Konfederację Wolnych Z.Z. Niemniej Ś.F.Z.Z. pozostała największą międzynar. organi- zacją związkową w świecie i nieustanną inicjatorką akcji na rzecz światowej solidarności z.z. W 1966 franc. organizacja związkowa CGT i wł. CGIL utworzyły w Brukseli stały komitet łączności ze Światową Federacją Z.Z., Worid Fede- ration of Trade Unions. W 1969 amer. organizacje związkowe AFL-CIO wystąpiły z Międzynar. Konfederacji Wolnych Z.Z. International Confe- deration of Free Trade Unions. W 1968 -»• Międzynar. Konfederacja Chrześcijańskich Z.Z., International Federation of Christian Trade Unions zmieniła nazwę na światową Konfederację Pracy, Worid Confederation of Labour z siedzibą w Brukseli. W 1972 największą w świecie organizacją związkową liczącą ponad 153 min członków byta Światowa Federacja Z.Z. WFTU, z siedzibą w Pradze; na drugim miejscu—Międzynar. Konfederacja Wolnych Zw. Zaw. ICFTU z siedzibą w Brukseli, licząca 41 min. z czego ok. 27 min w Europie Zach., ok. 7,6 min w Azji i Oceanii; ok. 3 min w Ameryce Lać. oraz ok. 1,5 min w Kanadzie w 1969 wystąpiły w CISL amer. z.z., AFL- CIO z ok. 13.5 min członków); na 3 miejscu była światowa Konfederacja Pracy z siedzibą w Brukseli, z ok. 14 min członków, z czego ok. 3 min w Europie Zach., ok. 7 min w Ameryce Lać., pozostałe »4 min w Kanadzie, Afryce i Azji Pd. W dwóch państwach Europy Zach. dominowały zw. zaw. związane z WFTU we Francji (ok. 2,4 min) oraz we Włoszech (ok. 3,5 min); natomiast z ICFTU w W. Brytanii (ok. 9 min) i w NRF ok. 6,2 min). Poza ww. czołowymi międzynar. organizacjami z.z. w ONZ zarejestrowane były w 1972 następujące organizacje i instytucje ruchu związkowego (w kolejności lat powstania): Międzynar. Organizacja Zatrudnionych. Int. Organization of Emplnyers. żal 1919. z siedzibą w Genewie. Statut doradczy (A) ECOSOC i 110 Publ. IOE Ir.lormntion Biillttm. Międzynar. Konfederacja Pracujących Intelektualnie, Con- 1039 Żeglarstwo 4083 fćderation int. des trayailleurs intellectuels, Int. Confedera-tion of Profesional and Intelectuał Workers, za). 1923, z siedzibą w Paryżu. Statut doradczy (R) ECOSOC i (C) UNESCO. Międzynar. Federacja Pracowników Socjalnych, Int. Fcdera-tion of Social Workers, żal. 1932, z siedzibą w N. Jorku. Statut doradczy (R) ECOSOC. Świat. Unia Organizacji Liberalnych Z.Z., Worid Union of Liberał Trade LInions Organizations, zał. 1948, z siedzibą w Zurychu. Międzynar. Ośrodek Wolnych Z.Z. na Emigracji, Int. Center of Free Trade Unionists in Exile. żal. 1948, z siedzibą w Paryżu. • Międzyamerykańska Organizacja Regionalna Pracowników, Interamerican Regional Confederatioo ,of Workcr, żal. 1951, z siedziba w Meksyku, jako sukcesor, żal. 1948 w Lyonie. z inicjatywy AFL-C10 Miedzyamer. Konfederacji Pracowników, związana z ICFTU. Publ. HoUciero Obrero Intcrame-ricano. Skandynawska Unia Pracowników Bankowych, Scandinavian Bank Employers Union, żal. 1953, z siedzibą w Helsinkach. Międzynar. Federacja Arabskich Z.Z., Int. Fedcration of Arab Trade Unions, żal. 1956, z siedzibą w Kairze. Panafrykańska Federacja Z.Z., Ali African Trade Union Federation, żal. 1961, z siedzibą \v Casablance. Międzyamerykański Instytut Badań Z.Z., Interamerican In-ttitute for Trade Union Research, żal. 1962, z siedzibą w Meksyku. Federacja Robotników Przemysłu Bananowego Ameryki Lać. i Karaibów, Federation of Workers in the Banana Industry in Latin America and the Caribbcan, zat. 1963, z siedzibą w Limie. , W zach. Europie, w związku z powstawaniem wielkokapitalist. ->• korporacji wielonarodowych, z.z. na początku lat 70-ych przystąpiły do organizowania swej walki również na płaszczyźnie wielonarodowej. Sprawa ta debatowana była w ILO, jedynej organizacji międzynar., gdzie reprezentowane są rządy i z.z. W latach 60-ych wystąpiło zjawisko przenoszenia przez, korporacje wielonarodowe swych przedsiębiorstw do krajów o tańszej sile roboczej, np. z USA do Kanady. W 1967 American Automobile Workers Union zmusiła trzy firmy Generał Motors, Forda i Chryslera do płacenia w swych kanadyjskich fabrykach tych samych stawek co w USA. W Europie Zach., gdzie istnieje tradycja solidarnościowych strajków dokerów, podobną metod? walki przejęły związki zaw. robotników przemysłu automobilowego oraz metalowego. W lutym 1973 na Kongresie tzw. wolnych z.z. związanych z socjaldemokracją w Brukseli została powołana do życia Konfederacja Europejskich Z.Z., Confederation of European Trade Unions, obejmująca centrale związkowe wszystkich krajów EWG i EFTA, jako organizacja otwarta również dla innych z.z., należących bądź do Świat. Konfederacji Pracy bądź do Świat. Federacji Z.Z. Nazwa nowej organizacji nie zawiera określenia „wolne z.z." tylko „z.z.", o czym zadecydowało głosowanie, wykazujące odejście od separatyzmu lat zimnej wojny. Jednoczenie się z.z. Europy Zach. w duchu odnowy związkowego internacjo-nalizmu stało się wydarzeniem roku 1973 w mię- dzynar. ruchu związkowym, niepokojącym korporacje wielkonar., pozytywnie ocenianym przez międzynar. ruch robotniczy. VIII Światowy Kongres Z.Z. 15-22 X 1973 w Warnie, pod hasłem „Jedność i solidarność dla przyszłości, postępu, wolności i pokoju" po raz pierwszy zgromadził delegatów z 86 krajów reprezentujących ponad 200 central i organizacji związkowych, w tym 120 nie należących do Świat. Federacji Z.Z. Uchwalono Apel do ludzi pracy i z.z. całego świata oraz wezwanie do Międzynar. Konfederacji Wolnych Z.Z. i Świat. Konfederacji Pracy o podjęcie rozmów w sprawie nawiązania stałej, konkretnej współpracy między wszystkimi z.z. świata. Instytut Wydawniczy CRZZ w Warszawie publikuje m.in. miesięcznik teoretyczno-polityczny Przegląd Związkowy, społeczno-kulturalny Kultura i Życie, Biuletyn CRZZ, Bezpieczeństwo Pracy, Nauka i Praktyka oraz Kwartalnik Historii Ruchu Zawodowego. A. DEL ROSAL Los Congresos Obreros Jnieramerlcanos en el Sislo XX. VI. II de 1900 a 1950, Mcxico 1963, s. 379-400; V. ALBA Historia del Movimiento Obrero en America J^atina, Me;rico 1964, s. 59S; K. A. SUSIEJNOW Imernacyonalnyje swiazi profsojuzow SSSR s profsojuzamt stran Azti i Afrikt, Moskwa 1965, s. 180; Profsojuzy stran Siewiernaj Amieriki, Moskwa, s. 71; J. DAYIES Trade Unions, Hannondsworth 1966, s. 255; K. NOWAK Związki zawodowe w Stanach Zjednoczonych, PISM, Warszawa 1972, s. 114; J. ROY Les syn-dicats cherchant a reteyer łe defi des societes multinationales, w; Le Monde df 1'econcimie 10 X 1972; Yearbook of Interna-tional Organizations 1973; ). RUSIECKI Od A do Z o Związkach Zawodowych i organizacjach społecznych w Polsce, Warszawa 1974, s. 666. • 6082 ZWIERZĘTA DOŚWIADCZALNE (ang. Laboratory Animals, franc. Animaux de laboratoire, hiszp. Animales de laboratorio, roś. Podopytnyje żywotnyje), termin międzynar.—zwierzęta, na których uczeni dokonują doświadczeń dla celów naukowych; przedmiot zorganizowanej naukowej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Komitet d/s Z.D., Int. Committee of Laboratory Aniroal ICIA, żal. 1956 pod egidą UNESCO, z siedzibą w Oslo; finansowany przez WHO, łączy uczonych 35 państw, m.in. Polski. Publ. ICLA Bulletin oraz studia, w: Recom-mende Definitions for Current Terms Employed in the Care, Maintenance and Use of Laboratory Animals. Towarzystwo d/s Nauki o Z.D., Society for Laboratory Ani-mal Sciencc, żal. 1968, z siedzibą we Frankfurcie nad Me-nem, NRF. Yearbook of Int. Organizalions, 1973. ŻEGLARSKI DOKUMENT -»• Navicert. • 4083 ŻEGLARSTWO (ang. Yachting, franc. Naviga-tion i voile, hiszp. Navegación a vela, roś. Pą-rusnyj sport), hol. jachting; jeden z najwcześniej- szych sportów międzynar., zainicjowany w Ho landii na przeł. XVI i XVII w.; zorganizowany w XVIII w. w pierwszych Yacht dubach (1720 w Irlandii); przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarcj. w ONZ: Międzynar. Unia Wyścigów Żeglarskich, Int. Yacht Racing Union. IYRU, Unia int. dc coura dc yacht, Union Int. de Carreras de Yates. żal. 1907, z siedzibą w Londynie; uznana 4084 Żegluga liniowa 1040 przez Miedzynar. Komitet Olimpijski; łączy krajowe stów. 64 państw, m.in. Polski; kodyfikuje przepisy »eclar»kie. Publ. Kacing Rules, Measwements Rutes oraz IYRU Year Book. Światowa flotylla sportowa w 1965 wyniosła ok. 10 min sportowych jednostek pływających, z czego 8,7 min posiadały USA z Kanadą, następnie Australia 310 tyś., Szwecja 300 tyś., W. Brytania 150 tyś., Francja 120 tyś., NRF 100 tyś., Holandia 80 tyś., Norwegia, Dania i Finlandia po 75 tyś., N. Zelandia 50 tyś., Argentyna 15 tyś., Japonia 10 tyś., Belgia i Hiszpania po 5 tyś., Polska 4 tyś. Przed II wojną świat. „Dar Pomorza" u- czestniczył w Sztokhoimskim zlocie żaglowców szkolnych, organizowanym przez istniejący w latach 1929-39 Płn. Eur. Unię Statków Szkolnych, North Eur. Union of Training Ships, z siedzibą w Sztokholmie. W 1955 powstało w W. Brytanii Stów. Żaglowców Szkolnych, Sail Training Assoc., z siedzibą w Dartmouth, które organizuje mię-dzynar. zloty i regaty co 2 lata p.n. Operacja Żagiel, Operation Sail: I—Tor Bay 1956, n—Brest 1958, m—Oslo i Cannes 1960, IV — Tor Bay 1962, V — Nowy Jork 1964, VI — Fal-mouth 1966, VII — GSteborg 1968, VIII — Płymouth 1970, IX — Cowcs na wyspie Wright 1972, te ostatnie organizowane przez NRF z okazji Igrzysk Olimpijskich w Kilonii, Polska wzięta udział w IX Operation Sail 1972 („Dar Pomorza", „Zew Morza" i „Zawiążą Czarny"). ..Dar Pomorza" Odniósł zwycięstwo w regatach obowiązkowych dla wszystkich żaglowców przybywaj»eych na Zlot. W wyniku tego zwycięstwa Polsce przypadło zorganizowanie „Operation Sail — 74", 18-21 VII 1974 w Gdańsku i Gdyni. Pierwsza wieczystą nagroda miedzynar. w dziedzinie i. stał sic „Puchar Ameryki" (America Cup), 1851, którego depozytariuszem został w 1857 Nowojorski Yaeht dub. Zawody o Puchar Ameryki ograniczone do państw anglosaskich odbywały się w latach 1851, 1870, 1871. 1876, 1881, 1885. 1886, 1887, 1893, 1899. 1901, 1903, 1920, 1929, 1933, 1937, 1958, 1962, 1964, 1967, 1970 i 1973. Żeglarskie Igrzyska Olimpijskie odbyły się 1900, 1908, 1912, 1920, 1924. 1928, 1932, 1936, 1948, 1952, 1956, 1960, 1964, 1968, 1972. Niezwykłością wyścigów ż. są, poza zawodami tej samej klasy jachtów, samotne rejsy dookoła świata, w których rekord z 1883 Amerykanina B. Gil-berta nieprzerwanej żeglugi przez 162 dni bez zawijania do portu pobił o 3 dni Polak Leonid Te-liga na „Opty", 1967-69. Drugi Polak, który odbył również rekordowy rejs dookoła świata 1972/ /73—Krzysztof Baranowski na jachcie „Polonez". K. DEMBOWSKI Słownik Żeglarski, Warszawa 1953; R, Bu-DERMAN. S. WYSOCKI Żeglarstwo regatowe, 1 wyd; Warszawa 1956; W. GŁOWACKI Żeglarstwo morskie, 3 wyd.. Warszawa 1963; W. GŁOWACKI Wspaniały Świat żeglarstwa. Warszawa 1970; J. CZERWINSKI Operation Sali, w: Morze m 500, 1972; Świat łasit, w: Rocznik PZt 1973, Gdańsk 1973. • 4084 ŻEGLUGA LINIOWA, KABOTAŻOWA I TRAMPOWA (ang. Linę shipping, coasting trade, tramp navigation, franc. Navigation de ligne, de cabotage et de service irregulier, hiszp. Navega-ción de linea, costera y de servicio irregular, roś. Liniejnoje. kabotażnoje i trampowoje sudochod-stwo), terminy miedzynar. — przewozy ludzi i towarów statkami mor.: l) na ustalonych regularnych trasach śród- lub wokółlądowych; 2) między portami jednego kraju; 3) na doraźnie ustalanych szlakach przeznaczonych gł. do transportu ładunków masowych; przedmiot konwencji miedzynar. i umów bilateralnych międzypaństw. W październiku 1972 odbyła się w Londynie Miedzynar. Konferencja IMCO d/s bezpieczeństwa w żegludze m., która opracowała Aneks do Morskiej Konwencji NZ o zastosowaniu nowych środków bezpieczeństwa przez super-zbiornikowce w celu zmniejszenia ryzyka uszkodzenia miejscowych statków na zatłoczonych szlakach mor. Polska uczestniczy w paryskiej konwencji o pomie-rzaniu statków żeglugi śródlądowej z 27 XI 1925. Polska jest również stroną Umowy z Rządem NRD o współpracy w zakresie żeglugi na wodach granicznych podp. 6 II 1952, odncłwionej 15 V 1969; rozszerzonej protokołem z 25 II 1972. DI.U. 1931, póz. 140, 141; 1952. póz. 169, 276, 277; 1972, póz. 206, 207; E. KOCZOROWSKI, J. KOZIARSKI, R. PLOT* Zwyczaje t ceremoniał morski, Gdańsk 1972, s. 291; S. ŁAWKA, T. ŁODYKOWSKI Handel miedzynar. i łegluga morska w gospodarce Światowe), Warszawa 1973, s. 496; S. ŁADYKA Zmiany układu sil w światowe) iesludie morskiej, w: Sprawy Mitdzynar. m 12, 1973. ŻEGLUGA POWIETRZNA -> CINA. • 4085 „ŻELAZNA KURTYNA" (ang. Iron Curtain, franc. Rideau de fer; hiszp. Cortina de hierro, roś. Źeleznyj zanawies, niem. Eiserner Yorhang), slogan propagandy antykomunist., ukuty w jeż. niem. przez min. propagandy III Rzeszy J. Goeb-belsa w 1944, twierdzącego, że zwycięstwo ZSRR spowoduje odcięcie środkowej Europy „ż.k." od reszty świata. Tezę tę powtórzył były premier W. Brytanii, W. Churchill w marcu 1946, na Uniwersytecie Fulton (Missouri, USA), w mowie nawołującej do rozpoczęcia zimnej wojny przeciw ZSRR i krajom demokracji ludowej: „From Stet-tin in the Baltic to Triest in the Adriatic an Iron Curtain has descended upon the Continent". („Od Szczecina na Bałtyku do Triestu na Adriatyku rozcięła kontynent Żelazna Kurtyna"). Zbiór dokumentów 1946, póz. 34, s. 287-314. • 4086 ŻELAZNE WROTA (ang. Iron Gate, franc. Por-tes de Fer, hiszp. Puertas de Hierro, roś. Żelez-nyje Worota), serbskochorw. Djerdapska klisura, rum. Portiie de Fier; przełom Dunaju między Górami Banackimi a Wschodnioserbskimi na granicy między Jugosławią a Rumunią, dł. ok. 130 km; przedmiot współpracy jug.-rum. na bazie u-mowy z 30X1963 o wspólnej budowie wielkiej zapory wodnej i hydroelektrowni o mocy 2100 KM, kosztem ponad 400 min dół. Budowa zakończona wiosną 1972, uczyniła Dunaj dostępnym dla statków mor. do 5 tyś. t oraz umożliwiła zbudowanie na zaporze odcinków autostrady i kolei żelaznej, łączących oba kraje. Uruchomienie największego na Dunaju systemu hydroenergetycz-nego i komunikacyjnego odbyło się 16 V 1972 w obecności pręż. J. Brozą Tito i przew. Rady Państwa N. Ceaucescu. Kromka 1972. • 4087 ŻELAZO I STAL (ang. Iron and Steel; franc. Fer et acier, hiszp. Hierro y acero, roś. Żelezo i stal), podstawowe materiały metalowe produkcji przem., przedmiot zorganizowanej współpracy miedzynar. i statystyki miedzynar.; przedmiot miedzynar. konwencji i kooperacji. Gtówni producenci 1973: ZSRR, USA, Japonia. Po II wojnie świat, powstała Traktatem Luksemburskim 1952 -»• Europejska Wspólnota Węgla i Stali. W 1956 w ramach RWPG powstała Komisja Hutnictwa Ż. i S., z sie- Żydzi 4089 •redukcja surówki żelaza i stali surowej r min t Kraje Żelazo Stal 1950 1960 1970 1972 1950 1960 1970 1972 .wiat 134 259 441 460 189 347 593 620 w tym JSA 60,2. 62,3 86,0 81,1 87,8 90,1 119 121 SRR 19,2 46,8 85,9 92,3 27,3 65,3 116 126 aponia 2,3 12,3 69,7 75,8 4,8 22,1 93,3 96,9 >IRF 9,5 25,9 33,9 32,2 12,1 34,1 45,0 43,7 'rancja 7,8 14.4 19,6 19,0 8,7 17,3 23,8 24,0 3lRL 1,0 27,5 19,0 0,6 18,5 18,0 - W. Brytania 9,8 16,0 17,7 15,3 16.6 24,7 283 25,3 ielgia 3,7 6,6 10,8 11.8 3,8 7,2 12,6 14,5 Mocny 0,6 2,8 8,5 9.6 2,4 8,2 17,3 19,7 Canada 2,3 4,0 8.4 8,7 3,1 5,3 11,2 11,9 Czechosłowacja 2,0 4,7 7,5 8,4 3,1 6,8 11,5 12,7 Indie 1,7 4.3 7,2 6,7 1,5 3.3 6,2 6,7 'olska 1,4 4,3 7,0 7,4 2,5 6,7 11,8 13,5 Australia 1,1 2,9 6,1 6,6 0,1 0,3 6,8 6,6 Er ó dl o. Ricialk statystyki międzynarodowe) 1973, GUS Warszawa 1973, s. 132 i 133, tabl. 17 i 18. dzibą w Moskwie (-*• hutnictwo w systemie RWPG). Org. zarej. w ONZ: Bur. Konfederacja Hurtowego Handlu żelazem, Bur. Con-federation of Hardware Wholesale Trade, Conffderation eur. ile commerce de la quineaillerie en gros, żal. 1956, z siedzibą w Paryżu. Eur. Konwencja Stów. d/» Konstrukcji Stalowych, Eur. Con-rcntion of Constructional Steelwork Assoc., żal. 1955, z siedzib; w Amsterdamie. Instytut Latynoamer. t i S„ Latin American Iron and Steel Institute, Institutc latino-amcricano del Ficrro y el Acero ILAFA, żal. 1959, z siedzib; w Santiago (Chile), posiada statut doradczy ECOSOC. Publ. Kevisla Lalinoamericana de Siderurgia, Documentacion Siderurgica i in. Instytut Zach. Eur. Producentów Stopów Żelaznych, Institute of Western Eur. Producers of Iron Alloys — Institut des pro-ducteurs de ferro-aliages d'Europc occidentale, zat. 1970, z siedzibą w Paryżu. Instytut Żelaza i Stali Południowo-Wseh. Azji, South-East Asia Iron and Steel Institute, SEAISI, zał. 1970 z inicjatywy ECAFE, z siedzibą w Singapurze, łączy komitety krajowe Australii, Filipin, Indonezji, Japonii, Malezji, Singapuru, Syjamu i Tajwanu. Publ. SEAISI Qiiwterly. Klub Producentów Stali EWO. EEC Sleal Manufacturera Ciub, żal. 1957, z siedzibą w Brukseli. Miedzynar. Federacja Stów. Hurtowni Żelaza i Kupców Żelaza, Int. Federation o( Ironmorgers and Iron Merchants Assoc., zat. 1909, z siedzibą w Zurychu, łączy krajowe organizacje Europy Zach. Miedzynar. Federacja Stów. d/s Handlu Stalą, Rurami i Metalami, Int. Federation of Steel, Tubes and Metal Marchants Assoc., żal. 1950, z siedzibą w Paryżu. Miedzynar. Instytut Ż. i S., Int. Iron and Steel Institute, Institut >nt. du fer et de 1'acier, żal. 1969, z siedzibą w Bruk-lieli, łączy instytuty 29 państw. E. BOAST La Industria SiderSrgica en America Lalina: Su Ortgen y su Evolución, Panama 1966, s. 137; J. GWIAŹDZIŃSKI Hutnictwo ielaw t siali krajów RWPG. Problemy ropwoiu i współpracy. Warszawa 1972, s. 228; Yearbook of Int. Or-Saniwtions 1973. ŻÓŁTA FEBRA •-> Konwencje sanitarne międzynarodowe. • 4088 ŻYCIE PRYWATNE (ang. Private Life, franc. Vie privće. hiszp. Vida privada, roś. Czastnaja żyzń), termin międzynar.—osobiste życie czło- wieka, przedmiot praw człowieka do własnego ż.p. W myśl art. 12 Deklaracji Powszechnej Praw Człowieka: „Nie wolno ingerować samowolnie w czyjekolwjek tycie prywatne, rodzinne, domowe, ani w jego korespondencie, ani też uwłaczać jego honorowi lub dobremu imieniu. Każdy człowiek ma prawo do ochrony prawnej przeciwko takiej ingerencji lub uwłaszczaniu". KPCz-ONZ przystąpiła w kwietniu 1973 w Genewie do opracowania zasad tego rodzaju międzynar. ochrony prawnej w odniesieniu do moż- liwości techn., jakie stworzone zostały w dziedzinach zdalnie kierowanego podsłuchu i zdalnie robionych zdjęć. Wg raportu ekspertów komisji technika podsłuchu i podpatrywania została tak dalece udoskonalona, że istnieją możliwości „obserwowania fotograficznego i podsłuchu z odleg- łości 1500 m". Środki techn. w tych dziedzinach są w świecie kapitalist. dostępne nie tylko instytucjom kontrolowanym ale i grupom nacisku czy osobnikom kryminalnym, zaw. szantażystom. W przypadkach osób znanych w świecie materiały u-zyskiwane tymi metodami, nie mogąc być sprzedawane w kraju ofiary podsłuchu czy podpatrywania, publikowane są w sensacyjnej prasie innych krajów. KPCz-ONZ wysunęła zatem sugestie traktowania tego rodzaju ingerencji w życie osobiste jako piractwa sui generis o charakterze międzynar., wymagającym międzynar. współpracy w następujących dziedzinach: ,,1. Uregulowanie międzynar. problemów karnych lub cywilnych wynikłych z publikowali w jednym kraju informacji lub zdjęć uzyskanych poprzez wykorzystanie niedozwolonych Środków szpiegowskich w innym kraju; 2. Uregulowanie międzynar. karalności fabrykowania i sprzedawania niedozwolonych Środków obserwacji; 3. Ustanowienie międzynar. procedury pozwalającej szybko uzyskiwać w innym kraju dekret zakazujący publikacji ingerujących w cudze tycie prywatne; 4. Wymiana doświadczeń techn. i jurydycznych dot. skutecznego zabezpieczenia tajemnic telekomunikacji". Respect de la vie {>rlvfe des lndivldus de 1'tntegrilf et de la souveratnete des nattons foce au progres des techmques d'en-registrement el autre, Commission des droits de 1'homme des Wodom Unieś, Geneye, Avril 1973; Le Monde 29-30 rV 1973. ŻYDOWSKA AGENCJA IZRAELA ->• Żydzi. ŻYDOWSKI OBWÓD AUTONOMICZNY ROSYJSKIEJ FSRR -* ZSRR. • 4089 ŻYDZI [hebr. Yehudi 'Judejczyk'], (ang. Jews, franc.1 Juifs, hiszp. Judios, roś. Jewriei), wyznawcy ->• judaizmu, żyjący p.n.e. w Palestynie, skąd zostali wygnani za bunt przeciwko imperium rzymskiemu w 135 n.e.; żyli odtąd w „wielkim rozproszeniu" (diaspora); 'w średniowieczu wie- lokrotnie ograniczani w prawach i prześladowani jako innowiercy w społecznościach chrzęść, i mu-zułm.: wyjątkiem była Polska, gdzie przywileje u-dzielone Ż. przez Bolesława Pobożnego 1264 i Kazimierza Wielkiego 1334, 1354 i 1367 były 4090 Żyto 1042 potwierdzane przez kolejnych polskich królów, co umożliwiło powstanie na ziemiach polskich zorganizowanych społeczności żyd., rozwijających własną kulturę i obyczaje w atmosferze tolerancji nieznanej w owym czasie w innych krajach Europy. W XIX w. silny wpływ na Ż. wywarł -> syjonizm, dążący do odbudowania w Palestynie państwa Izrael, co nastąpiło po II wojnie świat., kiedy Ż. obok Polaków i Rosjan ponieśli największe straty wskutek ludobójczych akcji hitler. i dążenie ich do uzyskania własnego państwa znalazło poparcie W. Mocarstw oraz państw członkowskich ONZ. Liczba Żydów w świecie szacowana l 11964 na ok. 13,2 min była l 11974 szacowana na 14370 tyś.—wg. American Jewish Yearbook—, z czego w USA—5150 tyś., w Izraelu 2723 tyś., w ZSRR 2687 tyś. (liczba ta jest zawyżona w stosunku do oficjalnych statystyk ZSRR, które na 1970 podały 2151 tyś.), we Francji 550 tyś., w Argentynie 500 tyś., w W. Brytanii 410 tyś., Kanadzie 305 tyś., Brazylii 150 tyś. Wg. tegoż źródła 51% Żydów żyje w Ameryce Pn. i Pd., 28% w Europie, 19% w Izraelu, 1,5% w Afryce i 0,5% w pozostałych regionach świata. Historia Ż. sprawiła, że są oni jedyną narodowością posiadającą poważną liczbę własnych organizacji międzynarodowych. Org. zarej. w ONZ (w porządku alfabetycznym): Agencja Żydowska Izraela — Świat. Org. Syjonistyczna, Jewish Agency for Israel — Worid Sionist Organizatiun, Agen-ce juiye pour Israel, zał. 1897 na I Kongresie Syjonistycznym p.n. Worid Sionist Organization, której w 1929 rząd W. Brytanii realizując tzw. -» Deklarację Balfoura, powierzył funkcje agencji reprezentującej wszystkie ugrupowania żydowskie, również niesyjonistycznc, zainteresowane w odbudowie ,,kolebki narodu żydowskiego w Palestynie", którą to funkcję pełniła do utworzenia Państwa Izrael; po czym u-zyskala statut specjalny w Izraelu, jako reprezentacja federacji syjonistycznych 49 krajów. Siedziba centrali: Jerozolima, międzyrar. sekretariatów: w Genewie, Londynie, N. Jorku i Paryżu. Publ. lyg. Israet DIgfsl, mieś. Israel Youth Bori-ZOM, Economic Hortwns oraz Folk und Zioń. Agudas — Świat. Organizacja Izraela, Agudath Israel Worid Organization, AIWO — Organisation mondial Agudath Israel, OMAJ, polit. organizacja rei. ortodoksyjnych wyznawców Judaizmu, zat. 1912 w Katowicach na Kongresie Ortodoksyjnych Żydów, początkowo jako instytucja rabinacka; w okresie międzywojennym posiadająca posłów do parlamentów Polski, Rumunii i Litwy; od 1949 w parlamencie Izraela, jednocześnie utrzymująca charakter międzynar. organizacji. Posiada statut doradczy (B) ECOSOC, (O UNESCO oraz UNICEF: koncentruje się na walce z asymilacją i na upowszechnianiu ortodoksyjnych tradycji judaizmu: działa poprzez świat. Radę Rabinacka i co 5 lat zwoływane Kongresy. Posiada trzy siedziby: w Jerozolimie, Londynie i N. Jorku; łączy 21 organizacji krajowych: Argentyny, Austrii, Belgii, Brazylii, Danii, Chile. Francji, Irlandii, Izraela. Kanady, Meksyku, NRP, Rep. Pd. \Afryki, Szwecji. Szwajcarii, W. Brytanii, USA i Włoch. Publ. dziennik ha-Modija w Izraelu oraz tygodniki w Antwerpii, Buenos Aires, Londynie, N. Jorku i Zurychu. B'nai B'rith Int. Council-ConsciI int. b'nai B'rith, zat. 1959, z siedzibą w Waszyngtonie. Rada żydowskich lóż masońskich, posiada statut doradczy (B) UNESCO, (R) ECOSOC oraz OPA i Rady Europejskiej. Członkowie w 40 państwach. Komitet Koordynacyjny Żydowskich Organizacji, Co-ordinat-ing Board of Jewish Organizations, zat. 1947, z siedzibą w Waszyngtonie; posiada statut doradczy UNICEF oraz statut specjalny Rady Europejskiej. Konferencja Eur. Rabinów i Stowarzyszonych Religijnych Organizacji, Confcrcnce of Eur. Rabbis and Associatcd Reli-gions Organizatinns, zat. 1965, z siedzibą w Londynie. Międzynar. Rada Żydowskiej Służby Socjalnej i Dobroczynnej. Int. Councii on Jewish Social and Welfarc Seryiccs, zał. 1961, z siedzibą w Genewie. Statut doradczy (B) ECOSOC, UNESCO, UNICEF, UNHCR, WHO i FAO. Międzynar. Rada Żydowskich Kobiet. Int. Councii of Jewish Women, zał. 1912, z siedzibą w Londynie; statut doradczy (B) ECOSOC, (C) UNESCO i UNICEF. Publ. Newsietter. Międzynar. Stów. Bibliotek Judajskich i Hebrajskich w Europie, Int. Assoc. of Libraries of Judaica and Hebraica in Europę, zał. 1955, z siedzibą w Kopenhadze, łączy biblioteki Austrii, Danii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Jugosławii, Polski, Szwajcarii, W. Brytanii i Włoch. Międzynar. Doradczy Komitet Organizacji Współpracy Chrzescijansko-żydowskich, Int. Consu1tative Committee of Organizations for Christian-Jewish co-operation, zat. 1955, z siedzibą w Londynie. Międzynar. Sojusz Żydów Chrześcijan, Int. Hebrew Christian Alliance, Alliance int. des juifs chreliens, zat. 1925, z siedziba w Londynie. Publ. The Hehrew Christian i Der Zeuge. Międzynar. Zw. żydowskich Robotników, Int. Jewish Labor Bund-Mouyement int. des travailleurs juifs, zał. 1947, z siedzibą w N. Jorku. Publ. Unser Tsail. Powszechne Przymierze Izraelickic, Alliance Israelitc Uni-yerselle AIU, żal. 1860. z siedzibą w Paryżu, najstarsza charytatywna organizacja międzynar. żydowska. Publ. Cahier de 1-AIU. Rada Konsultacyjna Organizacji Żydowskich, Consu1tative Councii of Jewish Organizations, żal. 1946, z siedzibą w N. Jorku; posiada statut doradczy (B) ECOSOC, UNESCO i UNICEF oraz statut specjalny ILO i Rady Europejskiej. Skand. Federacja Młodzieży Żydowskiej, Scandinavian Jewish Youth Federation, zat. 1909, z siedzibą w GBteborgu (Szwecja). Publ. SJUF Mngazine. Świat. Federacja Młodzieży Hebrajskiej i Ośrodków Żydowskiej Wspólnoty, Worid Federation of YMHA and Jewish Community Centers, zał. 1947, z siedzibą w N. Jorku. Publ. Newsietter. Świat. Federacja Sefardi, Worid Sephardi Federation, żal. 1925, z siedzibą w Londynie. Świat. Unia ORT, Worid ORT Union, za! 1880 w Petersburgu jako organizacja żyd. rzemiosła w Rosji, w 1921 przeniosła się do Genewy, jako organizacja propagująca naukę rzemiosł i rolnictwa w żyd. diasporze. Statut doradczy (B) UNESCO i specjalny ILO. Publ. Techmcal and Pedagogical Butletin. Świat. Unia OSĘ, Żydowska Świat. Organizacja Opieki nad Dzieckiem, Zdrowiem i Higieną, Worid OSĘ Union, Worid Wide Organization for Child Carc, Health and Hygiene among Jews, zał. 1912 jako organizacja Żydów w Rosji, 1921 przeniosła się do Berlina, od 1933 w Paryżu. Statut doradczy WHO i UNICEF. Publ. Butlelin de 1'OSE. Świat, Unia Studentów Żydowskich, Worid Union of Jewish Students, żal. 1924, z siedzibą w Paryżu, Świat. Unia Postępowych Żydów, Worid Union for Progres-sivc Judaism, zał. 1926, z siedzibą w N. Jorku; organizacja religijna prowadzi w Paryżu Międzynnr. Instytut Studiów Hebrajskich, Institut Int. d'ćtudes hebraTques, mający kształcić nauczycieli postępowego judaizmu. Statut doradczy (B) ECOSOC, UNESCO i UNICEF. Publ. Information Service. Świat. Kongres Żydowski, Worid Jewish Congress, żal. 1936, jako sukcesor powstałego w 1918 Komitetu Żydowskiej Delegacji, Committee of Jewish Delegation, który odegrał poważną rolę na Konferencji Pokojowej w Paryżu 1919 i następnie przy tworzeniu pod patronatem Ligi Narodów systemu o-chrony -»• mniejszości w Europie. Łączy stowarzyszenia i wspólnoty żydowskie z 63 państw. Siedziba: Genewa, regionalne ośrodki: Buenos Aires, N. Jork, Paryż i Tel Awiw. Statut doradczy (B) ECOSOC, UNESCO i UNICEF. Statut specjalny ILO. OPA i Rady Europejskiej. Publ. Worid Jemy w Londynie, Information luive w Paryżu. ha-Geszer w Tel Awiwie, Volk und Welt w N. Jorku, Agenda Noliclosa ludla w Buenos Aires. Poza tym w Londynie czasopisma: Jewish lournal o) Sociotogy oraz Putterns o f Prejudice. Yearbook of Int. Organiwlions, 1973; J. TłZBiR Tolerancja w Polsce, Warszawa 1973; American /ewish Yearbook 1974, New York 1974. • 4090 ŻYTO (ang. Rye, franc. Seigle, hiszp. Centeno, roś. Róż), jeden z gł. produktów rolnych, objętych statystyką międzynar. ONZ. Światową pro- dukcję obrazuje tabl. na s. 1043. Katastrofy natural- ŻYWIOŁOWE KLĘSKI -> ne. • 4091 ŻYWNOŚĆ I WYŻYWIENIE LUDNOŚCI ŚWIATA (ang. Food and Alimentation of Worid Population, franc. Aliment et alimentation de la population mondiale, hiszp. Productos alimenti-cios y manutención de la población del mundo, roś. Prodowolstwije i propitanije nasielenija mi- ra), problem produkcji i problem zabezpieczenia 1043 Żywność 4091 Uprawa żyta w świecie Kraje Pow. w min (ha) w 1972 r. Zbiory w tyś. t Plony z l (ha) w (q) 1961-65 1966-70 1971 1972 1961-65 1966-70 1971 1972 przeciętne roczne przecięto e roczne Świat 16,8 33830 30540 31680 28110 12.2 14,3 16,9 16,7 w tym Argentyna 0,5 422 296 256 330 7,7 6,2 5.9 7,2 Austria 0,1 393 391 448 402 21,9 27,6 30,9 27,9 Belgia 0.02 120 78 88 78 304 31,0 35.2 33,2 Bułgaria 0.02 58 35 24 21 9,9 12,1 12.5 12,9 Czechosłowacja 0,2 897 678 619 631 20.9 21.9 26,5 27,1 Dania 0,04 380 129 150 162 29,1 31,8 35.7 39,5 Finlandia 0,06 141 136 132 116 15,2 17,0 22,4 19,3 Francja 0.1 367 328 289 331 15,6 19,7 22.6 25,9 Hiszpania 0,3 385 324 269 263 8,7 9,1 9,2 9,5 Holandia 0,05 312 209 209 151 29,1 30,7 34.8 28,0 Jugosławia 0,1 169 149 134 120 10.4 11,5 12,2 11,5 Kanada 0,3 319 412 557 344 11,6 12.6 14.4 13,4 NRD 0,6 1741 1718 1754 1904 21,2 23,7 26,3 29,5 NRF 0,8 3028 2917 3029 2914 26,6 31 1 35,1 34,6 Polska 3.5 7466 7469 7827 8149 16,4 18,3 21,1 23,0 Portugalia 0,2 177 169 168 167 5,7 69 7.3 75 Rumunia 0,04 95 62 65 59 10.8 10,8 13,7 14,3 St. Zjedn. Ameryki 0,4 828 740 1252 750 124 14.8 17,6 16,8 Szwecja 0,1 142 181 305 500 25,3 28,2 36.7 37.0 Turcja 0,7 734 803 895 740 10,7 11.5 13,7 10,9 Węgry 0.1 271 224 182 173 10,8 11,6 14,2 14.3 Wiochy 0,03 87 76 55 50 16,3 18.4 19.0 20.0 ZSRR 8,2 15093 12834 12787 9623 9,2 11,3 13,5 11,8 Źródło. Rocznik statystyki międzynarodowe} 1973, OUS Warszawa 1973, s. 203, tabl. 9 (218) od głodu, dwa podstawowe problemy międzynar. XX w. Pierwsza organizacja międzynar. poświęcona problemom wyżywienia i rolnictwa została zai. 1905 w Rzymie p.n. Międzynar. Instytut Rolniczy. W 1929—LN powołała Komitet Żywnościowy dla badania sytuacji alimentacyjnej w świecie kryzysu i głodu. W 1943 odbyła się w —> Hot Springs Konferencja NZ w sprawie wyżywienia i rolnictwa, która postulowała utworzenie -*• FAO, co nastąpiło 16 X 1945. W latach 1945-48 działała niezależnie od FAO, związana z UNRRA i z rządem USA Międzynar. Doraźna Rada Żywnościowa, Int. Emergency Food Councii, IEFC; 1948 wchłonięta przez FAO, która odtąd jest centralną świat, organizacją międzyrząd. d/s wyżywienia i rolnictwa. Poza tym istnieją międzyrząd. organa konwencji dot. poszczególnych surowców, jak ->• kawy. -> pszenicy, -> nafty itp. W latach zimnej wojny IEFC i FAO były podporządkowane USA, co znalazło wyraz w nieu-względnianiu interesów państw demokracji lud. przez obie organizacje. W 1947 TEFC odmówił Polsce przydziału zboża z rynków świat. Po wejściu IEFC do FAO Czechosłowacja, 1949 oraz Węgry i Polska 1951 wystąpiły z FAO na znak protestu. Polska powróciła 1957; większość państw socjalist. przystąpiła do FAO 1972/1973. W grudniu 1961 Zgr. Og. NZ Rez. 1714/XVI uchwaliło Świat. Program Wyżywienia. Program ONZ rozpoczęty został 111963. W swej fazie wstępnej, trzyletniej, ONZ udzieliła pomocy finansowej i techn. 117 projektom rozwoju w 55 krajach oraz 33 akcjom pomocy doraźnej w 26 państwach. Stało się to możliwe dzięki dotacjom dobrowolnym.w wysokości 94,6 min dół. i usługom zaofiarowanym przez 70 państw. W 1965 Zgr. Og. NZ Rez. 2096'XX zainicjowało program studiów nad wielostronną pomocą żywnościową i w 1966 przeprowadziło świat, ankietę. Zgr. Og. NZ Rez. 2300/XXII zainicjowało Konferencję międzynar. o pomocy żywnościowej, 1967 i 1971, Food Aid Conyention, Równocześnie FAO utworzyło Służbę informacyjną o pomocy wyżywieniowej, Food Aid Infonnation Service, Seryice d'information sur 1'aide alimentaire. II Świat. Konferencja d/s Ludności Świata, 1965, uznała, że jeśli liczba ludności podwoi się w latach 1965-99, wzrost produkcji żywnościowej musi wynieść 1031'/!) w 1980 a 261°/o w 1999. Od grudnia 1965 Program ONZ otrzymał stałe formy organizacyjne. Jego organem jest Konferencja NZ, zbierająca się co 3 lata w styczniu, w Siedzibie ONZ w N. Jorku (1—1962, II— 1965, Ul—1968. IV—1971, V—1974). W ramach tego Programu FAO zorganizowała m.in. Świat. Kongres Żywności, w czerwcu 1963, w Waszyngtonie; dał on wytyczne do opracowania planu rozwoju produkcji żywności w świecie na lata 1975-2000, który przeanalizowany został w czerwcu 1971 na II Kongresie, w Hadze, przy udziale 1200 delegatów państw członkowskich FAO. Nierównomierność spożycia w świecie, wskazująca na regiony niedożywienia i głodu przedstawiają następujące dane FAO, 1970: Region % ludności świata % spożywanej żywności świata Ameryka Pn. Europa Daleki Wschód Bliski Wschód Afryka Ameryka Lać. Oceania 6,7 21,9 52,4 4.4 73 6.8 0,5 22.0 34,5 27,5 4.2 4.3 6.2 1,3 Źródło. J. S. DEMA Nmrlllon In retatioh to agriculture prnduction, Romc 1971. „ Zgr. Og. NZ 16X111968, Rez. 2462/XXin u-chwaliło Deklarację o świat, problemie wyżywienia, Declaration on the Worid Food Problem— 66* 4091 Żywność 1044 Declaration sur le probleme alimentaire mondial, wzywająca wszystkie państwa, by wzmogły walkę o poprawę warunków bytu ludności świata i o likwidację głodu i nędzy. Prace nad Międzynar. Kodeksem Żywności, Co-dex alimentarius, prowadzi specjalny komitet WHO, złożony z ekspertów wszystkich państw czł. Do 1973 opracowano ponad 40 zasad najkorzystniejszego dla zdrowia przetwórstwa surowców mięsnych, rybnych, owocowych i in. W VIII 1974 rząd Meksyku zaproponował utworzenie Świat. Banku Żywności, Worid Food Bank, który zamiast pieniędzy udzielałby pożyczek żywnościowych. Bank skupywałby nadwyżki żywnościowe gł. od krajów rozwijających się w latach urodzaju, a wypożyczałby ż. w okresach kryzysowych. Na Świat. Konferencję ONZ d/s Żywności w XI 1974 w .Rzymie, FAO przygotowała dwa dokumenty zasadnicze: ocenę sytuacji żywnościowej na świecie i plan akcji w poszczególnych regionach świata oraz prognozy na 1975-1990. Org. zarej. w ONZ: Biuro Rolnicze Wspólnoty (Bryt.), Commonwealth Agricuł-tural Bureau CAB, zat. 1929, z siedzib; w Farnham Royal (W. Brytania). Publ. Nutrition Abstracts and Review. Bur. Rada Kodeksu Ż„ Eur. Food Code Councii — Conseił eur. de Codex Alimentarius, zał. 1958, z siedzib; w Paryżu; ustala na corocznych konferencjach normy dla produktów ż. w obrocie międzynar. (normy te publ. FAO); łączy większość państw E., m.in. Polski* Instytut Żywnościowy Ameryki Srodk. i Panamy, Institutc of Nutrition of Central America and Panama, INCAP, zał. 1946, z siedzibą w Panamie; Publ. Boletino Educacionat de Nutrición. Międzynar. Federacja Stów. Detalicznego Handlu 2., Int. Federation of Grocers Assoc., zał. 1927, z siedzibą w Bernie. Międzynar. Komisja d/s Przemysłów Rolnych, Commission Int. des Industries Agricoles, żal. 1934, z siedzibą w Paryżu. Publ. Revue Int. des Industries Agricoles', Industries Agricoles et Alimentaires, oraz Annales des Falsifications et des Fraudes. Międzynar. Komitet d/s Nauki i Technologii Ż., Int. Com-mittee of Pood Science and Technology, żal. 1962, z siedzibą w Dayis (Kalifornia, USA). Międzynar. Łącznościowe Biuro d/s Przemysłu Ż., Int. Liaison for the Pood Industries, zał. 1952, t siedziba w Paryżu. Międzynar. Spotkanie Ekspertów Żywienia Zwierząt, Int. Meeting of Animal Nutrition Experts, zał. 1957, z siedzibą w Barcelonie (Hiszpania). Międzynar. Stów. Dystrybutorów Ż., Int. Assoc. on Food Distribution, zat. 1952, z siedzibą w Bernie. Międzynar. Tow. Badań żywności i Substancji żywych, Int. Society for Research on Nutrition and Vital Substances, zat. 1959, z siedzibą w Hannoyer-Kirchrode (NRF) i Brukseli, tączy towarzystwa uczonych 64 państw, m.in. Polski. Publ. Vitalstoffe-Zivilisationskrankheilen. Międzynar. Towarzystwo d/s Badania Tłuszczów, Int. Society for Pat Research, zat. 1954, z siedzibą w Kopenhadze; łączy uczonych kilkudziesięciu krajów, m.in. Polski. Międzynar. Unia Nauk Żywnościowych, Int. Union of Nutri-tional Sciences, zał. 1946, z siedzibą w Paryżu, przez I międzynar. Kongres Ż., łączy uczonych 45 państw, m.in. Polski; statut doradczy FAO i UNICEF. Organizuje co 3 lata Kongres, 9 do .1972. Stały Międzynar. Komitet d/s Żywności w Konserwach, Per-manent Int. Committce on Canned Foods — Comite int. per-manent de la conserye, CIPĆ, zat. 1938, z siedzibą w Paryżu; posiada statut doradczy FAO. FAO publikuje swe studia dot. żywności w serii pt. Codex Alimentarius. Pod auspicjami FAO odbywają się regionalne kongresy, seminaria i sym- pozja d/s wyżywienia, z których FAO publikuje sprawozdania. H. BELSHAW Population Growth and Levels of Consump. tion: with Special Reference to Countries in Asia. London 1956, s. 223; E. HENDERSON Food md: a selective annotated bibliography on food utiiization for economic deyelopment, Rome 1964, s. 203; C. CLARCK Population Growth and Land Use, New York 1967, s. 406; H. W. PAWLEY Possibilities of increasing worid food productton, Rome 1968, s. 231; J. S. DEMA Nutrition in relation to agriculturat production, FAO Rome 1971, s. 123, wyd. 2; J. Łoś Gospodarka żywnościowa w zmieniającym sit Świecie, Warszawa 1972, s. 429; A. SZCZYGIEŁ Tabele sktadu i wartości odżywczych produktów spożywczych. Warszawa 1972, s. 294; Nutrition. A Priority in African Development, ed.: B. Vahlquist, Stockholm 1972; A. J. KLAWE Światowy handel surowcami i żywnością. PWN, Warszawa 1973, s. 313; E. SALKIEWICZ Światowy program żywnościowy—WSP, w: Sprawy Międzynar., 7-8/1973; Yearbook of Int. Organizations, 1973; Kronika 1974. Indeksy ^ Indeks rzeczowy A A l Abandon 2 ABC państwa 3 ABCD 4 Abgrenzung 5 ABM 6 Abolicjonizm 7 Abu Simbel 8 Act of setllement 9 ADELA 12 Adhezja 14 Ad hoc 15 Ad interim 16 Adj. peg system 17 Ad limina apost. 18 Administracja pow. ONZ 19 — Publ. 20-21 Administratorzyapost. 23 „Admirał Graf. Spee" 24 Adopcja 25 Ad referendum 26 Aerobus 28 Aerocasco 29 Aeroflot 30 Aero&taty 31 Affidayit 32 Afganistan 33 Afro-Azja 34- 38, 266 Afryka 39-52 — Pd. Rep. 3081 Agenci dyplomatyczni 54 Agenda 57 Agent provocateur 58 Agio 59 Agrement 60 Agresja 61, 2949 AGR1S 62 Agronomia 63 Aguda 64 Aide memoire 65 Akademie Nauk 67-75 Akces 76 Akcja cyw. wojska 77 Akredytacja 78-79 Akredytywa 80 Akt Bogoty 81 — Chapultepec 82 — gen.. Genewski 83 — końcowy 84 — 5 Listopada 85 — Rio de Janeiro 86 Akupunktura 87 „Alabamy sprawa" 89 ALALC 3388, 3541 Albania 92 Albańskie złoto 93 Albion 94 Alergologia 95 Alfabet ICAO 96 Alfabety m. 97 Alfabetyzacja 98 Algieria 100 Algol 101 Alianci 102-104, 2228 Alianza hisp.-norteam. 105 Alimenty 106 Alkoholizm 107-08 Alliance du Rhin 109 — Franc. 110 Al pan 111 Alterum tantum 112 Altrusa 113 Aluminium 114 Ambasada 117-18 Ameryka 119-36 AMGOT 137 Amnestia 138 Amortyzacja 139 Amortyz. ustawy 140 AMTORG 141 Analfabetyzm 142 Anarchizm 143 Anarcho-synd. 144 Anatomia 145 „Ancona" 146 And. Korp. Rozwoju 148 Aneksja 149 Anestezjologia 150 ANF 151 Angaria 152 Angielski 153 Ankieta m. 159 —„Annuario Pontificio" 160 „Anschluss" 161 Antarktyda 162 Antarktyka 163 Antiqua 165 Antropologia 166 Antyfaszyzm 167 Antykomintern 168 Antykomunizm 169 Antysemityzm 170 ANZAC 172 ANZUK 173 ANZUS 174 Apartheid 175 Apatridos 176, 355, 2459 Apel Budapesztański 177 — Moskiewski 178 — Sztokhoimski 178 APN 180 Apollo 181 Apost. świeck. 182 Appeasement 183 Aptek, znaki 184-85 Arabia Saud. 187 Arabiana 186-95,469,637,1048, 1180, 2034, 2621 „Arabie" 188 Arabska Liga 2034 Arbitraż 196-202, 3545-46 — gosp. 197 — handl. 198 — micdzynar. 199 — morski 200 — Trybunał 3357 —walutowo-dewiz. 201 — Wiedeński 196 — w RWPG 202 Archeologia 203 Architektura 204 Archiwa 205-06 ARCOS 207 Argentyna 208 Armator 211 ARPEL 215 Arrangement 216 Arrasy 217 Arretde marchand. 218 Arret de prince 219 „Art-drain" 220 ASEAN 221 ASPAC 222 Astmologia 223 Astronautyka 224 Astronomia 225 Astrom, jednostka 226 — znaki 227 Asuańska zapora 228 ASW 229 Asygnata 230 Asymetria 231 Asymilacja 232 Ateizm 233 „Athen" 234 Atlantyk 237-38 Atlant. Unia 235 — sojusz 236 Atmosfery wzorzec m. 239 Atomowe problemy 240-41, 442-43, 445-48, 704, 2882, 3683, 3690, 4018 Altach* 242 Audiencja 243 Audiologia 244 Ausgleich 246 Australia 248 Austria 249 Austroslawizm 250 Autochtoni 252 Automatyka 254 Automobilizm 255-256, 3206- 08 Awaria 257 Azja 259-67 Azjaci „Bryt." 260 Azyl 269-70, 2863 B Baasizm 271 BAĆ 272 Badania nauk. 2363 Bagdadzka kolej 274 Bagna 275 Baha'i 276 Bahama 277 Bahrain Petr. C. 278 Bahrajn 279 Baisse 280 Bakter. bronie 444 Balance of power 282 — — (rade 283 Balneologia 285 Balon, i jacht, zaw. 286 — incydenty 287 Balony 288 Baltafrica 289 Baltamerica 290 Balk. problem 292, 291, 957 — sojusz 3307, 3309 Bali. państwa 958 Bambus, kurtyna 295 Banan, rep. 296 Banany 297 Barany 2566 Bandera 299 Bangla Desz 300 Banicja 301 Bank, Barelays 301 — Chase M. 536 — Commerzbank 589 — D-Banken 663, -764, 850 — Eurobraz 989 — Eur. Inwest. 1012 — Export-Import 1028 Bank, First N.C. 1082 — Fuji 1139 — genów 302 — Gosbank 1232 — Handeisbank 2254 — Handl. 303 — /IBRD 304 — Inwest. 310 — Międzyamer. 315 — Midland 2189 — Mitsubishi 2251 — Mitsui 2252 — Moscow Nar. B. 2299 — Nar. B. Polski 2346 — Nat. Westminster 2351 — of America 316 — of Tokyo 317 — PKO 319 — Polski 320, 2346 — Popul. Suisse 326 — Rozrachunków M. 321 — Rozwoju Afr. 44 — — Azj. 263 — — Karaibski 322 — — Międzyamer. 323 — Sanwa 3217 — Schweiz. Kredit 3226 — — Bankyerein 3227 — Sumitomo 3406 — Środkowoamer. I.G. 324 — Westminster 3876 — Wsp. Gosp. M. 325 Banki Centralne 305 — Francji 306 — Japonii 307 — Micdzynar. 308 — NRF 309 — Szwajcarii 311 — USA 312 — W. Brytanii 313 — ZSRR 314 Bankowe org. m. 318 Banków Rozwoju Zw. Afr. 51 Banque Po p.,Suisse 326 Bantustan 327 Barbados 329 BASF 333 Baskowie 334 Battie Act 335 Bawełna 336 Bayer 337 Bazy wojsk. 338 BBC 339 Belgia 341 BENELUX 345 Bethlehem Steel 353 Bezatom. strefy 354, 2738 Bezpaństwowcy 355, 175, 2459 Bezp. strefa 356 — i higiena pr. 357 Bezp. i pokój eur. 358, 1785 — międzynar. 359, 694, 703 — zbiorowe 360, 265 Bezrobocie 361, 4033 Bhutan 362 „Biała księga" 364 Białoruś 365 „Biały dom" 366 Bibliofile 368 Bibliografia 369-70 Biblioteki 371-75 Bilans handl. 378 — płata. 379 — rozrach. 380 Bilateralizm 381-82 Bimetalizm 383 Biochemia 385 Biofizyka 385 Biografie 384 Biologia 385-87 Bionika 388 Bipolarity 389 BIRD 390 Birma 391 Biskupstwa 772 Biuro handl. rep. am. 394 — międzyam. 396 — m. rep. am. 399 Bizonia 400, 3618 Black Power 401 Bl. Wsch. i ONZ 403 Blitzkrieg 404 Blokada 405, 731 Bloki milit. 406 Błęk. Wstęga Atl. 407 Boeing 409 Boers 410, 3081 Bogactwa nat. 411 Bojkot 412 Bokserów powst. 414 Boliwia 415 Bolszewicy 416-17 Bombardowanie 418 Bona fides 419 Boom 421 Botanika 426 Botswana 427 Braceros 429 Brain-Drain 430 . Brain-Wash 431 Brazylia 432 Breve 435 Brinkmanship 436 Brit. Councii 438 — Leyland 439 — Steel 441 Bronie A B C 442 — atomowe 443 — chem. i bakt. 444 — nukl. 445-46, 2400, 3689 — rakiet. 447 — zakazane 448 Brudna wojna 449 Brydż 450 Brygady międzyn. 453 Bryan-Chamorro T. 3548 Brzeska Unia 3755 Budownictwo 458-59 Bułk Cargo 462 Bulla 463 Bullion 464-65 Bułgaria 466 Bund dt. Osten 467 Bundeswehr 468 Indeks rzeczowy Burden Sharing 470 Burundi 471 Burty w. świadectwo 3452 Bydło 472, 2566 C Cadogana pismo 473 CAGI 474 Cali Money 475 Camping 477 CARE 480 Cargo 481 CARIS 482 Caritas 483 Casa de las Am. 485 — Pacifica 486 Casco 487 Casus beli. 488 — foederis 489 CBU 490 CC 491 CD 492 CECON 493 Cejlon 494 CELADE 495 Celna bariera 496 — granica 497 — komora 498 — polityka 499 — wojna 500 — wsp. państw RWPG 501 Celne karnety 163 — nomenkl. 502 — odprawy 503 — org. międzyn. 504 — prawo m. 2883 — taryfy 505 — unie 506 — obszar 507, 3394 CELPA 508 Celuloza 509 Cement 510 CEMLA 511 Cena CIF 512 — monopol 513 — świat. 514 CENTO 515, 3549 Centr. Ag. Polska 516 — państwa 517 Centrum badań 518 — międzyam. 519-20 Ceny 521-23, 512-14 — katalog. 522 — w RWPG 523 Ceramika 524 CERN 525 Cesja 526-27 CET1 528 CETIS 529 Chaldejski kościół 530 Challenge 531 Charge d'aff. 534 Charyt. org. 535 Chase M. 536 Chauvinisme 3439 Chemia 537-39 Chicanos 540 Chile 541 Chiny 542 Chincom 582 Chińska diaspora 543-44 Chiński j. 545 Chirurgia 546 Chleb 547 Chłodnictwo 548 Chmiel 549 Chopina M. Konk. 550 Choroby 551-53, 620, 909, 963 967. 1288 Chorzowska spr. 555 Chronologie m. 556 Chrysler 557 Chrzęść, dem. 558 — Org. M. 560 „Chunnel" 561, 1994 CIA 562 CIBA 563 Cieśniny 566-67, 340, 344, 347 424, 661, 866, 1940, 2120, 2548, 3473, 3520, 3636 CIF 568 CIJ 569 CI NA 570 CINMEN 571 CINTERFOR 572 CITEJA 573 Citroen 574 Clearing 575 Client State 576 Cło 577-78, 496-507, 577-78, 1896, 2396, 3394, 3756-57 CMEA 3023 CMR 579 Coca 580 Coca-Cola 581 COCOM 582 CODELCO 583 Coimperium 584 Colloqium Opole 585 COMECON 586 COMES 587 Comitas Gentium 588 Commerzbank 589 Commodity credit 590 Comp. Fr. des Petr. 591 COMSAT 592 Conclusum 593 Condominium 594 CONESCAL 595 Congr. de Propaganda Fide 596 Consensus 597 Consolat de Mar 598 Contre-Lettre 600 Convair 601 Copyright 603 Cordon sanitaire 604 Corrida de toros 605 Corrolary Th. R. 606 Cór Unum 607 COSPAR 608 Coup DE'tat 609 CPJI 610 Credit Foncier 611 — Lyonnais 612 Crimen laesae 613 Cuba Si... 614 Cudzoziemcy 2865 Cuius regio 615 — solum 616 Cukier 617 Cukr. trzcina 618 — burak 619 Cukrzyca 620 Curzona Linia 621 Cybernetyka 622 Cyganie 623 Cyna 624 Cynk 2502 Cypr 625 Cytologia 626 Cytr. owoce 627 Cyw. ludność 628 Czad 629 CZAL 630 Czarna fasola 631 — lista 632 Czarne M. 633 Czarny piątek 635 — rynek 636 — wrzesień 637 Czarterowe loty 638 — umowy 639 Czas międzynar. 640-42 — pracy 644 Czechosłowacja 646 Czek 647, 2867 Czerw. Pomoc 648 — Morze 649 — Krzyż 650. 1897 Częstotliwość M. 651-52 Człowiek 2472, 2607 Cztern. p. Wilsona 3906 Cztery wolności R. 3132 D Dahomej 655 DaimIer-Benz 656 Dalajlama 658 Daleki W. i ONZ 659 Dania 660 Daty granica 1245 Dassault 662 D-Banken 663 Debellatio 664 D&bit 665 De facto 666 De facto rząd 667 Deflacja 668 Defoliacja 669 De Hayilland 670 Deinsektyzacja 671 De iure 672 Deklaracja 673 — Afryk. 674 — Algier. 675 — Amer. Śr. 676 — Azji. Bangkoku 677 — Balfoura 678, 2609, 3416 — Bandungu 679 — Bukareszt. 680 — Chin. Jap. 681 — Filadelf. 682 — Oen. Hawany 683 — Genew. Laot. 684 — Jałtańska 685 — — o Dal. Wsch. 686 — — w spr. eur. 687 — — — Niemiec 688 — — — pokoju 689 — — — Polski 690 — Londyńska 691 — Meksyk. 692 — Moskiewska 693-95 — — o bezp. powsz. 694 — — o zbrodn. woj. 695 — Nar. Ameryki 696 — Nar. Zjedn. 697 — niepodl. USA 699 — o klęsce Niem. 700 — ONZ antykolonialna 698 — — antyinterwencyjna 701 — — o bezp. m. 703 — — o denukl. Afr. 705 — — jubil. 727 — — o młodzieży 706 — — o postępie społ. 702 — — o zakazie br. atom. 704 — o pr. krajów rozw. 707 — Paryska 708 — Petersb. 709 — PRL-ZSRR 710 — pow. praw. czł. 711 — Praska 712 — praw. czł. i ob. 713 — — dziecka 714 — — nar. Rosji 715 — prezyd. Am. 716 — przyj. NRD-PRL 717 — Rio de Jan. 718 — Saltańska 719 — San Jose 720 — Santiago de Chile 721 — Sztokh. 722 — Taszkiencka 723 — Teherańska 724 — Warszawska 725 — zasad prawa m. 726 — ZSRR w spr. Polski 728 Deklaracje Zgr. Og. NZ 729 Dekolonizacja 730, 413 Dekret Berl. Napoi. 731 — o pokoju 732 Delegacja przy ONZ 734 Delimitacja 735 Demarche 736 Dcmarkacja 737 Dementi 738 Demilitar. 739 Demografia 740-41 Demokracja 742 — chrz. 743 — ludowa 744 — reprez. 745 — socj. 746 Demontaż 747 Demurrage 748 Denazyfikacja 749 Depart. of Agricult. 750 — of Defense 751 — of State 752 Deportacja 753 Depozytariusz 754 Deratyzacja 755 Derelikcja 756 Dermatologia 757 DESAL 758 Desant 759 Destymilacja 760 Dźtente 761 Detergent 762 Deterrence 763 Deutsche Bank 764 Deuxi6me Bureau 765 Dewaluacja 766 Dewastalacja woj. 767 Dewizy 768-69, 2868 Dezatomizacja dna oceanów 3678 Dezerterzy 770 Diamenty 771 Diecezje 772 DiIIona Runda 774 Dinar Jug. 775 Discoverer 776 Disengagement 777 Displ. Persons 778 Długi zagr. 779, 3670 Dno oceanów 780 Dobra kult. 2464 — martwej r. 781 Dobre usługi 782-84, 3560 Dochody ONZ 786 Dochód nar. 787 Dogmat 789 Doktryna 790 — Adenauera 791 — Alendego 792 — antykom. OPA 793 — anity-transfer. 794 — Calvo 795 — Cardensa 796 — Carranzy 797 — Clevelanda 798 — Collidge'a 799 — De Gaulle'a 800 — dobrego sąsiedztwa 801 — Drago 802 — Dullesa 803 — Eisenhowera 804 — Estrady 805 — Gondry 806 — Granta 807 — Hallsteina 808 — Harmona 809 — Johnsona-Manna 810 — Juareza 811 — Kennedy'ego 812 — Larrety 813 — Latynoamer. 814 — Lodge'a 815 — Magalhaesa 816 — Monroe 817 — niest. sojuszów 818 — Nixona 819 — ograniczonej suwerenności 820 — pluralizmu 821 — powstrzymyw. 822 — Prattsa 823 — Stimsona 824 — Tobara 825 — Trumana 826 — Wilsona 827 — wyzwalania 828 — strat. NATO 829 — wojenne 830 — Vii i l'/; wojny 831 Dokumentacja 832-34, 205- 369-75, 556, 572 Dolar am. 836-37 Domicyl 838 Dominikana 840 Domina teoria 3503 Dominium 841 Domy towarowe 842 Doradcza opinia 843 Dornier 844 Dostaw og. warunki 845 Douglas 846 Downing Street 847 Drang nach Osten 848 1049 Indeks rzeczowy Dreibund 849 Drenaż mózgów 430 Dresdner Bank 850 Drewno 857 Drogi m. 851, 853 Drogman 852 Droit d'Arret 854 Drożdże 855 Drób 856 Drzewo 857 „Due Diiigence" 859, 2381 Dumping 860 DunIop-Pirelli 865 Du Pont 867 Duranda Linia 868 Dwuprzymierze 869 Dykt. prolet. 870 Dyplomacja 871-83, 54, 65, 78, 117-18, 242-43, 491-92, 534, 564, 576, 588, 593, 597, 600, 667, 736, 738,852,927,1024, 1196,1890,1925,1977,1980, 2465, 2757 — cicha 564 — dolar. 872 — grub. pałki 873 — międzynar. 874 — ping-pongowa 875 — pokoju ZSRR 876 — tajna 877, 564 Dyplomata 878 Dyplomatów poryw. 879 Dyplomat. Konw. Wied. 1890 — Kurier 1977 — ochrona 2465 — poczta 2757, 1977 — rokowania 880 — ceremoniał 801 — stosunków nawiąż. 882 — — zerwanie 883 Dyplomy nauk. 884 Dyskryminacja 885-895 Dyspensa 886 Dywersja 887 Dzieci 888, 714, 891, 1644, 2466 Dziedziczenie 889 Dziennikarstwo 890, 56, 2204 Dzień Dziecka M. 891 — Kobiet 892 — Kolumba 893 — Meteorol. 894 — Nar. Zjedn. 896 — Panameryk. 897 — Pokoju 898 — Prasy 899 - — Praw Czł. 900 — Telekom. 901 — W. z Rasizmem 895 — Wyzw. Afryki 902 — Zdrowia 903 Dzicwiarstwo 9J4 Dżuma 909 ECOSOC 910 Edukacja 911-12, 1465, 1689 EFTA 914 Eichmana spr. 915 Ekonometria 916 Ekonomia polit. 917 Ekon. Konf. M. 918 Ekskomunika 919 Eksplozje jądr. 920 Eksport. 520, 1477 — kootrrewol. 921 — kredytu 922 — „niewidoczny" 923 — premie 925 — rewolucji 924 — wewnętrzny 926 Eksterytorialność 927-28 Ekstradycja 929-30 Ekumeniczny ruch 931-32 Ekwador 933 ELDO 934 Elektrociepl. 935 Elektronika 936 Elektrotechn. 937 Elektryczność 938 Ełysce 939 Embargo 940 Emerytury 941 Emigracja 942 Emigr. rząd 943 Emisje międzyn. 944 Emska depesza 945 Encomienda 946 Encuentro C. Torres 947 Encykliki 948 Energetyka 949-50 Energia 951- 53, 938 EN1 954 Enklawa 955 Ententa 956-62 — Afrykańska 41 — Bałkańska 957 — Bałtycka 958 — mała 959 — międzyn. 960 Entente 961 — Cordiale 962 Epidemia 963 Epilepsja 964 Episkop. Kościoły 965 Episkopat 966 Epizootia 967 ERAP 968 Ergonomia 969 ERL 970 ERP 971 Erytrea 972 Eskalacja 973 Esperanto 974 ESRO 975 Estoppel Princ. 978 Etalon 979 Etnocidio 982, 2087 Euhemeryzm 983 Euroafryka 985 Euratom 986 Eurazja 987 Eurobond 988 Eurobraz 989 Eurochemic 990 Eurocontrol 991 Eurocult 992 Eurodif 993 Eurodolar 994 Euromedico 995 Europa 996-1002 — Kosm. 999 — Nostra 1000 — Ojczyzn 1001 Europ. Ag. En. Nukl. 1003 — jedn. rozr. 1004 — kom. doradcza 1005 — Liga 2029 — Unia Rozl. 1007 — Wsp. Gosp. 1008, 3384-85 — — Obronna 1009 — — Polit. 1010 — — Węgla i Stali 1011 Europ. Bank Inw. 1012 — Fund. Rozwoju 1014 — Hymn 1015 — Koncert 1016 — Ukl. Walut. 1017 — Stów. Kult. 1013 Europocentryzm 1018 Eurospace 1019 Eurowizja 1020 „Everymen's UN" 1021 EWG 1008 Ewang. Kościoły 1022 Ex aequo 1023 Exequatur 1024 Exnunc 1025 Exodus 1026 Explorer 1027 Export-lmp. Bank 1028 EXXON 1029 Fact-Finding 1030 Pactoring 1031 Fair Play 1032-33 Fair-Price 1034 Pait Accompli 1035 Fałsz, pieniędzy 1037 Fałsz, ozn. tow. 1038 FAO 1039 Farbwerke 1040 Farmacja 1041-42 FAS 1043 Paszoda 1044 Faszyzm 1045, 167, 742, 2370, 4035-36 FBI 1046 PDC 1047 Fedaini 1048 Federacja 1049 — Emir. Ar. 1050, 1056 — Malajska 1051 — Pd. Arabii 1052 — Rep. Ar. 1053 — Rodezji i Niasy 1054 — zat. Perskiej 1055 Pederalizm 1057 Pederal Reserve 1058 Fenomenologia 1059 Festiwale 1060, 2206 Fiat 1061 Fidżi 1062 Filatelistyka 1063, 1047, 2756 Film 1065-67 Filologia 1068 Filozofia 1069 — nauki 1070 — prawa 1071 Finanse międzynar. 1072-74 Finans. grupy 1075-78, 1265- 66, 1269-70, 1273-80, 1283- 84 — — Francji 1075 — — Japonii 1076 — — USA 1077 — — W. Brytanii 1078 — org. międzynar. 1079 — problemy ONZ 1080 Finlandia 1081, 90, 1353, 3664 First N.C. Bank 1082 First Wash. Secur. 1083 Fiskalne umowy m. 1084 Fizjologia 1085 Fizjoterapia 1086 Fizyka 1087 Fizyków szkoła m. 1088 Flaga ONZ 1089 Flagi państw. 1090 Flamandowie 1091 Flora Eur. 1092 Flota Handl. 1094 — Woj. 1095 FOB 109 Focke-Wułf 1097 Foki 1098 Fokkcr 1099 Fonetyka 1100 Foniatria 2057 Fonografia 1101 Fonologia 1102 FOR 1103 FORATOM 1104 Foree de Frappe 1105 Ford 1106 Foreign Office 1107 Forint 1108 Formuła Rodos 1109 Fort Gulick 1110 Fortran 1111 Fosforyty 1112 Fotografia 1113 Fotogrametria 1114 Frachty morskie 1115 Fraktura 1116 Franc CFA 1117 Francja 1118 Franco 1119 Franc. Unia 1120 — — Kult. 1121 — Wspólnota 1122 — Teryt. Afarów 1123 — Ziemie Arkt. 1124 Francuski 1125 Franc.-Pol. Stów. 1126 Franglais 1127 Frank Franc. 1128 — Szwajc. 1131 Frankofonia 1129-30 Free Worid 1132 Front antyimp. 1133 — Kl. Rób. 1134 — Ludowy 1135 — Nar. 1136 Fryzjerstwo 1138 Fuji Bank 1139 Fulbrighta program 1140 Fundacja Kościuszk. 1141 — M. Solidarności 1142 Fundacje 1143, 1606 Fundusz Ekon. M. 1145 — Emeryt. ONZ 1146 — Eur. Walut. 1147 — Integr. Am. Lać. 1148 — Panam. 1149 —Pow. Ludn. 1150 — — Postępu Społ. 1151 — Pręż. USA 1152 — Rolny 1153 — Rozwoju 1154-56, 1160 — Socjalny 1157 — Specjalny 1158-60 — Stabiliz. 1)61-62 — Stypend. 1163 Funkcjonariusze M. 1164 Funt Sterling 1165 Futurologiall66 Fuzja 1167 G GĄB 1168 Gabon 1169 Gambia 1173 . GANEFTO 1174 Gastarbeiter 1175 Gastroenterólogia 1176 Gastronomia 1177 GATT 1178 Gaz 1179, 2322 Gazy 1181 GCEP 1182 Gdańsk W.M. 1183 Generał Dynamics 1184 — Electric 1185-86 — Gouvernement 1187 — Motors 1188 Genewska konw. l. 1190 Genewskie Konfer. 1191 — konw. 1192 — spotkania m. 1193 — protokoły 1194-95 Genocidio 2087, 982 Gentelmen's agreement 1196 Geodezja i geofizyka 1197 Geografia 1198-99, 1463 Geogr. reprez. 1199 — nazwy 1200 Geologia 1201 Geometrzy 1202 Geopolityka 1203 Gerontologia 1204 Gestapo 1205 Ghana 1207 Giełdy świat. 1209-13 Ginekologia 1215 Gleba 1217 Glejt 1218 Głosowanie w ONZ 1219 Głód 1220 Głuchoniemi 1221 GMT 1222 Gold-Bullion 1224 Gold Exchange 1225 Gold Points 1226 Golpe de Estado 1227 Goodyear 1228 Gorączka cz. złota 1229 — złota 1230 Gorilas 1231 Gosbank SSSR 1232 Gospod, wsp. m. 1233 — świat i ONZ 1234 Górna Wolta 1236 Górnictwo 1237 Górny Śląsk 1238-41, 2227 Grad 1242 Grand Design 1244 Granica m. 1246 — — daty 1245 — morska 1247 Indeks rzeczowy . 1050 Granica państw. 1248, 735, 737, 824,- 1713, 1246-49, 2398, 3412 Graniczne spory 1249 Grecja 1250 Grecko-kat. Kość. 1251 — — synod 1252 — Wsch. Kość. 1253 Greenwich Observ. 1254 Grenada 1255 Greshama prawo 1258 Groby wojenne 1259 Groźba użycia siły 1260, 726 Grób N. Żołn. 1261 Griinderzeit 1262 Grupa 77 1263 — Andyjska 1264 — Banku Świat. 1265 — Bostońska 1266 — Brazzaville 1267 — Casablanca 1268 — Chicago 1269 — Cleyeland 1270 — czterech 1271 — dorz. La Pląta 1272 — Du-Pont 1273 — dwudziestu 1274 — dziesięciu 1275 — First N.C. Bank 1276 — Forda 1277 — Giannini 1278 —Mellona 1279 — Mitsubishi 1280 — Monrovia 1281 — Montevideo 1282 — Morgana 1283 — Roekefellera 1284 — S. Domingo 1285 Grupy nacisku 1286 Gruźlica 1288 Gryzonie 1289 Grzyby 1290 Gujana 1294 Gulf Oil C. 1298 Gwarancje dla inw. 1300 — międzynar. 1301 — w handlu m. 1302 — socjalne 1643 — systemu m. 1303 Gwatemala 1304 Gwinea 1305 — Bissau 1306 — Równik. 1307 H Habeas corpus 1308 Habitat 1309 Haiti 1311 HAKATA 1313 Hałas 1314 Handel 1315-35.587,1302,1822, 2884 — dz. sztuki 1315 — międzyn. 1316 — — bronią 1317 — „niewidoczny" 1318 — org. m. 1319 — przybrzeżny 1320 — światowy 1321 — wolny 1322 — Wschód-Zachód 1323 — zagr. 1324-28, 1334-35 — żywym towarem 1329, 2956 Handl. "formuły 1330, 1334 — izby bil. 1331 — prawo m. 2884 — umowy m. 1332 Handlu i Rozw. Rada 1333 Hansa 1336 Harwardzkie studia 1337 Haskie Konferencje 1340-41 — Konwencie 1338-39, 1342-44 — Reguły 1343 Haski Protokół L. 1344 — Regulamin 1345 Hausse 1347 Heinkel 1350 Hematologia 1354 Hemofilia 1355 Henschel 1356 Herbata 1357 Herrenvolk 1358 HEB 1359 Hibernacja 1360 Higiena 1361-62, 357 Hinduizm 1363 Hipoteki morskie 1364 Hispanidad 1366 Hispanoamerica 1367-68 Historia 1369, 1463 — Konstytucji 69 Hiszpania 1370-73 Hiszpański 1372 Hiszp.-Niem. T. Układ 1373 Hodowla 1374 Holandia 1375 Holding 1376-77 Homeopatia 1378 Honduras 1379 Hotelarstwo 1381 Hot Linę 1382 Hot Springs 1383 HSG 1384 Humane vitae 1385 Humanizm 1386-87 Hutnictwo 1388-89 Hydroenergia 1390 Hydrologia 1391 Hymn ONZ 1392 IAEA 1393 IATA 1394 IBERLANT 1395 Iberoameryka 1396 IBM 1397 IBRD 1398 ICAO 1399 ICBM 1400 ICJ 1401 IDĄ 1402 IFC 1403 IFN1 1404 IGAT 1405 I.G. Parben 1406 Ikebana 1407 ILO 1408 IMCO 1409 IMF 1410 Imigracja 1411, 815 Immunitety 1412-15 IMO 1416 Impeachment 1417 Imperiał Chemical 1418 Imperializm 1419 hnpot 1420 INCAP 1421 Incaparina 1422 INCB 1423 Incognito 1424 1NCOTERMS 1425 lndex 1426 Index bibliogr. 1427 — Libr. Proh. 1428 — Translat. 1429 India 1430, 346, 1666 Indianie amerykańscy 143), 946 Indonezja 1437, 1536 Indult 1438 Induski spór o wodę 1439 Industrializacja 1440 Industry Oil 1441 Indyjski O. 1442 Inflacja 1443 Influenza 1444 Informacja 1445 — nauk. techn. 1446-47 Informatyka 1449 Informbiuro 1450 Infostrada 1451 INFOTERM 1452 Infrastruktura 1453 Inkwizycja 1454 Inpul-Output 1455 INSEAD 1456 Inspekcje M. 1457 — pracy 1458 Instrumenty pokoju 1459 Instytucja ONZ 1460 Instytut Adm. Am. Śr. 1461 — Bad. Przem. Am. Śr. 1462 — Geogr. i Hist. Panam. 1463 — Kult. Morskiej 1464 — M. d/s Edukacji 1465 — — Cywilizacji 1466 — — współ, intelekt. 1467 — norm. RWPG 1468 — patentowy 1469 — planowania Am. Ł. 1470 — pokoju 1471 — Prawa M. 1472 — Probl. Ek. Socjalist. 1473 — Włosko-Lat.-Am. 1474 — Wyższ. Studiów Am. Lać. 1475 — — — Międzynar. 1476 Instytuty d/s eksportu 1477 — spraw międzynar. 1478, 2806 Integracja 1479 — Afryki 1480 — Am. Lać. 1481 — — Srodk. 1482 — Arabska 1483 — Europy 1484 — gospod. 1485 — kapitalist. 1486 — P. Dorz. Senegalu 1487 — pogranicza 1488 — Pd.-Azjat. 1489 — Socjalist. 1490 — Subreg. 1491 — W. Kolumbii 1492 Integralność teryt. 1493, 726 INTELSAT 1494 Interamerykanizm 1495 INTERAMPOL 1496 Interarms 1497 Interatomenergo 1498 Interatominstrument -1499 Interchim 1500 Intercontainer 1501 Interelektro 1502 Interhandel 1503 Interkontynent 1504 Interkosmos 1505-06 Interlatynoamer. 1507 Interlingue 1508 Intcrmetal 1509 Internacjonalista 1510 Internacjonalizacja 1511 Internacjonalizm 1512 — religijny 1513 Internowanie 1514 Interpol 1515 Interport 1516 Interpretacja 1517 Intersputnik 1518 Interszypnik 1519 Intertekstiiroasz 1520 Interwencja 1521-24, 701-720, 797, 799, 802, 804, 808, 810, 813, 816-17, 825-28, 1927, 2386 Interwencjonizm 1524 Interwizja 1525 Interzonenhandel 1526 Inwalidzi I527 Inwazja 1528 Inwest. zagr. 1529-30, 519 Inżynierowie 1531 IRA 1532 Irak 1533 Iran 1534 Iraq Pelr. C. 1535 Irlandia 1537-38 Iron hoop 1538 Irredenta 1540 Irygacje 1541 Islam 1542 Islandia 1543 ISMUN 1544 ITO 1547 ITT 1548 ITU 1549 lunctim 1550 lus ad helium 1551 lus circa sacra 1552 lus cognen-1553 lus dispositiyum 1554 lus in bello 1555 lustitia denegata 1556 „lustitia et pax" 1557 Izba Morska 1558 Izby handl. 1560 — Handlu Zagr. 1561, 2805 — Rozrach. 1562, 1559 Izolacjonizm USA 1563 Izrael 1564-65, 1581, 2609 Izraelska rez. 1563 Jaja 856 Jakobicki K. 1566 Jakości gwarancja 1567 — znak 1568 Jamajka 1569 Japonia 1571 Jednomyślność W. Mocarstw 1573 — w L.N. 1574 Jednostki SI 1575 Jedwab 1576 Jemen 1577 — Pd. 1578 Jen 1579 Jeńcy i ranni 1580 Jezuici 1582 Jęczmień 1583 Język gestów 1584 Języki 101,153,974, 1111, 1125 1372, 1584-87, 3137 John Buli 1588 Jordania 1590 Juan 1591 Judaizm 1592 Jugosławia 1593 Jumbo Jet 1594 Junkers 1595 Junta Militar 1596 Jurysdykcja 1597 Justicialismo 1598 Juta 1599 K Kable 1600 Kabotaż 1601 Kakao 1603 Kalendarz Astron. 1604 — Światowy 1605 Kaliforn. Fundacje 1606 Kambodża 1607 Kamerun 1608 Kanada 1609 Kanały 1611. 238. 340, 437, 863. 1684, 1920, 1930, 1994, 2620, 3187, 3037, 3403 Kapelani wojsk. 1612 Kaperstwo 2211 Kapitalizm 1613 Kapitałów ucieczka 2614 Kapitulacja 1615-17 — Japonii 1616 — Niemiec 1617 Kapitulacje 1618 Karaibskie org. 1619, 1621, 3386 — spory 1620 Karaiby 1622 Kara śmierci 1623 Karat 1624 Karbid 1625 Kardiologia 1626 Karne prawo m. 2885 Karnet ATA 1629 — celny 1630 — TIR 1630 Karta Afryki 1633 — Algieru 1634 — Alta Gracia 1635 — Atlantycka 16-16 _ _ Nowa 1637, 2652 — Ek. Ameryk. 1638 — — Praw i Obów. Państw 1639-40 — Hawańska 1642 — Międzyam. Gw. Socj. 1643 1051 Indeks rzeczowy — — Kobiety i Dz. 1644 — N.Z. 1645, 1865, 2767, 3092 — OCAM 1646 — ODECA 1647 — OJA 1649 — OPA 1648 — Ottawska 2562 — Pacyfiku 2592 — Punta Del Este 1650 — Quito 1651 — San Salvador 1652 — Socj. Europy 1653 — Teauendama 1654 — Trypolitańska 1655 — Unii Afr. Państw. 1656 — — Afr. i Rep. Malg. 1657 — Vifta Del Mar 1658 — Wysp. Afr. 1659 Kartel 1660-61, 2328 Kartografia 1662 — ONZ 1663 Katar 1669 Katastrofy natur. 1670 Katol. doktryny 1671 — org. m. 1672 Katolicyzm 1673 Kauczuk 1674-75 Kawa 1676 Kcmalizm 1678 Kenia 1679 Kennedy'ego Runda 1680 Kidnaper 1682 Kilogram 1683 Kiwanis 1686 Klarowanie 1687 Klasyfikacja dziesiętna 1688 — M. Edukacji 1689 — Ekon. 1690 Klasyfikac. Tow. 1691 Klauzula 1692 — Belgijska 1693 — Berlińska 1694 — Fed. i Koi. 1695 — Martensa 1696 — najw. uprzyw. 1697 — narodowa 1698 — notyfikac. 1699 — o p. Osi w Karcie NZ 1700 — porz. publ. 1701 — Skandyn. 1702 — solidarn. 1703 — złota 1704 Klerykalizm 1705 Klimatyzacja 1706 Klub nicnukl. państw 1707 — Paryski 1708 — Rzymski 1709 — Sztuki ONZ 1710 — Wiedeński 1711 Knesebecka granica 1713 Know-how 1714 Koalicja 1715 Kobiece org. m. 1716 Kobiety 113, 892, 1694, 1716, 2851 Kod band). 1722 — międzynar. 1726 — poczt. 1723 Kodeks Balt. 1718 — Bustamente 1719 — Przestępstw p. Pokojowi 1720 — Sanit. Panamer. 1721 Kodyfikacja 1724-25 Kolaboracja 1728 Koleje 1729-33 Kolekt, legitymiz. 1734 Kolonializm 1735, 698,730, 794, 798, 807, 817, 1645 Kolumba Pomnik 1736 Kolumbia 1737 Komandytowa sp. 1738 Kc.trbalar.ci 1739 Komendantura 3310 Kominform 1450 Komintem 1740 Komisja d/s D. Wsch. 1741 — gosp. ONZ d/s Afryki 1742 — — — d/s Am. Lać. 1743 — — — d/s Azji i D. Wsch. 1744 — — — d/s Azji Zach. 1746 — — — d/s Europy 1745 — Międzyam. En. J. 1747 — — d/s B. Zbrodni J.M. w Chile 1748 ————— USA w Indoch. 1749 — — inwcstyg. 1757 — — mieszana 1758, 1238 — nadzoru i kontr. 1750 — prawa m. 1751 — praw czł. 1752 — reparacyjna 1753 — wsp. eur. 1754 Komisje ONZ 1755-56 Komitet d/s odpowiedz. 1759 — ek. i socj. 1760 — Nar. Poi. 1761 Kompensata 1763 Kompetencje 1764-65 Komputery 1766 Komunalna wsp. m. 1767 Komunikacja 3605-07 Komunikat 1768 — Polsko-Am. 1769 Komunist. Międzynar. 2217, 2222-23 — — Młodzieży 1770 — i Rób. Partie 1771 Komuniści 1772 Komunizm 1773, 1450, 1740, 1770-72, 2217, 2222-23 Komutacja 1774 Koncern 1775, 733, 1377. 2028, 3484 Koncesja 1776 Koncesje chin. 1777 Koncyliacja 1778 Konfederacja 1779-80, 3582 Konferencja Afryk. 1781 — Ambasadorów 1782 — Barcelonska 1783 — Berlińska 1784 — Bezp. i Wsp. w Eur. 1785 — Bliskowsch. 1786 — Boulogne 1787 — Bretton Woods 1788 — Casablanca 1789 — Cbapultepec 1790 — Dumbarton Oaks 1791 — Pedała 1792 — Genueńska 1793 — Hythe 1794 — Indoch. 1795 — Jałtańska 1796 — Kairska 1797-99 — Laot. w Genewie 1800 — Lokarn. 1801 — Londyńska 1802 — Manila 1803 — M. Org. Katol. 1804 — Moskiewska 1805 — NZ w S. Francisco 1806 — OŁAS 1807 — Panafr. 1808 — Panamer. 1809 — Paryska 1810-13 — Poczdamska 1814 — Ouebec 1815 — Rio de Janeiro 1816 — San Remo 1817 — Sao Paulo, 1818 — Solid. Afr., Azji i Am. Ł. 1819 — Spa 1820 — Stresa 1821 — Św. Handlu i Rozw. 1822 — Teherańska 1823 — Tlatelolco 1824 — Warszawska 1825 — Waszyngt. 1826, 3857 — Wersalska 1827 — zobowiązań 1828 Konferencje Bałtyckie 1829 — Europejskie 1830 — Haskie 1340-41 — morskie żeglugowe 1831 — na szczycie 1832 — ONZ 1833 — pokojowe 1341, 1834 — sanitarne m. 1835 Konflikt 1836 Konfucjonizm 1837 Kongo 1838 Kongregacjonaliści 1839 Kongres 1840 — Akwizgr. 1841 — Arras 1842 — Kongresów Am. Śr. 1843 — Kontynent. 1844 — Lublański 1845 — Nauki Poi. 1846 — Opawski 1847 — Wcroński 1848 — Westfalski 1849 — Wiedeński 1850 — Wolności Kult. 1851 — Eucharyst. 1852 — i Kont. M. 1853 — w Obronie Pokoju 1854 Konie 1855 Konkordat 1856-57 Konkurencja 1858 Konkursy Wieniawskiego 1859 Konkwistadorzy 1860 Konopie 2014 Konosament 1861 Konserwacja 1862 Konstytucja 1863 — UNESCO 1864 — a Karta NZ 1865 Konsul 1866, 1891, 1927 Konsultacja 1867 Kontenery 1868 Kontcstatorzy 1869 Kontrabanda 1870-71, 2972 Kontrakt 1871-72, 639 — żółtego psa 1873 Kontrola m. 1874 Kontrola urodzin 1875 Kontrpartyzantka 2657 Kontrybucje 1876 Konwencja 1877 — Alvenslebena 1878 — Górnoil. 1239 — Import. UNESCO 1879 — Jaunde 1880 — Lotn. Chicag. 1881 — — Guadalaj. 1882 — — Paryska 1883 '— — Warsz. 1884 — Montevideo 1885 — o niestos. przedawn. zbr. woj. 1886 — Oslo 1887 — o wolności stów. 1888 — Rzymska 1889 — Wied. Dyplom. 1890 — — konsul. 1891 — — o prawie traktatów 1892 Konwencje Bałtyckie 1893-94 — Bern. 1895 — celne 1896 — Czerw. Krzyża 1897 — Genewskie 1898 — Kolejowe 1733 — Lotn. Rzymskie 1899 — m. platn. 1900 — m. żegl. 1901 — Montreux 1902 — morskie 1903 — — Bruks. 1904 — — Lond. 1905 — pocztowe 1906 — sanitarne 1907 — transport. 1733 — Wiedeńskie 1908 Konwergencja 1909 Konwój 1910 Kopernik, zasada 1911 — Rok 1912 Koprodukcja 1913 Koptyjski K. 1914 Korea 1915-17 Korespondenci woj. 1918 — zagr. 1919 Korona 1921 Korozja 1922 Korporacje 1923 Korporacjonizm 1924 Korpus Dyplomat. 1925 — Ekspedyc. 1926 — Intcrw. 1927 — Konsul. 1928 Korsarstwo 1929 Korytarz Poi. 1931 Kosmetologia 1932 Kosmiczna przestrzeń 1933-35, 181, 224-27, 281, 479, 508, 592, 608, 616, 776, 934, 975, 999, 1019, 1027, 1965, 2104, 2147, 2176, 2875, 3200, 3221, 3286,3327,3351,3372,3685, 3372, 3685, 3690, 3869, 3970 Kosmonauci 1934 Kosmowizja 1935 Kostaryka 1936 Kościelne Państwo 1937 Kościoły, org. re1., wyznania 27, 47, 154, 213-14, 253, 273, 276, 327, 367, 457, 483, 530, 559-60, 596, 607, 658, 772, 932, 965,981,1022,1251-53, 1363. 1542, 1566, 1582, 1592, 1672-73, 1837, 1839, 1852, 1914, 1937-39, 1892, 1993. 2092, 2128, 2148, 2160, 2177, 2250, 2376, 2520, 2550, 2666-68, 2766, 2915, 2934, 2961-62,3008,3067-71,3157, 3255, 3295-96, 3329-30, 3923-24, 3453, 3460, 3480, 3501, 3504, 3773, 3775, 3782, 3972, 4021 — Adwentyści 27 — Afr. K. Chrz. 47 — Anglik. K. 154 — Armeński K. 213 — Armia Zbawienia 214 — Autokefalia 253 — Baha-i 276 — Badacze P. Św. 273 — Baptyści 327 — Bibl. Tow. 367 — Buddyzm 457 — Chald. K. 530 — Caritas 483 — Chrz. Scjent. 559, 1938 ~ Chrz. Org. M. 560 — Congr. d. prop. fide 596 — Cór Unum 607 — Dalajlama 658 — Diecezje 772 — Ekum. ruch. 932, 931 — Episk. K. 965 — Etiop. K. 981 — Ewang. K. 1022 — Gr.-kat. K. 1251-52 — Gr.-wsch. K. 1253 — Hinduizm 1363 — Islam 1542 — Jakob. K. 1566 — Jezuici 1582 — Judaizm 1592 — Kat. org. m. 1672, 1804 — Katolicyzm 1673 — Konfucj. 1837 — Kongregacjon. 1839 — Kongr. Euchar. 1852 — Kopl. K. 1914 — K. Chr. Naukowy 193S — K. Rz.-Kat. 1939 — Kwakrzy 1892 — Lamaizm 1993 — Luter. K. 2092 — Malt. Żak. 2128 — Maron. K. 2146 • — Mazdaizm 2160 — Metodyści 2177 — Misjonarze 2250 — Nestor.-Un. K.-2376 — Opus Dei 2520 — Ortod. i Praw. 2550 — Pax Christi 2666 — — Romana 2667-68 — Pojedn. Ruch 2766 — Prawosl. 2915 — Prezbiter. 2934 — Protest. K. 2961 — Protestantyzm 2962 Indeks rzeczowy 1052 — Rada Ep. Am. Lać. 3008 — Religie 3067-71 — Różokrz. 3157 — Shinto 3255 — Sobory 3295-96 — Spirytualizm 3329 — Spirytyści 3330 — Synody 3423-24 — Św. Jehowy 3453 — Świat. Rada K. 3460 — Taoizm 3480 — Templariusze 3501 — Teozofia 3504 — Unici 3773 — Unitarianie 3782 — Unie rei. 3775 — Wsch. K. 3972 — Zakony 4021 Kościół Rz.-Kat. 1939, 18, 23, 140, 160, 182, 213, 270, 435, 463, 483, 596, 607, 772, 781 789, 886, 919, 931, 948, 966, 1144, 1385, 1612, 1671-73, 1804, 1852, 1856-57, 1937, 1984, 2873, 3379, 3859 Kościół a państwo 3147 Krach 1941 Kraje Dem. Lud. 1942 — rozw. się 1943-44, 1707 Kredyt 1945-49 Kremacja 1950 Krew 1952 Kriegsrason 1953 Kriestimern 1954 Krucjata Antykom. 1955 Krystalografia 1956 Kryzys energ. 1957 — gosp. 1958 — kubański 1959 Krzyżacy 1960 Książka 1961 Księgarnie ONZ 1962 Księgarstwo 1963 Księgi póki. 1964 Księżyc 1965, 726, 1933, 2875, 3685 Kształcenie ustawiczne 1966 Kuba 1967 Ku Klux Klan 1968 Kukurydza 1969 Kule 1970 Kultura 1971-73, 220, 992, 1013, 1193, 1338, 1386-87, 2464, 2473, 2475, 2862 Kulturalna Wsp. M. 2871 Kulturalne dobra 1973, 2464 Kulturkampf 1974 Kuratela 1975 Kurier dypl. 1977 Kurtaż 1978 Kurtuazja M. 1979 Kuwejt 1981 Kwakrzy 1982 Kwarantanna 1983 Kwestia Rzymska 1984 Kworum 1986 Kwota 1987 Kynologia 1988 Laicyzacja 1990 Laissez Passer 1991 Lamaizm 1993 Langust. wojna 1995 Laos 1997 Latifundismo 2000 Latynoamerykanizm 2001 Leasing 2003 Lebensborn 2004 Lebensraum 2005 Legia Cudz. 2006 Legion Ar. 2007 — Condor 2008 — Czechów i Słów. 2009 Leja 2010 Lekarz 2011 Lend-Lease Act 2013 Len 2014 Lenin, nagroda 2330 — rocznica 2015 Lesolo 2016 Leśne pasy ochr. 2017 Leśnictwo 2018, 2559 Lew 2020 Lcx patriae 2021 Liban 2022 Liberia 2024 Libia 2025 Licencja 2026 Liechtenstein 2028 Liga Arabska 2034, 2590 Liga Narodów 2030 397, 460, 1008, 1467,1574,2032,2132, 2264,2591,2771,3012,3214, 3233, 3259, 3358, 3625, 4043 — Biuro M. Eduk. 397 — Budżet 460 — ILO 1408 — Inst. M. Wsp. Intel. 1467 — Jednomyślność 1574 — i ONZ 2032 — i państwa am. 2031, 2033 — Mandaty 2132-33 — Mniejszości 2264 — Pakt 2591 — Pokój, zadania 2771 — Rada 3012 — Sankcje 3214 — Sekretariat 3233 — Siedziba 3259 — Tryb. Admin. 3625 — Zgromadzenie 4043 Liga Państw Ar. 2034, 2590 — Liga Praw Czł. 2035 — Święta 2036 Linia 2038 — Ład. 2039 Lipskie procesy 2040-41 Lir 2042 List komis. 2043 — uwierz. 2044 Listy zast. 2045 Literatura 2046, 587, 1193, 1013, 2473, 2680 Liturgia 2047 Litwinowa Prot. 2049 L!oyd's 2050-51 Lockheed 2053 Lock-out 2054 Lodówki 2055 Logistyka 2056 Logopedia 2057 Lokomotywy 2058 Lombardy 2059 Londyński Prot. 2061 „LOT" 2062 Loterie 2063-64 Lotnictwo 2065-81, 28-31, 96, 272, 286-88, 409, 474, 482, 531, 570, 573, 601, 630, 638, 670, 844, 846, 970, 991, 1097, 1099, 1190, 1339, 1344, 1350, 1356, 1359, 1384, 2062, 2139, 2711,2830- 35, 2887 Lotnicza poczta 2066 Lotnicze konwencje 1190, 1339 1349, 1881-84, 1889, 2965 — linie m. 2067 — mapy 2139 — normy m. 2068 — prawo m. 2887 — org. m. 2069 Lotniczy przemysł 2070 — — Francji 2071 — — Japonii 2072 — — Polski 2073 — — Rzeszy i NRF 2074 — — USA 2075 — — W. Brytanii 2076 — — Wioch 2077 — — ZSRR 2078 Lotniska m. 2079 Loty nad m. otw. 2080 — z bomb. nukl. 2081 LSD 20S3 Ludność 2084-88, 740-41, 1150, 3332-33 — cywilna 2467 Ludobójstwo 2087, 981 Ludzie starzy 2088 Luksemburg 2089 Lumpenproletariat 2090 „Lusitania" 2091 Luterańskie K. 2092 Lynch 2093 Lyttona Raport 2094 Lać. języki 2096 — Świata Akademia 73 Łajka 2097 Łączenie rodzin 2098 Łodzie rat. 2099 Łosoś 2100 Łowiectwo 2102, 2877 Łożyska 2103 Łunnik 2104 Łunochod 2105 Łupy woj. 2106, 2878 Łużyce 2107 M MacCartyzm 2108 Mac Mahona Linia 2110 Mafia 2111 Mag. sztuki 2114 Maghreb 2113 Maginota Linia 2115 Magna. Charta 2116 Maisons de L'Europe 2117 Makler, 2119 Malaria 2121 Malawi 2122 Malediwy 2123 Malezja 2124 Malfindo 2125 Mali 2126 Malta 2127 Maltański Zakon 2128 Maltuzjanizm 2129 Małoletni 2130 Małżeństwo 2131 Mandatowe ter. 2132 Mandaty M. 2133 Manifest Kom. 2135 — Pokoju 2136 Maoizm 2137 Mapa świata 2138 Mapy lotn. 2139 Maguis 2140 Marka NRD 2142 Marka NRF 2143 Marketing 2144 Maroko 2145 Maronicki K. 2146 Mars 2147 Martensa klauzula 1696 Marynarka 2149 Masoneria 2151 Mass media 2152 Maszyny do szycia 2154 Matemat. Centr. M. 2155 Matematyka 2156 Mau-Mau 2157 Mauretania 2158 Mauritius 2159 MBFR 2161 McCarran-Wood Act. 2162 Meble 2163 Mechanika 2164 Medale 2165-66 Mediacja 2167 Medycyna 2168, 87, 95, 108, 145, 150, 184-85, 220, 223, 285, 426, 546, 551-53, 620, 757, 909, 936, 963-65, 1041-42,1176,1361-62,1378,2011, 3886, 4039-40 Mędrcy 907 Magadeath 2169 Meksyk 2171 Messerschmitt 2173 Metale 2174 Meteorologia 2175-76, 894, 3916 Metr 2178 Metrologia 2179 Metr. konw. 2180 — system 2181 Metysi 2182 Miary i wagi 2184,185, 226, 239, 640-42, 1114, 1254, 2205 2178-81, 3250, 3256 Miasta blizn. 2185 Miasto NZ 2)86 MICUM 2187 MID 2188 Midland Bank 2189 Miedź 2191 Mieszkalnictwo 2192-93 Międzyafr. i Malg. Org. 2194 Międzyal. Ag. 2195 Miedzyam. W. Komisja 2196 — Komisje 2197 — K. Pokoju 2199 — Siły Pokoju 2198 — system 2200 Międzyn. Trybunał B. Russela 2209 — — d/s Zbr. Woj. w Wietn. 2210 — — Kaperski 2211 — — Karny 2212 — — Spraw. 2213-14 — — Wojsk. 2215 — — — dla Dal. Wsch. 2216 Międzynarodówka 2217 „Międzynarodówka" 2218 — 2'/2 2219 — IV 2220 — Amsterdam 2221 — Komunist. 2222 — — Młodzieży 2223 — Przeciwn. Wojny 2224 — Socjalist. 2225 — Związkowa 2226 Międzysojuszn. Komisja 2227 — Komitet 2228 Mięso 2229 Migracje 2230 Mikrografia 2231 Militaria 2232, 38, 77, 137, 151, 172-74,229,231,236,240-41, 338, 354, 356, 358-60, 377, 404-06, 418, 442-49, 453, 486, 490, 515, 664, 669 704-05, 708-09, 724, 731 739, 747, 753, 765, 767, 770, 791, 803-04, 824, 826-31 859, 886, 973, 1009, 1095 1105,1110, 1181, 1192,1195' 1261,1317,1342, 1345,1528' 1550, 1555, 1580, 1596' 1615-17, 1739, 1871, 1886' 1897-98, 1910, 1918, 1929' 1953, 2006-09, 2037, 2081' 2087,2091,2106,2115,2315' 2332, 2334, 2339, 2352-53' 2400, 2467, 2649, 2657-58' 2673, 2682. 2700, 2710-11' 2741, 2792, 2908, 2925' 2946-47, 2955, 2966, 3040' 3056, 3072, 3074, 3279' 3308-15, 3440, 3508, 3549' 3591, 3634, 3652, 3689-90' 3704, 3706, 3819,3830,3861' 3873, 3902, 3924-59, 4035-36, 4054 Militaryzacja Afryki 2233 — Amer. Lać. 2234 Militaryzm 2235-38, 2233-34 — Japonii 2236 — Prus 2237 — USA 2238 Mills Trade Act 2239 Minderheit ist... 2240 Mineralogia 2241 Minerały 2242 MINESPOL 2243 Minuteman 2245 Miny 2246 MIRY 2247 Misje specj. 2248-49 Misjonarze 2250 Mitsubishi 2252 Mitteleur. 2253 — Handeisbank 2254 Mleko 2255 1053 Indeks rzeczowy MLF 2256 Młodzież 2257-58, 706, 1060, 3455-56, 4014 Mniejszości franc. 2259 — nar. w Eur. 2260 — — w Niemczech 2261 — — w świecie 2262 — ochrona 2263-64 Mobil Oil C. 2265 Mocarstwa atom. 2266 — opiek. 2267 Moda 2268 Modus vivendi 2269 Molnija 2272 Momias 2273 Monako 2275 Mongolia 2276 Monokultura 2277 Monometalizm 2278 Monopol 2279 Monopole M. 2280 Monopson 2281 Montecatini 2282 MOPR 2286 Moralne dozbr. 2287 Moralność m. 2288 Moratorium 2289 Morska problematyka 2, 9, 97, 152, 200, 211, 218-19, 257, 299, 348, 462, 633, 639, 649, 691, 708, 738, 780, 796, 854, 859, 1094, 1115, 1247, 1312, 1342-43, 1364, 1413, 1464, 1558,1687, 1691,1718,1831, 1893-94,1903-05,1910,1999, 2039, 2051, 2080, 2099, 2211, 2246, 2381, 2423, 2494, 2710, 2888, 2896, 2907, 4083-84 —sygnaliz. 2291 Morskie Izby 1558 — konwencje 1893-94, 1901, 1903-05, 3671-72, 3683-84 — latarnie 19999 — piractwo 2710 — prawo 2897 — — międzynar. 2888 — statki 2149, 3370-71 — — wody przyległe 2292 — — wewnętrzne 2293 Morskiej Kult. Inst. 1464 Morski pas przyległy 2294 Morza i oceany 237, 293, 348, 633, 649, 1042, 2575. 2836, 3451 — zasoby 2215 — otwarte 2296 — terytor. 2297 — zamkn. 2298 Moscow Nar. Bank 2299 Motocykl 2302 Mozambik 2304 Mózg 2306 M/S „Józef Conrad" 2307 MURFAAMCE 2308 Murzyni 2309 Mutuał Assist. ACT 2310 Muzea 2311 Muzulm.panstwa2312.13, 1276 1542 — Świat. Kongres 2313 Muzyka 2314, 550, 1859 Myto 2316 N Nacjonalizacja 2317 Nafta 2319-20 NAFTO 2321 Nafto- i Gazociągi 2322 Naftowe kompanie 2323, 155, 186, 195, 215, 278, 440, 591, 599, 954, 970, 976,' 1025, 1298, 1441,2251, 2265, 2693, 2698. 3144, 3255, 3303, 3360-63, 3515, 3778 —• Anglo-Iran 155 — Arabian Oil 18€ — ARAMCO 195 — ARPEL 215 — Bahrain Petr. 278 — British Petr. 440 — CFP 591 — Continent. Oil 599 — ENI 954 — ERAP 970 — ESSO 976 — EXXON 1025 — Gulf Oil 1298 — Indui-try Oil 1441 — Kongresy 2324 — Mitsubishi Oil 2251 — Mobil Oil 2265 — Mon. Państw. 2325 — Org. M. 2326, 192 — Petrofina 2693 — Poroz. Teher. 2327 — Philips Petr. 2698 — Royal Duteh 3144 — Shell 3255 — Socony 3303 — Standard Oil 3360-63 — Texaco 3515 — Union Oil 3778 Naftowy M. Kartel 2328 Nagroda B. Juareza 2329 — Leninowska 2330 — Nobla 2331 Najemnicy 2332 Na krawędzi wojny 2334 NAM 2335 Namibia 2336 Nansen. paszp. 2338 Napalm 2339 Narady P. Kom. i Rób. 2341 Narkotyki 2342 Nar. Bank Polski 2346 Nar. święta 2343 Narodowość 2344 Narodowowyzw. Ruchy 2345 Narody Zjedn. 2347 NASA 2348 Naseryzm 2349 Nasiona 2350 Nat. Westminster Bank 2351 NATO 2352-54, 235-36 Naturalizacja 2355 Nauca 2356 Nauka 2357-66, 40, 95, 145, 155, 166, 204, 223-25, 244, 254, 285, 622, 626, 757, 916-17,936, 969,1059,1085, 1087, 1166, 1176, 1197-98, 1201, 1203-04, 1215, 1354 55, 1378, 1956, 2056-57, 2156, 2164, 2660, 2378, 2489, 2506, 2519, 2561, 2650, 2664, 2674-75, 2890, 3651 — i technika w ONZ 2358 — o ONZ 2359 Nauki Przyr. 2360 Nauk. Lit. 2361 — órg. pracy 2362 — bad. i rozwój 2363 — org. m. 2364 —techn. wsp. 2365-66 Naukowców m. zesp. 3651 Nauru 2367 Nayicert 2368 Nawozy sztuczne 2369 Nazewnictwo geogr. 1200 Nazizm 2370 Neminem capt. 2371 Neokolonializm 2372 Neoslawizm 2373 Nepal 2374 Nestle 2375 Nestoriański K. 2976 Neurologia 2378 Neutr. strefy 2379 — terytoria 2380 Neutr. na morzu 2381-84 — państw 2382 — wieczysta 2383 Ngwane 2385, 3398 Nieinterwencja 2386 Nieletni 2387 Niemieckie sprawy 2388-97 Niemowląt śmiert. 3450 Nienarusz. granic 2398 Niepodległość 2399 Nierozprz. br. nukl. 2400, 3683 Niewidomi 2401 Niewolnictwo 2402 Niezaangażowanie 2403 Niger 2404 Nigeria 2405 Nikaragua 2406 Nixona Runda 2409 Noc św. Bartl. 2410 Nomadowie 2411 No Man's Land 2412 Non-Yiolent Action 2413 „iNo Pasaran!" 2414 NORD 2415 NORDEK 2416 Norma koliz. 2418 Normalizacja 2419-20, 3364 Norma spraw. 2421 Normy międzyn. 2422 „Nor-Shipping"2423 North Am. Av. 2424 Norwegia 2425 Norymberskie procesy 2427-28 Norymberskie procesy 2427-28 — ustawy 2429 — zasady 2430 Nota 2431 Notyfikacja 2432 Nowa Zelandia 2436 Nowy lad 2439 — — ekon. m. 2440 — porządek 2441 Nożyce cen 2442 NRD 2393 NRF 2394 NSDAP 2443, 749 Numizmatyka 2445 Nuncjatura 2446 O OAPEC 2447 Obligacje ONZ 2448 Obozy konc. 2449, 245 Obrabiarki 2450 Obraz i dźwięk 2451 Obrona zbiorowa 2452 Obserwacja m. 2453 Obserwatoria 2454 Obserwatorzy ONZ 2455-56 Obserwowanie pokoju 2457 Obywatele św. 2458 Obywatelstwo 2459-60, 2853 OCAM 2461, 1646 Oceania i ONZ 2462 Oceanografia 2463 Oceanów dno 780 Ochrona dóbr kult. 2464 — dyplomat. 2465 — dziecka 2466 — ludności cyw. 2467 — pracy 2468 — przyrody 2469 — ptaków 2470 — roślin 2471 — śród. czł. 2472, 302; 722 1182 — twórczości artystycznej i Literackiej 2473 — własności przemysłowej 2474 — zabytków 2475 — zdrowia 2476 — zwierząt 2477 Oczyszczanie miast 2478 Odbudowa 2479 ODECA 1647 Odkrycia 2480 Odpadki 2481 Odpoczynek 2482 Odpowiedz, mocarstw 2483 — M. Państwa 2484 Odstraszanie 803, 829 Odszkodowania 2487, 3077 OECD 2488, 3562 Oftalmologia 2489 Ogrodnictwo 2490 OIRT 2491 Okrągły stół 2493 Okręty 2494-95, 3370 Okupacja 2496-97 OLADE 2498 OLAS 1807 Oligopol 2499 Olimp. Igrz. 2500, 2201 Oliwa 2501 Ołów 2502 Oman 2503 Ombudsman 2505 Onomastyka 2506 ONZ 2507 OPA 2532 Opakowanie 2508 OPANAL 2509 Opcja 2510 OPEC 2511 OPEN 2512 Operacja panamer. 2513 Operacje ONZ 2514 Opieka społ. 2515 Opinia publ. 2516 Opium 2517 Opiumowa wojna 2518 Optyka 2519 Opus Dei 2520 Oradour 2521 Orbita 2522-23 Ordery 2524 Organa ponadnar. 2526 Org. Afr. P. i Malg. 2527 1646 — — Wsch. 2528-29 — Jedn. Afr. 2530, 2649 — Jedn. Afr. 2530, 2649 » Org. Nar. Zjedn., ONZ 2531, 19, 21, 35, 52, 61, 79, 9.8, 136, 191, 206, 209, 240, 267, 291, 304, 371, 393, 395, 396, 403, 461, 643, 653-54, 6»9, 697-S9S. 701-06, 711, 714, 727, 729-30. 734, 741, 783, 786, 833, 835, 860, 896, 910, 912, 928, 952-53, 998, 1021, 1030, 1039,1066,1073,1080, 1089, 1090, 1146, 1159-63, 1164,1178,1199,1219,1234, 1321, 1328, 1333. 1384, 1392, 1398, 1399, 1401-03, 1408-10, 1415-16, 1427, 1429, 1448, 1459-60, 1522, 1544, 1549, 1573, 1586, 1640, 1645, 1663, 1700, 1710, 1741-46, 1751-52, 1756 1806, 1828, 1833, 1865, 1962, 1991,2032, 2063,»2086. 2138, 2166, 2186, 2212-14, 2249, 2264, 2358-59; 2390, 2448, 2455-57, 2462, 2487, 2507, 2514, 2525, 2531,-2545, 2759, 2763, 2767, 2770-71, 2810, 2844, 2858, 2869,2910, 2949,2976,2991, 3005, 3021, 3034, 3063.65, 3092, 3101, 3114-26, 3144-45. 3153-55, 3195, 3124, 3235-36, 3248, 3260, 3268, 3272,3356, 3358,3376,3407, 3413, 3434, 3449, 3498, 3505, 3606, 3626, 3740-41, 3744-51, 3772, 3774, 3779-81. 3785, 3790,' 3794-97, 3896, 3810-11, 3821, 3886. 3895, 3916,3958,4004, 4013,4044-45, 4057 — Adm. Pow. 19 — Admin. publ. 21 — Afro-Azjaci 35 — Afryka 52 —Agresja 61, 2949 — Akredytacja 79 — Alfabetyzacja 98 — Ameryka 136 — Arabskie p. 191 — Archiwum 206, 1066 — Ariana 209 — Atomowe probl. 240 — Azja 267 — Balk. Komisja 291 — Bank/IBRD 304 — Biblioteki 371, 374 —- Biuro Inf. 395, 1448 — Biuro Zgonów 396 Indeks rzeczowy 1054 - Bl. i Śr. Wsch. 403 - Budżet 461 - Czasopisma 643 - Członkostwo 653-54 - Daleki Wscii. 659 - Dekady 3144, 3153 - Deklaracje 697-98, 701-06, 711, 714, 727, 729 - Dekolonizacja 730 - Delegacje przy 734 - Demogr. prace 741 - Dobre usługi 783 - Dochody 786 - Dokumentacja 833, 835 - Dumbarton Oaks 860 - Dzień NZ 896 - ECOSOC 910 - Edukacja 912 - Eksteryt. 928 - Energia 952-53 - Europa 998 - „Everynien's UN" 1021 - Fact-Finding 1030 - FAO 1039, 4091 - Film 3010 - Finanse 1073, 1080 - Flaga, godło 1089 - Flagi państw czł. 1090 - Fund. amer. 1146 - Fund. specj. 1159-63 - Funkcjonariusze 1164 - GATT 1178 - Geogr. reprez. 1199 - Głosowanie 1219 - Gosp. świat. 1234 - Handel świat. 1321 - Handel zagr. 1328 - Handlu i Rozw. Rada 1333 - Hot Springs 1384 - Hymn 1392 - IAEA 1393 - IBRD 1398 - ICAO 1399 - ICJ 1401 - IDĄ 1402 - ICF 1403 - ILO 1408 - IMCO 1409 - 1MF 1410 - Immunitety 1415 - IMO 1416 - Index bibl. 1427 - — translat. 1429 - Inst. wyspecj. 1460 - Inst. pokoju 1459 - Interwencja 1522 - ISMUN 1544 - ITU 1549 - Jednomyślność W.M. 1753 - Jeżyki oficj. 1586 - Karta NZ 1645, 3092 - — Praw i Obów. Państw Czł. 1640 - Kartografia 1663 - Klauzula 1700 - Klub sztuki 1710 - Komisja Pr. M. 1751 - — Pr. Człow. 1752 - Komisje gosp. 1741-46 - — i komitety 1756 - Komunikacja 3606 - Konf. S. Franc. 1806 - — Zobowiązań 1828 - Konferencje 1833 - Konstytucje 1865 - Księgarnie 1962 - Laissez Passer 1991 - Liga Narodów 2032 - Loteria 2063 - Ludność św. 2086 - Mapa św. 2138 - Medal 2166 - Miasto NZ 2186 - MTS 2213-14 - Misje stale 2249 - Mniejszości 2264 - Nauka o 2358-59 - Niemcy 2390 - Obligacja 2448 . Obserwatorzy 2455-57 — Odszkodowania 2487 — ONZ, UN 2507 — Oper. pokój. 2514 — Organa gl. 2525 — Org. Nar. Zj. 2531 — Organizacje wysp. 2545 — Poczta 2759 — Podział świata 2763 — Pokój, wspótistn. 2770 — — współpr. 2767 — — zadania 2771 — Pomoc techn. 2810 — Prasa 2844 — Prawna osobow. 2858 — Prawo do wystąp, z 2869 — Prawo reprez. w 2910 — Przewodu. Zgr. Og. 2976 — Publikacje 2991 — Rada Bezp. 3005 — — Powiem. 3021 — Radio 3034 — Rejestr ekspertów 3063 — — org. m. 3064 — — umów m. 3065 — Rewizja Karty 3092 — Rezolucje 3101 — Rok 3114-26 — Rozbrojenie 3144-45 — Rozwój 3153-54 — Równość państw 3155 — Sala rozmyślań 3185 — Sankcje 3214 — Sekretarz Gen. 3235-36 — Sesje Zgr. Og. 3248 — Siedziba 3260 — Siły zbrojne 3268 — Spisy ludności 3372 — Stałe przedstaw. 3356 — Statystyka 3376, 1328 — SUNFED 3407 — Suwerenność państw 3413 — Szkoła m. 3434 — Śledztwo m. 3449 — TV 3498 — Terminologia 3505 — Transport 3606 — Trybunał Adm. 3626 — Uchodźcy 3751, 4004 — UNCA 3740 — UNCITRAL 3741 — UNCTAD 3744-45 — UNDP 3746 — UNEP 3747 — UNEPTA 3748 — UNESCO 3749 — UNESOB 3750 — UNFICYP 3268 — UNHCR 3751 — UNICEF 3772 — UNIDO 3774 — UN1POM 3779 — UNISIST 3780 — UN1TAR 3781 — Uniwersalizm 3785 — Uniwersytet 3790 — UNRIP 3794 — UNRISD 3795 — UNRRA 3796 — UNRWA 3797 — UPU 3810 — Urzędnicy 3806 — Usunięcie z 3811 — Veto 3821 — Wr-IJNA 3456 — WHO 3886 — W. Mocarstwa 3895 — WMO 3916 — Wojsk. Kom. Sztab. 3958 — Yearbook of the UN 4013 — Zgr. Og. 4044-45 — „Zjedn. dla pokoju** 4057 Organizacja Państw Am 2532, 1648 — — — Śr. 2533 — — Eur. 2534 — Solidarn. Lałynoam. 2535 — — Nar. Afr. i Azji 2536 — — — Azji, Afr. i Am. Ł. 2537 — Układu Warsz. 2538 — Wsp. Handl. 2539 Organizacje Międzyn. 2540, 2901 — międzypaństw. 2541 — międzyrząd. 2542. — pozarząd. 2543 — region. 2544 — wyspecjaliz. 2545 Orion 2546 Ormianie 2547 Ortodoksja 2549 Ortodoksyjne K. 2550 Orzechy 2551-52 Oscar 2553 Osiedla 2554 Ospa 2555 Ostforschung 2556 OSTIV 2557 Ostpolitik 2558 Oszcz. Inst. 2559 Oświata 1112, 1465, 1689 Oświetlenie 2560 Otorynolaryngotogia 2561 Ottawska Karta 2562 — umowa 2563 Ouest 2564 Overkill Capacity 2565 Owce 2566 Owies 2568 Owoce 2569 P Pacem in maribus 2570 Pacem in terris 2571, Pacta conyenta 2572' — sunt servanda 2573 Pactum de contrahendo 2574 Pacyfik 2575,238 Pacyfikacja 2576 Pacyfizm 2579 Pakistan 2580, 300, 346, 1660 Pakt Andyjski 2581 — Bagdadzki 2582 — Bałkański 2583 — Bałtycki 2584 — Bogoty 2585 — Brianda-Kelloga 2586 — Brukselski 2587 — CENTO 2588 — Czterech 2589 — Ligi Arabskiej 2590 — Ligi Narodów 2591 — Manili 2592 — Monachijski 2593 — Neutr. Jap.-Radz. 2594 — Nieagr. Niem.-Pol. 2595 _ _ Pol.-Radz. 2596 — Niem.-Ros. 2597 — Panam. 2598 — Pd.-Wsch. Azji 2599 — Pn.-Atlant. 2600 — Reński 2601 — Rio de Janeiro 2602 — Stalowy 2603 — Trzech 2604 — Warszawski 2605 — Wschodni 2606 Pakty Praw Czł. 2607 Pałacie Chigi 2608 Palestyna 2609, 1564-65, 1581, 1590. 3603 Palety 2610 Pan-Africenderdom 2613 Panafrykanizm 2614, 1808 Panama 2615-16. 2620 Panamerykanizm 2617, 1809 Panam. Fund. Rozwoju 2618 Panam. Org. Zdrowia 2619 Panarabizm 2621 Panel 2622 Paneuropa 2623 Pangermanizm 2624 Panislamizrn 2625, 1542 Panslawizm 2626 Pańcza Silą 2627 Państwa cesyjne 2628 — nieatom. 2629 — niewielkie 2630 — niezaangaż. 2631 — osi 2632 — socjalist. 2633 — sojuszn. 2634 — stowarzysz. 2635 — sukcesyjne 2628 Państwa Trzeciego Św. 2636 Państwo 2637, 2848-49, 2902 — bufor. 2638 Państw. Inst. Eksp. 2639 Paperdip Project 2640 Papier 2641 Papierfetzen 2642 Papiery wart. 2643 Parafowanie 2647 Paragwaj 2648 Parasol atomowy 2649 Parazytologia 2650 Parki Narodowe 2651 Parlamentariusz 2652 Parlamenty 2653-56, 745 Partyzantka 2657-58 Parytet 2659, 837 Paszport 2661, 1991, 2338 Pat atom. 241 Patent 2662, 1469 Paternalizm 2663 Patologia 2d64 Pauperyzacja 2665 Pax Christi 2666 — Romana 2667-68 PCIJ 2669 Peace Corps 2670,' Peaceful Change 2671 Peace Research 2672 Pedagogika 2674 Pediatria 2675 Pele-Mele 2677 Pelota 267& . Pełnomocnictwo 2679 Pen Cłub 2680 Penicylina 2wl Pentagon 2682 Persona Grata 2685 Peru 2866 Peso kub. 2687 — meks. 2688 Pestycydy 2689 PetitionffRight 2690 Petrochemia 2691 Petrodolar 2692 Petrofina 2693 Petycja 2695 Philips 2697-98 Pialiletka 2699 „Piąta kolumna" 2700 Piekarstwo 2701 Pielęgniarki 2702 Pielgrzymi 2703 Pieniądz 2704-05 Pierwiastki 2706 Pierwszy Maja 2707 PiB on Pork 2708 Piractwo 2710-11 Piwo 2713 Plakat 2714 Plan Bahra 2715 — „Barbarossa" 2716 — Barucha 2717 — Camelot 2718 — Davesa 2719 — Edena 2720 — Gaitskella 2721 — Gomułki 2722 — Harmela 2723 — Husajna 2724 — Kekkonena 2725 — Kennana 2726 — Kolombo 2727 — koni 2208 — Kopenhaski 2728 — Mansholta 2729 — Marshalla 2730 — Monroe 2731 — Morgenthaua 2732 — Nixon-Kissinger 2733 — Plevena 2737 — Rapackiego 2738 — Rogersa 2739 — Sazonowa 2740 — Schlieffena 2741 Indeks rzeczowy Schumana 2742 Straussa 2743 Trettnera 2744 Trygvc Lie 2745 Younga 2746 mowame " międzynarodowe 2734, 1465, 1470 rodziny 2735 w RWPG 2736 atta popr. 2747 ebiscyt 2748 uralizm 2749 utokracja 2750 ace 2751 atnicza równowaga 2752 odność 2753 ynność M. 2754 >ciski 1970 iczta 2756-59, 1906, 2066, 2417 adatkowe org. m. 1079 . prawo m. 2889 - syst. 2760 adręczniki 2761 odział świata 2763 odżeganie do wojny 2764 ogrzebowe stów. 2765 ojednania ruch 2766 okoj. wspótpr. 2767 - rozw. sporów m. 2769 - wspólistn. 2770, 3990 okoju obrona 2772, 179, 689, 692, 726, 811, 898, 1341 okoj 2773 - Adrianopolski 2774 - Akwizgrański 2775 - Berliński 2776 - Berliński 2777 - Bukareszteński 2778 - Frankfurcki 2779 - Gandyjski 2780 - Gwadelupe-Hildago 2781 - Konstantynopolski 2782 - Moskiewski 2783 - Oliwski 2784 - Paryski 2785 - Praski 2786 - przez prawo 2787 - rei. Augsb. 2788 - San Stefano 2789 - Szlezwicki 2790 - Westfalski 2791 .Poległ za NZ" 2792 -olenlager 2793 -olicja 2794 -oligrafia 2795 -olio 2797 -etrofina 2693 'etycja 2695 'hilips 2697-98 'ol. Y. of Int. Law 2798 'olitologia 2799, 71 -olityka otw. drzwi 2800 -olityka z pozycji siły 2801 'olonia 2802-03 'olska 2804 'olski pas gr. 2807 -omoce szk. 2808 'omoc m. 2809-12, 2859 - techn. 2810 - zagr. m. 2811 - — USA 2812 'onad państwowość 2813 -ool 2814 -opulorum progressio 2815 -ornografia 2816 -oroz. Czechosl.-Pol. 2817 - Franc.-Pol. 2818 - Amer.-Radz. 2819 - Luksemb. 2820 'orty 2823-24 'osiadłość 2825 'ostęp spot. 702 'ostęp techn. 2826 ,Pour le Roi de Prusse" 2827 'owiernictwo 2828 'owietrzna przestrzeń 2830-31 'owsiania 2832-33 'ożary 2834 'ożyczki 2835 Praca 2837. 357, 644, 969, 1408, 2362, 2468, 2906-07 Pracy podział 2839 Praca przymusowa 2838 Prakseologia 2840 Pralki 2841 * Pralnie 2842 Prasa 2843-44, 45-46, 55-56, 890, 899 Prawa Akademie 68, 72 — człowieka 2845,711,713-14, 885, 900, 2035, 2472, 2607 — dziecka 2846, 714, 881, 891, 1644, 2466 — gosp. społ. i kult. 2847 _ i obow. państw 2848-49 — — rodziców 2850 — kobiety 2851 — nadużycie 2852 — obyw. i polit. 2853 — wojny 2854 — zasady og. 2855 — związkowe 2856 Prawdy Polaków 2857 Prawna osobowość ONZ 2858 — pomoc międzynar. 2859 — współpr. 2860 Prawnicze org. m. 2861 Prawo autorskie 2862 — azylu 2863 — ciągnienia 2864, 3229 — cudzoziemców 2865, 795-96 — cywilne 2866 .— czekowe 2867 — dewizowe 2868 — do wyst. z ONZ 2869 — do życia 2870 — humanit. 2871 • — interpersonalne 2872 — kanoniczne 2873, 1144 — karne i penitencjarne 2874 — kosmiczne 2875 — lawirowania 2876 — łowieckie 2877 — łupów 2878 — międzynar. 2879, 726, 1472 —i. — administr. 2880 — — ameryk. 2881 — — atom. 2882 — — celne 2883 — — handlowe 2884 — — karne 2885 — — komunik. 2886 — — lotnicze 2887 — — morskie 2888 — — podatkowe 2889 — — prywatne 2890, 1340 — — publiczne 2891 — — rektyfikacji 2892 — — rodzinne 2893 — — ubezpiecz. 2894 — — wodne 2895. — międzystanowe 2896 — morskie 2897 — narodów 2898 — nieszkodl. przepływu 2899 — obce 2900 — org. m. 2901 — państwowe 2902 — petycji 2903 — pięści 2904 — porównawcze 2905 — pracy 2906 — pracy na morzu 2907 — przemarszu 2908 — przewozowe 2909 — rzeczowe 2912 — samoobrony 2913 — samostan. 2914 — socjalist. 2916 — spec. zadł. 2917 — sport. 2918 — strajkowe 2919 — sw. poruszania się 2920 — — wypowiedzi 2921 — traktatowe 2922 — wekslowe 2923 — wl. pryw. 2924 — wojenne 2925 — wyborcze 2926 — zawier. umów m. 2927 — zwyczaj. 2928 Praworządność 2911 Prawosławie 2915 Preah Yihear 2929 Preambuła 2930 Precedencja 2931 Preferencje 2932 Preliminacje 2933 Prezbiterianie 2934 Primogenitura 2935 Prix Italia 2936 — Japon 2937 Procedura 2938-39 Prodamet 2940 Produkcja mech. 2941 Produkty przem. 2942 Profintern 2943 P-ognostyka 2944 Prognozowanie 2945 Program USA wojsk, pomocy — — wzaj. bezp. 2947 Prohibicjonizm 2948 Proklamacja Teheranska 2950 Proletariat 2951-52 Prometeizm 2953 Pronunciamiento 2954 Propaganda woj. 2955 Prostytucja 2956, 1329 Proteiny 2957 Protekcjonizm 2958 Protektorat 2959 Protest 2960 Protestantyzm 2961-<2 Protokoły Rzymskie 2963 Protokół 2964 — Gwatemalski 2965 Próby nukl. 2966 Przedawnienie 2969 Przemarsz 2908 Przemysł 2970-71, 458-59, 539, 834, 1462, 2012, 2070-78, 2103. 215.1. 2474, 2481, 2795, 2941-42, 3131, 3207 Przemyt 2972 Przepływ nieszkodl. 2899 Przesiedlenie 2973 Przestępstwo m. 2974 Przestojowe 748 Przestworza 2975 Przew. Zgr. Og. NZ 2976 Przewozowe prawo 2909 „Przyjaźń" 2977 Przymierze Franc.-Radz. 2978 — Polsko-Rum. 2979 Przyroda 2469 Przyrodnicy 2980 Psychiatria 2981 Psychoanaliza 2982 Psychologia 2983 Psychopatologia 2984 Psychotronika 2985-S6 Pszczoły 2987 Pszenica 2988 Ptactwo 2989, 2470 Public relat. 2990 „Pueblo" 2992 Pugwash Konf. 2994 Q Q 2997 Quai D'orsay 2998 Qui pro quo 3000 Quislinga rząd 3001 R Racja stanu 3006 Rada Ameryk 3003 — Ar. Jedn. Gosp. 3004 — Bezp. ONZ 3005 — Czterech 3006 — Entenly 3007 — Episk. Am. Ł. 3008 — Europy 3009 — Filmowa ONZ 3010 — Oosp.-Spol., Am. 3011 — L.N. 3012 — MIędzyn. Nauk. 3013 — — — Unii 3014 — — Org. Med. 3015 — Min. Spr. Zagr. 3016 — Najw. Gł. Mocarstw 3017 — Nordycka 3018 — Obrony Am. Śr. 3019 —— Międzyam. 3020 — Powiem. ONZ 3021 — Wzaj. Pom. Gosp. 3023, 25, 501, 523, 539, 950, 1156, 1327, 1389, 1468, 1498-1500, 1505-06, 1509, 1516, 1519-20, 1730, 1949, 2084, 2320 2340, 2365, 2420, 2691, 2736 2880, 2944, 3131, 3493, 3609 3882, 3982 Rady Wzaj. Pomocy Gosp. Statut 3025 — Celna wsp. 501 — Ceny 523 — Chemia 539 — Energia 950 — Fundusz 1156 — Gazociągi 2320 — Handel zagr. 1327 — Hutnictwo 1389 — Inst. Norm. 1468 — Interatomenergo 1498 — Interatominstr. 1499 — Interchim 1500 — Interkosmos 1505-06 — Intermetal 1509 — Interport 1516' — Interszypnik 1519 — Intertekstiimasz 1520 — Interwizja 1525 — Koleje 1730 — Kredyty 1949 — Ludność 2084 — Naftociągi 2320 — Narady prawn. 2340 — Nauk.-techn. wsp. 2365 — Normalizacja 2420 — Petrochemia 2691 — Planowanie 2736 — Prawna wsp. 2860 — Prognozowanie 2944 — Przem. spoż. 3131 — Rolnictwo 3131 — Telekom. 3493 — Transport 3609 — Wagonów park 3882 — Węgiel 3982 Radar 3022 Radiestezja 3026 Radio 3027-35, 339 Radioakt. 3028 Radiodyw. 3029 Radiofonia 3030 Radiofoniczna str. eur. 3031 Radiologia 3032 Radiostacje 3035 Radź. Kom. Kontr, w N. 3036 Raiffeisena Unia 3038 Rak 3039 Rakiet, poć. 3040 Rakiety 3041 Ranni jeńcy 1580 Rasizm 3043 Ratownictwo 3044 Ratyfikacja 3045 Reaktory at. 3046 Rebus sic 3047 Rec. Trade Aer. Act. 3048 Recydywa m. 3849 Reedukacja 3050 Reeksport 3051 Reelekcja 3052 Referendum 3053 Reforma rolna 3054 Regaty 3600 Regionalizm 3055 Regulamin Haski 1345 Reguły wojnv 3056 — Haskie 1343 — Yorku-Antwerpii 3057 Rehabilitacja 3058 Rehowot Konf. 3059 Indeks rzeczowy 1056 Rcichsdeutsche 3060 Reiehstag 3061 Reichswehr 3062 Rejestr ekspertów 3063 — org. m. 3064 — umów m. 3065, 3567 Reklama 3066 Rektyfikacja 2892 Religie 3067-71 Remilitaryzacja 3072 Remington Arms 3073 Renault. 3075 Renyęrsemment .des Alliances 3076 • ; Reparacje 3077, 3195 Repatriacja 3078 Represalia 3079, 726 Rep. Malgaska 3080 — Pd. Afryki 3081 — Śr. Afryk. 3082 . Res communis 3083 — in-transitu 3084 — nulius 3086 Rćsistance 3085 • Restytucje 3077 Retorsja 3087 —Reumatyzm 3088 Reuter 3090 • . Rewindykacja 3091 Rewizja Karty ONZ 3092 — traktatów 3568 ' Rewizjonizm 3093 ' Rewolupja kult. 3094 . — nauk.-techn. 3095 — org. 3096' • — Paźdz; 3097 — rosn. nadziei 3098 Rezolucja 3100-01 Rheinbund 3102 Rhone-Poulenc 3103 Robocza silą 3107 Robotn. ruch m. 3108, 178, 648, 870, 1133-36, 2207 Roboty publ. 3109 Roczniki M. 3110 Rodło 31 !2 Rodzina 3113, 2893 Rok demogr. 3)14 — m. wsp. 3115 — — geofiz. 3116 — — kobiet 3117 — — książki 3118 — — oświaty 3119 — — praw czł. 3120 — — spok. słońca 3121 — — turyst. 3122 — — walki z głodem 3123 — — — z rasizmem 3124 —— — uchodźców 3125 — — zag. populac. 3126 — święty 3127 Roll-Back 3128 Rolls-Royce 3129 Rolnictwo 3130-31, 62, 63, 482 1039, 2529 Roosev. cztery woln. 3132 Ropa naftowa 3133 Ropy baryłka 3134 Rosja 3135-36 Rosyjski 3137 Roślinobójcze śr. 3138 Rośliny 3139, 2471 Rotary 3)40 Royal Dutch/She!! 3141 Royalties 3142 Rozbiory Polski 3143 Rozbrojenie 3144-46 Rozdział Kościoła od państwa 3147 Rozejm 3148 — w Compiegne 3149 Rozjemcze Sąd. M. 3150 Rozkład jazdy 1731 Rozliczenia 3151 Rozwody 3152 Rozwój gosp. 3153-54, 262, 372, 702, 707, 758, 1014, 1160, 1822, 2363 Równość państw w ONZ 3155 Różdźkarze 3156 Różokrzyżowcy 3157 Rubel 3158 Ruch oporu 3160 Ruch osobowy m. 3161 Rue de Riyoli 3162 Rumunia 3164 Rwanda 3165 SIPRI 3274 SiMn 3275 Skal-CI, 3276 Skandynawia 3277-78,156,1702 Sklepy 3279 Skóra,3281 Skróty m. 3282 Stos. międzyn. 3382 Stowarzyszenia międzyn. 3383 Stowarzyszenie EWG i Afr. P. 3384 — Karaib. W. Handlu 3386 — M. Ekspl. Afr. 3387 — W. Handlu Am. Ł. 3388, 3541 Strajki 3389-90 Strefa Buf. 3391 — głodu 3392 — w. handlu 3393 — wolnocłowa 3394, 507 — wpływów 3395 STRICdM 3396 Stypendia 3397 Rzeki m. 3170, U 6,. 862-63, 908, Societó Genśraie 3298 Sudan 3399 1570, 1589, 1998.2002,2095, Socjalist. system gosp. 3300, Sud.Aviation 3400 ')1'Jf\ 'M/M Ąlf\v •^A0< OJC łin itc l 1'ł'ł l. ,111 ef.. J- -i.; i-___.-_ iJJtJ RWPG 3023, 501..523, 539, 950, Skylab 3283 1156, 1327, 1389,2320,2468, Slawistyka 3284 1730, 1949, 2084, 2320, 2340, Slums 3285 2365, 2420, 2691, 2736, 2860, Słońce 3286 2944, 3131, 3493,. 3882 Słowianofilstwo 3289 Rybołówstwo 3166 Słów. zjazdy 3290 Rynek dewi?. 768 Słqżba zagr. 3291 Rynki fracht. 3167 Służby och. 3292 — światowe 3168 Smóot-Hawley Tariff 3293 Ryż 3169 Sobory 3295-97 2170, 2303,. 230^, 2485-86. 310, 325, 1327, 1473 3809, 3910 Rzemiosło 3171 Rzesza Niem. 3172-73 SA 3175 SAAB 3176 Saara 3177 SABMIS 3179 SACEUR 3180 SACLANT 3182 SAFEGUARP 3183 Sajg. adm. 3194 SAIiT 3I98 „Salut" 3200-Salwador 3201 Salwatorska premia 3202 Samoa Zach. 3204 Socjalizm 3301, 2916, 3300 Socjologia 3302 Socony 3303 Soda 3304. Soja 3305 Sojusz dla postępu 3307 Sojusze 3308 — Bałkańskie 3306, 3308-09 Soj. władza kontr. 3310-15 „Sojuz" 3316 Sokolstwo 3317 SOLAS 3318 Solid. konferencje 3319, " Somalia 3321 SONATRACH 3323 SOPRON 3324 SOS 3325 Sozologia 3326 Spadochrony 3344 Spacelab 3327 Sudecki kryzys 3401 Sukcesja 3404 SUMED 3405 SummiŁ 1832 Sumitomo Bank 3406 SUNFED 3407 Supermocarstwa 3408 Surowce 3410 Susza 3411 Suwerenność 3412-13, 726, 814, 816, 820, 826 Swap 34I4 Syjam 3415 1819 Syjonizm 3416 Symbole M. 3417-18 Sympozja M. 3419 . Syndykalizm 3421 Syndykat 3422 Synody 3423-24 Syria 3425 System ADP 3426 — Wersalski 3427 Szachy 3.428 Szarańcza 3430 Szelf3432 Szkło 3433 Szkoły m. 3454-55 Samobójstwa 3205 _,.-.--„ .._. Samochody 3206-08, 557, 574, Speleologia 3328 656, 1061, 1106 Spirytualizm 3329 Samoobrona 3209, 2913 Spirytyści 3330 Samostanowienie 3210, 2914 Spisy gosp. 3331 Sanitaria 3212, 671, 755, 909, — ludności 3332-33 1361-62, 1835, 1907 Splendid Isolation 3336 .._„.., ....... Sankcje 3214 Sport 3337-44, 407, 477, 1033 — niedzielne 3456 Sanwa Bank 3217 —amat.izaw.3338 — org. m. 3457, 595, 911-12 Satelity 3221-2176 — org. m. 3340 Szowinizm 3439 Sądownictwo 3222-23, 10, 1308, — prawo 2918 Szpiegostwo 3440 '"'" — rekordy 3341 Szpitale 3441 — manifest 3342 Sztuka 3442-43, 217, 220, 1113, — spadochr. 3343 1315 — wysokogórski 3344 — Ludowa 3443 Spory międzynar. 726, 806, 809, Szwajcaria 3444 2371 Sąsiedztwo 3224 Schizma 3225 Schweiz, Kredit. 3226 — Bankver. 3227 Scouting 3228 SDR 3229 . SEATO 3230 Segregacja 3231 Sejsmologia 3232 Sekretariat Ł.N. 3233 — Międzyn. 3234 — ONZ 3235 Sekr. Gen ONZ 3236 Seksuologia 3237 Sekta 3238 Sekularyzacja 3239 Sekunda 3240 Semantyka 3241 Senegal 3242-43 Separacje 3152 Serwitut 3246 Sery 3247 Sesje Zgr. Og. N2 3248 SFE 3251 SHAPE 3252 Shell Oi; C. 3253 Shinto 3255 SI 3256 Siarka 3257 Siedziba M. 3259-61 Siemens 3262 Sierra Leone 3263 SIFIDA 3264 Silniki 3266 Siły zbrojne 3267-68 Sinclair Oil 3270 Singapur 3271 Sinhua 3272 Sinologia 3273 1194 Spółdzielczość 3345 Sprawa polska 3347 Sprawiedliwość 3348 „Sprawy Międzyn." 3349 Sprzedaż m. 3350 Sputnik 3351 Srebro 3352 SS 3553 Stabiliz. m. 3354 — pożyczka 3355 Stal 4087, 353, 1011 Stały Tryb. Arbitr. 3357 — — Spraw. M. 3358 Stan cywilny 3359 Standard Oil 3360-63 Standaryzacja 3364, 2419-20 STANOFORCHAN 3365 Stany Zjedn. Afr. 3366 — — Am. 3367 — — Eur. 3368 Starcy 2088 Start 3369 Statki handlowe 3370-71, 1094, 1686 — kosmiczne 3372 — powietrzne 3373 Statut 3374 Status quo 3375 Statystyka 3376 Stenografia 3377 Stocznie 3378 Stolica Apost. 3379 Stomatologia 3380 Stopa proc. 3381 Szwecja 3445 Szybownictwo 3446 Szyfr 3447 Śledztwo m. 3449 Ś Śmiert. niemowląt 3450 Śri Lanka 494 Środowisko człow. 2472 Śródziemne M. 3451 Świadectwo M. W; Burty 3452 Świadome macierzyństwo 3454 Świat. Fed. Mł. Dem. 3455 — — Stów. Przyj. ONZ 3456 — — Żw. Zaw. 3457 Światowa Konfed. Pracy 3458 — Liga Antyk. 3459 — Rada Kościołów 3460 — — Pokoju 3461 — Rząd 3462 — system socjalist. 1473 Święte miejsca 3466 — Przymierze 3467 Świń zatoka 3468 „Świstek papieru" 2642 . Tajfuny 3471 Tanganika 3474 Taniec 3476 Tankowce 3477 TANZAM 3478 Tanzania 3479 1057 Indeks rzeczowy Taoizm 3480 Targi M. 3481 TASS 3482 Tan Havens 3484 Teach-in 3485 Teatr 3486 Technicy 1531 Technika próżn. 3487 Tekstylia 3488 Telefony 3489, 3599 Telegraf 3490 Telekomunikacja 3491-95, 43, 651-52, 901, 1020 — satelitarna 3492 — w RWPG 3493 — światowa 3494 Teleobserwacja 3496 Telewizja 3497-3500, 1020 Templariusze 3501 Teologia 3502 Teoria domina 3503 Teozofia 3504 Terminol. M. 3505, 1334 — Prawa M. 3506 Terms of Trade 3507 Terroryzm 3508 Terytoria nieaut. 3509 — okup. 3510 — powiem. 3511 — strat. 3512 — zależne 3513 — zmiany 824 Terytorium 3514 TEXACO 3515 Thalweg 3516 Thyssen 3517 Tłumacze m. 3521 Tłumaczenia 3522 Tłuszcze 3523 Todt 3524 Togo 3525 Toksykologia 3527 Toksyny 3528 Tonaż 3529 Tonga 3530 Topola 3531 Tortury 3533 Towary nieb. 3534 Towarz. m. 3535 — Przyj. Polsko-Radz. 3536 Trachoma 3537 Trade Exp. Act 3539 Traktat 3540 — Alalc 3541 — Ancony 3542 — Ankarski 3543 — Antarktyki 3544 — arbitrażu 3545 — — obowiązk. Am. Ł. 3546 — Brukselski 3547 — Bryana-Chamorro 3548 — CENTO 3549 — Cesyjny 3550 — Dunkierki 3551 — Gen. Integr. Am. Śr. 3552 — Gondry 3553 — Gosp. Gwat., Hond. i Salw. 3554 — integr. Am. Śr. 3555 — Jaya 3556 — Krajowej 3557 — Londyński 3558-59 — Międzyam. d. usług. 3560 — Moskiewski 3561 — OECD 3562 — o rż. Kolumbia 3564 — o zapob. konfliktom 3565 — państw. Austrii 3570 — Pokój. Brzesko-Litewski 3571 — — Neuilly 3572 — — S. Germain 3573 — — Sevres 3574 — — Trianon 3575 — Przyj. Am.-Pol. 3576 — Rapallo 3577 — Ryski 3578 — S. Larnas 3579 — Tlatelolco 3580 — Tordesillas 3581 — Unii, Ligi i Konf. 3582 — Wersalski 3583 — Wsp. Afr. Wsch. 3584 — — Goś. Azji Pd. 3585 Traktatowe kraje 3563 Traktaty Bazylejskie 3586 — Bryana 3587 — Bukareszt. 3588 — Laterańskie 3589 — Londyńskie 3558-59 — Międzyam. 3590 — Napoleońskie 3591 — o ochr. mniejsz. 3592 — pokoju 3593 — — po I wojnie św. 3594 — — po II wojnie św. 3595 — Rzymskie 3596 — Waszyngt. 3597 Traktatów interpretacja 3566 — kodyfikacja 1724-25 — rejestracja 3567 — prawo 2922 — rewizja 3568 — ważność 3569 — zastrzeżenia 4031 Traktory 3598 Transfer 3601 Transfuzjologia 3602 Transliteracja 3604 Transport 3605-09, 579, 851 — kolejowy 1733 — morski 3608 Tranzyt 3610 Trąd 3611 Treuga Dei 3612 Trimming Certificat 3615 TripIe-Alliance 3616 Tristan da Cunha 3617 Trizonia 3618 Trójprzymierze 3619-21 Trumana Czwarty Punkt 3622 Trust 3623 Trybunał Admin. 3624-26 — Arbitrażu 3357 — Kaperski M. 2211 — Karny M. 2212 — Rozj. Górnośl. 1240 — Sprawiedl. M. 2213-14 — — Eur. Wsp. 3627 — Wojsk. M. 2215-16 Trynidad i Tobago 3628 Trzeci Świat 3629 Tsunami 3630 Tunele m. 3631 Tunezja 3632 Tuńczyki 3633 Tupamaros 3634 Turcja 3635-36 Turystyka Międzynarodowa 3639, 477 Two-Tier-Market 3640 Twórczość 2473 Typografia 3642 Tytoń 3643 U Ubezpieczenia 3644-46, 1083, 2894 Ubezwłasnowolnienie 3647 Uchodźcy 3648, 4004 Uchwała Bruks. P. Kom. Eur. Z. 3649 Uchwały K.B. i W.E. 3650 Uczonych m. zespoły 3651 U2 3652 Uebermensch 3653 UFO 3654 Uganda 3655 UK 3656 Układ Arusha 3657 — Bengazi 3658 — Berard-Jordana 3659 — Cartageny 3660 — Clayton-Bulver 3661 — CSRS-NRF 3662 — Egipt-ZSRR 3663 — Fińsko-Radz. 3664 — Gwar. Bryt.-Franc. 3665 — Hay-Pauncefote 3666 — Hay-YarilIa 3667 — Iracko-Radz. 3668 — Jokohamski 3669 — Lond. o długach Rzeszy 3670 — — morski 3671-72 — Moskiewski 3673 — Mosulski 3674 — Nankiński 3675 — NRD-NRF 3676 — NRF-ZSRR 3727 — o Alasce 3677 — o dezat, dna oc. 3678 — o Florydzie 3679 — o bezp. zbiór, w Eur. 3680 — o Kubie i Puerto Rico 3681 — o Luizjanie 3682 — o nierozprz. br. nukl. 3683 —o ochr. mórz 3684 — o przestrz. kosm. 3685 — o wz. pom. Bryt.-Pol. 3686 — — — — CSR-ZSRR 3687 — — — — Francja-ZSRR 3688 — o zakazie prób br. nukl. 3689 — o zakazie prób br. nukl. w atm., przestrz. kosm. i pod wodą 3690 — Pittsburski 3691 — Poczdamski 3692-93 — Polska-NRF 3694 — Przyj. CSRS-ZSRR 3695 — — Jugosł.-ZSRR 3696 — — Polska-ZSRR 3697 — S.J. de Maurienne 3698 — Sazonow-Motono 3699 — Shimonoseki 3700 — Sueski 3701 — Sykes-Picot 3702 — Tienciński 3703 — USA-ZSRR o zap. w. nukl. 3704 — walut, eur. 3705 — Warszawski 3706, 177 — Yedo 3715 — Zgorzelecki 3726 Układy Bałtyckie 3709 — Bancrofta 3710 — Bońskie 3711 — Bryt.-Radz. 3712 — Chińsko-Radz. 3713 — Chińsko-Ros. 3714 — Indoch. 3716-18 ' — Jap.-Ros. 3718 — Jaundzkie 3719 — Lokarneńskie 3720 — morskie 3672-73 — Niem.-Ros. 3721 — NRD-NRF 3722 — Paryskie 3723 — region. 3724 — Tafta 3725 — USA-ZSRR 3707-08 Ukraina 3728-29 ULMS 3730 Ultimatum 3732 Umowy dwustronne 3735 — międzynar. 2927, 3734 — — a państwa trzecie 3736 — płatnicze 3737 — wielostronne 3738 Un-American Act. 3739 UNCA 3740 UNCITRAL 3741 Uncja 3742 Uncle Sam 3743 UNCTAD 3744 UNCTAD/GATT 3745 UNDP 3746 UNEP 3747 UNEPTA 3748 UNESCO 3749, 1864 UNESOB 3750 UNF1CYP 625 UNHCR 3751 UNIAFR1CA 289 Unia Afr. i Malg. 3752 — Ameryk 3753 — Berneńska 3754 — Brzeska 3755 — celno-gosp. Afr. Śr. 3756 — — — Afr. Zach. 3757 — gosp. 3758 — Beneluxu 3759 — Eur. Zach. 3771 — Hol.-Indon. 3760 — Liberalna 2023 — Lubelska 3761 — Łacińska 3762 — M. Rep. Am. 3763 — M. Stów. 3764 — — — Techn. 3765 — Międzyparl. 3766 — Norw.-Szw. 3767 — Panam. 3769 — Państw. Afr. Śr. 3770 UNIAPAC 3768 UNICEF 3772 Unici 3773 UNIDO 3774 Unie rei. 3775 Unifikacja 3776 UN1LEYER 3777 Union Oil C. 3778 UNIPOM 3779 UNISIST 3780 UNITAR 3781 Unitarianie 3782 United Fruit 3783 — States Steel 3784 Uniwersalizm ONZ 3785 Uniwersytet Ameryk 3786 — Eur. 3787 — Latynoam. 3788 — Lumumby 3791 — M. Rozwoju 3789 — ONZ 3790 — Światowy 3792 Uniwersytety 3786-93 UNRIP 3794 UNRISD 3795 UNRRA 3796 UNRWA 3797 Untermensch 3798 Upośledzeni 3799, 3800 UPU 3801 Uran 3802 Urbanizacja 3803 Urologia 3804 Urugwaj 3805 Urzędnicy ONZ 3806 USA 3807 USIA 3808 Ustasze 3810 Usunięcie z ONZ 3811 Uti possidentis 3812 Uznawanie państw 3814, 805 V VI, V2 3815 Yandenberga rez. 3816 Yanguard 3817 Verbrannte Erde 3819 Ver. Siahiwerke 3820 Veto 3831 Yickers 3824 Viet cong 3825 Volksdeutsche 3826 Volkssturm 3827 Volkswagenwerke 3828 Yorwarts-Strategie 3830 Votum Separatum 3831 W Wagony 3832 Walonowie 3834 Walut. Unia 3835 — — Afr. Równ. 3836 — — Afr.-Wsch. 3837 — — Afr.-Zach; 3838 — — Am. Śr. 3839 — — Łacińska 3840 — — Międzyaro. 3841 Walutowe kryzysy 3845 — kursy 3842, 3848 — strefy 3843 — probl. RWPG 3844 Walut. Urząd Karaibów 3846 Waluty kluczowe 3847 67 ESMiO Indeks rzeczowy 1058 — rezerwowe 3849 — świata 3850 — twarde 3851 Warrant 3853 Warzywa 2569 Wasal 3855 Waszyngt. Konfer. 3857, 1826 Watergate 3858 Watykan 3859 Ważność traktatów 3569 Wegetarianizm 3860 Wehrmacht 3861 Weksel 3863, 2923 Welfare State 3864 Wełna 3865 Weneryczne chór. 3867 Wenezuela 3868 Wenus 3869 Weryfikacja 3871 Western Union 3872 Westerplatte 3873 Westinghouse 3874 Wcstminster 3875 — Bank 3876 Wetbacks 3877 Weterani 3878 Weterynaria 3879 Wędkarstwo 3880 Węgiel 3881-82, 1011 Wcglarstwo 3883 Węgry 3884 WFP 3885 WFUNA 3456 WHO 3886 Wiek minimum 3888 Wielka Brytania 3889 Wielka czwórka 3890 Wielka piątka 3892 Wielkie Mocarstwa 3893 Wieloryby 3894 Wieniawskiego konk. 1859 Wierzbowa 3895 Wieś 3896, 36 „Wietnamizacja" 3899 Wietn. wojna 3902, 829, 831, 2209-10 Wietnam 3897-903 Wietn. Poroz. 3903 Więźniowie 3904 Wilsona cztern. p. 3906 Wino 3907 Wiosna Ludów 3908 WIPO 3909 Wiza 3911 Wizytacja m. 3912 Własność pryw. 2924 — przem. 2474 Wiochy 3913 Włókna rosi. 3914 — sztuczne 3915 WMO 3916, 894, 2175-76 Woda 2292-93, 3917-22 Wodne prawo m. 2895 Wody grań. 3920 — micdzynar. 3921 — neutr. 3922 — odsalanie 3923 Woj. konieczność 3924 — prawo 2925 — straty 3925 — środki 3926 Wojna 3927 — atom. 3928, 1365 — banan. 3929 — domowa 3930 — — Hiszp. 3931 — futbol. 3932 — gosp. 3933 — Krymska 3934 — lądowa 3935 — morska 3936 — Pacyfiku 3937 — powietrzna 3938 — przypadk. 3939 — psyćhol. 3940 — światowa 3941-41 — totalna 3943 — zaczepna 3944 Wojnę prowadzący 3945 Wojny ameryk. 3948 — azjat. 3949 — balk. 3950 — cur. 3951 — kolon. 3952 — likwid. skutków 2037 — nar. wyzwól. 3953 — podżeganie do 2764 — prawa 2854, 2871 — światowe 3941-42, 102, 146, 188, 234, 484, 657, 666, 685, 695, 697, 700, 724, 864, 1005 — w XX w. 3946-47 — wypowiedz. 3954 — zakończ. 3955 Wojsk, sl. cudzoziemców 3956 — manewry 3957 — Komitet Szt. ONZ 3958 — Urząd Bezp. 3959 Wolgadeutschc 3960 Wolne miasta 3961 Wolnocł. sklepy 3962 Wolnomyśl. ruch 3963 Wolności czt. Roosev. 3132 Wolność handlu 3964 — inform. 3965 — mórz 3966 — myśli 3967 — poruszania się 2920 — stowarzyszania się 1888 — sumienia 3968 — wypowiedzi 2921 Wolny, świat 3969 „Wostok" 3970 Wschodnie Kość. 3972 Wschód-Zachód 3973 Wspólnota Afr. Fin. 3974 — Afr. Wsch. 3975 — gosp. Afr. Zach. 3976 — interesów 3977 — Karaibska 3978 — kult. Aro. Ł. 3979 — micdzyn. 3980 — Narodów 3981 Wspólny Rynek 3983 — _ Afryki 3984 — — Eur. Zach. 1008 — — Lać. Am. 3985 — — Am. Śr. 3986 — — Karaibski 3987 — — Ocam 3988 — — państw Ar. 3989 Współistnienie 2270, 3990 Współpr, Międzyn. 3991, 726 — — USA 22 — Państw 3992, 726 — reg. dla rozwoju 3993 Wściekli 3994 WTO 3995 Wulkanologia 3996 Wybory 3997, 745, 2926 Wybrzeże K. Słoń. 3998 Wych. Fiz. 3999 Wydawcy 4000 Wymiana dok. urz. 4001 Wymienialności zasada 4002 Wynalazcy 4003 Wypadki dróg 853 Wysoki Kom. ONZ 4004 Wystawy 4005 Wyższe studia 1475-76 Wyścig Pokoju 4006 Wywłaszczanie 4007 Wywrót, dział. 4008 Wyżywienie 1038, 4091 Wzaj. zagwar. zniszcz. 4009 Wzajemność 4010 Wzornictwo przem. 4011 Y Yearbook of.Int. Org. 4012 — of the UN 4013 Y's Men 4014 Z Zabawki 4015 Zabytki 2475, 8 Zadośćuczynienie 4016 Zair 4017 Zakaz br. atom. 4018 — — bakt. i chem. 4019 Zakładnicy 4020 Zakony 4021 Zambia 4022 Zanieczyszcz. powietrza 4023 — wód 4024, 762 Zapobieganie konfliktom 3565 — przest. 4026 Zaraza pyska i racic 4027 Zarządzanie 4028, 2362 Zasady bezp. w E. 4029 Zasiedzenie 4030 Zasoby świata 411 Zastrzeż, traktatów 4031 Zatoki 4032 Zatrudnienie 4033 Zboże 4034 Zbrodnie przeciw ludzkości 4035 Zbrodnie woj. 4036, 245, 695 909, 930, 982, 1866, 2209-10, 2215-16 Zbrojenia 4137 Zbrój, koncerny 4038 Zdrowie 4039-40, 903, 2476, 3886 Zegary 4041 Zgonu świad. 4042 Zgrom. LN 4043 _ — NZ 4044-45, 729, 2976, 3248 Ziel. Międzynarodówka 4046 — Rewolucja 4047 Zielone Berety 4048 Ziemia 4050 Ziemie suche 4051 Ziemniaki 4052 Zimbabwe 4053 Zimmermanna Nota 4054 Zimna wojna 4055 Zioła leczn. 4056 „Zjedn. dla Pokoju" 4057 Zjedn. Rep. Ar. 4058 — Emir. Ar. 4059 — Państwa Ar. 4060 — Inst. Badań Jądr. 4061 Złota Blokada 4062 — cena 4063 — międzyn. pool 4064 — parytet 4065 — sztaby 4066 Złoto 4067 — papierowe 4068 — w syst. walut. 4069 Złoto w wym. świat. 4070 Złoty 4071 — Polski 4072 Znaczki pocztowe 4073 Znaki drogowe 4075 — fabr. 4074 — międzynar. 3417 — towar. 4076 Zniszczenie wzaj. 4009 Zoologia 4077 Zootechnika 4078 Związek państw 4079 Zw. Zaw. 4081, 2202-03,2856 Zwierzęta 2477, 4082 Zwyczajj. prawo 2928 Żeglarstwo 4083, 407, 3600 Żegluga 4084, 1831, 1901 Żel. kurtyna 4085 Żelazo 4087 Życie 4088, 2870, 1623, 3450 Żydzi 4089 Żyto 4090 Żywność 4091 English lndex A A l Aachen 88 — Peace 2775 Aaland Isl. 90 Abandonment 2 ABC Arms 442 — States 3 ABCD 4 Abduction of diplomats 879 Abgrenzung 5 ABM 6 Abolitionism 7 Abu Dhabi Case 9 Abuse of rights 2852 Abu Simbel 8 Academies of Science 74, 75 Academy of Int. Law 72 — of the Latin Worid 73 Accession 76 Accidental War 3939 Accomodation bili 3863 Accreditation 78 — in the UNO 79 Act of Bogota 81 — — 5th November 85 — — Scttiement 10 Acupuncture 87 Addis Abeba 11 ADELA 12 Aden 13 Adenauer Doctrine 791 Adhesion 14 Ad hoc 15 Ad interim 16 Adjacent High Sea Waters 2292 Adjustable peg system 17 Ad limina apost. 18 „Admirał Graf Spec" 24 Adoption 25 Ad referendum 26 .Adrianopol Peace 2774 Adventists 27 Adyertising 3066 AEDF 1152 Aerobus 28 Aerocasco 29 Aeroflot 30 Aerostates 31 Affidavit 32 Afghanistan 33 Africa 39 — in the UN 52 African and Mai. Union 3752 — Charter 1633 — Chr. Churches 47 — Cornm. of Elcven 50 — Common Market 3884 — Co-op. Charter 1659 — Declaration 674 — Develop. Bank, ADB 44 — — Fund 48 — — Entente 41 — Financial Comm. 3974 — Integration 1480 — Intergov. Conferences 46 — Liberation Day 902 — Post and Telec. Union 43 — studies 40 Afro-Asia 34 Afro-Asian Org. for Ec. Coop. 37 — — Peoples Solid. Org. 2536 — — Rural Reconstr. Org. 36 — — Solidarity Confer. 38 Afro-Asians in UN 35 Afro-Malagasy Org. for Ec. Coop. 42 — — Union of Develop. Banks 51 Agadir 53 Agenda 57 Agent proyocateur 58 Aggression 61 Aggressive war 3944 Agio 59 Agrarian reform 3054 Agrement 60 Agriculture 3130 — and food ind. 3131 AGRIS 62 Agronomy 63 Aguda 64 Aide memoire 65 Air conditioning 1706 —•maił 2066 — piracy 2711 — pollution 4023 — space 2831 — war 3938 Aireraft 3373 — industry 2070 Akaba 66 „Alabama" Case 89 Albania 92 Albanian Gold 93 Albion 94 Alcohol 107 Alcoholism 108 Algeciras 99 Algeria Algeries Charter 1634, — Declaration 675 Algol 101 Alianza 105 Alimony 106 Allende Doctrine 792 Allergology 95 Alliance for Progress 3307 Alliance du Rhin 109 — Francaise 110 Alliances 3308 Allied Comm. for Austria 3311 — Control Authority 3314 — Councii for Japan 3312 — H. Comm. for Germany 3315 — States 2634 — Milit.BoardsinGerm.l04 — — Missions in Berlin 103 Alliens' right 2865 Allies 102 Al pan 111 Alpinism 3344 Alsace and Lorraine 115 Alterum tantum 112 Alto Adige 1235 Altrusa 113 Aluminium 114 Alvensleben Conyention 1878 Amateur and prof. sport 3338 Amazon River 116 Ambassador 118 America 119 — in UN 136 Amerićan Assembly 130 — Comm. on Depend. Terri-tories 131 — Confer. and Congresses 122 — Dollar 836 — Indiana 1431 — Int. Conferences 123 — — Law 2881 — — Polish Friendship Treaty 3576 — Rep. Populations Censuses 3333 — Samoa 3203 — Society of Int. Law 129 — — Soviet Agreement 2819 — — Treaties 3707 — States foreign trade 1325 — System 132 — Union 3753 — wars 3948 AMGOT 137 Amnesty 138 Amortization 139 — Law 140 • / AMTORG,141 Anaesthesiology 150 Ariarchism 143 Anarcho-sindicalism 144 Anatomy 145 „Ancona" 146 Ancon Treaty 3542 Andes Pact 2581 Andine Group 1264 Andorra 147 ANF 151 Angary 152 Anglo-Iranian Oil Co. 155 — Scand. Ec. Comm. 156 Angola 157 Anguilla 158 Animal Diseases 553 — Protection 2477 — Production 4078 Ankara Treaty 3543 Annexation 149 „Annuario Pontificio" 160 „Anschluss" 161 Antarctica 162-63 Antarctic Treaty 3544 Anthropology 166 Anti-Comintern 168 — -communism 169 — comm. Crusade 1955 — -fascism 167 — -Imperialist Front 1133 — -semitism 171 Antigua 164 Antiqua 165 ANZAC 172 ANZUK 173 ANZUS 174 Apartheid 175 Apatridos 176 APN 180 Apollo 181 Apostolic administr. 23 Appeasement 183 Arab Ec. Unity 189 — Integration 1483 — League 2034 — Legion 2007 Arabian Conferences 190 — Federations 193 — Oil Co. 186 — Peninsula 194 — Petrol. Agreem. 192 „Arabie" 188 Arabie States in UN 191 ARAMCO 195 Arbitration Court of U. Silesia 1240 Arbitration in the CMEA System 202 Archeology 203 Architecture 204 Arehives 205 ARCOS LTD 207 Arctica 210 Argentine 208 Ariana 209 Arid Earth 4051 Armaments 4037 Armed Forees 3267 — Neurality on the Sea 2384 Armenian Church 213 Armenians 2547 Armistice 3148 — of Compiegne, 1918, 3149 ARPEL 215 Arrangement 216 Arret de marchandise 218 Arret de prince 219 Art 3442 — drain 220 — objects commerce 1315 Artificial Earth Satellites 3221 Arusa Agreement 3657 ASEAN 221 Asia 259 — in UN 267 Asian-African Legał Consult. Comm. 266 — Develop. Bank 263 — Ind. Develop. Councii 262 — Productivity Org. 261 Asiatic Collectiye Security 265 — Conferences 264 — wars 3949 ASPAC 222 Assembly of the L. of N. 4043 Assimilation 232 Associated States 2635 Association Bctw. the EEC and the East Afric. Comm. 3385 —————— the Afric. and Mai. States 3384 Asthmology 223 Astronautic 224 Astronomie calendar 1604 Astronomical Signs 227 — Units 226 Astronomy 225 ASW 229 Aswan High Dam 228 Asylum 269 Asymmetry 231 ATA Book 1629 Atheism 233 „Athen" 234 Athletic Ciub „Sokół" 3317 Atlantic 237 — Alliance 236 — Blue Band 407 — Charter 1636 — — Paeific Cannals 238 — Union 235 Atomie Energy and UN 952 — powers 2266 — Problems in UN 240 — stalemate 241 — umbrella 2649 — War 3928 — Weapons 443 Attachć 242 Audience 243 Audiology 244 Augsburg Peace 2788 Auschwitz 245 Ausgleich 246 Australasia 247 Australia 248 Austria 249 Austro-German Alliance 869 — — Italian Triple Alliance, 1882 3620 — Hungary 251 Austroslavism 250 Autochtons 252 Automatic 254 — Data Processing 3426 Automobile industry 3207 Automobilism, Int. Org. 255 Ayerage 257 Ayiation 2065 Axis States 2632 Azerbaijan 258 Azores 268 B Baasism 271 BAĆ 272 B and C arms interdiction 4019 Bagdad Pact 2582 — Railway 274 Baha-i 276 Bahamas 297 Bahrain 279 — Petroleum Co. 278 Bahr Plan 2715 Baisse 280 Bajkonur 281 Bakery 2701 Balance of Payments 379 — of Power 282 — of Trade 283 Balcan Alliance, 1954, 3306, 3309 — Entente 957 — Pact 2583 — Wars 3950 Balcan Ouestion 292 Balearic Isl. 284 Balfour Declaration 678 Balloons 288 English lndex 1060 — and Yaeht Compet. 286 — Incidents 287 Balls 1970 Balneology 285 Baltafrica 289 Baltamcrica 290 Baltic and North Sea Conven-tioos 3709 — Code 1718 — Conferences 1829 — Convcntiona 1893-94 — Entente 958 — Pact 2584 — States 293 — Sca of Peace 294 Baluchistan 343 Bambo Curtain 295 Banana Republics 296 Banana War 3929 Bananas 297 Banat 298 Bancroft Treaties 3710 Bandung Declar. 6~9 Bangkok Asian Declaration 677 Bangladesh 300 Banishment 301 Bank of America 316 — ofCentr. America 324 — of Genes 302 — Handlowy 303 — IBRD 304 — for Int. Setti. 321 — Polska Kasa 319 — Polski 320 — of Tokyo 317 Banks Int. Org. 318 Banks of FRG 309 — of Switzerland 311 — — UK 313 — — USA 312 — — USSR 314 Banned Arms 448 Banque Popul. Suisse 326 Bantustan 327 Baptists 328 Barbados 329 „Barbarossa" Plan 2716 Barcelona 330 — Confercnce. 1921 1783 Barciays Bank 331 Barley 1583 Barotseland 332 Baruch Plan 2717 BASF 333 Basie products 3410 Basqucs 334 Banie Act 335 Bayer 337 Bay of Pigs 3468 BBC 339 Beagle 340 Bearings ind. 2103 Beer 2713 Bees 2987 Belgian CIausc 1693 Belgium 341 Beligerant 3945 Belize 342 BENELUX 345 Benelux Ec. Union 3759 Berard-Jordan Agreement 3659 Bering's Sea 348 — Strait 347 Berlin 349 — Allied Komendantura 3310 — Ciause 1694 — Decree 731 — Pcace 2776-77 — West 350 Bermuda Isl. 351 Beme Conventions 1895 — Union 3754 Bertrand Russel Int. Tribunal 2209 Bessarabia 352 Bethlehem Steel Corp. 353 Bhutan 362 Biafra 363 Bibie Societies 367 Biblicists 273 Bibliography 369 Bibliophiles 368 Bibliotheconomy 375 Big and Smali Belt 344 — Colombia Integr. 1492 — Four 3890 — Five 3892 — Powers in UN 383 — — Supr. Councii 3017 — stick diplomacy 873 Bikini 377 Bilateral agreem. 3735 Bilalerlism 381 Bili of lading 1861 — of Rights 382 — of Exchange 2045 — — _ Law 2923 Bimetalism 383 Biology 385 Bionic 388 Bipolarity 389 BIRD 390 Birds 2989 Birth control 1875 Bi-Zone 400 Black Bean 631 — Friday 635 — Gold Fever 1229 — List 632 — Market 636 — Power 401 — Sea 633 — Septcmber 637 Blind 2401 Blitzkrieg 404 Blockade 405 Blood 1952 Boeing 409 Bocrs 410 Bogota Pact 2585 Bolivia 415 Bolsheviks 416 Boisheyism 417 Bombardment 418 Bona fides 419 Bonded żonę 3394 Bonn 420 — Agreements 3711 — Four Group 1271 Book 1961 Booksellers 1963 Boom 421 Borderland Integr. 1488 Bornholm 422 Borobudur 423 Bośnia 425 Bosporus 424 Boston Group 1266 Botany 426 Botswanę 427 Boxer Rebellion 414 Boycott 412 Braceros 429 Brain-drain 430 — wash 431 Brasil 432 Brazzaville Group 1267 Bread 547 — yeast 855 Brenner 433 Brest-Litowsk Peace 3571 Brest Union 3755 Bretton Woods 434 — — Conference 1788 Breve 435 Briand-Kellog Treaty 2586 Bridge 452 Brinkmanship 436 Bristol Channei 437 „British" Asians 260 British Councii 438 — French Guar. Agreem. 3665 — Guyana 1295 — Indian Ocean Territories 454 — Leyland 439 — Petroleum Company (BP) 440 — Polish Pact 3686 — Soviet Treaties 3712 — Steel 441 — Virgm Isl. 905 Broker 2119 Brokerage 1978 Brunei 451 Brussels 450 — Declar. ofWest-Eur. Comm. Parties 3649 — Maritime Conventions 1904 Brussels Treaty 3547 Bryana-Chamorro Treaty 3538 Bryan Treaties 3587 Bucarest Treaties 3588 — Declaration 680 — Peace 2778 Budapest Appeal 177 Buddhism 457 Budget of the L. of N. 460 Buffer State 2638 Bułgaria 466 Bułk Cargo 462 Buli 463 Bullion 464 Bullionism 465 Bund dt. Osten 467 Bundeswehr 468 Buraim 469 Burden sharing 470 Burma 391 Burundi 471 Bustamente Code 1719 Byelorussia 365 C Cabotage 1601 Cadogan Letter 473 CAEM 3023 CAGI 474 Cairo Conference 1797-99 Calcine soda 3304 Calif. Chureh Found. 1606 Cali money 475 Calvo Doctrine 795 Cambodia 1607 Camelot Project 2718 Cameroun 1608 Camp David 476 Camping 477 Campione 478 Canada 1609 Canaveral 479 Cancer 3039 Canon Law 2873 Cape Verde Isl. 4049 Capital punishment 1623 Capitalism 1613 Capitalistic Integr. 1486 Capitulation 1615 Capitulations 1618 Carat 1624 Carbide 1625 Carbonarism 3883 Cardenas Doctrine 796 Cardiology 1626 CARE 480 Carelia 1627 Cargo 481 Caribbean 1622 — Common Market 3987 — Community 3978 — Develop. Bank 322 — Free Trade Assoc. 3386 — Food and Nutrition Inst. 1621 — Organization 1619 Carinthia 1644 CARIS 482 Caritas 483 Caroline Isl. 1632 Carranza Doctrine 797 Cars 3208 Cartel 1660 Cartagena Agreement 3660 Carthage 1641 Cartography 1662 Casablanca 484 — Conference 1789 — Group 1268 Casa de las Americas 485 — Pacifica 486 Casco 487 Casus belli 488 — focdcris 489 Catalonia 1667 Catholic social doctrines 1671 Calholicism 1673 Cattie 472 Cayman Isl. 1602 CBEC 1690 CBU 490 CC 491 CD 492 CECON 493 CELADE 495 Cellulose 509 CELPA 508 Cement 510 CEMLA 511 CENTO 515, 3549 Central Africa 3082 — Afric. Customs and Ec. Union 3756 — America and Panama 135 — — Free Trade and Ec. 'Int. Treaty 3555 — — Confederation 1780 — — Inst. ofPublic Adm. 1461 — — Integration 1482 — — Monetary Stabiliz. Fund 1161 — — Rcsearch Inst, for Industry 1462 — Banks 305. — States 517 Centre for Study ofDem. Instit. 518 Ceramic 524 Cereal 4034 Cerebrum 2306 CERN 525 Cession 526 — and succession States 2628 — Treaty 3550 CETI 528 CETIS 529 Ceylon 494 CFP 591 Chad 629 Chaldean Churcb 530 Challenge 531 Chambers of Commerce 1560 Chamizal 532 Chapultepec 533 — Act 82 — Conference 1790 Charge d'affaires 534 Charity Int. Org. 535 Charter of Afr. and Malagasy Union 1657 — — Alta Gracia 1635 — — Ec. Rights and Duties of States 1639 —————— of UN Members 1640 — flights 638 — of the Org. of Afr. Unity 1649 — for the Union of Afr. States 1656 Chase Manh. Bank 536 Chauyinisme 3439 Chcck 647 Cheeses 3247 Chemical and Bacter. Weapons 444 — elements 2706 — Industry 539 Chemistry 537 — in the CMEA 538 Cheques Law 2867 Chess 3428 Chest Diseases 551 Chicago Conv. on Int. Civil Aviation 1881 — Group 1269 Chicanos 540 Chiidren 888 Children's Rights 2846 Child's Protection 2466 1061 English lndex Chile 541 Chin a 542 — Concessions 1777 — Japan Declaration 681 — Russian Treaties 3714 — Soviet Treaties 3713 CHINCOM 582 Chinese 545 — Immigration 544 Chopin Int. Compet. 550 Chorzów Case 555 Christian'Democracy 743 — Democrats 558 — Scientists 559 Christmas Isl. 428 Chrysler Corp. 557 „Chunnel" 561 Church of Christ 1938 — — England 154 CIA 562 CIBA 563 CIF 568 — Price 512 CU 569 CINA 570 CINMEN 571 CINTERFOR 572 CITEJA 573 Citizenship 2459 Citroen 574 Citrus Fruits 627 dvii Law 2866 — Military Action 77 — populatioD 628 — procedurę 2939 — Status 3359 — War 3930 Ciassification Societies 1691 Ciause 1692 — on Enemy States 1700 Clayton-Bułyer Treaty 3661 Clearance 1687 Clearing 575 — Houses 1562 CIericalism 1705 Cleveland Doctrine 798 — Group 1270 Client State 576 Ciub of Paris 1708 — — Rome 1709 CMEA 3023, 3166 — Assist. Fund 1156 — Foreign Trade 1327 — Institute of Standards 1468 — Jnt. Information 1447 — Petrochemical Industries 2691 — Statute 3025 CMR 579 Coal 3881 — in CMEA 3882 Coalition 1715 Coca 580 Coca-Cola 581 Cochin China 1717 Cocoa 1603 COCOM CHINCOM 582 Coconuts 2551 Cocos Isl. 1727 Code 1722 — of Offences Against Peace 1720 CODELCO 583 Codification 1724 — of Interamerican Treaties 1725 Codified telegrams 3447 Coffee 1676 Coimperium 584 Cold War 4055 Colision Norm 2418 Collaboration 1728 Collective Defense 2452 — Legitimization 1734 — Seeurity 360 Colloqium Opole 585 Colombo Plan 2727 Colonialism 1735 Colonial wars 3952 Columbia 1737 Columbia River 3564 Columbua Day 843 — Library 372 — Memoriał 1736 Combatants 1739 Combustion Engines 3266 COMECON 586 COMES 587 Comitas gentium 588 Commercial Bureau of the Am. Rep. 394 — fleet 2149 Commerzbank 589 Commission of Eur. Com-munities 1754 — on Human Rights 1752 Committee of Responsabilities 1759 Commodity Credit Corp. 590 — exchange 1211 Common Int. Frequency 652 — Market 3983 — — of Arab States 3989 — — — Central America 3986 — railway stock ofCMEA 3982 Community of Interests 3977 Commonwealth ofNations 3981 Communism 1773 Communist International 2222 — Party Manifesto 1235 — Youth Int. 1770 — and Workere' Parties 1771 — — — — Meetings 2341 Communists 1772 Commutation 1774 Comores 1762 Comparatiye Law 2905 Comp. Fr. des Petr. 591 Compensation 1763 — Chamber for Centr. Am. 1559 Competence 1764 Computer science 1449 Computers 1766 COMSAT 592 Concentration Camps 2449 Concern 1775 Concession 1776 Conciliation 1778" Conclusum 593 Condominium 594 CONESCAL 595 Concordat 1856, 1857 Confederation 1779 Conference ofAmbassadors 1782 — — Berlin 1784 — — Boulogne 1787 — — Hythe 1974 — — Int. Afr. States 1958,1781 — — Int. Cath. Org. 1804 — — London 1802 — — Moseow 1805 — on Seeurity and Coop. in Bur. 1785 Conflict 1836 Confucianism 1837 Congo 1838 Congr. de Prop. Fide 596 Congregationalists 1839 Congres 1840 — of Arras 1842 — of Aix-La-Chapelle 1841 — of Congresses 1843 — in Defence of Peace 1854 — for Freedom ofCulture 1851 — of Laibach 1845 — — Troppau 1847 — — Verona 1848 — — Yienna 1850 Cooperation of states 3992 Cooperativism 3345 Copenhagen Plan 2728 Conquistadors 1860 Conscious maternity 3454 Consensus 597 Conservation of artistic works 1862 Consolat de mar 598 Constance Lakę 408 Constantinople Peace 2782 Constitution 1863 Constitutional Law 2902 Constitutions of States 1865 Construction Industry 458 — in the CMEA 459 Consul 1866 Consular Corps 1928 Consular Credential 2043 Consultation 1867 — on Law questions 2340 Consultatiye opinion 843 Containers 1868 Containment Doctrine 822 Contestants 1869 Continental Congress 1844 — shelf 3432 — Oil Co. 599 Contraband 1870-71 Contract 1872 Contre-lettre 600 Crude oil 3133, 2327 — — pipelines 2322 Crystallography 1956 Cuba 1967 — and Puerto Rico Treaty 3681 — si... 614 Cuban Crisis 1959 — pcso 2687 Cuius regio... 615 Cuius solum... 616 Cultural Property 1973 — Reyolution 3094 Culture 1971 Curreney Arbitration 201 Curzon Linę 621 Custom Law 2928 — Permit Book 1630 Customs area 507 — barrier 496 — Clearance 498 — Coop. of the CMEA States 501 Control Couneił for Gerai. 3313 — Frontier 497 Conyair 601 — Int. Conycntions 1896 Convention Alaska-ceding 3677 — Int. Law 2883 Convention 1877 — Int. Org. 504 — on the Non-Application of — Nomenclature 502 Statutory Limitations to War — Policy 499 Crimes 1886 — Tariffs 505 — on Liberty of Association — Temper. Admissions 503 1888 — Union 506 Convergency 1909 ^T.^"' 50() Conyertibility principle 4002 S5'1'"'1®'"1;622 Convoy 1910 f-„„^„„ l osa Cook Isl. 602 Coolidge Doctrine 799 Copemicus Principle 1911 — Year 1912 Copper 2191 Coptic Church 1914 Copyright 603, 2862 Cordon sanitaire 604 Corfu 1920 Corinth Canal 1930 Corporative State 1924 Corrida de toros 605 Corrolary 606 " • •"" Dag Hammarskjold Library 371 — — Memoriał 1163 Dahomey 655 DaimIer-Benz 656 Dakar 657 Dala! Lama 658 Dance 3476 Dangerous Goods 3534 Danish Straits 866 Danube 862 Danube-Oder-Elbe Canal 863 Dardanelles Strait 661 Cynology 1988 Cyprus 625 Cytology 626 CZAL 630 Czech and Slovak Legion 2009 Czechoslovakia 646 — FRG Agreement 3662 Czechoslovak-Polish Agr. 2817 — — Soviet Treaty 3695 — — Soviet Pact 3687 Czechosl. Krone 1921 D Corrosion 1922 Cór Unum 607 Cosmetology 1932 Cosmonauts 1934 Cosmovision 1935 COSPAR 608 Costa Rica 1936 Cotton 336 Couneił of the Americas 3003 — of Arab Ec. Unity 3004 — — Constance 3297 — — the Entente 3007 __ __ — — Europę 3009 Dassauft 662 Foreign Ministers of the Daves Plan 1924 2719 Big Powera 3016 — — Four 3006 — for Int. Org. of Medical Sciences 3015 — of the L. of N, 3012 — for Mutuał Economic D-Banken 663 Deaf-mutes 1221 Death Certificates 4042 Debellatio 664 Debit 665 Declaration 673 of Assistance, CMEA 3023-24 _ of Benghazi 3658 Counterfeiting 1037 — — Centr. America 676 Coup d'etat 609 _ on tbe Defcat of Germany Court of Justice of Eur. Comm. 700 3627 _ of Human and Citizen's Coyenant of the Arab League Rights 713 2590 - "-- T — oftheL. ofN.2591 CPJI 610 Crafts 3171 Craiova Treaty 3557 Crash 1941 Credit 1945 — export 922 Credit Foncier 611 Credit Lyonnais 612 Cremation 1950 Cremlin 1951 Crimean War 3934 Crimen Laesae 613 on tbe Inadmissibility Intervention 701 — of the UN 727 — — the Peoples of America 696 — — the Presidents of America 716 — on Principles of Int. Law 726 — of the Rights of the Child 714 — on the Rights of Developing Nations 707 — — — — of the Peoplea of Russia 715 — of War 3954 Crimcs against Humanity 4035 Declarations of the UN Gen. — of War 4036 Assembly 729 Croatia 554 Decolonization 730 English lndex 1062 Decree on the Peace 732 De facto 666 — government 667 Defence Board of C. America 3019 — of peace 2772 Deflation 668 Defoliation 669 De Havilland 670 De iure 672 Delaware 733 Delegation to the U N 734 Delimitation 735 Demarcation 737 Demarche 736 Dźmenti 738 Demilitarization 739 Democracy 742 Demography 740 Demurrage 748 Denmark 660 Denazification 749 Denial ofjustice 1556 Dentistry 3380 Denuclearized Zones 354 Department of Agriculture 750 — — Defense 751 — — State 752 — stores 842 Dependencies Ter. 3513 Deportation 753 Depositor 754 Deratting 755 Dereliction 756 Dermatology 757 DESAL 758 Descent 759 Deserters 770 Detente 761 Detergent 762 Deterrence 763 Deutsche Bank 764 Deuxieme Bureau 765 Devaluation 766 Deyeloping countries 1943 Deyelopment Corp. ofthe Andes 148 Diabetes 620 Diamonds 771 Dictatorship of the proletariat 870 Diego Garcia 773 Diiion Round 774 Dinar 775 Dioceses 772 Diplomacy 871 Diplomat 878 Diplomatic Agents 54 — ceremoniał 881 — Corps 1925 — courier 1977 — negotiations 880 — pouch 2757 — Protection 2465 Dirty war 449 Disabled 1527 Disarmament 3145 — Decade 3144 — in Lat. America 3146 Discoverer 776 Discoveries 2480 Discrimination 885 Disengagement 777 Disinsectization 671 Dismantling 747 Dispensation 886 Displaced persons 778 Disputed Caribbean Islands 1620 — Pacific Islands 2577 Dissimilation 760 Diversion 887 Diviners 3156 Divorces 3152 Dobruja 785 Doctrine 790 Documentation 832 Dodecanese 788 Dogma 789 Dollar 836 — diplomacy 872 — standard 837 Domestic jurisdiction of States 1765 Domicile 838 Dominica 839 Dominican Rep. 840 Dominion 841 Domino's Theory 3503 Dornier 844 Douglas 846 Downing Street 847 Drago Doctrine 802 Drang nach Ósten 848 Drawbacks 925 Drawing right 2864 Dreibund 849 Dresdner Bank 850 Drogman 852 Droit d'arret 854 Drought 3411 Duał Nationals 2460 Dubna 858 Due Diiigence 859, 2381 Dulles Doctrine 803 Dumbarton Oaks 860 — — Conference 1791 Dumping 861 Dunkirk Treaty 3551 DunIop-Pirelli 865 Du Pont 867, 1273 Durand Linę 868 Dutch Antiies 170 — East Indies 1434 — Guyana 1297 Duty, pl. Customs 577 — Free Shops 3962 — in Inter-American System 578 Earth 4050 East Africa Co-operation Treaty 3584 — African Agric. and Forestry Res. Org. 2529 — — Common Services Org. 2528 — — Community 3975 — Caribbean Currency Auth. 3846 — Indies 1433 — Pact 2606 — Prussia 2968 — West 3973 — — (rade 1323 — and West Bengal 346 — — — Galicia 1171 Easter Island 3891 Ecciesiastical asylum 270 Econometry 916 Economic Charter of the Ame-ricas 1945, 1638 — integration 1485 — and Social Committee 1760 — Union 3758 — war 3933 Economical arbitration 197 — Ass. Treaty 3554 ECOSOC 910 Ecrehou 2244 Ecuador 933 Ecumenical Councils 3295 — Institute 931 — Movement 932 Eden Plan 2720 Education 911 EEC Agriculture Fund 1153 — Develop. Fund 1154 — Social Fund 1157 EFTA 913 Egypt 914 — Soviet Treaty 3663 Eichmann Case 915 Eisenhower Doctrine 804 Elbę 2095 Election Law 2926 Elderły and Aged 2088 ELDO 934 Electrical Engineering 937 Electricity 938 Electronics 936 El Salvador 3201 Ełysźe 939 Embargo 940 Embassy 117 Emigration 942 Employment 4033 Ems dispatch 945 Encomienda 946 Encuentro C. Torres 947 Encyclicals 948 Energetics 949 Engineers and Technicians 1531 English 153 — Austro-It. Triple Alliance 3619 — Channel 1994 Environmental Health 1362 — Protection 2472 ENI 954 Entente 961 — cordiale 962 Epidemie 963 Epilepsy 964 Episcopal Church 965 Episcopate 966 Epizootie 967 Equality of States 3155 Equatorial Guinea 1307 ERAP 968 Ergonomy 969 —ERL 970 ERP 971 Escalation 973 Esperanto 974 ESRO 975 ESSO 976 Establishment ofdiplom. rei. 882 Estoppel Principle 978 Estrada Doctrine 805 Espionage 3440 Etalon 979 Ethiopia 980 Ethiopian Church 981 Etnocidio 982 Euhemerism 983 Eupen-Malmedy 984 Eurafrica 985 Eurasia 987 EURATOM 986 Eurobond 988 EUROBRAZ 989 Euroccntrism 1018 EUROCHEMIC 990 EUROCONTROL 991 Eurocult 992 Eurodif 993 Eurodollar 994 Euromedico 995 Europa nostra 1000 Europę 996 — and UNO 998 — America 997 — of Fatherlands 1001 European Accounting Unit 1004 — Advisory Ćommission 1005 — Clearing Union 1007 — Coal and Steel Comm. 1011 — Concert 1016 — Confercnces 1830 — Defence Comm. 1009 — Develop. Found 1014 — Ec. Comm. 1008 — Funeral Ass. 2765 — Hymn 1015 — Investment Bank 1012 — League 2029 — Monetary Agreement 1017 — — Coop. Fund 1147 — Nuci. Energy Agency 1003 — Pariiament 2653 — Political Community 1010 — Radiophonic Żonę 3031 — Society of Culture 1013 — University 3787 — Wars 3951 EUROSPACE 1019 Eurovision 1020 Eyangelical Churchcs 1022 „Everymen's UN" 1021 Exchange of Offic. Doc. 4001 Excommunication 919 ExAequo...l023 Exequatur 1024 EXIMBANK 1028 Ex nunc ... 1025 Exodus 1026 Expedition Corps 1926 Explorer 1027 Export of Counter-revolution 921 — of Revolution 924 — — Import Bank 1028 — Institutes 1477 Expropriation 4007 Expulsion from UNO 3811 Extradition 929 — of war criminals 930 Extraterritorial Status 927 — — of UN Possessions 928 EXXON 1029 Fact-Finding 1030 Factoring 1031 Fair Play 1032 Fair-Price 1034 Fait accompli 1035 Falkland Isl. 1036 Famiły 3113 — Planning 2735 - — reunion 2098 FAO 1039 Farbwerke Hoechst 1040 Far East and UNO 659 Far Eastern Ćommission 1741 FAS 1043 Fascism 1045 Fashion 2268 Fashoda 1044 Fats 3523 FBI 1046 FDC 1047 Fedala Conference 1792 Fedayeen 1048 Federal and Colonial CIauses 1695 — Rep. of Germany 2394 — Reserve System 1058 Federalism 1057 Federation 1049 — of Arab Emirates 1050 — — Arab Republics 1053 — — Malaya 1051 — -^ the Persian Gulf 1055 — — Rhodesia and Nyasa Land 1054 — — South Arabia 1052 Fertiiity 2753 Fertiiizers 2369 Fiat 1061 Fifth Column 2700 Fiji 1062 Film 1065 Finał Act 84 Financial and Tax Int. Org. 1079 Financing of int. org. 1074 Finish-Soviet Agr. 3664 Finland 1081 Fire protection 2834 First Nat. City Bank 1082 — of May 2707 — Washington Securities Corp. 1083 Fishery 3167 Fist Law 2904 Flag 299 Flemish 1091 Flemish 1091 Flight of capital from dev. countries 1614 Flights over high seas 2080 — with nuci. bombs 2081 Floating ratę of exchange 3848 Flora Europaea 1092 Florence 1093 Florida Agreemeni 3679 1063 English lndex FOB, 512, 1096 Focke-Wulf 1097 Fokker 1099 Folk Art 3443 Food and Aliment. 4091 Foot and Mouth Diseases 4027 „Football-War" 3932 FOR 1103 Foratom 1104 Force de frappe 1105 Forced Labour 2838 Ford Group 1277 — Motor 1106 Foreign Correspondents 1919 — credits 1948 — — of socialistic Stałeś 1949 — currency 769 — — Market 768 — Balance 380 — debts 779 — Exchange Law 2868 — Investinent Guarantees 1300 — investrnents 1529 — Law 2900 — Legion 2006 — Office 1107 — seryice 3291 — trade 1324 — — Chambers 1561 — — definitions 1334 — — monopol 1335 Forest extension 2017 Forestry 2018 Forint 1108 Fort Gulick 1110 Fortran 1111 Foundations 1143 Fracture 1116 Franc CFA 1117 France 1118 France's aircraft ind. 2071 Franco 1119 Francophonic Conference t969 1130 Francophony 1129 Franglais 1127 Frankfurt Peace Treaty 2779 Freebooting 1929 Free Cities 3961 — City of Gdańsk 1183 — enterprise 1858 — tradc 1322 — — Żonę 3393 — Worid 1132, 3969 Freedom of Conscience 3968 — Fighters in S. Afr. 413 — of Inf. 3965 .— of the Sea 3966 — of Thinking 3967 — of Trade 3964 Freemasonry 2151 Freeports 2824 Freethinkers 3963 French 1125 — Banks 306 — Community 1122 — Cultural Union 1121 — finicial groups 1075 — franc 1128 — Guyana 1296 — Indochina 1436 — minorities 2259 — Polish Agreements 2818 — — Friendship Ass. 1126 — Połynesia 2796 — South Polar 1124 — Sov. Alliance 2978 — Sov. Pact 3688 — Territory of thc Afars 1123 — Union 1120 Frequency 651 FRG Mark 2143 Friesland 1137 Frontier litigations 1249 — Waters 3920 Fruits 2569 Fuji Bank 1139 Fulbright Scholarship Program 1140 Fuli power 2679 Found of Special Fissionable Materials 1158 Fund. Law of Cath. Church 11,44 Furniture 2163 Fusion 1167 Futurology 1166 G Gaitskell Plan 2721 Gabon 1169 Galapagos Isl. 1170 Gambia 1173 GANEFO 1174 Gaś 1179 Gases 1181 Gastarbeiter 1175 Gastroenterology 1176 Gastronomy 1177 GATT 1178 Gaza 1180 GCEP 1182 GDR-FRG Agreements 3722, 3676 * GDR German mark 2142 GDR-Poland Declaration 717 Gen. de Gaulle Doctrine 800 Generał Dynamics Corp. 1184 — Electric 1185, 1186 — Gouvernement 1187 — Motors (GMC) 1188 — Participation Ciause 1703 — Principles ofLaw 2855 — terms of delivery 845 — Treaty on Coli. Security in Eur. 3680 — — on Ec. Integr. ofC. Ame- rica 3552 Geneva 1189 — Air Convention 1190 — Conference on Laos 1800 — Conferences 1191 — Conventions 1898, 1192 — Dęci. on Neutr. of Laos 684 — Generał Act 83 — Protocol 1194-95 Genocide 2087 Gentlemen*s Agreement 1196 Genua Conference 1793 Geodesy 1197 Geographic Representation in the UN 1199 Geographical Nanieś 1200 Geography 1198 Geology 1201 Geopolitics 1203 • Georgia 1287 German Confed. 2395 — Customs Union 2396 — Debts 3670 — Dcm. Rep. 2393 — Fed. Republic 2394 — Polish Non-Aggression Pact 2595 — Reich 3172 — Russian Treaties 3721 Germany 2388-89 — and the Big Powers 2391 — and UNO 2390 Germany's equality 2397 Gerontology 1204 Gestapo 1205 Gex 1206 Ghana 1207 Giannini Group 1278 Gibraltar 1208 'Gilbert and Ellice Isl. 1214 Glass 3433 Glassboro 1216 Gliding 3446 GMT 1222 Goa 1223 Go Id 4067 — Blockade 4062 — Bullion Standard 1224 — Bullions 4066 — Ciause 1704 — Exchange Standard 1225 — Fever 1230 — in Monetary Systems 4069 — — Worid Exchange 4070 — Points 1226 — Price 4063 — Standard 4065 Golfs and Bays 4032 Golpe de estado 1227 Gomulka Plan 2722 Gondra Doctrine 806 Gondra Treaty 1923, 3553 Good Neighbour Doctrine 801 Good Offices 782 — — in Interamerican System 784 Goodyear 1228 Gorilas 1231 Gosbank 1252 Governement in Exile 943 Governmental and Plebiscite Interallied Committee 2227 Grań Chaco 1243 Grand Design 1244 Grant Doctrine 807 Great Britain 3889 Greece 1250 Greek Cath. Church 1251 — Cath. Synod 1252 — Eastern Churches 1253 Green Berets 4048 — International 4046 — Revolution 4047 Greenland 1257 Greenwich 1254 Grenada 1255 Grenadines 1256 Gresham Law 1258 Groundnuts (peanuts) 2552 Group 77 1263 — F.N.C. Bank 1276 — of Ten 1275 — of Twenty 1274 Griinderzeit 1262 Guadalajara Air Conv., 1882 Guadeloupe 1299 Guadeloupe-Hidalgo Peace 2781 Guam 1291 Guantanamo 1292 Guarantee of Ouality 1567 — in Int. Commerce 1302 Guatemala 1304 Guatemalan Protocol 2965 Guernica 1293 Guinea 1305 — Bissau 1306 GulfOil 1298 Guyana 1294 Cynecology 1215 Gypsy 623 H Habeas corpus 1308 Habitat 1309 Hague (The) 310 — Air Convention 1339 — — Protocol 1344 — Confer. of Int. Priyate Law 1340 — Conventions 1338, 1342 — Peace Conferences 1341 — Regulations 1345 — Rules 1343 Hail 1242 Hairdressing 1138 Haiti 1311 Hakata 1313 Hallstein Doctrine 808 Handicapped 3799 Hansa 1336 Hard Courrencies 3851 Harmel Plan 2723 Harmon Doctrine 809 Harvard Int. Research 1337 Hatay 1346 Havana 1349 — Charter 1642 — Gen. Declaration 683 Hawaii 1348 Hawker Group 1384 Hay Pauncefote Treaty 3666 Hay-Yarilla Treaty 1667 Health 4049 — protection 2476 Heinkel 1350 Helgoland 1351 Heimstedt 1352 Hematology 1354 Hemophilia 1355 Henschel 1356 Herbicides 3138 Herreditary neutrality 2383 Herrenvolk 1358 HFB 1359 Hibernation 1360 High Commiss. for Refugees 4004 — Sea 2296 — — Contiguous Żonę 2294 Highways 256 Hinduism 1363 Hiroshima 1365 Hispanidad 1366 Hispanoamerica 1367 History 1369 Holding 1376 Hoły Places 3466 — See 3379 — Year 3127 Homeopathy 1378 Hong Kong 1380 Horses 1855 Horticulture 2490 Hospitals 3441 Hostages 4020 Hotel industry 1381 Hot Linę 1382 Hol Springs 1383 Household census 3331 Housing 2192 Hovering Acts 2876 HSG 1384 Humanae yitae 1385 Human Biology 386 — Rights 3845 — — Day 900 — — League 2035 — — Pacts 2607 Humanism 1386 Hungary 3884 Hunger 1220 Hunting 2102 — Law 2877 Hussein Plan 2724 Hyderabad 1312 Hydraulic Power 1390 Hydrology 1391 Hygiene 1361 , IAEA 1393 IA-ECOSOC 3011 IATA 1394 IBERLANT 1395 Ibero-America 1396 IBM 1397 IBRD 1398 ICAO 1399 — Alphabet 96 ICBM 1400 Iceland 1543 ICJ 1401 IDĄ 1402 Ideological Pluralism 2749 IFC 1403 Ifni 1404 IGAT 1405 I. G. Farben 1406 Ikebana 1407 Illiteracy 142 Illumination 2560 ILO 1408 — Adm. Tribunal 3624 IMCO 1409 IMF 1410 • Immigration 1411 Immunities 1414 Immunity 1412 English lndex 1064 — ofstateships 1413 IMO 1416 Impeachment 1417 Imperiał Chemical Ind. 1418 Imperialism 1419 INCAP 1421 Incaparina 1422 INCB 1423 Incognito 1424 Incoterms 1425 Independence of nations 2399 lndex 1426 — bibliogr. 1427 — librorum 1428 — translationum 1429 India 1430 Indian Ocean 1442 Indochina Conference 1795 — Geneva Treaties 3716-17 Indonesia 1437 Indult 1438 Indus Water 1439 Industrial Design 4011 — documentation 834 — Int. Org. 2971 — waste materiał 2481 Industrialization 1440 Industry 2970 — Oil 1441 Infant Mortality 3450 Infectious Diseases 552 Inflation 1443 Influenza 1444 Information 1445 — Agency 55 Informbiuro 1450 Infostrada 1451 INFOTERM 1452 Infrastructure 1453 Inheritance 889 Initialling 2647 Input-Output 1455 Inquisition 1454 INSEAD 1456 Institute of Int. H. Studies 1476 — of Int. Law 1472 — of Lat. Am. Research 1475 Institutes of Int. Affairs 1478 Insurance 3644 — corporations 3646 Integration 1479 — of Europę 1484 — — the Senegal River States 1487 INTELSAT 1494 Interallied Milit. Committee 2228 — Reparation Agency 2195 Interafrican and Mai. Org. 2194 Interamerican Academy 67 — Arbitrage Gen. Treaty 3545 — Bank 315 — Centre for Export Promotion 520 — — for Protection of Invest-ments 519 — Charter ofWoman and Child 1644 — Commissions and Commi-ttees 2197 — Consult. Meetings 127 — Deyelopment Bank 323 — Defense Board 3020 — Ec. Fund 1145 — — Meetings 126 — Extraord. OAS Conferences 124 — Forces of Peace 2198 — Good Seryices 3560 — High Commission 2196 — Monetary Union 3841 — Nuci. Energy Comm. 1747 — Peace Committee 2199 — Social Guar. Charter 1643 — Speeial Meetings 128 — Summit Meetings 125 — System 2200 — Treatv of Reciprocal Assist. 2602 ' — treaties 3590 Interamericanism 1495 INTERAMPOL 1496 INTERARMS 1497 Interatomenergo 1498 Interatominstrument 1499 Interchim 1500 Intereontainer 1501 Intercontinent 1504 Intercosmos 1505, 1506 Interdiction 3647 Interelektro 1502 Inter-Governmental Organizat- • ions 2542 Interhandel 1503 Interior sea 2298 Inter-Latin-Americanism 1507 Interlingue 1508 Intermetal 1509 Internment 1514 Internal export 926 Intcrnational (The) 2217-21 Int. Abbrcviations 3282 — Academy of Polit. Sciences • 71 — — — — — and Constituti- • onal History 69 — — of Quantum Molecular Sciences 70 — Administr. Law 2880 — Aeronautica! Maps 2139 — African Institute 49 — Agreement 3734 — Air Law 2887 — — Lines 2067 — — Seryice 2830 — airports 2079 — alphabets 97 — Am. Academy of Compar • and Int. Law 68 — Arbitra! Jurisdiction 3150 — Arbitration 199 — arms trade 1317 — associations 3383 — Automobile Races 3206 — aviation org. 2069 — balance of payments 2752 • — Bank for Ec. Coop. 325 — Banks 308 — Biographies 384 — Biological Program 387 — Book Year 3118 — Brigades 453 — Bureau of Am. Rep. 399 — — — Education 397 — — — Weights and Measures . 2205 — cartels 1661 — cath. org. 1672 — Center for Setilement ot' Investmenl Disputs 1530 — Ciyil Seryice 20 — Children's Day 891 — Christian Org. 560 — Chronology 556 — codes 1726 — Commercial Arbitration 198 . — — Terms 1425 — — Treaties 1332 — Comm. for Control and Superyision 1750 — — of Enquiry into the ; Crimes of the Military Junta • in Chile 1748 — — of Inquiry 1757 — Committee for Inyestig. of -US Crimes in Indochina 1749 - — Community 3980 — canals 1611 — Confed. of Pree Trade Unions 2203 — Conf. of Cath. Charities 483 - — congresses and Conferences -1853 — Conyention of Payments -1900 — control 1874 — cooperation 3991 — Cooperation Year 3115 — Co-production 1913 - CounciI of Scientific Unions 3014 - Court of Justice 2213 - courtesy 1979 - Coyenant on Ciyil and Polit. Rights 2853 - — — Ec., Soc. and Cult. Rights 2847 - Credit 1946 - — Markets 1947 - Criminal Court 2212 - cultural coop. 1972 - Datę Linę 1245 ~ Day ag. Racial Discrim. 895 - Deaf-Mutes Language 1584 - delinquency 2974 - diplomacy 874 - diyision of labour 2839 - Ec. Conferences 918 - — cooperation 1233 - Emissions 944 - Entente 960 - Eucharistic Congresses 1852 - Pairs 3481 - Famiły Law 2893 - Federation of Associations for the Protection of Europes Cultural and Natural Herit-age 1000 - Feder. of Chr. Trade Unions 2202 - Pestiyals 2206 - — of Film 1067 - Finances 1072 - Fiscal Agrcements 1084 - Foreign Aid 2811 - Frontier 1246 - Functionaries 1164 - Geneva Encounter 1193 - Geophysical Year 3116 - Gold Pool 4064 - Guarantees 1301-03 - Health Regulation 4040 - Holding Societies 1377 - Humanitarian Law 2871 - Inquest 159, 3449 - tnspection 1457, 3912 - Inst. of Differing Ciyiliza-tions 1466 - — for Ec. Problems of the ' Socialist Wortd 1473 - — forEducat.PlanningIIEP 1465 - — for Intellectuał Coop. 1467 - — for Marit. Culture 1464 - — for Peace 1471 - Insurance Law 2894 - — Organizations 3645 - Inyestments Bank 310 - Jurisdiction 3223 - Law 2879 - — of Commerce 2884 " — of Communications 2886 - — of the Sea 2888 - legał assistance 2859 - liquidity 2754 - Load Linę Certif. 3452 - loans 2835 - Mandates 2133 - marit. transport 3608 - Marinę Code ofSignals 2291 - Mathem. Center 2155 - Measurement of Time 641 - Metric Cony. 2180 - Milit. Trib. 2215 . — — for Far East 2216 - Monopolies 2280 - Morality 2288 - moyement of persons 3161 - Navigation 1901 - Nuclear Law 2882 - Obseryation 2453 - Ołympic Acad. 2201 - Org. of Journalists 2204 - Org. for Petroleum 2326 - organizations 2540 - Patent Institute 1469 - Penal Law 2885 - Petroleum Cartel 2328 — Pharmacopoeia 1042 — Plan ofAccounts 2208 — Planning 2734 — Press Day 899 — — Org. 2843 — Problems 3349 — Protection of Minors 2387 — Public Law 2891 — Raiffeisen Union 3038 — Railway Time-Table 1731 — recognition of preyious con-yiction 3049 — Red Relief 2286 — Relief 2809 — relations 3382 — responsability of Stale 2484 — Right of Rectification 289 — rivers 3170 — sale 3350 — roads 851 — Sanitary Conferences 1835 — — Conyentions 1907 . — School of Physics 1088 — schools 3435 — schollarship 3397 . — Scientific and Coord. CounciI . 3013 ' — — org. 2364 — Secretariat 3234 — Security 359 — Society on Exploitation of Africa 3387 — societies 3535 — Solidarity Fund. 1142 — Sport Org. 3340 — Stabilization 3354 — — Found 1162 — Standard Atmosphere 239 — — Ciassif.of Education 1689 — standards 2422 — — and procedures 2068 — standardization 2419 — statistics 3376 — strikes 3390 — and Supra-National Law of Taxation 2889 — symbois and signs 3417 — symposia 3419 — teams ofscientists 3651 — Telecomm. Conferences 3495 _ — Day 901 — Terminology 3505 — Time 642 — — Unit 640 — tourism 3639 — Tourist Year, 1967, 3122 — Trade 1316 — Translators 3521 — Treaties 3736 — Trial for Booty 2211 — Tribunal for War Crimes in Yietnam 2210 — tunnels 3631 — Union of "American Rep. 3763 — Uniyersity for Deyelopment 3789 — — of the UN 3790 — Waters 3921 — Water Law 2895 — Women's Day 892 — Women Org. 1716 — Workers' Movement 3108 — Working Men's Ass. 2207 —•Yearbooks 3110 — Year ofthe Camp. a. Hunger 3123 — Year of Education 3119 — — a. Racism 3124 — — of Human Rights 3120 — — ofthe Quiel Suń 3121 Internationalism 1512 Internationalist 1510 Internationalization 1511 Internationalized Seat 3261 Interparl. Union 3766 Interpersonal Law 2872 INTERPOL 1515 Interport 1516 Interpretation 1517 English lndex oftreaties 3566 ersputnik 1518 erstate Law 2896 er-State Org. 2541 erszypnik 1519 ertekstiimasz 1520 ervention 1521 ervention Corps 1927 ;erventionism 1524 ;ervision 1525 .erzonenhandel 1526 »lerance 3070 rasion 1528 rentors 4003 Justicialismo 1598 Jutę 1599 K Kanagawa 1610 Karishorst 1628 Kashmir 1666 „Kashinir Princess" 1665 Katanga 1668 Kazakhstan 1677 Kekkonen Plan 2725 Kemalism 1678 Kennan Plan 2726 ^cnwrs •WUJ ————— —— __ riolability of froatiers 2398 Kennedy Doctrine 812 -••.,-*«,_ _-_--—- ii.o K<*nnftriv Mnnnd 16x0 ivisible" commeree 1318 export 923 import 1420 A 1532 m 1534 >q 1533 Petr. Co. 1535 sland 1537 w and Steel 4087 Curtain 4085 . Gate 4086 . Hoop 1539 redenta 1540 rigations 1541 lam 1542 le ot St. Helena 3465 MUN 1544 rael 1564 • Resolution 1565 alian-Lat. Am. Inst. 1474 tria 1545 aipu 1546 alian-Lat. Am. Inst. 1474 aly 3913 aly's aircraft ind. 2077 ro 1547 [T 1548 FU 1549 inctim 1550 is ad helium 1551 is circa sacra 1552 JS cogens 1553 as dispositivum 1554 us in bello 1555 ustitia denegata 1556 - et pax 1557 yoryCoast 3998 acobite Church 1566 amaica 1569 ;apan 1571 - Banks 307 - militarism 2236 - Sov. Neutr. Pact 2594 - Ultiroat. to China 3733 .-..„„,.„ .. (apanese Financial Groups 1076 Laos 1997 [apan's aircraft ind. 2072 La Pląta 1998 - uncondit. capit. 1616 ^ - - tay's Treaty 3556 (ehovah's Witness 3453 lerusalem 1581 lesuits 1582 lews 4089 lohn Buli 1588 Johnson-Mann Doctrine 810 łoint Commiss 1758 Kennedy Round 1680 Kenya 1679 Kerguelen Isl. 1681 Key Currency 3847 Kidnaper 1682 Kieł Canal 1684 Killed for the U.N. 2792 Kilogram 1683 Kingdom of Galicia 1172 Kirgizia 1685 Kiwanis Ciubs 1686 Kłajpeda 1712 Knesebeck frontier 1713 Knitting 904 Know-how 1714 Komintern 1740 Korea 1915 Kościuszko Foundation 1141 Krach 1941 Kra Channel 1940 Kriegsrason 1953 Kriestintern 1954 Ku Klux Klan 1968 Kulturkampf 1974 Kurdistan 1976 Kuriles 1980 Kuwait 1981 Laboratory Animals 4082 Labour 2837 — insection 1458 — Law 2906 — Protection 2468 LAFTA Treaty 3541 Laical Apostolate 182 Laicization 1990 Ladakh 1989 Laica 2097 Laissez Passer 1991 Lakę Lanoux 1996 — Success 1992 Lamaism 1993 La Manche 1994 Land property 2825 — War 3935 Lanoux 1996 — — Group 1272 Larreta Doctrine 813 Lateran Treaties 3589 Latifundismo 2000 Latin America 121 — American University 3788 — — Common Market 3985 -.--.- . .—— _„.-.... ... — — Culture Community 3979 [ni Commiss 1758 — — Episc. Councii 3008 Institute ter Nuci. Research — — Free Trade Ass. 3388 4061 — — Institute for Ec. and Soc. Jordan 1590 Planning 1470 Journalism 890 — — Integralion 1481 Juarez Doctrine 811 — — Parliament 2654 Judaism 1592 Latin-Americanism 2001 Jumbo 1592 — languages 2096 Jumbo Jet 1594 ' — Monelary Union 3840 Junkers 1595 — Union 3762 Junta militar 1596 Latinoamerican Doctrine 814 Juridical coop 2860 Latyia 2101 — Int. Personality of the UN Lauca 2002 2858 Laundry 2842 Jurisdiction 1597, 2232 Lawoflnt.0rg.2901 Jurists im. org. 2861 — — Nations 2898 Justice 3348 — — Outer Space 2875 — — Sport 2918 M — — Treaties 2922 ' — — War 2854, 2925 Maas 2303 Lead and zinc 2502 Machinę ind. 2153 Lcague of Am. Nations 2031 — tools 2450 — — Nations 2030 Mac Mahoń Linę 2110 — — — Adm. Tribunal 3625 Mafia 2111 — — — and the Am. States Magalhaes Doctrine 816 2033 Magellan Straits 2112 — — — Seat 3259 Maghreb 2113 — — — Secretariat 3233 Magie ans 2114 — — — and the UN 2032 Maginot Linę 2115 — — — Peace Keeping Oper. Magna Charta 2116 2771 Maił and Teleeomm. Intergov. Leasing 2003 Org. 2758 Leather 3281 Maison de 1'Europe 2117 Lebanon 2022 Maize 1969 Lebensborn 2004 Malacca Strait 2120 Lebensraum 2005 Malagasy Rep. 3080 Leeward and W. Isl. 2762 Malaria 2121 Legion Condor 2008 Malaysia 2124 Leipzig Process 2040-41 Malawi 2122 Lend-Lease Act 2013 Maldives Isl. 2123 Lenin Anniyers. 2015 Malfindo 2125 — Int. Prize 2330 Mali 2126 Leprosy 3611 Malta 2127 Lesotho 2016 Malthusianism 2129 Leticia Trapezium 2019 Management 4028 Letter of Credence 2044 Manchuria 2134 Lex Patriae 2021 Mandates of the L. of N. 2132 Liberał Int. 2023 Manila Pact 2592 Liberation Doctrine 828 — Conference 1803 — Wars 3953 Mansholt Plan 2729 Liberia 2024 Manufactured Products 2941 Liberty of Religion 3069 Maoism 2137 Libraries 373 Maquis 2140 Libya 2025 Mareenaries 2332 Licence 2026 Mariana Isl. 2141 Lidice 2027 Maritime Arbitr. 200 Liechtenstein 2028 Martitime Chamber 1558 Life Boats 2099 . — Conventions 1903 Lifelong education 1966 — Mortgages 1364 Lighthou|se 1999 Marketing 2144 Light industry 2012 Marocco 2145 Limited joint stock comp. Maronites Church 2146 1738 Marriage 2131 — sovereignty doctrine 820 Mars 2147 Line-fishing 3880 Marshall Plan 2730 Linen and hemp 2014 Martens CIause 1696 Liquidation of War Effects Martinique 2148 2037 Mass Media 2152 Lira 2042 Materiał Law 2913 Literaturę 2046 Mathematics 2156 Lithuania 2048 Mau-Mau 2157 Litlle Entente 959 Mauritania 2158 —Gen. Assembly 4044 Mauritius 2159 Liturgy 2047 Mazdaism 2160 Litvinov Protocol 2049 MBFR 2161 Lloyd's 2050-51 McCarran-Wood Act 2162 Load lines 2039 McCarthyism 2108 Lobster War 1995 Meat 2229 Locarno 2052 Medals 2165 — Agreementa 3720 Mediation 2167 — Conference 1801 Medicinal herbs 4056 Lockheed 2053 Medicine 2168 Lock-out 2054 Mediterranean Sea 3451 Locomotives 2058 Megadeath 2169 Locusi 3430 Mekong 2170 Lodge Doctrine 815 Melanesia 2172 Log books 1964 . Mellon Group 1279 Logistics 2056 . Mentally handicaped 3800 Logopedićs 2057 Mettallurgy 1388 London 2060 Metallurgy in the CMEA 1389 — Declaration 691 Meleorological Satellites 2176 — Protocol 2061 Meteorology 2175 — Sea Treaty 3672 Meter 2178 — Treaty 3558-59 Methodists 2177 „LOT" 2062 Metric system 2181 Louisiana Agreement 3682 Melrology 2179 L.S. Rove Fund 1149 Merchant flcet 1094 Lublin Union 3761 Merchanunen 3371 Lumpenproletariat 2090 Mesopolamie 2183 Lunochod 2105 Messerschmitt 2173 Lusatia 2107 Meslizos 2182 „Lusitania" 2091 Mexican peso 2688 Lutheran Churches 2092 Mcxico 2171 Luxembourg 2089 — City Declaration 692 — Agreement 2820 Micrography 2231 Lynch 2093 Micro-Stales 2630 Lysergic Acid LSD-25 2083 M1CUM 2187 English lndex MID 2188 Midland Bank 2189 Midway 2190 Migrations 2230 Militaria 2232 Militarism 2235 Militarization of Africa 2233 — — Lat. America 2234 Military Assist. Program 2946 — Bases 338 — Blocs 406 — Chaplains 1612 — Manoeuyres 3957 — Security Board 3939 — Service of Non-Nationals 3956 Milk 2255 Mills Trade Act 2239 Minderheit ist... 2240 Mineralogy 2241 Minerals 2242 Minespol 2243 Minimum agę 3888 Mining 1237 Minquires Isl. 2244 Minuteman 2245 MIRY 2247 Missiles 447, 3041 Missionaries 2250 Mitsubishi Bank 2252 — Oroup 1280 Mitsui 2251 Mitteleuropa 2253 Mitteleur. Handeisbank 2254 Mixed Chambers of Commerce 1331 — Córom. for U. Silesia 1238 MLF 2256 Mobil Oil 2265 Modus vivendi 2269 Moldavia 2271 Molnija 2272 Moluccas 2270 Momias 2273 Monaco 2275 Monetary Areas 3843 — Crisis 3845 — of CMEA 3844 — Loan 3355 — Union 3835 — — of C. America 3839 — — — E. Africa 3837 — — — Equ. Africa 3836 Money 2704 Mongolia 2276 Monometalism 2278 Monopoły 2279 — Price 513 Monopsony 2281 Monroe Doctrine 817 Monroe Plan 2731 Monrovia Group 1281 Montecatini 2282 Montenegro 634 Montevideo 2283 Montevideo Convention 1885 — Group 1282 Montreux 2284 — Conventions 1902 Montserrat 2285 Moon 1965 Moors 275 MOPR 2286 Morał Rearmament 2287 Moratorium 2289 Moresnet 2290 Morgan Group 1283 Morgenthau Plan 2732 Moscow 2300 — Agreement 3673 — Appeal 178 — Declaration 693-95 — Narodny Bank 2299 — Peace 2783 — Treaty 3561 Moselle 2305 Mossul 2301 — Treaty 3674 Most Fav. Nation Ciause 1697 Molorcycle 2302 Mozambique 2304 — Zealand 2436 M/S „Joseph Conrad" 2307 Ngwana 2385 Multiiateral syst. of settiements Nicaragua 2406 3151 Niemen 2392 — Treaties 3738 Niger 2404 Multinational corporations 1923 Nigeria 2405 MuMIfh T)'7A Klinh* /*f Ot Munich 2274 Municipal Int. Coop. 1767 MURFAAMCE 2308 Muscat 2150 Museums 23)1 Mushrooms 1290 Musie 2314 Musulmans States 2312 Mutuał Assis. Act 2310 — assured destruction 4009 — Security Program 2947 My Lai 2315 N NAM 2335 Nakhon Phanom 2333 NAFTO 2321 Namibia 2336 Nanking 2336 — Treaty, 1842, 3675 Nansen Passport 2338 Napalm 2339 Napoleon Treaties 3591 Narcotics 2342 NASA 2348 Naserism 2349 Nat. Bank of Poland 2346 — Ciause 1698 — Days 2343 National Front 1136 — Income 787 — Liberation Mov. 3345 — Minorities in Eur. 2260 — — — Germany 2261 — — — the Worid 2262 — Parks 2651 — Westm. Bank 2351 Nationality 2344 . Nationalization 2317 NATO 2352 — Euro-Group 2353 Night of St. Bartholomew 2410 Ninę Wise Men 907 Nippo-Russian Treaties 3718 Niue 2407 Niugini 2408 Nixon Doctrine 819 Nixon-Kissinger Plan 2733 Nixon Round 2409 Non-atomic States 2629 Nobel Prizes 2331 Noise 1314 Nomads 2411 No Man's Land 2412 Non-aligned Countries 2631 Non-alignment 2403 Non-Fęrrous Metals 2174 Non-goyernmental Org. 2543 Non- interyention 2386 Non-Nuclear Energies 953 — — States Ciub 1707 g Non-Self-Governing Territories 3509 Non-yiolent Action 2413 Non-proliferation of nuci. wea- pons 2400 No pasaran! 2414 Nord 2415 Nordic Councii 3018 — Ec. Union 2416 — Postał Union 2417 Nord 2415 Nor-Shipping 2423 North America 134 — American Ayiaton 2424 — Atlantic Treaty 2600 — Sea 2836 Northern Ireland 1538 Norvegian-Swedish Union 3767 Norway 2425 Notę 2431 Notification- 2432 Notifying ciause 1699 Parliamentarians Conf. 2354 No Transfer Doctrine 794 C*m*ar>».nl TtAJ«**.;__- 0^0 MCTtAD tŁA\ — Strategical Doctrines 829 Natural disasters 1670 — richesses 411 —— sciences 2360 Naturalization 2355 Naturist 2980 Nauca 2356 Nauru 2367 Naval Agr. 3671 Navicert 2368 Nazism 2370 Near-East Conference 1786 — and Middłe East 402 — — — — and UN 403 Negroes 2309 Neighbourhood 3224 Neminem captivabimus 2371 Neo-colonialism 2372 Neo-Slavism 2373 Nepal 2374 Nestle 2375 Nestorian-Unit Church 2376 Netherlands 1375 NSDAP 2443 Nubia 2444 Nuci. Explosions 920 — Reactors 3046 — Tests 2966 — Weapons 445 Numismatics 2445 .Nunciature 2446 Nuremberg 2426 — 'Acts 2429 — Principles 2430 — Trials 2427-28 Nurses 2702 O OAPEC 2447 OAS 793 — Charter 1648 Oats 2568 Objective Justice Norm 2421 Obseryatory 2454 OCAM 2461 Ł iki.iiui FnnnH P<*rci'» 9Ail1 Prtlttrtl/łov f'70Q Pmt».*i«n •mmarr' T1<;T -_- Jers Found Persia 2683 Persian Gulf 2684 Persona grata 2685 Person trafficking 1329 Peru 2686 Pesticides 2689 Petition 2695 — of Right 2690 Petrodolar 2692 PETROFINA 2693 Petroleum 2319 — barrel 3134 — Companies 2323 congresses 2324 — and gaś in the CMEA 2320 — Timor 3519 __ fitałr Mnnnnniifc ^37S P/\cł '?7^fi Panamerican Develop. 2618 — Operation 2513 — Sanitary Code 1721 — Treaty 2598 — Union 3769 Panamericanism 2617 Pan-Arabism 2621 Pancha Shila 2627 Panel 2622 Paneuropa 2623 Pangermanism 2624 Panislamism 2625 Panmunjon 2696 Pan-0rthodox Councii 3296 Panslavism 2626 Paper 2641 Paperelip Project 2640 Paper Gold 4068 „Papierfetzen" 2642 Papua and N. Ouinea 2645 Paracelsus Isl. 2646 Parachuting 3343 Paraguay 2648 Parasitology 2650 Paris 2660 — Agreements 3723 — Air Conv. 1883 — Conference 1810-13 — Declaration 708 — Peace 2785 Parity 2659 Parlamentaire 2652 Parliamentary elections 3997 Parliaments 2655 Partisan Warfare 2657 Partitions of Poland 3143 Passenger 3832 Passport 2661 Patent 2662 Paternalism 2663 Pathology 2664 Patrice Lumumba 3791 Pauperization 2665 Pawnbroking inst. 2059 Pax Christi 2666 Pax Romana 2667 Payment Agreements 3737 PCIJ 2669 Peace 2773 — Conferences 1834 — Corps 2670 — Day 898 — of Ghent 2780 — Instruments 1459 — Manifesto 2136 — Obseryation 2457 — Proposals 2768 — Race 4006 — Research 2672 — Through Law 2787 — Treaties 3593-95 — of Westphalia 2791 Peaceful Change 2671 — coexistence 2770 — coop. 2767 Peari Harbour 2673 Pedagogy 2674 Pediatrics 2675 Peking 2676 Pele-Mele 2677 Pelota 2678 Pemba 4025 PEN Ciub 2680 Penal and Penitent. Law 2874 Penicillin 2681 Pensions 941 Pentagon 2682 Peoples Democracy 744 — — Countries 1942 — — Treaty of Friendship — From 1135 3697 Permanent Court of Arbitration — Symbol 3112 3357 — Y. of Int. Law 2798 of Int. Justice 3358 ^ .trength 2801 Politology 2799 „Polonia" 2802 Pontifical State 1937 Pool 2914 Poplar 3531 Moravia 645 Protecting powers 2267 Proteins 2957 Protest 2960 Protestant Church 2961 Protestantism 2962 Population in CMEA Countries Protocol 2964 lf\u pr.icc.a wen 2084 — Trusteeship Fund 1150 Populorum Progressio 2815 Pornography 2816 Port Arthur 2821 Ports 2823 Portugal 2822 Portug. Indies 1432 • State Monopolies 2325 Petropolis 2694 Phanmundzoni 2696 Pharmaceutic Signs 184 — System of Weight 185 Pharmacy 1041 Phenomenology 1059 Philadelpbia Declaration 682 Philately 1063 Philippines 1064 Philips Petr. Co. 2698 Philology 1068 Philosophy 1069 — of Law 1071 — of Science 1070 Phonetics 1100 Phonography 1101 Phonology 1102 Phosphorites 1112 Photogrammetry 1114 Photography 1113 Physical Educ. 3999 Physician 2011 Physices 1087 Physiology 1085 Physiotherapy 1086 Piatiietka' 2699 University Picture and Sound 2451 Pig on pork 2708 Pilgrims 2703 Ping-pong diplomacy 875 Piracy 2710 Pirate Coast 2709 Pitcairn Isl. 2712 Pittsburg Agr. 3691 Philippines 1064 Plague 909 Planification CMEA 2736 Plants 3139 Platt Amendment 2747 Plebiscites 2748 Pledging Conference 1828 Pleven Plan 2737 Pluralism Doctrine 821 Plutocracy 2750 Poland 2804 — aireraft ind. 2073 — foreign trade 1326 — FRG Treaty 3694 Polenlager 2793 Police 2794 Poliomyelitis 2797 Post 2756 — Code 1723 Postał Conventions 1906 Posted Prices 522 Poster 2714 Potatoes 4052 Potsdam Agreement 3693 — Conference 1814 — Treaty 3692 Poultry 856 Pound Sterling 1165 Pour le Roi de Prusse 2827 Power 951 — production in the CMEA 950 Prague Declaration 712 — Peace 2786 Pratts Doctrine 823 Praxeology 2840 Preah Yihear 2929 Preamble 2930 Precedence 2931 Preference 2932 Prussia 2967 Prussian militarism 2237 Psychiatry 2981 Psycho-anałysis 2982 Psychological War 3940 Psychology 2983 Psychopathology 2984 Psychotronics 2985 Psychotropic Substances 2986 Public Cleansing 2478 — opinion research 2516 — Order Ciause 1701 — Projects 3109 — Relations 2990 Publishers 4000 „Pueblo" 2992 Puerto Rico 2993 Pugwash Conference 2994 Funta del Este 2995 — — — Charter 1650 Q Q 2997 Quai d-Orsay 2998 Qatar 1669 Ouakers 1982 Quality Mark 1568 Quarantine 1983 Ouebec 2999 Preference 2932 — Conference 1815 Pre-inversion Fund for Lat. Am. Quiet Diplomacy 564 1148 Qui pro quo 3000 Preliminations 2933 Quirinal 1985 Presbitarian Order 2934 Quisling Government 3001 Prescription 2969 Quito Charter 1651 Presidentof Gen. Assembly 2976 Quorum 1986 Press Agencies 56 Quota 1987 Pressure Groups 1286 Prevention of crime 4026 Price shears 2442 Prices 521 — in the COMECON 523 Primogeniture 2935 Principles ofSecurity ai in Europę 4029 Printing Industry 2795 Prisoners 3904 Private Int. Law 2890 — Life 4088 Prix Italia 2936 Prix Japon 2937 Prizes Law 2878 Procedurę 2938 Quota 1987 R „Rabids" 2994 Racial Segregation 3231 Racism 3043 id Coop. RADAR 3022 " Radiesthesia 3026 Radio 3027 Radio and TV Int. Cooperation 3033 Radioactivity ofatmosphere 3028 Radiodiversion 3029 Radiology 3032 Radiophony 3030 Radiostations 3035 Raiłroad Transport 1733 ił_:i_^~^» :— *^x*c A mn Prodamet 2940 .„....___._...,_.---.. Production engineering 2941 Raiłroads in CMEA 1730 Prognosticating in the CMEA Railways 1729 2945 — Int. Org. 1732 Prognostics 2944 Rajasthan Canal 3037 Police 2794 Prohibitionism 2948 Rann of Kutch 3042 Poliomyelitis 2797 Prohibition of the Use of Nuć- Rapacki Plan 2738 Polish American Comm. 1769 lear Weapons 4018 Rapallo Treaty 3577 — Central Agency 516 „Proletarians ofall countries — Ratę of exchange 3842 — Corridor 1931 unitę!" 2952 — — Interest 3381 — ethnic group abroad 2803 Proletariat 2951 Ratification 3045 Foreign Trade Chambęr 2505 Prometheism 2953 »----- .<•».»..- •>r.»i łr^ntn»r lin** ?R(V7 Pr/^ntiTifiami'<**itr> ^ — frontier linę 2807 — Inst. of Int. Affairs 2806 — Nat. Committee 1761 — Ouestion 3347 — Romanian Alliance 2979 — Soviet Declar. 710 — Soviet " • • " Pronunciamiento 2954 Property of dead hand 781 Prostitution 2956 Protection of birds 2470 — — Civilians 2467 - — cultural property 2464 — soviei ueciar. /iu — — cunurai propeny -słot Keconstruction — Soviet Friendship Soc. 3536 — — Industrial Property 2474 Red Cross 650 — Soviet Non-Aggression Pact — — literary and art. property — — Conventii 2296 2473 Red Sea 649 Ratification 3045 Reason of State 3002 Rebus sic stantibus 3047 Reciprocal Trade Agr. 3048 Reciprocity 4010 Recognition of States 3814 Reconciliation Movement 2766 Reconstruction 2479 - — of Int. Justice 3358 — Zloty 4072 • Missions to the UN 2249, Political Economy 917 •'•"A — Int. Bibliography 370 3356 literary and art. property — — Conventions 1897 2473 Red Sea 649 — — minorities 2263 Reeducation 3050 — — — in the L. of N. 2264 Reelection 3052 — — monuments 2475 Reexport 3051 — — natur* 2469 Referendum 3053 — — plants 2471 Refrigeration 548 Protectiomsm 2958 Refrigerators 2055 Protectorate 2959 Refugees 3648 English lndex Regional Agr. and the UN Char- Romania 3164 ter 3724 Rome 3174 — Coop. for Deyelopment 3993 — Convention 1889 — Organizations 2544 — Air Conv. 1899 Regionalism 3055 — Protocol 2963 Register tonnage 3529 — Treaties 3596 Registration of Int. Agr. 3065 Roosevelt's Four Liberties 3132 — — Treaties 3567 Rosicrucian Order 3157 Rehabilitation 3058 Rotary Int. 3140 Rehowot 3059 Rouble 3158 Reich's and GFR's aircraft ind. Round Table 2493 1m;rct Treaty 137 — Northam. Alliance 105 . — Sahara 3185 Special Devclop. Assist. Fum 1160 Special Drawing Right 2917 1069 English lndex Specjał Missions 2248 Speleology 3328 Sphere of influence 3395 Spiritists 3330 Spiritualism 3329 Spitsbergen 3335 Splendid isolation 3336 Sport 3337 — Manifest 3342 Sports aviation 3339 Spratły Isl. 3346 Sputnik 3351 SS 3353 Stamps 4073 Standard 979 Standard Oil 3360-63 Standardization 3364 — in the CMEA 2420 STANOPORCHAN 3365 State 2637 — Department 3369 — Export iristitute 2639 — Frontiers 1248 — Lotteries 2064 — Orders 2524 — scrvitude 3246 — Treaty od Austria 3570 Stateless persons 355 Stales Union 4079 Status quo 3375 Statute 3374 — of the ICJ 2214 Steel Pact 2603 Stimson Doctrinc 824 Stock exchange 1210 — — List 1212 Stockbolm Appeal 179 Stockholm Declaration 722 Strait of Hormuz 2548 Straits 566 Strategie territories 3512 — and Tactical Nuci Weapons 446 Strauss Plan 2743 Stresa Conference 1821 STRICOM 3396 Strike 3389 — Law 2919 Sub-Carpathian Ukrainę 3729 Submarine cables 1600 — mincs 2246 Submarincs 2495 Subregional Intcgr. 1491 Subvenive activity 4008 Succession of States 3404 Sudan 3399 Sud-Aviation 3400 Sudeten Crisis 3401 Sudeten Mountains 3402 Suez Canal 3403 Suez Treaty 3701 Sugar 617 — bcet 619 — cane 618 Suicides 3205 Sulfur 3257 SUMED 3405 Sumitomo Bank 3406 Summil confercnccs 1832 Suń 3286 Sunday school 2436 SUNFED 3407 Super-Parliaments 2656 Superpowers 3408 Supranational Organs 2526 Supranationality 2813 Surgery 546 Snrinam 3409 Surveyors 1202 Swap 3414 Swaziland 3398 Sweden 3445 Swiss franc 1131 Swilzerland 3444 Sykes-Picot Treaty 3702 Symbols of int. org. 3418 Syndicalism 3421 Syndicate 3422 — rights 2856 Synod 3423 — of Cath. Bishops 3424 Synthetic fibers 3915 — rubber 1675 Syria 3425 Tacna-Arica 3469 Tadzhikistan 3470 Taft-Treaties 3725 Taiwan 3472 Tanganyika 3474 Tanger 3475 Tankers 3477 Tanzam 3478 Tanzania 3479 Taoisro 3480 Tashkent 3483 — Declaration 723 TASS 3482 Tax Havens 3484 — Systems 2760 Tea 1357 Teach-in 3485 Technical progress 2826 Teheran Conference 1823 — Declaration 724 — Petrol. Agr. 2327, 3133 — Proclamation 2950 Tclecommunication 3491 — in the CMEA 3493 Tclegraph 3490 Telephones 3489 Television 3497 — Sets 3500 Templars 3501 Teouendama Charter 1654 Tennination of War 3955 Terminology of Int. Law 3506 Temu of Trade 1330, 3507 Territorial cession 527 — integrity 1493 — sca 2297 — straits 567 Territory 3514 Terrorism 3508 Teutonic Knights 1960 Texaco 3515 Textbooks 2761 1extiles 3488 Thalweg 3516 Thcatre 3486 Theology 3502 Thcoretical and Applied Mc- chanic 2164 Theosophy 3504 Thermal Electric Power Statioru 935 Third Worid 3629 — — States 2636 Thracia 3583 Thrcat and osę ot foree 1260 Three-Zone 3618 Toyssen 3517 Tibet 3641 lidal waves 3660 Tientsin Treaty 3703 Timor 3519 Tin 624 Tiran Strait 3520 TIR Book 1631 Tlatelolco Conference on Denu- cleanized L.A. Żono 1824 Tlatelolco Treaty 3580 Tobacco 3643 Tobar Doctrinc 825 Todt 3524 Togoland 3525 Tokelau 2407 Tokyo 3526 Toll 2316 Tonga 3530 Tordessillas Treaty 3581 Torgau 3532 lorino 3638 Torturę 3533 Total War 3953 Toxins 3528 1oxycology 3527 loys 4015 Trachoma 3537 Tractors 3598 Trade Expansion Act 3539 — int. org. 1319 — Mark 4076 — — counterfeit 1038 — Unions 4081 — — Int. 2226 Transatlantic regattas 3600 — Telephone Linę 3599 Transfer 3601 — rouble 3159 Transfusiology 3602 Transit 3610 — Law 2908 Transitory Settiement 2554 Transjordan 3603 Translations 3522 Transliteration 3604 Transport and comrnunic. in interam. system 3607 — — — Int. Org. 3605 — — — in UNO 3606 — — — CMEA 3609 Transportation Law 2909 Transylvania 3258 Treaties on protection of mi-norities 3592 — of Basel 3586 Treaty 3540 — and non-trcaty countries 3563 — Banning Nuclear Wcapon tests 3690 — — underground nuclear tests 3689 — ofObligatory Arbitrage 3546 — on denuclearization of sea bed 3678 — OD Org. for Ec. Coop. and Dev. 3562 — on Prevention of Contro-yerses 3565 — on tbe Non proliferation of Nuci. Weapons 3683 — on the Protection od Seas and Oceans 3684 Trettner Plan .2744 Treuga Dei 3612 Trianon Peaee Treaty 35,75 3613 Tricste 3614 Trimming Certificate 3615 Trinidad and Tobago 3628 Triple-Alliance 3616 — — of Empcrors 3621 Tripolitanian Charter 1655 Tristan da Cunha 3617 Truman Doctinc 826 Truman Point IV 3622 Trust 3623 Trusteeship 2828 — Fund for Social Progress 1151 — Territories 3511 Trust Territory of tbe Pacific Isl. 2829 Truths of Poles 2857 Trygve Lie Plan 2745 Tsunami 3630 Tuberculosis 1288 Tuna fish 2633 Tunisia 2632 Tupamaros 3634 Turkey 3635 Turkish Straits 3636 Turkmenistan 3637 Tutelage 1975 Two-Tier-Market 3640 Typhoons 3471 Typography 3642 U U2, 3652 Uebermensch 3653 UFO 3654 Uganda 3655 UK 3656 — aircraft ind. 2076 — financial groups 1078 Ukrainę 3728 ULMS 3730 Uister 3731 Ultimatum 3732 UN 2507 Un-American Activities 3739 UN Administr. Tribunal 3626 — Archiy 206 — Art Ciub 1710 — Board for Commeree 1333 — Bonds 2448 — Budget 461 — Cartography 1663 — Charter 1645 — — Revision 3092 — City 2186 — Comissions 1756 — Comm. on Int. Law 1751 — Conference on Int. Org. 1806 — Conference 1833 — Day 896 — Declaration 697 — — on Africa denuclearization 705 — — on the Granting ofindep. to Col Countries 698 — — on Social Progresa and Develop 702 — — on the Strengthening of Int. Security 703 — — on Prohibition ofthe Usc ofNucl. Weapons 704 — — on Youth 706 — Demographic Activ. 741 — Demographic Year 3114 — Develop. Decade 3153 — oocumentalion 833 — Draft Definition of Aggres-sion 2949 — Ec. and Social Councii 910 — Ec. Comm. for Africa 1742 — — — for Asia and the Far East 1744 — — — for Europę 1745 — — — for Lat. America 1743 — — — for W. Asia 1746 — and Education 912 — Bur. Officc 393 — Film Board 3010 — financcs 1073 — financial problems 1080 — Flag 1089 — Gen Assembly 4055 — — — Sessions 3248 — Good Offices 783 — Libraries 1962 —Hymn 1392 — Incomes 789 — Inf. Centres 1448 — Int. Lottcry 2063 — — Office for Death Certif. 398 — Intervention 1522 — Int. School 3434 — Joint Staff Pensions Fund 1146 — Languages 1586 — Libraries 374 — Medal 2166 — Meditation Hali 3195 — Maił 2759 — Map ofthe Worid 2138 — Members 654 — Membership 653 — Military Forces 3268 — Military StafI Comm. 3958 — Observers 2455 — and Oceania 2462 — Office of Inf. 395 — Olficial Documcnta 835 — Peacekeeping Operations 2514 — Periodicals 643 — and ihc Press 2844 — Principal Organs 2525 — privileges and immunities 1415 — Program in Public Admin. 21 — Pub ications 2991 — Radio 3034 English lndex 1070 — Reg. Ec. Commissions 1755 Uranium 3802 — Register of Experts 3063 Urbanization 3803 ———Int.0rg.3064 " • — • — Reperations 2487 — Resolutions 3101 — Seat 3260 — Secretariat 3235 — Secretary Generał 3236 — Security Councii 3005 — ^„., „,„ — Special Comm. on the Bal- — Financial Groups 1077 cans 291 — poreign Aid 2812 — ^- Fun<1 ,115? . ,,„, — tot- Coop. Administr. 22 — Specialized Agencies 1460, — Interventions 1523 ''''" — Isolationism 1563 Urology 3804 Uruguay 3805 USA 3807 — Aircraft Industry 2075 — Declaration of Indep. 699 — Develop. Fund 1155 • Dollar 836 2455 — Staff 3806 — Stale flags 1090 — Technical Assistance 2810 — Television 3498 — Trusteeship Administr. 19 — — Councii 3021 — Uniyersalism 3785 —— uiłłYciaaloilJ JIOJ TTCCD Af\Qf\ Unanimity of the Big Powers U!>SR 4''°" • Militarism 2238 — USRR Treaty on Preven- tionof Nuci. War 3704 US Steel 3784 — Virgin Islands 906 USIA 3808 — Declar. on Poland 728 — FOR Treaty 3727 — Peace Diplomacy 876 — Aircraft Industry 2078 Ussuri 3809 ition of Ustasas 3810 Uti possidentis 3812 Uzbekistan 3813 1573 — in the L. of N. 1574 UNCA 3740 UNCITRAL 3741 Uncle Sam 3743 Unconditional capituk Germany 1617 UNCTAD 3744 UNCTAD/GATT 3745 Underage 2130 Underdeyeloped countries 1944 V UNDP 3746 Unemployment 361 UNEP 3747 UNEPTA 3748 UNESCO 3749 — Constitution 1864 — Import Convention 1879 UNESOB 3750 UNHCR 3751 UNIAFRICA 289 UNIAPAC 3768 Uniats 3773 UNICEF 3772 UNIDO 3774 . ...... „.. Unification of Int. Standards Venus 3869 3776 Yeracruz 3818 Uniform Charter 639 Yerbrannte Erde 3819 UNILEYER 3777 Yereinigte Stah.werke 3820 Union of Brest 3755 Yerification 3871 — of C. African States 3770 Versailles Conference 1827 — Treaty 3582 — System 3427 — of Int. Assoc. 3764 — Treaty 3583 — ^,"7 Kngineering Org. 3765 Yeterinary mcdicine 3879 — <->,1 477S yg^ ^ y^ 3g^, VI, V2 3815 Yacuum technic 3487 Validity of Treaties 3569 Vandenberg Resolution 3816 Yanguard 3817 Yassal 3855 Vassal 3855 Yatican 3859 Vegetabie .ibres 3914 Yegetarianism 3860 Venereal diseases 3867 Yenezuela 3868 Venice 3866 Vichy 3822 Yickers 3823 — Armstrong 3824 Vienna 3887 — Arbitraments 196 — Ciub 1711 — Consular Convention 1891 — Conv. on Diplom. Rei. 1890 — — on the Law of Int. Treaties 1892 — Conventions 1908 — Oil 4778 UNIPOM 3779 UNISIST 3780 UNITAR 3781 Unitarians 3782 United Ar. Emirates 4059 — Arab Republic 4058 — — States. 4060 — Fruit Co. 3783 — Nations 2347, 2507 — States of Africa 3366 — — of (North) America 3367 — — of Europę 3368 — -""""""•" — - Steel Corp. 3784 v"-t ''""B3825 — Towns 2185 Vietnam 3897 „Uniting for Peace" 4057 — Dem. Rep. 3898 Universal Alphabetization 98 — Paris Agreement 3903 — Decimal Ciassificafion 1688 — South Prov. Rev. Gov. 3899 — Declar.ofHumanRights711 — — Saigon administr. 3901 — languages 1587 — War 3902 Uniyersityof the Americans 3786 Vietnamization 3900 Universities 3793 Yilnius 3905 Unknown Soldier's Tomb 1261 Vifla del Mar Charter UNR1P 3794 Visa 3911 UNRtSD 3795 Yistula 3910 UNRRA 3796 Yolcanology 3996 UNRWA 3797 Yoiksdeutsche 3826 Unstable Alliances Doctrine 818 Yoikssturm 3827 Untermensch 3798 Volkswagen 3828 Upper Sovoy 3178 Yoluntary services 3292 — Silesia 1241 Yorariberg 3829 — — Convention 1239 Yorwarts-Strategie 3830 — Volta 1236 Voting in UN 1219 UPU 3801 Votum separatum 3831 1658 W Wages 2751 Wallis and Futuna 3833 Walloons 3834 War 3927 — Booties 2106 — Casualties 3925 — Contribution 1876 — Consortium 4038 — Correspondents 1918 — Doctrines 830 — Devastation 767 — Fleets 1095 — Graves 1259 — Meanes 3926 — Mongering 2764 — Necessity 3924 — Prisoners 1580 — Propaganda 2955 — Resisters Int. 2224 — Yeterans 3878 War and Post-War Occupation 2496 Warmia 3852 Warrant 3853 Wara 3946-ł7 — Crimes 4036 — Doctrines 831 Warsaw 3854 — Air Convention 1884 — Conference 1825 — Declaration 725 — Pact 2505 — Rising 2833 — Treaty 3706 — — Organization 2538 Warship 2494 Washing machines 2841 Washington 3856 — Conferences 1826, 3857 — Rules 2381, 859 — Treaties 3597 Watches 4041 Water 3917 — in CMEA 3919 — desalinization 3923 — for Peace 3918 — pollution 4024 Watergate 3858 Wawel Arras 217 . Weekły rest 2482 Wehnnacht 3861 Weihai 3862 Welfare State 3864 West Afr. Gustom- and Ec. Comm. 3757 — — Monetary Union 3838 — — Ec. Community 3976 — Germany*s Occup. Statute 2497 — Indies 1435 — Irian 1536 Western Dvina 908 — Eur. Union 3771 — Pacific Isl. 2578 — Samoa 3204 — Union 3872 Westerplatte 3873 Wcstinghouse Co. 3874 Westminster 3875 Westminster Bank 3876 Westphalian Congress 1849 Wetbacks 3877 WFP 3885 Whales 3894 Wheat 2988 White House 366 White Papers 364 WHO 3886 Wieniawski Int. Compet. 1859 Wilson Doctrine 827 — Fourteen Points 3906 Winę 3907 WIPO 3909 WMO 3916 Wolgadeutsche 3960 Women's International Ycar 3117 Women's Rights 2851 Wood and timber 857 Wool 3865 Worker Ciass 1134 Work Time 644 World-Anti-Communist League 3459 — Bank Group 1265 — Calendar 1605 .— Citizens 2458 — Confed. of Labour 3458 — Conf. on Trade and Develop. 1822 — Councii of Churches 3460 — Currencies 3850 — Currency 2705 — Division in UNO 2763 — Economic Crisis 1958 — Ec. and Social Development 3154 — Economy and the UN 1234 — Energetic Crisis 1957 — Feder. of Democr. Youth 3455 — — UN Association 3456 — — — Trade Unions 3457 — Festivals of Youth and Stu-dents 1060 — Government 3462 — Health Day 903 — Housing Problems 2193 — Hunger Żonę 3392 — and Enternational Exhibitions 4005 — Labour Forces 3107 — Markets 3168 — Meteorology Day 894 — Musiim Congress 2313 — Peace Councii 3461 — Population 2085 — — Census 3332 — — in UN studies 2086 — Price 514 — Refugees Year 3125 — Religions 3068 — Sport Records 3341 — Stock Exchanges 1213 — Telecomm. Network 3494 — Trade and UNO 1321 — — in UN statistics 1328 — University 3792 — Wars 3941^42 — Weights and Measures 2184 — Year of Population Problems 3126 Wostok 3970 Wounded Knee 3971 WTO 3995 Y Yachting 4083 Yalta Conference 1796 — Declarations 685-90 Yang-tze 1570 Yaounde Agreements 3719 — Convention 1880 Yearbook of Int. Org. 4012 — — the UN 4013 Yedo Treaty 3715 Yellowdog contract 1873 Yemen 1577 Yen 1579 Yokohama Treaty 3669 York-Antwerp Rules 3057 Young Plan 2746 Youth 2257 — int. org. 2258 Y's Men 4014 Yuan 1591 Yugoslavia 1593 Zaire 4017 Zambia 4022 Zanzibar and Pemba 4025 Zgorzelec Treaty 3726 Zimbabwe 4053 Zimmermann Notę 4054 Zionism 3416 Zloty 4071 Zoology 4077 lndex fran^ais A A l Abandon 2 ABC Annes 442 ABC Ćtats 3 ABCD 4 Abeilles 2987 Abgrenzung 5 Abolitionnisme 7 ABM 6 Abreviations 3282 Abus de droit 2852 Abu Simbel 8 Acad. de Droit Int. 72 — Interam. 67 — Am. de Droit 68 — int. olympique 2201 — des Sciences Molecul. 70 — des scienccs polit. 69, 71 — du Monde Lat. 73 — des sciences 74, 75 Acces 76 Accidcnts 853 Accord de Benghazi 3658 — Berard-Jordan 3659 — Brit.-Franc. 3665 — de Carthagene 3660 — int. 3734 — de Londrcs 3670 — s. la Louisiane 3682 — de Luxembourg 2820 — monet, eur. 1017, 3705 — de Moscou 3673 — naval 3671 — de Teheran 2327, 3133 — Pologne.RFA 3694 — de Potsdam 3693 — RDA-RFA 3676 — de S.-J. de Maurienne 3698 — Tchecosl-RFA 3662 — URSS-RFA 3727 Accords arabes 192 — bilateraux 3735 — de Bonn 3711 — Ćtats U.-URSS 2819, 3708 —fiscaux 1084 — Franco-Pol. 2818 — dc Locarno 3720 — multilateraux 3738 — d'0ttawa 2563 — dc Paris 3723, 3903 — de payemcnts 3737 — Pol.-Tchecosl. 2817 — preliminaires 2933 — RDA-RFA 3722 — regionaux 3724 — de Yaoundż 3719 Accreditation 78, 79 Accrtditif 80 Acte de Bogota 81 — — Chapultepec 82 — finał 84 — gen. de Geneve 83 — du 5 Novembre 85 — de Rio de Janeiro 86 Action civique 77 — subversive 4008 Act of Settiement 10 Acupuncture 87 Addis Abeba 11 ADELA 12 Aden 13 Adhesion 14 Ad hoc 15 Ad interim 16 Adj. peg system 17 Ad limina apost. 18 Administrateurs apostoliques 23 Administration fiduciaire 19 — publ. int. 20 — de la cooper. int. des Et. U. 22 — — Saigon 3194 „Admirał Graf Spec" 24 Admission a 1'ONU 653 Adoption 25 Ad referendum 26 Adyentistes 27 Aerobus 28 Aerocasco 29 Aeroflot 30 Aeronef 3373 Aeroports 2079 Aerostats 31 Affiche 2714 Affidavit 32 Affretement mant. 1115 Afghanistan 33 Africanistique 40 Afrique 39, 3081-82 — a 1'ONU 52 Afro-Asie 34 Agadir 53 Agę minimum 3888 Agence Ccntr. Poi. 516 — de 1'infonnation 55 — eur. pour 1'energie nuci. 1003 — Interalliće de Reparation 2195 — de presse 56 — specialisćes de 1'ONU 2545 Agenda 57 Agent Provocateur 58 — Diplomat. 54 Agio 59 Agróment 60 — de Arusha 3657 — — Pittsbourg 3691 Agression 61 Agriculture 3130-31 Agris 62 Agronomie 63 Agrumcs 627 Aguda 64 Aides ćducatives 2808 — ext. des Et.U. 2812 Aide memoire 65 Aix-la-Chapelle 88 Akaba 66 Alaska 91 Albanie 92 Albion 94 Allergologie 95 Alphabets int. 96, 97 Algeciras 99 Algerie 100 Algol 101 Alianza 105 Allies 102 Aliments 106 Alcool 107 Alcoolisme 108 Aliment 4091 Allemagne 2388-91 — Rep. Dcm. 2393 — — Fed. 2394 Alliancc austro-allem. 869 — Atlantique 236 — Balkanique 3306 — biblique 367 — du Rhin 109 — Francaise 110 — Franco-Sov. 2978 — Polono-Roum. 2979 — pour le Progres 3307 Atliances 3308 — balkaniques 3309 AI pari III Alpinisme 3344 Alsace et Lorraine 115 Alterum tantum 112 Altrusa 113 Aluminium 114 Amazone 116 Ambassade 117 Ambassadeur 118 Amendement dc Platt 2747 Amerique 119 — du Sud 133 — Espagnole 120, 1367-68 — Latine 121 — du Nord 134 — Centr. 135 — a 1'ONU 136 AMGOT 137 Amnistie 138 Amortissement 139 AMTORG 141 Analphabetisme 142 Anarchisme 143 Anarchosynd. 144 Anatomie 145 „Ancona" 146 Andorra 147 Anesthćsiologie 150 ANF 151 Angarie 152 Anglais 153 Anglo-Iranian 155 Angola 157 Anguilla 158 Animaux 4082 '--Annee de la coop. 3115 — de Copernic 1912 — demogr. 3114 — int. des droits de 1'homme, 1968 3120 — — de 1'education 3119 — — des Femmes 3117 — — de gśophysique 3116 — — du livre, 3118 — — de la lutte c. la faim 3123 — — — — — — le racisme 3124 — — du solcii paisible 3121 — — du tourisme 3122 — des probl. sur le population 3126 — mondiale des refugies 3125 — Sainte 3127 Annexion 149 Annuaires int. 3110 „Annuąrio Pontificio" 160 „Anschluss** 161 Antarctide 162 Antaretique 163 Anthropologie 166 Anticomintern 168 Anticommunisme 169 Antifascisme 167 Antigua 164 Antiiies hol. 170 Antiqua 165 Antiscmitisme 171 ANZAC 172 ANZUK 173 ANZUS 174 Apartheid 175 Apatndas 355 Apatridos 176 APN 180 Apollo 181 Apostolat laic 182 Appeasement 183 Appel de Budapest 177 — de Moscou 178 — — Stockholm 179 Arabian Oil 186 „Arabie" 188 Arabie Saoudite 187 Arachides 2552 ARAMCO 195 Arbitrage 197-202 — de Yienne 196 Arbre a coca 580 — et bois 857 Archeologie 203, 2232 Archipel de Cook 602 Architecture 204 Archives 205, 206 ARCOS 207 Arctique 210 Argent 3352 Argentine 208 Ariana 209 Armateur 211 Armee du Salut 214 Armements 4037 Armenie 212, 2547 Armes atomiques 443 — chimiques et bact. 444 — interdites 448 — nucleaires 445-46 Armistice 3148 — de Compiegne 3149 Arrangement 216 Arras 217 Arret de march. 218 — — prince 219 ARPEL 215 Art 3443 Art-drain 220 Artisanat 3171 Art populaire 3443 Arts magiques 2114 ASEAN 221 Asiates „brit." 260 Asie 259 Asie a 1'ONU 267 Asile 269-70 ASPAC 222 Assemblee Americaine 130 — de la S. des N. 4043 — Gen. de 1'ONU 4045 — interparlem. 2656 Assignat 230 Assimilation 232 Assistance int. 2809 — — de 1'etranger 2811 — juridique int. 2859 — Sociale 2515 — technique 2810 Assoc. de 1'Amitie Franco-Pol. 1126 — de Librę Com. des Caraibes 3386 — entre la CEE et OCAM 3384 ————— la CAE 3385 — int. des ouvriers 2207 — — 3383 — Latinoam. de Librę Com. 3388 Assurances 1302, 3644 Asthmologie 223 Astronautie 224 Astronomie 225 ASW 229 Asymetrie 231 Athćisme 233 „Athen" 234 Atlantique 237 Attache 242 „Au bórd de la guerre" 2334 Audience 243 Audiologie 244 Aumóniers 1612 Auschwitz 245 Ausgleich 246 Austral-Asic 247 Australie 248 Austro-Hongrie 251 Austroslavisme 250 Autochtona 252 Autodetermination 3210 Automatique 254 Automobilisme 255, 3208 Autoritź de Contr. Alliće 3314 — monet, des Caraibes 3846 Autoroutes 256 Autricbe 249 Avarie 257 Aveugles 2401 Aviation 2065, 339 Avis consult. 843 Azerbaidjan 258 Azores 268 B Baasisme 271 BAĆ 272 Baha'i 276 Bahamas 277 Bahrain Petrol. 278 Bahrein 279 Baie de Cochons 3468 Baisse 280 Bajkonur 281 Balancc 378-80 — int. de payement 2752 — de payements 379 lndex fran^ais Balance of Power 282 Bielorussie 365 Burundi 471 — Inter Amer. de prom. de Balance of Trade 283 Biens culturels 1973 Butins de guerre 2106 l'exportation 520 Baleares 284 Biere 2713 — — — — pro*, des investiss. Baleines 3894 Bikini 377 C 519 Balles 1970 Bilatźfalisme 381 - int. de CAEM 1447 Ballons 288 Billet a ordre 3863 CAEM 3023 — — de Mathematiquc 2155 Balneologie 285 Bili of Rights 382 Cables 1600 — — p. le reglement des in Baltafrica 289 Bimetallisme 383 Cabotage 1601 vestiss. 1530 Baltamerica 290 Biographies 384 Cacao 1603 — d'inf. de 1'ONU 1448 Bananes 297 Biologie 385-86 Caćhemire 1666 Ceramique 524 Banat 298 Biologie de 1'honune 386 Cafe 1676 Ceremoniał dipl. 881 Bandę bieu 407 Bionique 388 CAGI 474 CERN 525 Bangla Desh 300 Bipolarity 389 Caimans 1602 Certificat de deces 4042 Bank Handlowy 303 B1RD 390 Calendrier astr. 1604 — int. de francbord 3-452 Bank/IBRD 304 Birmanie 391 — mondial 1605 Cerveau 2306 Bank of America 316 Bizonie 400 Cali money 475 Cession territoriale 527 Bank of Tokyo 317 Blanchisseries 2842 Cambodge 1607 Cession 526-27 ^ Bank Polska Kasa 319 Black Power 401 Cameroun 1608 CETI 528 Bank Polski 320 Ble 2988 Campagne de 1'ONU p. l-al- CETIS 529 Bannissement 301 — Cereales 4034 phabetisation 98 Ceylan 494 Banque africaine de d6vcloppc- Blitzkrieg 404 ment 44 Blocage de l'or 4062 — asiatique de dźycloppcment Blocs milit. 406 263 Blocus 405 — centro-amer. de 1'mtcgration Boeing 409 324 — de Dżv. des Caraibes 322 — eur. d'invest. 1012 — des genes 302 — Inter-am. 315 — int. pour la cooperation źc. 325 — — pour la reconstniction Bonneterie 904 et le dśveIoppemcnt(Banquc Bons-offices 782-84 Mondiale) 390 B™.-»fr,— rf.-. — — d'investissement 310 — Nat. de Pologne 2346 ~ - • -" Boom 421 — Pop. Suisse 326 — des regl. int. 321 Banques centralcs 305 — des Et. U. 312 — Fran(dises 30> 1439 Lituania 7048 LHiiiiiia 2047 Locarno 2052 Logopedia 2057 Lockheed 2053 Lock-oul 2054 Locomotoras 2058 Logistica 2056 Londres 2060 ..LOT" 2062 Lolerias 2063 2064 LSD-25 2083 Lucayas 277 • Lugares santos 3466 Lumpenproletariat 2090 Luna 1965 Lunochod 2105 Llipiilo 549 Lusacia 2107 „Lusitama" 2091 LuxemŁ'.'r«'o 2089 Lynch 2093 LL Liamamiento de Budapest 177 — — Estocolmo 179 — — Moscń 178 Lloyd's 2050-51 M Macao 2118 Mafia 2111 McCartysmo 2108 Macedonia 2109 Madagascar 3080 Magallanes, estr. 2112 Maghreb 2113 Magna Charta 2116 Maison de 1'Europe 2117 Maiz 1969 Malaca. estr. 2120 Malaria 2121 Malawi 2122 Malaysia 2124, 1051 Maldivas 2123 Malfindo 2125 Mali 2126 Malta 2127 Maltusianismo 2129 Malvinas. 1036 Mancha, Canal 1994 Manchuria 2134 Mandatos 2132-33 Manifiesto Comunista 2135 — de la Paź 2137 Maniobras milit. 3957 Mano de obra 3107 Manuales 2761 Maoismo 2137 Mapas 2138, 2139 Maquinas 2450, 2154 Maqiiis 2140 Mar de Bering 348 — Interior 2298 — Medit. 3451 — Negro 633 — del Norie 2836 — Rojo 649 — Territorial 2297 Marca 1568, 4076 Marco 2142-43 Maremoto 3630 Marianas 2141 Marinas 1095, 2149 Marketing 2144 Marruecos 2145 Mars 2147 Martę 2147 Martinica 2148 Mascate 2150 Masoneria 2151 Mass Media 2152 Matematica 2155-56 Materias primas 3410 Maternidad 3454 Matrimonio 2131 Mau-Mau 2157 Mauricio 2159 Mauritania 2158 Mazdeismo 2160 MBFR 2161 McCarran-Wood Act 2162 Mecanica 2164 Mecanografia 3377 Medallas 2165, 2166 Mediación 2167 Medicina 2011, 2168, 3015 Medida int. 641 Medios belicos 3926 Meditación 3195 Megadeath 2169 Mekong 2170 Melanesia 2172 Menor de edad 2130 Mercado de cródito 1947 — de divisas 768 — — fletes 3167 — Comńn 3983, 3989 — mundial 3168 — negro 636 Mercancias 3534 Mercenarios 2332 Mesa redonda 2493 Mesopotamia 2183 Messerschmitt 2173 Metales 2174 Meteorologia 2175 Metodistas 2177 Metro 2178-80 Metrologia 2179 Mexjco 2171 Mestizos 2182 Micro-Estados 2630 Micrografia 2231 MICUM 2187 MID 2188 Midland Bank 2189 Midway 2190 Miembros de la ONU 654 Migraciones 2230 Militaria 2232 Militarismo 2233, 2238 Mills Trade Act 2239 Minas 2246 Minderheit ist... 2240 Minerales 2242 Mineralogia 2241 Mineria 1237 Minespol 2243 Minimum de edad 3888 Minorias franc. 2262, 2259 Minquiers 2244 Minuteman 2245 MIRY 2247 Misionarios 2250 Misiones esp. 2248-49 — milit. 103 Mitsui 2251 Mitsubishi 2252 • Mitteleuropa 2253 Mitteleur. Handeisbank 2254 MLF 2256 Mobil Oil 2265 Moda 2268 Modelo int. 239 Modus vivendi 2269 Moldayia 2271 Molucas 2270 Molnija 2272 Momias 2273 Monaco 2275 Monedas 2704-2705, 3847-51 Mongolia 2276 Monocultura 2277 Monometalismo 2278 Monopolios 1335, 2279-2280, 2325 Monopsonia 2281 Montecatini 2282 Montenegro 634 Montes de Piedad 2059 — Sudetes 3402 Montevideo 2283 Montreux 2284 Montserrat 2285 Monumento de Colón 1735 MOPR 2286 Morał int. 2288 Moratorium 2289 Moresnet 2290 Mortalidad 3450 Mosa 2303 Moscow Nar. Bank 2299' Moscu 2300 Mosela 2305 Mosul 2301 M/S „Joseph Conrad" 2307 Motociclela 2302 Motores 3266 Movimiento de liberación nać. 2345 — de reconcil. 2766 — — la Resistencia 3160 — ecumenico 931, 932, 1144 — int. de personas 3161 — obrero int. 3108 Mozambique 2304 Muebles 2163 Mujeres 1716 Mundo librę 3969 Mu nich 2274 MURFAAMCE 2308 Museos 2311 Musica 2314 My Lai 2315 N Nacionalidad 2344 Nacionalización 2317 Naciones Unidas 2347, 3101, 3456 NAFTO 2321 1089 Indice espańol Nakhon Phanom 2333 NAM 2335 Namibia 2336 Nankin 2337 Napalm 2339 Narcóticos 2342 NASA 2348 Naserismo 2349 Nat. Westminster Bank 2351 NATO 2352-54 Naturalización 2355 Naturistas 2980 Nauca 2356 Nauru 2367 Naves cósmicas 3372 Navegación 1831, 1901, 4083- 84 Nayicert 2368 Nazismo 2370 Necesidad de la guerra 3924 Negociaciones dipl. 880 Negros 2309 Neminem captivabimus 2371 Neocolonialismo 2372 Ncoeslavismo 2372 Nepal 2374 Nestle 2375 Neuilly s.-S. 2377 Neurologia 2378 Neutralidad 2382. 2384 Neveras 2055 Ngwane 2385 Nicaragua 2406 Niemen 2392 Niger 2404 Nigeria 2405 Nińos 714, 888, 891 Niue 2407 Niugini 2408 No alineación 2403 Noche de S. Bartolomt 2410 No intervención 2386 Nómadas 2411 No Man's Land 2412 Nombres geogr. 1200 Nomenclatura aduan. 502 Non-yiolent 2413 iNo pasarAn! 2414 No proliferación 2400 Nord 2415 Nordek 2416 Norma de colisión 2418 — — justicia 2421 Normas int. 2422 Normalización 2419-20, 3364 Nor-Shipping 2423 North Am. Ayiation 2424 Noruega 2425 Nota 2431 — de Zimmermann 4054 Notificación 2432 NSDAP 2443 Nubia 2444 Nueva Caldonia 2435 — Guinea 2434 — York 2438 — Zelanda 2436 Nuevas Hebridas 2437 Nueve sabios 907 Nuevo curso 2349 — orden 2441 — — econ. 2440 Numismatica 2445 Nunciatura 2446 Nuremberg 2426, 2429-30 O OAPEC 2447 Obligaciones 2448 Obra de punto 904 Obras pńbi. 3109 Obreros 2207 Observación de la Paź 2457 — int. 2453 Observadores de las NU 2455-56 Obseryatorios 2454 OCAM 2461 Oceania 2462 Oceanos 237, 780, 1442. 2575, 3678 Oceanografia 2463 Ocupación militar 2496 Odra-Nysa 2485-86 OECD 2488 Oficinas de la ONU 393, 398 Oftalmologia 2489 OIRT 2491 Okinawa 2492 OLADE 2498 Oleoductos 2322 Oligopolio 2499 Oman 2503, 2504 Ombudsman 2505 Onomastica 2506 ONU 2507 Onza 3742 OPANAL 2509 Opción 2510 OPEC 2511 OPEN 2512 Opcración panam. 2513 Operaciones de la ONU 2514 Opinión consult. 843 — publ. 2516 Opio 2517 Optica 2519 Opus Dei 2220 Oradour 2551 Orbita 2522-23 Orden de Malta 2128 — — la Rosa-Cruz 3157 Ordenes del Estado 2524 — religiosas 4021 Organización Afric. y Malg. 42, 2527, 2194 — de Aft. Or. 2528-29 — Afroasiat. de Cooper. 36, 37 — Asiat. 261 — del Caribe 1619 — de la Cooper. Comerc. 2539 — — los Estados Americ. 2532 — — — — Centroamer. 2533 — — — — Europeos 2534 — Eur. de Cooper. Econ. 1006 — de las Naciones Unidas 253, 1460, 2525, 2545 — del Pacto de Varsovia 2538 — de la Unidad Afric. 2530 ' Organizaciones interest. 2541 — intergubern. 2542 — int. 2540 — no gubern. 2543 — regionales 2544 Organos supranacionales 2526 Orion 2546 Ormuz 2548 Oro 4062-64, 4067-70, 1224-25, 1230 Oro albanćs 93 Ortodoxia 2549, 2915, 3296 Oscar 2553 Ostforschung 2556 OSTIV 2557 Ostpolitik 2558 OTAN 829, 2352 Otorrinolaringologia 2561 Ouest 2564 Ovejas 2566 Oyerkill 2565 Pacem in Maribus 2570 Pacem in Terris 2571 PachtunistAn 2996 Pacifismo 2579 Pacificación 2576 Pacta conventa 2572 Pacta sunt servanda 2573 Pacto del Acero 2603 — Andino 2581 — del Atl. Norte 2600 — de Bagdad 2582 — — los Balcanes 2583 — — Bogota 2585 — — Briand-Kellog — — Bruselas 2587 — — CENTO 2588 — — los Cuatro 2589 — — — Est. Balticos 2584 — — Este 2606 — Int. s. Derechos 2853 — — — — Econ. 2847 — de la Liga Arabe 2590 — — Manila 2592 — — Munich 2593 — — Neutr. Sov.-Jap. 2594 — — No Agresión Alem.-Pol 2595 — — — — Pol.-Sov. 2596 — Panamericano 2598 — del Rin 2601 — de Rio de Janeiro 2602 — — la Soc. de Nać. 2591 — — los Tres 2604 — — Varsovia 3706, 2605 Pactum de contrahendo 2574 Pagos 1900, 2316, 3737 Paises 3563 — de Dcmocr. Pop. 1942 — en desarr. 707, 1943-44 . — no alineados 2631 Pakistan 2580 Pałacie Chigi 260» Palestina 2609 Palmas 2611 PAN 457 Palomares 2612 Panaderia 2701 Panafricanismo 1808, 2614 Panafricenderdom 2613 Panama 2615, 2616 Panamericanismo 1809, 2617, 2619 Panarabismo 2621 Pancha Shila 2627 Panel 2622 Paneslavismo 2626 Paneuropa 2623 Pangermanismo 2624 Panislamismo 2625 Panmunjon 2696 Pantanos 275 Papel 2641 „Paperdip Project" 2640 „Papierfetzen" 2642 Papua 2645, 2644 Paracaidismo 3343 Paracel 2646 Paraguas atómico 2649 Paraguay 2648 Parasitologia 2650 Paridad 837, 2659, 4065 Paris 2660 Parlamentario 2652 Parlamentos 2653, 2656 Parques nać. 2651 Partidas de defunción 4042 Partidos Com. y Obreros 1771 Pasaporte 2661 — de Nansen 2338 Pascua 3891 Patatas 4052 Patente 1469, 2662 — Consular 2043 Paternalismo 2663 Patologia 2664 Patron 979 Pauperización 2665 Pax Christi 2666 Pax Romana 2667 Paź 1471, 2772-73, 3461 — de Adrianópolis 2774 — — Aquisgran 2775 — — Augsburgo 2788 — — Berlin 2777, 2776 — — Bucarest 2778 — — Gante 2780 — — Guadalupe Hid. 2781 — — Constantinopla 2782 — — Moscń 2783 — — Oliva 2784 — — Parls 2785 — — Praga 2786 — — San Stefano 2789 — — Schleswig 2790 — — Westfalia 2791 PCIJ 2669 Peace Corps 2670 Peaceful Change 2671 Peace Research 2672 Peari Harbour 2673 Pedagogia 2674 . Pediatria 2675 Pekin 2676 Pżle-Mele 2677 Pelicula 1065 , Pelota 2678 Peluquerfa 1138 Pemba 4025 Pena dc muerte 1623 Pen Ciub 2680 Penicilina 2681 Peninsula Arab. 194 Pensiones 941 Pentagon 2682 Peregrinos 2703 Periodismo 890, 2304 Persia 2683 Persona grata 2685 Personal de la ONU 3806 Personalidad jur. 2858 Personas de edad 2088 Pertenencia a la ONU 653 Perń 2686 Pesca 3880, 3166 Peso cub. 2687 — mex. 2688 Pesos y medidas 2184, 2205 Poste 909 Pesticidas 2689 Petición 2695, 2690 Petrodółar 2692 PETROFINA 2693 Petrólep 2319-20,2323-27,3133, 1229 Petrópolis 2694 Petroquimica 2691 Phanmundzom 2696 Philips Petroleum 2698 Piatiietka 2699 Pig on pork 2708 Pirateria 1929, 2710. 2711 PitCairn 2712 Plan de Bahr 2715 — „Barbarossa" 2716 — Baruch 2717 — Camelot 2718 — Colombo 2727 — contable int. 2208 — Copenhague 2728 — Daves 2719 — Eden 2720 — Gaitskell 2721 — Gomulka 2722 — Karmel 2723 — Hussein 2724 — Kekkonen 2725 — Kennan 2726 — Mansholt 2729 — Marshall 2730 — Monroe 2731 — Morgenthau 2732 — Ninon-Kissinger 2733 — Pleven 2737 — Rapacki 2738 — Rogers 2739 — Sasonov 2740 — SchliefTen 2741 — Schuman 2742 — Strauss 2743 — Trettner 2744 — Trygye Lie 2745 — Young 2746 Planificación 1465, 1475, 2734, 2736 Plantas 3139, 4056 Pląta 3352 —, Rio de la — 1998 Plataforma cont. 3432 Platanos 297 Plebiscitos 2748 Plenipotencia 2679 Plomo y cinc 2502 Pluralismo ideol. 2749 Plutocracia 2750, Población 628, 2084-86 Poblados transit. 2554 69 F.SMiO ^ ' Indice espańol 1090 Polenlager 2793 Policia 2794 Polinesia 2796 Poliomielitis 2797 Poi. Y. of Int. Law 2798 Polltica de fuerza 2801 Politologla 2799 Polonia 2804, 710, 717, 720, 1769, 1931, 2802-03, 2857, 3143, 3347 Polos 376 Polución 4023, 4024 Pompas Pnn. 2765 Pool 2814 Populonim Progressio 2815 Pornografia 2816 Portugal 2822 Potencias atom. 2266 — protect. 2267 Pour le Roi de Prusse 2827 Praxeologla 2840 Preah Yihear 2929 Preambuło 2930 Precedencia 2931 Precios 512-14, 521-24, 2442, 4063 Preferencias 2932 Preliminares 2933 Premio Juarez 2329 — de Salvamento 3202 — Int. Lenin 2330 — Nobel 2331 Prensa 55. 56, 890, 2304, 2843, 2844 Presa de Asuan 228 Presbiterianos 2934 Prescripción 2969, 4030, 4040 Presos 3904 Prestamos int. 2835, 3355 Presupuesto de la ONU 460 Preyención 3565, 3704, 4026 Previsión econ. 2945 Primas de export. 925 Primero de Mayo 2707 Primogenitura 2935 Principio de Copernico 1911 Prisioneros 1580 Priyilegios 1415 Prix Italia 2936 Prix Japon 2937 Procedimiento 2938-39 Procesos de Leipzig 2040, 2041 — — Nuremberg 2427, 2428 Proclamación de Teheran 2950 Prodamet 2940 Productos aliment. 4091 — basicos 3410 — manufacturados 2942 Producción 2941 Programa Fulbright 1140 Progreso 702, 2825 Prohibicionismo 2948 Proletariado 870, 2951-52 Prometeismo 2953 Pronóstica 2944 Pronunciamiento 2954 Propaganda de guerra 2955 Propiedad agraria 2825 Prostitución 2956 Protección de las ayes 2470 — — los animales 2477 — — — bienes cult. 2464 — — la infancia 2466 — — los mares 3684 — del medio ambiente — de las minorias 2263-64, 3592 — — menores 2387 — — monumentos 2475 — — la naturaleza 2469 — — las plantas 2471 — — la población civil. 2467 — — — prop. art. y lit. 2473 — — — — industr. 2474 — — — salud 2476 — del trabajo 2468 Proteccionismo 2958 Protectorado 645, 2959 Proteinas 2957 Protesta 2960 Protestantismo 2962 Protocolo 2964 — Aereo de Guat. 2965 — — — La Haya 1344 — — Ginebra 1194, 1195 — — Litvinov 2049 — — Londres 2061 — de Roma 2963 Prucbas nuci. 2966 Prusia 2967-68 Psicoanalisis 2982 Psicologla 2983 Psicopatologfa 2984 Psiquiatrfa 2981 Psicotrónica 2985 Publicaciones de la ONU 643, 2991 Publicidad 3066 Public Relations 2990 „Pueblo" 2992 Puertas abiertas 2800 — de Hierro 4086 Puerto Rico 2993 Puertos 2823, 2824 Pugwash 2994 Funta del Este 2995 Q Q 2997 Quai d'0rsay 2998 Qatar 1669 Quebec 2999 Quesos 3247 Quilate 1624 Quimica 537, 538 Quinta columna 2700 Qui pro quo 3000 Quirinal 1985 Quorum 1896 , R Rabiosos 3994 Rabdomantes 3156 Racismo 3043 RADAR 3022 Radiaclividad 3028 Radieslesia 3026 Radio 3027-35 Radiologia 3032 Rann of Kutch 3042 Ratificación 3045 Razón de Estado 3002 Rayastan 3037 Reactores atom. 3046 Rearme morał 2287 Rebelión de boxeadores 414 Rebus sio stantibus 3047 Recidiva int. 3049 Reciprocal Trade 3048 Reciprocidad 4010 Reconocimiento de Estados 3814 Reconstrucción 2479 Recursos del mar 2295 Reeducación 3050 Reelección 3052 Reexportación 3051 Referendum 3053 Reforma agr. 3054 Refugiados 3648 Regatas 3600 Regionalismo 3055 Registro 3063, 3065 Reglamento de La Haya 1345 Reglas de ta La Haya 1343 — — Washington 2381, 859 — — York 3057 Rehabilitación 3058 Rehenes 4020 Rehowot 3059 Reichsdeutsche 3060 Reichstag 3061 Reichswehr 3062 Reino de Galilzia 1172 Reiyindicación 3091 Relaciones int. 3382, 883 Religiones 3067-68 Relojes 4041 Remilitarización 3072 Remington Arrns 3073 Remolacha 619 Renania 2318 Renault 3075 Renta nacional 787 Renversement 3076 Republica Arabe Unida 4058 — Centroafric. 3082 Reparaciones 2487, 3077 Repatriación 3078 Represalias 3079 Representación 3356 — geogr. 1199 Res conununis 3083 Res in transitu 3084 Res nulius 3086 Reserya de divisas 3849 Rćsistance 3085 Resolución 3100-01 — s. Israel 1565 — Yandenberg 3816 Responsabilidad 1759, 2483-84 Retiros 941 Retorsión 3087 Rctrasados 3800 Reumatismo 3088 Reunión, Isla — 3089 Reuniones consult. 127, 128, 2340 Reuter 3090 Reyisión 3092 Reyisionismo 3093 Reyolución cientif. 3095 — cult. 3094 — de las esperanzas 3098 — — Octubre 3097 — — organizacjom 3096 — verde 4047 Reykiavik 3099 Rheinbund 3102 Rhodesia 1054, 3111 Rhóne-Poulenc 3103 Rijcka 3104 Rin 3074 Rio Azul 1570 — de Oro 3105 Rios int. 3170 Riguezas naturales 411 Riu-Kiu 3106 Rodło 3112 Roedores 1289 Roll-back 3128 Rolls-Royce 3129 Roma 3174 Rotary 3140 Royal Dutch/ShelI 3141 Royalties 3142 Ruanda 3165 Rublo 3158-59 Rubrical 2647 Rue de Rivoli 3162 Rueda de DiIIon 774 — Kennedy 1680 — Nixon 2409 Ruido 1314 Rumania 3164 Rusią 3135-56, 715 S SA 3175 SAAB 3176 SAMBIS 3179 SACEUR 3180 SACLANT 3182 SAFEGUARD 3183 Sahara 3184, 3186 Saigón 3193 Saimaa 3187 Saint Christopher 3188 — Germain-en-Laye 3189 — Lucia 3190 — Pierre 3191 — Yincent 3192 Sajalin 3181 Salario 2751 Salmón 2100 Salomon, Islas — 3196 Salónica 3197 SALT 3198 Salta 3199 Salud 4039 Salut 3200 Salvador, El — 3201 Salvoconducto 1218 Samoa 3203 San Francisco 3211 San Josś 3213 San Marino 3215 San Remo 3216 Sangre 1952 Sanciones 3214 Sanitaria 1835, 1907 Santa Alianza 3467 Sanwa Bank 3217 Sao Paulo 3218 Sarajewo 3219 Sarawak 3220 Sarre 3177 Satelites 2176, 3221 Satisfacción 4016 Schleswig 3438 Schweiz. Kredit 3226 — Bankyerein 3227 Scouting 3228 SDR 3229 SEATO 3230 Seca 3411 Secta 3238 Secretario Gen. de la ONU 3235-36 Secretariado de la S. de N. 3233 — int. 3234 Secuestro de diplomat. 879 Secularización 3239 Seda 1576 Sede int. 3261 — de la ONU 3260 — — — S. de N. 3259 Segregación racial 3231 Segundo 3240 Seguridad int. 357-60, 703, 785 4029 Seguros 3644-46 Sejsmologia 3232 Sellos de corr. 4073 Semantica 3241 Semillas 2350 Senales de trafico 4075 Senalización marit. 2291 Senegal 3242 Senkaku 3244 Separación de laigl.del Estado 3147 Septiembre Negro 637 Sequla 3411 Servia 3245 Seryicio exterior 3291 — municipal 2478 — de Salvamento 3044 Seryicios yoluntarios 3292 Seryidumbre de Estao 3246 Sesiones de la As. Gen. de las NU 3248 Seyres 3250 Sexologfa 3237 Seychelles, Islas— 3250 SFE 3251 Shantung 3429 SHAPE 3252 Sharm El-Sheik 3431 Snęli Oil 3253 Shimonoseki 3254 Shinto 3255 SI 3256 Siam 3415 Siderurgia 1388, 1389 Sierra Leone 3263 SIFIDA 3264 Sikkim 3265 Silesia 1238-41, 2832, 3448 Silvicultura 2018 Simbolos int. 3417-18 Simia 3269 Simposios int. 3419 Sina! 3420 Sinclair Oil 3270 Sindicalismo 3421 Sindicatos 2226, 2943, 3457, 4081 Singapur 3271 1091 Indice espańol SINHUA 3272 Sinodos 1252. 3423-24 Sinologia 3273 Sionismo 3416 SIPRI 3274 Siria 3425 Sistema ADP 3426 — Aroeric. 132 — Asiat. 265 — Interam. 2200 — Int. de Garantia 1303 — metrico 2181 — mult. de liquidación 3151 — soc. econ. 3300 — dc Yersalles 3427 — tributario 2760 Sit-in 3275 Skal-Clubs 3276 Skopie 3280 Skylab 3283 Slums 3285 Smoot-Hawley 3293 Soberania 3412, 3413 Socialismo 2225, 3301 Societó Generale 32 Sociologia 3302 Sociedad Franco-Polaca — Polaco-Sov. 3536 — en Comandita "1738 — Bur. de Cult. 1013 — de Naciones 2030, 2033 — Biblica 367 — de dasificación 1691 Sociedades int. 3535 SOCONY 3303 Socorro Rojo 648, 2286 Soja 3305 Sojuz 3316 Soi 3286 SOLAS 3318 , 3765 Tanger 3475 Tanzania 3479 Taoismo 3480 Taquigrafia 3377 Tasbkent 3483 TASS 3482 Tax Havens 3484 Te 1357 Teach-in 3485 Teatro 3486 Tecnica 548, 3487, Telecom. 3491-95 Telefonos 3489, 3599 Telćgrafo 3490 Telegramas 3447 Teleobserv. 3496 Televisión 3497, 3500 Templarios 3501 Teologia 3402 Teoria de domino 3503 Teosofia 3504 Tercet Mundo 3629 Terminologia int. 3505, 3506 Terminos comerc. 1330, 1334, 1425 Termoelectr. 935 1126 Tertns of Trade 3507 Terranova 2433 Territorio 454, 507, 3509-14 Territorios estrategicos 3512 — neutrales 2380 — no autónomos 3509 — ocupados 3510 Terrorismo 3508 Testigos de Jeb. 3453 Texaco 3515 Textiles 3488 Thalweg 3516 Thyssen 3517 Tibet 3641 Solidaridad 38, 1819, 2535-37 Tiempo int. 642 Cn1»f.iA« Mn^(f';«A Tł<;Q Ttanriae W1Q V Solución pacifica 2769 Somalia 3321 SONATRACH 3323 SOPRON 3324 Sordomudos 1221 SOS 3325 Sosa 3304 Sozologia 3326 Spacelab 3327 Spitsbergen 3335 Splendid isolation 3336 Sport 3337 Spratły 3346 Sputnik 3351 SS 3353 Standard 3360-63 Standardización 3364 STANOFORCHAN 3365 Status quo 3375 STRICOM 3396 Submarinos 2495 Sudan 3399 Subversi6n 887 Sucesión de Estados 3404 Sud-Aviation 3400 Sudetes 3401-02 Suecia 3445 Suelo 1217 Suez 3403 Suicidios 3205 Suiza 3444 SUMED 3405 Sumilomo 3406 SUNFED 3407 Superpotendas 3408 Supernacionalidad 2813 Supervisión 1750 Surinam 3409 Sustancias psicotropos 2986 Swap 3414 Swaziland 3398 Tabace 3643 Tacna-Arica 3469 Tadjikistan 3470 Taiwan 3472 Tanganica 3474 . Clayton-Bulver 3561 - s. el Rio Columbia 3564 . de Craiova 3557 - s. Cuba 3681 - de Dunkerque 3551 . EE.UU. 3576 Triple Alianza 3619, 3621 Tristan da C. 3617 Trizonia 3618 Trofeos 2106 Trust 3623 Tsunami 3630 — — EE.UU. y la URSS 3704 Tuberculosis 1288 — Egipcio-Sov. 3663 — s. Florida 3679 — Francia-URSS 3688 — de Francfort 2779 — — Gondra 3553 — Hay-Pauncefote 3666 — Hay-Yarilla 3667 — Hisp. Germ. 1373 — de Jaya 3556 Londres 3558, 3559, 3672 Tutela 1975 Tugurios 3285 Tumbas milit. lł59. 1261 Toneles int. 3621 Tunez 3632 Tupamaros 3634 Turin 3638 Turismo int. 3639 Turkmenistan 3637 Turquia 3635 Tiendas 3279, 3962 Tien-Tsin 3518 Tierra 4050 Tierras aridas 4051 — Australes 1124 Tifones 3471 Timor 3519 Tipo de cambio 3842. 3848 — — interes 3381 Tipografia 3642 Tiran 3520 Todt 3524 Togo 3525 Tokelau 2407 Tokio 3526 Tonelaje de reg. 3529 Tonga 3530 Torgau 3532 Torturas 3533 Toxicologfa 3527 Toxinas 3528 Trabajo 2837-39, 2362 Tracia 3538' Tracoma 3537 Tractores 3598 Trade Expansion Act 3539 Traducciones 3522 Tramites 503 Transferencia 3601 Transfusiologia 3602 Transilvania 3258 Transito 3610 Transjordania 3603 Transporte 1329, 1733, 3605, 3609 Trata 1329 Tratado 3540 — de ALALC 3541 — — la Antartica 3544 —_ — Ankara 3543 — — Ancón 3542 — — Asoc. Econ. 3554 — s. Austria 3570 — de Brest-Litovsk 3571 — — Bruselas 3547 — Bryan-Chamorro 3548 — CENTO 3549 — de Cesión 3550 — Checosl.-URSS 3687, 3695 — s. Luisiana 3682 — de Moscń 3561 — — Mosul 3674 — — Nankin 3675 — — Neuilly 3572 — — Pol.-Gr. Brit. 3686 — — Potsdam 3692 — s. prevención de 3565 — Rapallo 3577 — — RFA 3694 — RFA-URSS 3727 — de Riga 3578 — Ruso-Alem. 2597 — Saavedra Lamas 3579 — de Saint Germain 3573 — Sasonov-Motono 3699 — de Seguridad Eur. 3680 — — Sevres 3574 — — Shimonoseki 3700 — Sov.-Checosl. 3695 — Sov.-Finl. 3664 — Sov.-Iraqui 3668 — Sov.-Yug. 3696 — de Suez 3701 — Sykes-Picot 3702 — de Tien-Tsin 3703 — — Tlatelolco 3580 — — Tordesillas 3581 — — Trianón 3575 — — URSS 3697 _ — Yersalles 3583 — — Yedo 3715 — — Yokohama 3669 — — Zgorzelec 3726 Tratados de Bancroft 3710 — — Basilea 3586 — Brit.-Soy. 3712 — de Bryan 3587 — — Bucarest 3588 — Chino-Rusos 3714 — Chino-Sov. 3713 — comer. int. 1332 — Germ.-Rusos 3721 — de Indochina 3717 — interamer. 3590 — int. 3736 — lateranenses 3589 — de Locarno 3720 — Napoleonicos 3591 — Nipo-Rusos 3718 — de Paź 3593, 3595 —, Reseryas en los—4031 —, Revisión de los—3568 — — Roma 3596 — — Taft 3725 — — Yalidez 3569 — — Washington 3597 Treuga Dei 3612 Trianón 3613 Two-Tier-Market 3640 U U2 3652 Ucrania 3728, 3729 Uebermensch 3653 confl. UFO 3654 Uganda 3655 UK 3656 ULMS 3730 Uister 3731 Ultimatum 3762 UN 2507 Un-American Activ. 3739 Unanimidad dęłaś Gr. Pot. 1574 UNCA 3740 UNCITRAL 3741 Uncle Sam 3743 UNCTAD 3744 UNCTAD/GATT 3745 UNDP 3746 UNEP 3747 UNEPTA 3748 UNESCO 3749 UNESCO, Constit. 1864 UNESOB 3750 UNHCR 3751 UNIAFRICA 289 UNIAPAC 3768 Uniatos 3773 UNICEP 3772 Unidad astr. 226 — Econ. Ar. 189, 3004 — Eur. de Comp. 1004 — int. del tiempo 640 UNIDO 3774 „Unidos p. la Paź" 4057 Unificación int. 3776 UNILEYER 3777 Unión Afr. y Malg. 3752 — Afromalg. de Bancos 51 — Americana 3753 — de Asoc. Int. 3764 — Atlantiea 235 — de Berna 3754 — Cult. Franc. 1121 — Econ. 3758 — de Estados 3770, 4079 — Eur. de Comp. 1007 — de Eur. Oce. 3771 — — Familias 2098 — Franc. 1120 —Hol.-Ind. 3760 — Interparl. 3766 — Latina 3762 — de Lublin 3761 — Nor.-Sueca 3767 — Oil 3778 — Panamer. 3769 Tribunal Adtninistr. 3624, 3626 — Sovietica • de Arbitraie 1240, 3557 Uniones aduan. 506, 2396, 3756, — arabes 193 — monetarias 3835, 3841 — postałeś 43, 2417, 3801 — relig. 3775 UN1POM 3779 Crim. Int. 2212 3757 — de B.-Russel 2209 — arabes 193 — — Presas 2211 — monetarias 3835, 3841 — Int. de justicia 2213-14 — postałeś 43, 2417, 3801 — de Justicia 3627 — relig. 3775 — Milit. Int. 2215, 2216 UN1POM 3779 — Perm. de la 3ust. Int. 3358 UN1S1ST 3780 Trieste 3614 UMTAR 3781 Trigo 2988 Unitarias 3782 Trimming 3615 United Fruit 3783 Trinidad y Tobago 3628 Uniyersalismo de la OKU 3785 69* Indice espanol 1092 Universidades 3787, 3792 UNRIP 3794 UNRISD 3795 UNRRA 3796 UNRWA 3797 Untermensch 3798 UPU 3801 Uranio 3802 Urbanización 3803 Urologia 3804 Uruguay 3805 USA 3807 USA Steel 3784 US1A 3808 Usi possidentis 3812 Ussuri 3809 Ustani 3810 Uzbekistan 3813 V VI, V2, 3815 Valija diplom. 2757 Yalones 3834 Yalores 2643 Yanguard 3817 Varsovia 3854, 2833 Yasallo 3855 Vascos 334 Yaticano 3859, 1984 Yecindad 3224 Vegetarianismo 3860 Yenecia 3866 Yenezuela 3868 Yenta int. 3350 Venus 3869 Veracruz 3818 Yerbrannte Erde 3819 Vereinigte Stahiwerke 3820 Yerificación 3871 Yersalles 3870 Yeteranos 3878 Yeterinaria 3879 Veto en la ONU 3821 Via marit. de S. Lorenzo 3464 Yichy 3822 Yickers 3823, 3824 Vida privada 4088 Yidrio 3433 Viena 3887 Viernes negro 635 Viet cong 3825 Yielnam 3897-3901, 2210 Yilna 3905 Vino 3907 Yiruela 2555 Yisado 3911 Yistula 3910 Viii 1062 Vivienda 2192-93 Yoiksdeutsche 3826 Yoikssturm 3827 Volkswagen 3828 Yorariberg 3829 Yorwarts-Strategie 3830 Yotación en la ONU 1219 Voium separatum 3831 Vuelo a vela 3446 Yuelos con bombas 2080-81 — fletados 638 Vulcanologia 3996 W Wallis-Futuna 3833 Warmia 3852 Warrant 3853 Watergate 3858 Wehrmacht 3861 Welfare State 3864 Western Union 3872 Westerplatte 3873 Westinghouse 3874 Westminster 3875 Wetbacks 3877 WFP 3885 WHO 3886 WIPO 3909 WMO 3916 Wolgadeutsche 3960 Wostok 3970 Wounded Knee 3971 WTO 3995 Y Yang-Tse-Kiang 1570 Yearbook of Int. Org. 4012 Yearbook of the UN 4013 Yemen 1577 Yeroen del Sur 1578 Yen 1579 Y's Men 4014 Yuan 1593 Yugoslavia 1592 Yute 1599 Zair 4017 Zambia 4022 Zanz'bar 4025 Zimbabwe 4053 Zloty 4071-72 Żona de comercio 3993 — desnucl. 354 — de influencia 3395 — mart. adyacente 2294 — monetaria 3843 — neutral 2379 — de seg. del hemisf. occ. 356 — tapón 3391 Zoologia 4077 Zoolecnia 4078 A ASaHflOH 2 A60JmI(HOHH3M 7 A6y ,Q,a6H Bonpoc 9 AsapBH 257 ABC nepiKSBbi 3 ABHauHoHHan npoM.2070-78 ABuamiH 2065, 1190, 1339, 1394, 1399, 1881, 1883, 2068-69,2139, 2830 ABcrpaJia3HH 247 ABCTpanHfl 248 ABCTPHH 249, 3311 ABCTpo-Bem-pHH 251 ABcrpocnaBn3M 250 ABioMaTHKa 254 ASIOMOOHJIH 3208, 255, 3207 ABTOCTpaflbi 256 ABTOXTOHŁI H aBioxT. icpp. 252 ArpeccHH 61, 2949 ArpOHOMHH 63 AflBCHTHCTbI 27 Afles 13 AaMHHIlCIpaUHH oBmeCTB. 20-21 AaonrauHH 25 A,mi cHCTewa 3426 AsepóaHflwaH 258 A3HaT.-a(t>p. KOMHTCT rop. KOH- cynbTanHH 266 A3Har. opr. npon3BoacTBa 261 —— COBeT pa3BHTHH UpOM. 262 A3inl M ADHKH HapOflŁI B OOH 35 A3na 259, 267 A3opCKHe o-aa 268 AKafleMMH HayK 74-75 — Mewa. 67-72, 2201 AKafleMHH JIBT. MHpa 73 AKKpeflHTHB 80 AKKpeflHToaaHHe 78-79 AKT BorOTCKHH 81 — aril 84 — 5 oKTH6pa 85 — PHO-fle-5ii.aHetipo 86 AKynyHKTypa 87 AnaGaMbi Bonpoc 89 AJiaHflcKne o-sa 90 AnfiaHHH 92 AJi6aHCKoe 30JIOTO 93 An>KMp 100 AntaBKT HKAO 96 AJKpaBHTM 97 AJmMeHTbi 106 AJlKoróJm 107 AnKorojln3ni 108 AlmeprononiH 95 AJlMaabi 771 AJlbTo-AflHflwe 1235 AnŁxecHpac 99 AJIIOMHHHfl 114 AJincKa 91 AwaaoHKa 116 AmepHKa 119-21,133-36,1367 AMep. accanoJlefi 130 —— KOMHTeT n0 3aBHCHMblM Tepp. 131 — cHCTewa 132 — COBCT 3003 — coBemaHHH mm. HHOCTP. nen 127 — — no cnen. 128 — — 3K. 126 AMHHCTHH 138 AMOpTM3aHHH 139-40 AMTOPr 141 AHapxM3M 143 AHapxo-CMHaHKaJiM3M 144 AHBTOMMH 145 AHrapHH 152 Am-oJla 157 AnrJmflcKiril a3. 153 AHTno-CKaHfl. 3K. KOMHTCI 156 AHfloppa 147 AHecTe3MOJiornH 150 AinpnKa 39, 52, 3082, 3770, 3975 AtpHKaHHCTHKa 40 Albo. KOMHTCT OflHHHaaiIX 50 — -manram. coio3 6amp. (J)MH. coo6m. 3974 AXCH 88 A3pOflpOMŁ>I 2079 A3pO(J)JIOT 30 B Baacn3M 271 BaraMCKHe o-Ba 277 BarflaflCKan w.fl. 274 Baahi BOCH. 339 BaitKOHyp 281 BanaHC 378-80 BaneapcKHe o-sa 284 BaJiKaHCKHe coK)3u 3306, 3309 BaJiKaHCKHH Bonpoc 292 BaJMOHM 286-88 BaJmificKHe roc-Ba 293 BaJrrafiCKoe M.-M. MHpa 294 Bam>HeonorMa 285 EaM6yKOBbiii aanaBec 295 BaHaHOBbie pecn. 296 BaHam>i 297 BaaaT 298 Bam-naflem 300 Eamc AsilaT. 263 — Aj)p. 44 — reHOB 302 — Eapon.1012 — KapHOCKHli 322 — MciKaMep. 315, 323 — Mentfl. 304, 310, 321, 325 — noflŁCKMii 2346 — UeHTpam.HoaMep. 324 BaHKH BCJIHK06pHTaHHH 313 — Mewa. 308 — CCCP 314, 1232 — CIIIA 312 — rnn 341 Beper CJIOHOBOH KOCTH 3998 BepHHroBo M. 348 BepHHroB npoJi. 347 BepnKH 3an. 350 BepMyflCKMe o-aa 351 BepHCKHfi coio3 3754 Becca 280 Beccapa6na 352 BenieHhie 3994 BHacppa 363 Bn6łieHCKne oSmecTBa 367 BHÓJiHorpaitiHH 369-70 BaBJmoTeKH 371-74 BMOJniOTeKOHOMHH 375 BH6JIHo4)HJIbI 368 BH30HHH 400 BnnaTepaim3M 381 BHMeTaJuiH3M 383 BHorpaibHH 38 BHonorna, 6Ho4iH3inmeBn3M 416-17 BoMoapflMpoBKa ropofloa 418 BocHiin H repueroBHHa 42S Boc^op 424 BoTaHHKa 426 BorcBaHa 427 Bpa3HJiHH 432 BpaK 2131, 3152 BpaTciBO Po3oBoro Kpecra 3157 BpHraffbi 453 BpMCTOJB.CKBił 3aJI. 437 BpHT. TCpP. B HHflHHCKOM OK. 454 — a3natbi 260 — o-aa 455, 2578 BpyBett 451 BpiocceJn. 450 BywH3M 457 BynJla 463 Bymara 2641, 2643 BypaHMK 469 BypyHflH 471 ByTBH 362 Eyi 217 BanyyMHaH TexHHKa 3487 BaJUlOHbi 3834 BamoTHoe EBpon. corn. 1017, 3705 — ynpaBJi. BOCT. Kapn6oa 3846 BaJnoTHŁifl coio3 3835 — — BOCT. AcppHKH 3837 — — 3an. AKaMep. 3841 — — UeHTp. AMep. 3839 —— —— SKBaTOp. A(ppHKH 3836 BanioThi 768, 3229, 3842-45, 3847-51,4069 —, (pOHflbi 1147, 1161, 1410 BapMiiH, Ma3yphi H HH?K. 6acc. p. BHCJihi 3852 BappaBT 3853 BaptpoJlOMeeBCKBH Ho^ib 2410 BapmaBa 3854 BapmaBCKHit aoroBop 3706, 2538 BapmaBCKoe BoccraHHe 2833 Baccan 3855 BamKan 3859, 23, 1937, 3379 BaxTeHHfcie wypnaJibi 1964 BamHHrTOH 3856 BereTapHaHCTBO 3860 BeKcem, 3863, 2923 BeJi. nepHtaBi.1 B OOH 3893, BeJiHKoopirraima 3889 Bea. naTepKa 3892 — WBepKa 3890 Bena 3887 BeHTpna 3884 Benepa 3869 BeHecy3Jia 3868 BcHeniiH 3866 BeHCKHH MHP 2790 BepaKpyc 3818 BepHTeJibHaH rpaMOTa 2044 Bepn1. KOMHCCHa flJlH repKanmi 3315 BecT-HHflHH 1435 BeTepaHbi Bo^Rbi 3878 BeTepHHapHH 3879 Bero B OOH 3821 B3aHMHoe rapaHT. ympiTowe- HMe 4009 B3aHMHOCTb 4010 Bn3a 3911 BHJIbHlOC 3905 BHJitcoHa iłcTŁipHamaBMTHblM yKOSOTe/lb 1094 BaerocyaapcTBeHHOcTb 2813 EHenau. opraubi 2526 Bofla 3917-23, 4024 BoeHHonJieHHbie H p ueHbie 1580 BoeH. ynpaB. GeaonacHOCTH B 3an. repiwaHHM 3959 BoeH.-LUTa6Hon KOMHTCT OOH 3958 BoSayUJH. JIHHKH noJIbIIIH 2062 —- npocTpancTBo 2831 Boima 3927, 449, 500, 2037, 2518, 2764, 2854, 2925, 3704,3924-28,3930, 3933, 3935-36,3938-40,3943-45, 3952-55, 3957, 4055 — BanaHOBaH 3929 — BberaaMCKaH 3902 — KpbiMCKaa 3934 — JIaurycTCKaH 1995 — MMpoaaa 3941-42 — Hau.-peB. HcnaHCKaa 3931 — TnxooKeaHCKaH 3937 —— OyTOOJIbHan 3932 BoftHbi (1918-39) 3946 BoitHbi (1945-74) 3947 — asna-r. 3949 — a»iep. 3948 — BaJiK. 3950 — espon. 3951 BoJlOKHa HCKyccTBeHHbie 3915 — pacTineJihHbie 3914 BoJibHbiH ropofl .HaHKHr 1183 — MHP 3969 Boopyweime 4037,2287,3267- 68 Bonpoc noJibiiiH 3347 BOCTOK 3970 BocTOK-Sanafl 3973 BOCT. M 3an. BenraJiHH 346 BOCT. n 3an. raJimiHH 1171 • BocTo^noa^p. opr. c.x. 2529 — — o6iuMx ycnyr 2528 Bpai 2011 BPCMH 640-42,644,1245,3240 BceMHp. M Me>Kfl. BbICiaBKH 4005 — Opr. HHTCJieKT. COOCTBCH. 3909 — np-ao 3462 — CoseT Mapa 3461 — — HepKBeit 3460 — KHMa 1286 rpbrayHbi 1289 ryaM 1291 FyaHTaHaMO 1292 ryMaHH3M 1386 — couHajiHCT. 1387 fl aaBHOCTb 2969 flaroMCH 655 flaJlafi-JlaMa 6S8 .HaJibHHfl BOCTOK 659, 686 JIaniiH 660 .HapflaHeJiJibi 661 JIaTCKtie npoJi. 866 JIsaflualb oflHo Tpe6oBaHne 3733 J^BHraTCJIH BHyTp. cropaHHH 3266 flBHIKeHHe CBo6oflOMbICJlHIHHX 3963 —— ConpOTHBJICHHH 3160 JIena^bBamifl 766 fleBn3bi 769,2868 AeBHTb MyApeuoB 907 flesepTHpbi 770 JIeMHceKTMaauMH 671 fleKafla OH 3153 J^eKJlapauHH 673 — asifaT. B BaHKOKe 677 — AJiWHpcKaa 675 — A(})p. 674 — BaJibtypa 678 — BaHflyHrcKaH 679 — BpiocceJibCKaa 3649 — ByxapeciCKaH 680 — BapmascKaH 725 — BamHHrTOHcKaH OH 697 — rasaHCKaH 683 — TUP H noJibiim 717 — ^KeHeBCKaa 684 — KHT.-nnoH. 681 — JIoHflOHCKaa 691 — MeKCHKaHCKaa 692 — Moi-KOBcKaH 693-95 — Hapofloa AMepHKH 696 — HesaBHcHMOcTH CUIA 699 — OOH 701-6 — o nopaweHHH repMaHHH 700 - — — npeflOCTaBJieHHn HesaBH- - CHMOCTH KOJIOH. CTpaHaM698 - — — npHHunnax Me>Kfl. npaBa -726 — riapHłKcKaa 708 — neTepoyprcKan 709 — no CJiy«iaio XXV-OH rofloa. -OOH 727 — npaB uapOAOB POCCHH 715 - — — pa3BHBaK>ui. CTpaH 707 - — — peoenka 714 — — iienoBeKa 711, 713 — ripa/KCKaa 712 — npean^eHioB AwepHKH 716 - — PHo-fle->KaHelipo 718 — CajibTa 719 — CaHTbaro-ae-^nJle 721 — CaH-Xo3e 720 — CoB.-noJibCK. 710 — CCCP o noJibm; 728 — CTOKroubMCKaH 722 — TamKeHTCKaa 723 — TerepaucKafl 724 — nJiaaeJib(j)HHCKaH 682 — UeHTp. AMepHKH 676 — ^anyJibTeneKcKafl 82 —— aJITHHCKBH 685-90 JIeKonoHHaauMa 730 ^3,eKpeT HanoJleona 731 — o MBpe 732 ,0,eJierauHH npn OOH 734 J],eMHJiMTapn3auHH 739 fleiviorpa(bnH 740-41, 495 JfeMOKpaTHH 742-46 JI,eMoHTa>K 747 JIeHaiiHi^HKaHHfl 749 flenb nanarnep. 897 JIenema UniviMepMaHa 4054 — 3»iccKaH 945 ,Q;eno3nTapHH 754 flenopTai(nH 753 ^epaTusatiHH 755 . ^epeJiHKHi-.H 756 .HepiKaBbi o6bennHHBmnecH 2635 — coio3Hbie 2634 flepMaTOJlorHH 757 aecaHT 759 .n.ecCHMHJIHUHH 760 JIeTepreHT 762 fle™ 888,714,891,1644,2466, - 2846, 3450, 3772 ,D,e-4)aKTo np-Bo 667 fle4)JinuHH 668 fle(j)OJiHauHa 669 JIwyT 1599 JlHBepcHH 887 JInero rapcim aTolui 773 flMKTaTypa npoJleTapHaTa 870 -Jlnoueabi 772 amiJlolaT 878-79 J],MnJioMaTHH 871, 54, 564, - 873-75, 877, 880-83, 1977, - 2465 — MMpa CCCP 876 flHCKpHMHHaiiHa 885,895, 3124 -^McneHCHH 886 fln3THJiaMHfl JlK3CprHH. 2083 flHH Biewfl. 891-96, 898-903 • J[o6poBOJibHbie cJiyH<6bi 3292 -JIo6pyawa 785 flo6pbie ycJiym 782-84, 3560 -flor»iaT 789 JIoroBop 3540, 3065, 3563, -3566-69. 3593, 3734-38 • - AaxeHCKHH 2775 - ABCTP. 3570 - ABCTpo-repM. 869 - AflpHaHonoJibCKHH 2774 - AHrJio-(t>paHu. 3551 - AHKapcKHH 3543 - AHKOHCKHH 3542 - AHC3HCKHH 3669, 3715 - BeHrasH 3658 - EoJirapo-pyM. 3557 - BpaiiaHa-^aMoppo 3548 - BpeCT-JlHTOBCKHH 3571 - BpiocceJibCKHa 2587, 3547 - ByxapecTCKHn 2778 - BepcajibcKHii 1827, 3583 - BecTttiaJibCKHit 2791 - rflP-Pr 3676 - reHTCKMH 2780 - rea-BioHO-BapHJibH 3667 - reH-nayHC(j)oTa 3666 - roHflpa 3553 - ryaflaJłyne-HflaJibro 2781 fliKen 3556 - 3roweJleuKMii 3726 - HcnaHO-repM. 1373 KapTaxeHbi 3660 - KJTeiłTOHa-EyJibBepa 3661 - KoHCTaHTMHOnOJlbCKHB 2782 JIACT 3541 JIoHflOHcKHit 3558-59, 3672 - MaHHJibCKMH 2592 - Mewatiep. 3560 MOCKOBCKMH 3561, 3673 - MoCyJIbCKHH 3674 HBHKHHCKHH 3675 HeHHCKMH 3572 - o6 AHTapKTHKe 3544 - — ap5HTpa>Ke Mewawep. 3545 — — JiaTHHoamep. roc-B 3546 - OGmeeBpon. 3680 OSmHii o6 3K. HHTerp. UeHTp. AMep. 3552 - o6 3K. accou. rBaTeMaJibi, FoHflypaca H CaJibBanopa 3554 — —— COTpyflH. IOW. A3MH 3585 o fle3aTOMH3aumi oKeaHOB 3678 - — 3anpem. npo6 aflepHoro opywMa 3689-90 - — KOH<ł)JinKTax 3565 - — KocMoce 3685 - OJIKBCKHH 2784 o Hepacnp. HflepHoro opy-WHH 3683 - — norpaHnqHbix ycTynKax 3550 - — npoaawe AJIHCKH 3677 - — p. KoJiy»i6nn 3564 - —— COTpyflH. BOCT. A4)pHKH 3584 - — coKrae, JiHre H Komtefl. 3582 - — 4>JiopHae 3679 - — 3K. HHTerp. UeHTp. AMC-puKH 3555 - Opr. 3K. coTpyg. 3562 - napHwcKHH 2785, 3681 - nepecTpaxoBoqHbiH 2597 - noJibCKO-6pHi. 3686 - — -pyM. 2979 - noJibma-Pr 3694 - npaiKCKHfi 2786 - PanaJUlbCKHH 3577 - PH>KCKMH 3578 - Pyc.-nnoH. 3699 - CaH-CTetpaHCKHii 2789 - CeBepoaTJłaHT. 2600 - CeapCKnił 3574 - CeH-5KepMeHCKHH 3573 - CEHTO 3549 - CHMOHOCeKCKHH 3700 - CoB.-ermi. 3663 - — -HpaK. 3668 - — -noJibCKHfi 2596, 3697 - — -łMHJi. 2783, 3664 - — -(iipanu. 3688 - — -ctipr 3727 PyCCKMM aJl4)QBHTHblM yKa30Te/lb — — -»iexocJioB.3687,3695 — — -rorocJi. 3696 — CCCP-CIIIA 3704 — TJlaTcnoJiKo 3580 —— TopfleCHJIbHCCKidS 3581 — TpaaHOHCKHft 3575 — THHbH3mn>cKiriS 3703 — pam«pypT<;KHn 2779 — paHn.-coB. 2978 — ^tolocJioBaKmi n K6a 2977 fly6Ha 858 JS3W& 862-63 ,Hiomie 3904 3aKOHHOCTh 2911 3aKOHŁI BMOpTIOan. 140 3aflHBi,i, 4032 3aJIO)KHHKH 4020 3aM6nH 4022 3aH3H6ap H neMSa 4025 SanaflHocspon. coroa 3771 3an. aBMHa 908 — HpMaH 1536 3anncHbie KHHłKKH 1629-31 3acafleHnc 4030 3acyxa 3411 3flopoBi>e H 3flpaBooxp. 4039- 40, 903, 2476, 2619, 3886 3eJi6Horo Mbica o-aa 4049 3eJiein,re StpeTM 4048 SeMe.HŁHaa pe&opMa 3054 3e»uin 4050-51 3JioTuft 4071-72 3HaKn 4074-76 3o)ioro 4067,464,1230,1704, 4062-70 3oJloToaeBH3. craHflapT 1225 3oJIOTOCJIHTKOBbrii CTaHflapT 1224 3oHa BJIHHHHH 3395 3oHŁi 6e3aTOMHŁie 354, 705 3ooJiorHa 4077 3ooTexmiKa 4078 M HSepoaMepHKa 1396 HrpymKH 4015 MeroBHCTbi 3453 He3yHTbi 1582 Hena 1579 MepycamiM 1581 H3rHaHne 301 HaaaTeJiH 4000 H3o6pa}KeHne H asyK 2451 H3o6peTaieaH 4003 H30JMHHOHH3M CIIIA 1563 H3paHJib 1564 HapaiiJiŁCKaa pesoJziouHfl 1565 Hay^eHHe o6mecr. muemul 2516 HMemie 2825 HMMHFpaUHfI 1411 HMMyHHTCT 1412-15 HMnepMaJlHSM 1419 HmnopT HeBHAMAiblił 1420 HMyinecTBo MipTBOii pyKB 781 HHBaJiHflbi 1527 HHBeCTHHHH 1529 HHfleiiuhi AMepHKH 1431 HHflHiiCKHfl OK. 1442 HHflHH 1430, 1432 HH^oKiiTafi (l)paHq. 1436 HHflOHe3HH 1437 HHflo-naKHCT. cnop o sofle 1439 HHflyn3M 1363 HHffycTpnaJin3annH 1440 HHHteHepbI H TeXHHKH 1531 HHKBH3HHHH 1454 HHocTpaHHafi cnyH<6a 3291 HHocrpaHHŁui JiemoH 2006 HHOCTpaHueB BOCH. CJly»K6a 3956 HHeneKHHH 1457, 3912 HHciHTyTbi 1461-78 HHTerpauHH 1479-92 HHTepaMcpHKaHH3M 1495 HHTCpBeHHHOHM3M 1524 HHTepBCHHHa 1521-23 HHTepBMflemie 1525 HHTCpKOCMOC 1505 HHTepJiaTHHoaMepHKami3M HHTepHanHOHan 2217-26,1740, 1954, 2023, 2943 HHTepHamioHaJiioauHH 1511 HHTepHannoHaJin3M 1510, 1512-13 IlHTepHHpoBamie 1514 HarepnptTanHa 1517 HH(j)JcniHH 1443 MHOpM. arCHTCTBO 55 — — CIIIA 3808 HinpopMa™Ka 1449 HHtopMamia 1445, 3965 ItepopMSropo 1450 HH(i>opM. ueHTpbi H 6iopo OOH 395, 1448 HinppacrpyKTypa 1453 HOPABH 1589 HopaaHHH 1590 HpaK 1533 HpaH 1534 HpJłaHflHa 1537-38 HppHrauHH 1541 HcKaTeJiH noflnolB. sofl 3156 HcKJHolieHHe no OOH 3811 HCK. cnyTHHKH 3eiiuin 3221, 592, 1494, 2176, 3492 — yao6peHHH 2369 HcKyccTBo 3442-43,1315,1710, 1862 HKHM 3001 KaopyM 1986 KsoTa 1987 KeMaJin3M 1678 KeHHa 1679 KepaniHKa 524 KepreJica 1681 KHSepHeTHKa 622 KunorpaMM 1683 KMJIŁCKHH Kan, 1684 KnHonorna 1988 Knnp 625 KHprH3Ha 1685 KHTaft 542 KnTaHCKMii H3. 545 KHTafiubi 3a py6e)KOM 543-44 Kaaitnefla 1712 IOlaccn(łiKKamia 1688-91 KJtepHKani»3M H aHTHKJlep. 1705 KJiy6bi 1707-11 Knin-a 1961-62, 3118 KoaflHHHH 1715 KoflCKc 1718-21 KoflmpHKaoHH 1724-25 Koflbi 1722-23, 1726 Kowa 3281 KoKaHHOBbifl KyCT 580 KoKocosbie o-Ba 1727 KoJlna6opaHKOHH3M 1728 KoJut. JierHTHManHa 1734 — oBopoHa 2452 KoJIOHHaJIH3M 1735 KcJiyMOHa 1737 KoMfiaTaHTbl 1739 KoMHinepH 1740, 2222 KoWCCMł H KOMHTeTbI OOH 1756,291,1742-46,1755 — paccJiea. 1757 — cMemaHHbie 1758 KOMHCCM wm pacenea. npe- cryn. MHJmT. xyHTŁl B łIlU^^ 1748 —— ———— —— CIIIA B HHflOKH- tae 1749 — no BonpocaM JI,. BocrOKa —— —— HaSJIlOfleHHK) H KOHTpO- mo 1750 KoMHTeT no OTBeTCTB. 1759 KoMMaHAKTHafl KOMnaHHH 1738 KoMMyHH3M 1772-73 KoMMymicT. n paoolHe naprini KoMMyranna 1774 KoMMioHHKe 1768 — noilbCKO-aMep. 1769 KoMopcinie o-aa 1762 KoMneHcauHH 1763 KoMneieaię™J3 1792 — ~ XHC 1794 — rcnyaacKaH 1793 o HenpHMemiMocTH cpOKa — roc. A 1 QfU. — Ocno 1887 — o CyanKOM KaH. 3701 — napiCKCKaa 1883 — rioTCflaMCKaH 3692 — tlHKarcKan 1881 — IOHECKO 1879 — ayHflCKan 1880 KoHBepreHHHH 1909 KOHBOft 1910 KOHTO 1838 KoHrperaHHOHaJiHcibi 1839 KoHrpecc 1840 — AppaccKiia 1842 — AxeHciKaHenpo 1816 — Can nayJły 1818 — Can-PeMO 1817 — CaH-pamincKo 1806 —— CoJIHflapHOCTH HBpO^OB A4>pHKH, A3MH H JIar. AMepHKH 1819 — Cna 1820 — CTpan HATO 2354 — CTpe3CKaa 1821 — TerepaHCKaa 1823 — TnaTCJioJiKO 1824 — ^lanyJlbieneKCKaH 1790 — HJITHHCKBH 1796 KoB(pJniKT 1836 KoHłyimaHCTBo 1837 KoHueHTpanHOH. narcpH 2449 KoHuepH 1775 KoHuepHbi BOCH. npoM. 4038 KypwicTiti WK '&ypwihCKro ws^ffS^ KypiaiK 1978 Jlaflamc 1989 JlaiiKa 2097 JIaMaH3M 1993 JIa-Mamu 1994 JIaay, 03. 1996 JIaoc 1997 JIa-nnaTa 1998 JIaTBMH 2101 JIaTHHoaMepiiKaHUSM 2001 JIaTHHcraie na. 2096 JleB 2020 JIerHOH apa6cKnft 2007 — Mexos H CJloBaKos 2009 Mrowna^ Wi Mamiititci Koiu(i|BKt.! — unipa •Łttb MaHbiłKypłin 'WA MaoH3M 2137 MapuaHCKue O-TO T.V>\ MapKa 2142-43 MapoKKO 2145 Mapę 2147 MapTHHlffia 2148 MacKaT 2150 MacoHCTao 2151 MaTemaTHKa 2155-56 MaTepHKOBaa oiMCJib 3432 MaaKH 1999 Me6eJn. 2163 JIeKapcTBeHHhie pacreiniH 4056 MeflaJm 2165-66 JIec n flpeBCCHHa 857 JIcCOBOflCTBO 2018 JIeco3aiiniTHbie noJlociii 2017 JIecoTO 2016 JICH 2010 JIerKan npoM. 2012 JIeH n neHbKa 2014 .IlMGepHH 2024 JIHBBH 2022 JlHBHH 2025 JlHra aMep. nauniS 3031 — apa6. roc. 2034 — Espon.2029 — aanHft 2030, 460, 1574, —— nOJIbCKO-BaTHKaHCKHH 1857 KOBUeCCHM KHTaiiCKMC 1777 KoHKypeHHHH CBo6. 1858 KoimeccHfl 1776 KoHKypcbi HM. BeHHBCKoro KoonepauHH 3345 1859 — npoH3BOfl. 1913 — — IIIonCHa 550 KoncpHMKa npHHnun 1911 KoHocaMem 1861 KopaSm, 3370-73, 2494 "-—HTymM 1863, 1865 Kopen 1915-17 ni 1866, 1928, 2043 KopHH 1870-71, 2972 KompaKT 1872 — weJiToii cooaKH 1873 KOHTpH6yHHH BOCH. 1876 KoHTponb 1874 — pcDKffemrii 1875 KoHctieBepauHH 1779 — CBOBOOHbDC npO 1918-19 Koppo3im 1922 Kopii>y 1920 KocMeTHKa Bpa^eGnaH 1932 KocnipiecKoe npocipaHCTBO 1933, 608, 934, 975, 2348. 3283, 3372, 3685 KocMOBHfleHHe 1935 KoCMOHaBTbI 1934 Kocra-pHKa 1936 Ko(t>e 1676 KOXHHXHHB 1717 KO»ICBHHKM 2411 KOIHHOC, 3aji. 3468 MeaMHHHa 2168, 2702, 3015 Mew, 2191 Me>KBMep. KOMHCCHH H KOMH- Te™ 2196-97 —— KOMHTeT MHpa 2199 — CIOIŁI MHpa 2198 — CHCTema 2200 — coBer o6opoHbi 3020 — HeHTp HCCJiefl. npoi CBo6oJi. 6op- TTnnn,»T»ft InOO kn 1AC') 3S,J3, J^,J7, JU^.J, *H. — npaa ^CJloBCKa 2035 — CaalueHHaH 2036 JlHMHT Harpy3nn 2039 JlHHHa (1950) 2038 — Biopanna 868 — Kep3oHa 621 — MawHHO 2115 — MaK-MaroHa 2110 —— npHMOH CBH3H 1382 JlMTaa 2048 — BamHHrroHCKHe 1826, 3857 Kpa, KaH. 1940 — raarcKHe 1340-41 Kpacnot M. 649 — eapon. 1830 — Eapona-AMOpHKa 997 —— IKCBeBCKHC 1191 — KaHpcKHe 1797-99 — KocMirrecKaa Eapona 999 — MOKB. 918, 1835, 3495 ——MHpHŁIC 1834 — HB BbicmeM ypoBHe 1832 — — — —, arnep. 125 — OOH 1833 • naryomcKHe 2994 KpacHoe M. 649 KpaciibiH KpccT 650 Kpax 1941 KpeaHT 1945-49, 922 KpcMauHH 1950 KpeMTO, 1951 KpccTHHrepH 1954 KpecroHOcubi 1960 Kpn3Hc1957-58,3401,3845 KpHCTanJiorpaHH 1956 Kposb 1952 Kpyrni>ifl CTOJI 2493 Ky6a 1967, 1959 napiDKCKHe 1810—13 *»Jvti ^^ui, ł^. — no MopCKoB HaBHrauHH 1831 KyBeilT 1981 — camnapHbic 1835 Kyna apx. 602 — conHflapHocTH 3319 KyKypy3a 1969 — — erpan A3HH H A(})pmKnapJiaMeHTCKniS 00103 3766 MoKiipaBHT. aep. 46 MOKCOI03. BOCH. KOMMTCT 2228 Me)KCOK)3HHq. KOMCHflaHTypa EcpJiHHa 3310 Mc»(coKi3. npaBirrcn. H nJie-6HcnnT. KoMneciia 2227 MtKOHT 2170 MeKCHKa 2171 McJiaHC3HH 2172 Mcin.niHHCTBa 2259-64, 3592 Mepbi B BCCŁI MHpa 2184,2178- 81, 2205 MeconoTaMHH 2183 MecTOnpeoŁłBamie 3259-61, 928 MeTaJUlypniH 1388-89 MeTeoponorHH 2175-76, 894, 1416, 3916 Merncki 2182 JO J7f7 A«JaJU>Aa t.ŁS.1 VIŁV.ŁW^al f.LVf. KoH(pepeHqnH AKKpcKaa 1808 KynbTypHaa pca. 3094 MaJibTy3nancTBo K HeoMBJi. MeroAHcrbi 2177 — BapceJlOHCKaa 1783 KynbTypHŁic 6Jiara 1973, 2464 2129 MacamiKa 2164 PyCCKMM CIłK^aBMTHUM yKa30TeJ11» 7041 HaHB3M B iieommre" _2370 .exa^,°P°%aclBO 2941 ^w^^^ 344 2186, 2264, 2359, 2514, — wn,ip6x 2589 2524, 2763, 2844, 2869, IIansTa mopcKan 1558 2910, 2991, 3005, 3034, — ipeTeftcKoro cyna 3357 3195, 3235-36, 3260, 3434, IIanaw paCTeTBhie 1559, l! 3498, 3606, 3626. 3724,— ropr. 1331,1560-61. 21 3746. 3785, 3790, 3806, IIanecrHHa 26Ó9 3811, 3958 nanirapbi 2610 OneKa 1975 IIanoMapec 2612 — menM7 WpaWH2230 .. Han-o^oeonHTc.. .-^:r "S^-2770 K^2373 ,-7-18 i2510 p. 2617 Mlipnoc i—t. cnopoa 2769 ;""" — cocymecTBOBamre 2770 HeocnaBiiam 2 ó l a - colWWMMecTBO 2767 Henan 2374 Opra^a^n .„.-„- ^TSoH^r Jfara "• SyS^; ^23, 2447, - %. roc-B 2527 nS^,2625 H OOH vn .916-18) J511,,2691, 3133-34 ^^^-^30^ ^^2^ Aami 3230 naHbwbmbiłKOH 2696 '""'A Ilanya 2644 -'—.o T-TIHHCH ^511,2691, Itoep 2404, ruHnou*^..., _ 3064,3418 ---cneu. OOH 2545, 3063 nanapa6H3M UIŁI iraHH3aHnaaiiiep. roc-B 2532, nanatpiiKaiTOM Z614 124 naHrepMaHH3M 2624 a(t>p. roc-B 2527 naHncnaMM3M 2625 — aKeftKe 2657- — — —, Albp.-MaiŁram. 42 ^^ ^ < — — —, AApo-Manaracmt- IIacnopT 2661 3752 — HanceBoBOKHft 2338 - --..„o nni^KeHHe 3161 MiipBue 3art»o."- JItira B. H OOH 2771 — npcflJKoKeBHH (1916-18) 2768 Mnp no aaKOHy 2787 Maccini 2248-49 HiwpJi. "»" MiiccHOHepu 2250 — -lIH«t'"e3,„,, Mornaa HeM3Becr. ConaaTa HHKaparya2406 1261 H>iy3 o. 2407 Monun.1 BOCH. 1259 HOBBH rBHHea2434 Mosa 2268 — Senaiwm 2436 Mo3a»6in< 2304 - KaneBorniH 2435 Mo3r 2306 Hosue re6pnBhi, apx. 2437 MoseJn, 2305 HoBbiB Kypc 2439 MonnaBHH 2271 - - "^"-^ 2440 MonaHH 2272 — nopnaoK 2441 C^ 2257-58,1060,2223, HopBeraH 2425 3455 HOTB 2431 MOJIOKO 2255 , S0™*"'?^"1 24" MonyKKCKHe o-aa 2270 HyBiin 2444 MOHaKO 2275 Hy««H3MaTiuta 2445 MonroJlna 2276 vl'SWVS'r'i1c'\'^> MoneTa 2704-05 Hbio-KopK 2438 MoHOMeTannH3»t 2278 ,„. Hbio»ayHWKHa2433 MoHonoima 2279-80. 1335, HiopaSepr 2426-30 2325 Hiopn6eprc™e 3aKOHhi 2429 MoHoncoH 2281 — npHHwmu 2430 MoBieBHneo 2283 ^ MoHTceppat o. 2285 U ^onp ^^a 06H>KeHm.ie 3799 Mooani, ZiW ^^ 06JuiramiH OOH 2448 "K^awnaulie 911-12, 3< cKaa . Espon. 1006 „ naaBHTHa AłoO 'Z-————'W pa3BHTBa Opexn 2551--'-' „.40 ^«y3CK-.rt W^ 254B r>m.r>noKCHH i-1'*? naTOnoriia . nai^H'^1131^ • namitwa" Upmya*»^*— - OpTOBOKCHa 2549 -- -OpyiKne 442-48, 704, 1317, neaarorHKa mit 1970. 2081, 2400, 2509, neniiaTpHH 2675 " 3689-90 nei.,i _ ^p^n.-nonbcitoa npy»K6u 0(t)TaJn,monorna 2489 nepenHCM 3331-33 1126 OxoTini™n 3aKoH 2877 nepeceneHHe 2973 OouiHft PUBOK 3983-89 — npoMi,iceJi 2102 nepexonm>ie cenemm,25 06mHOCTb HB-repecoB 3977 0;spana 2464-77, 2834 IIepiionHKa OOH 643 06Łen. Apa6. Pecn. 4058 — ecTecTBenHoB cpem,i 1182, nepcBncKBft 3an. 2684 — apa6. roc-sa 4060 2472,4023-24,3684 nepcaa 2683 — Apa6. 3MHpa-n,i 4059 — HecoBepinemTOwnnK 2387 nepcona rpa-ca B n. KOH[rpaTa — apaBHitanie 3MiipaTbi 1056 OxpaHHaa rpawoTa 1218 2685 O&beBHHtHHbie anH MHpa 4057 nepy 2686 — Hań™ 2347 n ne(:0 KyS»»CK°i 2566 IIamiCTaB 2580 IIeTHUtin 2695 OroBopKH 1692-1704, 4031 naKT AHHliilcKnft 2581 nerpoiKHiHC 2694 Onoa 2485 — AHTHKoMMHTepHOBCKHft 168 ne— HaSmoncHMe 2453, 2455-57 OroBopKii Ha rpami Boftia.1 2334 Oapa 2485 Ha6MBŁie cojlaaTbi 2332 — -Hbica -*»•.-„..,.. HanoroBbie CBdtMbi 2760 OKeamul B OOH 2462 — —-. HaMn6Ba 2336 OKeam,! 780,2463 — BanTnftcKHft2.iti,ł -_.-, HaBKHH 2337 OramaBa 2492 — BapmaBCKBa 2605 nirntepH 271Z HapKoTOKH 2342, 1423 OKKynamromu.ift ctaTyl nnn — BocroiHbia 2606.,, nnaBHocTh 2754 HaceneHHe 628,2084-86,2467 3an. rep»u>H»ni 2497 — rcpMaHO-HTan. 2603 nnaKaT 2714 HacentHitt,ixmecTo'iHCTKa2478 OKKynainm 2496, 3510 — Kennora-Ep»aHa 2586 nnaBHpoBaBKe 2734-36 HactpHani 2349 OKTa6pbCKaH peBoiiiomm 3097 — JInrH apa6. CTpaH 2590 lUlanbi 2715-46 HacnenoBaBHe 889 ' ——„« macno 2501 — 06 SK. K KynŁT. npaBax 2847 nnatia nonpaBKa 2747 HATO 2352-53, 2600 — " "'awn. u nosm-t. npaBax nnaibi 2751 -—„„„„ 2355 Tt.neoHcmrtbi 2748 Ki>< Onpa 2485 — -Hbica JIyłKHUKa 2486 — barman'-"—- - ""•BBIIB H ÓOHJ1462 — BanKaHcKMii 2583 niip.^.^- . — BaJiTHftcKHft 2584 niipaTcKHft 6cper —» •>W nmKepH 2712 ——• T7l;4. — o rpawa. 2853 HayKa mi-»», . — naHaiiiepBKaBCKHft 2598 2363-64,. 2994, 3013-lł, um^ —„ — PeftHCKBft 2601 3059, 3651 OHOMacTOKa 2506 — Piio-ne- 5KaHeftpo 2602 Haypy 2367 OOH2531,19.393,461.653-54, — Caanenpa JIamaca 3579 HayTOo-TcxH.mtAopM.1446-47 786, 835, 910, 928, 1039. — CEHTO 2588 — PCBOJBOHH 3095 1073, 1080, 1089, 1159, — COB.-HIIOH. 2594 — corpywnwcCTBo 2365-66 1219, 1392, 1645, 1833, — Tp6x ncpłKaa 2604 UJIHBKUouw .—- HATO w^-, - OJmrononHH 2499 HaTypamraanHB 2355 Onoao 624 Hayiw 2357-58, 884, 2361, Om-cTep 3731 "^M^, 2994. 3013-14, Ort&H 2503-04 OHOMacTKKa 2506 • --- ^r\ lat Ha%3-64,.2 3059,3651 Hawy 2367 nJie6ncnnTbi_i/t° g,CTBo»ie nnonosOTOCTb B 2753 ,,<,.(> nnvroKpa'nm 7•'•'u .. 1749 Ka^3»^^9^ norn6 3a O^^pbi 1249 ^S^^2762 1098 rioflsoflHbre JioaKH 2495 —— MHHbI 2246 npoMbimneHHOcTb 2970, 262, Penm-mi 3067-71 458, 539, 1462, 2012, 2103, PeaecJio 317I Cea-rbep, o. 3191 CeHT-BHHceuT, o. 3192 ......—. *,*.>» TJO, JJ7, A-TUA, AVAA, AAUJ, i-cnicwlu JŁ/t ł^iCHT-AlHHCCHT. O. aVyf. nowienKa aenew. 3HaKOB 1037 2153, 2795, 2942, 2971, PeMiuiHTapHsamm 3072 CeHT-KpHcroAep o 3188 %%'""'" THX°OK• °"3a 3774' 40!1 Penapamm 3077, 1753, 2195, CeHT-JIiocHH, o. 3190 ""a0""""'" THXOOK. o-sa 3774,4011 - _,_.„. _ 2829 nponaranaa BOCH. 2955 2487 noapbiBaaa aea-rein.HocTb 4008 riponHTamie 1421, 1621, 3885, PenaipHannn 3078 TTnwtłrtMICT rtw^OTao Ofi^A Af\rn n..__--—___. 1/Wrt IlcuKapHaff oxpana 2834 4091 nculSTbi Haa oTKpbiTbiM MopeM npoCTHTyiftiH 2956 2080 npoCTopu 2975 noJiMHeaHa IK. BberaaM 3900 Pe-ropcHH 3087 PenHflHB 3049 PeaKcnopr 3051 PeraHboH 3089 Pmwa 3104 FUM 3174, 1984 PHO-fle-Opo 3105 Puc 3169 Pofleana 3111 PowaccTBa o. 428 Powb 4090 POCCHH 3135 PC4>CP 3136 PyaHaa 3165 npOTCKHHOHH3M 2958 npoTecT 2960 npoTecTaHTHSM 2962 IIpoTOKOJi 2964 — raarcKHH 1344 — «eHeBCKHit 1194-95 —— JIoHaOHCKHft 2061 — MocKOBCKmi 2049 IIpOTOKOJIhl PHMCKHe 2963 npo*HHTepH 2943 . ^ . -.. npo4)coio3bi 4081, 2202-03, Pycm, 3158-59 2221,2226,2856,3457 PyMbMHa 3164 npoiieflypa 2938-39 Pyp 3163 IIpoucHTa HopMa 3381 PyccKaii H3. 3137 IIpouccebi JIeaimnrcKiie 2040- Pbi6oJioBCTao 3166, ; 41 PbiHKH 3167-68, 6J6 — HropBSeprcKHe 2427-28 PIOKK) 3106 npyccBfl 2967-68 IIcHxnaTpMa 2981 p ncnxoaHanH3 2982 " rTciutonorHa 2983 ricHxonaTOJiornH 2984 ricnxoTpoHHKa 2985 3880 CaapCKaa oSJiacrb 3177 CaaoBoacTBo 2490 - CaftroH 3193-94 ncHxoTponoBbieBemecTBa2986 CaftMeHCKMfl Kań. 3187 "--"""" ""•'" CanoMoHoBhi o-Ba 3196 Canoinnal 3197 CaUŁBaflop 3201 Canbia 3199 Camoi 3200 CaMoa BOCT., C. 3an. 3203-04 CaMoo6opoHa 3209 CaMoonpeflCJiCHHe 3210 CaMoy6nacTsa 3205 nowa 2756-59,43,1723,1906, ntMm,i 2989, 2470 2066, 2417, 3801,4073 nyS.iMKamro OOH 2991 """y^™. 577-78, 496-507, ny6nirain,ie pa6oTŁi 3109 1896, 3394, 3962 nyma.-n.em.-9cm 2995 IIpasa H o6aaaHHOcTn awep. nyllirymicTaH 2996 roc-B 2849 ny3pio-Pmipex 3006 Canmapna 3212 CoBeniamia KOMMyslicr. n pa-CaHKUHH JlKrn H. a OOH 3214 6oqHX napTHft 2341 ^•n,. ił^.——^ 'mc • ^__ --_-__-•_- - _- CaH-MapHHO 3215 CaH-nayny 3218 Can-PcMo 3216 CaB-Tome o. 3463 CaH-paHnncKO 3211 CaH-Xoce 3213 CapaaaK 3220 npeaM5yJia 2930 ._„-„_- npeaCTaameJ&cTBa npH OOH 3028 3356 PaaHOJiorna 3032 a 'PeCMCTBCHHOCTb rOC-B B Hp-B 3407 PaflH3cre3Ha 3026 •mii PaaBofli,! 3152 npeJMMHHapHH 2933 Pa3aea MHpa B OOH 2763 npeMHH 407, 2206, 2329-31 Pa30peaHe BOOKHOC 767 npecBHTepnaHe 2934 Pa3opyaeaepaiłHH CeMba 3113, 2098, 2735, 2850, BHP«I,I 3299 2893, 3152 — cHoreMa xo3-Ba 3300 Generan 3242-43 CounaJibHoe o6ecnciemie 2515 paapylnemn.cs CeH-aCepMeH-an-JIc 3189 CeHKaKy, o-aa 3244 CoKHOJlortw n o6mecTB. HayKH 3302 1099 Coi03 3316 Tauwep 3475 — roc-B U,eHTp. AltipHKM 3770 TaHsanHa 3479 — nepataB 4079 Tamtepbi 3477 — swm.K. accou. 3764 TaoH3M 3480 — — HHHt.-TOm. opr. 3765 Tapmt>bi 505, 1178 — panu nporpecca 3307 TACC 3482 Coro3. BOCH. a«M. B repiamiH TainKeHT 3483 104 TeaTp 3486 — — «tHccnn B BepJnme 103 TerepaacKaa npoKJia»iauna — — np-so oKKynHpoB. Tapp. 2950 In T^ot^flułTtI-lTI-TI" TX'artl»łłMC» ł4R — KOHTpon. BnacTi. 3314 — KoHTpon. COBST B repMamiH 3313 Y y6ewnme 269-70, 2863 yraHaa 3655 Yrom, 3881-82, 1011 — COBCT wia yinoHHB 3312 C0103HMKH 102 TeKCTHJibHbie H3aeil"a 3488 TeneBiwHHe 3497-500, 2491, 3033 TenarpaMMŁi 3447 Tenerpalp 3490, 1548 TeneHaoJiKWHire 3496 paKHa 3538 "t>paKTypa 1116 paHKQltlOHHH 1129-30 . „ paHK 4>paHU. 1128 Yrom, 3881-82, 1011 — msetm. 1131 yrpoaa npn»eHeHHH cmibi 1260 paHii. ananemia K •repp, ygoBneTBopeHHe 416 1123-24 yaoCTOBepeane cMepm 4042 pannna 1118 ysGeKHCTaH 3813 paim. Cooomecrao 1122 YKpauHa 3728-29 --•— ——--» — "^ yMCTBCHHO OTCTajlbie 3800 yHnaTbl 3773 ymreepcamraM OOH 3785 YHKBepcHTeTbi 3786-93 ^r...... A_nK 101 C0103HMKH IUZ TelKHaOJIKWHire .iWO —— pCJmrH03HbB Coio3HOT. KoniHccna no As- TenetoHbi 3489,1548, 3599 yinrrapHii 3782 CTpHH 3311 Teo;lorHH 3402 Ymn anep. 37; Corosbi 3308 Teopaa ttonnma 3503 — AtJlainwiecu Coa 3305 Teoco<ł>na 3504 — c^.^^an l CnacaTenbHaa cnyatSa 3044, TepMHHoJlorHa 3505, 1425 2099, 3202 Tepmoanep. npo6ne»ibi 2966, Cneneononia 3328 • 3704,4018 CnnpHTyanM3M 3329-30 TeppmopHM 3aBiicmtbie 3513, Cmnii H Opaaa 3334 131 Cnopt3337-44,286,452,2500, — HecaMoynpaBnaroluaeca 2557, 2918, 3Ż06, 3317, 3509 3428, 3445, 3600, 4006, — oKKynnpOBaHm>ie 3510 4083 — noaonelHbie 3511 CnpaTiiH o-aa 3346 — cTpa-(erHqecKne 3512 CnyTHHK 3351 TeppHTopiia 3514, 1493 Cpewnemiioe M. 3451 TeppopHsw 3508 CCCP 4080, 876 TescHHWCKiia nporpecc 2826 ^-m^mr^ritfirrT IISA 'TH5CT 364"1 Cia6HJiH3auna 3354 TnSeT 3641 CTaHnapTM3anna 3364, 1468, THMOO 3519 2419-20, 2422, 3776 Tnnorpa$Ha 3642 CTaHKH 2450 TnoaHCKMii npon. ; yHHH apa6. 193 — pejinrno3Hbie 3775 yHHTapHM 3782 yHHa anep. 3753 — AtJłaHTHlecKaa 235 — BpecTCKaa 3755 — JIaTOHCKaa 3762 — JIn6epaiibHaB 2023 — JiKsoJlHHCKaa 3761 — Faftipatoena 3038 — <6paHn. 1120-21 — UlBeftCKo-HOpBe>K. 3767 yHUKa avoirdupois 3742 yon™c o. 383? YnaKOBKa 2508 ynpaaneHHe 4028 ypan 3802 yp6aHH3auna 3803 yponoraa 3804 ypyrBait 3805 yccypM 3809 paBnna 1118 paHH. CooSmec-rBo 1122 (t>pa'miy3CKHft fl3. 1125 pr 2394 pacnaHaBH 1137 pOHibi 1133-36 pyKTbl H OB01HH 2569 <^y3HH 1167 ynb6pattTa nporpaimia 1140 ym cTepnHHroB 1165 ytypoJloraH 1166 X 1642-44, Xaftftapa6an 1312 XapTOH 1633-40, 1649-59, 2562 XaTatt 1346 Xe)lbMmTeaT 1352 XenbCiiHKH 1353 XHMHa 537-39, 2706, 2369 XHpocn«»a 1365 Xnpypnm 546 Xne6 547, 855 X;ie6a 4034 XnonoK 336 XMeJib 549 XoH CTaTOCTOKa 3376, 1328 CTatyT 3374 OreKJło 3433 CTeHorpa// TosapM 3534, 1038, 4076 Toro 3525 TOKBO 3526 ToKCHKonorHH 3527-28 Tom-a 3530 Tonom, 3531 Topray 3532 yccypM 3»uy ^.owyBCKHa KOHIPUHKT 333 yeraB OOH 1645, 1865, 3092 XonoanJlbHoe ncno 548, 2055 yciauni 3810 XopBaTOa 554 '"" XpHCTnaHCKne aemoKpaTbi 558 — opr. 560 yitebic 559 YwiKa KanuTanoB 1614 yiesne o OOH 2359 yqiHbie 3651, 559 a6pnqHaa wapKa 4074 aKtonornH 1030 -Ł-._-_-„—- - —- nc^'ł HHaa 2015 CTO«taTOnorna 3380 CTpaHbi Hap. aeM,. 1942 '-.TŁlMlHlibŁC UCA^Ł""" ŁUłU l Uylily JJJf. -sraKMuJwt ti/* &u^u CTOne™e co nHa poiKff. Hę- Toproana 1315-35, 378, 4>apepcKiie o-aa 2567 HHaa 2015 1094, 1178, 1425, 1547, apmamiH 1041-42 CTO»iaTOnorna 3380 1822, 2149, 2539, 3371, 4>amH3M 1045 CTpaHbi Hap. ae"i. 1942 3393, 3744-45, 3964 amoaa 1044 — pa3BHBaiomneca H pa3B. ToproBoe Siopo awep. —"" '»'-—"""• i"^ 1943,1156,707 394 — cna6opa3B. 1944 •^—.— -ir^ ,-,•,= CTpaxoaaHne 3644-46 CyaaH 3399 CyaeTbi 3401-02 Cyn™ 3370-71,1413,1687 - ,--—- - - - -CyaoBJtaneiien 211 TpaHciiJibBaHHH 3258 CyaonpoTOBoaeTBo 3222-23, TpaHcaopaamia 3603 3150, 3357, 4026 TpancJiHTepanHa 360' TpaKTai 3540, 1725 — aM.ep.-noniłCKHfl 3576 — BepnMHCKBft 2776-77 TpaKTOpbi 3598 TpaBBMT 3610 CyaoxoffCTBO 4084 CynepaepataBbi 3408 CypHnam 3409 Cy3HKnK Kań. 3403 Cxn3ma 3225 CICTOB we>Ka. nnaa 2208 CmA 3367 Cbipbi 3247 CbipbB 3410 Cseppa-JIeoH& 3263 C3B_ 3023-25 •'"" TpancJiHTepanHii 3604 TpaucnopT 3605-09, 1882, 2067 —, rBaTewaJibCKHft 2965 TpauctepT 3601 pecn. 4*eflanHbi 1048 4>eaepanH3M 1057 HcaneHnal054 — lOm. ApaBim 1052 1394, CHOMeHonorna 1059 ep-nJieii 1033 npOToKOJi <ł>ecTHBaJin 1060, 2206 4>nn>KH 1062 4>H3BKa 1087-88 TpaHC(py3noiiornn 3602 it>H3HKQTepaiina 1086 Tpe-raft Map 3629, 2636, 2665 H3nonorBH 1085 TpnecT 3614 H3>iiecKoe BocnaTaime 3999 Tpa30Hiia 3618 iuiaTennH 1063 TpHKOTaiK 904 ^^——.—~.... . 1 (\t,Ł HJionorHH 1068 ePpa-JŁCUHC J&OJ ŁpKKUŁttłtt .»UT '-wuwwwnoi ŁW-r »B 3023-25, 202, 459, 501, TpHmiaan n ToSaro 3628 HJionorHH 1068 950,1156,1327,2340,2420, TpHcTaH-aa-KyHba, o. 3617 anoco4>HH 1069-71 2736, 2860, 3131, 3493, TpoacTaeHHbia coros 3620-21 nnbM 1065-67 l^ftO iaft'5 Tn^fł^^M orwii Ttnft AMttftłłr-M 107'5-73- 3609, 3882 CaaraH (roBKonr) 1390 ', x pucTaa-fta-i^yHbH, u. JUK ^*'nJiuuuiłiran iuu7—ł i , •l'poacTBeHHbi» Coro3 3620-21 nnbM 1065-67 TpoŁeii BOCH. 2106 HHaHCbi 1072-73, 1079-80 Tpya 2837, 357, 1458, 2362, 3251 2468, 2838-39, 2906-07, —, rpyi 4033 muun XpoHonorHii 556 H UArH 474 U.BeTHhie MeTamibi 2174 UeftnoH 494 Uenniono3a 509 UemeHT 510 Hena 512-14, 521-23, 2442 I.I.eHTpaiłbHoamep. COBCT 060- poHi.t 3019 UeHTpain>noa4)p. Pecn. 3082 l.IeHTpanbHbie roc-aa 517 U.epKBH a4>p. xpł»CT. 47 —— BOCTOTObTO 3972 — rpeiiecKOBocToiHbie 1253 — eBaHrenHtecKHe 1022 — enMCKonaiibHbie 965 — JiioTepaHCKHe 2092 — opTonoKcanbHbxe 2550 — npoTecTaHTCKHe 2961 HepKoBb919,1606,1937,3147, 3460 — aHrnHKaHCKaa 154 — apMaHo-rpHTOpMaH. 213 — KonTCKaH 1914 — MapoHHTcKaa 2146 —— MOHo4>H3HTCKaH 1566 — HaylHaa XpHCTa 1938 — HecropHaHcKO-yHHaT. 2376 —— pKlACKO-KaTOJlH^. 1939,1144 — yHaaT. 1251 TaoaK 3643 Tan>KHKncTan 3470 TatlBaHb 3472 TatiBaHaCKBtt npoii. 3473 TaiUłaHCTtia 3415 Tait^yabi 3471 TaKHa n ApHKa 3469 TaMrtMłAtllłl-łO nTłr>fiTli»]in TpyiHo6bi 3285 TcynaMM 3630 Ty6epKynte 1288 ... Tymic3632 TaKHa n ApHKa 3469 TyHacim 3631 TaMoweaBbie npo6ne«»bl 496- TyHHbi 3633 507, 577-8, 1896, 3394, TypH3»i 3122, 3639, 3995 3962 TypaH 3638 — coio3bi 506, 2396, 3756-57 TypKMeiniti 3637 TaitnJmepbi 3501 Typmia 3635 TaHraHbHKa 3474 TanbH3HHb 3518 Tanen 3476 TroneHH 1098 .y,» ..,,.,,, ^., ..^, —-, —- — xanneiicKati530 2468, 2838-39, 2906-07, —, rpynnbi 1075-78 — 3*noncKaa 981 4033 muianana 1081 U,ecCMH 526-27 —, Bce»mpnaa KoHi^eAtpamia t&HCKani.Hbie aoroBOpu 1084 UeuniH 565 3458 na»taHBUhi 1091 UltTOJlorHH 626 Tpymo6bi 3285 nopeHm»a 1093 UnTpycoBbie nnonbi 627 —-•-—- -"•"» cfruoTbl 1094-95,2149 Ubirane 623 oHffbi 1141-63, 48, 1014, U 1410, 2618, 3772 ' t>He™Ka 1100 ^an 629 oHorpa*na 1101 ^aft 1357 OHonormi 1102 '•lapTepHbie a°roBopi>l 639 oc(popn;Tbi 1112 laciHaa )KH3Hb 4088 oTOrpaM»reipiia 1114 iłacroTa 651-52 otorpa4)BB 1113 ^acbi 4041 1100 PyccKH."^^^^————————:^^mK) . -T-S————8 ^^^^K^ ^ffi——— Tpy»^Bil i^.»3335 q,^22. CB060AH I^"-" S^W4 qe^cnoBai«a^9^ UMtncllOB. KpOHa * 3 'teocnoB. Kpun. .__-iISpHaH IIHTOIW 635 — 4)acoJib 631 xJKpBoe M. 633 ŁIgpHbitt pŁIHOK 030 —— ceBTH6pŁ 637 — cnncoK 632 ^!M""54.1'AfvS(iS3-54 3811 SKOHOMHKaMBpw—- ilneHCTBO OOH t>S^ 3t, -'"" ^ coo6mecTBO 3an. 3976 111 _ — ceBepm,ix cipan -^ —— —^.«ninpieCTBol233, maHbnyH 3429 mapM am-Dlafiit 3431 DlBeftHŁre waliiHBbi 2154 DlBefinapii" 3444 m»eiiHn 344S VJ 3JieKTpOCB»aB ^ .. - 3Bre»iepB3M 983 1S49, 27S8 3ftxMaHa neno 915 3neKTpoTexHHKa 937 3nBanop933 3)n>6a 2095 3K. BHTerpanHH 1485 SiiKiac M JIoTapHBTOi 115 — M cou. KOMHTCT 1760 3n6neMa OOH 1089 SitOHOMeTpHH 916 SMarpanus,942-43 3KOHOMHKai«HpoBaiil234,3154 3»>iicc»n 944 SK. coo6aecTBO 3an. AtpiiKU 3Bepreiinta 949-50, 935 3976 Snepnifi 951- 53 — — ceBepHfcix crpaH 2416 3HHinaiHKii 948 — coTpyHinwecTBO 1233,2488, 3nn30OTna 967 3562 3nacKonaT 966 — cou. COBCT OOH 910 3proHOMW 969 •'•'ca 3pBTpeB 972 "a-»iinauiin 973 3JieKTpiwecTBo yoo 3jKKTpOBKKa 936 lOHtI.Łłłrt-• . •awKTOOCBHBh 3491-95, 901, lOpHHHWCKaH noMOfflł. 2! — aaimiTa 1556 ——'•""» oor. 2861 3758 3759, 3865 ^cKa)IaI^^^H " ~i ^"Źwmow 373. 3063 3"oinia97/ |STO922e23rp920502I6, S20, |^%02 2639 Indeks geograficzny A Abu Simbel 8 Abu Żabi 9 Addis Abcba 11 Aden 13 Adrianopol 1829 Afganistan 33 Afryka 39-52, 674-75, 705, 902, 1267-68, 1281, 1633, 1646, 1649, 1655-59. 1742, 1781, 2233, 2527-30, 2536-37, 2614, 3366, 3384-87, 3584 — Pd. Rep. 3081, 175, 327, 410, 413 — Śr. Rep. 3082 Agadir 53 Akaba 66 Akwizgran 88, 2275 Alandzkie Wyspy 90 Alaska 91, 3677 Albania 92 Algeciras 99 Algier 675, 1634 Algieria 100 Alta Gracia 1645 Alzacja i Lot. 115 Amazonka 116 Ameryka 119-36, 148, 394, 396, 399, 486, 696, 716, 720-21, 784,795-831,893,897,1145, 1148-52, 1155, 1161, 1325, 1367-68, 1463, 1474-76, 1638, 1643-44, 1647-48, 1650-52, 1654, 1658, 1743, 1747, 1780, 1843-44, 2196, 2200, 2234, 2617-19, 2849, 2881, 3003, 3019-20, 3333, 3367, 3380, 3763 — Lać. 121 — Pd. 133 — Pn. 134 — Śr. 135, 3552, 3555 Andora 147 Andy 148, 2581 Angola 157 Anguilla 158 Ankara 3542 Antarktyda 162 Antarktyka 163, 3544 Antigua 164 Antyle Hol. 170 Arabia Saud. 187 Arabski Plw. 194 Argentyna 208, 719, 795, 802, 915, 1036, 1243 Ariana 209 Atica. 3469 Arktyka 210 Armenia 212 Arras 1435 Arusha 3657 Asuan 228 Augsburg 2788 Auschwitz 245 Australazja 247 Australia 248 Austria 249-51, 161, 246, 733, 869, 1172, 1235, 3311, 3570 Austro-Węgry 251 Azerbejdżan 258 Azja 259-67, 1152, 1744, 1746 Azory 268 B Bagdad 274, 2582 Bahama 277 Bahrajn 279 Baleary 284 Bałkany 292, 951. 2583 Banat 298 Bandung 38, 679 Bangla Desz 300 Bangkok 677 Barbados 329 Barcelona 330, 1783 Barotse 332 Bazylea 3587 Belgia 341, 345, 1693, 1838 Belize 342 Beludżystan 343 Benelux 345 Bengal 346 Bengazi 3658 Berlin 349, 1694, 1784, 2777, 3310 — Zach. 350, 103 Berno 1895 Bermudy 351 Besarabia 352 Bhutan 362 Biafra 363 Białoruś 365 Bieguny Pd. i Pn. 376 Bikini 377 Birma 391, 3299 Bismarcka Arch. 392 Bliski i Śr. Wschód 402-03, 1786 Bodeńskie Jeż. 408 Bogota 81, 2585 Boliwia 415 Bonn 420, 3711 Bornholm 422 Borobudur 423 Bośnia i Herc. 425 Botswana 427 Boulogne 1787 Bożego Nar. W. 428 Brazylia 432 Brenner 433 Bretton Wooda 434, 1788 Bruksela 450, 1904, 2587, 3547 Brunei 451 Bryt. Teryt. 0.1. 454 Brześć Lit. 3571, 3755 Buchara 456 Budapeszt 177 Bukareszt 680, 2778, 3588 Bułgaria 466 Burajmi 469 Burundi 471 C Camp David 476 Campione 478 Canayeral 479 Cartagena 3660 Casablanca 484, 1789 Cejlon 494 Chamizal 532 Chapultepec 821, 533, 1790 Chicago 1881 Chile 541, 583, 719, 721, 748, 792; 821, 823, 1748 Chiny 542-46, 414, 571, 681, 875, 1777, 2800, 3472-73 3713-14, 3733 Chorwacja 554 Cieszyn 565 Cieśniny 566-67, 340, 344, 347, 424, 661, 866, 1940, 2120, 2548, 3473, 3520, 3636 — Beagle 340 — Balt i Sund 344 — Beringa 347 — Bosfor 424 — Dardanele 661, 567 — Duńskie 866 — Kra 1940 — Magellana 2120 — Ormuz 2548 — Tajwańska 3473 — Tiran 3520 — terytor. 567 — Tureckie 3636 Cinmen 571 Compiegne 3149 Cooka W. 602 Cypr 625, 1250, 3635 Czad 629 Czarnogóra 634 Czechosłowacja 646, 645, 2593, 3401-02, 3662, 3687 D Dahomej 655 Dekar 657 Daleki Wschód 659, 686, 1741 1744 Dania 660,344, 422, 1257, 1351, 3448 Delaware 733 Diego Gareia 773 Dobrudza 785 Dodekanez 788 Dominika 839 Dominikana 840 Dubna 858 Dumbarton Oaks 860, 1791 Dunaj 862 Dunkierka 864, 3551 Duńskie C. 866 Dziewicze W. Bryt. 905 — — USA 906 Dżwina 908 Eerehou 2244 Egipt 914, 3663 Ekwador 933 Erytrea 972 Estonia 977 Etiopia 980 Eupen i Malmedy 984 Europa 996, 687, 800, 985-1020. 1092, 1244, 1653, 1745, 1830. 2623, 3009, 3368, 3680 — Śr. 1002 Falklandy 1036 Faszoda 1044 Pedała 1792 Fidżi 1062 Filipiny 1064 Finlandia 1081, 3664 Florencja 1093 Floryda 3679 Fort Gulick 1110 Francja 1118, 110, 306, 334, 561, 591, 611-12, 800, 939, 945, 956-57, 959, 962, 968, 993, 1001, 1044, 1075, 1105, 1117-30, 1206, 1296, 1346, 2478, 3665, 3688 Frankfurt n. M. 2279 Fryzja 1137, 2260-61 G Gabon 1169 ' Galapagos 1170 Galicja 1171-72 Gambia 1173 Gandawa 2780 Gaza 1180, 2609 Gdańsk W.M. 1183 Genewa 1189, 83, 684, 1800, 1898 Genua 1793 Gex 1206 Ghana 1207 Gibraltar 1208 Gilberta i Lag. W. 1214 Glassboro 1216 Goa, Daman i Diu 1223 G. Adyga 1235 — Wolta 1236 — Śląsk 1241, 2832 Grań Chaco 1243 Grecja 1250, 625, 787, 957 Greenwich 1254 Grenada 1255 Grenadyny 1256 Grenlandia 1257 Gruzja 1287 Guam 1291 Guantanamo 1292 Guadalajara 1882 Guernica 1293 Gujana 1214 — Bryt. 1295 — Franc. 1296 — Hol. 1297 Gwadelupa 1299 Gwadelupę H. 2781 Gwatemala 1304, 2965, 3554 Gwinea 1305 — Bissau 1306 — Równ. 1307 H Haga 1310-14 Haiti 1311 Hajdarabad 1312 Hatay 1346 Hawaje 1348 Hawana 1349, 683, 1642 Helgoland 1351 Heimstedt 1352 Helsinki 1353 Hiszpania 1370-73, 334, 1208, 1293, 1366-73, 2700 Holandia 1375, 345, 1137, 1297, 1310, 1434, 1437, 3409, 3760 Honduras 1379. 3554 Hongkong 1380 Hot Springs 1383 Hythe 1794 India 1430, 346, 723, 2266 Indie Port. 1432 — Wsch. 1433-34 — Zach. 1435 Indochiny 1436, 1749, 1795 Indonezja 1437, 423, 679, 3760 Irak 1533, 1405, 1535, 3668 Iran 1534 Irian Zach. 1536 Irlandia 1537-38 Irlandia Pn. 1538, 1532, 3731 Islandia 1543 Ismun 1544 Istria 1545 Itaipu 1546 Izrael 1564-65, 678, 915, 1180-81, 1581, 2609, 3403, 4089 Jałta 685-89, 1796 Jamajka 1569 Jangcy 1570 Japonia 1571, 307, 317, 681, 686, 1076, 1139, 1280, 1365, 1616,1980,2143,2216,2236, 2251-52, 2937, 3312, 3595, 3630, 3700, 3718, 3733 Jaunde 1880, 3719 Jaworzyna 1572 Jemen 1577 — Pd. 1578 Jerozolima 1581, 931 Jordan 1589 Jordania 1590 Jugosławia 1593, 425, 554, 634, 957, 959, 1460, 1740, 2109, 2403, 2631 K Kair 1798-99 Kajmany, Turkus i Caicos 1602 Kambodża 1607, 684, 1436, 3716-17 Kamerun 1608 Kanada 1609 Kanagawa 1610 Kanały 1611,238,340,437,863, 1684, 1920, 1930, 1994, 2620, 3037, 3187, 3403 — Beagle 340 — Bristol 437 — Dunaj-Odra-Łaba 863 Indeks geograficzny 1102 — Kiloński 1684 — Korfu 1920 — Koryncki 1930 — La Manche 1994, 561 — Panamski 2620 — Projektowane 238 — Radżasthański 3077 — Saimiański 3187 — Sueski 3403, 3701 Karaibskie W. 1620 Karałby 1619-22, 322, 1285, 3386 Karelia 1627 Karishorst 1928 Karoliny 1632 Kartagina 1641 Karyntia 1664 Kaszmir 1666 Katalonia 1667 Katanga 1668 Katar 1669 Kazachstan 1677 Kenia 1679 Kerguelena W. 1681 Kirgizja 1685 Kłajpeda 1712 Kochinchina 1717 Kolumbia 1737, 3564 Komory 1762 Kongo 1838 Konstantynopol 2782 Korea 1915-17 Kostaryka 1936 Krajowa 3557 Kuba 1967, 485, 614, 1292, 1523, 1959, 3468, 3681 Kurdystan 1976 Kuryle 1980 Kuwejt 1981 Kwirynal 1895 L Ladakh 1989 Lakę Success 1992 Lanouic 1996 Laos 1997, 684, 1436, 1800, 3716-17 La Pląta 1998 Lauca 2002 Lesoto 2016 Leticia 2019 Liban 2022 Liberia 2024 Libia 2025 Lidice 2027 Liechtenstein 2028 Litwa 2048 Locarno 2052, 1801, 3720 Londyn 2060, 691, 1802, 1905, 2061, 3558-59, 3670, 3672 Lozanna 2082 Lubiana 1845 Luizjana 3682 Luksemburg 2089, 1377, 2820 Ł Łaba 2095, 863 Łotwa 2101 Łużyce 2107 M Macedonia 2109 Madagaskar 3080 Maghreb 2113 Makau 2118 Malakka 2120 Malawi 2122 Malediwy 2123 Malezja 2124, 451, 3271 Malfindo 2125 Mali 2126 Malta 2127 Malwiny 1036 Mandżuria 2134 Manila 1803, 2592 Mariany 2141 Marokko 2145, 99, 1371. 1404, 3185 Martynika 2148 Maskat 2150 Mauretania 2158 Mauritius 2159 Mazury 3852 Mekong 2170 Meksyk 2171, 429, 532-33, 540, 692, 796, 805, 811, 2509, 3580, 4091 Melanezja 2172 Mezopotamia 2183 Midway 2190 Minąuiers 2244 Moluki 2270 Mołdawia 2271 Monachium 2274, 2593 Monako 2275 Mongolia 2276 Montevideo 2283, 1885 Montreux 2284, 1902 Montserrat 2285 Moresnet 2290 Morza i oceany 237, 293, 348, 633, 649, 1442, 2575, 2836, 3451 — Atlantyk 237, 1636-37 — Bałtyk 293-94, 958, 1718, 1829, 1893-94, 2584, 3709 — Beringa 348 — Czarne 633 — Czerwone 649 — Indyjski O. 1442 — Pacyfik 2575, 2592 — Północne 2836 — Śródziemne 3451 Moskwa 2300, 178, 693-95, 1805, 2783, 3561, 3673 Mosul 2301 Moza 2303 Mozambik 2304 Mozela 2305 My Lai 2315 N Nadrenia 2318 Nakhon Phanom 2333 Namibia 2336, 413 Nankin 2337, 3675 Nauru 2367 Nepal 2374 Neuilly 3572 Ngwane 2385 Niemcy 2388-89, 104, 161, 400, 404, 467, 617, 645, 688, 700, 747, 848, 984, 1137, 1187, 1205, 1238-41, 1293, 1700, 2390-97, 2497, 2624, 2768, •3036, 3172, 3313-15, 3721 Niem. Rep. Dem. 2393, 5, 717, 725, 3676, 3722, 3726 — — Fed. 2394, 309, 420, 468, 749, 791, 808, 1040, 1175, 1351-52, 1359, 3663, 3676, 3694, 3711 Niger 2404 Nigeria 2405 Nikaragua 2406 Niue i Tokelau 2407 Niugini 2408 Norwegia 2425 Norymberga 2426 N. Funiandia 2433 N. Gwinea 2434, 2645 N. Kaledonia 2435 N. Zelandia 2436 N. Hebrydy 2437 N. Jork 2438 Nubia 2444 Nysa Luz. 2486 O Oceania 2462 Odra 2485-86, 863 Okinawa 2492 Oliwa 2784 Oman 2503-04 Opawa 1847 Oradour-sur-Glane 2520 Oslo 1887 Ottawa 2562-63 Owcze W. 2567 P Pacyfiku W. 2577-78 Pakistan 2580, 300, 346, 723, 868 Palestyna 2609, 1048 Palmas W. 2611 Palomares 2612 Panama 2625-26 Papua 2644-45 Paracelskie W. 2646 Paragwaj 2648, 806 Paryż 2660, 708, 1708, 1810-13, 1883, 2785, 3723 Peari Harbour 2673 Pekin 2676 Pemba 4025 Persja 2683 Perska Z. 2684 Peru 2686, 933 Petersburg 709 Petropolis 2694 Phanmundzon 2696 Pittsburg 3691 Poczdam 2755, 1814, 3692-93 Podw. i Zaw. W. 2832 Polinezja 2796 Polska 2804, 217, 303, 455, 473, 516, 519-20. 565, 585, 621, 710, 717, 725, 728, 1141, 1171-72, 1183, 1187, 1238-41, 1326, 2979, 3347, 3576, 3686, 3694-95 Port Artur 2821 Portugalia 2822, 1223, 1306 Powiśle 3852 Praha 712, 2786 Preah Yihear 2929 Prusy 2967-68, 2237 Puerto Rico 2993, 3681 Pugwash 2994 Funta dcl Este 2995, 1650 Pusztunistan 2996 d Ouebec 2999, 1815 Ouito 1651 R Rann of Kutch 3042 Rapallo 3577 Rehowot 3059 Ren 3074, 2601 Reunion 3089 Reykjavik 3099 Rijeka 3104 Rio de Janeiro 86, 718, 2602 — — Oro 3105 Riukiu 3106 Rodezja 3111 Rosja 3135, 715, 956, 3699, 3714, 3718, 3721 — Radź. 3136 Ruhra 3136 Rumunia 3164, 785, 957, 959, 2979 Ryga 3578 Rwanda 3165 Rzesza Niem. 3172, 55, 85, 88, 555, 663-64, 848-50, 869, 945, 1183, 1313, 1358 Rzym 3174. 1709, 1889, 2963, 3596 S Saara 3177 Sabaudia O. 3178 Sachalin 3181 Sahara 3184-85 Saint Cbrist.-Nev.-Ang. 3188 — Germain-en-Laye 3189 — Lucia 3190 — Pierre i Miq. 3191 — Yincent 3192 Sajgon 3193 Salomona W. 3196 Saloniki 3197 Salta 3199, 719 Salwador 3201, 3554 Samoa 3203-04' San Francisco 3211, 1721 — Jose 3213, 720 — Marino 3215 — Remo 3216, 1817 — Salwador 1652 — Stefano 2789 Sao Paulo 3218, 1818 Santiago de Ch. 721 Sarajewo 3219 Sarawak 3220 Senegal 3242-43 Senkaku 3244 Serbia 3245 Seszele 3249 Sevres 3250, 3574 Shimonoseki 3254, 3700 Siedmiogród 3258 Sierra Leone 3263 Sikkim 3265 Simia 3269 Singapur 3271 Skandynawia 3277-78, 156, 913 Skopie 3280 Słowacja 3287, 646 Słowenia 3288 Smyrna 3294 Somali 3320-22 Somalia 3321 Spa 1820 Spisz i Orawa 3334 Spitsbergen 3335 Spratły W. 3346 St. Zjedn. Amer. 3367, 22, 89, 91, 181, 312, 316, 335, 366, 476, 479-80, 518-20, 540, 562, 581, 590, 599, 606, 699, 733, 750-52,793-94, 798-99, 801, 803-04, 807, 809-10, 812, 815, 818-22, 824, 826-29, 836, 877, 906, 976, 1028-29, 1046, 1058, 1077, 1082-83, 1106, 1110, 1140, 1143, 1152, 1155, 1184-86, 1188, 1214, 1216, 1244, 1266, 1276-79, 1283-84, 1291-92, 1298, 1337, 1348, 1365, 1381, 2238, 2812, 2946-47, 3576 Stresa 1821 Suazi 3398 Sudan 3399 Sudety 3401-02 Surinam 3409 Svjam 3415 • Synaj 3420 Syria 3425 Szantung 3429 Szarm asz-Szajch 3431 Szlezwik 3438, 2790 Sztokholm 179, 722 Szwajcaria 3444, 311, 326, 478, 563, 1131, 1189, 1206 Szwecja 3445 Śląsk Ciesz. 3448 Św. Tomasza i Książ. W. S463 Św. Heleny W. 3465 Św. Wawrzyńca D. M. 3464 Świń Zat. 3468 Tacna 3469 Tadżykistan 3470 Tajwan 3472 Tanganika 3474 Tanger 3475 Tanzania 3479 Taszkent 3483, 723 Teheran 724, 1823, 2327, 2950 Tiencin 3518, 3703 Timor 3519 Tlatelolco 1824, 3580 Togo 3525 1103 Indeks geograficzny Tokio 3526 Tonga 3530 Tordesillas 3581 Torgau 3532 Tracja 3538 Trianon 3613, 3575 Triest 3614 Tristan da Cunha 3617 Trynidad i Tobago 3628 Tunezja 3632 Turcja 3635, 632, 661, 1346 Turkmenia 3637 Turyn 3638 Tybet 3641 U Uganda 3655 Ukraina 3728-29 Uister 3731 Urugwaj 3805, 813 Ussuri 3809 Uzbekistan 3813 V Yeracruz 3818 Yichy 3822 Vifla del Mar 1658 Vorarlberg 3829 957, yy Wallis y Futuna 3833 Warmia 3852 Warszawa 3854, 725, 2605, 2833, 3706 Waszyngton 3856, 1826, Watykan 3859 Wejhaj 3862 Wenecja 3866 Wenezuela 3868 Werona 1848 Wersal 3870, 3583 Westerplatte 3873 Westfalia 2791 Węgry 3884, 177, 246, 250, 298, 1108 Wiedeń 3887, 1711, 1850, 1890-92.1908 | W. Brytania 3889, 94, 313, 438-41, 454, 561, 602, 678, 731,841,847,956,962, 1036, 1044, 1078, 1107, 1165, 1254-56, 1351, 1380, 3665, 3670, 3686, 3712 1825, Wielkanocna W. 3891 Wietnam 3897-3903 3597 Wilno 3905 Wista 3910, 3112 Wiochy 3913, 788, 954, 1093, 1235, 2936 Wounded Knee 3971 Wybrzeże Kości Słoniowej 3998 Y Yedo 3715 Zair 4017 Zambia 4022, 332 Zanzibar Zgorzelec 3726 Ziemia 4050 Zjedn. Rep. Arab. 4058 — Emiraty Arab. 4059 — Państwa Arab. 4060 Związek Radziecki 4080, 141, 207, 212, 228, 258, 281, 314, 343, 365, 416-17, 474, 476, 486, 621, 632, 710, 715, 728, 732, 876-77, 1171, 1208, 1216, 1232, 1287, 1382, 2978, 3036,3663- 64,3687, 3695-97, 3707-08, 3712-13, 3727. ERRATA Strona Hasło Wiersz w haśle Winno być poprawnie Strona Hasło Wiersz w haśle Winno być poprawnie 3 12 5 od dołu przygotowywanie 265 1127 l od dołu know how 6 31 5 XX w., czego 271 1165 3 ,, ,, London 1973; 7 37 3 l >» New States of Africa 321 1393 3 od góry hiszp. Organización Internacional 14 50 l ^ Once 324 1402 3 ,, ,, Asociación Internacional de Fo- 17 61 28 stwierdzającą mento, 25 97 8 1 >1 XIX w. 367 1593 4 od dołu Neuilly-sur-Seine 1919 27 104 4 od góry Comandancias 368 1593 26 od góry Chile (zerwane IX 1973), 27 104 4 od dołu and 369 1600 3,, ,, Cables y oleoductos 30 119 w tabeli Bahama 18 IX 1973 380 1639 3 i 5 od dołu La Carta Echeverria. Barbados 9 XII 1966 401 1707 2 od góry Non-nuclear States Cłub, Boliwia 24 X 1945 417 1766 3 ,, ,, Kompjutery Antyle Hol. teryt. stowarzyszone 433 1832 3 i 4 od góry Conferencias en la cumbre z Holandią 462 1922 10 ,, ,, (skreślić cały wiersz) 31 121 w tabeli 2 Salvador (skreślić San) 465 1937 2 „ „ Pontifical State 39 148 4 od góry Andijskaja 494 2048 15 od dołu połono-lithuaniens, 53 200 14 od dołu z 17 VI 1969 518 2137 3 od góry ,,idee Mao Tse-tunga'* 57 215 8 od góry Bolivianos 525 2170 7 ,, ,, 1956 57 215 17 ,, ,, Petroleo 525 2170 15 ,, „ 1957 57 217 6 od dołu w stanie Quebec 526 2171 15 ,, Echeverria 58 222 8 ,, ,, Pacific Region 526 2171 23 ,, „ Chile (zerwane XI 1974), 81 324 4 ,, ,, Centroamericano 542 2227 2 i 3 od góry ang. Inter-Allied Commission 82 327 6 ,, ,, Transwalu. for the Government and Plebis- 91 350 koniec przedost. cite in Upper Silesia akapitu w duchu wynikającym 559 2298 5 ,, zwierzchnictwie 104 403 4 od dołu Thought 562 2314 2 ,, roś. Muzyka 104 405 13 ,, ,, royaume 564 2322 20 i 21 od góry rozbudowa naftociągów i budowa 104 405 14 ,, ,, Review gazociągów 130 530 6 ,, ,, XII-XIII w. 566 2327 3 od dołu w Londynie. Zob. 3133. 132 540 10 od góry pochodzenia latynoskiego 569 2339 20 od góry żądającą wprowadzenia 132 540 2 od dołu Echeverrii 574 2359 l i 2 od góry Study on the UN, franc. Enseig- 134 541 7 od góry stosowanym przez juntę. nement sur 1'ONU, 135 542 l od dołu chinoise 588 2393 11 od dołu Chile (zerwane IX 1973), 138 555 6 i 7 od góry przejętych przez polską admini 591 2400 2 od góry Non-proliferation strację 3 VII 1922 591 2400 3 ,, ,, Non-proliferation 140 562 5 od dołu D. WISE, TH. ROSĘ 612 2473 10 ,, ,, 13 XI 1908 w BerniT——^ 142 145 577 596 21 ,, „ 4 od góry aduaneros, roś. bez poszliny), Grzegorza XV 617 623 2500 2524 2 ,, ,, 11 od dołu hiszp. Olimpiada, Vi |( nł "S, Florence Nidftm&te1'' '"f^\ 155 646 11 , 1918 623 2524 9 ,, ,, Medaille intfraUiee "<>» \ 155 646 26 , l rząd emigracyjny Cz. zawarł w 659 2630 l od góry Miero-Staty ^ ^\ Londynie układ z ZSRR... 660 2632 l ,, ,, Axis-State!R c> ^iikn t* 186 742 8 , w końcu XVIII w. i XIX w. 679 2719 1,2, 11, 18 od li ^'0 ^ rt""" q, 200 820 13 , ł (skreślić po 1970 rzymską l) góry i 3, 4, 5 od 'A e-n C-i 221 917 l , ^ oi kos dołu Dawes \'-o„ ^/ 232 958 l , Baltic Entente 685 2746 8 od góry Dawesa \''"VJ \^ y 232 959 2 , Pequena Entente 685 2748 28 od dołu w KlagenfurcieN» 8 ,, >• 2 ,, •> l ,, •• 5 od góry 18 „ .. 36f37 „ " 4 ,, " 10 od dołu 6 od góry l 3 903 3627 4 ^ ^ idąc- IStrona Hasło Wiersz w haśle Projekt uchwalony w XII 1974 937 przez Zgr. Og. NZ. 940 Quid pro quo 960 Kolumbia 1947/48 i 1953(54 Kuba 1949f50 i 1956;57 Węgry 1968(69 Wiochy 1959 f 60 i 1971|72 Wybrz. Kości Sl. 1964(65 Islandii (1950), Competencias organizaciones Smoot-Hawley Tariff Act tomiast w Chicago 1887. Federacja Lekkiej Atletyki, z siedzibą w Rottenmann Federacja Piłki Ręcznej, ^».^ Międzynar. Unia Strzelecka, Międzynar. Federacja Siatkówki, 1016 żal. 1947, Międzynar. Federacja Zapaśnicza Międzynar. Związek Żeglarski 1020 skreślić: na Lodzie, 1021 ' hiszp. Corte 1023 oraz pozostałymi TSZ pokonały 1023 hiszp. Sociedad Internacional 1024 Hopitaux 1029 hiszp. Inyestigaciones interna- i cionales 1 , Tax heavens 1032 franc. Traitó d'Ankara, 1033 hiszp. Corte 1037 Mao Tse-tungietn podp. 19 IV 1971 w Bengazi. zwany ugodą Pittsburską) 3 od góry 14 ,, .., 2 od dołu l od góry 8 ,- •• od dołu 39541 12 od góry 1QTll 1 ,, ,, od dołu od góry id dołu od góry i"3 od góry ] 11 od dołu 4036 5 4036 23 ' 4040 20 4041 5 4043 13 4063 1 ' 10 407 16 407 15 408 ioi-1 lód góry 408 19 o11 dolu 40 3 „ " hiszp. Acuerdos od 15 III 1939 litterature wallone, z Austrią 1867-1918 przystąpił 1939 do Antykomin- ternu. Chile (zerwane IX 1973), (zlikwidować strzałkę) des puissances europeennes. an und betrachtet sich Este-Oeste ie l'Afrique de 1'Ouest dominialny Kongo zawarło Wiosną 1973 było już potępione nie wykluczone nadal hiszp. Contaminación de las iguas, łby z.w. M. Śródziemnego Europie Zach. około dawnieniu z.w.) 5 Morska Deklaracja zbiór zegarów słonecznych decyzje Zgromadzenia zapadały zlotem a większość walut stała się niewymienialna. l uncja troy == . nową jego stabilizację aewaluacje dolara Chile (zerwane IX 1973), w Gdańsku, Krakowie, Poznaniu i Szczecinie. (w 1969 wystąpiły z CISL lub uwłaczaniu". Państwowe Wydawnictwo Naukowe Wydanie pierwsze dodruk. Nakład 20.000+100 egzemplarzy. Arkuszy wydawniczych 225,0. Arkuszy drukarskich 70,0. Papier powlekany klasy V, 80 g, format 70 x 100. Tekst złożono na linotypie krojem pisma Times. Druk ukończono w czerwcu 1975 roku. Zamówienie nr 225/75. W-106. Cena zł 300,—. Drukarnia im. Rewolucji Pazdrieroikowei w Warszawie