Marianna Marek-Ruka Rehabilitacja społeczna osób niepełnosprawnych (skrypt) Wydawnictwo finansowane ze środków Państwowego Funduszu Osób Niepełnosprawnych Warszawa 1999 SPIS TREŚCI Przedmowa ....................................................................................... 5 I. Przedmiot i zadania rehabilitacji społecznej ............................. 7 1. Etymologia, geneza i znaczenie określenia rehabilitacji .......... 7 2. Podstawowe pojęcia w rehabilitacji społecznej ....................... 11 3. Cele i zadania rehabilitacji społecznej .................................... 14 II. Kształtowanie się rehabilitacji społecznej w Polsce i na świecie ................................................................................. 17 1. Rozwój rehabilitacji społecznej w Polsce .............................. 17 2. Rozwój rehabilitacji społecznej na świecie ............................ 27 III. Rehabilitacja społeczna i jej obszary działania ....................... 33 1. Rola rodziny w rehabilitacji osób niepełnosprawnych ........... 35 2. Czas wolny i jego rola w rehabilitacji ..................................... 45 3. Bariery psychiczne i ich konsekwencje ................................. 53 4. Bariery społeczne .................................................................. 56 5. Bariery architektoniczne i urbanistyczne - problemy i sposoby ich rozwiązywania ................................................. 60 6. Bariery komunikacyjne .......................................................... 66 IV.Czynniki warunkujące skuteczność rehabilitacji społecznej 69 V. Podstawowe kierunki w rehabilitacji społecznej ..................... 73 1. Integracja społeczna a środowisko ........................................ 73 2. Rehabilitacja środowiskowa ................................................... 83 VI. Ochrona socjalna i ekonomiczna osób niepełnosprawnych w Polsce ........................................ 89 1. Zakłady pracy chronionej ....................................................... 89 2. Warsztaty Terapii Zajęciowej ................................................. 90 3. "Medium" i "Medium II"-szansą na tanią pożyczkę ............. 92 4. Pomoc materialna .................................................................. 92 5. Pomoc w formie usług opiekuńczych ..................................... 93 VII. Rola ONZ i innych organizacji działających na rzecz osób niepełnosprawnych ......................................... 95 1. Działalność ONZ na rzecz rehabilitacji .................................. 95 2. Organizacje pozarządowe i ich rola w rehabilitacji i integracji ............................................................................. 107 3. Rola PTWK w rozwoju rehabilitacji ....................................... 115 Bibliografia ...................................................................................... 121 " Wartość człowieka jest najcenniejszą wartością świata, a jej ciężar gatunkowy przeważa wszystko w życiu jednostek i społeczeństw". Maria Grzegorzewska PRZEDMOWA W każdej społeczności ludzkiej istnieje pewien procent osób, które z różnorodnych przyczyn odbiegają od normy fizycznej lub psychicznej. Liczne badania wykazują, iż odsetek ten sięga ok. 14 % (A. Hulek 1977, s. 21) ogólnej populacji ludności. W tej liczbie mieszczą się dzieci, młodzież i dorośli. Stan tych osób zarówno zdrowotny, jak i sprawnościowy powoduje, że często nie są one przystosowane do życia codziennego, do nauki i pracy zawodowej. Dlatego stanowią dla społeczeństwa, państwa i swoich najbliższych bardzo poważny problem. Problem ten dotyczy przede wszystkim skutecznego sposobu udzielenia im pomocy i to takiej, która zapewni im zaspokajanie nie tylko podstawowych potrzeb życiowych, lecz umożliwi znalezienie właściwego miejsca w społeczeństwie zaspokajania potrzeb osób niepełnosprawnych. System rehabilitacji stosowany obecnie w Polsce ukształtowały wieloletnie doświadczenia i wnikliwe badania oraz doświadczenia i wzory innych krajów. Można więc stwierdzić, iż rehabilitacja - według A. Hulka (1977, s. 22) - to "proces żmudny, złożony, którego głównym zadaniem jest rozwijanie u osób trwale poszkodowanych na zdrowiu maksymalnych zdolności do wykonywania podstawowych codziennych zajęć, przygotowanie do pracy zawodowej oraz stwarzanie korzystnych warunków Proces rehabilitacji w ciągu ostatnich lat ulegał licznym przeobrażeniom Nastąpiła bowiem zasadnicza zmiana stosunku społeczeństw i polityki państwa wobec osób niepełnosprawnych. Szczególnie dotyczy on rodzaju i zakresu pomocy w zaspokajaniu ich różnych potrzeb. Należy dodać, iż względy humanitarne i ekonomiczne wobec osób niepełnosprawnych przesądziły o rozwoju rehabilitacji jako najbardziej skutecznej drogi "przywracania życia" ludziom niepełnosprawnym. Aktualne tendencje w rehabilitacji to dążenie do maksymalnej normalizacji życia osób niepełnosprawnych. Wynikają one z przekona nia, że każdy człowiek niepełnosprawny powinien być tak przygotowany aby jego życie nie różniło się od życia jego pełnosprawnego środowiska Praktyka wykazuje, że dobrze przygotowany do życia człowiek niepełnosprawny jest równie dobrym pracownikiem, jak człowiek pełno sprawny. Dlatego też w działalności rehabilitacyjnej należy maksymalnie wykorzystać wszystkie możliwości człowieka niepełnosprawnego, które pozwolą na jego aktywność społeczną i zawodową. W szczególności należy kłaść nacisk na ułatwienia osobom nie pełnosprawnym uczestnictwa w rozwiązywaniu swoich spraw w rodzinie i w życiu zbiorowym. W związku z uruchomieniem w Wyższej Szkole Pedagogiki Specjalnej - Kolegium Andragogiki Specjalnej - powstała konieczność opracowania skryptów dostosowanych do programu uczelni m.in. z rehabilitacji społecznej osób niepełnosprawnych. Są one niezbędne także dla znacznej liczby osób, które działają w różnych instytucjach na rzecz osób niepełnosprawnych i podjęły studia z tego zakresu. Niniejszy tekst może być pomocny w zrozumieniu i przyswojeniu podstawowych założeń rehabilitacji społecznej. I. PRZEDMIOT i ZADANIA REHABILITACJI SPOŁECZNEJ Przez długi czas rehabilitacja nie była w naszym kraju przedmiotem teoretycznych analiz i studiów. W związku z tym nie miała w Polsce swojej teorii. Dopiero lata pięćdziesiąte, dzięki pionierskiej działalności A. Hulka na rzecz inwalidów wojennych, przyniosły w tej dziedzinie daleko idące zmiany. Wtedy to bowiem pojawiają się pierwsze opracowania A. Hulka, w których zawarte są analizy i studia dotyczące założeń rehabilitacji inwalidów, a szczególnie jej praktycznych rozwiązań. Stanowiły one pierwsze próby uzasadnionego systemu rehabilitacji inwalidów w Polsce. 1. Etymologia, geneza i znaczenie określenia rehabilitacji Po raz pierwszy określenie "rehabilitacja" zostało użyte w 1919 r. przez Douglasa C. Mallurtie - dyrektora Nowojorskiego Instytutu Czerwonego Krzyża, który nazwał tak postępowanie medyczne z inwalidami wojennymi. Były to pierwsze próby prowadzone w eksperymentalnej szkole reedukacji i rehabilitacji inwalidów wojennych w Nowym Jorku, zmierzające do przystosowania do życia i pracy inwalidów wojennych -ofiar I wojny światowej (W. Doroszewski, 1960, s. 24). Brytyjska Rada Rehabilitacji Inwalidów (1944) uznała rehabilitację za "cały zespół usług stosowanych od czasu istnienia u jednostki inwalidztwa aż do momentu, w którym przywrócona jej zostanie zdolność do zwykłej działalności lub działalności najbardziej do niej zbliżonej". Według H. Kessiera (za A. Haikiem 1969, s. 22) rehabilitacja "... musi być uważana za twórczy proces, w którym zostają użyte i rozwinięte do stanu najwyższego zachowane sprawności fizyczne i umysłowe poszkodowanego. Jest to zorganizowana i systematyczna metoda, poprzez którą fizyczne, umysłowe i zawodowe zdolności jednostki są udoskonalane do stopnia, który pozwala współzawodniczyć inwalidom z równymi szansami z nie inwalidami". W innym miejscu ten sam autor określa rehabilitację jako: ... "przywrócenie choremu sprawności czynnościowej i umożliwienie mu powrotu na uprzednio zajmowane miejsce w rodzinie, pracy zawodowej i społecznej. (A. Hulek 1969, s. 22). Pierwsze próby definicji rehabilitacji w wydaniu polskim znajdujemy we wczesnych pracach A. Hulka (1957), w których wyjaśnia on, że rehabilitacja to przywracanie zdolności do samodzielnego życia i pracy poszkodowanym na zdrowiu inwalidom. W późniejszym okresie A. Hulek (1977, s. 11) poszerza nieco swoją definicję i uważa, że rehabilitacja polega na przywracaniu sprawności uszkodzonych organów jednostki lub usprawnianiu jej funkcji, przygotowaniu jej do samodzielnego radzenia sobie w życiu codziennym, do korzystania z różnych form kształcenia, do wykonywania pracy oraz stwarzaniu w środowisku społecznym i otoczeniu fizycznym odpowiednich warunków dla prawidłowego funkcjonowania tej jednostki". Natomiast według Światowej Organizacji Zdrowia (1968) rehabilitacja to "kompleksowe i skoordynowane stosowanie środków medycznych, socjalnych i zawodowych w celu usprawnienia osób z naruszoną sprawnością organizmu do możliwie najwyższego poziomu (H. Larkowa 1987, s. 17). Natomiast Encyklopedia Pedagogiczna (1993, s. 678) podaje, iż "rehabilitacja - to kompleksowe, zespołowe działanie i postępowanie w odniesieniu do osób niepełnosprawnych na skutek wad wrodzonych, schorzeń, urazów), które ma na celu przywrócenie tym osobom pełnej lub maksymalnej sprawności fizycznej i psychicznej, możliwość zarobkowania, oraz brania czynnego udziału w życiu społecznym". Ustawa (z dnia 9.05.1991 r.) "O zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych" również zawiera definicję rehabilitacji. W świetle tej ustawy rehabilitację rozumie się jako "zespół działań organizacyjnych, medycznych, psychologicznych, technicznych i społecznych, zmierzających do osiągnięcia możliwie najwyższego funkcjonowania, jakości życia i integracji społecznej tych osób przy aktywnym ich uczestnictwie". (Dz.U. nr 28, póz. 50, 1993 r.). Podobnie, różnorodne rozumienie dotyczy terminu inwalida. O dowolności terminologicznej świadczą liczne określenia dotyczące tego zjawiska, np. inwalidztwo, uszkodzenie, kalectwo, upośledzenie. Pierwsze próby wyjaśnienia tego terminu znaleźć można w różnych słownikach i opracowaniach. A. Hulek w swoich pracach z lat 1950-57 posługując się terminem inwalida uważa, że jest to osoba trwale poszkodowana na zdrowiu, nie mogąca podjąć pracy zawodowej. Natomiast w świetle polskich przepisów prawnych - inwalidą jest osoba częściowo lub całkowicie niezdolna do zatrudnienia z powodu stałego lub naruszenia sprawności organizmu (Ustawa z dnia 14.12.1982 r. Dz.U. PRL, nr 40). Podstawowym więc kryterium inwalidztwa w świetle prawa jest zdolność do pracy. W zależności od stopnia niezdolności do pracy zalicza się inwalidów do jednej z trzech grup inwalidzkich. Diagnoza zdolności do pracy zawodowej należy do komisji lekarskich do spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia, które są organami Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Najogólniej przyjmuje się, że inwalidą (łac. validus - silny, zdrowy; in - brak siły, bezsilny, brak zdrowia, chory) jest człowiek, u którego występują wady: defekty fizyczne lub umysłowe, o charakterze trwałym. "Osobę, która ma jakieś ograniczenia pod względem fizycznym (moto-rycznym, sensorycznym), somatycznym lub psychicznym, określamy mianem inwalida, osoba niepełnosprawna, poszkodowana, defektyczna, kaleka". (J. Zabłocki 1992, s. 19). W ostatnim czasie używa się również takich terminów jak rehabilitacja lecznicza, zawodowa, społeczna i psychiczna. Rehabilitacja lecznicza to (wg A. Hulka, 1977) proces leczenia zmierzający do usprawnienia jednostki poszkodowanej na zdrowiu pod względem fizycznym i psychicznym (w razie potrzeby do rozwinięcia u niej mechanizmów zastępczych) tak, aby mogła ona pro- wadzić maksymalnie aktywne życie i być samodzielną. Na rehabilitację leczniczą składa się leczenie kliniczne, kineziterapia (różne techniki leczenia ruchem, ćwiczenia ogólnokondycyjne, zajęcia sportowe i turystyka), psychoterapia, terapia zajęciowa, zaspokajanie potrzeb socjalnych, zaopatrzenie ortopedyczne i preorientacja zawodowa. Rehabilitację zawodową A. Hulek określa jako proces długotrwały i żmudny, prowadzący do przygotowania jednostki poszkodowanej na zdrowiu do pracy zawodowej; tak, by w miarę możliwości umiejętnościami dorównywały osobom zdrowym. Natomiast rehabilitacja społeczna według A. Hulka (1997, s. 13) obejmuje dwie zasadnicze sfery zagadnień: Pierwsza to nauczenie ludzi niepełnosprawnych radzenia sobie ze sobą i swoimi problemami osobistymi, odnalezienia siebie w nowej sytuacji w społeczeństwie, przystosowania się do własnej ułomności i przezwyciężenia jej skutków. Druga to uczenie się radzenia sobie z sytuacjami w życiu społecznym, gdy już po rehabilitacji medycznej człowiek niepełnosprawny musi przystosować się do roli społecznej, do nowych relacji z otoczeniem: rodziną, sąsiadami i zakładem pracy. Rehabilitacja psychiczna to zamierzone oddziaływanie psychologiczne mające na celu adaptację i integracje niepełnosprawnego ze środowiskiem społecznym. Oddziaływanie to opiera się na diagnozie psychologicznej, medycznej, pedagogicznej i jest często związane z psychoterapią i psychoprofilaktyką (T. Gałkowski, i J. Kiwer-ski, 1986, s. 273). Natomiast według N. C. Gunzgberga (1960) rehabilitacja psychiczna stanowi jedną z form leczenia. Leczyć psychicznie - znaczy rozumieć osobę upośledzoną i przystosować ją do świata, a nie świat do niej. W świetle przedstawionych powyższych definicji można stwierdzić, że rehabilitację obecnie traktuje się jako system różnorodnych, wzajemnie zależnych oddziaływań medycznych, pedagogicznych, psychologicznych i społecznych. Jest to więc system uzasadnionych twierdzeń i hipotez dotyczących zjawisk, zależności i prawidłowości występujących w rehabilitacji oraz sposobów przekształcenia tych zjawisk przez człowieka. Rehabilitacja jako system oddziaływań dostarcza wiedzy o sytuacjach istniejących w obrębie tych działań, analizuje zależności warunkujące przebieg i efekty rehabilitacji oraz formułuje na tej podstawie odpowiednie zasady, wskazuje metody, formy organizacyjne i środki techniczne, służące wywoływaniu pożądanych zmian u inwalidów (osób niepełnosprawnych). Dzięki temu rehabilitacja spełnia funkcję zarówno teoretyczną, jak i praktyczną. W takim rozumieniu szeroko pojęta rehabilitacja, jako zorganizowany system specjalistycznych oddziaływań stała się jedną z nauk społecznych, zajmujących się przywracaniem w maksymalnym stopniu zdolności inwalidom (osobom niepełnosprawnym) do samodzielnego życia i pracy, a także do uczestniczenia w życiu społecznym. 2. Podstawowe pojęcia w rehabilitacji społecznej Rehabilitacja, jak już wcześniej wspomniano, jest systemem różnych specjalistycznych oddziaływań zmierzających do przywracania możliwości włączenia inwalidów (osób niepełnosprawnych) w nurt życia rodzinnego, pracy zawodowej i środowiska społecznego. Dlatego też niepełnosprawność należy do jej podstawowych pojęć. A.Hulek (1980, s. 18) uważa, że "osoba niepełnosprawna", to taka, "która na skutek ograniczeń pod względem fizycznym, somatycznym lub psychicznym ma znaczne trudności w wywiązywaniu się z zadań, jakie stawia przed nią życie codzienne, szkoła, praca zawodowa i czas wolny. Trudności te są zmniejszane lub likwidowane m.in. poprzez rehabilitację". Podobną definicję osoby niepełnosprawnej znajdujemy w ekspertyzie Komitetu Rehabilitacji i Readaptacji Człowieka PAN (1985, s. 17). Zgodnie z tą definicją: "osoba niepełnosprawna to osoba o naruszonej sprawności psychofizycznej, powodującej ograniczenie funkcjonalne sprawności lub aktywności życiowej w stopniu utrudniającym pełnienie ról społecznych". Dodać należy, iż w ostatnich latach termin "inwalida" jest coraz częściej zastępowany określeniem "osoba niepełnosprawna". Porównując ze sobą terminy "inwalida" i "osoba niepełnosprawna" można zauważyć oprócz ich znacznego podobieństwa także różnice. Polegają one przede wszystkim na akcentowaniu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu oraz możliwości całkowitej niezdolności do pracy. Oznacza to, że termin "osoba niepełnosprawna" obejmuje większy krąg osób, a zatem ma szerszy zakres aniżeli termin inwalida. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) podaje następujące definicje: -inwalidztwo to uszkodzenie oznaczające utratę lub niepełnosprawność struktury lub funkcji psychicznej, fizjologicznej lub anatomicznej; - niepełnosprawność oznacza wszelkie ograniczenie lub brak (wynikający z uszkodzenia) możliwości wykonywania pewnych czynności, w sposób lub w zakresie uznanym za normalny dla istot ludzkich, - upośledzenie (niesprawność) oznacza poszkodowanie, w przypadku danej jednostki, wynikające z uszkodzenia lub niepełnosprawności, które ogranicza lub uniemożliwia jej pełnienie takich ról, jakie uznaje się za normalne (wziąwszy pod uwagę wiek, płeć oraz czynniki społeczne i kulturowe) dla takiej osoby. (Piechota S. 1993, s. 53). Obecnie nie przeciwstawia się tych trzech rodzajów definicji ani też nie podporządkowuje ich sobie. To stanowisko znajduje uzasadnienie w licznych opracowaniach A. Hulka jak i innych specjalistów w zakresie rehabilitacji. Wynika z nich, że terminy takie jak: "inwalida", "osoba niepełnosprawna, czy upośledzona", używane są dla określenia tych samych zadań rehabilitacji. Podkreślić wypada, że od drugiej połowy lat siedemdziesiątych termin rehabilitacja coraz częściej przez A. Hulka jest stosowany zamiennie z pojęciem rewalidacja. Nie jest to pogląd powszechny, jednak- że ostatnio coraz częściej w literaturze i praktyce stosowany. Przy czym rehabilitacja odnosi się przeważnie do osób dorosłych, zaś rewalidacja do dzieci i młodzieży niepełnosprawnej - do ich kształcenia i wychowania. Według A. Hulka (1977, s. 13) stało się jasne, iż w obu sformułowaniach (rehabilitacja i rewalidacja) choć są one odmienne w swym brzmieniu, chodzi o to samo - o działanie kompleksowe i jednolite mające na celu powrót jednostki poszkodowanej na zdrowiu w miarę możliwości do normalnego życia. Usprawnianie fizyczne, psychiczne i społeczne osoby poszkodowanej (co było i jest przedmiotem zainteresowania rehabilitacji) idzie obecnie w parze z kształceniem specjalnym (co było i jest ideą właściwą rewalidacji) i właściwie dopiero po połączeniu tych obu elementów można mówić o pełnej rehabilitacji. (A. Hulek 1977, s. 13). Analiza przytoczonych definicji (inwalidztwo, niepełnosprawni) wyraźnie sugeruje, że odchodzi się od fizycznych i medycznych kryteriów na rzecz kryteriów osobowościowych, społecznych i sytuacyjnych. Pedagodzy, psycholodzy i socjolodzy zwracają uwagę na sposób zachowania się jednostki niepełnosprawnej i wynikające z tego konsekwencje dla jej indywidualnego i społecznego rozwoju. Okazuje się bowiem, że na różnych płaszczyznach życia codziennego jak np. szkoła, praca zawodowa, te pierwsze są mniej użyteczne. Podstawą klasyfikacji w przepisach prawnych jest zachowanie jednostki poszkodowanej w określonych sytuacjach: w domu, w szkole, w zakładzie pracy i czasie wolnym. Tak więc rehabilitacja jako system oddziaływań obejmuje swoim zasięgiem wszystkie działania medyczne, psychologiczne, zawodowe i społeczne zmierzające do przywrócenia w miarę możliwości poprzedniego stanu sprawności psychofizycznej i przystosowania do społecznych zadań w pracy zawodowej i środowisku społecznym, rodzinnym. W ramach systemu rehabilitacji wyodrębnia się obecnie rehabilitację medyczną, zawodową i społeczną, a każdy z wymienionych działów rozwinął swoiste metody i formy oddziaływań rehabilitacyjnych. Są one ściśle powiązane ze sobą i stanowią jednolity system rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Umożliwia to podejmowanie badań w obrębie poszczególnych działów rehabilitacji i dokonywanie uogólnień będących podstawą teoretyczną rehabilitacji. Należy podkreślić, iż takie rozumienie rehabilitacji zyskało uznanie dopiero w latach siedemdziesiątych. We wcześniejszych interpretacjach uwzględniano przede wszystkim aspekt pedagogiczny - kształcenie zawodowe jako przygotowanie do pracy. Późniejsza interpretacja rehabilitacji podkreślała znaczenie leczenia i pomocy socjalnej. Ostatnio zaś eksponuje się rehabilitację społeczną czyli proces zmierzający do przygotowania osoby niepełnosprawnej do życia i współżycia z innymi w rodzinie, w szkole, pracy, różnych sytuacjach życiowych i niwelujący bowiem społeczne i materialne bariery. W myśl tej definicji można mówić o upośledzeniu szkolnym, rodzinnym i zawodowym. Takie podejście do procesu rehabilitacji w ogóle, a rehabilitacji społecznej w szczególności, ma duży wpływ m.in. na kształcenie kadry dla potrzeb społecznej i zawodowej rehabilitacji, organizacji kształcenia specjalnego, wypoczynku i rekreacji itp. 3. Cele i zadania rehabilitacji społecznej Zasadniczym celem wszelkich zabiegów rehabilitacyjnych jest optymalne zmniejszenie różnic w funkcjonowaniu ludzi niepełnosprawnych i sprawnych. Rehabilitację traktuje się kompleksowo tj. zarówno w aspekcie medycznym, jak i psychicznym, społecznym, z uwzględnieniem komplementarnych strategii oddziaływań. Wiąże się to z możliwością ingerowania wpływu na ludzkie zachowania - w tym przypadku 3 płaszczyzn: - postaw i zachowań jednostki, - dysproporcji emocjonalnych, - stosunków interpersonalnych. Jedną z wcześniej wspomnianych strategii oddziaływań jest przystosowanie środowiska materialnego w którym żyją niepełnosprawni, do ich ograniczonych możliwości fizycznych i psychicznych [chodzi tu o wszelkie utrudnienia, bariery]. Drugą strategią jest kształtowanie wśród społeczeństwa właściwych postaw wobec osób niepełnosprawnych; dotyczy to jednostek i całych grup społecznych, organizacji, instytucji, administracji na wszystkich szczeblach. Wiąże się to z kształtowaniem i z podnoszeniem społecznej świadomości o potrzebach i możliwościach osób niepełnosprawnych. Ważnym zadaniem rehabilitacji społecznej jest tworzenie i modyfikowanie przepisów prawnych oraz upowszechnianie w społeczeństwie informacji o istniejących przepisach, rozwiązaniach prawnych, a także potrzebach w zakresie kształcenia ogólnego i zawodowego niepełnosprawnych. Duże znaczenie ma poradnictwo w zakresie rehabilitacji i zatrudnienia oraz przysposobienia zawodowego. Istotnym zadaniem rehabilitacji społecznej jest przełamywanie "społecznego tabu" wokół problemów osób niepełnosprawnych i ich społeczna integracja. "... Sprawy ludzi niepełnosprawnych powinny być w sposób naturalny wkomponowane w kulturę i cywilizację każdego regionu, państwa i świata..." A. Hulek B. II. KSZTAŁTOWANIE SIĘ REHABILITACJI SPOŁECZNEJ W POLSCE i NA ŚWIECIE 1. Rozwój rehabilitacji społecznej w Polsce Historia rozwoju rehabilitacji w Polsce obfitowała w bogate i interesujące przedsięwzięcia zarówno w zakresie teorii, jak i praktyki. Pierwsze próby działań w zakresie rehabilitacji znajdujemy w pracach Głównego Urzędu Inwalidzkiego w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej. W tym to Urzędzie utworzono stanowisko specjalisty ds. rehabilitacji, które w roku 1947 objął A. Hulek. Pierwszym zadaniem tego urzędu było opracowanie szerokiego programu rehabilitacji inwalidów odpowiadającego potrzebom społecznym oraz koordynowanie ich realizacji. Zadanie nie było łatwe jeśli weźmie się pod uwagę stan powojennej Polski. Zniszczenia wojenne, brak mieszkań, brak ludzi do pracy, zrujnowany przemysł, brak zakładów leczniczych i specjalistów w zakresię rehabilitacji. Wszystko to utrudniało realizację ambitnych zadań, a często w ogóle ją uniemożliwiało. Krok po kroku trudności przełamywano, dążono konsekwentnie do celu, którym było leczenie i usprawnianie inwalidów, szkolenie do zawodu i zatrudnianie ich. To była filozofia A. Hulka, której był wierny przez cały okres swej działalności. Na efekty nie trzeba było długo czekać. Już w 1947 roku Zakłady Przemysłu Metalowego w Poznaniu oraz Fabryka Wagonów we Wrocławiu rozpoczęła szkolenie przyfabryczne inwalidów i zatrudniła ich. Te pierwsze kursy zostały uroczyście zakończone wręczeniem dyplomów przez miejscowe władze administracyjne. W uroczystościach takich prawie zawsze brał udział przedstawiciel Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej - A. Hulek. Pierwsza taka uroczystość odbyła się w Katowicach w 1948 roku. Miejscowa prasa donosiła: "... Państwo i społeczeństwo robi pewne wysiłki, aby inwalidom zapewnić warunki życia, otaczać ich należytą opieką, gdyż niejednokrotnie są nimi ci - którzy nie zawahali się życia swego ofiarować krajowi". Wszystkie te starania ograniczone były jednak możliwościami finansowymi. Przystosowanie inwalidów do życia, włączenie ich w procesy produkcyjne były zagadnieniem bardzo trudnym i wymagającym współdziałania wielu ogniw. Faktem było, że ówczesne władze państwowe uważały, iż najsłuszniejszą drogą rehabilitacji była aktywizacja inwalidów przez przystosowanie ich do pracy. Sprawa ta była ważna z dwóch zasadniczych powodów. Po pierwsze chodziło o uczynienie z inwalidów, którzy czują się "niepotrzebnymi", wartościowych pracowników, a po drugie, uzupełniano w ten sposób kadrę roboczą, której brak odczuwały różne działy gospodarki krajowej. (T. Lipski, 1948,17.04.). Już w 1948 roku - wg relacji A. Hulka - inwalidzi pracowali w szeregu fabryk, jak na przykład w Zjednoczeniu Przemysłu Papierowego, w fabryce cukierków "Goplana" w Poznaniu, przy produkcji baterii w "Centrze", u "Cegielskiego" przy składaniu piast rowerowych oraz przy obsłudze dętek w "Stomilu", w Nowej Soli byli zatrudnieni przy przeróbce szczeciny, w Zjednoczeniu Fabryk Dolnośląskich przy obsłudze obrabiarek. Wg A. Hulka na podkreślenie zasługuje fakt, iż inwalidzi po przeszkoleniu wywiązują się doskonale z powierzonych funkcji. Jednak jak podkreślał należy być ostrożnym w wyborze rodzaju zatrudnienia dla danego typu kalectwa i danego człowieka. W tym samym roku, 3 listopada odbyło się w Katowicach uroczyste zakończenie kursu przysposobienia ociemniałych do pracy w przemyśle, połączone z wręczeniem świadectw. W uroczystości tej, obok wielu wysokich urzędników Rady Narodowej i Ministerstwa Przemysłu, uczestniczył także A. Hulek. Znamienne były wówczas jego słowa: "Trzeba raz na zawsze zerwać z fałszywą dobroczynnością i jałmuż-nictwem. Do pracy się nikogo nie zmusza, ale chętnym udziela się "jak najdalej idącej pomocy i poparcia". (Trybuna Robotnicza, 23 XI 1948 r.). Inicjatywa ta w krótkim czasie została spopularyzowana i sprawiła, że podobne działania podejmowały nie tylko inne zakłady przemysłowe, ale także zakłady rzemieślnicze, usługowe i rolnicze. W ten sposób narodziły się początki rehabilitacji zawodowej, które w latach następnych przybrały szerokie rozmiary. W trosce o sprawy codzienne inwalidów powołano w 1948 r. służby specjalne działające przy Radach Narodowych. Miały one zapewnić przysposobienie do pracy, szkolenie zawodowe oraz pomoc w zakresie planowego zatrudnienia inwalidów zgodnie z ich przygotowaniem zawodowym oraz możliwościami psycho-fizycznymi. W tym samym czasie "Dziennik Zachodni" (31 .X.1948 r.) w Katowicach w artykule pt. "Ociemniali inwalidzi pracują" informował; "Na terenie naszego województwa z dn. 1 września uruchomiono pierwszy 2-miesięczny kurs tego typu dla 50 ociemniałych. Wszyscy absolwenci kursu zostali już zatrudnieni w 30 rozmaitych zakładach przemysłu na Śląsku. W pracy nie ustępują pracownikom widzącym, a nawet przekraczają wyznaczone normy". Natomiast "Gazeta Robotnicza" (31.10.1948 r.) podkreślała, że "akcja opieki nad ociemniałymi weszła w nowe stadium rozwoju. Do niedawna ociemniałych przysposabiano do pracy zawodowej w zakładach zamkniętych. Warunki takiej pracy stwarzano nielicznej grupie niewidomych. Większość z nich wystając na rogach ulic - wyciągała rękę po jałmużnę, uważając się za ludzi niepotrzebnych". "Dziś coraz mniej widzimy tych nieszczęśliwców na ulicach naszych miast, gdyż Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej prowadzi akcję szkolenia zawodowego inwalidów w zakładach otwartych celem stałego ich zatrudnienia w różnych gałęziach przemysłu. Wielu z inwalidów to dobrzy fachowcy, którzy utracili wzrok w czasie pracy lub podczas wojny". W rok później odbył się XXII Zjazd Okulistów Polskich (W.H. Mela-nowski, 1950), na którym omówiono szereg ważnych problemów dotyczących kształcenia kadry specjalistów, wyposażenia klinik w najpotrzebniejsze przyrządy oraz podjęcie badań naukowych. Wśród tych wykładów wielkie zainteresowanie wzbudził bogato ilustrowany wykład A. Hulka - przedstawiciela Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej, który przedstawił wysoce interesujące dane dotyczące przygotowania do pracy niewidomych inwalidów. Podkreślał wówczas, iż liczba inwalidów cywilnych, których kalectwo zostało spowodowane wypadkami lub chorobami (gruźlica, gościec itp.) wyraźnie rośnie. Główny Urząd Inwalidzki czynił starania, aby przywrócić tym ludziom zdolność do pracy i odpowiednio ich przeszkolić". Przez pojęcie przywracalności zdrowia rozumie się powrót chorego chronicznie lub poszkodowanego w wyniku wypadku do pełnego zdrowia i do pracy, którą uprzednio wykonywał. Gdy zaś to jest nie możliwe, to przygotowanie go do takiej pracy, która mu najbardziej odpowiada. Była to pierwsza definicja rehabilitacji zawodowej sformułowana przez A. Hulka. Inspiracją do dalszego rozwoju rehabilitacji zawodowej było wydanie uchwały Prezydium Rządu (29.XI.1950 r.) w sprawie opieki nad inwalidami wojennymi i wojskowymi oraz zarządzenia wykonawcze resortów gospodarczych w sprawie zwiększenia liczby zatrudnionych inwalidów i sprawowania nad nimi opieki. Tę opiekę powierzono zakładowemu instruktorowi, który w ramach swoich obowiązków miał pomagać inwalidom w wyborze pracy, przysposobieniu do niej oraz czuwał nad stworzeniem właściwych warunków w czasie jej wykonywania. 20 Nie wszyscy jednak poszkodowani na zdrowiu mogli podjąć pracę w istniejących zakładach pracy. Stąd też w 1949 roku z inicjatywy A. Hulka powstają spółdzielnie inwalidów, których celem było zatrudnienie osób niepełnosprawnych nie mogących z różnych względów podjąć pracy w zakładach produkcyjnych. Spółdzielnie Inwalidzkie prowadziły m.in. specjalne szkolenie przy-warsztatowe w zakładzie pracy oraz w domu osoby niepełnosprawnej. Kolejnym ważnym krokiem w rozwoju rehabilitacji zawodowej było powołanie służb specjalnych w prezydiach rad narodowych tzw. instruktorów inwalidzkich (1948 r.). Głównym zadaniem tych instruktorów była organizacja zatrudnienia dla poszkodowanych inwalidów. Dzięki temu inwalidzi bywali zatrudnieni nie tylko w zakładach produkcyjnych, lecz także w "usługach", rzemiośle a nawet w rolnictwie. Oprócz tego, służby socjalne miały za zadanie rozwijanie akcji przysposabiania ciężko poszkodowanych inwalidów do pracy zawodowej w domu, w fabrykach i zakładach przemysłowych. Tak wyglądały początki rehabilitacji społecznej w Polsce. Od roku 1959 rozpoczął się rozwój tzw. rehabilitacji przemysłowej, polegającej na usprawnianiu fizycznym i społecznym osób poszkodowanych na zdrowiu, w odpowiednich warsztatach organizowanych bezpośrednio w zakładach pracy (A. Hulek, 1977, s. 544). Pierwsze takie warsztaty powstały w Państwowej Fabryce Wagonów (Pafawag) we Wrocławiu oraz w Fabryce Samochodów Osobowych na Żeraniu w Warszawie (1959 r.). Istotne znaczenie dla rehabilitacji zawodowej miało Zarządzenie Ministra Oświaty (z 26.VI.1962 r.) w sprawie udostępnienia młodzieży z wadą słuchu, wzroku, narządów ruchu i innymi schorzeniami, kształcenia w szkołach zawodowych (Dz.U. M.O. nr 7,1962). Dało to młodym inwalidom możliwość nauki zawodu we wszystkich szkołach zawodowych. Każdy inwalida po zakwalifikowaniu go do danego typu szkoły przez poradnię psychologiczną oraz po złożeniu egzaminu wstępnego mógł być przyjęty do wybranej szkoły zawodowej. W ten sposób zainicjowano integracyjne kształcenie specjalne. Była jednak -zwłaszcza na wsi - duża grupa młodzieży z dysfunkcją ruchu, co uniemożliwiało uczęszczanie do szkół. Młodzież ta mogłaby się uczyć, gdyby stworzono jej odpowiednie warunki. Szczególne znaczenie dla rozwoju rehabilitacji społecznej miało Rozporządzenie Rady Ministrów (5. V. 1967 r.) w sprawie planowego zatrudniania inwalidów, które określało m.in. obowiązki rad narodowych w zakresie rehabilitacji inwalidów i szczegółowe obowiązki zakładowych instruktorów inwalidzkich. Ponadto Rozporządzenie to postanawiało, iż w dużych zakładach pracy mają działać wewnątrzzakładowe komisje do spraw zatrudnienia i rehabilitacji inwalidów. Zadaniem tych komisji był odpowiedni wybór pracy dla inwalidów oraz sprawowanie nad nimi opieki w toku tej pracy. Komisje te pełniły szerszą i bardziej efektywną opiekę nad poszkodowanymi niż dotychczasowi zakładowi instruktorzy. Dalszym krokiem poprawy sytuacji niepełnosprawnych zatrudnionych w dużych zakładach pracy było Rozporządzenie Przewodniczącego Komitetu Pracy i Płac w sprawie organizacji zakładowych ośrodków rehabilitacji przemysłowej. Rozporządzenie to regulowało warunki finansowe i inne, co ułatwiło rozwój rehabilitacji przemysłowej (21.II.1970 r.). Jednakże, nie wszyscy poszkodowani na zdrowiu korzystali z rehabilitacji zawodowej. Wynikało to z różnych przyczyn, najczęściej ekonomicznych. Problem ten likwiduje 27.XII.1974 r. Rada Ministrów. Wydała ona Rozporządzenie, które określało warunki odbywania rehabilitacji zawodowej i zapewniało wypłacanie w tym czasie zasiłku wyrównawczego, wg ustalonych zasad. W myśl tego Rozporządzenia zasiłek wyrównawczy mógł być wypłacany przez dwa lata osobom, które wymagają przekwalifikowania zawodowego z uwagi na zagrożenie chorobą zawodową lub w wyniku uciążliwych warunków w poprzedniej pracy ich stan pogorszył się przez co wymagają powtórnej adaptacji. Rozporządzenie to stało się istotnym bodźcem dla osób poszkodowanych na zdrowiu do korzystania z rehabilitacji zawodowej, a tym samym przywróciło im możliwość podjęcia pracy (A. Hulek, 1977, s.544-545). 22 Jednakże zakłady pracy broniły się przed tym obowiązkiem, uważając, że pracownik - inwalida będzie dla nich dodatkowym obciążeniem. A. Hulek słusznie sądził, że była to obawa bezpodstawna, bo jak wykazują badania, inwalida to zwykle pracownik lepszy, który skrupulatniej przestrzega przepisów BHP, jest oddany swej pracy i rzadziej choruje niż przeciętny robotnik. Praca jest dla niego często głównym źródłem satysfakcji i kompensacji niedoskonałości fizycznej. Trzeba podkreślić - kontynuuje A. Hulek, iż poprawa sytuacji niepełnosprawnych nie zależy tylko od przepisów prawnych, usytuowania legislacyjnego, ich praw - choć i one stanowią ważny czynnik w ich rehabilitacji. Istotną rolę odgrywa przede wszystkim dobra wola i autentyczna chęć pomocy osobom niepełnosprawnym. (Życie Warszawy z 30 listopada 1983 r.). Należy podkreślić, iż w początkowym okresie, droga kształtowania się polskiego modelu rehabilitacji była nieco inna aniżeli w krajach zachodnich. Działo się tak dlatego, iż Polska znajdowała się w odmiennej sytuacji politycznej, a przede wszystkim gorszej sytuacji ekonomicznej. Dodać należy, że konsekwencje II wojny światowej i działania okupanta w latach 1939-1945 zrujnowały polską gospodarkę bardziej, aniżeli miało to miejsce w innych okupowanych krajach Europy. Aby usunąć zniszczenia wojenne i rozpocząć odbudowę kraju, każda para rąk była na "wagę złota". Stąd też na przygotowywanie inwalidów do pracy patrzono ze zrozumieniem i przychylnością. Rozwój rehabilitacji społecznej w Polsce był związany z koniecznością zajęcia się licznymi ofiarami II wojny światowej, i tymi, których dotknęły choroby społeczne, takie jak gruźlica płuc i kości oraz epidemia polio w latach pięćdziesiątych. Udzielenie szybkiej i skutecznej pomocy poszkodowanym było możliwe dzięki pionierskiej działalności prof. W. Degi i prof. M. Weissa oraz ich współpracowników. Zabiegi obu Profesorów doprowadziły do stworzenia Polskiej Szkoły Rehabilitacji, która zyskała sobie uznanie nie tylko w Polsce, ale i zagranicą (M. Marek-Ruka 1997, s. 78). 23 Powstanie Polskiej Szkoły Rehabilitacji: - stworzyło realną szansę powrotu do czynnego życia społecznego nawet najbardziej poszkodowanym przez los; - przyczyniło się do opracowania przez Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej programu rozwoju rehabilitacji leczniczej, która stała się częścią postępowania medycznego; - stworzyło prawne i organizacyjne warunki rehabilitacji społecznej w naszym kraju. Dzięki tym działaniom system rehabilitacji stawał się bardziej kompleksowy, obejmujący rehabilitację leczniczą, społeczną i zawodową. Uznano za podstawę kompleksowego rozwiązywania problemów osób niepełnosprawnych. Rehabilitację - według jej twórców - miało charakteryzować: - powszechność, - kompleksowość, - wczesne podjęcie leczenia, - ciągłość trwania. Niestety, te szczytne założenia udało się zrealizować tylko częściowo. Nadal istnieją dysproporcje pomiędzy potrzebami społecznymi osób niepełnosprawnych a możliwościami ich zaspokajania. Dla rehabilitacji społecznej ważny był rok 1973 - powstały wówczas Zespoły Opieki Zdrowotnej (ZOZ), które miały na celu połączenie opieki zdrowotnej zamkniętej z opieką zdrowotną otwartą. Stworzyło to możliwość włączenia rehabilitacji do struktur działalności leczniczej. Jednakże podział administracyjny kraju w 1975 r. zwiększając liczbę województw równolegle zwiększył zapotrzebowanie na kadrę i bazę rehabilitacyjną. W tej sytuacji tylko nieliczne województwa rozwinęły działalność rehabilitacyjną na odpowiednim poziomie. Konsekwencję tego można obserwować jeszcze dziś, bowiem rozmieszczenie kadry rehabilitacyjnej i bazy jest nadal nierównomierne i związane głównie z ośrodkami akademickimi. Kolejny okres rozwoju rehabilitacji w Polsce to koniec lat 80-tych. Opracowano wówczas program naprawy na lata 1987-1990. W programię tym określono zadania dla wszystkich stopni organizacyjnych ze szczególnym uwzględnieniem stopnia podstawowego - w tym rehabilitacji środowiskowej. Okres transformacji przeszkodził w realizacji tych słusznych postulatów, nie spowodował żadnych istotnych zmian modelowych w rehabilitacji. W trudnej sytuacji finansowej państwa funkcjonowanie rehabilitacji zależy w dużej mierze od lokalnych inicjatyw podejmowanych przez województwa i gminy. Istotne zmiany jakie nastąpiły w ostatnim okresie to: • przekazanie kompetencji w sprawie rehabilitacji zawodowej i społecznej do Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej, • powołanie pełnomocnika ds. osób niepełnosprawnych na szczeblu centralnym i wojewódzkim a ostatnio i powiatowym, • utworzono Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON), (Dz.U. 1991 r., nr 46), • ujednolicenie przepisów prawnych pozwalających na skuteczniejszą rehabilitację osób niepełnosprawnych (M. Marek-Ruka 1997, s. 81). Model rehabilitacji funkcjonujący obecnie to de facto kompromis między założeniami opracowanymi przez jego twórców i koniecznością usprawniania coraz większej liczby osób niepełnosprawnych, a skromnymi możliwościami. Wypada podkreślić, że podstawowe założenia rehabilitacji takie jak powszechność, wczesne początki, kompleksowość i ciągłość, nie przestały być aktualne. Są one zgodne z zasadami współczesnej rehabilitacji realizowanej w wielu krajach Europy i świata. W Polsce nie udało się wprowadzić tych zasad w życie. Konsekwencje tego są znacznie kosztowniejsze aniżeli ich realizacja, gdyż: 1) liczba osób w wieku produkcyjnym wśród niepełnosprawnych, którym przeznacza się renty inwalidzkie jest znacznie wyższa w Polsce niż w innych krajach; 2) w drogich oddziałach diagnostyczno-leczniczych chorzy są przetrzymywani poza czas leczenia; 3) wczesna rehabilitacja skraca wyraźnie okres leczenia, usprawniania i przysposobienia do zawodu oraz włączania niepełnosprawnych w nurt życia społecznego. Podsumowując drogi rozwoju rehabilitacji społecznej w naszym kraju można stwierdzić, że początki tego rozwoju sięgają 1957 roku, kiedy to z inicjatywy A. Hulka powstał Polski Komitet ds. Rehabilitacji. Prezesem tego komitetu był A. Hulek. Po trzyletniej działalności Komitet został przekształcony w Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem (PTWK, 1960). Była to pierwsza w Polsce pionierska organizacja spo-łeczno-naukowa, wypracowywująca sposoby rozwiązywania problemów inwalidztwa w Polsce. Prezesem Towarzystwa został prof. dr med. Wiktor Dega, rektor AM w Poznaniu - znany chirurg-ortopeda. W skład zarządu weszło wielu wybitnych naukowców i lekarzy, m.in. prof. A. Gruca, prof. O. Lange. Sekretarzem Towarzystwa został Aleksander Hulek. Zasadniczym celem tego Towarzystwa było: - informowanie społeczeństwa o tym, w jaki sposób każdy może ulżyć ludziom niepełnosprawnym; - wskazywanie "białych plam" w rehabilitacji i opracowywanie metod rozwiązywania ich, a następnie przekazywanie odpowiednim instytucjom do realizacji; - wspieranie rodziców dzieci niepełnosprawnych w celu organizowania dla nich odpowiednich szkół specjalnych; - prowadzenie badań naukowych; - opracowywanie podstawowych zagadnień będących wykładnią działania dla administracji i organizacji społecznych, których głównym zadaniem było niesienie pomocy inwalidom; - uświadamianie społeczeństwu, by przy podejmowaniu jakichkolwiek działań uwzględniali potrzeby ludzi niepełnosprawnych. Tak więc rehabilitacja społeczna niepełnosprawnych rozumiana jest przede wszystkim jako umożliwienie im pełnego uczestnictwa w życiu społecznym, stanowiącym istotną potrzebę każdej ludzkiej istoty. 2. Rozwój rehabilitacji społecznej na świecie W historii stosunku społeczeństw do osób niepełnosprawnych i działań podejmowanych na ich rzecz obserwujemy pewną ewolucję. W starożytności, kiedy panował kult ciała, siły i witalności osoby niepełnosprawne nie były członkami społeczeństwa, były one eliminowane (zrzucane ze skały). W średniowieczu pod wpływem nauki kościoła, w imię miłości do bliźniego zaczęła się rozwijać działalność charytatywna na rzecz osób niepełnosprawnych. Ograniczała się ona do podstawowej opieki i zaspokajania biologicznych potrzeb. W czasach nowożytnych pod koniec XVIII wieku uczyniono następny krok. Zaczęły powstawać pierwsze szkoły dla niepełnosprawnych: - głuchych - Paryż - 1770, Warszawa - 1817, - niewidomych - Paryż - 1784, Laski - 1844, - upośledzonych umysłowo - Drezno - 1867, Poznań - 1897. Jest to tak zwany okres instytucjonalny, w którym działalność na rzecz osób niepełnosprawnych można rozpatrywać na 3 płaszczyznach. Pierwszy obszar tej działalności obejmuje różnorodne zabiegi medyczne, drugi to ten, w którym rozpoczyna się działalność wychowawcza i opiekuńcza. Zaś trzeci dotyczy spraw legislacyjnych, związanych z dziećmi, młodzieżą i dorosłymi nad którymi należy roztoczyć opiekę. Ta właśnie działalność dała początek rehabilitacji społecznej. Była ona zorientowana na życie i pracę w formach specjalnie tworzonych dla tych osób. Następny znaczący okres dla rozwoju rehabilitacji na świecie to lata po II wojnie światowej. W połowie lat pięćdziesiątych obserwuje się wzmożony ruch mający na celu znalezienie sposobów skutecznej rehabilitacji inwalidów. Wyrazem tego są liczne spotkania międzynarodowe, w których uczestniczą specjaliści z wielu krajów. Jedną z pierwszych konferencji w tym czasie było Zgromadzenie Ogólne Międzynarodowej Organizacji Pracy w Genewie (1954 r.), na którym opracowano zalecenie dotyczące rehabilitacji zawodowej. W zgromadzeniu tym wziął także udział przedstawiciel Polski - A. Hu-lek. We wrześniu tegoż roku obradował VI Kongres Międzynarodowego Towarzystwa Opieki nad Kalekami (International Society for the Welfore of the Crippled - ISWC), który odbywał się pod hasłem "Zmiana postaw wobec inwalidów" (Haga, 1954). Kolejne międzynarodowe spotkania to: - Zgromadzenie Ogólne Międzynarodowej Organizacji Pracy (Genewa-Bazyleja, 1955 r.); - Światowy Kongres Głuchych (Zagrzeb, 1955 r.); - VIII Kongres ISWC pod hasłem "Planowanie zwycięstwa nad inwalidztwem" (Londyn,1957); - Walne Zgromadzenie Światowej Federacji Głuchych i Komisji Naukowej tej organizacji (Rzym, 1957 r.). Spotkania te ukazały bogactwo doświadczeń dotyczących rehabilitacji osób niepełnosprawnych, które zostały szeroko upowszechnione w społecznościach Europy i świata. Uświadomiły one problemy ludzi niepełnosprawnych, które wymagały pilnego rozwiązania. Uczestnictwo Polski w tych międzynarodowych spotkaniach organizowanych pod patronatem ONZ pozwoliło z jednej strony na poznanie różnic w systemach rehabilitacji inwalidów w różnych krajach Europy i świata, z drugiej zaś umożliwiło zaprezentowanie polskich rozwiązań w tej dziedzinie. W 1960 roku odbyło się Międzynarodowe Seminarium na temat: "Doskonalenie edukacyjnych możliwości niepełnosprawnych dzieci na świecie", którego celem było ukazanie roli poradnictwa w kształceniu specjalnym. Seminarium odbyło się w West Point - USA. W tym samym roku obradował VIII Kongres ISWC pod hasłem: "Rehabilitacja a pokój świata", który odbył się w Nowym Jorku (1960). Przedstawiciel Polski - A. Hulek prezentował zagadnienia dotyczące postępu i potrzeb rehabilitacji w Europie". Referat ten zyskał ogromne uznanie zebranych, czego dowodem było opublikowanie go w języku angielskim w Nowym Jorku (1960 r.). Jesienią 1960 roku odbył się w Nowym Jorku VIII Kongres Międzynarodowego Towarzystwa Inwalidów (Kongresy te odbywają się co 3 lata), który zgromadził ponad 4 tysiące delegatów z 48 krajów. W Kongresie brała udział delegacja polska w składzie: prof. dr W. Dega, prof. dr M. Garlicki oraz dr A. Hulek. Z wywiadu, którego wówczas udzielił A. Hulek (Służba Zdrowia nr 45 z 6.XI. 1960 r.) wynikało, że główne wątki jakie poruszano na tym kongresie dotyczyły: zasad rehabilitacji i ich zastosowania, diagnozy i poradnictwa jako istotnego elementu rehabilitacji zawodowej i leczniczej, skuteczności i rozwoju rehabilitacji zawodowej z uwzględnieniem problematyki socjalnej. Jednakże zasadniczy akcent położono na zasadę, iż bez rozwoju rehabilitacji zawodowej i społecznej wyniki rehabilitacji leczniczej są niweczone. W rok później w Warszawie odbyło się Międzynarodowe Sympozjum z udziałem przedstawicieli ONZ (International Society for Reha-bilitation of the Disabled (ISRD) na temat: "Problemy socjalne w rehabilitacji inwalidów". Seminarium przewodniczył A. Hulek. Jego zasadniczy referat pt.: "Rola i kierunki rozwojowe zagadnień socjalnych w rehabilitacji inwalidów", spotkał się z ogromnym zainteresowaniem i uznaniem uczestników. (A. Hulek, 1961, s. 28). Następne ważne spotkania w ramach ONZ odbyły się kolejno w Halle i Hoite (Dania) w 1968 roku. Tematem pierwszego była "Rehabilitacja na wsi, a drugie poświęcono "Standardom w kształceniu specjalistów do spraw protezowania". W Bergen (Norwegia 1970 r.) odbyło się kolejne spotkanie przedstawicieli międzynarodowych organizacji społecznych, afiliowanych do ISRD z Europy. Przedmiotem obrad była organizacja sympozjum na temat przepisów prawnych w rehabilitacji oraz rehabilitacja pracowników rolnych. Omawiano również sprawę hoteli i moteli wzdłuż najważniejszych europejskich autostrad, które są obecnie dostępne dla inwalidów poruszających się przy pomocy wózka. Wytypowane instytucje i organizacje społeczne, które będą prowadziły międzynarodowe campingi dla inwalidów. Przeprowadzono także analizę przepisów prawnych zezwalających na prowadzenie pojazdów mechanicznych (głusi, chorzy na padaczkę, serce itp.). Dyskutowano nad zorganizowaniem wystawy na XI Kongresie ISRD w Sydney, obrazującej dorobek rehabilitacji całej Europy. Zebrani wysunęli szereg postulatów odnośnie szkolenia kadry w zakresie rehabilitacji (wymiana bezdewizowa, praktyki, stypendia fundowane). Przełomowym rokiem dla rozwoju rehabilitacji społecznej był rok 1981. Ten rok został ogłoszony przez ONZ "Rokiem Inwalidów". W wieku krajach Europy i świata odbywały się konferencje i spotkania oraz seminaria pod hasłem pełnego włączenia osób niepełnosprawnych w nurt życia społecznego. Uczestnicy konferencji w Austrii, Italii, Finlandii, Niemczech i Hiszpanii zastanawiali się jak to hasło wcielić w życie. Szczególnie interesująca konferencja odbyła się w Montecatini (Hiszpania) której hasłem było: "Integracja społeczna osób niepełnosprawnych". Natomiast w Heidelbergu (Niemcy) obradowano pod hasłem: "Integracja osób najciężej poszkodowanych". W Tarromolines (Hiszpania) na Światowej Konferencji UNESCO rozważono problemy dot. "Praktyki i strategii w kształceniu specjalnym -zapobieganie i integracja". Na tej konferencji przedstawiciel Polski A. Hulek prezentował niezwykle aktualny i kontrowersyjny jak na owe czasy problem w referacie pt: "Integracja jedną z dróg kształcenia specjalnego". Dodać należy, że w tym czasie (1981 r.) odbyło się seminarium ONZ pod hasłem "Pełne uczestnictwo i równość", które oddawało istotę tych dwóch zasad: integracji społecznej lub reintegracji społecznej i wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych (A. Hulek 1986, s. 73; 217). Należy podkreślić, iż rok ten był znaczącym okresem dla rozwoju rehabilitacji społecznej, bowiem przyczynił się do opracowania dwóch dokumentów o szczególnym znaczeniu: 1. Światowego programu działań na rzecz ludzi niepełnosprawnych (1983-1992). 2. Wiedeńskiego planu działania. Światowy program działania na rzecz ludzi niepełnosprawnych został przygotowany przez Międzynarodowe Towarzystwo Rehabilitacji Ludzi Niepełnosprawnych (Rehabilitation International), które w 1981 r. ogłosiło drugą dekadę rozwoju rehabilitacji w świecie (1983-1992). Po raz pierwszy w historii ludzkości inwalidzi i inne osoby niepełnosprawne zostały objęte wszechstronnym programem działania. Natomiast Wiedeński plan działania został opracowany przez ekspertów ONZ, reprezentujących wszystkie regiony świata i międzynarodowe organizacje rządowe i wolontarne. Podstawową ideą obu dokumentów było przesłanie skierowane do całego świata, by sprawy ludzi niepełnosprawnych zostały w sposób naturalny wkomponowane w kulturę i cywilizację każdego kraju. (M. Ma-rek-Ruka1997,s. 80). Te działania zakrojone na szeroką skalę miały na celu stworzenie wspólnej płaszczyzny porozumienia się w sprawach rehabilitacji i kształtowania stosunku całego społeczeństwa do osób niepełnosprawnych. Ważne zagadnienia, którym przypisywano szczególne znaczenie dotyczyły: - miejsca niepełnosprawnych we współczesnym społeczeństwie, - psychologicznych aspektów rehabilitacji, - ekonomicznych i socjalnych aspektów rehabilitacji, - barier architektonicznych, - roli chirurgów-ortopedów w rehabilitacji, - roli pedagogów w rehabilitacji i innych specjalistów, - sposobów spędzania czasu wolnego. Mamy więc do czynienia ze zjawiskiem integracji społecznej oraz zasadę wyrównywania szans osób niepełnosprawnych. Zasada wyrównywania szans to proces udostępniania osobom niepełnosprawnym wszystkich elementów codziennego życia występujących w społeczeństwie, takich jak: - fizyczna i kulturalne środowisko, - mieszkania, - środki transportu, - świadczenia społeczne i lecznicze, - placówki oświatowe, - zakłady pracy, - życie kulturalne i społeczne, - sport i rekreacja. U podstaw tej zasady leżą dwie przesłanki. Pierwsza to równość praw osób niepełnosprawnych, która zakłada, że potrzeby tej grupy społecznej mają takie samo znaczenie jak potrzeby ludzi zdrowych i powinny stanowić podstawę rozwoju i planowania działalności społecznej na rzecz swoich członków. Druga zakłada, iż większość społeczeństw stara się budować systemy zaspokajania potrzeb osób niepełnosprawnych, które zaspokajają potrzeby tylko tych osób. Zasada wyrównywania szans osób niepełnosprawnych to również zaspokojenie ich potrzeb w miarę możliwości na tym samym poziomie i w takich warunkach, jakie posiadają osoby pełnosprawne. Wymaga to przede wszystkim zniesienia barier społecznych, ekonomicznych, architektonicznych, urbanistycznych oraz prawnych. III. REHABILITACJA SPOŁECZNA i JEJ OBSZARY DZIAŁANIA Rehabilitacja społeczna jako część rehabilitacji kompleksowej to proces zmierzający do przygotowania osoby niepełnosprawnej do życia i współżycia z innymi w rodzinie i innych grupach społecznych, a więc w szkole, w pracy, różnych sytuacjach życiowych; proces ten wiąże się z usuwaniem wszelkich przeszkód społecznych i materialnych. W rozwiązaniu tego zadania (A. Hulek 1977, s. 68) ścierają się dwie skrajne koncepcje. Pierwsza polega na tym, iż uczestnictwo w życiu i działalność osób sprawnych trzeba tak zorganizować, aby stworzyć w nim naturalne warunki życia niepełnosprawnym, aby ich obecność stała się czymś naturalnym, a zróżnicowane sprawności stały się akceptowane. Druga koncepcja przyjmuje, że osoby niepełnosprawne w społeczności sprawnych są zawsze narażone na niezrozumienie, agresywność, a pełne zrozumienie mogą znaleźć tylko we własnym środowisku. Między tymi dwoma skrajnymi poglądami istnieje wiele innych pośrednich poglądów, przyjmujących różne rozwiązania, które powoli znajdują uznanie nie tylko wśród specjalistów, ale także i praktyków, bowiem uczestnictwo w życiu zbiorowym to szeroki zakres problemów związanych z życiem jednostki - począwszy od jego narodzin aż po jego kres; od życia w domu, w przedszkolu, szkole, w środowisku rówieśników, w zakładzie pracy i rodzinie, po kręgi towarzyskie i koleżeńskie. Możemy więc stwierdzić, że rehabilitacja społeczna niepełnosprawnych to również przygotowanie do życia i współżycia z innymi w rodzinie, szkole, w pracy oraz innych sytuacjach życiowych. b) przygotowanie osoby niepełnosprawnej do podjęcia roli małżeńskiej i rodzicielskiej, c) pełna samodzielność i samoobsługa w czynnościach dnia codziennego, d) oprzyrządowanie mieszkania. 2. Kontakty z najbliższym środowiskiem lokalnym: a) udział w organizacjach społecznych, b) umiejętność korzystania z pomocy osób drugich lub instytucji i organizacji społecznych, c) nawiązywanie kontaktów towarzyskich i sąsiedzkich. 3. Spędzanie wolnego czasu: a) możliwość dostępu do instytucji kulturalnych i miejsc rekreacji, b) umożliwienie samodzielnego wyjścia z mieszkania. 4. Usunięcie barier psychicznych w kontaktach ze społecznością lokalną tak ze strony osoby niepełnosprawnej jak i otoczenia. 5. Usunięcie barier architektonicznych i urbanistycznych celem umożliwienia dostępu do urzędów, ośrodków zdrowia, szkół i innych instytucji urzędowych. 6. Samopomoc rozumiana jako gotowość i zdolność osoby niepełnosprawnej do pomagania sobie w różnych sytuacjach życiowych i zdolność do przystosowania się do nich. A więc usuwanie przeszkód społecznych i materialnych, które są niezwykle ważne, lecz także i niezwykle trudne. Wymaga to współdziałania nie tylko osoby niepełnosprawnej, jego rodziny oraz zespołu specjalistów. "... Doniosłą rolę w zaspokajaniu elementarnych potrzeb i aspiracji niepełnosprawnych spełnia podstawowa komórka, jaką jest rodzina..." (Fragment rezolucji I Kongresu "Niepełnosprawni Bliżej Europy") 1. Rola rodziny w rehabilitacji osób niepełnosprawnych Rodzina jako środowisko życia społecznego człowieka od dawna stanowiła przedmiot zainteresowania wielu dyscyplin naukowych, w szczególności zaś nauk pedagogicznych, psychologicznych i socjologicznych. Eksponuje się ogromne znaczenie rodziny w życiu i rozwoju jednostki. Prowadzone rozważania na ten temat początkowo odnosiły się tylko do osób pełnosprawnych. Rozwój służb rehabilitacyjnych oraz postęp wiedzy dotyczącej jednostek o obniżonej sprawności, przeniosły je na grunt teorii rehabilitacji. Przyznano zatem rodzinie rangę jednego z czynników determinujących przebieg procesów rehabilitacji. Uznano ją też za środowisko pośredniczące w społecznej integracji niepełnosprawnych. Podejście, o którym mowa, spowodowało wzrost zainteresowania rodzinami inwalidzkimi. Sprawiło także, że coraz częściej zaczęto zadawać pytanie, czym jest rodzina w życiu człowieka niepełnosprawnego. Aby udzielić na to pytanie odpowiedzi, należy wcześniej zwrócić uwagę na dwie inne: "Jakie funkcje wypełnia rodzina na rzecz członka o obniżonej sprawności oraz "Jakie jest znaczenie życia rodzinnego dla nich samych"? Rodziny osób niepełnosprawnych zasadniczo spełniają identyczne funkcje, jak rodziny osób pełnosprawnych. Różnią się od nich jednakże nasileniem występujących w ich życiu trudności, a także większym obciążeniem czynnościami o charakterze opiekuńczo-pielęgnacyj-nym. Osoby niepełnosprawne dość często bowiem wymagają pewnych form pomocy ze strony otoczenia społecznego. Środowiskiem najbardziej predysponowanym do tej roli jest właśnie rodzina. Udział rodziny w procesie rehabilitacji jej niepełnosprawnych członków nie ogranicza się wszelako do sprawowania nad nimi opieki i pielęgnacji. Istniejące systemy rehabilitacji w znacznej mierze opierają się na instytucjonalizacji form opieki i powierzeniu jej specjalistom z różnych dziedzin. Nie ulega wątpliwości, iż skupianie usług rehabilitacyjnych wyłącznie w nielicznych wyspecjalizowanych placówkach przyczynia się do znacznego wyłączenia rehabilitowanej jednostki z życia zbiorowości społecznej. Powoduje osłabienie więzi z podstawowymi dla niej grupami odniesienia jak: rodzina, grupa towarzyska czy środowisko zakładu pracy. Staje się przyczyną powstawania nienaturalnych, wyizolowanych społecznie zbiorowości osób niepełnosprawnych. Utrwala się tym samym tradycyjny, segregacyjny sposób myślenia, skłaniający osoby sprawne do przenoszenia ciężaru opieki i odpowiedzialności za losy niepełnosprawnych członków społeczeństwa na wyspecjalizowane instytucje. Wszystko to sprawia, iż nawet najlepiej funkcjonujące placówki pracując w oderwaniu od życia społecznego nie są w stanie realizować podstawowego celu. Dążąc do przezwyciężenia tych problemów podejmuje się w chwili obecnej próby konstruowania systemów rehabilitacyjnych wykorzystujących w większej niż dotychczas mierze współpracę ze środowiskiem społecznym. Jedna z nich jest koncepcja tzw. rehabilitacji środowiskowej. Istotę rehabilitacji środowiskowej stanowi dążenie do organizowania opieki nad osobami trwale poszkodowanymi na zdrowiu w miejscu ich zamieszkania. W tym celu konstruowane są programy rehabilitacyjne wykorzystujące cechy i możliwości małych środowisk lokalnych takich jak wieś, miasteczko czy osada. W każdym z takich programów wiele troski poświęca się współpracy z rodziną osób niepełnosprawnych. Istnieją podstawy do przypuszczeń, iż udział rodziny w procesie rehabilitacji nie tylko stworzyłyby korzystne dla jej przebiegu warunki, lecz także przyczyniłyby się do uzyskania szybszych i trwalszych efektów niż w systemach tradycyjnych ."Uzasadnieniem powyższej tezy mogą być następujące cechy środowiska rodzinnego: środowisko to jest najbardziej powszechną grupą społeczną, większość czasu, nie związanego z pracą zawodową spędzamy na ogół w gronie rodzinnym, członkowie rodziny połączeni są zazwyczaj silną i specyficzną więzią o charakterze emocjonalnym, zjawiska zachodzące na terenie rodziny w znaczącym stopniu kształtują osobowość jej członków, rodzina stanowi w życiu człowieka wartość szczególnie wysoko cenioną funkcje wypełniane przez rodzinę najpełniej zaspokajają nasze potrzeby. Prawidłowości te mają charakter bardzo ogólny i w tym samym stopniu dotyczą rodzin osób o zróżnicowanych poziomach sprawności. Pomimo tego mogą stanowić podstawę do projektowania oddziaływań o charakterze terapeutycznym. Uczestnictwo rodziny w tych oddziaływaniach zachodzić będzie w obrębie wypełnionych przez nią funkcji. Jednakże zasadniczym celem rodziny jest pozwolenie jednostce niepełnosprawnej na maksymalne w stosunku do tej możliwości uczestnictwo w życiu społecznym. Mówiąc o bezpośrednich formach integracji społecznej członków rodziny, mamy zazwyczaj na myśli wewnętrzną integrację osób połączonych więzami pokrewieństwa i powinowactwa oraz kontakty utrzymywane w obrębie tzw. kręgu towarzyskiego. Dla właściwego rozwoju człowieka niezbędnym jest uczestniczenie zarówno w pracach podejmowanych dla rodziny (jak i w dokonującej się na jej gruncie wymianie emocjonalnej. Rodzina jest terenem pierwszych doświadczeń społecznych człowieka, zaś wzory zachodzących w niej interakcji w sposób niezwykle trwały i skuteczny modelują sposoby kontaktowania się jednostki z innymi ludźmi. Podstawę zachowań społecznych człowieka stanowią jego powiązania i stosunki z członkami najbliższej rodziny. Na jej terenie nawiązujemy nasze pierwsze kontakty emocjonalne i wchodzimy w układy współzależności, współpracy i współzawodniczenia. Zachowania jej członków są zaś dla nas pierwszymi wzorami społecznymi. Wzory owe szczególnie silnie oddziaływują przy tym w odniesieniu do jednostek o nieustabilizowanej pozycji własnej w społeczeństwie; są to dzieci i osoby niepełnosprawne. Sytuacja inwalidztwa (zwłaszcza zachodzącego w sposób nagły) ma to do siebie, iż w znacznym stopniu dezorganizuje życie jednostki. Sferą szczególnie złożoną staje się płaszczyzna kontaktów społecznych. Obecnie osoby postrzegane jako odchylone od normy żyją zazwyczaj w pewnej izolacji społecznej od środowiska ludzi pełnosprawnych. Do przyczyn takiego stanu zaliczyć można przede wszystkim ugruntowane tradycje niewłaściwych postaw otoczenia społecznego oraz brak szerszych płaszczyzn kontaktu obu tych zbiorowości. Zjawiska te odbierane są przez inwalidów jako niezmiernie przykre i utrudniające powrót do w miarę normalnego życia. Najbardziej dramatycznie są zaś przeżywane przez osoby, które zostały odtrącone przez własną rodzinę. Wyróżniamy dwa przeciwstawne modele uczestnictwa osoby niepełnosprawnej w życiu rodziny. W pierwszym przypadku osoba niepełnosprawna jest pełnoprawnym członkiem rodziny. Zostaje ona przez nią przyjęta i zaakceptowana. Przyznaje jej się prawo nie tylko do fizycznej obecności ale i udziału w życiu domowników. Wespół z nimi wykonuje ona prace na rzecz rodziny, korzysta z przejawów jej działalności, ma równy udział w decyzjach i odpowiedzialności, uczestniczy w wymianie emocjonalnej. Sytuacja taka ma olbrzymie walory z punktu widzenia rehabilitacji. Niepełnosprawni mają poczucie bezpieczeństwa_płynące ze świadomości więzi z innymi ludźmi, czują się wówczas potrzebni i zaakceptowani, co pozwala na zaakceptowanie swojej sytuacji._Wsparcie udzielone przez rodzinę wzmacnia odporność psychiczną i motywację do pokonywania trudności występujących na drodze do realizacji ważnych celów. Można sądzić, że pełne włączenie osoby niepełnosprawnej w życie rodziny stanowi niejako pierwszy etap jej integracji społecznej. Może też być uznana za podstawę tworzenia lub odtwarzania więzi z pozostałymi członkami społeczeństwa. Więzi te powstają na gruncie wielu form aktywności człowieka. Jedną z nich jest uczestnictwo w życiu tzw. kręgu towarzyskiego. Składają się nań osoby nie będące członkami rodziny, natomiast powiązane z nimi stosunkami sympatii, przyjaźni czy współdziałania w określonym zakresie. W odniesieniu do dzieci, krąg towarzyski najczęściej bywa tożsamy z grupą rówieśniczą. Dorośli włączają weń także osoby nie będące członkami rodziny, a zróżnicowane pod względem wieku, zbliżone natomiast na płaszczyźnie zadań bądź zainteresowań. Uczestnictwo w życiu danego kręgu wymaga przy tym bezpośrednich kontaktów jego członków. Jedną z form takich kontaktów są spotkania odbywające się w mieszkaniach zaprzyjaźnionych osób. Sam fakt zapraszania do domu w celach towarzyskich stanowi w naszej kulturze potwierdzenie osobistego, przyjaznego ustosunkowania osoby zapraszającej do zaproszonej. Świadczy też o dążności do podtrzymywania istniejącej między nimi więzi. W spotkaniach na terenie rodziny biorą zazwyczaj w jakimś stopniu udział wszyscy obecni w danym momencie członkowie. Stąd też relacje zachodzące początkowo tylko pomiędzy gościem, a jednym z domowników zostają stopniowo wzbogacone o kontakty z pozostałymi członkami rodziny (niejednokrotnie zaś nawet obu rodzin). Wynikłe z tych interakcji zjawiska (rozszerzanie kontaktów społecznych, doskonalenie umiejętności współżycia z innymi, wzbogacanie osobowości poprzez obcowanie z nowymi wzorami, zaspokajanie wielu ważnych potrzeb psychicznych i społecznych) pozwalają przy tym sądzić, iż życie towarzyskie rodziny stanowi ważny czynnik integracji społecznej jej członków. Czynnik ten szczególnego znaczenia nabiera w odniesieniu do osób niepełnosprawnych. Zauważa się wielkie osamotnienie tej grupy. Wiele działań mających na celu przezwyciężenie tej sytuacji wypływa z inicjatywy samych niepełnosprawnych. Często podejmowane są również przez rodziny inwalidów. Dążą one do wzbogacania życia społecznego swoich niepełnosprawnych członków m.in. przez umożliwienie im kontaktów z innymi ludźmi, stwarzanie dla tych kontaktów odpowiednich warunków, motywowanie inwalidy do nawiązania inte rakcji z osobami nie będącymi krewnymi, włączanie go do życia towa rzyskiego rodziny czy wreszcie zachęcanie przedstawicieli otoczenia. społecznego do spotkań z osobami niepełnosprawnymi. Wszystkie te działania mają duże znaczenie dla skuteczności procesów rehabilitacji Szczególną rolę odgrywają zaś w początkowych jej okresach, kiedy te człowiek odchylony od normy nie potrafi jeszcze samodzielnie wytworzyć (dziecko) bądź odtworzyć (dorosły) więzi z otoczeniem społecznym W takich przypadkach pomoc rodziny bywa czynnikiem nieodzownym i wręcz niezastąpionym. Duża jest też rola w organizacji pośrednich form uczestnictwa społecznego osób o obniżonej sprawności. Uczestnictwo tego rodzaju cechuje brak intymności i osobowości kontaktu jednostki z jej otoczeniem. Zachodzi ono głównie za pośrednictwem wytworów danej zbiorowości takich jak: sztuka, zorganizowane formy aktywności (praca, sport) czy też funkcjonowanie różnorodnych instytucji życia społecznego. Wszystkie te zjawiska wchodzą w zakres pojęcia "kultury" i jako takie są silnie związane z życiem danej zbiorowości. Relacje pomiędzy człowiekiem a kulturą możemy rozpatrywać na trzech płaszczyznach: - wpływu wywieranego przez kulturę na kształtowanie osobowości i postępowania człowieka - możliwości przekazu kulturowego przez jednostkę bądź grupę osób - zdolności i możliwości oddziaływania człowieka na kształtowanie się kultury, Poznanie, zrozumienie i akceptacja kultury danej zbiorowości stanowią istotny warunek społecznej integracji jednostki. Zachodzi ona przez internalizację norm, wartości i modeli postępowania reprezentatywnych dla danego kręgu i dokonuje się na gruncie uczestnictwa kulturowego. Za jeden z istotnych czynników określających kształt i zakres tego rodzaju uczestnictwa uznaje się rodzinę. Zwraca się uwagę na fakt, iż do najważniejszych jej zadań zalicza się wprowadzanie jej członków (a zwłaszcza dzieci) w świat kultury. Efektywność podjętych w tym zakresie oddziaływań uznaje się za warunek prawidłowo przebiegającego procesu socjalizacji. Przyjmując, iż społeczna integracja osób niepełnosprawnych stanowi jedną z form tego procesu, możemy zatem stwierdzić, iż rodziny inwalidzkie stymulując kontakt swoich członków z treściami kultury, kształtują równocześnie umiejętność życia społecznego. Dla osób cechujących się znacznym ograniczeniem samodzielności rodziny, spełniają niejednokrotnie rolę najważniejszego łącznika pomiędzy osobą niepełnosprawną a światem kultury. Rola ta przejawiać się będzie poprzez ułatwianie, czy nawet samo umożliwianie kontaktu z wytworami kultury np. filmem, literaturą i wzbudzenie oraz podtrzymywanie motywacji do uczestnictwa w różnych jej formach; rozbudzanie odpowiednich aspiracji i zainteresowań. Aktywność kulturowa może przy tym spełniać w życiu człowieka niepełnosprawnego wiele funkcji istotnych dla jego rozwoju. Zaliczyć do nich należy przede wszystkim takie funkcje jak: poznawcza, ekspresyjna, katorktyczna, kompensacyjna, czy rekreacyjna. Realizacja ich czyni życie ludzie pełniejszym i bogatszym. Pozwala też jednostce o obniżonych możliwościach ekspansji życiowej na wypracowanie interesującego stylu życia, dającego jej wiele satysfakcji i umożliwiającego zyskanie uznania społecznego. Można zatem stwierdzić, iż życie rodzinne stanowi niezwykle ważny czynnik determinujący przebieg procesu rehabilitacji. Powinno zatem znajdować się w centrum uwagi specjalistów, zajmujących się pracą z ludźmi niepełnosprawnymi. Podkreślić wypada, że na życie rodzinne składa się wiele ról społecznych. Są one związane z małżeństwem, rodzicielstwem oraz prowadzeniem gospodarstwa domowego. Mówiąc o wypełnianiu tych ról, zazwyczaj ma się na myśli zarówno zdolność do ich podejmowania i realizacji, jak i uwarunkowania o charakterze subiektywnym. Duże znaczenie przywiązuje się przy tym do umiejętności właściwego wywiązywania się z przyjętych obowiązków. Sposób, w jaki człowiek wypełnia swoje role społeczne jest jednym z istotnych kryteriów jego oceny. Podstawę jej formułowania stanowi funkcjonujący w świadomości danej jednostki lub zbiorowości społecznej model roli odczytywany jako wzorzec postępowania. Określenie rzeczywistego zachowania jako zgodnego lub rozbieżnego z istniejącym modelem, kształtuje Jego społeczną ocenę oraz postawę zainteresowanej jednostki wobec własnej osoby. Nie wszystkie role społeczne postrzegane są jako jednakowo ważne. Można przypuszczać, iż znaczącym kryterium oceny funkcjonowania jednostki jest nie tylko sposób wypełniania danej roli ale także jej ranga społeczna. Do najbardziej istotnych ról zaliczane są niewątpliwie role rodzinne. Stąd też właściwe przygotowanie osób niepełnosprawnych do ich pełnienia wywiera znaczący wpływ nie tylko na jego funkcjonowanie w obrębie rodziny, lecz także na całokształt jego sytuacji życiowej. Wiadomo, że w środowiskach rodzinnych istnieje wiele czynników, które warunkują możliwości opiekuńcze rodziny. Każdy z niżej wymienionych czynników może mieć decydujące lub tylko dodatkowe znaczenie dla wzbogacania potencjału lub ograniczenia możliwości sprawowania opieki przez rodzinę. Czynniki te mogą też wystąpić we wzajemnych sprzężeniach, w związku z czym siła określająca potencjał lub ograniczenia może być bardziej znacząca niż wówczas, gdy występują pojedyncze czynniki. ! Jednym z czynników jest sytuacja strukturalna rodziny oraz miejsce osoby niepełnosprawnej w strukturze rodziny. Jest bowiem rzeczą oczywistą, że o możliwościach sprawowania opieki decyduje zarówno to, kto wymaga pomocy jako osoba niepełnosprawna (np. matka czy dziecko) i kto tę pomoc ma realizować (znowu - matka czy np. niedoro-słe dziecko) i jaka jest w całości rodzina - pełna czy niepełna, a zatem czy osoba opiekująca się ma jeszcze wsparcie innych osób. W szczególnie trudnej sytuacji opiekuńczej znajdują się rodziny kobiet samotnie wychowujących dzieci w sytuacji niepełnosprawności swojej lub dziecka. Kolejnym czynnikiem jest sprawność fizyczna i psychiczna pozostałych osób w rodzinie, tych, które zwyczajowo (np. matka) powinny opiekować się osobą niepełnosprawną. Niepełna sprawność tych osób znacznie może ograniczyć możliwości opiekuńcze całej rodziny. Należałoby tu także zwrócić uwagę na typ rodzin, w których niewydolność ze względu na tę cechę jest dość częsta. Są to gospodarstwa domowe dwu lub trzech osób starszych, z różnym poziomem niepełnej sprawności, w których żadna nie stanowi źródła pomocy i opieki dla pozostałych. Następny czynnik to dyspozycyjność czasowa do sprawowania opieki. Konieczność wykonywania pracy zawodowej, chodzenia do szkoły, ogranicza tę dyspozycyjność w określonych godzinach dnia. Na ogół rodzina korzysta wtedy z możliwości pracy zmianowej, pomocy osób z zewnątrz (np. siostry PCK, pomoc sąsiedzka), uzyskuje dodatek pielęgnacyjny, by zabezpieczyć całodobową dyspozycyjność opieki w tych sytuacjach, kiedy jest to niezbędne. Sytuacja bytowa rodziny wyrażona standardem finansowym i mieszkaniowym to kolejny czynnik wpływający na możliwości wspomagania przez rodzinę samodzielnego i aktywnego życia osoby niepełnosprawnej. Pomoc może być łatwiejsza i bardziej skuteczna dzięki dodatkowemu wyposażeniu kuchni, łazienki, a także wyższemu standardowi budynku, w którym mieszka rodzina (np. odpowiednio szerokie drzwi, windy, podjazdy). Pomoc może być utrudniona np. na skutek małego metrażu, trudności finansowych przy zakupie leków czy żywności dietetycznej, z powodu braku wózka inwalidzkiego czy windy. Jest kwestią bezdyskusyjną, że znaczący wpływ na świadczenie pomocy osobie niepełnosprawnej przez rodzinę posiada więź emocjonalna. To ona przecież decyduje w ostatecznym rozrachunku, czy uczucia zobowiązują nas do bycia razem i wzajemnych świadczeń. W systemie zerwanych więzi ograniczone jest nawet komunikowanie potrzebnej, oczekiwanej pomocy, a nie tylko jej świadczenie. Czynnikiem, który określa poziom możliwości opiekuńczych rodziny, jest wiedza i umiejętności sprawowania tej opieki. Brak wiedzy i umiejętności powoduje, że wiele rodzin nie wie, jak pielęgnować niesprawne dziecko, jak wspomagać jego rozwój czy prowadzić jego rehabilitację. Wiele rodzin nie wie lub nie ma gdzie zwrócić się o pomoc, nie orientuje się także, z jakiego rodzaju pomocy mogłaby skorzystać, jakiego rodzaju uprawnienia ma dziecko i jego rodzice. Wiele z nich nie radzi sobie z narastającymi konfliktami wewnątrz rodziny i nie wie, gdzie zwrócić się o pomoc. W większości przypadków rodzina pozostaje sama ze swoimi problemami. Nie wychodzą w stopniu zadowalającym naprzeciw niej ani powołane do tego instytucje pomocy społecznej i zdrowia, ani lokalne! systemy społecznego wsparcia, takie jak parafia, sąsiedzi, znajomi. ; Powstające grupy samopomocy rodziców obejmują jedynie rodziców zamieszkałych w mieście i nie stanowią jak dotąd wystarczającej! możliwości uzyskania pomocy i informacji - jak radzić sobie w tej skomplikowanej sytuacji - koniecznej opieki nad dzieckiem. ^ W świetle powyższych rozważań nasuwają się następujące refleksje: • nie wszystkie rodziny posiadające osoby niepełnosprawne mogą udzielić skutecznej i kompetentnej pomocy prowadzącej do samodzielnego, aktywnego i twórczego życia; • świadczenie pomocy przez rodzinę uwarunkowane jest wieloma czynnikami tkwiącymi w jej strukturze, sytuacji bytowej, posiadanej wiedzy i umiejętności; • mimo istniejących zabezpieczeń prawnych w zakresie opieki zdrowotnej i pomocy materialnej, a w stosunku do dzieci także w opiece pedagogicznej - wiele rodzin nie uzyskuje niezbędnej pomocy z zewnątrz lub ocenia ją jako niewystarczającą. Rehabilitacja lecznicza, zawodowa, a przede wszystkim społeczna jest pełniejsza i bardziej skuteczna, jeśli w procesie powrotu do normalnego życia ze specjalistami współdziała i ich pracę wspiera rodzina osoby niepełnosprawnej. "Zadaniem silnych i zdrowych jest pomóc słabszym, aby oni sami mogli sobie pomóc..." J.H. Pestalozzi 2. Czas wolny i jego rola w rehabilitacji Organizacja czasu wolnego ma w Polsce długą tradycję. Początek zorganizowanej działalności placówek kulturalno-oświatowych o charakterze wychowawczym przypada na okres po I wojnie światowej, kiedy powstały pierwsze skupiska, a potem świetlice, które zajmowały się kierowaniem czasem wolnym od nauki. Korzystały z nich jednak tylko dzieci pełnosprawne. Dzieci niepełnosprawne jeśli uczęszczały do szkoły specjalnej, mogły korzystać z zajęć o ile były one organizowane w ich szkole. Dopiero po II wojnie światowej objęto opieką wszystkie dzieci, także niepełnosprawne. Na terenie kraju powstało wiele placówek i instytucji państwowych oraz organizacji i towarzystw społecznych, które pomagały rodzicom w wychowaniu, rewalidacji i rehabilitacji tych dzieci. Współdziałały one w leczeniu, szkoleniu oraz przywracaniu im w miarę możliwości sprawności fizycznej, psychicznej i społecznej. Termin "czas wolny" pojawił się i rozpowszechnił z chwilą uznania go przez międzynarodową konferencję UNESCO w kwietniu 1957 r. W Polsce problematyką tą zainteresowano się od 1925 roku (badania Kazimierza Korniłowicza nad czasem wolnym). Początkowo mianem czas wolny zastępowano termin "wczasy" lub "rekreacja". Obecnie znaczenie tego określenia rozszerzyło się i zaczęło obejmować wiele sytuacji społecznych. Wielu autorów (m.in. Z. Dąbrowski (1966), A. Kamiński (1965), B. Suchodolski (1960), A. Wroczyński (1968), T. Wujek (1969) - definiuję czas wolny jako dobro społeczne wypracowane przez jednostkę (społeczeństwo) dla jej osobistego rozwoju i rekreacji. Tak więc w świetle przytoczonych autorów czas wolny traktuje się jako ten, który pozostaje do dyspozycji po wykonaniu zajęć zawodowych, obowiązków domowych i rodzinnych, a także po zaspokojeniu takich podstawowych potrzeb organizmu jak sen, higiena, spożywanie posiłków. Jest to zatem czas, którym człowiek dowolnie dysponuje, dokonując własnego wyboru i przeznaczając go zgodnie z indywidualnymi potrzebami i zainteresowaniami na wypoczynek, rozrywkę, regenerację sił, rozwój intelektualny, integrowanie życia rodzinnego oraz udział w życiu społecznym. Należy jednak rozróżnić czas wolny dzieci i młodzieży od czasu wolnego dorosłych. Czas wolny dzieci i młodzieży objęty jest bowiem nadzorem i kontrolą ze strony dorosłych, szkoły oraz innych instytucji lub placówek. Ma to szczególne znaczenie zwłaszcza w odniesieniu do osób niepełnosprawnych. L. Płoch (1992) definiuje czas wolny upośledzonych umysłowo jako ten okres dnia, który po uwzględnieniu czasu przeznaczonego na naukę w szkole specjalnej lub wypełnieniu obowiązków zawodowych, elementarną regenerację organizmu oraz specjalne zabiegi rehabilitacyjne, a także niezbędne czynności domowe, pozostaje do wyłącznej dyspozycji i może być czasem swobodnych wyborów rodzaju i terenu zajęć związanych z wypoczynkiem, rozrywką i zaspokajaniem osobistych zainteresowań. Należy jednak pamiętać o tym, że dla upośledzonych umysłowo, zajęcia w czasie wolnym mają istotne znaczenie rewalidacyjne, przy zachowaniu ich akceptacji swobody wyboru czynnego relaksu, zabawy i rozrywki. Cele i zadania czasu wolnego W badaniach nad uczestnictwem dzieci i młodzieży w organizacji czasu wolnego występują różnice w sposobach klasyfikowania form jego spędzania. Większość badaczy przyjmuje, jako główne kryterium rodzaj działalności, która może być wyzwalana w różnych sytuacjach czasu wolnego. • A. Kamiński (1965) klasyfikuje formy organizowania czasu wolnego wychodząc od podziału rzeczowego, a więc wyróżnia: turystykę, sport, środki masowego przekazu, teatr, samokształcenie, hobby, aktywność społeczną, itp. • R. Wroczyński (1968) przy klasyfikowaniu form i metod bierze pod uwagę możliwości instytucji i placówek oraz rodzaj aktywności dzieci i młodzieży. Do najbardziej typowych i atrakcyjnych form organizacji zajęć w czasie wolnym zalicza: gry i zabawy na boiskach szkolnych i salach gimnastycznych, zajęcia o charakterze opiekuńczym i rozrywkowym organizowane w świetlicach, udział w przedstawieniach teatralnych, koncertach oraz pracę w kołach zainteresowań. • Z. Skórzyński (1965) łączy formy organizacji czasu wolnego w grupy najczęściej odczuwanych potrzeb i najbardziej rozpowszechnionych sposobów spędzania czasu wolnego. Wyodrębnia on: zajęcia amatorskie, ćwiczenia fizyczne, rozrywki towarzyskie i o charakterze publicz-no-widowiskowym, zajęcia o charakterze czysto wypoczynkowym. • K. Kirejczyk (1981) zwraca uwagę na duże znaczenie formy pracy jednostkowej, zbiorowej i pośredniej. Wśród form oddziaływania w pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo wyróżnił zajęcia lekcyjne: lekcje i ośrodki pracy oraz zajęcia pozalekcyjne: dożywianie, wypoczynek, zajęcia świetlicowe, koła zainteresowań, kluby sportowe. Szczególną uwagę zwrócił na oddziaływanie rodziny. Analizując drogi rozwoju formy pracy opiekuńczo-wychowawczej w organizacji czasu wolnego młodzieży można zaobserwować tendencję przechodzenia od form pracy opiekuńczo-wychowawczej o charakterze doraźnym do form o charakterze systematycznym. Od pracy placówek małych, niżej zorganizowanych do wielokierunkowej działalności instytucji i placówek, w których specjalnie organizowane są zajęcia w czasie wolnym. Ma to duże znaczenie w procesie rewalidacji dla tej grupy młodzieży, a ponadto nadaje danej placówce indywidualnego charakteru oraz wiąże wspólnymi celami młodzież i grono pedagogiczne. Aby czas wolny spełniał swoje zadania winien wytworzyć u osób niepełnosprawnych potrzeby i umiejętności takiego go spędzania, które dostarczając rozrywki i przyjemności usprawniałyby je psychicznie, a zarazem rozwijały i wzbogacały wewnętrznie. Według Z. Skórzyńskiego (1965, s. 72) z czasem wolnym związane są następujące potrzeby indywidualne: • odnowy (regeneracji) sił fizycznych i psychicznych • udziału w rozrywce i zabawie • uczestnictwa konsumpcyjnego i kreatywnego w wartościach i treściach kultury • otrzymywania i wymiany informacji (podnoszenie kwalifikacji i zdobywanie wiedzy) • refleksji i kontemplacji Pedagodzy zajmujący się problematyką organizacji czasu wolnego zwracają uwagę, że czas wolny jest znacznym obszarem samourzeczy-wistniania się i rozwoju osobowości tych osób. Proporcje w tym zakresie formułuje się na miarę nie tylko ich indywidualnych możliwości psycho-fizycznych, ale też ich życzeń - biorąc jednak pod uwagę różne uwarunkowania wynikające z niepełnosprawności określonego stopnia. Czas wolny dla osób niepełnosprawnych jest tak jak dla osób zdrowych czasem wypoczynku i odprężenia. Przeznaczony jest na zdobycie nowych sił, przywrócenie równowagi psychicznej i fizycznej po męczących zajęciach szkolnych. Spełnia ważną funkcję kompensacyjną i rekreacyjną, gdyż niepełnosprawni spożytkowują więcej energii i sił na działalność szkolną i zawodową niż osoby pełnosprawne. Prawidłowa organizacja czasu wolnego może stanowić niewyczerpane źródło możliwości wychodzenia naprzeciw specyficznym potrzebom rozwojowym osób upośledzonych umysłowo. Dzięki dobrej organizacji czas wolny może spełniać szczególnie ważną funkcję w życiu biop-sychicznym dzieci i młodzieży w prawidłowym funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego. Ważne jest, aby tworzyć wówczas i wykorzystywać takie warunki, w których napięcia istniejące u podopiecznych mogłyby być rozładowane i nastąpiłoby odprężenie i dobre samopoczucie (L. Płoch 1992, s. 18). Młodzież niepełnosprawna, podobnie jak jej rówieśnicy pełnosprawni, poszukuje nowych wrażeń, zjawisk, odkryć, chce rozwijać swoje zainteresowania. W procesie rozwoju psychicznego nie wystarczy więc sama nauka, która nie zapewni im odprężenia i redukcji napięcia psychicznego. Możliwość udziału w zajęciach zorganizowanych w czasie wolnym aktywnie pobudza, przekształca i wzbogaca osobowość, a przy tym ukazuje ich postawy, marzenia i poglądy. Czas wolny daje wiele okazji do tego, aby dzieci i młodzież spontanicznie ujawniały, rozbudzały swoje zainteresowania. Różnorodność zajęć sprzyja wytworzeniu się takich pozytywnych cech charakteru jak koleżeńskość, wrażliwość, uprzejmość, opiekuńczość, odpowiedzialność. Właściwa organizacja czasu wolnego sprzyja też tworzeniu pozytywnego nastroju emocjonalnego, kształtowaniu właściwej atmosfery i odpowiednich warunków w środowisku. Bardzo ważne jest też zdrowotne znaczenie czasu wolnego. Czynnikiem sprzyjającym relaksowi jest świeże powietrze i ruch fizyczny. Szczególne znaczenie dla przeżyć osób niepełnosprawnych mają gry i zabawy, a emocje z nimi związane wpływają korzystnie na samopoczucie psychiczne i fizyczne. Organizując czas wolny młodzieży niepełnosprawnej należy pamiętać by spełniał on wartość rewalidacyjną. Należy w tym celu stwarzać sytuacje, w których osoby te będą przejawiały inicjatywę, aktywność i umiejętność organizowania zajęć (okazja do samodzielności i samostanowienia o sobie). Takie wykorzystanie czasu wolnego da im poczucie swobody, przyjemności i satysfakcji. Należy pamiętać o uświadomieniu młodzieży konkretnych celów dotyczących działań organizacyjnych w czasie wolnym. Brak świadomości celów i podejmowanych działań może spowodować niezadowolenie, obojętność, brak koncentracji uwagi oraz chęć rezygnacji. Stawianie celów, uwzględniających ich upodobania i potrzeby, a także poziom dojrzałości społecznej pozwala wyzwolić ich aktywność, samodzielność oraz nawiązać kontakt emocjonalny z grupą wspólnie spędzającą czas wolny. Według L. Płocha (1999, 75) do celów organizacji czasu wolnego należy zaliczyć: uspołecznienie - kierowanie się dobrem całego zespołu, rzetelnej pracy na rzecz wspólnego dobra, ofiarności, dyscypliny społecznej oraz umiejętności korzystania z dobra ogółu. Kształtuje ono umiejętność dostosowania się do otoczenia, lojalność, dyscyplinę, poczucie odpowiedzialności przed grupą (zespołem) rozwijanie kultury osobistej - przygotowanie dzieci i młodzieży do udziału w kulturze i sztuce. Kształtowanie potrzeb i zainteresowań kulturalnych, nawyków kultury dnia codziennego, samoobsługi humanizm - dostrzeganie spraw ludzkich w różnych przejawach życia kulturalnego, społeczno-politycznego. Kształtowanie takich cech jak poszanowanie godności człowieka, jego wolności, tolerancja, uczuciowość, uczynność, niesienie pomocy potrzebującym rozwój poczucia demokracji - stymulowanie rozwoju samorządności wykorzystywanej w życiu codziennym. Kształtowanie gotowości do działań mających na celu popieranie lub obronę demokratycznych form i zasad współżycia w grupie przygotowanie do zawodu - wyposażenie dzieci i młodzieży w cechy, które w przyszłości będą stanowiły o ich wartości, jako ludzie określonego zawodu, czyli pracowitość, obowiązkowość, dokładność, opanowanie, szacunek dla wykonywanej pracy oraz umiejętność zorganizowania sobie stanowiska pracy optymizm życiowy - kształtowanie postaw i przekonań dotyczących sensu życia, poczucia sprawiedliwości, wiary w swoje umiejętności twórcze zaangażowanie - dążenie do poznawania i aktywnego kontaktu z rzeczywistością rozbudzanie zainteresowań i wrażliwości estetycznej reedukacja - wyrównanie poziomu umysłowego i uzupełnienie braków wiedzy nabywanej akceptacja społeczna - wprowadzenie do udziału w życiu społecznym, pokazanie wzorów zachowań według przyjętych norm, uczenie rozumienia kultury, przygotowanie do przyszłych ról społecznych. Należy uwzględniać również i to, że czas wolny spełnia przede wszystkim funkcję wypoczynkową, rozrywkową, adaptacyjną i kreacyjną. Do najważniejszych zadań organizacji czasu wolnego należy zaliczyć: tworzenie warunków psychospołecznych niezbędnych dla wszechstronnego rozwoju młodzieży niepełnosprawnej, tj. rozładowywanie napięć, częste nagradzanie, racjonalne kierowanie wysiłkiem i odpoczynkiem, kontakt z kulturą! sztuką tworzenie warunków biopsychicznych i materialnych sprzyjających prawidłowemu rozwojowi dzieci i młodzieży tj. zapewnienie różnorodnego odpoczynku, poczucia bezpieczeństwa, czystości, ochrony przed hałasem likwidacja zagrożeń istniejących w środowisku prowadzenie działalności korekcyjnej, dotyczącej wad postawy, wymowy, dyslekcji, prowadzenia działalności kompensacyjnej zapewnienie opieki higienicznej i medycznej wspomaganie rodziców lub opiekunów w celu poprawy opieki i warunków życia młodzieży zapewnienie systematycznej, atrakcyjnej i zorganizowanej formy rekreacji i wypoczynku. Ważną rolę w zagospodarowywaniu młodzieży czasu wolnego spełniają tzw. zajęcia świetlicowe. Należą do nich: indywidualne i grupowe zajęcia dowolne gry i zabawy zręcznościowe i sportowe - np. orientacyjno-po-rządkowe, bieżne, rzutne, zawody sportowe, konkursy zręcznościowe, zabawy na śniegu i lodzie zabawy i gry stolikowe zabawy muzyczne - śpiew, gra na instrumentach, ruch przy muzyce, malowanie muzyki, zabawy teatralno-muzyczne, słuchanie muzyki, zabawy dramatyczne - inscenizacje, scenki pantomimiczne z życia codziennego, dialogi, zabawy z maskotkami, lalkami prace plastyczne - rysowanie, malowanie, rzeźby ze śniegu, obrazy na piasku, kompozycje z kamieni, patyków, liści, szyszek, układanki z żołędzi, kasztanów itp. • prace techniczne - obróbka metalu, drutu, drewna, oparta na technikach piłowania, skręcania, wyginania, ucinania, modelarstwo prace dekoracyjne - np. wystrój tematyczny świetlicy, gazetki tematyczne, tablice informacyjne, dekoracje świąteczne i z okazji zabaw w świetlicach zajęcia z książką - opowiadania ustne, streszczenia, inscenizacyjne zabawy ruchowe, recytacje, wycinanki tematyczne, głośne czytanie, zgadywanki, gry i zabawy literackie, konkursy zajęcia kulturalne - oglądanie telewizji, słuchanie radia, czytanie prasy i czasopism, nauka tańca towarzyskiego, zajęcia żywego słowa, prowadzenie kroniki, udział w koncertach, zabawy, uroczystości okolicznościowe zajęcia oświatowe - koła zainteresowań, zajęcia harcerskie, pisanie listów, odrabianie lekcji zajęcia korekcyjno-kompensacyjne - ćwiczenia usprawniające percepcję wzrokową i koordynację wzrokowo-ruchową, orientację przestrzenną, ćwiczenia usprawniające percepcję słuchową, koordynację wzrokowo-słuchowo-ruchową, ćwiczenia usprawniające funkcje moto-ryczne zajęcia specjalne-terapeutyczne - ćwiczenia usprawniające w zakresie samoobsługi indywidualnej, samoobsługi zbiorowej, zajęcia logopedyczne, ćwiczenia usprawniające fizycznie, korygujące wady postawy, gimnastyka lecznicza, ćwiczenia rozluźniające, zajęcia z wykorzystaniem metody Dennisona zajęcia poza internatem - wycieczki piesze, autokarowe, spacery, biwaki, rajdy, zabawy w lesie hodowla roślin i zwierząt - sadzenie kwiatów doniczkowych, zakładanie akwariów, terrariów wybrane zajęcia gospodarczo-porządkowe - zajęcia kulinarne, zakupy, grabienie terenu wokół internatu, naprawa krzeseł, porządkowanie świetlicy, sali gimnastycznej imprezy kulturalno-rozrywkowe poza internatem - wyjścia na koncerty, do muzeum, kina, teatru, na dyskotekę, udział w miejscowym festynie zajęcia rekreacyjno-sportowe - siatkówka, piłka nożna, koszykówka, tenis stołowy. Zajęcia prowadzone w czasie wolnym powinny być ciekawe i urozmaicone. Przebieg i skuteczność organizacji w/w zajęć zależą m.in. od warunków materialno-terytorialnych w jakich są one realizowane. Dlatego niezbędne są: maksymalne zagospodarowanieTwykorzystywanie pomieszczeń, które posiada dana placówka oraz odpowiednia baza materialna w postaci narzędzi, artykułów piśmiennych, gier stolikowych i środków dydaktycznych. Na organizację i przebieg zajęć ogromny wpływ ma także atmosfera życia (życzliwość, akceptacja, sprawiedliwość, pozytywny związek emocjonalny z grupą). Ważnym zadaniem prowadzących zajęcia jest stałe wzbogacanie indywidualnych kwalifikacji zawodowych, podnoszenie kultury pedagogicznej oraz rozszerzanie własnych umiejętności i doświadczeń metodycznych. W przygotowywaniu i opracowywaniu zajęć w czasie wolnym powinno się uwzględniać zainteresowania, potrzeby i możliwości indywidualne uczestników. Dlatego w planowaniu, organizacji i przebiegu zajęć powinni uczestniczyć rodzice, pedagodzy, psycholodzy i sama młodzież. Należy stworzyć odpowiedni klimat i warunki do aktywnego i twórczego wypoczynku młodzieży w czasie wolnym. Trzeba pozyskiwać rodziców do współpracy w organizacji czasu wolnego, a także mobilizować ich do pracy z dziećmi dla wspólnego usuwania przeszkód utrudniających im rozwój. 3. Bariery psychiczne i ich konsekwencje Bariery psychiczne - to ukryta niepełnosprawność, z której nie zawsze zdajemy sobie sprawę, a która występuje nie tylko u osób niepełnosprawnych, lecz obejmuje szerokim kręgiem społeczeństwa (W. Dobrołowicz 1993, s. 28). Brak jest ogólnie przyjętej klasyfikacji barier psychicznych. Można wyodrębnić następujące główne ich rodzaje: per-cepcyjne, umysłowe, emocjonalne, motywacyjne i osobowościowe. Bariery percepcyjne - to różnego rodzaju przeszkody w dostrzeganiu problemów twórczych oraz możliwości ich rozwiązywania. W ciągu życia człowieka zostają ukształtowane określone schematy spostrzeżeniowe. Stąd dostrzegamy zazwyczaj jedynie to, czego oczekujemy i do czego się przyzwyczailiśmy. Schematy te mogą ułatwić orientację w sytuacji znanej, stereotypowej lub codziennej. Zdarza się jednak, że utrudniają dostrzeganie nowych problemów czy aspektów w znanej sytuacji. Przykładem bariery percepcyjnej może być mechanizm projekcji czyli nieświadomego rzutowania w obiektywną rzeczywistość własnych postaw i poglądów oraz interpretowanie zgodnie z nimi istniejących faktów. Projekcja polega na przypisywaniu innym osobom naszych własnych stanów psychicznych, cech, motywów. Bariery umysłowe - wiążą się one głównie z funkcjonowaniem wyobraźni i myślenia. Barierą jest zarówno niski poziom ich rozwoju, co uniemożliwia stworzenie czegoś nowego, wartościowego, jak również sztywność. "Wyobraźnia jest ważniejsza niż wiedza, gdyż ta ostatnia jest ograniczona. Wyobraźnia zdolna jest ująć wszystko na świecie, stymuluje progres i jest źródłem wszelkiej emocji". (A. Einstein). Tendencyjność w myśleniu przejawia się w tym, że człowiek przecenia jedne informacje, a nie docenia innych. Najchętniej koncentruje swoją uwagę na informacjach dobrze mu znanych, nagromadzonych w toku dotychczasowej praktyki. "Przecenia na przykład informację napływającą na początku, nie docenia informacji dochodzących w dalszej kolejności. Przecenia fakty pozytywne, nie docenia negatywnych. Preferuje to co lubi, lekceważy to, co dlań niesympatyczne. Przecenia argumenty i fakty potwierdzające własne stanowisko nie docenia zaś tych, które pozostają do niego w opozycji". (W. Dobrołowicz 1993, s. 17). Na pewnym etapie rozwoju naszej cywilizacji zwyciężył racjonalizm, którego drogowskazy w nauce wyznaczyły głównie prace Kartezju-sza i Newtona. W efekcie można mówić o "zawężeniach" w naszej psychice. Poważnym źródłem barier psychicznych jest język za pomocą którego formułujemy i wyrażamy nasze myśli. Bariery emocjonalno-motywacyjne - przejawiają się w zbyt niskim napędzie, uniemożliwiającym podjęcie trudu i pokonywanie przeszkody, jak również w zbyt silnym lęku przed nowym, nieznanym, niemożliwym. Przykładem bariery emocjonalnej może być lęk przed ośmieszeniem się w oczach innych, gdy na przykład wysuniemy jakąś nową, dotychczas niespotykaną hipotezę albo gdy spotka nas niepowodzenie. Bariery emocjonalno-motywacyjne mają wpływ na powstawanie barier osobowościowych - tzn. niewiary we własne możliwości, egocentryzm, nieadekwatny obraz świata i samego siebie. Jakie są następstwa barier psychicznych? Następstwa barier psychicznych mogą być różnorodne, od niezauważalnych do dramatycznych a nawet katastroficznych. Najbardziej typowym następstwem barier psychicznych jest tylko częściowe wykorzystanie potencjalnych możliwości psychicznych i fizycznych człowieka. Często nawet nie próbując stwierdzamy, że nie damy sobie rady w nowej sytuacji i nie sprostamy nowemu zadaniu. Utwierdzamy się we własnej niemocy, a nawet uwsteczniamy się. Często zdarzają się również skrajnie negatywne następstwa barier psychicznych - choroby rezygnacji, próby samobójcze lub nawet zgony. Na "choroby rezygnacji" cierpieli ludzie w obozach koncentracyjnych. Brak było im nadziei na odzyskanie wolności i przetrwanie, co pociągało za sobą utratę zainteresowania przyszłością, a w następstwie stan depresji i śmierć. Tego rodzaju przypadki mają też miejsce w normalnych warunkach życiowych człowieka, któremu raptownie nic się nie udaje, nie widzi jakichkolwiek perspektyw. Popada w stan rezygnacji, który może zakończyć się zgonem, chociaż z punktu medycznego, człowiek ten nie cierpi na żadną chorobę, która zagrażałaby jego życiu. Następstwem barier psychicznych są również samobójstwa. Jest to problem naszych czasów. Każdy samobójca w okresie kryzysu znajduje się w sytuacji trudnej, ale jednocześnie trudności te są wyolbrzymiane subiektywnie. Zachowanie człowieka w określonej sytuacji jest przejawem specyficznego stanu psychicznego. Ma on wrażenie, iż dookoła piętrzą się przeszkody, że jest osaczony. Zamknięty w ciasnym tunelu, że nic już nie może zmienić, że znalazł się w sytuacji bez wyjścia. Ten nienormalny stan daje zniekształcony i tendencyjny obraz świata, wszystko przesuwa się w kierunku negatywnym, zanika równowaga. Może na co dzień należałoby więcej uwagi i czasu poświęcać barierom psychicznym, tkwiącym w nas samych. Nieprzystosowanie społeczne, które często jest pochodną tych barier, dotyka coraz szersze rzesze naszego społeczeństwa. 4. Bariery społeczne Podczas 48 Sesji Zgromadzenia ONZ (1993) zostały podjęte standardowe zasady wyrównywania szans osób niepełnosprawnych, które obowiązują we wszystkich krajach członkowskich. Zasady te zostały sformułowane przez ONZ w celu podniesienia poziomu świadomości społecznej na temat osób niepełnosprawnych oraz uwrażliwienia społeczeństwa na prawa, potrzeby i możliwości osób niepełnosprawnych. W Polsce istnieje wiele barier utrudniających niepełnosprawnym normalne funkcjonowanie w społeczeństwie. Istnieją bariery utrudniające dostęp do edukacji, zatrudnienia, komunikacyjne, architektoniczne, lecz najistotniejsze są bariery społeczne. Bariery społeczne to niewłaściwe (negatywne) postawy społeczeństwa (segregacji, izolacji, dehumanizacji) w stosunku do osób niepełnosprawnych. Aby je usuwać, potrzebna jest zmiana myślenia o potrzebach osób niepełnosprawnych, patrzenie pod kątem ich możliwości, a nie ułomności. Tylko w ten sposób można przełamywać izolację, która dzieli osoby niepełnosprawne i środowisko ludzi zdrowych. Pełną integrację społeczną niepełnosprawni mogą osiągnąć tylko poprzez rehabilitację zawodową i społeczną. Nie dokonamy niczego bez zmian świadomości społecznej, bez akceptowania faktu, że niepełnosprawni mogą na równych prawach uczestniczyć w życiu. Nie izolacja, lecz integracja jest najlepszym sposobem na poprawę ich sytuacji. Stosunek społeczeństwa do osób niepełnosprawnych to postawy, jakie przybierają poszczególne jednostki oraz grupy społeczne wobec osób niepełnosprawnych i ich problemów. Postawa "osobista" jest zawsze w pewnym sensie uwarunkowana poglądami społeczności, w której dana jednostka żyje, zależy więc od celów danej grupy, jej społecznej rangi, zadań i programu działania. "Człowiek jest z natury istotą społeczną, jego prawdziwa natura rozwija się tylko w społeczeństwie, a siła jego natury powinna być mierzona nie przez siłę poszczególnych jednostek lecz przez siłę społeczeństwa". Uprzedzenia względem osób niepełnosprawnych występują wśród wielu warstw społecznych. Dotyczą one możliwości kształcenia się, zdolności, wykonywania zawodu, czy radzenia sobie w czasie wolnym od pracy, a także ich aktywnego udziału w życiu społecznym. Rozpiętość i zróżnicowanie postaw wobec osób niepełnosprawnych jest olbrzymia. Postawy te wahają się od całkowitego niedostrzegania, że są oni w ogóle poszkodowani i przyjęcia ich bez zastrzeżeń jako członków społeczeństwa, aż do zupełnego odtrącenia ich, gdyż nie mieszczą się w przyjętych normach. Pomiędzy tymi skrajnymi postawami można znaleźć postawy tolerancji, chorobliwej ciekawości i obawy. Od wczesnego dzieciństwa młodzieży wpaja się określone normy moralne, które ona przyjmuje i stosuje w życiu codziennym, rzutują one na reakcje i postawy względem ludzi niepełnosprawnych. Normy te są uwarunkowane historycznie. Grecy wierzyli, że osoby pokrzywdzone pod względem fizycznym, są ludźmi o niższej wartości. Według pojęć hebrajskich kalectwo stanowiło karę bożą. Wcześni chrześcijanie utrzymywali, że osoby niepełnosprawne przez swoje cierpienia i chorobę nabywają cnót moralnych. Według teorii Darwina przetrwać mogą tylko jednostki najsilniejsze. Wszystkie te wierzenia i poglądy musiały wywrzeć wpływ na sposób myślenia i postawy w stosunku do osób niepełnosprawnych. Najbardziej typową postawą negatywną wobec osób niepełnosprawnych jest unikanie z nimi kontaktów. Z obserwacji wynika, że jedną z podstawowych i istotnych przeszkód na drodze do prawidłowego przeprowadzania adaptacji i rehabilitacji osób niepełnosprawnych są narosłe przez lata bariery społeczne wobec tej grupy osób, których źródłem jest brak wiedzy, wiary co do możliwości tych osób. Niewiedza kształtuje niewłaściwe postawy, przejawiające się w unikaniu osób niepełnosprawnych lub przesadnej i demonstracyjnej opiekuńczości. W ostatnim okresie w wyniku działań różnego rodzaju stowarzyszeń zrzeszających osoby niepełnosprawne sytuacja w tym zakresie ulega stopniowej poprawie. Osoby zdrowe, szczególnie młode, które są wolne od uprzedzeń aktywnie włączają się do działań zmierzających do tego, aby społeczeństwo było dla wszystkich, także dla osób niepełnosprawnych. To działanie, czy raczej współdziałanie ludzi sprawnych i niepełnosprawnych określić można jako rehabilitację społeczną, której celem jest usuwanie barier takich jak społeczne, społeczno-zawodowe, psychologiczne itd. Można powiedzieć, że rehabilitacja społeczna jest swoistego rodzaju procesem zmierzającym do przywrócenia jednostce samodzielności społecznej. Należy zmienić świadomość i przekonania społeczeństwa, iż tak naprawdę nie ma ludzi "niesprawnych", są ludzie sprawni w określonych dziedzinach. Ważna jest również integracja w przedszkolach, szkołach, uczelniach i zakładach pracy. Partnerstwo dla ludzi niepełnosprawnych wymaga przezwyciężenia wielu nawyków i pozostałości "barbarzyństwa" w życiu zbiorowym, w którym człowiek niepełnosprawny był postacią marginesową, niepotrzebną, stanowił tylko obciążenie lub swoją ułomnością wywoływał szyderstwo. Trzeba wychowywać i uczyć ludzi sprawnych swoistej kultury i niesienia pomocy poprzez postawy, zachowania, działania pomagające, w którym człowiek niepełnosprawny odnajdzie swoją nową wartość i nowy sens swojego życia. Należy nauczyć ludzi niepełnosprawnych radzenia sobie ze sobą i swoimi problemami osobistymi, odnalezienia siebie w nowej sytuacji w społeczeństwie, przystosowania się do własnej ułomności i przezwyciężania jej skutków. Trzeba przekonać samych ludzi niepełnosprawnych, do tego, że mogą żyć w społeczeństwie zupełnie normalnie. Bardzo często osoby niepełnosprawne same stawiają się na marginesie społeczeństwa. Z pewnością jest to spowodowane kompleksami i złymi doświadczeniami. W przełamywaniu tych kompleksów aktywny winien być udział samych osób niepełnosprawnych. Osoby niepełnosprawne są odseparowane od społeczeństwa. Są "niewidoczne". Osoby niepełnosprawne, izolowane od sytuacji doświadczeń, przeżyć codziennych, prowadzą życie ograniczone pod względem społecznym. Taki sposób bytowania wpływa hamująco na rozwój zdolności współżycia i współdziałania z rówieśnikami. Osoba niepełnosprawna staje się zależna od innych, oczekuje, że się nią ktoś zajmie, przygotuje do pracy, spodziewa się różnych form pomocy finansowej. Stałe przyjmowanie i korzystanie z pomocy rodzi z kolei poczucie niższości. Normy postępowania przyjęte przez samych niepełnosprawnych stają się podstawą stosunku do nich osób zdrowych, w ich oczach niepełnosprawny jest jednostką nieproduktywną, z niższym statusem społecznym. Usuwanie niepełnosprawnych na dalszy plan, na margines życia społecznego nie jest jednak pozbawione uczucia litości. Świadczenie pomocy niepełnosprawnym wynika często z obawy, że samemu można znaleźć się w podobnej sytuacji. Człowiek unika negatywnych przeżyć i bodźców i w tym może tkwić przyczyna niechęci do osób niepełnosprawnych. Unika się również takich sytuacji społecznych, w których trudno jest przewidzieć reakcję partnera. Są jednak i tacy ludzie, którzy odnoszą się do osób niepełnosprawnych z pełnym sympatii zrozumieniem i jest to właściwa postawa. Postawa społeczności wpływa na wewnętrzną postawę człowieka niepełnosprawnego. Obraz własnej osobowości i ocena własnych zdolności do pracy kształtują się u człowieka niepełnosprawnego pod względem kontaktów ze środowiskiem, tego w jaki sposób reaguje na niepełnosprawność oraz jak ocenia właściwości i możliwości niepełnosprawnego. Osoby niepełnosprawne odtrącone przez społeczność wykazują uczucie obawy i wstydu, cierpią. To jakim człowiek niepełnosprawny jest we własnych oczach ma ogromne znaczenie. Wpływa to na wybór towarzyszy, na zadania stawiane sobie samemu. Możliwość podjęcia pracy przez osobę niepełnosprawną decyduje o jej życiowym usamodzielnieniu, pozwala zaspokoić szereg różnych potrzeb m.in. potrzebę samorealizacji, akceptacji, szacunku, ułatwia integrację społeczną. Człowiek obarczony niepełnosprawnością jest podmiotem posiadającym wszystkie swoje prawa, należy mu ułatwić udział w życiu społeczeństwa, we wszystkich jego wymiarach i na wszystkich poziomach, które leżą w granicach możliwości. Uznanie tych praw oraz obowiązek ludzkiej solidarności stanowią zobowiązanie i zadanie, które można spełnić poprzez tworzenie dogodnych warunków i struktur psychologicznych, społecznych, rodzinnych, wychowawczych i ustawodawczych, służących przyjęciu i pełnemu rozwojowi osoby niepełnosprawnej. Osoby niepełnosprawne mają prawo do tego, ażeby ich ludzka godność była szanowana. Mają one te same fundamentalne prawa, co ich współobywatele w tym samym wieku, pociąga to za sobą w pierwszym rzędzie i przede wszystkim prawa do cieszenia się godziwym, możliwie najnormalniejszym i najpełniejszym życiem. Jakość społeczeństwa i cywilizację mierzy się szacunkiem, jaki okazują one najsłabszym ze swoich członków. Konieczne jest usuwanie barier społecznych i przejście od tolerowania ludzi niepełnosprawnych do ich pełnej akceptacji przez ogół społeczeństwa. 5. Bariery architektoniczne i urbanistyczne - problemy i sposoby ich rozwiązywania Osoby niepełnosprawne w historii dziejów żyły wśród ludzi "od zawsze". W zależności jednak od okresów dziejowych różnie podchodzono do problemu ich obecności w społeczeństwie. W czasach najbardziej nam odległych osoby niepełnosprawne zauważano, lecz nie widziano w nich problemu - w większości przypadków uważano ich po prostu za niepotrzebny bagaż i usuwano ze społeczności, w której nie widziano dla nich miejsca. Było to podejście stawiające dobro ogółu na pierwszym miejscu, gdzie nieprzydatna jednostka musiała być zlikwidowana wraz z jej problemami. Dopiero w erze Chrześcijaństwa wprowadzono termin opieki nad osobami niepełnosprawnymi. Zaczęto je zauważać jako jednostki. Ważna jednak była tu opieka i pomoc nadchodząca ze strony pełnosprawnych członków społeczności. Zajmowano się jedynie zaspokajaniem podstawowych potrzeb niepełnosprawnych, nadal nie zauważając potrzeb wyższych, takich jak chęć pełnego życia, takiego jakie prowadzą "normalni" ludzie. Niejednokrotnie osoby takie były izolowane od społeczności zdrowych. W tym nie zauważano też potrzeby dostosowania ówczesnej urbanistyki i architektury do poziomu sprawności niepełnosprawnych. Spojrzenie na te zagadnienia siłą rzeczy zmieniło się diametralnie dopiero w naszym stuleciu. Wiek XX-ty przyniósł niespodziewanie szybki rozwój techniczny. Powstało wiele fabryk, kopalni i kombinatów. Aby zapewnić w nich ciągłą pracę i produkcje powstały wokół uprzemysłowionych regionów ogromne skupiska ludzi tam mieszkających i pracujących. Dla przykładu można podać silnie rozbudowane na przełomie stuleci: Katowice wraz z otaczającymi je miastami, Łódź. Rozwój cywilizacji to nie tylko przemysł i miasta. To także nowy problem - dużo większa liczba osób niepełnosprawnych. We wcześniejszych okresach niepełnosprawni takimi się rodzili, stawali się nimi z uwagi na podeszły wiek, bądź na skutek nielicznych wypadków. W XX wieku do osób takich dołączyły rzesze tych, którzy swoją sprawność utracili podczas pracy lub z uwagi na stale rozwijający się transport: drogi, środki lokomocji i związane z tymi zagadnieniami coraz liczniejsze wypadki. Zaczęło przybywać coraz to więcej niepełnosprawnych, których nie można było usunąć lub odizolować. Na liczbę niepełnosprawnych w naszym stuleciu niewątpliwie duży wpływ miały dwie wojny światowe, których zasięg i rozmach były nieporównywalnie większe od dotychczas prowadzonych działań wojennych. Po pierwszej i drugiej wojnie światowej zostało miliony kalek. Do dnia dzisiejszego żyją między nami osoby, które w trakcie II wojny światowej utraciły zdrowie, co w różnym stopniu, w zależności od odniesionych urazów dyskryminowało ich i szokowało normalne życie wśród pełnosprawnych. Dlatego też problem zaspokajania potrzeb tych właśnie ludzi stał się ważkim problemem, nad którym nie można było przejść do porządku dziennego, który trzeba było rozwiązać. Według nieoficjalnych statystyk obecnie pomiędzy nami żyje ok. 10% osób z różnego rodzaju dysfunk cjach ruchowych lub intelektualnych. A. Hulek uważa, że w Polsce jes ich nawet do ok. 14%. Pomimo tak dużej ilości osób niepełnosprawnych w naszym społeczeństwie, nie od razu zauważono ich problemy wyni kające z barier architektonicznych bądź urbanistycznych. Ich rozwią zywanie w świecie rozpoczęto stosunkowo niedawno - ok. 20 lat temu W Polsce takie osoby nie mają powodów do radości. Do dnia dzisiejszego zrobiono niewiele, by mogli oni żyć i poruszać się w naszym normalnym świecie. Problemem tym w jednej ze swoich kluczowych strategii zajmuje się m.in. rehabilitacja społeczna - dostrzega się bowiem potrzebę łagodzenia lub wręcz eliminowania różnic w funkcjonowaniu społecznym pomiędzy osobami pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi. Ważne jest tu umożliwienie osobom niepełnosprawnym uczestniczenia w życiu codziennym i społecznym, brania udziału w kulturze, zmiana ich warunków dotyczących wykształcenia, warunków mieszkaniowych itp. Nasuwa się pytanie jakimi drogami powinno się pomagać niepełnosprawnym w przezwyciężaniu problemów architektonicznych, które uniemożliwiają im pełne życie i uczestnictwo w życiu społecznym i codziennym. Bariery architektoniczne i urbanistyczne widziane są jako przeszkody głównie dla osób o różnego rodzaju dysfunkcjach ruchowych. Projektanci dotychczas stawianych budynków i ciągów komunikacyjnych nie brali pod uwagę, iż w ich dziełach z deski kreślarskiej będą żyć, uczyć się i pracować osoby, którym normalne funkcjonowanie w społeczeństwie utrudnia lub wręcz uniemożliwią: wysokie progi, krawężniki, wąskie drzwi bądź brak windy - są to tylko niektóre przeszkody występujące w życiu codziennym niepełnosprawnego. Znane są przypadki, kiedy osoby o wyższym współczynniku dysfunkcji ruchowej były uwięzione we własnym mieszkaniu z różnych powodów, na przykład tylko dlatego, że ich wózek inwalidzki, który jest jedyną możliwością ich poruszania się nie mieści się w zbyt wąskich drzwiach. Jeżeli nie ma akurat tego problemu, okazuje się, że mieszkając powyżej parteru nie mają windy, lub łagodnego zjazdu, co zawężało ich możliwość poruszania się. Są także osoby, które nie mając problemu z wyżej przytoczonymi przykładami z własnego wyboru wybierały "areszt domowy" nie widząc sensu w udawaniu się poza budynek, w którym mieszkają, ponieważ wokół wybudowano zbyt wysokie krawężniki (a jest to czasem przeszkodą nie do pokonania), lub okoliczne sklepy przewidziano tylko dla pełnosprawnych klientów, ponieważ prowadzą do nich wysokie schody. Ludziom tym nie wystarcza namiastka świata oglądanego w telewizorze, ani pomoc rodziny lub opiekunów społecznych, którzy wyręczają w bardziej kłopotliwych pracach domowych i zrobią potrzebne zakupy. Na problemy urbanistyczne i architektoniczne jednak nie napotykają się tylko osoby z dysfunkcjami ruchowymi. Można do nich również zaliczyć osoby ze schorzeniami lub słabowidzące. Dla nich dużymi barierami, które niejednokrotnie stają się wielkim zagrożeniem dla zdrowia, mogą być jeszcze często spotykane: w sposób nieprzemyślany rozstawione na chodnikach donice, reklamy, znaki drogowe lub wiaty przystanków komunikacji miejskiej. Często widzimy występy ze ścian i murów, fantazyjnie zaprojektowane schody bądź stopnie, które dla nas są bardzo estetyczne, natomiast dla opisywanych osób niebezpieczne z uwagi na fakt, iż są "niewidoczne" dla takiego przyrządu orientacji jak laska. Osoby niepełnosprawne również chciałyby żyć i czynnie uczestniczyć w "naszym" świecie. Chciałyby uczyć się, pracować, lecz aby osiągnąć ten cel, należy im odpowiednio przygotować nie tylko miejsce pracy czy nauki, ale również bezpieczną i wygodną drogę pomiędzy ich domem a miejscem, gdzie aktualnie chciałyby się znaleźć. Osoby te także mają swoje potrzeby duchowe, które powinniśmy pozwolić im zaspokoić. Dlaczego mają oglądać film lub spektakl teatralny bądź koncert we własnym domu tylko za pośrednictwem telewizora. Takie budynki jak teatry, kina, galerie itp. również należy przystosować do tego typu publiczności. Te same problemy widoczne są w urzędach do których często osoba niepełnosprawna ma uniemożliwiony samodzielny dostęp. "Latami dokumentowano wysiłki zmierzające do nauczenia kogoś wiązania sznurowadeł, zamiast kupić mu buty na rzepy i pozwolić mu po prostu żyć". Co prawda przytoczona uwaga dotyczyła osób upośledzonych umysłowo, jednak zdanie to można odnieść do ogółu niepełnosprawnych. Dlaczego osoba niepełnosprawna, aby je pokonać ma dążyć do uzyskania zręczności akrobaty, co uniemożliwia mu jej stan zdrowia. To pełnosprawni powinni zmienić świat, aby i niepełnosprawni mogli w nim funkcjonować. Dlatego też od jakiegoś czasu można zaobserwować pozytywne zmiany w tym kierunku. Nowo oddawane budynki przystosowane są już do życia w nich osób niepełnosprawnych. Montowane są szerokie drzwi, wygodne windy o automatycznie rozsuwanych drzwiach i nisko umieszczonych przyciskach sterowania, wygodne i płaskie podjazdy. Stosowane są wygodne wysunięte poręcze na schodach dla osób, które nie są skazane na wózek oraz wykładziny antypoślizgowe na schodach i korytarzach. Zmianami objęte zostały także ulice. Coraz częściej likwiduje się niepotrzebne stopnie, schody lub wysokie krawężniki zastępując je zjazdami przy przejściach dla pieszych. Osoby niepełnosprawne w końcu mogą same wyjść po zakupy, do teatru, kina, same załatwić sprawy w urzędach. Widoczne są także działania mające na celu likwidację barier dotyczących osób niewidomych. Na przejściach dla pieszych montuje się akustyczne sygnalizatory, w środkach komunikacji miejskiej co raz częściej nagrany głos automatycznie podaje nazwę przystanku, na którym autobus, tramwaj, pociąg czy metro zatrzymuje się. W końcu zaczęto usuwać z ciągów pieszych przytoczone wcześniej urządzenia zagrażające zdrowiu takich osób. Nie zapomniano również o osobach niedowidzących. Dla nich wprowadzono takie zmiany jak stosowanie w budynkach różnokolorowych kontrastujących wykładzin antypoślizgowych oznaczających schody czy drogę ewakuacyjną. Ponadto wprowadza się większe tablice informacyjne czy numerację. Zmiany dotyczą również szkolnictwa. Do tej pory opisywane wcześniej bariery miały znaczący wpływ na poziom edukacji osób niepełnosprawnych. Jeżeli bariery natury architektonicznej lub urbanistycznej uniemożliwiły naukę na poziomie szkoły podstawowej lub średniej, osoby te były skazane na tok nauki indywidualnej, co nie gwarantuje uzyskania wystarczającego poziomu wiedzy. Nie dziwi zatem fakt, że obecnie odsetek osób niepełnosprawnych studiujących w naszym kraju w uczelniach wyższych wynosi ok. 0,3 %, gdzie na przykład w Stanach Zjednoczonych są uczelnie, gdzie liczba ta wynosi 3%. (P. Wdówik 1997). Dlatego też konieczne jest również wprowadzenie zmian w budynkach dydaktycznych każdego poziomu nauki. Obecnie znaczące zmiany można zaobserwować w budynkach takich uczelni jak: WSPS w Warszawie, Uniwersytecie Warszawskim, gdzie wprowadzono szczegółowy program zmian i adaptacji istniejących już budynków i ich otoczenia, z czego w dużej mierze już się wywiązano, czy Politechnika Świętokrzyska. Uczelnie te już w dużym stopniu przygotowane są do przyjęcia absolwentów, którzy nie mogli tam studiować z uwagi na istniejące bariery. Duży wpływ na poprawę warunków życia codziennego osób niepełnosprawnych w Polsce mają organizacje zrzeszające osoby borykające się z tego typu problemami na co dzień. One najlepiej wiedzą co należałoby zmienić, aby mogły żyć godnie, na równi z pełnosprawnymi. Przykładem tego mogą być Ogólnopolskie Sejmiki Osób Niepełnosprawnych, zrzeszające 119 stowarzyszeń. Podczas swoich pierwszych obrad ich uczestnicy przyjęli cele i zadania, które powinny być wykonane. Istotnym jest, że w okresie pierwszych 6-ciu lat swojego istnienia, od 1991 roku spowodowano m.in. to. iż Sejm Rzeczpospolitej Polskiej uchwalił ustawę, tzw. "Prawo budowlane", nakładające obowiązek wprowadzenia zmian już na etapie projektowania nowych budynków i remontów lub adaptacji już istniejących, zmierzające do zlikwidowania barier architektonicznych (B. Szczepankowska 1997). Reasumując, już teraz można zauważyć poprawę na lepsze w zmianie infrastruktury budynków czy dróg w celu likwidacji opisywanych barier. Mimo to jest jeszcze bardzo dużo do zrobienia. Nadal jest jeszcze wiele budynków oddanych do użytku w czasach kiedy nie zauważano, że wśród pełnosprawnych żyją osoby, którym przyjęte rozwiązania konstrukcyjne i projektowane utrudniają egzystencje. Wszelkie zaobserwowane zmiany dotyczą jednak dużych skupisk ludzkich, takich jak miasta. Przecież na peryferiach wielkich miast i poza nimi również żyją niepełnosprawni - oni także chcą świadomie i pełnoprawnie uczestniczyć w życiu społecznym i codziennym. 6. Bariery komunikacyjne Możliwość samodzielnego życia, nauki, pracy, wypoczynku i załatwiania codziennych spraw, to bezsporne prawo każdego człowieka. Niestety, znaczna część polskiego społeczeństwa nie może z tego prawa swobodnie korzystać - ludziom tym nie dano szansy na godne, bezpieczne i nieskrępowane poruszanie się pieszo i środkami transportu. Potrzeby życiowe osób niepełnosprawnych są takie same, jak wszystkich innych członków społeczeństwa. Większość z nich chce i może uczyć się, pracować oraz żyć z pożytkiem dla siebie oraz innych. Potrzeby ich różnią się tylko w zakresie zaspokajania niektórych potrzeb, np. związanych z wolnym czasem. Nie wynika to jednak z braku chęci udziału w tych formach życia, lecz jedynie z występowania licznych barier, których pokonanie wymaga ogromnego wysiłku lub jest wręcz niemożliwe. Występujące w środowisku miejskim różnorakie bariery, zarówno architektoniczne, jak i transportowe najtrudniejsze są do pokonania głównie dla osób z uszkodzeniami narządu ruchu, w tym inwalidów na wózkach oraz dla osób niewidomych. Dostosowanie zaś transportu dla osób niepełnosprawnych oznacza ułatwienia i korzyści dla całego społeczeństwa, bowiem osoby niepełnosprawne to nie tylko osoby na wózkach inwalidzkich, ale także ludzie w podeszłym wieku, kobiety w ciąży, z małymi dziećmi. Wzrastająca liczba osób niepełnosprawnych zamieszkujących Polskę i potrzeba stwarzania im szeregu ułatwień, doprowadziły do powstania rządowego programu działań na rzecz osób niepełnosprawnych i ich integracji ze społeczeństwem, który został zaakceptowany przez Radę Ministrów w dniu 5 października 1993 roku. Zawarte w tym programie zadanie dla Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej sformułowano następująco: opracowanie i realizacja wieloletniego programu stopniowego przystosowywania publicznej komunikacji pasażerskiej do obsługi osób niepełnosprawnych. We wrześniu 1994 r. Sejm uchwalił nowelizację ustawy - "Prawo przewozowe". Znowelizowana ustawa zobowiązuje przewoźnika do podejmowania działań ułatwiających osobom niepełnosprawnym (w tym poruszającym się na wózkach inwalidzkich), korzystanie ze środków transportu, punktów odprawy, przystanków i peronów. Także ustawa z dnia 20 czerwca 1992 r. o prawie do bezpłatnych i ulgowych przejazdów środkami transportu publicznego zbliżyła generalnie polski system przywilejów taryfowych przysługujących osobom niepełnosprawnym oraz ich opiekunom do systemów obowiązujących w krajach Europy Zachodniej. Ustawa ta przyznaje tej grupie osób szereg uprawnień w trakcie podróży odbywanych koleją i autobusami PKS. Rozwiązania prawne na rzecz osób niepełnosprawnych obejmą także przepisy regulujące obowiązki personelu obsługującego środki transportu i funkcjonowanie infrastruktury, respektowanie przez architektów i urbanistów norm i zleceń gwarantujących dostosowanie infrastruktury miejskiej do potrzeb osób niepełnosprawnych, a także obowiązek podejmowania przez władze samorządowe niezbędnych inwestycji w tym zakresie. Największe postępy w działaniach na rzecz osób niepełnosprawnych poczyniły Polskie Koleje Państwowe. Przedsiębiorstwo PKP od 1989 r. czyni starania, aby wszędzie tam, gdzie jest to możliwe zapewnić osobom niepełnosprawnym niezbędne przystosowanie obiektów kolejowych oraz taboru. Podstawowe znaczenie w tym względzie miało wejście w życie ustawy "Prawo budowlane" wraz z przepisami wykonawczymi. Systematycznie eliminowane są bariery architektoniczne utrudniające osobom niepełnosprawnym korzystanie z obiektów kolejowych. Na wielu dworcach wprowadzono tzw. przystosowania podstawowe, umożliwiające osobie na wózku inwalidzkim przemieszczenie się ze strefy miejskiej do dworcowej i zapewniające niezbędny zakres usług komunikacyjnych. Między innymi wykonywane są pochylnie z poręczami umożliwiającymi pokonanie różnicy wysokości, unika się wszelkich progów, obniża okna kasowe i aparaty telefoniczne. W pierwszej kolejności przystosowane są dworce, usytuowane w głównych ośrodkach zamieszkiwania osób niepełnosprawnych, w ośrodkach leczniczo-reha-bilitacyjnych oraz ośrodkach będących dużymi węzłami komunikacyjnymi, istotnymi w połączeniach przesiadkowych do ośrodków uzdrowiskowych. Na niektórych dworcach kolejowych (np. Warszawa Centralna i Wschodnia, Katowice, Legnica, Wrocław Główny) przystosowano windy bagażowe do bezpiecznego przewozu podróżnych na perony. Na innych dworcach oraz we wszystkich miejscowościach leczniczo-rehabilitacyjnych przejazd na peron odbywa się w poziomie torów - jazda wózkiem inwalidzkim odbywa się specjalnie do tego celu wyznaczoną trasą, a nad bezpieczeństwem pasażerów niepełnosprawnych czuwa pracownik PKP. Kolejną ofertą polskich kolei są nowoczesne wagony osobowe drugiej klasy, dostosowane do potrzeb podróżujących na wózkach inwalidzkich, gwarantujące wysoki komfort jazdy i bezpieczeństwa. Elementem sprzyjającym przemieszczanie się osób niepełnosprawnych jest stopniowo dostosowywana infrastruktura urbanistyczna -w miastach sukcesywnie przebudowywane są krawędzie chodników na skrzyżowaniach, zaś na głównych ciągach komunikacyjnych montowana jest sygnalizacja dźwiękowa. W dużych miastach - takich jak Warszawa, Łódź, Gdynia, Szczecin, Lublin, Olsztyn, Kraków, Toruń - organizuje się specjalne systemy transportu dla osób niepełnosprawnych. Należy mieć nadzieję, że działania podejmowane przez resort transportu i gospodarki morskiej w kierunku przystosowywania oferty usług przewozowych w publicznej komunikacji zbiorowej do potrzeb osób niepełnosprawnych pozwolą na stopniowe zmniejszenie poczucia dyskryminacji przez tę grupę podróżnych oraz poszerzenie ich udziału w różnych formach życia społecznego. IV. CZYNNIKI WARUNKUJĄCE SKUTECZNOŚĆ REHABILITACJI SPOŁECZNEJ Rehabilitacja społeczna jest częścią ogólnego procesu rehabilitacji, która ma na celu integrację lub reintegrację społeczną osoby niepełnosprawnej ze środowiskiem społecznym poprzez udzielenie jej i pomocy w przystosowaniu się do wymagań rodziny i środowiska dalszego, usuwając jednocześnie ekonomiczne i społeczne bariery, które mogą utrudniać cały proces rehabilitacji. Chodzi tu o możliwie pełne włączenie człowieka niepełnosprawnego we wszystkie przejawy życia społecznego tak, aby mógł czuć się wartościowym i użytecznym członkiem rodziny i społeczeństwa, który z jednej strony mógłby korzystać ze wszystkich dóbr i osiągnięć kultury i cywilizacji, z drugiej strony włączyłby się aktywnie do jej tworzenia. Jednakże taki proces rehabilitacji jest uwarunkowany różnorodnymi, wieloma czynnikami, do których zalicza się sześć grup czynników. 1) Pierwsza grupa czynników dotyczy adaptacji społecznej, czyli przystosowania się do wymogów życia społecznego, a więc opanowania umiejętności i technik społecznego zachowania w rodzinie, w miejscu pracy, w środowisku, w którym się mieszka, w placówkach użyteczności publicznej itp. 2) Drugą grupę czynników stanowią bariery społeczne, a więc te cechy stosunków społecznych i te czynniki w kulturze, cywilizacji i organizacji życia, które utrudniają niepełnosprawnym osiągnięcie możliwych dla nich celów i ograniczają ich uczestnictwo w życiu codziennym oraz społecznym w porównaniu z trybem życia osób pełnosprawnych. Źródeł barier społecznych należy upatrywać w: - społeczno-ekonomicznej strukturze społeczeństw, - postawach społecznych społeczeństwa, - dyskryminacji społecznej, - przepisach prawnych. 3) Trzecia grupa dotyczy bariery ekonomicznej. Należą do niej wszelkiego rodzaju problemy socjalno-bytowe, objawiające się w postaci trudnych warunków życiowych. 4) Czwarta grupa to bariery prawne, do których zalicza się przepisy legislacyjne dyskryminujące pod pewnymi względami osoby niepełnosprawne. 5) Piąta grupa czynników warunkujących skuteczności rehabilitacji społecznej to bariery psycho-społeczne, to nastawienie na typowość i standardy, nie uwzględniające istnienia i potrzeb ludzi innych, nietypowych. Konsekwencją takich postaw jest dążenie do zaspokajania potrzeb osób typowych, normalnych pod względem fizycznym i psychicznym w sposób możliwy jedynie dla nich. Warto podkreślić, że jest problem także "normalnych" i nietypowych. Oni również nieakceptowani, a nawet wyśmiani lub odsuwani. To samo odnosi się do barier urbanistycznych, architektonicznych i komunikacyjnych. 6) Szósta grupa czynników warunkujących skuteczność procesu rehabilitacji społecznej, należą do niej te, które tkwią wewnątrz osoby niepełnosprawnej, są to tzw. czynniki biopsychiczne, jak np.: - urazy psychiczne (brak wiary we własne siły, depresje duchowe, lęki, brak sukcesów i uznania; - stopień i rodzaj niepełnosprawności; - osobiste nastawienie do własnej niepełnosprawności i filozofia życia danej osoby; - inteligencja; - wykształcenie; - uspołecznienie, zaradność życiowa. REHABILITACJA SPOŁECZNA "... Inwalidztwo może i musi być przezwyciężone..." Harry Fang V. PODSTAWOWE KIERUNKI W REHABILITACJI SPOŁECZNEJ 1. Integracja społeczna a środowisko Przez integrację społeczną rozumie się najczęściej włączenie osób niepełnosprawnych w środowisko społeczne i zaakceptowanie ich jako równych i pełnosprawnych członków społeczeństwa, tak by mogli korzystać ze wszystkich dóbr kultury, cywilizacji oraz przyczyniać się do jej tworzenia i pomnażania. Obok integracji społecznej pojawił się nowy termin reintegracji społecznej. Termin ten odnosi się do tych osób, które stały się niepełnosprawnymi w późniejszym okresie życia i wymagają ponownego włączenia i zaakceptowania przez społeczeństwo (M. Marek-Ruka 1997, s. 76). Natomiast integrację należy rozumieć podobnie - jako scalanie, łączenie, także dopełnianie. Termin ten pojawił się nie tak dawno w pedagogice specjalnej, lecz sam proces od strony praktycznych rozwiązań znany był od dawna. Tak więc przez integrację w aspekcie pedagogiki specjalnej należy rozumieć dążenie do stworzenia nowego, alternatywnego modelu kształcenia dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Polega to na tworzeniu środowisk (przedszkola, szkoły), w których dzieci o różnym poziomie rozwoju i różnym stopniu sprawności psychofizycznej mogłyby wspólnie bawić się i uczyć. Stosunek społeczeństwa do osób niepełnosprawnych zmieniał się wraz z rozwojem cywilizacji. Wyznaczały go dominujące na danym etapie poglądy filozoficzne i społeczne, wierzenia religijne, systemy wartości, zwyczaje i obyczaje. Na przestrzeni dziejów można wyodrębnić następujące postawy: - dyskryminacji i eliminacji (okres starożytności), - izolacji i opieki (okres odrodzenia i oświecenia), - segregacji (wiek XIX i XX). Ostatnie z wymienionych stanowisk zakłada, że rehabilitacja może być prowadzona tylko w specjalnych instytucjach - tylko tak można bowiem zapewnić najwłaściwsze metody, środki oddziaływania wychowawczego i dydaktycznego, odpowiednią kadrę. Skutkiem takiego myślenia było powstanie w wielu krajach luksusowych ośrodków dla niepełnosprawnych, tak, że nie musieli ich w ogóle opuszczać. Wraz z ogólną humanizacją życia postawy wobec rodzin wychowujących niepełnosprawne dziecko zmieniają się, okazywane jest im współczucie, zrozumienie i pomoc. Ostatnie 30 lat (w świecie) to okres intensywnego propagowania idei integracji - wyraża się to w dążeniu do organizowania rehabilitacji dzieci upośledzonych w ich naturalnym środowisku społecznym i w masowych placówkach oświatowo-wychowawczych. Opiera się na założeniu, że osób niepełnosprawnych nie można przygotować do życia w otwartym społeczeństwie w izolacji od tego społeczeństwa. Rodzina jest pierwszym i podstawowym środowiskiem rozwoju dziecka. Jej oddziaływania na dziecko dokonuje się m.in.: - przez dostarczenie wzorów i standardów wykonywania czynności i zachowania się, - stwarzanie warunków wyzwalających różne formy jego aktywności, - zaspokajanie potrzeb dziecka, - stymulowanie rozwoju poznawczego. Współczesne koncepcje rehabilitacyjne dostrzegają to i postulują konieczność wychowywania dziecka niepełnosprawnego w jego naturalnym środowisku, a nie w warunkach instytucjonalnych. Jak wygląda obecnie kształcenie dzieci niepełnosprawnych w Europie? W Anglii idea integracji została, zgodnie z tendencjami współczesnej pedagogiki oparta na poglądzie, wg którego podstawą wychowania i nauczania jest zrozumienie potrzeb dziecka i jak najlepsze ich zaspokojenie. Określeniem "dzieci specjalnej troski" objęte są następujące grupy dzieci: • mające trudności w nauce, • z zaburzeniami emocjonalnymi i w zachowaniu, • niepełnosprawne fizycznie, sensorycznie i umysłowo. Są one objęte specjalistyczną opieką medyczną i mają zapewnioną pomoc w opanowaniu programu nauczania, który jest odpowiednio zmodyfikowany. Organizowane są zespoły pięcioosobowe, których formy pracy są zróżnicowane w zależności od występujących trudności: - pomagają indywidualnie w realizacji programu nauczania, - organizują zajęcia wyrównawcze po lekcjach dla grup o podobnych ograniczeniach, - tworzą programy kombinowane dla dzieci z większymi zaburzeniami umysłowymi lub ograniczeniami ruchowymi. Zespoły te zajmują się także wyposażeniem szkół w pomoce techniczne, przystosowywaniem architektonicznym lokali, organizacją dojazdów. Nie jest to jednak zjawisko w Anglii powszechne, masowe. Przyczyny ograniczania wymienionych działań to: wysokie koszty zatrudniania specjalistów, stare budownictwo szkół niepodatne na adaptację, brak odpowiednio przygotowanych kadr. Największa izolacja dzieci dotyczy uczniów upośledzonych umysłowo i ze schorzeniami sprzężonymi. Uczą się one w szkołach lub ośrodkach specjalnych. Z pozostałymi uczniami mają kontakt tylko częściowy lub okazjonalny. Jedną z takich placówek jest "Miodowa kraina dzieci" czyli Centrum Diagnostyczno-Terapeutyczne. Jest to miejsce przeznaczone do diagnozowania oraz organizowania zajęć terapeutycznych i kształcących. Bardzo interesującym pomysłem, dobrym do przeniesienia na polski grunt, jest pomieszczenie gdzie rodzice mogą wypożyczyć lektury i zabawki dostosowane do potrzeb swojego niepełnosprawnego dziecka. Sposób postępowania z dzieckiem ustalają wspólnie: lekarz, psycholog, terapeuta. Biorą także pod uwagę opinię rodziców - w stosunku do nich obowiązuje polityka otwartych drzwi. W ten sposób opracowuje się dla każdego dziecka program indywidualnego wsparcia, organizuje się środowisko stymulujące rozwój. Ośrodek jest dobrze wyposażony -bo są urządzenia stymulujące podstawowe zmysły - wykorzystujące muzykę, światło, bodźce dotykowe i zapachowe, wibracje. Troską jest aby wychowankowie uzyskiwali maksymalną - w ramach swoich możliwości - samodzielność i niezależność. Organizowane są odrębne mieszkania, gdzie uczą się gotować, prać, prasować, sprzątać, robić zakupy czyli wszystkiego co jest niezbędne w dalszym samodzielnym życiu. W Polsce takie próby nie są podejmowane. W Niemczech pierwsze szkoły integracyjne powstały w 1983 r. w Hamburgu dzięki staraniom rodziców dzieci niepełnosprawnych. W klasie jest ok. 20 uczniów, w tym 2-3 niepełnosprawnych. Przed pójściem do szkoły każde dziecko niepełnosprawne trafia na 6 tygodni do specjalnego ośrodka diagnostycznego (jest codziennie dowożone przez opiekunów). Do postawienia diagnozy konieczna jest współpraca rodziców z ośrodkiem. W szkole dobywa się wspólna nauka, zabawa, dzieci muszą odczuć, że nadążają za pełnosprawnymi. Do pomocy w rozwiązywaniu specyficznych trudności każde dziecko ma asy-stenta-konsultanta. Każdy ma otrzymać wykształcenie w swoim miejscu zamieszkania, w rodzinie. W szkole nie ma sztywnego podziału według roczników, nie ma podziału na grupy według osiągnięć lub inteligencji. Uczniowie sami dzielą się, pracują w dobranych przez siebie grupach. Na zajęciach otwartych zespół pedagogiczny pracuje z większą grupą zasadniczą na dużej wspólnej powierzchni. Dzięki temu zyskuje się różnorodne możliwości wymiany doświadczeń, konsultacji, uzupełniania pedagogicznych kompetencji. Podzielono pomieszczenie na wiele kącików (wypoczynku, malowania, budowania, montowania, są stoliki do pisania, czytania, miejsce do zabawy w teatr, sklep), osłoniętych meblo-ściankami. Podczas przechodzenia ze szkoły podstawowej do poziomu średniego wszystkie szkoły z klasami integracyjnymi starają się utrzymać zamknięty charakter klas i je kontynuować. Jednocześnie w tym momencie rodzice mają prawo wyboru formy dalszej drogi edukacji dla dziecka. W szkole średniej istnieje także możliwość przedłużenia nauki nawet dwukrotnie. Integracja w systemie szkół powszechnych w Danii rozpoczęła się w 1969 r. Do tego czasu sytuacja była podobna do kształcenia specjalnego w Polsce. Utworzono tam specjalne centra edukacyjne, które składały się ze specjalnych klas w wybranych szkołach. W klasach tych zebrano dzieci z różnymi rodzajami uszkodzeń - wzroku, słuchu, narządów ruchu. Także szkoły prywatne zaczęły przyjmować uczniów niepełnosprawnych, czasem są także i tam realizowane programy specjalne. Wybór między integracją a izolacją to nie tylko dokonanie wyboru między szkołą specjalną a masową - w Danii jest cała gama możliwości bardziej lub mniej integracyjnych, które znajdują się pomiędzy tymi skrajnościami. W podjęciu decyzji o wyborze szkoły ważną rolę odgrywa psycholog, który określa najlepsze warunki rozwoju, dobiera do tego potrzeby edukacyjne, ofertę szkoły, dostępne środki - cały czas mając na uwadze życzenia rodziców. Realizacja systemu w Danii wykazała, że nie wszystkie dzieci mogą być włączone do szkół masowych - dotyczy to tych, u których występują zaburzenia procesu komunikacji czy rozwoju społecznego np.: głuchota, autyzm, głębokie upośledzenia. Ale jednocześnie integracja tych dzieci w praktyce przynosi sukces, często tam, gdzie teoretycznie nie jest on możliwy. Dlatego podjęcie decyzji o skierowaniu dziecka do szkoły specjalnej odbywa się po rozważeniu natury i stopnia niepełnosprawności, poprzedzona jest próbami dostosowania szkoły powszechnej do potrzeb dziecka. We Włoszech dzieci i młodzież z upośledzeniami mają nieograniczone prawo do wspólnej nauki ze wszystkimi dziećmi. Od roku szkolnego 1976/77 nie gromadzi się naboru dzieci do szkół specjalnych, które stopniowo ulegały zamknięciu. Klasy integracyjne liczą 20 uczniów, w tym maksymalnie 2 niepełnosprawnych. Do klasy przydzielany jest w pełnym wymiarze godzin jeden nauczyciel specjalny, wspomagający. We Włoszech nie ma procedur stwierdzających dojrzałość szkolną. Obowiązek szkolny rozpoczyna się w roku, w którym dziecko kończy 6 lat. W przypadku dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, przed rozpoczęciem pierwszego roku szkolnego muszą zostać określone środki wspomagające, dzięki którym szkoła stanie się "dojrzała" do przyjęcia takich dzieci. W krajach skandynawskich, Niemczech, Kanadzie, USA pomimo stałej realizacji założeń integracyjnych w szkolnictwie, utrzymuje się szkoły dla dzieci o ograniczonej sprawności umysłowej lub fizycznej, szkoły terapeutyczne obejmujące dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi, z trudnościami w uczeniu się, głównie z powodu częściowych deficytów. Maksymalna integracja dokonuje się przez kierowanie dzieci do instytucji specjalnych tylko wtedy, gdy jest to absolutnie konieczne ze względów medycznych, psychologicznych, oświatowych, społecznych (Francja, Anglia, Szwecja). Większość tych krajów opowiada się za integracją w następujących formach: 1) nauczanie korespondencyjne rodziców opiekujących się małym dzieckiem (głuchym, niewidomym - Francja), 2) nauka w zwykłej szkole ze specjalną pomocą ze strony: - specjalisty - tzw. "wędrownego nauczyciela" działającego jako doradca nauczyciela w szkole masowej (USA, Szwecja), - reedukatora (Francja), - psychologa szkolnego, - wychowawcy niewidomych, - wyspecjalizowanej grupy psychopedagogicznej, - kliniki specjalnego kierowania dzieckiem, - centrum współpracy z opieką pedagogiczną. Są to konkretne ale bardzo drogie formy pomocy, które umożliwiają utrzymanie dziecka upośledzonego w zwykłych klasach. Bez takiej pomocy nie dają sobie rady - brak odpowiednich środków dydaktycznych i technicznych oraz nieprzygotowani nauczyciele powodują, że sytuacja społeczna dziecka w grupie jest dla niego przykra, budzi frustracje i urazy w przypadku niepowodzeń. Integracja powinna zaczynać się możliwie jak najwcześniej. Niemal każde dziecko specjalnej troski kwalifikuje się do wychowania przedszkolnego w placówce integracyjnej. Ze względu na indywidualne zaburzenia rozwoju i związane z tym specyficzne potrzeby przedszkola integracyjne powinny być zróżnicowane w swych formach. W Europie Zachodniej do najpopularniejszych należą: przedszkola masowe - do grupy przyjmuje się 1-2 dzieci niepełnosprawnych, przedszkola, gdzie organizuje się małe grupy złożone ze zbliżonej liczby rówieśników zdrowych i niepełnosprawnych, przedszkola, w których organizuje się oddziały masowe i specjalne, a tylko niektóre zajęcia prowadzone są razem, przedszkola powoływane jako odrębne placówki ale zlokalizowane w jednym kompleksie budynków. Jakie postawy wobec niepełnosprawnych i ich rodzin są najbardziej popularne w naszym społeczeństwie? Przeprowadzone badania (Ostrowska, 1994) wskazują, że ok. 15% badanych wskazuje na postawę zdecydowanie negatywną, izolacyjną. Mają oni minimalną wiedzę o ludziach niepełnosprawnych, znają ich "tylko z widzenia", nie utrzymują z nimi żadnych kontaktów. W ich przekonaniu osoba taka ma liczne ograniczenia w sprawności fizycznej i umysłowej, jest niesamodzielna, nieproduktywna, nieprzydatna i stanowi ciężar dla innych. Duży wpływ na taki pogląd ma propagowany w naszych czasach kult sprawności fizycznej, tężyzny, zdrowia i model człowieka sukcesu - zdobywającego kolejne szczeble życiowej kariery własnymi siłami, w ostrej walce z konkurencją. Osoby, które prezentują postawę negatywną unikają kontaktów z niepełnosprawnymi, nie utrzymują kontaktów z rodzinami mającymi niepełnosprawne dzieci. Często zabraniają swoim dzieciom bawić się z dzieckiem niepełnosprawnym, demonstracyjnie wyrażają litość i współczucie. Druga grupa, ok. 25% badanych osób prezentuje tzw. postawę pozytywną. Są to osoby, które miały kontakt z niepełnosprawnymi osobami. W ich opinii mogą one być w miarę swych możliwości pożyteczne dla rodziny i otoczenia. W stosunku do rodzin są otwarte, towarzyskie, jeśli trzeba chętnie udzielają pomocy. Upośledzone dziecko i członków jego rodziny traktują w sposób naturalny, nie mają uprzedzeń, utrzymują kontakty sąsiedzkie i towarzyskie. Pozostałe 60% ma postawy pośrednie - ani zdecydowanie pozytywne ani zdecydowanie negatywne. Wskazuje to na to, że prawie połowa naszego społeczeństwa nie utrzymuje żadnych kontaktów z tym środowiskiem. Świadczy to z jednej strony o izolacji, "małej widoczności", a z drugiej o niewielkich możliwościach dowiadywania się o ich problemach od nich samych. Postawy opierają na stereotypach a nie na konkretnej wiedzy i osobistych doświadczeniach. Problemem szczególnie aktualnym dla współczesnej pedagogiki specjalnej jest system kształcenia specjalnego - a więc integracja lub segregacja. W Polsce obecnie funkcjonuje system kształcenia częściowo zintegrowanego ze szkolnictwem masowym a częściowo izolacyjny. Oznacza to,że: Dzieci niepełnosprawne mają prawo uczęszczać do szkół masowych wszystkich typów i stopni, jeśli są w stanie podołać wymaganiom tych szkół nie korzystając z pomocy metodyk i technik specjalnych. Dzieci z dysharmonią rozwoju, parcjalnymi deficytami rozwojowymi, trudnościami w rozwoju, zaburzeniami mowy, emocjonalnymi, chore przewlekle, z kalectwem narządów ruchu, uczą się w szkołach masowych. Nie ma szkół dla dzieci dyslektycznych lub z wadami wymowy (jak w Czechach, Niemczech). Organizowane są dla nich zespoły wyrównawcze w szkołach masowych lub poradniach. Dzieci niewidome lub niedowidzące - jeżeli tylko warunki osobowościowe i środowiskowe na to pozwalają, uczą się w szkołach masowych. Dzieci niewidome, głuche, upośledzone umysłowo i ze sprzężonymi upośledzeniami są kierowane do szkół specjalnych, gdyż tylko one mają wykwalifikowaną kadrę pedagogiczną, pomoce dydaktyczne. W szkołach średnich uczą się w systemie integracyjnym z młodzieżą niepełnosprawną niewidomi i niedosłyszący. Jedynie szkoły zawodowe w większości zachowują charakter segregacyjny z przyczyn technicznych i metodycznych. Można uznać, że system częściowej integracji wychodzi naprzeciw potrzebom i możliwościom uczniów o ograniczonej sprawności. Warunkiem skutecznej integracji kształcenia jest zintegrowane działanie rodziny, szkoły i czynników społecznych uczestniczących w procesie rewalidacji. Zintegrowana pomoc ma znaczenie bezpośrednie i pośrednie dla dzieci niepełnosprawnych, ponieważ stwarza atmosferę i warunki sprzyjające akceptacji społecznej, a w związku z tym służą dobru społecznemu i efektywnej rewalidacji społecznej. (A.Ostrowska, 1994). Proces integracji powinien zaczynać się możliwie jak najwcześniej. Obecnie w Polsce tylko niektóre dzieci specjalnej troski mają możliwość uczęszczania do jakiegokolwiek przedszkola. Większość pozostaje w domu, co uniemożliwia im wyrównanie opóźnień rozwoju społecznego w okresie poprzedzającym rozpoczęcie nauki szkolnej. Prawidłowo funkcjonujące i ogólnodostępne przedszkola integracyjne mogłyby wypełniać funkcje korekcyjne, w efekcie czego część niepełnosprawnych dzieci po osiągnięciu wieku szkolnego kwalifikowałaby się do nauki w szkole masowej. Do szkół specjalnych trafiałyby dzieci, dla których takie formy edukacyjne są najkorzystniejsze, a nie wszystkie, znaczna część dzieci niepełnosprawnych mogłaby uczyć się w integracji, gdyby tej szansy nie odebrano im w okresie przedszkolnym, skazując na izolację. W związku z narastającymi tendencjami integracyjnymi trzeba liczyć się z tym, że w szkołach masowych będzie coraz więcej uczniów niewidomych, niedosłyszących, niesłyszących, na wózkach a nawet głębiej upośledzonych. Dla każdego niezbędne są odpowiednie warunki nauczania i wychowania, pomoce dydaktyczne i rehabilitacyjne, a głównie wykwalifikowany pedagog z odpowiednią specjalizacją. Musi on mieć techniki dydaktyczne dla niewidomych czy niesłyszących, umieć wdrażać do posługiwania się aparatami słuchowymi, lupami, szkłami korekcyjnymi. Nauczyciele bez kwalifikacji specjalistycznych nie są przygotowani do prowadzenia tych zajęć. Dlatego bardzo często uczniowie niepełnosprawni w szkole masowej mają ograniczone szansę pełnej realizacji programu oraz uczestniczenia w życiu społecznym szkoły. Tak rozumiana i realizowana integracja nie bierze pod uwagę rzeczywistych potrzeb i dyspozycji uczniów niepełnosprawnych. Stawia ich w sytuacjach stresowych w społeczności szkolnej, uświadamia im nie tylko własne trudności ale także inność, która budzi postawy odrzucenia w różnych - ale zawsze przykrych dla niego formach. Prawidłowe funkcjonowanie dzieci niesprawnych jako uczniów w integracji wymaga: - właściwych postaw wobec nich ze strony otoczenia - życzliwości opartej na zrozumieniu ich potrzeb i możliwości, - zrozumienia i tolerancji dla tego co odmienne, odbiegające od określonego stereotypowego wzorca ciała ludzkiego, jego funkcji, zachowania się i głębszej oceny wartości człowieka, - ukształtowania pozytywnego a zarazem realistycznego pojęcia o sobie, własnych możliwościach, z uświadomieniem sobie i akceptacją ograniczeń oraz równoczesnym wskazaniem możliwości usprawniania i rozwoju. Jeżeli celem rewalidacji ma być maksymalny rozwój osobowości i adaptacja w społeczeństwie, to osiągnięcie tego celu może być ograniczone w przypadku izolacji od środowiska. Izolacja ta ogranicza prawidłowy przepływ informacji między osobą niepełnosprawną a światem zewnętrznym. Doprowadza to do wzajemnych uprzedzeń, zaburza proces nabywania umiejętności wchodzenia w kontakty z otoczeniem, poznawanie i przestrzeganie norm społeczno-moralnych, przyswajanie reguł postępowania zgodnych z oczekiwaniami społecznymi. Przygotowanie do życia w środowisku nie może odbywać się w instytucjach izolowanych społecznie, w oderwaniu od autentycznych sytuacji życiowych. Zespolenie z rówieśnikami powinno stwarzać optymalne warunki wszechstronnego rozwoju, umożliwiać funkcjonowanie w rolach społecznych, adekwatnych do poziomu rozwoju. Integracja ze społeczeństwem staje się faktem, jeżeli dzieci wykazują w dorosłym życiu zaradność, samodzielność i upór, a poza tym mają fachową pomoc w domu i sprzyjające warunki w środowisku. 2. Rehabilitacja środowiskowa Rehabilitacja środowiskowa jest pojęciem stosunkowo nowym. Zostało ono wprowadzone w latach siedemdziesiątych po przeprowadzeniu przez Organizację Narodów Zjednoczonych badań dotyczących populacji osób niepełnosprawnych. Okazało się wówczas, że około 10% całej populacji świata to osoby niepełnosprawne, które potrzebowały odpowiednich usług rehabilitacyjnych. Zaspokojenie wszystkich tych potrzeb byłoby jednak niemożliwe z uwagi na to, że baza rehabilitacyjna była wówczas bardzo mała. To podejście odnosiło się do istniejących w tamtych czasach placówek rehabilitacji leczniczej i zawodowej oraz specjalnych szkół dla dzieci niepełnosprawnych, a także fachowego personelu i dotyczyło przede wszystkim krajów rozwijających się. Stąd zaczęto poszukiwać alternatywnych - w stosunku do instytucjonalnych - programów, które pozwoliłyby w stosunkowo krótkim czasie objąć rehabilitacją znaczną liczbę osób niepełnosprawnych. Tak zrodziła się idea rehabilitacji środowiskowej. (T. Majewski 1997, s. 105). Rehabilitacja środowiskowa lub rehabilitacja oparta o środowisko, ma na celu zapewnienie usług rehabilitacyjnych dużej liczbie osób niepełnosprawnych, w szczególności tym, które żyją w małych miastach i na terenach wiejskich. Jest to system rehabilitacji charakteryzujący się kilkoma cechami: Jest to rehabilitacja organizowana w miejscu, gdzie osoba niepełnosprawna mieszka. Polega na przeniesieniu realizacji programu rehabilitacyjnego danej osoby niepełnosprawnej z murów placówki rehabilitacyjnej do jej naturalnego środowiska społecznego. Tym właśnie różni się ona od rehabilitacji instytucjonalnej, a więc rehabilitacji przeprowadzonej w specjalnej szkole, w zakładzie rehabilitacji leczniczej, w zakładzie rehabilitacji zawodowej, w zakładzie pracy chronionej, gdzie realizuje ją zespół specjalistów, a więc fizjoterapeuta, pedagog specjalny, doradca zawodowy, instruktor zawodowy, psycholog, pracownik socjalny itp Jej zaletą jest to, że nie odrywa się osoby niepełnosprawnej od jej środowiska rodzinnego, przyjaciół, znajomych itp. Jest to system rehabilitacji wykorzystujący wszystkie istniejące w danym środowisku placówki i usługi przeznaczone dla osób niepełnosprawnych w celu realizacji programu rehabilitacji danej osoby niepełnosprawnej. Dotyczy to placówek służby zdrowia, szkół masowych i innych form kształcenia, lokalnych zakładów rzemieślniczych, sklepów, zakładów pracy, gospodarstw rolnych, urzędów itp. Te wszystkie placówki i świadczone przez nie usługi rehabilitacja środowiskowa stara się wykorzystać dla kształcenia oraz przygotowania do życia i pracy osoby niepełnosprawnej oraz zapewnienia jej zatrudnienia. Jest to system rehabilitacji starający się zaspokoić w miarę możliwości wszystkie potrzeby osoby niepełnosprawnej, a więc potrzeby zdrowotne, psychiczne, zawodowe i społeczne. Rehabilitacja środowiskowa stara się więc być rehabilitacją kompleksową. Nie zawsze jednak istnieją w danym środowisku możliwości zaspokojenia wszystkich potrzeb osoby niepełnosprawnej. Zwolennicy rehabilitacji środowiskowej uważają jednak, że lepiej dać takiej osobie coś niż nic, czyli usługi rehabilitacyjne w takim zakresie, w jakim jest to możliwe. Jest to system włączający w rehabilitację osoby niepełnosprawnej członków jej rodziny. Rozpoczęcie rehabilitacji osoby niepełnosprawnej zaczyna się od zainteresowania i przekonania członków rodziny o potrzebie i konieczności przystąpienia do realizacji programu, który ma zmienić i poprawić warunki jej życia, a także od uświadomienia im ich statutowego udziału w tym procesie. Jest to system włączający w rehabilitację osoby niepełnosprawnej całe jego środowisko, a zwłaszcza organizacje pozarządowe i religijne, takie jak: organizacje dziecięce i młodzieżowe, organizacje kobiece, związki zawodowe, organizacje pracodawców. Jest to system włączający w rehabilitację osoby niepełnosprawnej także władze lokalne, a zwłaszcza te komórki, które odpowiedzialne są za zdrowie, edukację, sprawy socjalne i inne, w zależności od potrzeb. Rehabilitacja środowiskowa powinna zatem wykorzystać wszystkie możliwe programy i usługi przeznaczone dla osób pełnosprawnych dla potrzeb osób niepełnosprawnych. Włączać w proces rehabilitacji osób niepełnosprawnych członków rodziny i całe środowisko, w którym one żyją, czyniąc w ten sposób odpowiedzialnymi za ten proces nie tylko państwo, lecz także rodziny i społeczność. Rehabilitacją środowiskową można obejmować osoby z różnymi rodzajami niepełnosprawności i w różnym wieku. Rehabilitacja środowiskowa powinna być możliwie najpełniejsza kompleksowa, tzn. że w jej ramach powinno się zapewniać osobie niepełnosprawnej możliwie najszerszy zakres usług leczniczych, psychologicznych, socjalnych i zawodowych. W porównaniu do rehabilitacji instytucjonalnej rehabilitacja środowiskowa jest może mniej skuteczna i mniej kompleksowa, lecz można nią objąć dużą liczbę osób i z pewnością jest mniej kosztowna. Rehabilitacja środowiskowa obejmuje także rozwiązanie problemów zawodowych osób niepełnosprawnych, a więc przygotowanie do pracy i zapewnienie pracy wykorzystując lokalne placówki i zakłady pracy. Możliwości przygotowania do pracy na terenach wiejskich są zwykle stosunkowo niewielkie. Główną szansę stwarza tutaj szkolenie wewnątrzzakładowe czyli przyuczenie do określonej pracy. Z reguły takie szkolenie stwarza perspektywę zatrudnienia w takim zakładzie pracy na stałe. Rehabilitacja środowiskowa kładzie także nacisk na pomoc osobie niepełnosprawnej w rozpoczęciu własnej działalności gospodarczej. Może to być działalność prowadzona wspólnie lub przy pomocy członków rodziny. By rehabilitacja środowiskowa była skuteczna, muszą być spełnione następujące warunki: musi istnieć komórka, która będzie organizować rehabilitację środowiskową na określonym terenie, musi być zainspirowana przez odpowiednie władze, organizacje, placówki; musi istnieć odpowiednia kadra fachowców, których zadaniem będzie ustalenie i realizacja programu rehabilitacji środowiskowej na danym terenie; muszą być wyznaczone placówki rehabilitacyjne, np. szkoły specjalne, poradnie rehabilitacyjne, zakłady pracy chronionej, które będą współpracowały z pracownikami do spraw rehabilitacji środowiskowej; - muszą być organizowane szkolenia pracowników do spraw rehabilitacji środowiskowej i innych osób włączonych w tę formę rehabilitacji aby wyposażyć ich w odpowiednią wiedzę i potrzebne umiejętności. Rehabilitacja środowiskowa jest dla bardzo wielu osób niepełnosprawnych jedyną możliwą formą rehabilitacji. Świat, nasi dalsi i bliżsi sąsiedzi, udoskonalają sposoby uprawiania rehabilitacji środowiskowej, która jako system jest rozwiązaniem najlepszym. Obserwując zmiany jakie zachodzą w sposobie uprawiania rehabilitacji można powiedzieć, że często jest ona bardzo różnie rozumiana. Szereg działań i przedsięwzięć przyjętych przez różne grupy osób w społeczeństwach lokalnych wskazują na duże korzyści, jakie z nich płyną dla środowiska osób niepełnosprawnych. Tak więc rehabilitacja środowiskowa to rehabilitacja organizowana w miejscu, gdzie mieszka osoba niepełnosprawna, a ponadto: - włączająca wszystkie placówki istniejące na danym terenie, - zapewniająca zaspokajanie wszystkich potrzeb osób niepełnosprawnych, - włączająca w proces rehabilitacji jej rodzinę, - oraz władze lokalne. Sens polityki państwa wobec osób niepełnosprawnych sprowadza się do wyrównywania szans. Są oni takimi samymi członkami społeczeństwa, jak osoby sprawne, mają prawo do szczególnej pomocy, która ma na celu umożliwienie im pełnienia aktywnej roli w społeczeństwie i integracji z nim. Schemat organizacji usług na szczeblu lokalnym Dzielnica/Gmina Wolontariusze RODZINA Sąsiedzi Organizacje pozarządowe Grupy samopomocy Grupy rówieśnicze PRACOWNIK SŁUŻBY ZDROWIA PIERWSZEGO KONTAKTU OSOBA NIEPEŁNOSPRAWNA Pracownik Socjalny PERSONEL OŚWIATY Placówki służby zdrowia Usługi rehabilitacyjne Usługi socjalne Zakład pracy WÓJT/BURMISTRZ SPOŁECZNOŚĆ LOKALNA VI. OCHRONA SOCJALNA i EKONOMICZNA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE Rehabilitacja to nie tylko przygotowanie osób niepełnosprawnych do samodzielnego życia i pracy w społeczeństwie, ale przede wszystkim stwarzanie osobom niepełnosprawnym warunków do życia w tym społeczeństwie. Konieczne jest stworzenie warunków dla zaspokajania ich potrzeb, możliwie na tym samym poziomie jakie posiadają osoby pełnosprawne. Wymaga to przede wszystkim zniesienia wszelkich barier, które uniemożliwiają osobom niepełnosprawnym pełne uczestnictwo w życiu społeczeństwa. Dotyczy to głównie przeszkód prawnych, społecznych i barier architektonicznych i urbanistycznych. Osoby niepełnosprawne stanowią dość znaczny odsetek każdego społeczeństwa (ok. 10%). Jeśli do tego doda się osoby, które z nimi w jakiś sposób są związane, a zwłaszcza członków rodzin, to problem zaspokajania potrzeb osób niepełnosprawnych dotyczy ok. 25% społeczeństwa. Jest to więc problem mający znaczący wymiar społeczny. Dzięki ustawie z 9 maja 1991 r. o zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych, osobom niepełnosprawnym stworzono wiele możliwości partnerskiego udziału w życiu społecznym. 1. Zakłady pracy chronionej Ustawa poświęca wiele miejsca zakładom pracy chronionej. Na ogół są to placówki przeznaczone dla osób niepełnosprawnych o znacznie ograniczonej zdolności do pracy. W świetle tej ustawy zakład pracy, aby mógł być zakładem pracy chronionej, musi spełniać szereg warunków, a mianowicie: - zatrudniać nie mniej niż 20 pracowników, - zatrudniać co najmniej 40% osób niepełnosprawnych, w tym niepełnosprawni I lub II grupy co najmniej 10%, albo co najmniej 30% niewidomych będących niepełnosprawnymi I lub II grupy, - posiadać obiekty i pomieszczenia odpowiadające przewidzianym przepisami normom i uwzględniając potrzeby osób niepełnosprawnych w zakresie dostępności do nich, a także pomieszczenia sani-tarno-higieniczne i ciągi komunikacyjne wyposażone w dodatkowe oprzyrządowanie, - zapewniać podstawową opiekę medyczną, poradnictwo i usługi rehabilitacyjne. Do Zakładów Pracy Chronionej kierowane są osoby, które na otwartym rynku pracy nie posiadają żadnych kwalifikacji zawodowych. Z tego też powodu zakłady pracy chronionej obok zatrudnienia stawiają sobie za cel przygotowanie do pracy skierowanych do nich osób niepełnosprawnych. Jest to jednak szkolenie ściśle ukierunkowane i mające na celu przygotowanie tych osób do pracy w konkretnym zakładzie. Dlatego na ogół sprowadza się ono do szkolenia przywarsztatowego, polegającego na opanowaniu przez osobę szkoloną niezbędnych wiadomości zawodowych i pewnej liczby umiejętności zawodowych potrzebnych do wykonywania pracy na konkretnym stanowisku. Niektóre zakłady pracy chronionej stawiają sobie za cel także przygotowanie zawodowe na wyższym poziomie, które umożliwiłoby przejście osobom w nich zatrudnionym do pracy na otwartym rynku pracy. Szkolenia zawodowe prowadzone są również przez spółdzielnie zatrudniające osoby niepełnosprawne, a także przez inne organizacje pozarządowe, które prowadzą zakłady stwarzające warunki do zatrudnienia osób niepełnosprawnych, w których przygotowanie do pracy stanowi jedno z ich podstawowych zadań. 2. Warsztaty Terapii Zajęciowej Warsztaty Terapii Zajęciowej w ujęciu ustawy oraz rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 08.09.1992 r. w sprawie zasad tworzenia, działania i finansowania WTZ są pewnym novum w polskim systemie. W świetle wymienionych aktów prawnych mają charakter placówek realizujących program rehabilitacji podstawowej lub szkolenia przedzawodowego. Do tworzenia WTZ zobowiązane zostały zakłady pracy chronionej, a więc głównie spółdzielnie inwalidów. Od 01.10.1998 r. mogą je tworzyć również inne jednostki organizacyjne przy współudziale Wojewódzkich Ośrodków ds. Zatrudnienia i Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. WTZ przeznaczone są dla osób niepełnosprawnych całkowicie niezdolnych do pracy, które zostały zakwalifikowane do tej formy rehabilitacji. Celem działania tych warsztatów jest rehabilitacja zmierzająca do ogólnego rozwoju każdego uczestnika, poprawy zaradności osobistej, sprawności psychofizycznych oraz przystosowania do funkcjonowania społecznego (integracji społecznej). W wyniku działań rehabilitacyjnych warsztatu osoba niepełnosprawna ma również opanować czynności przysposabiające do pracy i rozwinąć podstawowe, specjalistyczne umiejętności zawodowe umożliwiające podjęcie pracy zarobkowej bądź szkolenia zawodowego. Warsztaty są placówkami dziennego pobytu. Koszty ich tworzenia i działania pokrywane są z PFRON. Są to więc placówki o charakterze niezarobkowym, a ewentualne dochody ze sprzedaży produktów czy usług przeznaczone są na zaspokajanie potrzeb rehabilitacyjnych, kulturalnych i osobistych rehabilitowanych osób niepełnosprawnych. Uczestnikami warsztatów w większości są osoby upośledzone umysłowo w różnym stopniu oraz z porażeniem mózgowym, dystrofią mięśniową, zespołem DOWNA. Warsztaty realizują program zaakceptowany przez Zespoły Rehabilitacyjne w zakresie terapii zawodowej, medycznej i społecznej. Uczestnicy warsztatu uczą się podstaw danego zawodu w pracowniach: wikliniarskiej, poligraficznej, plastycznej, stolarskiej, krawieckiej i gospodarstwa domowego. W ramach rehabilitacji leczniczej i społecznej odbywają się zajęcia muzykoterapii, ćwiczenia w siłowni, nauka pływania. Organizowane są konkursy, dyskoteki, wycieczki do innych miast, zawody sportowe, turnusy rehabilitacyjne. 3. "MEDIUM" i "MEDIUM II" - szansą na tanią pożyczkę Dodatkową szansę stworzył niepełnosprawnym mieszkańcom małych miasteczek i wsi program "MEDIUM" i "MEDIUM II". Program ten miał na celu wspierać zarówno indywidualną przedsiębiorczość osób niepełnosprawnych, jak i pracodawców dających szansę zatrudnienia inwalidom zamieszkującym małe miejscowości (do 5.500 tyś. mieszkańców). Program zakładał trzy warianty: "ALFA" - dot. udzielania osobom niepełnosprawnym nieoprocentowanych pożyczek na rozpoczęcie działalności gospodarczej "BETA" - obejmuje symboliczne oprocentowanie pożyczki na rozwój i kontynuowanie działalności gospodarczej prowadzonej przez osoby niepełnosprawne na terenach objętych programem. "GAMMA" - adresowany jest do pracodawców prowadzących działalność gospodarczą w regionach objętych programem, którzy zdecydują się utworzyć miejsca pracy i zatrudnią bezrobotnych inwalidów z małych miasteczek i wsi. Osoby decydujące się na te formy pomocy mogą liczyć na udział w bezpłatnych szkoleniach, które pomogą im sprawnie prowadzić zaplanowaną działalność. Mogą też liczyć na bezpłatne konsultacje i doradztwo w sprawach związanych z planowanym przedsięwzięciem. 4. Pomoc materialna Bardzo często osoby niepełnosprawne i ich rodziny nie mają środków do zaspokajania potrzeb bytowych i zdrowotnych, dlatego też osoby te mogą ubiegać się o zasiłki stałe, okresowe i celowe, które są wypłacane przez Pomoc Społeczną: a) zasiłek stały może otrzymać osoba niepełnosprawna jeżeli: - jest całkowicie niezdolna do pracy z powodu wieku lub inwalidztwa, a nie ma żadnych własnych środków utrzymania lub dochód na osobę w tej rodzinie nie przekracza najniższej emerytury, - nie może podjąć pracy z powodu inwalidztwa powstałego przed ukończeniem 18 roku życia, - nie pracuje bądź rezygnuje z pracy w celu wychowania dziecka specjalnej troski wymagającego stałej opieki i pielęgnacji. b) zasiłek okresowy - jest przyznawany w celu przejściowego uzupełnienia środków finansowych na zaspokojenie potrzeb bytowych, zdrowotnych i edukacyjnych. Można go otrzymać, jeśli dochód w rodzinie osoby niepełnosprawnej oraz posiadane zasoby pieniężne nie wystarczą na zaspokojenie niezbędnych potrzeb ze względu na długotrwałą chorobę, niepełnosprawność czy brak możliwości zatrudnienia, c) zasiłek celowy - można otrzymać na pokrycie części lub całości kosztów leków i leczenia, remontu mieszkania, opału i odzieży, strat poniesionych w wyniku zdarzenia losowego, klęski żywiołowej lub ekonomicznej. d) 5. Pomoc w formie usług opiekuńczych Jeśli osoba niepełnosprawna jest samotna lub ma rodzinę, która nie może pomagać niepełnosprawnemu ze względu na wiek, stan zdrowia lub z innych powodów, może otrzymać pomoc w formie usług opiekuńczych. Polega ona na udzielaniu pomocy w wykonywaniu niektórych codziennych czynności (zakupy, gotowanie, sprzątanie, pranie, załatwianie spraw urzędowych). Potrzebę takiej opieki można zgłosić nawet telefonicznie. Pracownik socjalny Ośrodka Pomocy Społecznej może przyjść i określić zakres potrzeb takiej osoby oraz sytuację środowiskową rodzinną i materialną. Wysokość opłat za te usługi uzależniona jest od sytuacji materialnej danej osoby. Usługi opiekuńcze mogą być świadczone również w Dziennych Domach Pomocy Społecznej oraz w Ośrodkach Opiekuńczych zapewniających całodzienny pobyt włączając w to terapię zajęciową i podstawowe świadczenia opiekuńcze (w niektórych placówkach prowadzona jest również działalność rehabilitacyjna), zajęcia kulturalne i rekreacyjne oraz posiłki. VII. ROLA ONZ i INNYCH ORGANIZACJI DZIAŁAJĄCYCH NA RZECZ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH 1. Działalność ONZ na rzecz rehabilitacji ONZ wniosła ogromny wkład między innymi w rozwój ekonomiczny, społeczny, oświatowy i kulturalny, jak również w utrzymanie pokoju na świecie. Warte podkreślenia są również inicjatywy ONZ w zakresie pomocy osobom niepełnosprawnym, zwłaszcza na rzecz ich rehabilitacji medycznej, zawodowej, społecznej i szerzej pojętych form normalizacji ich życia w zwykłych warunkach. Program Rehabilitacji Inwalidów ONZ - w szerokim tego słowa znaczeniu, opiera się na Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, przyjętej przez Zebranie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1948 r., a ściślej - na uchwale Rady Ekonomiczno-Społecznej ONZ z lipca 1950 r., która wzywa Sekretarza Generalnego ONZ do "wspólnego planowania ze specjalistycznymi organizacjami, przy konsultacji z zainteresowanymi organizacjami, do opracowania skoordynowanego międzynarodowego programu dla rehabilitacji osób fizycznie upośledzonych". Dalsze ustępy tej uchwały mówią o potrzebie organizacji środków na rozwój służb specjalistycznych, wymiany doświadczeń, pomocy fachowej i innej. W czerwcu 1965 r. Rada Ekonomiczno-Społeczna uchwaliła nową Rezolucję, w której wzywa rządy państw członków ONZ "...aby w planowaniu spraw socjalnych właściwe miejsce dały usługom związanym z rehabilitacją, zwłaszcza kształceniu w krajach rozwijających się - w celu organizowania i rozwijania w miarę możliwości, podstawowych usług dla inwalidów, jako części programu spraw socjalnych".. Rezolucja ta "...wzywa Narody Zjednoczone, specjalistyczne agencje i zainteresowane pozarządowe organizacje do szerszego rozwijania usług rehabilitacji, biorąc pod uwagę ważność zagadnień, które stoją do rozwiązania w danym kraju, możliwości finansowe i inne, w celu przyczynienia się, poprzez podniesienia na wyższy poziom jakości i efektywności usług dla inwalidów, do społecznego i ekonomicznego postępu". Dalszym postępem jest uchwalenie przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1975 r. Deklaracji Praw Osób Niepełnosprawnych. W deklaracji przedstawione są prawa przysługujące osobom niepełnosprawnym bez względu na pochodzenie narodowe i społeczne, na rasę, na kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy, rodzaj lub stopień kalectwa bądź upośledzenia. Wśród praw przedstawionych w Deklaracji na podkreślenie zasługuje: • Prawo do poszanowania ludzkiej godności. • Prawo do opieki medycznej, psychologicznej i usprawniającej, łącznie z protezowaniem i ortotyką, także do rehabilitacji medycznej i społecznej, do nauki, szkolenia i różnych form przygotowania zawodowego oraz rehabilitacji, do poradnictwa, pomocy w zatrudnieniu oraz innych działań umożliwiających im maksymalny rozwój ich sprawności i umiejętności oraz przyspieszenie procesu ich społecznej integracji i reintegracji. • Prawo do ekonomicznego i społecznego zabezpieczenia. • Prawo do życia z ich rodzinami lub opiekunami oraz prawo partycypowania we wszystkich formach życia społecznego, twórczego i rekreacji. Dużym osiągnięciem w działalności ONZ na rzecz osób niepełnosprawnych jest rezolucja Zgromadzenia Ogólnego 31/123 z 16 grudnia 1976 r., w której proklamowano rok 1981 Międzynarodowym Rokiem Inwalidów i innych Osób Niepełnosprawnych (MRLION). 96 Rezolucja została przyjęta na 105 posiedzeniu plenarnym 17 grudnia 1979 r. MRLION obchodzony był na całym świecie pod hasłem "Pełne uczestnictwo i równość osób niepełnosprawnych w życiu społecznym". Międzynarodowy Rok Osób Niepełnosprawnych przyczynił się do akceptacji przez społeczność praw ludzi niepełnosprawnych do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym i w rozwoju ich społeczności oraz do warunków życiowych takich samych, jak te z których korzystają ich pełnosprawni współobywatele. MRLION był znaczącym bodźcem do podjęcia działań związanych z wyrównywaniem szans ludzi niepełnosprawnych, z zapobieganiem i rehabilitacją na wszystkich szczeblach. Wynikiem MRLION była rezolucja Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych Nr 37/52 z 3 grudnia 1982 r. w sprawie Światowego Programu Działania na Rzecz Osób Niepełnosprawnych. Program ten wyrósł z doświadczeń MRLION i miał być realizowany przez kraje członkowie w latach 1983-1992, tj. w okresie Dekady Osób Niepełnosprawnych ogłoszonej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w grudniu 1982 r. W tym obszernym programie zostały omówione następujące zagadnienia: • Cele światowego programu: Celem "Światowego Programu Działania na Rzecz Osób Niepełnosprawnych" jest popieranie skutecznych działań w zakresie rehabilitacji, zapobiegania niepełnosprawności, a także realizacji "pełnego uczestnictwa" osób niepełnosprawnych w społecznym życiu i rozwoju oraz "równości". • Sytuacja, w której program będzie realizowany "Światowy Program odnosi się do wszystkich narodów. Jednakże czas jego realizacji oraz wybór problemów, którym przyznaje się priorytet, różnią się w rozmaitych krajach w zależności od ich sytuacji oraz zasobów, poziomu so-cjalno-ekonomicznego rozwoju, tradycji kulturalnych i zdolności do formułowania oraz urzeczywistnienia działań przewidzianych w "Programie". • Sposoby jego realizacji w różnych sytuacjach, a zwłaszcza: a) w obrębie poszczególnych państw, b) w skali międzynarodowej. "Światowy Program Działania" jest więc wszechstronny, zawarte są w nim zagadnienia poruszone w licznych dyskusjach prowadzonych na sympozjach organizowanych przez ONZ i jej specjalistyczne agencje na temat kierunków pracy na rzecz ludzi niepełnosprawnych w poszczególnych krajach, regionach. W Organizacji Narodów Zjednoczonych sprawami osób niepełnosprawnych zajmują się wyspecjalizowane agencje takie jak: Międzynarodowa Organizacja Pracy (l LO) - rehabilitacja zawodowa. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO)) - zapobieganie niepełnosprawności i rehabilitacja medyczna. Sprzyja temu program "Zdrowie dla Wszystkich w Roku Dwutysięcznym". Oparty on został na idei podstawowej opieki zdrowotnej opracowanej w Ałma Acie w 1978 r. i zaaprobowanej w tym samym roku przez Światową Organizację Zdrowia. Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO) - kształcenie ogólne dzieci i dorosłych na wszystkich jego poziomach. Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) - relacje między wyżywieniem a niepełnosprawnością (np. u chorych na stwardnienie rozsiane, cukrzycę). Organizacja Narodów Zjednoczonych Lotnictwa Cywilnego (ICAD) - ułatwienie w podróżowaniu niepełnosprawnych pasażerów. Światowy Związek Pocztowy (UPU) - propagowanie idei rehabilitacji poprzez emisję znaczków i eliminowanie w urzędach pocztowych barier architektonicznych. Fundusz Narodów Zjednoczonych na rzecz Pomocy Dzieciom (UNICEF) - świadczy finansowo i materialnie między innymi na ośrodki usprawniania dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, ich edukację i integrację w środowisku materialnym, umocnienie rodziny, jako naturalnego środowiska wychowawczego. Biuro Wysokiego Komisarza ONZ ds. Uchodźców (UNHCR) - pomoc dla niepełnosprawnych uchodźców. Agencja ONZ Pomocy Uchodźcom Palestyńskim na Bliskim Wschodzie (NRWA) - zapobiega inwalidztwu pośród uchodźców palestyńskich oraz ogranicza społeczne i fizyczne bariery, jakie napotykają niepełnosprawni członkowie ludności uchodźczej. Biuro Koordynatora ONZ ds. Ulżenia Ofiarom Katastrof (UNDR) - niesie pomoc osobom, które uległy wypadkom w różnych kataklizmach np. trzęsieniu ziemi, powodzi, suszy itp. Centrum ONZ ds. Osadnictwa (UNCHS) - likwidacja barier fizycznych i dostępności dla osób niepełnosprawnych środowiska fizycznego. Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju Przemysłu (UNIDO) - między innymi produkcja leków i środków leczniczych ważnych w zapobieganiu niepełnosprawności oraz pomoc techniczna. Organizacje te przyjmują liczne dokumenty w formie konwencji i zaleceń mających na celu zmobilizowanie krajów członkowskich do podejmowania działań na rzecz osób niepełnosprawnych. Dotyczą one takich spraw, jak: zapobieganie niepełnosprawności, edukacja, rehabilitacja, społeczna integracja i tworzenie równych szans osobom niepełnosprawnym wżyciu zawodowym i społecznym. Warto zwrócić uwagę na działalność Międzynarodowej Organizacji Pracy (l LO), wyspecjalizowanej w sprawach pracy i zatrudnienia, w tym również pracy i zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Podstawą działalności są dwie rekomendacje Konferencji Ogólnej Międzynarodowej Organizacji Pracy, a mianowicie nr 99 z 1955 r. i nr 168 z 1983 r. dot. zawodowej rehabilitacji i zatrudnienia inwalidów. Zalecenie Nr 99 w sprawie rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych zostało przyjęte 1 czerwca 1955 r. nr 38 sesji Generalnej Konferencji zwołanej w Genewie przez Radę Zarządzającą Międzynarodowego Biura Pracy. Dotyczy ona takich spraw jak: - zasad i metod poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego i pośrednictwa pracy osób niepełnosprawnych; - organizacja usług z zakresu rehabilitacji zawodowej; - współpraca pomiędzy instytucjami odpowiedzialnymi za opiekę zdrowotną i za rehabilitację zawodową; - rozszerzenie możliwości zatrudnienia osób niepełnosprawnych; - zatrudnienie chronione; - rehabilitacja zawodowa młodzieży niepełnosprawnej i współpraca w tym zakresie instytucji odpowiedzialnych za edukację i rehabilitację zawodową. Zalecenie to bardzo przyczyniło się do rozwoju różnych form rehabilitacji osób niepełnosprawnych, zwłaszcza w krajach europejskich. Problemy tych osób zostały dostrzeżone i docenione przez poszczególne kraje i ich rządy. Rezultatem tego było ukazanie się licznych aktów prawnych dotyczących rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych w tych krajach. W 1983 r. Międzynarodowa Organizacja Pracy ponownie zajęła się sprawami zawodowymi osób niepełnosprawnych. Na swoim Ogólnym Zgromadzeniu przyjęła Konwencję nr 159 i Zalecenie nr 168 dotyczące rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Dokumenty te nie zmieniają Zalecenia z 1955 r., lecz je uzupełniają i poszerzając następujące sprawy: - stworzenie możliwości rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych; - udziału społeczeństwa w rozwoju rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych; - rehabilitacji zawodowej na terenach wiejskich; - kształcenia personelu dla potrzeb rehabilitacji zawodowej; - udziału organizacji pracodawców w rozwoju rehabilitacji zawodowej; - związku rehabilitacji zawodowej z zabezpieczeniem społecznym. Należy podkreślić, że Zalecenie Nr 99 przyczyniło się głównie do rozwoju rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych w krajach europejskich, natomiast Zalecenie Nr 168 uczyniło to w krajach rozwijających się. Poszerzyło ono także samą koncepcję rehabilitacji zawodowej i włączyło w jej realizację szersze kręgi społeczeństwa. Odpowiedzialne za realizację obu dokumentów są nie tylko instytucje rządowe, ale również różne organizacje pozarządowe, takie jak: organizacje pracodawców, związki zawodowe, organizacje zrzeszające osoby niepełnosprawne oraz samo środowisko, w którym osoba niepełnosprawna żyje. Szczególny nacisk położono na obejmowanie rehabilitacją zawodową osób niepełnosprawnych ze środowisk wiejskich i zapewnienie im usług rehabilitacyjnych w miejscu zamieszkania. Usługi rehabilitacyjne wymagają profesjonalnego podejścia. Stąd jeden z rozdziałów Zalecenia został poświęcony konieczności kształcenia kadr dla rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Międzynarodowa Organizacja Pracy zaleca wszystkim krajom członkowskim rozwój i poszerzenie poradnictwa zawodowego, a także programów tego poradnictwa. Stawia sobie za cel udzielanie osobom niepełnosprawnym pomocy w wyborze najwłaściwszego kierunku szkolenia i kształcenia zawodowego. Zadania te wykonują na ogół doradcy zawodowi lub cały zespół rehabilitacyjny. Poradnictwo zawodowe stanowi pierwszy i bardzo ważny etap rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Ma szczególne znaczenie dla osób niepełnosprawnych, które z reguły mają ograniczoną zdolność do pracy, a tym samym mniejsze możliwości i szansę zawodowe. Podjęcie niewłaściwej decyzji zawodowej naraża te osoby na zbędny wysiłek i stresy np. zawiedzione nadzieje na sukces w wybranym zawodzie. Pomyłka w tym zakresie może mieć również niepożądane konsekwencje dla dalszego ich życia, powodując zniechęcenie do podjęcia wysiłku związanego z przekwalifikowaniem. Ryzykuje podjęcie pracy niezgodnie z zainteresowaniami. Warunkiem udzielenia prawidłowej porady zawodowej jest: a) poznanie zachowanych sprawności osoby niepełnosprawnej, które mogą stanowić podstawę przygotowania zawodowego i wykonywania pracy, b) poznanie wymagań stanowiska pracy lub zawodu przewidzianego dla osoby niepełnosprawnej, w wyniku tzw. analizy stanowiska pracy lub zawodu. Poznanie zachowanych sprawności dla celów poradnictwa zawodowego dokonuje się w wyniku oceny zdolności do pracy. Ocena ta musi być kompleksowa i obejmować aspekty społeczne, fizyczne i psychiczne. Wówczas wspólnie z osobą niepełnosprawną zespół rehabilitacyjny lub doradca zawodowy podejmuje ostateczną decyzję co do programu rehabilitacji zawodowej. Międzynarodowa Organizacja Pracy, przy ustaleniu indywidualnego programu rehabilitacji zawodowej, zaleca krajom członkowskim: - przeprowadzenie oceny czynników społecznych determinujących możliwości podjęcia pracy, - medyczną ocenę zdolności do pracy, - psychologiczną ocenę zdolności do pracy, - przeprowadzenie obserwacji badanego podczas wykonywania pracy, - końcową ocenę zdolności do pracy, - analizę stanowiska pracy. Celem poradnictwa zawodowego jest udzielenie pomocy osobie niepełnosprawnej w wyborze właściwego zawodu, który odpowiadałby jej sprawnościom psychofizycznym i potencjalnym możliwościom zawodowym, które poprzez odpowiednie szkolenie, lub kształcenie mogłyby być rozwinięte. Decyzja co do wyboru zawodu oparta jest na następujących elementach: a) wynikach kompleksowej oceny zdolności do pracy, b) dobrej znajomości wymagań różnych zawodów, specjalności zawodowych, c) decyzji osoby niepełnosprawnej podjętej w oparciu o znajomość wyników badań do pracy oraz wymagań stawianych przez dany zawód. Poradnictwo zawodowe obejmuje różne grupy osób niepełnosprawnych a mianowicie: - młodzież niepełnosprawną, kończącą szkoły podstawowe i stojącą przed wyborem odpowiedniego kierunku szkolenia, czy kształcenia zawodowego, - osoby niepełnosprawne w różnym wieku wymagające rehabilitacji zawodowej, - osoby, które stały się niepełnosprawnymi i wymagają zmiany zawodu. Przygotowanie osób niepełnosprawnych do pracy jest drugim etapem rehabilitacji zawodowej opartym na kompleksowej ocenie zdolności do pracy i ustalonej diagnozie zawodowej. Przygotowanie zawodowe jest dla wielu osób niepełnosprawnych przedsięwzięciem trudnym, z uwagi na ograniczone sprawności fizyczne i psychiczne, wielu z nich nie może w pełni korzystać z programów szkolenia czy kształcenia zawodowego w placówkach przeznaczonych dla osób niepełnosprawnych. Osoby o znacznym stopniu niepełnosprawności zanim przystąpią do nabycia niezbędnej wiedzy i opanowania umiejętności zawodowych muszą przejść ogólne szkolenie tzw. przedzawodowe. Jest to szkolenie, które ma na celu wykształcenie w nich ogólnych form zachowania się w sytuacji pracy, umiejętności i cech osobowości, warunkujących wykonanie pracy. Trzecim etapem rehabilitacji zawodowej jest integracyjne szkolenie i kształcenie zawodowe osób niepełnosprawnych, które realizowane jest: - w zwykłych zakładach pracy tzw. szkolenie wewnątrzzakładowe, - przez różne szkoły zawodowe i instytucje, - w różnych średnich szkołach zawodowych, technikach i szkołach pomaturalnych, - w szkołach wyższych, uniwersytetach, akademiach, politechnikach. Mimo silnych tendencji do zintegrowanego szkolenia i kształcenia zawodowego istnieje stosunkowo duża grupa osób niepełnosprawnych, które nie spełniają warunków kształcenia się w zwykłych szkołach, przeto konieczne jest szkolenie i kształcenie zawodowe osób niepełnosprawnych w: - specjalnych szkołach zawodowych, - zakładach rehabilitacji zawodowej lub ośrodkach szkolenia zawodowego, - specjalnych zakładach pracy dla osób niepełnosprawnych tzw. zakładach pracy chronionej. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych może przyjąć dwie formy: - zatrudnienie w zwykłych warunkach pracy, - zatrudnienie w specjalnych warunkach pracy. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy polega na: - zatrudnieniu na takich samych stanowiskach i na takich samych zasadach jak pracowników pełnosprawnych, - zatrudnieniu na stanowiskach specjalnych dobranych i dostosowanych do ich psychofizycznych możliwości. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w specjalnych warunkach pracy polega na zatrudnieniu w warunkach dostosowanych do jej psychofizycznych możliwości i ograniczonej zdolności do pracy, z uwagi na niższą wydajność pracy nie mogą one uzyskać pracy lub utrzymać się w zwykłych zakładach. Zatrudnienie w specjalnych warunkach pracy może przyjąć następujące formy: - zatrudnienie w zakładach pracy chronionej, - zatrudnienie w spółdzielniach inwalidów, - zatrudnienie w innych zakładach pracy dla osób niepełnosprawnych, - zatrudnienie nakładcze, - zatrudnienie na stanowiskach pracy chronionej w zwykłych zakładach pracy. Mimo ogromnych starań podejmowanych w wielu krajach problem zatrudnienia osób niepełnosprawnych stwarza wiele trudności. Z prowadzonych na ten temat badań wynika, że człowiek z niepełnosprawnością, ma niewielkie szansę na zatrudnienie i z trudnością uzyskuje dostęp do usług warunkujących normalne życie w społeczeństwie. Ogólnie biorąc, 2/3 ludzi niepełnosprawnych w wieku 16-65 lat pozostaje bez zatrudnienia, lub zatrudniana jest w niepełnym wymiarze czasu pracy. Polska należy do państw, które osiągnęły znaczny rozwój i znaczące wyniki w rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Polski model rehabilitacji zawodowej zyskał duże uznanie na arenie międzynarodowej, a zwłaszcza w kręgach Światowej Organizacji Zdrowia i Międzynarodowej Organizacji Pracy. Wielką rolę w tworzeniu tego modelu odegrał prof, Wiktor Dega, który sprecyzował cztery podstawowe zasady dla polskiego modelu rehabilitacji: - powszechność tzn. rehabilitacja wprowadzona jest do wszystkich dyscyplin medycznych i dostępna jest dla wszystkich, - wczesne jej zapoczątkowanie, już w okresie leczenia, a nie po jego zakończeniu, - kompleksowość, czyli uwzględnianie wszystkich problemów i potrzeb rehabilitacyjnych osób niepełnosprawnych, - ciągłość, tj. ścisłe połączenie rehabilitacji leczniczej z rehabilitacją zawodową i społeczną. W 1970 roku Światowa Organizacja Zdrowia na posiedzeniu Biura Europejskiego zaakceptowała polski model rehabilitacji i uznała go za godny naśladowania. Nieoceniony wkład w tworzenie podstaw naukowych i kształcenie kadr dla potrzeb rehabilitacji ma prof. Aleksander Hulek, który rozpropagował polskie osiągnięcia na arenie międzynarodowej. Przyczynił się do tego, że Światowa Organizacja Zdrowia i Międzynarodowa Organizacja Pracy: - powierzyły Polsce organizację licznych konferencji i seminariów poświęconych rehabilitacji osób niepełnosprawnych, - wysyłały polskich ekspertów do innych krajów, aby tam pomagali organizować i szkolić personel. Profesor Aleksander Hulek przez wiele lat pracował jako specjalista do spraw rehabilitacji w Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz pełnił odpowiedzialne funkcje w Międzynarodowej Organizacji Rehabilitacji. W dniu 5 października 1993 r. Rada Ministrów zaakceptowała Rządowy program działań na rzecz osób niepełnosprawnych i ich integracji ze społeczeństwem. Sformułowano w nim następujące zasady: - Działania wobec osób niepełnosprawnych są zadaniem ogólnospołecznym. - Problemy osób niepełnosprawnych są ważnym elementem polityki społecznej i gospodarczej państwa. - Rząd pragnie minimalizować dolegliwości związane z procesem przebudowy ustrojowej i gospodarczej państwa i zaspakajać niezbędne potrzeby osób niepełnosprawnych m.in. w zakresie doradztwa i nauczania zawodowego oraz zatrudnienia w zależności od możliwości zdrowotnych i posiadanych umiejętności. Podstawą realizacji programu jest zasada solidaryzmu społecznego. Rada Europy, dążąc do rozwoju i ujednolicenia systemów rehabilitacji osób niepełnosprawnych w krajach członkowskich Unii Europejskiej przyjęła Zalecenie nr R (92) 6. Zalecenie to uwzględnia z jednej strony dotychczasowe doświadczenia poszczególnych krajów członkowskich, a z drugiej strony nowoczesne osiągnięcia naukowe, techniczne i organizacyjne oraz zalecenia zawarte w dokumentach Międzynarodowej Organizacji Pracy dot. rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Ponadto Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych przyjęło w 1993 roku Standardowe zasady wyrównania szans osób niepełnosprawnych. Międzynarodowa Organizacja Pracy w 1994 roku obchodziła 75 rocznicę swego powstania. Na 81 Sesji Międzynarodowej Konferencji Pracy w czerwcu 1994 r. Dyrektor Generalny przedstawił raport "Ochrona wartości, popieranie zmian. Sprawiedliwość społeczna w gospodarce globalnej". Raport składa się z 5 rozdziałów, zawiera ogólny przegląd zmian zachodzących w świecie, wartości i struktura MOP, nowe perspektywy oraz rola MOP w międzynarodowym procesie decyzyjnym. W Raporcie podkreślono, że dostrzegalne jest zjawisko rozpowszechniania się problemów społecznych. Wiodącą zasadą działania MOP w tej kwestii było zwrócenie uwagi na potrzeby najuboższych i grup najbardziej zależnych. Głównym celem MOP jest dążenie do osiągnięcia powszechnego i trwałego pokoju poprzez promowanie i rozwój sprawiedliwości społecznej. Raport zwraca szczególną uwagę na dziedzinę pracy, w procesie której rozróżnia się źródła niesprawiedliwości społecznej. Są to: warunki pracy, ochrona zdrowia i życia pracowników oraz problemy wynagrodzenia i zabezpieczenia społecznego. Godność człowieka pracy jak podkreślano w Raporcie jest aspektem sprawiedliwości społecznej. Ważnym zadaniem MOP jest zapewnienie szkolenia oraz zdobywania doświadczeń praktycznych w zakresie technik prowadzenia dialogu społecznego i negocjacji. Międzynarodowa Organizacja Pracy kreuje trójstronną współpracę państwa pracodawców i organizacji pracowników w każdym państwie członkowskim. 2. Organizacje pozarządowe i ich rola rehabilitacji i integracji Na wstępie wypada wyjaśnić, co właściwie kryje się pod terminami: "organizacja pozarządowa". Pojęcie "organizacje pozarządowe" pojawiło się w piśmiennictwie międzynarodowym (Z. Wejcman, 1995, s. 1) już w latach czterdziestych. Polski odpowiednik amerykańskiego terminu "NGO" nie jest jego prostym tłumaczeniem ("NGO" oznacza organizację "nie-rządową"). Przedrostek "poza" - nie określa charakteru omawianego podmiotu społecznego poprzez stwierdzenie negatywne, poprzez swego rodzaju bunt, czy sprzeciw wobec sektora państwowego, jakie sugeruje w przypadku języka polskiego: "nie". Podkreśla raczej pozytywny moment tej działalności i, mimo silnego poczucia niezależności polskich organizacji pozarządowych, daje dobrą płaszczyznę do współdziałania z innymi partnerami (szczególnie administracją publiczną). W szerokim ujęciu termin "organizacja pozarządowa" (ang. Non Govemmental Organization, NGO) "oznacza grupę jednostek zrzeszonych wspólną wolą i za zgodą wszystkich osób w niej uczestniczących w dobrowolnie powołanej organizacji, formalnej lub nieformalnej, mającej charakter organizacji społecznej lub grupy charytatywnej". (Z. Wejcman, 1995, s. 1). Grupa taka może być również częścią związków zawodowych, kościołów, grup interesu lub innych podmiotów. Organizacja pozarządowa ma jednak odrębne, samoistne cele i zasady działania, z których na pierwszym miejscu należy postawić zasadę działalności nie nastawionej na zysk (ang. Non-profit). Dlatego też termin "non-profit" często jest używany zamiennie z "NGO". W Polsce przyjął się jednak termin "organizacje pozarządowe", na co wpływ miała niewątpliwie atrakcyjność terminu, szczególnie po kilkudziesięcioletnim okresie niepodzielnego panowania monopolu państwowego (rządowego). Wśród tych organizacji "NGO" najczęściej spotykane to stowarzyszenia i fundacje. "Stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządnym, trwałym zrzeszeniem o celach niezarobkowych. Stowarzyszenie samodzielnie określa swoje cele, programy działania i struktury organizacyjne oraz uchwala akty wewnętrzne dotyczące jego działalności. Stowarzyszenie opiera swoją działalność na pracy społecznej członków, do prowadzenia swych spraw może zatrudniać pracowników. Stowarzyszenie tworzy się w celu realizacji prawa do zrzeszania". Prawo do tworzenia stowarzyszeń przysługuje obywatelom polskim mającym pełną zdolność do czynności prawnych i nie pozbawionych praw publicznych. "Fundacja jest instytucją prawną, ustanowioną przez fundatora i działającą według statutu przez niego ustanowionego, lub jeśli fundator nie ustalił statutu, działającą stosownie do przepisów księgi IV Kodeksu Cywilnego o poleceniu. Fundacja może być zatem formą działania organizacji społecznej, jeśli fundatorzy określili to statutowo, może też być jedynie instytucją działającą w określonym zakresie". Z dotychczasowych rozważań wnika, iż zadania na rzecz osób niepełnosprawnych realizowane były w Polsce głównie przez instytucje rządowe i spółdzielcze. Niemniej jednak, działały w tym środowisku także organizacje społeczne jak: (T. Majewski, 1995, s. 136). • Centralny Związek Spółdzielni Niewidomych, • Polski Związek Głuchych, • Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów, • Związek Inwalidów Wojennych, • Związek Ociemniałych Żołnierzy • Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem. Organizacje te wywarły znaczący wpływ na system opieki nad osobami niepełnosprawnymi. Od 1989 roku, wraz z postępującą demokratyzacją państwa obserwujemy w Polsce ogromny rozwój aktywności społecznej, przejawiający się między innymi w tworzeniu nowych organizacji, stowarzyszeń, fundacji. Dotyczą one różnych sfer działalności takich jak pomoc społeczna, ochrona zdrowia, ekologia, kultura, ekonomia. Coraz bardziej rozwijają się i coraz większe znaczenie zyskują organizacje zajmujące się pomocą ludziom niepełnosprawnym. Żadne państwo demokratyczne nie może istnieć bez dobrze rozwiniętego sektora organizacji pozarządowych. Niektóre z nich posiadają tak dużą fachowość, kompetencje i sprawność organizacyjną że wypełniają ważne działania "w imieniu państwa". Jak wynika z doświadczeń państw zachodnich, koszt tych zadań jest wielokrotnie niższy wtedy, gdy realizują je instytucje państwowe. (BORIS czerwiec 1995). Podstawowym problemem jest więc takie ułożenie współpracy między organizacjami pozarządowymi a administracją państwową i samorządową, aby wypływały z tego wymierne korzyści i obustronne satysfakcje. Zapał i fachowość organizacji wsparta środkami państwowymi, przynosi najlepsze efekty. Organizacje pozarządowe w krajach społecznej gospodarki rynkowej mają do spełnienia szczególne posłannictwo. Dzięki temu, że tworzą się oddolnie i spontanicznie jako pierwsze ujawniają i reagują na autentyczne problemy socjalne, będąc niejako pionierami każdej reformy społecznego systemu bezpieczeństwa. Pozostając niezależnymi od państwowego mecenasa stanowią rzeczywistą siłę opiniotwórczą i emancypacyjną nowoczesnego społeczeństwa demokratycznego. (Z. Wejcman, 1995, s. 2). Bezpośrednim impulsem do wyzwolenia większej aktywności oddolnej było wejście w życie Ustawy o stowarzyszeniach (Dz.U. z 1989 r. Nr 20 póz. 104), która umożliwia powołanie do życia organizacji bez potrzeby uzgadniania tego faktu z agendami administracji państwowej. Można obecnie tworzyć stowarzyszenia działające w kierunku realizacji określonych celów społecznych, przy czym strukturę organizacji, cele, konkretne formy oraz zakres działania ustala w statucie sama organizacja. Jedynym ograniczeniem dla tego typu inicjatywy jest zakaz zapisów statutowych niezgodnych z obowiązującym prawem. Powstają- ce w myśl ww. ustawy organizacje są niezależne formalnie zarówno od administracji państwowej, jak i od jakichkolwiek innych organizacji. Istniejące obecnie stowarzyszenia i fundacje można podzielić na trzy kategorie. Do pierwszej można zaliczyć te, których organizatorzy bezskutecznie zabiegali o legalizacje w latach osiemdziesiątych i w wyniku odmowy zmuszeni byli zrezygnować. Druga grupa to organizacje, które działały jako przybudówki stowarzyszeń koncesjonowanych przez państwo, szczególnie Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, Polski Czerwony Krzyż. Ich organizatorzy skorzystali z okazji działalności samodzielnej i odłączyli się od struktur stanowiących z ich punktu widzenia niepotrzebny balast. Trzecią kategorię stanowią struktury koncesjonowane przez państwo i działające już przed wejściem w życie w/w ustawy. Według danych KLON (M. Federowicz, 1994, s. 188) do końca 1992 roku było 866 organizacji działających na rzecz osób niepełnosprawnych i liczba ta nadal rośnie. Dwie trzecie z nich powstało w czasie obowiązywania Ustawy. Należy dodać, że organizacje działające na rzecz osób niepełnosprawnych z formalnego punktu widzenia dzielą się na: fundacje, stowarzyszenia, porozumienia krajowe oraz porozumienia zagraniczne. Ponadto można wymienić organizacje o charakterze religijnym, grupy nieformalne, organizacje usługowe i inne. Najwięcej jest stowarzyszeń -332, w drugiej kolejności fundacji - 270. (M. Federowicz, 1994, s. 189). Trzeba podkreślić, że w tym wielkim ruchu nie zabrakło samych zainteresowanych - a więc osób niepełnosprawnych. Badania jakie przeprowadzili T. Czajkowski, M. Federowicz i A. Iwanowska (M. Federowicz, 1994, s. 184-186) ujawniły najważniejsze tendencje charakteryzujące aktywność środowiska osób niepełnosprawnych. Do tych tendencji zaliczyć można zmianę usytuowania organizacji społecznych wobec podstawowych instytucji politycznych. Polega to na tym, że w powojennym czterdziestoleciu działalność organizacji społecznych była koncesjonowana a ich niewielka liczba i scentralizowana struktura sprzyjały bardziej odgórnej kontroli niż oddolnej aktywności i układowi interesów. Apolityczność życiowych potrzeb ludzi niepełnosprawnych była dogodna dla znalezienia wspólnych interesów władzy i organizacji społecznych. Zwłaszcza w okresach dużych napięć (w latach 1946-1998) społecznych władza była skłonna iść na liczne ustępstwa w szczegółowych sprawach promowanych przez organizacje społeczne osób niepełnosprawnych. Te małe zwycięstwa miały dość wąski zakres oddziaływania i incydentalny charakter, co nie sprzyjało budowaniu spójnego systemu instytucji. Możliwości oddziaływania organizacji społecznych na władze i pozwalały na łagodzenie najbardziej palących problemów, lecz nie prowadziły do istotnych zmian systemowych. (A. Federowicz, 1994, s. 184). W założeniach ustroju demokratycznego istnieje z jednej strony powszechna możliwość organizowania się dla realizacji własnych celów, z drugiej ścieranie się i konkurowanie ze sobą wielu zróżnicowanych grup nacisku. W początkowym okresie oznaczało to, dla zorganizowanej części środowiska osób niepełnosprawnych, utratę dawnej spójności i dostępu do ośrodków decyzyjnych. Powstały liczne organizacje pozarządowe, lecz nastąpiło rozproszenie celów strategicznych środowiska, ponieważ były one trudne do zrealizowania. (A. Federowicz, 1994, s. 185). Druga tendencja dotyczy dążenia organizacji pozarządowych do zaspokojenia bardzo wąskich potrzeb wybranych grup środowiska osób niepełnosprawnych, zmiany wewnątrz istniejących od dawna organizacjach społecznych można zaobserwować stopniowe wyłaniania się nowej reprezentacji środowiska jako całości. Zmiany te zaoferowały z jednej strony znacznie większe swobody gospodarcze i perspektywę pozyskiwania nowych sponsorów, z drugiej zaś związane były z raptownym pogorszeniem sytuacji ekonomicznej wcześniejszych partnerów finansowych, na których opierała się dawniej działalność organizacji osób niepełnosprawnych. Część młodych i małych organizacji okazała się bardzo prężna w pozyskiwaniu środków. Zmusiło to duże organizacje do wewnętrznych zmian. Podlegały one decentralizacji, a niekiedy nawet częściowemu rozkładowi. Nastąpiło przesunięcie ich funkcji w kierunku realizacji bezpośrednich potrzeb zainteresowanych osób, kosztem działalności o charakterze ogólnym. Nurt wyłaniania się nowej reprezentacji środowiska opierał się na demokratycznej zasadzie powszechnego dostępu, ale zawierał również w sobie przetarg o równość szans poszczególnych organizacji. Kolejna tendencja to ścieranie się dwóch przeciwstawnych orientacji w środowisku osób niepełnosprawnych, tendencji integracyjnej i dezintegracyjnej. Tendencja dezintegracyjna pojawiła się wcześniej jako reakcja na nadmierne scentralizowanie organizacji w poprzednich dekadach. Po niej nastąpiły wysiłki reintegracyjne. Jest to długotrwały proces nieustannego ścierania się obu tendencji, związany z grą o sferę wpływów poszczególnych organizacji. Potrzeba wypracowania wspólnego stanowiska w wielu konkretnych kwestiach nie może przesłonić różnic interesów pomiędzy poszczególnymi grupami i jest to naturalna droga kształtowania się społeczeństwa obywatelskiego. Niezależnie od procesów jakim podlegają organizacje najistotniejsze jest ich miejsce w środowisku osób niepełnosprawnych. Przeprowadzone badania wśród osób niepełnosprawnych (A. Fe-derowicz, 1994, s. 187) ujawniły, że 6,6% ankietowanych uczestniczy lub zna kogoś kto działa, lub też kontaktuje się z organizacjami działającymi na rzecz osób niepełnosprawnych. Oznacza to, że około sześciu losowo wybranych niepełnosprawnych zetknęło się w doświadczeniu osobistym z działalnością organizacji, z czego 1/4 badanych działa w organizacjach, a ponad połowa (51,4%) słyszała o ich istnieniu. Oznacza to, że nadal niewielkie jest oddziaływanie społeczne organizacji pozarządowych, przynajmniej w odniesieniu do potrzeb, które ich działalność mogłaby zaspokoić. Główne formy pomocy deklarowane przez organizacje, to przede wszystkim: • usługi na rzecz osób takie jak schronienie i wyżywienie, dystrybucja darów, edukacja, szkolenia, organizowanie wypoczynku i rekreacji, rozwijanie uzdolnień i zainteresowań, poradnictwo i pośrednictwo -deklarowane jako cel 563 organizacji co stanowi (65%), 112 • opieka medyczna, pielęgnacyjna, proste czynności pomocnicze, opieka nad dziećmi, wsparcie moralne, psychiczne, nieprofesjonalny kontakt, pomoc duszpasterska - 437 (50%), • leczenie i terapia - metody konwencjonalne i niekonwencjonalne, psychoterapia, terapia grupowa, integracyjna, rehabilitacyjna - 400 (46%), • pomoc w dostarczaniu użytecznych przedmiotów osobom potrzebującym, przedmiotów osobistego użytku (odzież, pościel), gospodarstwa domowego, sprzęt rehabilitacyjny, materiały opatrunkowe, sprzęt do opieki nad chorymi (materace, łóżka) - 382 (44%), • pomoc finansowa - zasiłki, pożyczki, stypendia, dopłaty itp. - 237 (31%), • usługi na rzecz innych grup i organizacji, takie jak organizowanie szkoleń, kursów, organizowanie badań naukowych z problematyką działań organizacji, działalność oświatowa - 270 (31%), • rozmaite formy dystrybucji lub wykorzystywania przedmiotów, rozdawnictwo, wypożyczalnie, zapewnienie wyposażenia - 263 (30%), • wydawanie posiłków lub żywności, roznoszenie posiłków lub żywności do domów, organizowanie i dystrybucja dla specyficznej grupy klientów (specjalne diety) - 150 (18%). Organizacje działające na rzecz osób niepełnosprawnych istnieją niemal we wszystkich województwach. Nie są jednak rozmieszczone równomiernie. Szybkie narastanie liczby organizacji pozarządowych nakierowane było przede wszystkim na codzienne potrzeby ludzi niepełnosprawnych. Wprowadziło ono pozytywne zmiany w świecie organizacji społecznych i element konkurencji między nimi. Dla zdecydowanej większości młodych organizacji samodzielność rozumiana jako brak przynależności do większej struktury organizacyjnej, wydaje się być ważną wartością. Ten odruch może okazać się przeszkodą w integrowaniu się całego środowiska ludzi niepełnosprawnych. Może też korzystnie wpłynąć na formułę, w jakiej ta integracja będzie następowała. Największa aktywność zbiorowego działania przejawia się tam, gdzie istnieje naturalna formuła integracyjna osób sprawnych i mniej sprawnych. Szczególnie silnie przejawia się to w aktywności rodziców na rzecz niepełnosprawnych dzieci. Można też zauważyć bardzo silne zróżnicowanie terytorialne aktywności organizacji pozarządowych. Skupia się ono wokół kilku dużych ośrodków. Stopień lokalnego "nasycenia" organizacjami pozarządowymi nie odbiega od mapy najbardziej i najmniej zaawansowanych w procesie transformacji regionów Polski, która odzwierciedla rozwój gospodarczy poszczególnych województw. Oznacza to, że sytuacja ludzi niepełnosprawnych jest szczególnie trudna w regionach słabo rozwiniętych, a ich szansę na rehabilitację oraz pokonywanie różnego typu barier są niewielkie. Podstawowe znaczenie dla powstawania i działania różnego rodzaju organizacji mogących przyjść z pomocą osobom niepełnosprawnym mają odpowiednie uregulowania legislacyjne. Są to: • Ustawa o fundacjach z 1984 r. (Dz.U. Nr 46 z 1991 r.) • Ustawa Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. Nr 20 z 1989 r.) • Ustawa o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych (Dz.U. Nr 46 z 1991 r.) • Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z 1997 roku (Dz.U. Nr 123 póz. 776 z późniejszymi zmianami). Ustawa o fundacjach zawiera zasady tworzenia fundacji i ich działania. Fundacje mogą być tworzone w celach społecznych i gospodarczo użytecznych. W szczególności takich jak: ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i wychowanie, kultura i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska i zabytków (art. 1 ustawy). Mogą je ustanawiać osoby fizyczne niezależnie od ich obywatelstwa i miejsca zamieszkania bądź osoby prawne mające siedzibę w Polsce lub za granicą. Ich siedziby powinny jednak znajdować się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (art. 2 ustawy). Ustawa Prawo o Stowarzyszeniach stworzyła warunki dla rozwijania się różnorodnych form samopomocy, dla działalności społecznej organizacji, których celem jest pomoc człowiekowi znajdującemu się w różnych sytuacjach życiowych. Ustawa o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych skierowana była głównie do instytucji. Stworzyła jednak pewne formy współpracy z organizacjami - np. organizowanie i prowadzenie warsztatów terapii zajęciowej. Ustawa z 1997 roku zapewniła organizacjom pozarządowym współudział w realizacji działań na rzecz osób niepełnosprawnych. Powołanie Krajowej Rady Konsultacyjnej Osób Niepełnosprawnych - organu doradczego Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych - oraz stworzenie prawnej możliwości zlecania organizacjom pozarządowym zadań przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych i powierzania środków finansowych, stwarza nowe możliwości współpracy organizacji z administracją publiczną. W świetle omówionych rozwiązań prawnych organizacje działające na rzecz osób niepełnosprawnych dzielą się na: fundacje, stowarzyszenia zarejestrowane, stowarzyszenia zwykłe, porozumienia krajowe oraz porozumienia zagraniczne. Ponadto można wymienić organizacje o charakterze religijnym, grupy nieformalne, organizacje usługowe i inne, które prowadząc szeroko pojętą działalność społeczną, pracują także z osobami niepełnosprawnymi. Parafie, związki wyznaniowe, społecznicy tworzący grupy nieformalne (np. prowadzące hospicja lub świetlice osiedlowe) często obejmują swoją działalnością osoby niepełnosprawne i świadczą usługi opiekuńcze, pielęgnacyjne, wspomagające rehabilitację społeczną i usprawnianie osób niepełnosprawnych. 3. Rola PTWK w rozwoju rehabilitacji Centralną pozycję zajmują zorganizowane przez Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem Kongresy. Pierwszy Kongres tego Towarzystwa odbył się w dniach 10-12 maja 1971 r. pod hasłem "Rehabilitacja inwalidów w PRL". Kongres ten - pisze A. Hulek (1986) - "koncentrował się głównie na rozwoju rehabilitacji medycznej, zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych..." Podjął także tematykę kształcenia specjalnego, spółdzielczości inwalidów, roli rad narodowych i organizacji społecznych. Podkreślił ważność i znaczenie badań naukowych i uwarunkowań pracy służb rehabilitacyjnych, czynników psychologicznych i społecznych, znaczenie pedagogiki specjalnej w służbie ludziom odchylonym od normy oraz wspólnych i swoistych zagadnień w rehabilitacji różnych grup inwalidów. Kongres objął zatem w zasadzie wszystkie służby rehabilitacyjne i pokrewne jej dziedziny". Materiały opublikowane z tego Kongresu (Hulek A. 1973) służą do dziś w kształceniu kadr rehabilitacji i są nadal pożyteczne w badaniach naukowych, dydaktyce i pracy społecznej. Problemem wiodącym było zagadnienie pracy inwalidów. Uważano wówczas, że zatrudnienie osób niepełnosprawnych oznacza ich pełny powrót do społeczeństwa, a tym samym i zakończenie skomplikowanego procesu rehabilitacji. Niestety, następne lata rozwoju rehabilitacji nie potwierdziły w pełni tych założeń, bowiem problem okazał się bardziej skomplikowany niż sądzono. Na tym zjeździe prof. dr W. Dega stwierdził m.in., iż rozwój rehabilitacji leczniczej jest dziełem minionego 25-lecia, bowiem w okresie przed 1939 rokiem rehabilitacja nie istniała. Drugi Kongres naukowy PTWK odbył się w październiku 1983 r. pod hasłem "Człowiek niepełnosprawny w społeczeństwie". Ukazał on znaczne postępy w tym zakresie zarówno w Polsce, jak i na świecie. Wyrazem tego postępu było zwiększenie kadry specjalistycznej, nowych placówek rehabilitacyjnych, znaczne zainteresowanie się tą problematyką lekarzy, pedagogów, psychologów, socjologów, prawników, architektów, artystów, techników, fizjoterapeutów, protetyków, pracowników socjalnych, instruktorów terapii zajęciowej, zatrudnienia, organizatorów czasu wolnego i innych (A. Hulek, 1986, s. V). Opublikowane materiały z tego Kongresu (A. Hulek, 1986) zawierają najważniejsze problemy dotyczące "potrzeb ludzi niepełnosprawnych i sposoby ich rozwiązywania w typowych sytuacjach życiowych: leczenia, kształcenia, pracy zawodowej, w rodzinie i organizacji wolnego czasu. Kongres ocenił stan rehabilitacji do 1983 r" wytyczył kierunki jej rozwoju, zadania dla służb rehabilitacyjnych i możliwości wsparcia ich innymi służbami socjalnymi". Kongres podkreślił znaczenie i zaangażowanie się administracji państwowej, sektora spółdzielczego, organizacji społecznych i placówek naukowych w rozwiązywaniu problemów ludzi niepełnosprawnych. Na uwagę zasługuje niezwykle ważny wątek, który dotyczył wpływu i roli tych instytucji i organizacji na tworzenie warunków integracji niepełnosprawnych w różnorodne formy życia. II Kongres upowszechnił pogląd, że sprawy ludzi niepełnosprawnych powinny stać się naturalnymi komponentami polskiej kultury i cywilizacji. (A. Hulek, 1986, IX). II Kongres miał także aspekty międzynarodowe, bowiem brali w nim udział przedstawiciele Międzynarodowego Towarzystwa Rehabilitacji Ludzi Niepełnosprawnych. Wygłoszono 143 referatów i kilka przemówień obejmując nimi prawie wszystkie ważne zakresy spraw ludzi niepełnosprawnych. Nie poruszono problemów prawnych i ekonomicznych. Kongres rozpoczął się sesją plenarną, na której pierwszy referat pt. "Ochrona zdrowia człowieka niepełnosprawnego" wygłosił prof. dr Wiktor Dega. Trzeba podkreślić, że najwięcej czasu na Kongresie zajęły sprawy rehabilitacji lekarskiej, gdyż one wydawały się najważniejsze. Drugi zakres problemów ludzi niepełnosprawnych to sprawy wychowania i kształcenia specjalnego. Kształcenie niepełnosprawnych dorosłych to najpoważniejsze zadanie dla nauk pedagogicznych i one też stworzyły nową dziedzinę nazwana pedagogiką rewalidacyjną, której A. Hulek poświęcił osobną publikację (1977 r.). Następne grupy referatów dotyczyły przebiegu rehabilitacji w rodzinie i roli rodziny w życiu niepełnosprawnych, co ma szczególną wagę w całości zagadnienia rehabilitacji, bowiem te trzy instytucje - szpital, rodzina i miejsce pracy - są decydujące dla przebiegu życia inwalidy. Dziewięć referatów poświęcono problemom czasu wolnego, uczestnictwa w kulturze, sportowi niepełnosprawnych w domu, miejscach pracy i leczenia. Należy podkreślić bogactwo poruszonych zagadnień na Kongresie, których waga i znaczenie wprowadza nas w rozległe problemy świata, które w rozwijającej się cywilizacji nabierają coraz istotniejszego znaczenia, do których zaliczyć można rolę służb specjalnych w rehabilitacji. Inspiracją do tych rozważań było niewątpliwie Międzynarodowe Sympozjum pod hasłem "Rehabilitacja socjalna inwalidów", które odbyło się w Warszawie (1973 r.). Zgromadziło ono wielu wybitnych uczonych i działaczy społecznych w kraju i z zagranicy. Brał w nim udział m.in. przedstawiciel ONZ - Jean Ilowici, reprezentant Międzynarodowego Towarzystwa Rehabilitacji Inwalidów z siedzibą w Nowym Jorku - Henryk Kessier, oraz przedstawiciele 16 krajów. Najważniejsze problemy, które zdominowały obrady dotyczyły: - wzrostu liczby inwalidów na całym świecie, co jest ściśle powiązane z rozwojem przemysłu i motoryzacji, - zwiększenia wysiłków w celu zapobiegania wypadkom przy pracy i na drogach, - otoczenia pracowników lepszą opieką socjalną, - konieczności scalenia problemów rehabilitacji leczniczej i społecznej inwalidów bowiem, nawet najlepsza pomoc lekarska nie zda egzaminu, jeśli nie idzie w parze z opieką udzieloną inwalidom w ich trudnościach życiowych. Te właśnie problemy wystąpiły w pracy A. Hulka pt. "Spójny system służb socjalnych dla inwalidów i innych osób niepełnosprawnych". (1991). Ukazane w tej pracy zagadnienia są niezwykle ważne dla tych, którzy się rehabilitacją zajmują oraz dla samych inwalidów i ich rodzin. W niniejszym opracowaniu autor m.in. stwierdza: służby socjalne dla ludzi niepełnosprawnych nie tworzą spójnego systemu wzajemnie uzupełniającego się, wspierającego i zdolnego do całkowitego rozwiązywania sytuacji życiowej jednostki niepełnosprawnej. Działają one w zasadzie niezależnie od siebie. Dlatego też pilną sprawą jest stworzenie takich warunków, w których efekty rehabilitacji nie będą niwelowane. "Nasze służby - stwierdza A. Hulek (1991, s. 124), nie zawsze są w stanie odpowiedzieć na pytanie, co dalej po leczeniu i szkoleniu?... W zasadzie odpowiedź nasuwa się sama -zatrudnienie w warunkach najbardziej przystosowanych. Niestety, takich możliwości brak. Gorzej, podkreśla A. Hulek - "nie dysponujemy ogólnopolską koncepcją takiego systemu". (1991). "Środki masowego przekazu a człowiek niepełnosprawny", pod takim hasłem toczyły się obrady Międzynarodowego Sympozjum, które odbyło się z inicjatywy TWiK we wrześniu 1987 roku w Warszawie (A. Hulek, 1991). Blisko 50-ciu gości zagranicznych z 23 krajów, przedstawicieli ONZ oraz ok. 350 specjalistów z kraju brało udział w tym Międzynarodowym Sympozjum. Wśród uczestników byli także przedstawiciele największej, międzynarodowej organizacji działającej na rzecz rehabilitacji inwalidów. Rehabilitation International", z którą Polska od 30 lat współpracuje (Członkiem Zarządu tej organizacji był A. Hulek). W dyskusji poruszano wiele zagadnień. Wśród nich na uwagę zasługuje m.in. wypowiedź prof. B. Suchodolskiego, który podkreślił trafnie, iż sprawność i niesprawność nie są cechami absolutnymi, lecz związanymi z różnymi dziedzinami rzeczywistości. Osoby w jednej dziedzinie niesprawne, w innej wykazują ogromne możliwości intelektualne, artystyczne i inne. Wynika stąd wielka rola dla środków masowego przekazu, które - działając w umiejętny sposób - mogą wpływać na wykorzystanie wielu możliwości aktywnego działania osób niepełnosprawnych. Drugi wątek ważny w tej dyskusji to rola i wkład Państwa Polskiego w rehabilitację inwalidów. Podkreślono wówczas, iż Rząd przywiązuje do tych problemów dużą wagę. Wyrazem tego jest choćby fakt istnienia przy Radzie Ministrów Rady ds. Ludzi Starszych, Inwalidów i Osób Niepełnosprawnych (Obecnie ta instytucja jest przy PAN). Sejm jak i organa rządowe też zajmują się tymi problemami, a także organizacje społeczne. Największe zasługi należy przypisać spółdzielczości inwalidów, która stworzyła bardzo dogodne warunki rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Mimo wielu osiągnięć w zakresie rehabilitacji osób niepełnosprawnych, coraz bardziej wzrasta rozbieżność między istniejącą na temat problemów ludzi niepełnosprawnych wiedzą, a jej wykorzystaniem przez środki masowego przekazu. Mówca podkreślał, że należy ukazywać społeczeństwu te doświadczenia, które kształtować będą opinię społeczną dając pozytywny obraz możliwości ludzi niepełnosprawnych. BIBLIOGRAFIA Bogucka J., Kościelska M Wychowanie i nauczanie integracyjne. STO. Warszawa 1994 Borkowska M. ABC rehabilitacji dzieci. Wyd. Pelikan 1989. Borkowska M. Koncepcja NDT Bobath "Wspólna troska" 4/1982. Bojanowicz J. Postępowanie rehabilitacyjne a profilaktyka inwalidztwa. W: Kucha J. (red.) Rehabilitacja. PZWL, Warszawa 1989. Błeszyńska K. Rodzina w życiu dorosłych osób niepełnosprawnych fizycznie. W: A. Hulek (red.) Człowiek niepełnosprawny w społeczeństwie. PZWL, Warszawa 1986. Błeszyńska K. Wartość miłości, małżeństwa i rodziny w życiu osób niepełnosprawnych. Wyd. ŻAK, Warszawa 1991. BulendaT., Zabłocki J Ludzie niepełnosprawni a prawo. PAN, Warszawa 1978. Borzyszkowska H. Współpraca szkoły specjalnej z domem rodzinnym. PZWS, Warszawa 1971. Carnet J.F., Levine E.S Polityka psychologiczna w rehabilitacji inwalidów. PWL, Warszawa 1978. Dąbrowski Z. Punktowanie jako metoda badania zmęczenia umysłowego. Lwów Książnika-Atlas, 1925. Dega W. Drogi rozwoju i stan obecny rehabilitacji leczniczej w Polsce. W: Rehabilitacja inwalidów w PRL. (red.) Hulek A., PZWL, Warszawa 1973. Dega W. Ortopedia i Rehabilitacja. PZWL, Warszawa 1964. Dobrołowicz W. Psychika i bariery. WSiP, Warszawa 1993. Doroszewska J. Terapia wychowawcza. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1957. Dykcik Wł. Pedagogika specjalna. Wyd. Uniwersytet A. Mickiewicza, Poznań 1997. Ekspertyza PAN Sytuacja ludzi niepełnosprawnych i stan rehabilitacji w PRL. Ossolineum, Wrocław 1985. Encyklopedia Encyklopedia Pedagogiczna. WSiP, Warszawa 1993. Encyklopedia Encyklopedia Powszechna. PWN, Warszawa 1978. Einstein A., Mozart Człowiek i dzieło. Wyd. Muzyczne, Kraków 1983. Fedorowicz M. Instytucje działające na rzecz niepełnosprawnych. PAN, Warszawa 1994. GałkowskI T., Kiwierski J Encyklopedyczny Słownik Rehabilitacji. PZWL, Warszawa 1986. Garret J., Lewin E. Praktyka psychologiczna w rehabilitacji. PZWL, Warszawa 1972, Garczycha E. Stosunek wobec kalectwa a oczekiwania osób z ograniczoną sprawnością. W: HulekA. (red.) Człowiek niepełnosprawny w społeczeństwie. PZWL, Warszawa 1986. Gawron W. Młodzież niepełnosprawna a zatrudnienie. Raport OECD. Paryż 1994. W: Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej nr 1/147/1996. Gąsior J., Ostrowski K, Zabłocki J Niepełnosprawni w gminie. Postrzeganie problemów i sposobów ich rozwiązywania. PWN, Warszawa 1994. Grochociński M. Przygotowanie dzieci do racjonalnego wykorzystania czasu wolnego. WSiP, Warszawa 1979. Gunzberg N.C. Social rehabilitation of subnormal. Bailliere, Tindall a CoxLondon 1960. Heflich-Piątkowska , Walicka J Problemy psychologiczne, psycho-patologiczne w ciężkich uszkodzeniach narządu ruchu. PZWL, Warszawa 1975. Hulek A. Rehabilitacja inwalidów w Polsce. Wyd. "Polonia", Warszawa 1957. HulekA. Współczesne kierunki rozwoju rehabilitacji inwalidów. PZWL, Warszawa 1960. HulekA. Podstawy rehabilitacji inwalidów (psychologiczne, społeczne), (red.) PZWL, Warszawa 1961. HulekA. Teoria i praktyka w rehabilitacji inwalidów. PZWL, Warszawa 1969. Hulek A. Rozwój rehabilitacji. W: Pedagogika rewalidacyjna. (red.) A. Hulek. PWN, Warszawa 1977. HulekA. Badania naukowe nad osobami niepełnosprawnymi i ich znaczenie w systemie oświaty. "Biuletyn Informacyjny Towarzystwa Walki z kalectwem", nr 4,1980. Hulek A. Człowiek niepełnosprawny w społeczeństwie (red.). PZWL, Warszawa 1986. Hulek A. Świat ludziom niepełnosprawnym. PTWiK, Warszawa 1992. Informator o podstawowych rozwiązaniach prawnych dot. osób niepełnosprawnych. Warszawa 1996. Janaszek P. Rehabilitacja dzieci i młodzieży z dysfunkcją narządu ruchu, (red.) Hulek A. Człowiek niepełnosprawny w społeczeństwie. PZWL, Warszawa 1986. Janowska K. Osoby niepełnosprawne w środowisku miejskim. W: A. Hulek (red.) Człowiek niepełnosprawny w społeczeństwie. PZWL, Warszawa 1986. B. Jeziorska H. Specyfika rehabilitacji inwalidów upośledzonych umysłowo w zakładach zamkniętych. W: Problemy rehabilitacji Nr 64, 1974. KirejczykK. Upośledzenie umysłowe - Pedagogika. PWN, Warszawa 1981. Kiwerski J., Ostrowska A Stan rehabilitacji i potrzeby rehabilitacyjne osób o poszczególnych rodzajach niesprawności. PAN, Warszawa 1994. Kocowski T. Potrzeby. Twórczość. Przyszłość. Zakład Ossolineum, Wrocław 1981. Kołaczek B. Bezrobocie osób niepełnosprawnych. PWN, Warszawa 1994. Korniłowicz K. Pomoc społeczno-kulturalna dla młodzieży pracującej i dorosłych. Wybór Pism. Zakład Ossolineum, Wrocław 1976. Kowalik S. Rehabilitacja upośledzonych umysłowo. PWN, Warszawa 1981 . Kaczyńska-Butryn Z. Rodziny osób niepełnosprawnych. PAN, Warszawa 1984. Kostrzewski J. Orientacja zawodowa, diagnostyka i orzecznictwo w odniesieniu do dzieci i młodzieży z odchyleniami od normy. W: Hulek A. (red.) Kształcenie specjalne w Polsce. Centrum Doskonalenia Nauczycieli. Warszawa 1980. Kucha J. Wkomponować w nasz Świat. "Służba Zdrowia" Nr 32 (1857) 7 sierpień 1983. Lipkowski O. Problem integracji. "Szkoła Specjalna" Nr 1,1976. Larkowa H. Człowiek niepełnosprawny - problemy psychologiczne. PWN, Warszawa 1987. Larkowa H. Postawy otoczenia wobec inwalidów. PZWL Warszawa 1970. Lipski T. Problem ludzi niepełnosprawnych. "Tygodnik Robotniczy" 17 kwiecień 1948, Katowice. Leśniowska M. Inny nie znaczy gorszy. "Kurier Polski", 21 lipca 1983. MajewskiT. Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych. Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej Nr 2, Warszawa 1996. MajewskiT. Rehabilitacja środowiskowa. W: Integracja osób z niepełnosprawnością w społeczności lokalnej (red.) A. Juras, W. Otrębski FŚCEDS, Lublin 1997. MajewskiT. Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych. Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej Nr 1, Warszawa 1995. Majewski T. Poradnictwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych w dokumentach międzynarodowych. Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej Nr 3 (149), Warszawa 1996. Marek-Ruka M. Integracja - utopia czy rzeczywistość. "Życie Szkoły" Nr 6,1990. Marek-Ruka M. Uczeń niepełnosprawny w szkole masowej - Recenzja. W: Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej. Kwartalnik 4(138). Centrum Naukowo-Badawcze Spółdzielczości Inwalidów, Warszawa 1993. Marek-Ruka M. Dziecko niepełnosprawne - problemy jego kształcenia i wychowania. IKN Warszawa-Rembertów 1981. Marek-Ruka M. Teoria i praktyka rehabilitacji w dorobku naukowym profesora A. Hulka. Wyd. WSPS, Warszawa 1997. Melanowski W.H. XXII Zjazd Okulistów Polskich. "Służba Zdrowia" Nr 41. Październik 1950. Mikulski J. Rehabilitacja społeczna. W: Encyklopedyczny Słownik Rehabilitacji. Gałkowski T., Kiwierski J. (red.). PZWL, Warszawa 1986. Mikulski J., Krzynowski A. System rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych. PWN, Warszawa 1994. Mikulski J. Ochrona wartości, popieranie zmian. Raport Dyrektora Generalnego Międzynarodowej Organizacji Pracy. Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej Nr 4 (142), Warszawa 1994. Obuchowska J. Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. WSiP Warszawa 1991. Ostrowska A., Sikorska J., Sufin Z Sytuacja ludzi niepełnosprawnych w Polsce. PWN,. Warszawa 1994. Ostrowska A. (wybór i opracowanie), Badania nad niepełnosprawnością w Polsce. PAN, Warszawa 1994. PEFON Katalog elementów umożliwiających uczestnictwo osób niepełnosprawnych w życiu społecznym. Warszawa 1999. Pęchalski A. Rozwój rehabilitacji leczniczej w latach siedemdziesiątych. W: Człowiek niepełnosprawny w społeczeństwie. Hulek A. (red.) PZWL, Warszawa 1986. Piątkowski W., Ostrowska A. Niepełnosprawni na wsi. Warszawa 1994. Piechota S. Vademecum Niepełnosprawnych. Wojewódzki Ośrodek ds. Zatrudnienia i Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Wrocław 1993. Platt H. The broadening concept of rehabilitation. International Society Review January 1964. Pomykało W. (red.) Encyklopedia Pedagogiczna. Fundacja Innowacja, Warszawa 1993. Praca przynosi radość ociemniałym. (Pierwsze kadry zasiliły przemysł śląski). Gazeta Robotnicza, 31 października 1948. Katowice. Płoch L. Jak organizować czas wolny dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo. WSiP, Warszawa 1992. Program działań na Rzecz Osób Niepełnosprawnych i ich Integracji ze Społeczeństwem. Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej. Warszawa 1993. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 2 lipca 1974 r. w sprawie zaopatrywania ludności w przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze. (Dz. Ustaw Nr 26 z 1974). Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 10 kwietnia 1989 r. w sprawie zasiłków rodzinnych i pielęgnacyjnych. (Dz. Ustaw Nr 23, póz. 125). Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 2 października 1991 r. w sprawie określenia organów właściwych do orzekania o istotnym ubytku zdolności fizyczno-psychicznych lub umysłowych ograniczających zdolności do wykonywania pracy zarobkowej, a także o stopniu zdolności osoby niepełnosprawnej do pracy zarobkowej. (Dz. Ustaw Nr 80, póz. 350). Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 16 czerwca 1995 r. w sprawie zatrudnienia i prowadzenia pośrednictwa pracy, poradnictwa zawodowego, organizacji szkolenia bezrobotnych, tworzenia zaplecza metodycznego na potrzeby informacji zawodowej i poradnictwa zawodowego oraz organizowania i finansowania klubów pracy (Dz.U. Nr 73, póz. 364). Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 sierpnia 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad powoływania i odwoływania oraz sprawowania nadzoru nad zespołami orzekającymi o stopniu niepełnosprawności, zakresu ich działania, a także zakresu ich współdziałania z organami administracji rządowej i samorządowej (Dz.U. Nr 100, póz.624). Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 21 sierpnia 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad orzekania o stopniu niepełnosprawności, trybu postępowania przy orzekaniu oraz zakresu, składu i sposobu działania zespołów orzekających o stopniu niepełnosprawności (Dz.U. Nr 100, póz. 627). Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 8 sierpnia 1997 r. w sprawie orzekania o niezdolności do pracy do celów rentowych. (Dz.U. Nr 99, póz. 612). Sołtysiak T., Bielicki E. Czas wolny dziecka z dysfunkcją narządu ruchu i jego organizacja w warunkach sanatoryjnych. W: Hulek A. (red.). Człowiek niepełnosprawny w społeczeństwie. PZWL, Warszawa 1986. Sowa J. Rehabilitacja młodzieży w polityce socjalnej państwa. WSP, Rzeszów 1988. Suchodolski B. Wychowanie mimo wszystko. WSiP, Warszawa 1990. 126 Skórzyński Z. Między pracą a wypoczynkiem. Czas "zajęty" i czas "wolny" mieszkańców miast w świetle badań empirycznych. Zakład Wyd. Ossolineum, Wrocław 1965. Szemburski K. Oczekiwania zawodowe inwalidów z uszkodzonym narządem ruchu a ich środowisko pracy. W: Hulek A. (red.). Człowiek niepełnosprawny w społeczeństwie. PZWL, Warszawa 1986. Szczepański J. Sytuacja ludzi niepełnosprawnych i stan rehabilitacji w PRL. PAN Polski Komitet Rehabilitacji Pedagogiki Człowieka, Warszawa 1978. Szczepankowska B., Ostrowska A. Problem niepełnosprawności w poradnictwie zawodowym. K.U.P, Warszawa 1998. Ustawa z dnia 29 listopada 1990 r. "O pomocy społecznej". (Dz. Ustaw Nr 87,1990). Ustawa z 9 maja 1991 r. "O zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych". (Dz.U. Nr 46,1991). Ustawa z 7 września 1991 r. "O systemie oświaty". (Dz.U Nr 95 z 1991 r.). Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (tekst jednolity Dz.U. z 1997 r. Nr 25, póz. 128). Ustawa z dnia 22 czerwca 1995 r. o zmianie ustawy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych oraz zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 85, póz.426). Ustawa z dnia 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. Nr 100, póz. 461). Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. Nr 123, póz. 776). Wald J. O integrację społeczną młodocianych upośledzonych umysłowo. WSiP, Warszawa 1979. Weiss M. Aktualne drogi w rozwoju rehabilitacji. W: Wybrane zagadnienia z rehabilitacji. Problemy diagnostyki i terapii. Warszawa 1975. Wątorski K. Problemy medyczne rehabilitacji zawodowej inwalidów. Zakład wyd. CRS, Warszawa 1974. Wright B.A. Psychologiczne aspekty fizycznego inwalidztwa. PWN, Warszawa 1965. Wroczyński R. Wychowanie poza szkołą. PZWS, Warszawa 1968. Wujek T. Praca domowa i czynny wypoczynek ucznia. PZWS, Warszawa 1969. Wytyczne w sprawie rozwoju kształcenia specjalnego i pomocy dzieciom z odchyleniami i zaburzeniami rozwojowymi. MOiW, Warszawa 1976. Zabłocki K. Wprowadzenie do rewalidacji. Warszawa 1996. Zalecenie Nr R (92)6 w sprawie Spójnej Polityki Wobec Osób Niepełnosprawnych. 9 kwiecień 1992. Zarządzenie Ministra Oświaty i Wychowania z 17 kwietnia 1984 r. w sprawie zasad organizacji kształcenia specjalnego. (Dz.LJ.Nr 4 1984). Zarządzenie nr 29 MEN z 4 października 1993 r. w sprawie zasad organizowania opieki nad uczniami niepełnosprawnymi, ich kształcenia w ogólnodostępnych i integracyjnych publicznych przedszkolach i placówkach oraz organizacji kształcenia specjalnego. (Dz.U. Nr 9, póz. 36).