"Leksykon ucznia" Historia Elżbieta Mazur, Andrzej Pośpiech Wydawnictwo Naukowo-Techniczne Warszawa 1992 Leksykon zawiera ponad 700 haseł dotyczących historii Polski i historii powszechnej. Jego zadaniem jest ułatwienie uczniom szkoły podstawowej zrozumienia pojęć ogólnych z zakresu historii politycznej, społecznej, gospodarczej i dziejów kultury, uwzględnianych w podręcznikach dla klas V-VIII. W leksykonie umieszczonych także zostało kilkadziesiąt haseł dodatkowych, które będą pomocne w zrozumieniu istoty zjawisk oraz ciągłości procesów historycznych. Każde hasło wydrukowane jest pismem półgrubym. Umieszczony pod nim odsyłacz "Por." (= porównaj) wskazuje na inne, tematycznie związane z nim hasła. Odsyłacz "Zob." ( = zobacz) kieruje do hasła, w którym znajduje się definicja danego pojęcia. A ABDYKACJA - zrzeczenie się tronu przez panującego. ABSOLUTYZM - nie ograniczona i nie kontrolowana władza panującego. "Państwo to ja" - mawiał król francuski Ludwik XIV, wybitny przedstawiciel absolutyzmu. Władca absolutny dysponował silną armią, kierował państwem przy pomocy rozbudowanego aparatu urzędniczego i policyjnego, kontrolującego wszystkie sfery życia społeczeństwa. Absolutyzm panował w części Europy w XVII-XVIII w., m.in. we Francji, Prusach, Rosji, Austrii; absolutyzm oświecony - faza absolutyzmu charakterystyczna dla II połowy XVIII w., w której władcy odwoływali się do haseł oświecenia. Dążąc do wzmocnienia siły państwa łagodzili napięcia społeczne, brali pod opiekę niższe warstwy; (mieszczaństwo, chłopów) dbali o rozwój gospodarki, ograniczali uprawnienia kościoła, rozbudowywali armię. ADMINISTRACJA - zarządzanie, np. majątkiem państwowym, prywatnym, przedsiębiorstwem, urzędem publicznym. Terminem tym określane są także instytucje władzy wykonawczej: rząd (rada ministrów), prezydent oraz organizacje samorządu (rady wojewódzkie, gminne, miejskie) odpowiedzialne za zarządzanie państwem. Por. Rząd; Samorząd. AGENTURA - grupa szpiegów i dywersantów na usługach obcego państwa. AGRESJA - zbrojna napaść jednego państwa (agresora) na drugie. AKADEMIA - nazwa pochodzi od szkoły filozoficznej założonej przez Platona w IV wieku p.n.e. w Atenach. W dawnej Polsce nazywano tak szkoły wyższe, uniwersytety, wszechnice obejmujące wszystkie dziedziny nauk, np. Akademię Krakowską (1370), czyli obecny Uniwersytet Jagielloński, zwany tak od II połowy XIX w. Nazwę akademii noszą także dzisiejsze wyższe uczelnie, np. Akademia Sztuk Pięknych, Akademia Rolnicza, Akademia Teologii Katolickiej. Nazwa ta dotyczy także instytucji skupiających wybitnych uczonych i artystów, np. Akademia Umiejętności (1872), Akademia Literatury, Polska Akademia Nauk. Por. Uniwersytet. AKCJA - zorganizowane działanie, podejmowanie konkretnych czynności, np. akcja wyborcza, społeczna, zbrojna, misyjna. Wyraz oznacza także papier wartościowy stwierdzający udział w spółce akcyjnej i prawo do części jej dochodów, proporcjonalnie do wkładu kapitału. AKT - inaczej dokument. Może dotyczyć spraw politycznych (np. akt 5 listopada 1916 - niezrealizowany manifest cesarzy Niemiec i Austrii, Wilhelma II i Franciszka Józefa I, proklamujący na nowo utworzenie Królestwa Polskiego) lub zagadnień prawnych (np. akta sądowe, miejskie, archiwalne, stanu cywilnego). ALFABET - zestaw liter, znaków pisma, z których każdy pozwala zapisać pojedyncze dźwięki mowy, np. alfabet fenicki - pierwsze pismo alfabetyczne, składajace się z 22 znaków. Por. Pismo. ALIANCI - inaczej sprzymierzeńcy; nazwą tą określano państwa walczące w I i II wojnie światowej z Niemcami i ich sojusznikami. AMNESTIA - zbiorowy akt łaski, polegający na częściowym lub całkowitym darowaniu kary za określone przestępstwa. ANARCHIA - stan bezładu, chaosu, zamętu, brak sprawnie funkcjonującej władzy. ANARCHIZM - kierunek społeczno-polityczny, upatrujący źródło wszelkiego zła w istnieniu państwa, postulujący zniesienie wszelkiej władzy politycznej i organizacji państwowej. Głównymi teoretykami anarchizmu byli: Pierre Proudhon (1809-1865), Michaił Bakunin (1814-1876) i Piotr Kropotkin (1824-1921). ANARCHISTA - zwolennik anarchizmu. ANEKSJA - przyłączenie siłą, wcielenie, zagarnięcie w całości lub w części terytorium jednego państwa przez inne. Por. Rozbiory Polski. ANTYK - określenie oznaczające świat starożytny, kulturę i cywilizację antycznej Grecji i Rzymu. Także zabytek lub przedmiot dawnej sztuki. ANTYSEMITYZM - wrogi stosunek do Żydów, najczęściej wzbudzany i podsycany w sposób świadomy i zorganizowany przez ugrupowania nacjonalistyczne. Por. Nacjonalizm; Rasizm. ANTYTRYNITARZE - wyznawcy radykalnego odłamu reformacji, który nie uznawał dogmatu o istnieniu Trójcy Świętej ani boskiej natury Chrystusa, przypisujac mu wyłącznie cechy ludzkie. Odznaczali się równocześnie radykalnymi poglądami społecznymi, byli zwolennikami równości wszystkich wiernych, potępiali bogactwo, odrzucali przemoc i wojny, nawoływali do utrzymywania się z pracy rąk własnych. Potępiani byli zarówno przez katolików jak i protestantów. W dawnej Polsce w XVI-XVII w. zwani arianami lub braćmi polskimi. Uchwałą sejmu (1658) nakazano im powrót do katolicyzmu lub opuszczenie kraju. ARBITRŻ - pozasądowe rozstrzygnięcie sporu. W polityce międzynarodowej jedna z form pokojowego rozstrzygania konfliktów między państwami. ARCHEOLOGIA - nauka badająca dzieje, zwłaszcza najdawniejszych społeczeństw, na podstawie źródeł materialnych (resztek przedmiotów, budowli itp.), pochodzących głównie z wykopalisk. ARCHIDIECEZJA - zob. Arcybiskupstwo. ARCHIWUM - instytucja, w której są gromadzone, przechowywane i udostępniane dawne dokumenty, akta urzędowe i prywatne. ARCYBISKUP - dostojnik kościelny, znaczniejszy niż biskup, zarządzający arcybiskupstwem. W dawnej Polsce było dwóch arcybiskupów: gnieźnieński (prymas) oraz lwowski. Por. Biskup; Prymas. ARCYBISKUPSTWO - inaczej archidiecezja; prowincja kościelna obejmująca kilka biskupstw, podległa władzy arcybiskupa. ARIANIE - zob. Antytrynitarze. ARMIA - ogół sił zbrojnych państwa; w węższym znaczeniu ich część, biorąca podczas wojny bezpośredni udział w walkach. ARSENAŁ - budynek przeznaczony na skład broni. ARTYKUŁY HENRYKOWSKIE - podstawowe prawa szlacheckiej Rzeczypospolitej, sformułowane podczas pierwszego bezkrólewia w 1573 r., zaprzysiężone przez Henryka Walezego a następnie przez kolejnych królów elekcyjnych. Na mocy artykułów henrykowskich król uznawał wolną elekcję, zobowiązywał się do zwoływania sejmu co dwa lata, niepodejmowania bez zgody sejmu decyzji o wojnie, pokoju, podatkach i pospolitym ruszeniu. Artykuły henrykowskie wykluczały powoływanie następcy tronu za życia panujacego. Nieprzestrzeganie tych praw zwalniało szlachtę z obowiązku posłuszeństwa królowi. Por. Bezkrólewie; Elekcja; Demokracja szlachecka. ARYSTOKRACJA - niewielka część szlachty, zajmująca najbardziej uprzywilejowaną pozycję społeczną dzięki pochodzeniu z bogatych i wpływowych rodów, wyróżniona dziedzicznymi tytułami książąt, hrabiów, baronów. Z warstwy tej rekrutowali się najwyżsi urzędnicy państwowi. W Polsce przedrozbiorowej nie była wyodrębniona prawnie, a w praktyce termin ten dotyczył przedstawicieli najznaczniejszych rodów magnackich Por. Magnateria. AUGUR - starorzymski kapłan zajmujący się wróżbami. AUTONOMIA - prawo mieszkańców zamieszkujących część terytorium danego państwa do zachowania własnej odrębności politycznej, kulturalnej, językowej i wyznaniowej. Np. Królestwo Polskie otrzymało autonomię wchodząc w skład Cesarstwa Rosyjskiego (1815); po Powstaniu Listopadowym autonomia ta została ograniczona, a po Powstaniu Styczniowym zlikwidowana. Szeroką autonomię w dziedzinie kultury, oświaty i administracji uzyskał zabór austriacki w latach 1867-1873. AUTORYTARYZM - zob. Rząd autorytarny. B BARBARZYŃCY - w starożytności określano w ten sposób ludy obce, nie należące do kręgu kultury grecko-rzymskiej, posługujące się niezrozumiałym językiem, stojące na niższym stopniu rozwoju cywilizacyjnego. W znaczeniu potocznym: ludzie prymitywni, nie mający poszanowania dla osiągnięć innych, niszczący dobro społeczne, nierzadko okrutni i bezmyślni w postępowaniu. BAROK - epoka w dziejach kultury europejskiej trwająca od schyłku odrodzenia do połowy XVIII w., związana silnie z wpływami kontrreformacji i kulturą dworską. Styl barokowy występował najwyraźniej w architekturze, malarstwie, rzeźbie, literaturze, także w sztuce teatralnej, zwłaszcza operowej; odznaczał się przepychem, bogactwem kolorów, licznymi ozdobami, stąd w znaczeniupotocznym "barokowy" oznacza przesadny. Por. Odrodzenie; Kontrreformacja. BAZYLIKA - świątynia chrześcijańska zbudowana na planie prostokąta, podzielona rzędami kolumn na kilka naw, z których środkowa jest wyższa i przeważnie szersza (np. Bazylika św. Piotra w Rzymie); także tytuł nadawany przez papieża niektórym kościołom. BENEDYKTYNI - pierwszy zakon katolicki założony w VI w. przez św. Benedykta z Nursji. Odegrali dużą rolę w szerzeniu chrześcijaństwa i rozwoju życia zakonnego w średniowiecznej Europie. Przyczynili się do rozwoju piśmiennictwa, budownictwa sakralnego, ogrodnictwa. W Polsce pojawili się na przełomie X i XI w.; pierwsze opactwa w Trzemesznie, Łęczycy, Tyńcu; benedyktyńska praca - na wzór pracy mnichów starannie przepisujących i bogato ilustrujących księgi - oznacza pracę nadzwyczaj czasochłonną, wykonaną z wyjątkową dokładnością. BEZKRÓLEWIE - inaczej interregnum; okres od śmierci lub abdykacji króla do koronacji jego następcy; charakterystyczne dla Polski od 1572 r. do końca XVIII w., będącej monarchią elekcyjną. Por. Abdykacja; Elekcja. BIBLIA - zob. Pismo Święte. BIBLIOGRAFIA - wykaz książek, artykułów i innych druków, uporządkowany alfabetycznie lub chronologicznie, zawierający niekiedy informacje na temat ich zawartości. BIBLIOTEKA ZAŁUSKICH - pierwsza polska biblioteka publiczna o charakterze narodowym, założona przez braci Józefa Andrzeja i Andrzeja Stanisława Załuskich, otwarta w Warszawie w 1747 r. Por. Towarzystwa. BIERNY OPÓR - opór polegający na nieuczestniczeniu w różnych inicjatywach narzuconych przez władze; np. bierny opór ludności ziem zaboru rosyjskiego wobec zarządzeń caratu. BISKUP - dostojnik kościelny mianowany przez papieża, zarządzający biskupstwem. BISKUPSTWO - inaczej diecezja; jednostka podziału administracyjnego kościoła, podległa władzy biskupa BIUROKRACJA - władza urzędników; bezduszne trzymanie się przepisów w załatwianiu spraw urzędowych. Przykładem klasycznej biurokracji był okres rządów po reformach oświeceniowych w Rosji, Austrii i Prusach. Por. Absolutyzm oświecony. BŁĘDY I WYPACZENIA - okres w historii najnowszej krajów Europy środkowowschodniej, charakterystyczny zwłaszcza dla lat 1945-1956, w którym dominował pogląd władz o możliwości budowania socjalizmu w oderwaniu od tradycji narodowych, historycznych oraz stopnia rozwoju społecznego i gospodarczego. Ofiarami tego okresu w wyniku procesów politycznych i masowych represji stali się domniemani i rzeczywiści wrogowie systemu stalinowskiego, w Polsce zwłaszcza żołnierze Armii Krajowej, wywożeni bezprawnie do łagrów. Por. Procesy polityczne; łagry. BOJKOT - metoda walki polegająca na zupełnym lub częściowym zerwaniu stosunków politycznych czy ekonomicznych z państwem lub organizacją w celu wywarcia nacisku bądź wyrażenia protestu, np. bojkot obcych towarów, zarządzeń państwowych itp. Nazwa pochodzi od nazwiska angielskiego administratora majątku ziemskiego Charlesa Boycotta, wobec którego tę formę walki zastosowali po raz pierwszy irlandzcy dzierżawcy (1879). BOJÓWKA - grupa ludzi należących do określonej organizacji politycznej, wyznaczona do wykonywania zadań bojowych z bronią w ręku, np. bojówki nacjonalistycznych organizacji niemieckich działające na terenach Śląska i Mazur w okresie plebiscytów po I wojnie światowej. BRACIA POLSCY - zob. Antytrynitarze. BRANKA - przymusowy pobór do wojska carskiego; najbardziej znana odbyła się w połowie stycznia 1863. Zabrano wówczas do długoletniej służby wojskowej wielu młodych ludzi wskazanych imiennie przez władze administracyjne Królestwa Polskiego, podejrzanych o udział w konspiracji antyrosyjskiej. Branka przyśpieszyła wybuch Powstania Styczniowego. BULLA - kulista pieczęć z ołowiu przyczepiana do dokumentu. Od niej wzięła się nazwa dokumentu papieskiego wydawanego w sprawach szczególnej wagi, np. bulla gnieźnieńska (1136) potwierdzająca niezależność Kościoła polskiego i jego bezpośrednią podległość papiestwu. BURMISTRZ - urzędnik stojący na czele rady miejskiej; później przewodniczący zarządu miejskiego w mniejszych miastach. Por. Rada miejska. BURŻUAZJA - spolszczone słowo francuskie bourgeois (mieszczanin), oznaczające przed dwustu laty zamożnych mieszkańców miast. Od początku rozwoju kapitalizmu nazwa ta obejmuje grupę społeczną, składającą się z posiadaczy fabryk, banków, sklepów, z czasem także majątków ziemskich. Ich pozycja finansowa po rewolucji burżuazyjnej zapewniła im znaczący wpływ na rządy i kierunki polityki państwowej. Por. Rewolucja burżuazyjna. C CANOSSA - symbol upokorzenia pochodzący od nazwy miejscowości w północnych Włoszech, gdzie w 1077 r. król niemiecki Henryk IV ukorzył się przed papieżem Grzegorzem VII, by ten zdjął ciążącą na nim klątwę papieską. CAR - tytuł władców Rosji w latach 1547-1917; od czasów Piotra Wielkiego (1721) tytułowali się Carami-Imperatorami Wszechrosji. Por. Cesarz. CECH - organizacja zawodowa rzemieślników charakterystyczna szczególnie dla średniowiecznego miasta; broniła praw i interesów swych członków, miała władzę z wyboru, określała wielkość i jakość produkcji, organizowała życie towarzyskie i religijne wspólnoty cechowej. Wraz z rozwojem manufaktur znaczenie cechów stopniowo malało, jakkolwiek istnieją one do dziś. Por. Manufaktura; Gildia. CELIBAT - bezżenność duchownych w Kościele katolickim; wprowadzony w XI w., początkowo nie przestrzegany zbyt rygorystycznie; odrzucony w okresie reformacji przez wyznania protestanckie. CENTRALIZM DEMOKRATYCZNY - nazwa myląca, oznaczająca w istocie dyktatorską władzę partii komunistycznej, sprawującej pełną kontrolę nad życiem politycznym, gospodarczym i kulturalnym społeczeństwa. Por. Komunizm; Dyktatura; Totalitaryzm. CENTRUM - środek, centralny punkt miasta, państwa; miejsce, w którym koncentruje się życie polityczne, gospodarcze, handlowe i kulturalne; centrum parlamentarne - umiarkowane stronnictwo polityczne zajmujące w parlamencie miejsca między prawicą a lewicą. Por. Partia polityczna. CENZOR - urzędnik cenzury. W starożytnym Rzymie jeden z wyższych urzędników, do którego kompetencji należało m.in. czuwanie nad postępowaniem i moralnością obywateli. CENZURA - kontrola prasy, książek, filmów itp. pod względem politycznym, obyczajowym i religijnym, dokonywana przez organy państwowe i kościelne. Cenzurą potocznie nazywa się także urząd sprawujący tę kontrolę. Por. Indeks ksiąg zakazanych. CENZUS MAJĄTKOWY - termin oznaczający posiadanie majątku określonej wartości, gwarantującego właścicielowi korzystanie z uprawnień politycznych. Np. w okresie autonomii w zaborze austriackim prawa wyborcze obywateli związane były ściśle z wielkością posiadanego majątku. CERKIEW - świątynia prawosławna. CESARSTWO - monarchia najwyższego rzędu; państwo rządzone przez cesarza. CESARZ - tytuł przyjmowany przez władców wielkich państw, mający podkreślać ich potęgę i uzasadniać pretensje do zwierzchnictwa nad sąsiednimi krajami. Nazwa pochodzi od imienia Gajusza Juliusza Cezara. Cesarzami tytułowali się władcy starożytnego Rzymu, a po jego rozpadzie, Cesarstwa Wschodniego (Bizancjum) w latach 395-1453 oraz Zachodniego (Rzym) do 476. Tradycję tego ostatniego przywrócił Karol Wielki w 800 r., a następnie kontynuowali ją w latach 962-1806 władcy Rzeszy Niemieckiej jako Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego. Tytułu tego używali również władcy innych państw ogłaszając się cesarzami, np. we Francji Napoleon I Bonaparte (1804-1815) i Napoleon III (1852-1870), władcy Austrii (1806-1918), Niemiec (1871-1918) i inni. CHRYSTIANIZACJA - proces wprowadzania religii chrześcijańskiej, w Polsce zapoczątkowany w 966 r., na Rusi w 988 r. CHRYSTUS - por. Chrześcijaństwo. CHRZEŚCIJAŃSKA DEMOKRACJA - katolicki ruch polityczno- społeczny powstały w niektórych krajach Europy w XIX w., zwany także chadecją. Chrześcijaństwo - jedna z największych religii, opierająca się na nauce Jezusa Chrystusa i uznająca Pismo Święte za źródło wiary. Obejmuje trzy zasadnicze odłamy: katolicyzm, prawosławie, protestantyzm. U podstaw chrześcijaństwa leży przeświadczenie o jedynym i wszechmogącym Bogu, stwórcy świata, występującym w trzech osobach: Boga Ojca, Syna Bożego i Ducha Świętego (Trójca Św.). Por. Pismo Święte. CŁO - opłata pobierana przez państwo od przywozu i wywozu towarów przez jego granice. W dawnej Polsce, oprócz ceł, istniały rozmaite inne opłaty wprowadzane przez właścicieli majątków ziemskich i miast, co dezorganizowało handel. Kwestia ta została uregulowana dopiero w drugiej połowie XVIII w. Współcześnie cła spełniają istotną rolę w kształtowaniu polityki gospodarczej państwa. COLLEGIUM NOBILIUM - szkoła średnia z internatem dla młodzieży szlacheckiej, założona w Warszawie w 1740 r. przez pijara Stanisława Konarskiego. Miała nowoczesny program nauczania uwzględniający m.in. nauki ścisłe i przyrodnicze; zapoczątkowała reformę szkolnictwa w Polsce w XVIII w. CYRYLICA - jedno z najstarszych pism słowiańskich oparte, na alfabecie greckim, powstałe w IX-X w. i rozpowszechnione wśród południowych i wschodnich Słowian; nazwane tak od imienia twórcy misjonarza św. Cyryla. CYSTERSI - zakon katolicki powstały w XI w. w Burgundii, którego mnisi utrzymywali się z pracy własnych rąk. Okres największego znaczenia cystersów przypadł na XIII w. Do Polski sprowadzeni w połowie XII w. jako drugi po benedyktynach najstarszy zakon, założyli wiele klasztorów, m.in. w Jędrzejowie, Sulejowie i Oliwie. Por. Zakony. CYTADELA - twierdza panująca nad miastem, wybudowana w celu obrony lub utrzymania ludności w posłuchu, np. cytadela warszawska wzniesiona przez władze carskie jako symbol jej władzy po upadku Powstania Listopadowego. CYWILIZACJA - stan rozwoju społeczeństwa, gospodarki i kultury, także materialnej, czyli umiejętności wykorzystywania narzędzi pracy oraz stopień opanowania przyrody, charakterystyczny dla kolejnych epok dziejów ludzkości, np. cywilizacja antyczna, cywilizacja XX w. Por. Postęp cywilizacyjny. CZELADNIK - wykwalifikowany rzemieślnik pracujący pod kierunkiem mistrza; tytuł czeladnika otrzymywał po złożeniu odpowiedniego egzaminu praktycznego. Por. Mistrz. CZEŚNIK - dawny urzędnik dworski usługujący królowi przy stole, podający mu podczas uczty puchary z winem a także nadzorujący piwnicę królewską; od XIV w. tytuł honorowy (np. cześnik wielki koronny) oraz urząd ziemski (np. cześnik kaliski). CZYNSZ - w czasach feudalizmu stała danina w pieniądzach lub w produktach naturalnych (np. w zbożu, płótnie, miodzie), składana przez poddanych chłopów właścicielom gruntów w zamian za użytkowanie ziemi. W Polsce, w XVI-XVIII w. czynsz został zastąpiony przez pańszczyznę, czyli darmowe prace i posługi; później, aż po okres uwłaszczenia w XIX w., świadczony ponownie w pieniądzu. Por. Pańszczyzna. D DANINA - obowiązkowe świadczenie w naturze (np. w płodach rolnych, przedmiotach) lub w pieniądzach na rzecz panującego; także haracz ściągany z podbitego kraju. Por. Czynsz. DEKLARACJA - publiczne ogłoszenie w imieniu rządu, partii politycznej lub grupy państw poglądów, praw lub zasad mających obowiązywać obywateli, np.: Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (dokument programowy Wielkiej Rewolucji Francuskiej - 26 VIII 1789 r.), Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych (4 VII 1776 r.), czy Deklaracja Praw Człowieka (rezolucja uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ - 10 XI 1948 r.). Por. Manifest. DEKOLONIZACJA - proces likwidacji systemu kolonialnego w świecie i tworzenie niepodległych państw z dawnych terytoriów zależnych (kolonialnych). Por. Kolonializm; Trzeci Świat. DEKRET - akt prawny niższy rangą od ustawy, wydany przez odpowiednie władze, np. prezydenta lub radę ministrów. DEMOBILIZACJA - zwolnienie z wojska osób pełniących służbę wojskową. Por. Mobilizacja. DEMOGRAFIA - nauka o ludności, badająca na podstawie danych statystycznych stan zaludnienia i jego zmiany, strukturę wieku, płci, zawodów, przyrost naturalny; liczbę urodzeń, małżeństw, zgonów, migracje ludności. Por. Statystyka historyczna DEMOKRACJA - ustrój polityczny, w którym władza należy do ludu. Nazwa pochodzi od greckich słów demos (lud) i kratos (władza). Charakter demokracji zależy od warstwy rządzącej, np.: demokracja szlachecka, burżuazyjna, parlamentarna. Podstawą demokracji jest powoływanie wszystkich władz w wyniku wyborów; demokracja ateńska - ustrój polityczny starożytnych Aten (V w. p.n.e.), w którym wszyscy wolni obywatele mogli brać udział w podejmowaniu ważnych decyzji państwowych i zajmować stanowiska publiczne, a także otwarcie krytykować osoby sprawujące władzę; demokracja szlachecka - okres w dziejach państwa polskiego od połowy XV do schyłku XVIII w., w którym decydującą rolę w państwie odgrywała szlachta, ciesząca się pełnią przywilejów i swobód politycznych. Rządziła państwem poprzez sejm (najwyższy organ władzy) oraz sejmiki ziemskie, w których zasiadali wyłącznie jej przedstawiciele. Oznaczało to w praktyce znaczne ograniczenie władzy monarchy. W okresie szczytowym, w XVI w. światli reprezentanci szlachty wywierali pozytywny wpływ na przemiany w państwie. Od połowy XVII w. ta forma rządów przeżyła się, doprowadzając stopniowo do wszechwładzy magnaterii, a poprzez nadużywanie liberum veto do anarchii i rozkładu państwa. Obecnie w wybieraniu i odwoływaniu władz w państwie demokratycznym uczestniczą wszyscy pełnoletni obywatele. Por. Sejm; Magnateria; Rzeczpospolita. DEMONSTRACJA - zbiorowe wystąpienie wyrażające niezadowolenie, protest przeciwko, np. decyzjom politycznym władz, wojnie, bezrobociu, itp. Por. Manifestacja. DENUNCJACJA - doniesienie do władzy, potajemne oskarżenie kogoś. DESPOTYZM - nieograniczona i bezwzględna władza oparta na nieprzestrzeganiu praw i wolności obywateli, wymuszająca posłuch terrorem. Por. Terror. DEWALUACJA - obniżenie rzeczywistej wartości pieniądza. DEZERCJA - ucieczka z wojska lub uchylanie się od służby wojskowej. DIECEZJA - zob. Biskupstwo. DOGMAT - twierdzenie niepodważalne; zasada religijna obowiazująca wszystkich wierzących i przyjmowana bez dyskusji. W Kościele katolickim dogmaty wiary ustalane były początkowo na soborach, później przez papieży. DOKTRYNA - całość twierdzeń, założeń lub przekonań z określonej dziedziny wiedzy (filozofia, teologia, polityka) czy religii. Nazwy tej używa się też zamiennie z terminami: "teoria", "nauka", "system", a w dziedzinie polityki - z określeniem "program". DOKUMENT - pismo urzędowe; pisemne potwierdzenie czynności prawnej. Także dowód, świadectwo prawdziwości jakiegoś faktu, np.: zabytek historyczny, dokument epoki itp. DOSTAWY OBOWIĄZKOWE - forma państwowego skupu produktów rolnych, opierająca się na nałożonym na gospodarstwa wiejskie obowiązku sprzedaży państwu (zwykle po zaniżonych cenach) określonej ilości produktów spożywczych. Por. Kontyngenty. DRABINA FEUDALNA - system wzajemnych powiązań i zależności występujących w społeczeństwie feudalnym. Por. Feudalizm. DRUŻYNA KSIĄŻĘCA - u początków państwa polskiego podstawowa siła zbrojna, pozostająca na utrzymaniu władcy. DUCHOWIEŃSTWO - inaczej kler; ogół osób tworzących stan duchowny, poświęcających się obowiązkom kapłańskim lub życiu zakonnemu. W okresie feudalnym duchowieństwo stanowiło osobny stan społeczeństwa cieszący się odrębnymi przywilejami. DUMA - parlament działający w Cesarstwie Rosyjskim w latach 1906-1917. DYKTATOR - człowiek sprawujący dyktaturę. Nazwa pochodzi od urzędnika wybieranego w starożytnym Rzymie na naczelnego wodza w sytuacji zagrożenia państwa. DYKTATURA - władza jednej osoby, grupy lub partii politycznej, nie ograniczona żadnymi nadrzędnymi prawami poza tymi, które sama ustanowi. DYMISJA - zwolnienie kogoś z zajmowanego stanowiska. DYNASTIA - ród panujący w danym państwie i sprawujący dziedziczną władzę monarchiczną (cesarz, król, książę). Tron obejmowany był przez kolejnych przedstawicieli rodziny, zazwyczaj według starszeństwa. Dynastie rządzące w Polsce: Piastowie, Przemyślidzi, Andegawenowie, Jagiellonowie; w okresie demokracji szlacheckiej, na zasadach wolnej elekcji, Wazowie i Wettinowie. Znaczniejsze dynastie obce to np.: Habsburgowie, Hohenzollernowie, Romanowowie, Burbonowie, Luksemburgowie, Stuartowie. Por. Monarchia; Wolna elekcja. DYPLOMACJA - działalność instytucji państwa oraz jego oficjalnych przedstawicieli (dyplomatów) za granicą. Celem dyplomacji jest reprezentowanie i ochrona interesów państwa na arenie międzynarodowej. DYSKRYMINACJA - ograniczenia wprowadzane przez państwo w stosunku do grupy obywateli (np. ze względu na ich przynależność rasową, narodową, wyznanie religijne lub pochodzenie społeczne), które przybierały niekiedy charakter otwartych prześladowań. DYSYDENCI - innowiercy; ludzie różniący się w wierze, odstępujący od dogmatów panującego kościoła. W dawnej Polsce nazwa stosowana głównie do: luteranów, kalwinistów, arian. Termin używany także dla określenia przeciwników politycznych. Por. Luteranizm; Kalwinizm; Antytrynitarze. DYWERSJA - działania prowadzone na zapleczu wrogich wojsk, mające na celu dezorganizację ich działań na froncie (np. akcje partyzanckie na tyłach nieprzyjaciela). Także wroga działalność uprawiana wewnątrz państwa zmierzająca do osłabienia jego możliwości obronnych, np. działalność niemieckiej "piątej kolumny" w Polsce w 1939 r. Por. Piąta kolumna. DYZUNICI - wyznawcy kościoła prawosławnego na terenach dawnej Rzeczypospolitej w XVII-XVIII w., którzy w przeciwieństwie do unitów nie przystąpili do unii brzeskiej (1596), czyli nie uznali zwierzchności papieża. Por. Prawosławie; Unici. DZIEJOPIS - zob. Kronikarz. DZIELNICA SENIORALNA - najważniejsza dzielnica państwa w okresie rozbicia dzielnicowego, wyodrębniona na mocy statutu (testamentu) Bolestawa Krzywoustego z 1138 r., obejmująca ziemię krakowską, łęczycko-sieradzką oraz zwierzchnictwo nad Pomorzem Gdańskim. Nazwa dzielnica senioralna pochodzi stąd, że miał nią władać najstarszy w kolejności książę z dynastii piastowskiej, czyli senior rodu Piastów. Por. Rozbicie dzielnicowe; Senior. DZIERŻAWA - odpłatne użytkowanie ziemi, budynków lub rzeczy na podstawie umowy z ich właścicielem. Dzierżawa mogła być dożywotnia lub czasowa, zaś opłata za nią ponoszona w pieniądzach (czynsz) albo w naturze. DZIESIĘCINA - stała danina płacona przez ludność na rzecz Kościoła, wynosząca dziesiątą część plonów lub dochodów; rozpowszechniona w katolickich krajach Europy (w Polsce od XI do XIX w.). E EGZEKUCJA PRAW i DÓBR - zob. Ruch egzekucyjny. EGZEKUCJONIŚCI - zob. Ruch egzekucyjny. EKONOMIA - nauka o prawach rządzących gospodarką. EKSPANSJA TERYTORIALNA - zajmowanie nowych obszarów; dążenie do podporządkowania politycznego i wykorzystania gospodarczego zajętych terytoriów. Por. Kolonializm. EKSPLOATACJA - korzystanie w sposób racjonalny z bogactw naturalnych. Także wykorzystywanie ludzi i bogactw w sposób rabunkowy, przywłaszczanie sobie owoców cudzej pracy, np. eksploatowanie siły roboczej i złóż surowcowych w koloniach. EKSPORT - wywóz za granicę towarów i usług. Por. Import. EKSTERMINACJA - wyniszczenie; termin używany wobec masowego ludobójstwa popełnianego na grupach ludności z powodu ich rasy, narodowości lub religii (np. masowe mordy Żydów przez Niemców podczas II wojny światowej). Por. Ludobójstwo. ELEKCJA - powoływanie władców, dostojników świeckich lub duchownych w drodze wyboru; wolna elekcja - prawo wyboru króla przysługujące całej szlachcie, obowiązujące w Polsce po wygaśnięciu królewskiej dynastii Jagiellonów w 1572 r. Prawo to stanowiło jedną z podstawowych zasad ustrojowych szlacheckiej Rzeczypospolitej. Por. Artykuły henrykowskie; Demokracja szlachecka. ELEKTOR - wyborca, osoba mająca prawo wybierania. Także tytuł ksiażąt niemieckich uprawnionych do wyboru cesarza, np. elektor saski, brandenburski. EMIGRACJA - wychodźstwo; masowe opuszczanie rodzinnego kraju. Także ogół emigrantów zamieszkujących w jakimś kraju; Wielka Emigracja - nazwa nadana wychodźstwu politycznemu z Królestwa Polskiego, które po upadku Powstania Listopadowego schroniło się przeważnie we Francji, wywierając stamtąd znaczny wpływ na życie polityczne i kulturalne kraju; emigracja zarobkowa - masowe przenoszenie się ludności do bardziej rozwiniętych krajów w poszukiwaniu pracy i lepszych zarobków, charakterystyczne zwłaszcza dla przemian gospodarczych XIX-XX w. Por. Rewolucja przemysłowa; Imigracja. EMIGRANT - wychodźca; osoba przesiedlająca się z jednego kraju do innego. Por. Imigrant. EMISARIUSZE - tajni wysłannicy polityczni; np. wysyłani z Francji przez Wielką Emigrację na tereny Królestwa Polskiego, przyczyniali się do organizacji życia politycznego we wszystkich trzech zaborach. Por. Wielka Emigracja. ENDECJA - potoczna nazwa ruchu narodowego, jednego z największych ugrupowań politycznych na ziemiach polskich od przełomu XIX i XX w., skupiającego różnego typu organizacje polityczne o charakterze nacjonalistycznym. EPIDEMIA - masowe zachorowania na choroby zakaźne, pojawiające się w określonym miejscu i czasie. Pierwsze opisy epidemii sięgają starożytności. W okresie średniowiecza szerzyły się w Europie liczne epidemie, np. trądu i dżumy. Najstraszniejsza z nich, grasująca w XIV w., nazwana została "czarną śmiercią". Rozwój cywilizacji nie wyeliminował epidemii i wynikających z nich zagrożeń, czego przykładem jest obecnie problem AIDS. EPISTOLOGRAFIA - sztuka pisania listów. EPOKA - okres w dziejach, jeden z etapów rozwoju cywilizacji, wyodrębniony ze względu na istotne zjawiska historyczne, zmiany w gospodarce, życiu politycznym, umysłowym, kulturze i sztuce; np. epoka kamienia łupanego, Peryklesa, średniowiecza, oświecenia, romantyzmu, itp. ERA - okres dziejów zapoczątkowany jakimś doniosłym wydarzeniem, od którego liczono lata, np. nasza era (zapisywana skrótem jako n.e.) rozpoczynająca się od roku narodzenia Chrystusa. Okres ją poprzedzający zapisywany jest jako p.n.e., czyli przed naszą erą. EWAKUACJA - usuwanie ludności cywilnej lub wojska, także likwidacja zakładów przemysłowych, urzędów, wywożenie majątku, żywności, amunicji itp. z terenów zagrożonych przez nieprzyjaciela lub nawiedzonych klęską żywiołową. EWANGELIA - księga zawierająca opisy życia i nauki Chrystusa, przedstawione przez czterech ewangelistów. Por. Pismo Święte. EWOLUCJA - w historii oznacza proces stopniowych przeobrażeń społeczeństwa, gospodarki, kultury i warunków życia, polegających na powolnych zmianach, w przeciwieństwie do gwałtownych przemian rewolucyjnych. Por. Rewolucja. F FAMILIA - ukształtowane w I połowie XVIII w. ugrupowanie magnackie z Czartoryskimi i Poniatowskimi na czele, dążące do opanowania władzy i przeprowadzenia reform w Rzeczypospolitej. FANATYZM RELIGIJNY - żarliwe przywiązanie i ślepa wiara w słuszność własnych poglądów religijnych, uznawanych za jedyne prawdziwe. Fanatyzm charakteryzuje się brakiem wyrozumiałości i otwartą niechęcią wobec innych wyznań, jest przeciwieństwem tolerancji religijnej. Por. Tolerancja religijna. FARAON - władca starożytnego Egiptu. FASZYZM - kierunek polityczny powstały we Włoszech po I wojnie światowej, o charakterze skrajnie nacjonalistycznym i antydemokratycznym, uniemożliwiający swobodną działalność wszelkim organizacjom politycznym poza partią faszystowską. System ten charakteryzował się ingerencją władz we wszystkie dziedziny życia, podporządkowaniem gospodarki polityce i celom prowadzenia wojny, dążeniem do zbudowania imperium. Faszyzmem niemieckim (lub brunatnym - od koloru koszul noszonych przez zwolenników Hitlera) nazywano doktrynę polityczno-społeczną, której podstawę stanowiło przekonanie o "misji dziejowej" własnego narodu i jego wyższości nad innymi, oraz mit wroga - sprawcy wszelkiego zła. Zastosowanie doktryny faszystowskiej w praktyce doprowadziło w czasie II wojny światowej do skrajnych wynaturzeń - ludobójstwa i eksterminacji wielu milionów ludzi, zwłaszcza Żydów. Por. Totalitaryzm; Korporacjonizm; Eksterminacja. FEUDALIZM - system społeczny i gospodarczy, którego podstawą było posiadanie ziemi, stanowiącej własność pana feudalnego a jedynie użytkowanej przez poddanych. Stosunki feudalne były charakterystyczne zwłaszcza dla średniowiecza. We wczesnym jego okresie dominował system lenny - rozgałęziony system powiązań i wzajemnych zależności między feudałami. Na szczycie drabiny feudalnej znajdował się panujący jako najwyższy senior, czyli suzeren, który oddawał w lenno dobra ziemskie uzależnionemu od siebie wasalowi. Ten ostatni mógł postępować w podobny sposób wobec swoich wasali, będąc z kolei ich seniorem. W większości krajów europejskich istniała przy tym zasada "wasal mego wasala nie jest moim wasalem". W późniejszej fazie średniowiecza w społeczeństwie feudalnym ukształtowały się stany: duchowieństwo, rycerstwo, mieszczaństwo i chłopstwo. Feudalny porządek społeczny ulegał z czasem stopniowym przeobrażeniom, m.in. wskutek zmian gospodarczych. Ostateczny kres przyniosły mu dopiero stulecia XVIII i XIX, a zwłaszcza rewolucje, z Wielką Rewolucją Francuską na czele. Por. Senior; Wasal; Rewolucja. FEUDUM - zob. Lenno. FILOZOFIA - nauka zajmująca się rozważaniami na temat istoty ludzkiego bytu, źródeł poznania rzeczywistości, sensu życia i innych zagadnień, związanych z poglądami na człowieka i jego miejsce w świecie. FINANSJERA - grupa ludzi dysponująca dużym kapitałem, składająca się głównie z bankierów i wielkich kapitalistów. FOLWARK - duże gospodarstwo rolne będące częścią szlacheckiego majątku ziemskiego, znajdujące się podb bezpośrednim zarządem właściciela. Jego produkcja oparta była na darmowej pracy pańszczyźnianej poddanych chłopów. Na terenie folwarku uprawiano przede wszystkim zboża; więszkość produkcji przeznaczona była na sprzedaż, stanowiąc główne źródło dochodów szlacheckich. Największy rozwój gospodarki folwarczno- pańszczyźnianej przypadał w Polsce na XV-XVIII w. System ten stanowił podstawową dziedzinę i kierunek działalności gospodarczej kraju w okresie demokracji szlacheckiej. Z upływem czasu ten sposób produkcji rolnej podupadał coraz bardziej, stawał się coraz mniej wydajny, m.in. wskutek nadmiernego obciążenia chłopów pańszczyzną. Por. Pańszczyzna. FORMACJA - W ekonomii i naukach społecznych terminem tym określa się stopień rozwoju społeczeństwa zależny od poziomu rozwoju gospodarki. FORUM - główny plac w miastach starożytnego Rzymu; centrum życia miejskiego, gdzie odbywały się zebrania ludowe, targi, sądy, wystąpienia publiczne i uroczystości państwowe, np. forum rzymskie (forum romanum). FRESK - malowidło na ścianie wykonane farbami kładzionymi na mokrym jeszcze tynku. FRONDA - odłam opozycyjny w danym stronnictwie politycznym; nazwa pochodzi od buntu części arystokracji i mieszczaństwa przeciwko absolutystycznym rządom we Francji w połowie XVII w. Por. Stronnictwo polityczne; Absolutyzm. G GABINET - w polityce określa się w ten sposób członków rządu, czyli radę ministrów, np. gabinet Paderewskiego z 1919 r. GALICJA - potoczna nazwa części ziem Rzeczypospolitej pod zaborem austriackim (1772-1918). GALL ANONIM - nieznany z imienia, prawdopodobnie francuski mnich benedyktyński, pierwszy kronikarz dziejów Polski za czasów Bolesława Krzywoustego, autor "Kroniki książąt i królów polskich". Żył na przełomie XI i XII w. GENEALOGIA - historia rodu, jego pochodzenia, następstwa pokoleń i więzów pokrewieństwa pomiędzy członkami danej rodziny; także nauka historyczna zajmująca się tymi zagadnieniami. GENERALICJA - ogół generałów i wyższych oficerów danej armii. GERMANIZACJA - narzucanie niemczyzny, zniemcznie. Polityka Niemiec wobec Polaków w zaborze pruskim w XIX w., mająca doprowadzić do wynarodowienia i dominacji kultury oraz języka niemieckiego. Por. Kulturkampf. GETTO - w miastach średniowiecznych dzielnice zamieszkałe przez Żydów, ściśle oddzielone od reszty miasta. W czasie II wojny światowej nazwa ta używana była także dla określenia dzielnic dyskryminowanej ludności żydowskiej na terenach okupowanych przez Niemcy hitlerowskie. getto ławkowe - postulat Obozu Narodowo-Radykalnego (partii nacjonalistycznej działającej w dwudziestoleciu międzywojennym), aby studenci narodowości żydowskiej zajmowali w salach wykładowych wyższych uczelni miejsca w wydzielonych ławkach. Por. Dyskryminacja; Numerus clausus. GIEŁDA - instytucja, w której dokonuje się kupna i sprzedaży papierów wartościowych. Pierwsza giełda powstała w Anglii w połowie XVI w. GILDIA - związek kupców w miastach średniowiecznych (odpowiednik cechów rzemieślniczych) broniący ich interesów, gwarantujący bezpieczeństwo handlu, organizujący także życie religijne i towarzyskie stowarzyszeń kupieckich. GLADIATORZY - w starożytnym Rzymie zapaśnicy cyrkowi walczący ze sobą na śmierć i życie lub staczający walkę z dzikimi zwierzętami; byli zazwyczaj niewolnikami albo jeńcami wojennymi. GMINA - jednostka samorządu terytorialnego, występująca na ziemiach polskich od XII w. Także grupa wyznaniowa, np. gmina chrześcijan w starożytnym Rzymie, gmina żydowska lub kalwińska. Obecnie najniższa jednostka podziału terytorialnego kraju na terenach wiejskich i w mieście. GODŁO - znak wyróżniający, symbol. Godłem Polski jest Orzeł Biały w czerwonym polu, z głową zwróconą w prawo, ze złotą koroną, dziobem i szponami. Początkowo był to herb Piastów, od 1295 r. stał się godłem Polski. GOTYK - styl w architekturze, rzeźbie, malarstwie, sztuce dekoracyjnej panujący w Europie w okresie średniowiecza, charakteryzujący się głównie wysmukłością form, szczególnie strzelistością wież kościołów, wielkimi oknami witrażowymi, np. Kościół Mariacki w Krakowie. GRODZISKO - pozostałości po grodzie; zespół wałów i rowów, stanowiących resztki umocnień obronnego grodu, głównie z okresu wczesnego średniowiecza. Por. Gród. GROSZ - jednostka monetarna; nazwa monety początkowo srebrnej, później miedzianej, rozpowszechnionej w Polsce od XIV w. Aż po XIX w. grosz stanowił trzydziestą część złotego (obecnie setną). GRÓD - osada obronna zakładana w trudno dostępnych miejscach. We wczesnym średniowieczu w Polsce warowna siedziba księcia lub jego namiestnika; ośrodek władzy administracyjnej, wojskowej i gospodarczej. GUBERNATOR - wysoki urzędnik administracyjny; na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego stojący na czele guberni, w zaborze austriackim na czele gubernium. GUBERNIA - jednostka administracji terytorialnej w Rosji carskiej i podlegających jej krajach, np. w Królestwie Polskim. GUBERNIUM - urząd administrujący ziemiami zaboru austriackiego (Galicją) w latach 1786-1849. GUWERNER - prywatny nauczyciel i wychowawca dzieci w zamożnych domach mieszczańskich i szlacheckich. GWARANCJA - poręczenie, zabezpieczenie, zapewnienie czegoś, np. gwarancje brytyjskie z 25 sierpnia 1939 r., zapewniające pomoc Anglii dla Polski w razie najazdu niemieckiego. GWARDIA NARODOWA - ochotnicze oddziały wojskowe, powoływane w czasie rewolucji i powstań, których zadaniem było przede wszystkim zapewnienie porządku i bezpieczeństwa. H HAGIOGRAFIA - dział literatury, zwłaszcza piśmiennictwa kościelnego obejmujacy żywoty świętych i legendy o nich. Opis hagiograficzny oznacza także bezkrytyczne i przesadne przedstawianie uwielbianego bohatera. HAKATA - Towarzystwo dla Popierania Niemczyzny w Marchii Wschodniej, założone w 1894 r. Nazwa pochodzi od pierwszych liter nazwisk trzech założycieli: Hansemanna, Kennemanna, Tiedemanna. W 1913 r. skupiała około 54 tys. członków. Wywierała znaczny wpływ na kształtowanie opinii społeczeństwa niemieckiego i pogłębianie antypolskich nastrojów w Niemczech. Por. Marchia Wschodnia; Kulturkampf. HARACZ - danina składana przez poddanych chrześcijańskich sułtanowi tureckiemu. Także opłata nakładana przez zwycięskiego władcę na podbity kraj. Por. Kontrybucja. HEGEMONIA - z greckiego "przewaga"; przywództwo, odgrywanie kierowniczej roli przez jakieś państwo, grupę społeczną lub partię polityczną, np. hegemonia gospodarcza Anglii w Europie w XIX w. lub partii komunistycznych w polityce krajów socjalistycznych po II wojnie światowej. HELLADA - starożytna Grecja. HELLENIZM - okres dziejów starożytnej Grecji i świata antycznego, trwający od podbojów Aleksandra Wielkiego do podboju Egiptu przez Rzym (od połowy IV do końca I w. p.n.e.), charakteryzujący się znacznym rozprzestrzenieniem wpływów cywilizacji greckiej i jej przeobrażeniami wskutek zetknięcia się z kulturami Bliskiego Wschodu. HELLENOWIE - starożytni Grecy. HELOCI - ludność poddana w starożytnej Sparcie; chłopi i niewolnicy stanowiący własność państwa i pracujący na roli na rzecz pełnoprawnych obywateli. HERALDYKA - nauka o herbach, badająca rozwój i znaczenie wizerunków herbowych. Por. Herbarz. HERB - godło państwa lub miasta, przedstawiane na flagach, monetach, budynkach, także oznaka przynależności do stanu szlacheckiego; znak dziedziczny rodu używany jako pieczęć (sygnet herbowy), umieszczany na dokumentach, chorągwiach, tarczach, szablach itp. HERBARZ - księga zawierająca zbiór i opis herbów oraz wiadomości o rodach szlacheckich, ich pochodzeniu i powiązaniach. HERETYK - wyznawca poglądów religijnych uznawanych za błędne z punktu widzenia religii panującej. HEREZJA - pogląd religijny sprzeczny z dogmatami religii panującej i uważany za odstępstwo od oficjalnych poglądów Kościoła. Ruchy heretyckie rozwijające się w średniowieczu i w czasach nowożytnych łączyły często sprawy wyznaniowe z protestem przeciwko stosunkom społecznym, nierówności ludzi, postępowaniu Kościoła niezgodnemu z zasadami Ewangelii. Od czasów Reformacji mianem herezji określano wyznania, które odstąpiły od Kościoła rzymskokatolickiego. Por. Dogmat; Husytyzm; Protestantyzm. HETMAN - naczelny dowódca wojsk w Polsce od XV w. do rozbiorów. Od XVI w. było po dwóch hetmanów: hetman wielki i jego zastępca - hetman polny, osobno dla Korony oraz Litwy, np. Jan Karol Chodkiewicz - zwycięzca spod Kircholmu (1605), Stanisław Żółkiewski spod Kłuszyna (1610), czy późniejszy król Jan Sobieski. Urząd przetrwał do końca XVIII w. HIERARCHIA - inaczej uporządkowanie. hierarchia społeczna - inaczej piramida społeczna; podział społeczeństwa na różne grupy, ich uszeregowanie oraz układ stosunków i zależności między nimi. Oparta jest przede wszystkim na stosunkach własności i obowiązującym prawie, choć także na obyczajach, tradycji. Porządek ten jest kształtowany historycznie, tzn. ulega ciągłym przemianom w toku dziejów; odmienny dla wielkich epok historycznych, np. starożytności, feudalizmu, kapitalizmu; zmieniał się w sposób istotny i szybki pod wpływem wielkich wydarzeń, np. rewolucji, a równocześnie stopniowo, lecz systematycznie wskutek długotrwałych procesów gospodarczych, zjawisk kulturowych, nowych prądów i idei w życiu umysłowym, które przygotowywały grunt pod zmiany stosunków społecznych. hierarchia kościelna - przedstawiciele władzy kościelnej, duchowni piastujący wyższe stanowiska, np. papież, kardynałowie, biskupi. HISTORIOGRAFIA - ogół rozpraw historycznych poświęconych badaniu przeszłości na podstawie różnego rodzaju źródeł historycznych. Dorobek historiografii może dotyczyć regionu, okresu lub zagadnenia, np. historiografia polska, średniowiecza, gospodarcza. HOLOCAUST - współczesne określenie męczeńskiej śmierci wielu milionów Żydów w okresie II wojny światowej. Por. Ludobójstwo; Obozy koncentracyjne. HOŁD LENNY - publiczna i uroczysta ceremonia, podczas której wasal przysięgał swojemu seniorowi wierność i służbę. Także akt uległości składany potężniejszemu lub zwycięskiemu władcy, np. hołd pruski złożony przez księcia pruskiego Albrechta Hohenzollerna królowi Zygmuntowi Staremu na rynku krakowskim w 1525 r. Por. Feudalizm; Lenno. HRABIA - tytuł arystokratyczny; w średniowieczu w krajach Europy zachodniej zarządca okręgu (hrabstwa) z ramienia panującego, z czasem jego pan dziedziczny i lennik króla. HUMANIZM - zob. Odrodzenie. HUSYTYZM - największa herezja średniowiecznej Europy, rozwijająca się w Czechach w I połowie XV w. Ruch religijny o hasłach społecznych i narodowościowych zapoczątkowany przez Jana Husa, spalonego na stosie w 1415 r., skierowany przeciwko władzy politycznej papieża, feudalnemu porządkowi społecznemu, dążący do uniezależnienia Czech od Niemiec. Por. Herezja. HYMN - uroczysta pieśń pochwalna, utwór o treści patriotycznej. Hymnem Polski jest Mazurek Dąbrowskiego - pieśń Legionów Polskich we Włoszech z 1797 r., ze słowami Józefa Wybickiego; powszechnie uznana za hymn narodowy od 1831 r., za hymn państwowy - od 1926 r. I IDEOLOGIA - kierunek myślenia, zbiór haseł, poglądów na świat i panujący w nim porządek wyznawany przez jakąś grupę społeczną, partię polityczną, także środowisko artystyczne. Np. ideologia faszystowska, nacjonalistyczna itp. IGRZYSKA - W starożytnej Grecji zawody sportowe, muzyczne i teatralne związane z uroczystościami religijnymi; nazwane igrzyskami olimpijskimi od miejscowości Olimpia, gdzie się odbywały. Nowożytne igrzyska olimpijskie to światowe zawody sportowe wzorowane na olimpiadach starożytnej Grecji, zorganizowane po raz pierwszy w 1896 r. w Atenach. IKONOGRAFIA - nauka pomocnicza historii, badająca obrazy, rysunki, rzeźby, fotografie jako źródła historyczne. Także dziedzina historii sztuki zajmująca się opisem i interpretacją treści i symboli przekazywanych przez dzieła sztuki. IMIGRACJA - napływ ludności obcej, osiedlającej się na stałe w jakimś kraju. Por. Emigracja. IMIGRANT - cudzoziemiec osiedlający się w jakimś kraju. Por. Emigrant. IMMUNITET - przywilej uwolnienia od obciążeń. Na mocy immunitetu ekonomicznego i sądowniczego przyznawanego w średniowieczu panu feudalnemu przez władcę, uzyskiwał on niezależność swych dóbr ziemskich i zwolnienie ludności poddanej od opłat oraz powinności na rzecz panującego. IMPERIALIZM - polityka zaborcza, dążenie do panowania nad innymi państwami i narodami. W marksistowskiej nauce o społeczeństwie terminem tym określano zaawansowany etap rozwoju kapitalizmu, charakteryzujący się koncentracją produkcji, tworzeniem koncernów łączących różne gałęzie przemysłu oraz dążeniem do dominacji gospodarczej w świecie. Por. Kapitalizm; Kolonializm; Ekspansja terytorialna. IMPERIUM - mocarstwo; wielkie państwo o ustroju z reguły monarchicznym, najczęściej wielonarodowościowe, z wieloma krajami podbitymi lub uzależnionymi, np. imperium rzymskie, rosyjskie, brytyjskie, otomańskie. Por. Cesarstwo. IMPORT - przywóz towarów z zagranicy. Por. Eksport. IMPRESJONIZM - kierunek w sztuce i literaturze europejskiej powstały w ostatnim trzydziestoleciu XIX w., zmierzający do bezpośredniego przedstawienia wewnętrznych, osobistych przeżyć artysty. INDEKS KSIĄG ZAKAZANYCH - spis dzieł uznanych przez Kościół jako heretyckie, których katolikowi nie wolno było czytać; wprowadzony w połowie XVI w., zniesiony w XX w. Por. Herezja. INDUSTRIALIZACJA - uprzemysłowienie; intensywny rozwój przemysłu zmieniający strukturę gospodarczą i społeczną kraju czy regionu. Por. Rewolucja przemysłowa. INFLACJA - nadmierne zwiększanie ilości pieniędzy, znajdujących się w obiegu, powodujące spadek ich wartości i wzrost cen towarów. INFUŁA - obrzędowe nakrycie głowy biskupa, opata, także innych uprzywilejowanych duchownych (infułatów), używane podczas uroczystych ceremonii kościelnych; obok pastorału oznaka godności biskupiej. INGERENCJA POLITYCZNA - mieszanie się w politykę wewnętrzną innego państwa. Np. narastająca ingerencja Rosji, Prus i Austrii w sprawy polskie w pierwszej połowie XVIII w.: Sejm Niemy - 1717 r., Układ Poczdamski - 1720 r., czy "Trzech Czarnych Orłów" z 1732 r. INKORPORACJA - wcielenie, włączenie, szczególnie przyłączenie terytorium, np. na mocy unii lubelskiej (1569) wcielono do Korony ziemie Kijowszczyzny, Bracławszczyzny i Wołynia. Por. Korona. INKWIZYCJA - zwana też Świętą Inkwizycją; instytucja Kościoła katolickiego powołana w XIII w. do tępienia herezji. Działała we wszystkich krajach katolickich, zniesiona ostatecznie w XX w. Dla utrzymania pozycji Kościoła stosowała przemoc wobec osób nie uznających jego poglądów (tortury, palenie skazańców na stosie), współdziałała z władzą świecką wykonującą jej wyroki. Największe wpływy osiągnęła w okresie kontrreformacji, zwłaszcza w Hiszpanii. W Polsce jej działalność miała o wiele mniejsze znaczenie, stąd historycy określają Polskę XVI-XVIII w. "państwem bez stosów" Por. Herezja; Kontrreformacja. INSUREKCJA - powstanie zbrojne. Określenia tego używa się najczęściej dla powstania narodowego (1794) pod wodzą Tadeusza Kościuszki. INSYGNIA KRÓLEWSKIE - oznaki władzy monarszej: korona, berło, jabłko i miecz. INTEGRACJA - proces tworzenia całości z drobniejszych części, np. scalanie terytorialne, gospodarcze i polityczne ziem polskich byłych trzech zaborów po I wojnie światowej. INTELIGENCJA - grupa ludzi utrzymujących się z pracy umysłowej (intelektualnej), np.: pisarze, nauczyciele, artyści, prawnicy, dziennikarze, lekarze, urzędnicy. W Polsce w XIX w. zaczęli oni tworzyć odrębną, choć zróżnicowaną pod względem majątkowym warstwę społeczną. Inteligencja odegrała wielka rolę w ruchach narodowo-wyzwoleńczych, w rozwijaniu polskiej świadomości narodowej i kultury, a także w życiu politycznym. INTERNACJONALIZM - doktryna, w myśl kórej wspólne interesy narodów są ważniejsze od dzielących je różnic; internacjonalizm proletariacki - jedno z głównych haseł propagandowych haseł ideologii marksistowskiej, oznaczające międzynarodową solidarność robotników w walce przeciwko kapitalizmowi. Por. Marksizm. INTERNOWANIE - przymusowe umieszczenie w odosobnionym miejscu osoby niewygodnej, podejrzanej politycznie. Np. po kryzysie przysięgowym (1917) internowanie w twierdzy magdeburskiej marszałka J. Piłsudskiego, a jego żołnierzy w obozach w Beniaminowie i Szczypiornie. Por. Kryzys przysięgowy. INTERREGNUM - zob. Bezkrólewie. INTERREX - W Polsce od 1572 r. określano tym słowem zastępcę monarchy w okresie bezkrólewia. Godność tę piastował arcybiskup gnieźnieński (prymas), pierwszy senator Rzeczypospolitej. Por. Bezkrólewie. INTERWENCJA - mieszanie się w sprawy wewnętrzne innego państwa. Zasada polityczna wprowadzona w życie przez Święte Przymierze mająca na celu udzielanie zbrojnej pomocy w wypadku rewolucji i powstań narodowych. Ustalenie tej zasady było podstawą współpracy trzech mocarstw rozbiorowych wobec sprawy polskiej. Było to sprzeczne z podstawowymi prawami obowiązującymi w stosunkach międzynarodowych - zasadą poszanowania niepodległości i niezależności. Por. Święte Przymierze. INWAZJA - najazd, zbrojne wtargnięcie na obce terytorium, np. zbrojna napaść Niemców na Polskę 1 IX 1939 r. INWESTYCJA - wkład pieniędzy, pracy, materiałów i myśli technicznej, niezbędny dla prowadzenia działalności gospodarczej i jej rozwoju (np. rozbudowa Centralnego Okręgu Przemysłowego w Polsce w latach trzydziestych XX w.). W szerszym znaczeniu dotyczy także inwestycji w dziedzinie kultury, edukacji itp. INWESTYTURA - średniowieczna ceremonia uroczystego przekazania dóbr lennych wasalowi przez seniora; dotyczyła także nadawania biskupom przez panującego władcę prawa do zarządzania kościelnym majątkiem ziemskim. Ostry spór na tym tle między papiestwem a cesarzami, zwany walką o inwestyturę, toczył się w X-XII w. Por. Lenno. ISLAM - religia stworzona przez Mahometa w VII w., w Arabii. Jej zasady wyłożone są w Koranie; głosi wiarę w jednego Boga (Allaha), w proroków, sąd ostateczny, karę lub nagrodę po śmierci. Islam rozpowszechnił się w krajach Azji i północnej Afryki. Wyznawcy islamu nazywani są muzułmanami. IZBA POSELSKA = zob. Sejm. IZOLACJONIZM - kierunek polityczny w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, zwłaszcza w latach dwudziestych XX w., propagujący hasło odcięcia się od konfliktów europejskich. J JANCZAR - żołnierz dawnej doborowej piechoty tureckiej, złożonej z jeńców chrześcijańskich, którzy przyjęli islam i stali się poddanymi sułtana. JARMARK - duże targi organizowane od średniowiecza w różnych miejscowościach, najczęściej związane z dniem jakiegoś patrona. Niektóre jarmarki cieszyły się wielką sławą, ściągając kupców z odległych okolic, np. jarmark świętojański w Poznaniu, którego tradycję kontynuują obecnie Targi Poznańskie. JEZUICI - zakon katolicki założony w 1543 r. przez Ignacego Loyolę w celu walki z Reformacją i obrony papiestwa. Skasowany w II połowie XVIII w., ponownie podjął działalność na początku XIX w. Do największego znaczenia doszli jezuici w XVII w., przyczyniając się do sukcesów kontrreformacji - umocnienia pozycji katolicyzmu. Duże wpływy zyskiwali m.in. poprzez organizację szkolnictwa. W akademiach i kolegiach jezuickich kształciła się znaczna część młodzieży szlacheckiej w Polsce. Por. Reformacja; Kontrreformacja. JOANNICI - zakon rycerski powstały w okresie wypraw krzyżowych (XII w.) dla obrony Królestwa Jerozolimskiego przed Turkami. Od początków XVI w. zwani Kawalerami Maltańskimi, od nazwy śródziemnomorskiej wyspy Malta, którą objęli w posiadanie. Zajmowali się wykupem jeńców chrześcijańskich z niewoli tureckiej. JUDAIZM - religia żydowska, która głosi wiarę w jednego Boga. Jej podstawą jest prawo Mojżesza i Talmud. Por. Talmud. JUNKIER - pruski szlachcic, właściciel majątku ziemskiego, wychowany w duchu nacjonalizmu, np. kanclerz Niemiec Otto Bismarck pochodził z rodziny junkierskiej. Z junkrów wywodziła się głównie kadra oficerska armii niemieckiej. JURGIELT - inaczej pensja; w dawnej Polsce roczne wynagrodzenie wyższych wojskowych, niektórych urzędników, służby dworskiej; także pensje wypłacane magnatom w XVII-XVIII w. przez władców obcych państw za świadczone im usługi, poparcie i informacje polityczne; stąd pogardliwe określenie "jurgieltnik". JURYDYKA - nieruchomość, a nawet cała dzielnica na obszarze miasta królewskiego wyłączona spod władzy miejskiej, rządząca się odrębnymi prawami jako własność prywatna. Jurydyki zakładane przez szlachtę i kościół, zwłaszcza od połowy XVI w., zubażały miasta odbierając im dochody, m.in. wskutek działalności rzemieślników pozostających poza kontrolą cechów, czyli tzw. partaczy. Zostały zniesione w okresie Sejmu Wielkiego (1788- 1792). K KADENCJA - określony ustawą czas urzędowania urzędnika lub urzędu. KALIF - władca Arabów; tytuł świeckiego i duchowego przywódcy muzułmanów, uważanego za następcę Mahometa. Por. Mahomet. KALIFAT - obszar podległy władzy kalifa. KALISZANIE - ugrupowanie skupiające legalną opozycję w Królestwie Polskim przed Powstaniem Listopadowym. W powstaniu zwolennicy zdecydowanej walki o niepodległość, połączonej z umiarkowanymi reformami. KALWINIZM - zwany inaczej kościołem ewangelicko- reformowanym; jedno z wyznań protestanckich, stworzone w I połowie XVI w. przez Jana Kalwina; od innych różni się szczególnie podkreślaniem roli przeznaczenia. W myśl poglądów kalwinizmu, Bóg z góry przeznaczył ludzi do zbawienia lub potępienia, obdarzając ich lub pozbawiając łaski wiary. Kalwinizm podkreślał mocno konieczność skromnego i pracowitego życia. Szerzył się najżywiej w krajach Europy zachodniej, głównie wśród mieszczan, tworząc m.in. podstawy rozwoju współczesnej cywilizacji zachodnioeuropejskiej. Por. Protestantyzm. KAMPANIA - działania wojenne toczące się na określonym terytorium w pewnym okresie, np. kampania moskiewska Napoleona w 1811 r. czy kampania wrześniowa w Polsce w 1939 r. Także zorganizowana, energiczna akcja zmierzająca do określonego celu, np. kampania wyborcza. KANCLERZ - w dawnej Polsce jeden z najwyższych dostojników w państwie, kierujący kancelarią królewską (wcześniej książęcą), gdzie wystawiano i gromadzono ważne dokumenty państwowe. Od XV w. pełnił w praktyce funkcję ministra spraw wewnętrznych i zagranicznych. Obok kanclerza wielkiego działał jego zastępca podkanclerzy. Do najwybitniejszych postaci piastujących tę godność należał np. hetman Jan Zamoyski, bliski współpracownik króla Stefana Batorego, mecenas sztuk, założyciel renesansowego Zamościa. KANONIK - duchowny katolicki wchodzący w skład kapituły. Por. Kapituła. KANONIZACJA - urzędowy akt kościelny, na mocy którego zmarły zostaje uznany za świętego, zyskując prawo do publicznego kultu jego osoby. Kanonizacja poprzedzona jest zwykle beatyfikacją, czyli uznaniem za błogosławionego. KAPELAN - duchowny, zwłaszcza katolicki, pełniący posługi religijne w wojsku, zamkniętej kaplicy klasztornej lub prywatnej, szpitalu itp. KAPITALIZM - ustrój społeczno-gospodarczy, którego istotą jest swoboda działania gospodarczego, a jednocześnie skupienie kapitałów i środków produkcji (np. fabryk, ziemi) w rękach stosunkowo nielicznej grupy właścicieli, kontrolujących gospodarkę, sterujących procesami jej rozwoju, wywierających wpływ na politykę. Rozwój kapitalizmu rozpoczął się w Europie w czasach nowożytnych. Ważną rolę w jego powstawaniu odegrały rewolucje: angielska z połowy XVII w., Wielka Rewolucja Francuska z końca XVIII w. i rewolucja przemysłowa, dopuszczając do władzy nowe warstwy społeczne z burżuazją na czele. W XIX w. kapitalizm ogarniał stopniowo większość krajów europejskich, wypierając ostatecznie feudalizm. Cechami charakterystycznymi rozwiniętego kapitalizmu jest dynamiczny rozwój przedsiębiorczości prywatnej, prowadzący do postępu cywilizacyjnego i poprawy warunków życia, lecz także okresowo powtarzające się kryzysy ekonomiczne oraz znaczne różnice zamożności wśród społeczeństwa. Por. Rewolucja; Burżuazja; Kryzys. KAPITULACJA - poddanie się nieprzyjacielowi, zaprzestanie walki; także układ omawiający warunki zawarcia pokoju. KAPITULARZ - sala zebrań w klasztorze lub kościele przeznaczona do zebrań zakonników i kapituł. KAPITUŁA - zgromadzenie kanoników przy katedrze i kolegiacie. Od XII w. kapituły katedralne miały prawo wybierania biskupa, którego wspierały w zarządzaniu diecezją. Por. Kolegiata. KAPTURY zob. Konfederacja. KARDYNAŁ - najwyższy po papieżu dostojnik w Kościele katolickim. Kardynałowie są najbliższymi doradcami papieża i wybierają go spośród swego grona. KARTA - w stosunkach wewnętrznych deklaracje zapewniające obywatelom pewne prawa i przywileje, np. Magna Charta Libertatum wydana w Anglii w 1215 r. W stosunkach międzynarodowych umowa zobowiązująca sygnatariuszy do stosowania pewnych zasad wspólnej polityki, np. Karta Atlantycka z 1941 r. (porozumienie Anglii i USA) czy Karta Narodów Zjednoczonych z 1945 r. (powołanie ONZ). Por. Organizacja Narodów Zjednoczonych. KASTA - zamknięta grupa społeczna ściśle przestrzegająca swojej odrębności. Przynależność do niej oparta jest na zasadzie dziedziczności, np. kasty w Indiach. KASY - instytucje gromadzące wkłady oszczędnościowe i udzielające pożyczek, np. Kasy Stefczyka działające od 1890 r. w Galicji; także instytucje ubezpieczeń społecznych zapewniające pomoc lekarską, np. Kasy Chorych działające od 1919 do 1933 r., zastąpione systemem ubezpieczalni społecznych. KASZTELAN - we wczesnośredniowiecznej Polsce urzędnik zarządzający w imieniu władcy grodem (zamkiem) oraz podległym mu okręgiem. Od XIV w. tytuł uprawniający do zasiadania w radzie królewskiej, a później w senacie. Kasztelan krakowski był pierwszym senatorem świeckim w Rzeczypospolitej szlacheckiej. KATEDRA - główny kościół diecezji, przy którym mieściła się siedziba biskupa. KATOLICYZM - inaczej Kościół rzymskokatolicki; największy z Kościołów chrześcijaństwa; wyłaniał się stopniowo we wczesnym średniowieczu i określił ostatecznie w XI w. w wyniku rozłamu całego kościoła chrześcijańskiego na wschodni (prawosławny i greckokatolicki) oraz zachodni (rzymskokatolicki). Na jego czele stoi biskup Rzymu - papież. W XVI w. wskutek Reformacji odłączyli się od niego protestanci. Por. Reformacja. KATORGA - powszechnie stosowana w Cesarstwie Rosyjskim kara wieloletnich ciężkich robót, odbywanych w specjalnych więzieniach (także w kopalniach syberyjskich). KLASYCYZM - kierunek w sztuce i literaturze europejskiej od XVII do początków XIX w., w Polsce rozwijający się od połowy XVIII w., nawiązujący głównie do sztuki antyku. Jego cechami charakterystycznymi, zwłaszcza w architekturze i malarstwie były: harmonia, symetria i umiar dające wrażenie ładu, równowagi i spokoju, np. Pałac Łazienkowski w Warszawie wraz z zespołem parkowym. KLASZTOR - wspólne miejsce zamieszkania zakonników lub zakonnic. Por. Zakon. KLĄTWA - kara kościelna; napiętnowanie i wyłączenie jednostki, grupy ludzi, czy miasta ze społeczności wiernych. Największe znaczenie miała w średniowieczu. Por. Canossa. KLER - zob. Duchowieństwo. KMIECIE - nazwa średniowiecznych chłopów mających własne gospodarstwa. KOALICJA - sojusz, związek, przymierze państw, partii politycznych, grup społecznych zawarty w określonym celu, np. koalicja antynapoleońska w XIX wieku; koalicja antyniemiecka, zwana Ententą, zawiązana w 1904 r. KODEKS - zbiór praw, np. kodeks Hammurabiego, władcy starożytnej Mezopotamii z XVIII w. p.n.e., czy kodeks cywilny Napoleona z 1804 r. Także średniowieczny rękopis pisany na pergaminie. KODYFIKACJA PRAW - zebranie i uporządkowanie w jednolitą całość przepisów prawnych. Po raz pierwszy w Polsce skodyfikowano prawa za panowania Kazimierza Wielkiego w połowie XIV w. (statuty wiślicko-piotrkowskie). Por. Kodeks. KOLEGIALNOŚĆ - forma zespołowego podejmowania decyzji i działania. KOLEGIATA - kośćiół, przy którym istnieje zgromadzenie kanoników, nie będący katedrą. Kolegiata była zwykle fundowana przez władców lub możnych dla podniesienia znaczenia miejscowości. KOLEGIUM - grupa ludzi wspólnie nad czymś pracujących, np. kolegium redakcyjne, sędziowskie, kardynalskie; w dawnej Polsce odpowiednik szkoły średniej, np. kolegia jezuickie czy Collegium Nobilium. Także budynek mieszkalny, rodzaj bursy (internatu) dla profesorów i studentów. KOLEKTYWIZACJA - odebranie chłopom przez państwo indywidualnych gospodarstw i przekazanie ich rolniczym spółdzielniom produkcyjnym. Kolektywizację wprowadzono najpierw w Związku Radzieckim (od 1928 r.), a po II wojnie światowej w różnym stopniu w krajach socjalistycznych. Por. Kołchoz. KOLONIA - kraj pozbawiony politycznej i ekonomicznej samodzielności, pozostający pod panowaniem innego państwa, które ze względu na swą przewagę wykorzystuje naturalne bogactwa kolonii, daje miejscowej ludności gorsze warunki pracy i płacy, traktując ją jak tanią siłę roboczą. KOLONIALIZM - polityka państwa zmierzająca do zdobycia, utrzymania i możliwie największego wyzysku kolonii. Kolonializm rozwijał się dynamicznie w II połowie XIX w., a najpotężniejszymi mocarstwami kolonialnymi były wówczas Anglia i Francja. KOLONIZACJA - zasiedlanie terenów dziewiczych, wolnych obszarów, w celu ich zagospodarowania, np. leśnych, stepowych, pasów pogranicza. W dawnej Polsce tzw. kolonizacja wewnętrzna była charakterystyczna zwłaszcza dla średniowiecza, później (XVI- XVII w.) dotyczyła głównie ziem południowo-wschodnich państwa. Por. Lokacja. KOLPORTAŻ - rozprowadzanie książek, czasopism itp. wśród odbiorców, np. kolportaż prasy podziemnej w okupowanej Polsce podczas II wojny światowej. KOŁCHOZ - spółdzielcze gospodarstwo rolne w Związku Radzieckim. Por. Kolektywizacja. KOMBATANT - żołnierz regularnej armii lub uczestnik ruchu oporu, który brał udział w walkach. Por. Weteran. KOMISJA - grupa osób powołanych do wykonywania określonych zadań np. komisja sejmowa, poborowa. Niegdyś organ administracji państwowej o charakterze ministerstwa; Komisje Dobrego Porządku - powołane w 1764 r. dla zbadania i uzdrowienia gospodarki miejskiej; Komisja Edukacji Narodowej (1773-1794) - pierwsza w Europie państwowa władza oświatowa o charakterze odrębnego ministerstwa; dokonała postępowej reformy oświatowej na ziemiach polskich w końcu XVIII w.; Komisja Kolonizacyjna, powołana w 1886 r. przez sejm pruski, prowadziła na terenach zaboru pruskiego politykę wykupowania polskich majątków szlacheckich i osadzania w nich bogatych chłopów niemieckich. KOMORA CELNA - urząd graniczny, w którym pobierano opłaty od przywozu i wywozu towarów objętych cłem. KOMPROMIS - ugoda, załatwienie sporu w wyniku wzajemnych ustępstw. KOMUNA - kolegialna władza samorządowa miasta Paryża, mająca duży wpływ na rządy francuskie w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej; najwyższa władza rewolucyjna w Paryżu wiosną 1871 r. w okresie Komuny Paryskiej. KOMUNARD - uczestnik Komuny Paryskiej. KOMUNIZM - ustrój, którego cechą charakterystyczną jest totalitarna forma rządów: w kraju panuje dyktatura partii komunistycznej, podległych jej władz oraz aparatu bezpieczeństwa publicznego. Gospodarka jest planowana i kierowana centralnie, nie funkcjonuje oficjalnie wolny rynek, ograniczona jest prywatna własność ziemi oraz środków produkcji. Por. Totalitaryzm. KONFEDERACJA - w dawnej Polsce związek szlachty, duchowieństwa, miast bądź grupy obywateli zawierany w celu obrony swych interesów lub realizacji zadań politycznych (np. konfederacja wojskowych dla wymuszenia zapłaty zaległego żołdu). Konfederacje zawiązywane podczas bezkrólewia dla utrzymania spokoju w państwie zwano kapturami; tworzone przy królu - generalnymi, przeciwko niemu - rokoszami. W konfederacji decyzje podejmowano większością głosów, co miało szczególne znaczenie podczas sejmów, zawieszało bowiem prawo sprzeciwu (liberum veto) ze strony jednego posła, np. Sejm Wielki (1788-1792) obradował pod laską konfederacji. Instytucję konfederacji zniosła Konstytucja 3 Maja 1791 r. W dziejach Polski znanych jest wiele konfederacji o różnym charakterze, np.: warszawska (1573), zapewniająca tolerancję religijną i swobodę wyznania; barska (1768-1772), skierowana przeciw Rosji, protestantom i próbom reform państwa, pod hasłem obrony dawnych praw i niepodległości; targowicka (1792), unieważniająca dokonania Sejmu Czteroletniego, przyspieszająca upadek Polski. KONFISKATA - przepadek mienia na rzecz skarbu państwa. Była to m.in. jedna z form carskich represji wobec szlachty biorącej udział w Powstaniu Styczniowym (1863-1864) lub o to podejrzanej, której zabrano majątki ziemskie. Por. Kontrybucja. KONGRES - zjazd i obrady polityczne krajowe lub międzynarodowe, np. Kongres Wiedeński (1815), na którym ustalono polityczny porządek w Europie po upadku Napoleona I i powołano między innymi Królestwo Polskie. KONIUSZY - dawny urzędnik dworski zarządzający stajnią królewską (książęcą); od XV w. tytuł honorowy. W Rzeczypospolitej szlacheckiej było dwóch koniuszych: wielki koronny i wielki litewski. KONKORDAT - układ między papieżem a państwem, normujący wzajemne stosunki między władzą świecką a kościelną i ustalający pozycję Kościoła katolickiego w danym kraju. KONKWISTADORZY - uczestnicy wypraw hiszpańskich i portugalskich kolonizujący w XVI w. tereny Ameryki Środkowej i Południowej. Por. Kolonizacja. KONSERWATYŚCI - ludzie o poglądach zachowawczych, przeciwnicy postępu, zmian, szczególnie w życiu politycznym i społecznym; członkowie lub sympatycy polityczni partii konserwatywnej. W powstaniach narodowowyzwoleńczych na ziemiach polskich w XIX w. ludzie reprezentujący postawę prawicową, zachowawczą. Por. Prawica polityczna. KONSERWATYZM - zbiór poglądów hołdujących dawnym zasadom; przywiązanie do starego ładu, do utrzymania dawnych instytucji; niechęć wobec postępu. KONSPIRACJA - zmowa; system i metody stosowane przez organizacje podziemnne dla zachowania w tajemnicy nielegalnej działalności i osób w niej uczestniczących. KONSTYTUANTA - zgromadzenie narodowe zwoływane w celu uchwalenia lub zmiany konstytucji KONSTYTUCJA - ustawa zasadnicza ustalająca zasady ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego państwa, strukturę instytucji, władzy i administracji oraz podstawowe prawa i obowiązki obywateli. Np. Konstytucja 3 Maja z 1791 r., zawierała podstawowe zasady ustroju Polski, zreformowanego na Sejmie Czteroletnim. Była to druga na świecie (po konstytucji Stanów Zjednoczonych) sformułowana na piśmie ustawa zasadnicza. W dawnym państwie polskim określano tą nazwą uchwały podejmowane na zakończenie obrad każdego sejmu, np. konstytucje Karnkowskiego (1570). KONSUL - w starożytnym Rzymie, w okresie republiki, najwyższy urząd państwowy; dwóch konsulów wybieranych na rok, sprawowało władzę cywilną i wojskową. We Francji w latach 1799- 1804 tytuł pierwszego konsula, skupiającego pełnię władzy w swym ręku, posiadał Napoleon Bonaparte. KONTRREFORMACJA - inaczej ruch reform i odnowy Kościoła katolickiego, zapoczątkowany ustaleniami soboru trydenckiego z połowy XVI w. i trwający po schyłek XVII w. Kontrreformacja skierowana była przeciw reformacji i różnowiercom, miała na celu umocnienie pozycji i wpływów Kościoła katolickiego. Znaczącą rolę w tym dziele odegrali jezuici prowadzący szeroką propagandę wiary w słowie i druku, organizujący sieć szkolnictwa. Z jednej strony kontrreformacja przyczyniła się do sprawniejszego działania instytucji kościoła, lepszej posługi duszpasterskiej, rozwoju sztuki barokowej. Z drugiej jednak strony jej sukcesy przyniosły także wzrost fanatyzmu religijnego, nietolerancji wyznaniowej, ostre konflikty i podziały polityczne, ujawniające się np. w toku wojny trzydziestoletniej (1618-1648). Por. Reformacja; Jezuici. KONTRYBUCJA - danina pieniężna na rzecz panującego lub państwa; jednorazowa opłata pieniężna, o wybitnie represyjnym charakterze na rzecz państwa-zwycięzcy, stosowana po przegranej wojnie, np. Królestwo Polskie po upadku Powstania Listopadowego musiało zapłacić wysoką kontrybucję i utrzymywać 100-tysięczną armię carską. Kontrybucją nazywa się także opłatę w pieniądzu lub naturze pobieraną w czasie wojny od ludności okupowanego terytorium. KONTYNGENTY - obowiązek dostarczania państwu określonych ilości żywności, pieniędzy, wojska. KONWOKACJA - por. Sejm. KORAN - święta księga wyznawców islamu, w której spisano wykładnię wiary głoszonej przez proroka Mahometa. Por. Islam. KORONA - szerzej: Korona Królestwa Polskiego. Terminu tego używano w Polsce od XIV w., najpierw po okresie rozbicia dzielnicowego, na oznaczenie suwerenności państwa i jego praw zwierzchnich do poszczególnych terytoriów, a po Unii Lubelskiej (1569) na określenie ziem Polski właściwej (koronnych), w odróżnieniu od Wielkiego Księstwa Litewskiego. Por. Unia Lubelska. KORONACJA - ceremonia przekazania nowemu monarsze insygniów królewskich i namaszczenia olejami świętymi, połączona z uroczystością kościelną, dokonywana przez wysokiego dostojnika kościelnego (w Polsce przez arcybiskupa gnieźnieńskiego). Koronacje w Polsce odbywały się początkowo w Gnieźnie, np. pierwsza Bolesława Chrobrego (1025) ; później, z kilkoma wyjątkami, od 1320 r. (koronacja Władysława Łokietka) w Krakowie. Por. Insygnia królewskie. KORPORACJA - związek, stowarzyszenie, organizacja grupy osób zrzeszająca najczęściej ludzi tego samego zawodu (np. w średniowieczu cech był korporacją rzemieślniczą). W XIX w., szczególnie w Niemczech, występowały liczne korporacje studenckie. KORPORACJONIZM - kierunek społeczno-ekonomiczny, według którego podstawą państwa powinny być korporacje łączące w grupy zawodowe zarówno pracodawców jak i robotników. Był jedną z charakterystycznych cech ustroju faszystowskiego; głosił, że w faszyzmie nie istnieje walka klas, ponieważ pracownicy i pracodawcy zrzeszeni są w jednej organizacji. Por. Faszyzm. KORPUS - jednostka wojskowa składająca się zwykle z dwóch lub trzech dywizji; Korpus Górniczy - organizacja założona w 1817 r., zrzeszająca górników na wzór wojskowy. Por. Szkoła Rycerska; korpus kadetów - szkoła wojskowa, kształcąca zawodowych oficerów. W Polsce jako pierwsza powstała Szkoła Rycerska (1765- 1795) zwana też Korpusem Kadetów. KOSYNIERZY - piesze oddziały chłopskie uzbrojone w kosy, których ostrza osadzono pionowo na drzewcu. Wsławiły się w czasach insurekcji kościuszkowskiej (1794). KOŚCIÓŁ - nazwa świątyni; również organizacja religijna i wspólnota wiernych grupująca wyznawców jednej religii bądź jej odłamu. Określenie stosowane zwłaszcza dla chrześcijan, np. kościół katolicki, prawosławny, protestancki; Kościół anglikański - tzw. kościół narodowy, istniejący w Anglii od 1531 r. uznaje głowę państwa (króla) za głowę kościoła. KRACH - ekonomiczne załamanie się, bankructwo, np. krach na giełdzie nowojorskiej w 1929 r., który zapoczątkował światowy kryzys gospodarczy. KRAJ NADWIŚLAŃSKI - nazwa ziem Królestwa Polskiego po upadku Powstania Styczniowego. KREDYT - pożyczka pieniędzy lub towaru pod warunkiem zwrotu zwykle z odpowiednim procentem. KRESY - pogranicze; nazwa potocznie stosowana dla określenia wschodnich terenów Polski do czasów II wojny światowej. KRONIKA - dzieło historyczne; zapis ważniejszych wydarzeń zazwyczaj z życia państwa, przeszłych lub współczesnych autorowi i ułożonych według porządku chronologicznego. Kroniki były charakterystyczne zwłaszcza dla średniowiecza, np. kroniki polskie: Galla Anonima (X-XII w.), Wincentego Kadłubka (XIII w.), Jana Długosza (XV w.). KRONIKARZ - autor kroniki, dziejopis. KRÓL - tytuł monarszy; władca koronowany, osoba sprawująca najwyższą władzę w monarchii (królestwie); nazwa pochodzi od imienia Karola Wielkiego. Por. Koronacja. KRÓLESTWO - inaczej monarchia; określenie państwa, na którego czele stoi król. Pod względem znaczenia tytułu znajduje się poniżej cesarstwa, a powyżej księstwa. Por. Monarchia; Cesarstwo; Księstwo. KRÓLEWSZCZYZNY - w dawnej Polsce dobra ziemskie należące do króla. W XVI w. nastąpił podział królewszczyzn na tzw. dobra stołowe, stanowiące własność prywatną króla, oraz koronne, będące własnością państwa. Część dochodów z tych ostatnich (zwana kwartą) szła na obronę państwa. Por. Kwarta. KRUCHTA - przedsionek w kościele, wyodrębnione pomieszczenie w jego wnętrzu, albo przybudówka przed wejściem głównym lub bocznym. KRUCJATY - zob. Wyprawy krzyżowe. KRYZYS - moment przełomu. W ekonomii: okres załamania gospodarczego, np. wielki kryzys lat trzydziestych XX w., spowodowany nadprodukcją przemysłową. W polityce: załamanie się istniejących ustaleń i umów, np. kryzys przysięgowy z 1917 r. - odmowa złożenia przez Piłsudskiego przysięgi na wierność cesarzowi austriackiemu. KRZYŻACY - przyjęta w Polsce nazwa zakonu rycerskiego (Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie), powstałego w okresie wypraw krzyżowych (XII w.) w Palestynie dla opieki nad pielgrzymami, chorymi oraz walki w obronie Grobu Chrystusa. W 1226 r. książę Konrad Mazowiecki sprowadził krzyżaków w celu obrony Mazowsza przed Prusami. Po ich rozgromieniu krzyżacy założyli na ziemiach pruskich własne państwo. Siedziba zakonu, którym rządził wielki mistrz, znajdowała się w Malborku (od 1309 r.), później w Królewcu. Konflikty polsko-krzyżackie ciągnęły się po początek XVI w., doprowadzając w XV w. do dwóch wielkich wojen (bitwa pod Grunwaldem w 1410 r., wojna trzynastoletnia 1454-1466). W 1525 r. zakon został rozwiązany, a w jego miejsce powstało państwo świeckie Prusy Książęce, którego władca Albrecht Hohenzollern złożył królowi polskiemu hołd lenny. Por. Wyprawy krzyżowe; Prusy Książęce; Hołd pruski. KRZYŻOWCY - uczestnicy wypraw krzyżowych. Por. Wyprawy krzyżowe; Zakony. KSIĄŻĘ - niekoronowany władca państwa lub jego części. np. Wielki Książę w dawnej Rusi i na Litwie, mający władzę zwierzchnią nad ksiażętami udzielnymi, którzy władali jedynie dzielnicami. Wielkim księciem w carskiej Rosji nazywano syna, brata lub wnuka cara. Także członek rodziny panującej, np. książę małżonek, lub rodu arystokratycznego, mającego tytuł z nadania. KSIĘSTWO - państwo lub jego część podległa władzy księcia, w ramach monarchii podporządkowana zwykle królowi przez lenno, np. Prusy Książęce. Namiastkę państwowości polskiej stanowiło Księstwo Warszawskie utworzone w 1807 r. przez Napoleona I z ziem II i III zaboru pruskiego. KULT - cześć oddawana bóstwom, osobie lub rzeczy, mającej związek z bóstwem. W Związku Radzieckim skupienie władzy w ręku dyktatora Józefa Stalina spowodowało, że ocena jego osoby zaczęła przyjmować formę kultu, nazwanego później kultem jednostki. KULTURA - całokształt dorobku cywilizacyjnego: materialnego, umysłowego i duchowego, wytworzonego w procesie rozwoju historycznego lub w danej epoce, np. kultura grecka, rzymska, łużycka. KULTURKAMPF - z niemieckiego "walka o kulturę". Polityka kanclerza Bismarcka w latach 1871-78 zmierzająca do podporządkowania Kościoła katolickiego państwu i likwidacji udziału kościoła w szkolnictwie. Na ziemiach polskich pod władzą Prus oznaczało to zaostrzenie germanizacji i narzucenie niemieckiego charakteru polskiemu kościołowi katolickiemu. Por. Germanizacja. KUŁAK - pogardliwa nazwa bogatego chłopa, właściciela dużego gospodarstwa, który zatrudniał pracowników najemnych. W państwie socjalistycznym ofiara "rozkułaczania", czyli kolektywizacji. Por. Kolektywizacja. KWARTA - jedna czwarta dochodu z królewszczyzn, przeznaczana na utrzymanie wojska kwarcianego. Por. Królewszczyzny; Ruch egzekucyjny; Wojsko kwarciane. L LATOPISY - kroniki dziejów dawnej Rusi, spisywane rok po roku od XI do XVI w. LATYFUNDIA - wielkie dobra ziemskie zorganizowane gospodarczo i administracyjnie. W starożytnym Rzymie oparte były głównie na pracy niewolników. W średniowieczu latyfundia świeckie i kościelne powstawały przeważnie z nadań monarszych; w czasach nowożytnych w Polsce gromadzono je również drogą dziedziczenia olbrzymich rodowych posiadłości ziemskich, dzierżawienia królewszczyzn, zagospodarowywania nieużytków. Na kresach wschodnich Rzeczypospolitej tworzyły w XVI-XVIII w. prawdziwe państewka magnackie, liczące setki wsi, np. dobra Radziwiłłów, Zamoyskich, Potockich, Lubomirskich. LEGALIZM - przestrzeganie obowiązujących przepisów prawa, uznawanie tego za niewzruszoną zasadę postępowania. LEGENDA - podanie; opowieść fantastyczna o postaciach i faktach historycznych, pełna niezwykłych zdarzeń i cudownych okoliczności, oparta na podaniach ludowych, mitach. Także opowiadania z życia świętych i męczenników. LEGION - formacja wojskowa znana od czasów starożytnych; często ochotnicza, np. Legiony Dąbrowskiego powstałe we Włoszech w 1797 r., czy Legiony polskie w I wojnie światowej, rekrutujące się z członków organizacji patriotycznych. LEGITYMIZM - zasada sformułowana przez Charlesa M. Talleyranda, francuskiego męża stanu (1754-1838), przyjęta na Kongresie Wiedeńskim w 1815 r.; za jedyny i zgodny z prawem uznawała dawny porządek dynastyczny panujący w Europie przed zmianami wywołanymi Wielką Rewolucją Francuską (1789) i wojnami napoleońskimi. LENNIK - zob. Wasal. LENNO - inaczej feudum; ziemia wraz z poddanymi nadawana przez seniora swemu wasalowi, w zamian za co ten ostatni składał hołd lenny, przyrzekając wierność, służbę oraz pomoc zbrojną. Por. Feudalizm; Hołd lenny. LEWICA - niepodległościowa - stronnictwa polityczne i organizacje społeczne przed I wojną światową dążące do przywrócenia Polsce niepodległości, jednocześnie głoszące program reform społecznych. Por. Partia polityczna; Radykalizm. parlamentarna - grupa posłów reprezentująca partie postępowe, radykalne, zajmująca zwyczajowo miejsca w lewej części sali obrad parlamentu. polityczna - partia, jej odłam lub organizacja wyznające zasady radykalnych przemian społeczno-politycznych. LIBERALIZM - system poglądów politycznych wyrażający interesy burżuazji w XIX wieku. Domagał się uchwalenia konstytucji, ograniczenia władzy monarszej na rzecz parlamentu, zniesienia przywilejów stanowych, dopuszczenia burżuazji do udziału w rządach, równości wobec prawa. W ekonomii: program dążący do usunięcia interwencji państwa w sprawy gospodarcze. LIBERUM VETO - czyli "wolne nie pozwalam". Prawo pozwalające każdemu posłowi zerwać obrady sejmu, powodujące zarazem unieważnienie wszystkich jego uchwał. Było ono zaprzeczeniem zasady głosowania większością, uznawano je za "źrenicę złotej wolności" i jedną z podstaw demokracji szlacheckiej. W istocie prowadziło do anarchii, rozprzężenia wewnętrznego, paraliżowało sprawne funkcjonowanie państwa. Liberum veto użyto po raz pierwszy w 1652 r. (poseł trocki Władysław Siciński); stosowane było często zwłaszcza w I połowie XVIII w.; zniesione je mocą Konstytucji 3 Maja 1791 r. Por. Demokracja szlachecka; Konfederacja. LICHWA - pożyczanie pieniędzy na niezgodny z prawem, bardzo wysoki procent i osiąganie przez to dużych korzyści. LIGA - rozpowszechniona w XVI i XVII w. forma przymierza państw, zawiązanego z pobudek politycznych czy religijnych, np. Święta Liga przeciw Turcji z 1684 r., do której przystapiła Polska, obok cesarstwa Habsburgów, państwa papieskiego, Wenecji i z czasem Rosji. Także organizacja społeczna lub polityczna, np. Liga Polska, tajne ugrupowanie założone w 1887 r. w Szwajcarii, przekształcone następnie w 1893 r. w Ligę Narodową - pierwszą polską partię nacjonalistyczną. LIGA NARODÓW - związek państw utworzony w 1919 r., w celu rozstrzygania konfliktów międzynarodowych w sposób pokojowy. Ligę rozwiązano w 1946 r. Por. Organizacja Narodów Zjednoczonych. LOKACJA - zakładanie nowego miasta lub wsi według ściśle określonych zasad: przestrzennych (rozplanowanie i wytyczenie rynku, ulic, wydzielenie gospodarstw wiejskich, itp.) oraz prawnych (organizacja władz samorządowych, sądowniczych). Zajmowali się tym specjalni przedsiębiorcy zwani zasadźcami. Ruch lokacyjny, głównie na tzw. prawie niemieckim, będący wielką reformą gospodarczą był procesem długotrwałym. Rozpoczął się na ziemiach polskich w XIII w. na Śląsku, stopniowo ogarniając położone bardziej na wschód tereny kraju. Na Litwie, Rusi czy na Mazowszu wiele osad otrzymało prawo niemieckie dopiero w XV i XVI w. LUDOBÓJSTWO - określenie użyte po raz pierwszy w 1944 r., na określenie hitlerowskiej, zbrodniczej eksterminacji ludności w okresie II wojny światowej. Terminu tego używano w czasie procesów norymberskich oskarżając przestępców hitlerowskich o rozmyślne i systematyczne wyniszczanie określonych ras, narodów i ludów, w szczególności: Żydów, Polaków, Rosjan, Cyganów i innych. Por. Procesy Norymberskie; Eksterminacja; Holocaust. LUTERANIZM - jedno z wyznań protestanckich, powstałe na początku XVI w. Jego twórcą był Marcin Luter, niemiecki reformator religijny. Luteranizm za jedyne źródło wiary uznaje Biblię, odrzuca sakramenty z wyjątkiem chrztu i komunii, nie uznaje zwierzchnictwa papieża, celibatu, życia zakonnego, wprowadza nabożeństwa w językach narodowych. Por. Protestantyzm. Ł ŁACINA - język, którym mówili mieszkańcy starożytnego Rzymu. Do czasów nowożytnych język dyplomacji, różnych grup zawodowych i warstw wykształconych (np. duchowieństwa); także język liturgiczny Kościoła katolickiego (w Polsce do XX w.). ŁAGRY - obozy pracy przymusowej istniejące od 1918 r. na terenie Rosji Radzieckiej (później ZSRR). Od 1928 r. niewolnicza praca więźniów stała się trwałym elementem radzieckiego systemu gospodarczego (wielkie budowy socjalizmu w okresie stalinowskim). W nieludzkich warunkach przebywało w łagrach jednocześnie około dwunastu milionów osób, z których większość zmarła na skutek chorób, głodu, zimna i pracy ponad siły. W czasie II wojny światowej do łagrów wywieziono znaczną część inteligencji polskiej, zamieszkałej na terenach znajdujących się pod okupacją ZSRR od 17 września 1939 r. Por. Obóz koncentracyjny. ŁAMISTRAJK - człowiek pracujący w czasie strajku wbrew interesom strajkujących. ŁAN - inaczej włóka; dawna jednostka miary powierzchni ziemi uprawnej o zróżnicowanej wielkości (16-25 hektarów), która stanowiła podstawę do ustalania wysokości czynszu i pańszczyzny. ŁAPANKA - obława; środek represji stosowany wobec mieszkańców krajów okupowanych przez Niemcy w czasie II wojny światowej. Pochwyconych w łapankach ludzi wywożono na roboty przymusowe, więziono lub pozbawiano życia. Por. Okupacja; Eksterminacja, Roboty przymusowe. ŁAWA SĄDOWA - organ samorządu miejskiego i wiejskiego osad lokowanych na prawie niemieckim, powoływany przez właściciela lub wybierany przez mieszkańców. Ława pełniła funkcje sądownicze: w jej skład wchodzili ławnicy, a przewodniczył jej w mieście wójt, na wsi sołtys. ŁUK TRYUMFALNY - monumentalna budowla w ksztatcie bramy, bogato zdobiona, wzniesiona dla uczczenia i upamiętnienia ważnego wydarzenia, np. zwycięstwa lub wybitnej osoby. Wznoszono je często w starożytnym Rzymie, a także w czasach nowożytnych, np. Łuk Tryumfalny w Paryżu ku chwale zwycięstw armii napoleońskich. Por. Forum. M MAGNATERIA - w Polsce XVI-XVIII w. najwyższa warstwa stanu szlacheckiego (odpowiednik średniowiecznego możnowładztwa), skupiająca w swych rękach olbrzymie majątki ziemskie i najznaczniejsze urzędy państwowe. Jej pozycja i ogromne wpływy polityczne oparte były jednocześnie na uzależnieniu od siebie rzesz drobnej i średniej szlachty. Por. Latyfundia. MAHOMET - prorok i twórca islamu; żył w latach 570-622. Urodził się w Mekce (w zachodniej Arabii), która stała się wkrótce świętym miejscem i ośrodkiem pielgrzymek wyznawców islamu. Zasady głoszonej przez niego wiary spisane zostały w Koranie. Por. Islam; Koran. MANDAT - pełnomocnictwo; pozwolenie na pełnienie funkcji w urzędzie obywatelskim, udzielone przez wyborców osobie wybranej posłem; mandaty Ligi Narodów - system zastosowany przez Ligę Narodów po I wojnie światowej polegający na powierzeniu określonym mocarstwom sprzymierzonym zarządu nad byłymi niemieckimi i tureckimi posiadłościami nazywanymi krajami mandatowymi. Por. Liga Narodów. MANIFEST - orędzie, uroczysta odezwa władzy zwierzchniej do narodu, np. manifest Rządu Narodowego w Powstaniu Krakowskim z 22 lutego 1846 r., czy Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 22 lipca 1944 r., wyjaśniający w zwięzły sposób zasady funkcjonowania państwa w przyszłości. Także odezwa organizacji społecznych, partii politycznych lub grup literackich do społeczeństwa zawierająca ich program, np. manifest komunistyczny (1848). MANIFESTACJA - publiczne, masowe wystąpienie (np. pochód, zgromadzenie) dla wyrażenia swego stanowiska: protestu, sympatii, solidarności, np. manifestacje patriotyczne wyrażające niezadowolenie z politycznej sytuacji Królestwa Polskiego w latach 1860-1862, poprzedzające Powstanie Styczniowe. MANUFAKTURA - prototyp fabryki, wczesnokapitalistyczne przedsiębiorstwo przemysłowe zatrudniające rzemieślników jednej lub wielu specjalności; oparte na produkcji ręcznej z wykorzystaniem prostych narzędzi; dzięki podziałowi pracy wytwarzano wyroby szybciej i taniej od rzemieślników pracujących indywidualnie. Pierwsze manufaktury (włókiennicze) pojawiły się w Europie Zachodniej w XIII-XV w. Rozkwit różnych gałęzi przemysłu manufakturowego przypadł na XVII-XVIII w.; w Polsce ich rozwój nastąpił w drugiej połowie XVIII w. i obejmował głównie towary luksusowe. MARCHIA - we wczesnym średniowieczu, w państwie karolińskim, później w cesarstwie niemieckim (w X-XII w.) okręg pograniczny, zorganizowany wojskowo i administracyjnie, poddany władzy margrabiego. Marchia była tworzona dla obrony ziem pogranicza, np. Marchia Wschodnia granicząca z ziemiami piastowskimi. MARGRABIA - namiestnik królewski lub cesarski zarządzający marchią, posiadajacy duże uprawnienia wojskowe, administracyjne i sądowe. Także tytuł arystokratyczny. MARKSIZM - system poglądów filozoficznych, politycznych i ekonomicznych oparty na teorii socjalizmu naukowego, walki proletariatu i materializmie dialektycznym i historycznym, opracowany przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa w II połowie XIX w., nazwany tak od nazwiska pierwszego z twórców. Por. Socjalizm; Materializm dialektyczny. MARSZAŁEK - w dawnej Polsce od końca XIII w. urzędnik zarządzający dworem panującego (króla lub księcia), pilnujący porządku i ceremoniału dworskiego; z czasem wysoki dostojnik państwowy o dużych uprawnieniach, do którego należało zarządzanie dworem, sprawowanie sądów w miejscu pobytu króla, czuwanie nad bezpieczeństwem monarchy. Od początków XIV w. było dwóch marszałków (nadworny i koronny) wchodzących jako ministrowie w skład senatu, a od Unii Lubelskiej (1569) doszli jeszcze marszałkowie litewscy. Od końca XV w. tytuł ten nosił także przewodniczacy izby poselskiej sejmu, konfederacji; po odzyskaniu niepodległości od 1919 r. przewodniczący sejmu, od 1922 r. senatu. Od 1920 r. jest to także najwyższy stopień w wojsku polskim. MASONERIA - zob. Wolnomularstwo. MATERIALIZM DIALEKTYCZNY - nauka o ogólnych prawach kierujących rozwojem przyrody, społeczeństwa i sposobów myślenia, według której czynnikami decydującymi o przebiegu i kształtowaniu się stosunków społecznych są warunki ekonomiczne. materializm historyczny - nauka o rozwoju społeczeństwa, w której stosuje się założenia materializmu dialektycznego dla przedstawienia zjawisk historycznych i opisu procesu dziejowego. Materializm jako system poglądów filozoficznych i naukowych powstał w II połowie XIX w., stworzony przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa. MECENAT ARTYSTYCZNY - opieka nad sztuką, literaturą; popieranie i finasowanie działalności artystycznej oraz jej twórców; sprawowany przez jednostkę, instytucję lub państwo. Rozwój różnorodnych form mecenatu datuje się od starożytności, na dużą skalę występował w czasach Odrodzenia. METROPOLIA - najważniejszy pod względem ekonomicznym, politycznym, kulturalnym ośrodek miejski kraju, prowincji, dzielnicy, np. Akwizgran za czasów Karola Wielkiego; metropolia kolonialna - państwo sprawujące władzę w stosunku do swoich kolonii, np. Anglia w XIII i XIX w. Por. Kolonie; metropolia kościelna - kościelna jednostka administracyjna zarządzana przez arcybiskupa-metropolitę; w Polsce w 1000 r. utworzono metropolię gnieźnieńską, w XV w. Iwowską. MIESZCZAŃSTWO - ogół ludzi mieszkających w mieście. W feudalizmie stan społeczny, którego członkowie posiadali prawa miejskie. Dzielił się na patrycjat, plebs i pospólstwo. Najbogatsza cześć patrycjatu z czasem dała podstawy burżuazji. Por. Patrycjat; Plebs; Pospólstwo; Burżuazja. MIĘDZYNARODÓWKA - międzynarodowy związek organizacji robotniczych. I Międzynarodówka pod nazwą Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników została założona przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa w 1864 r., II Międzynarodówka, utworzona na kongresie w Paryżu w 1889 r. jako organizacja partii socjalistyczno-demokratycznych, działa do dziś pod nazwą Międzynarodówki Socjalistycznej; III Międzynarodówka (zwana Kominternem), utworzona w 1919 r. jako organizacja zrzeszająca partie komunistyczne, działała do 1943 r. MIGRACJA - wędrówka, przesiedlanie się (np. migracje ludów azjatyckich do Europy znane jako najazdy Hunów, Awarów, Tatarów, Mongołów czy Turków), przenoszenie się ludności głównie ze wsi do miast, w XIX-XX w. związane z procesem urbanizacji i uprzemysłowienia. MILITARYZACJA - podporządkowanie gospodarki państwa celom wojennym, zmierzające do powiększenia armii, np. militaryzacja przemysłu w Niemczech hitlerowskich w okresie międzywojennym. MILITARYZM - polityka zbrojeń, przygotowań do wojny, podporządkowanie celom wojennym całego życia gospodarczego i kulturalnego. MINIATURA - małe, barwne obrazki malowane na pergaminie w średniowiecznych rękopisach. Także portrety w formie medalionów, malowane m.in. na kości słoniowej, porcelanie, charakterystyczne w XVIII w. MISJONARZE - duchowni prowadzący akcję misyjną. Por. Chrystianizacja. MISTRZ - mistrz cechowy, inaczej majster; najwyższy stopień w hierarchii rzemieślniczej (po uczniu i czeladniku); posiadał własny warsztat, był członkiem cechu. Mistrzem zostawało się po wielu latach nauki (terminowania w zawodzie) i po złożeniu egzaminu praktycznego ("majstersztyku") z danej dziedziny rzemiosła. Por. Czeladnik. MIT - opowieść o bogach, demonach, legendarnych bohaterach i zdarzeniach, próbująca wyjaśnić pochodzenie świata i człowieka, zagadkę życia i śmierci, problem dobra i zła, np. mity greckie, sagi skandynawskie. Por. Legenda; Sagi. MITY GRECKIE - legendy o greckich bogach i bohaterach, opisujące ich czyny i przygody. MNICH - inaczej zakonnik; w religiach niechrześcijańskich członek wspólnoty religijnej, np. mnich buddyjski. Por. Zakony. MNIEJSZOŚCI NARODOWE - grupy ludności w danym państwie należące do innych narodowości, różniące się od większości obywateli językiem, wyznaniem, kulturą. Np. mniejszości narodowe w Polsce międzywojennej: żydowska, niemiecka, ukraińska, białoruska. MOBILIZACJA - przejście sił zbrojnych państwa ze stanu pokojowego w stan wojenny przez powołanie rezerwistów do czynnej służby wojskowej oraz przystosowanie gospodarki do potrzeb armii. MOCARSTWA ROZBIOROWE - Rosja, Prusy i Austria; państwa, które dokonały rozbiorów Polski w latach 1772-1795, zagarniając jej terytoria i kładąc na 123 lata kres jej bytowi politycznemu jako suwerennego państwa. Por. Rozbiory Polski. MONARCHIA - forma rządów, w której władza spoczywa w rękach jednostki - monarchy (króla, cesarza, sułtana). Władca panuje dożywotnio, zwykle poprzez dziedziczenie, rzadziej z wyboru. Często skupia w swym ręku pełnię władzy, rządząc samodzielnie, albo dzieli się nią z innymi organami państwa, np. radą królewską, parlamentem, przedstawicielstwem stanów: monarchia absolutna - absolutyzm; typ monarchii, w której całość władzy należy niepodzielnie do panującego; charakterystyczna dla wielu państw europejskich od XVI do XIX w.; monarchia konstytucyjna - forma rządów, w której zakres władzy oraz sposób jej sprawowania przez króla i inne organy państwa określa konstytucja, np. Rzeczpospolita polsko-litewska w latach 1791-1792 na mocy ustaleń Konstytucji 3 Maja; monarchia parlamentarna - forma rządów, w której uprawnienia monarchy są ograniczone, a większość władzy spoczywa w rękach parlamentu, np. Anglia od schyłku XVII w. do dnia dzisiejszego, Rzeczpospolita szlachecka w XVI-XVIII w. Istnieje jeszcze wiele innych odmian monarchii, np. stanowa, charakterystyczna dla późnego średniowiecza: elekcyjna, np. państwo polsko-litewskie w okresie wolnej elekcji, po roku 1572 r.; despotyczna, skrajna odmiana monarchii absolutnej, np. Mezopotamia okresu Hammurabiego (XVIII w. p.n.e.) czy państwo tureckie w okresie nowożytnym. Por. Cesarstwo. MONOPOL - wyłączne prawo do produkcji lub handlu w jakiejś dziedzinie, przysługujące jednej osobie, grupie osób lub państwu; przedsiębiorstwo posiadające takie prawo, np. Monopol Zapałczany, Monopol Spirytusowy itp. MOŻNOWŁADZTWO - zob. Magnateria. MUZUŁMANIE - wyznawcy islamu. Por. Islam. N NACJONALIZACJA - inaczej upaństwowienie; częściowe lub całkowite przejęcie przez państwo (za odszkodowaniem lub bez) ziemi, prywatnych środków produkcji, instytucji usługowych (np. banków). NACJONALIZM - ideologia żądająca przywilejów dla własnego narodu, z czym wiąże się dyskryminowanie innych narodów i agresywność w stosunku do nich. Por. Szowinizm; Antysemityzm. NACZELNIK - tytuł nadawany niektórym przywódcom powstania narodowego, np. Tadeuszowi Kościuszce - Naczelnikowi powstania z 1794 r. lub państwa Józefowi Piłsudskiemu - Naczelnikowi Państwa Polskiego w latach 1918-1922. NAJAZDY BARBARZYŃCÓW - okres u schyłku starożytności (od III w. n.e.), gdy cesarstwo rzymskie przeżywało liczne najazdy obcych ludów, np. Hunów, zakładających na jego terytoriach swe państwa. Najazdy te przyczyniły się do upadku cesarstwa, zniszczenia kultury antycznej, zapoczątkowały epokę średniowiecza. Zjawisko charakterystyczne także dla Europy okresu późniejszego (do XIII w.), np. najazdy mongolskie (tatarskie), normańskie. Por. Barbarzyńcy; Migracje; Wędrówki ludów. NAMIESTNIK - wielkorządca kraju lub prowincji zastępujący panującego władcę. Np. w Królestwie Polskim pierwszym namiestnikiem był gen. Józef Zajączek, po nim wielki książę Konstanty sprawujący władzę w imieniu cara. W Wielkim Księstwie Litewskim w XIV-XV w. urzędnik zarządzający dzielnicą (Namiestnik Wielkiego Księcia). W wojsku polskim XVII i XVIII w. oficer zastępujący porucznika w chorągwi jazdy lub piechoty. NARÓD - ogół mieszkańców pewnego terytorium mówiących jednym językiem, związanych świadomością wspólnej przeszłości, tradycji i kultury, mających poczucie wspólnoty interesów narodowych, politycznych i gospodarczych. NATURALIZM - kierunek w literaturze i sztuce ukształtowany w II połowie XIX w., przedstawiający realistycznie wszystkie zjawiska życia bez ich oceny, selekcji i interpretacji. Jedną z charakterystycznych cech naturalizmu było odwoływanie się do motywów nędzy, brzydoty, zła. NAUKA - ogół uporządkowanej i należycie uzasadnionej wiedzy, którą dzieli się na nauki: humanistyczne (filozoficzne, polityczne, prawnicze, społeczne) oraz ścisłe (przyrodnicze i matematyczne). Istnieje też inny podział na naukę "czystą" - teoretyczną, służącą wyłącznie celom poznawczym i naukę "stosowaną", znajdującą zastosowanie praktyczne. NAUKI SPOŁECZNE - ogół nauk humanistycznych zajmujących się społeczeństwem i procesami jego rozwoju, np. historia, socjologia, filozofia. NAUKI WYZWOLONE - zwane też sztukami wyzwolonymi; w starożytności i średniowieczu przedmioty wykładane w szkołach: gramatyka, arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka. NAWA - część budynku kościelnego między częścią ołtarzową a przedsionkiem, przeznaczona dla wiernych; często podzielona na nawę główną, nawy boczne i nawę poprzeczną. Por. Bazylika; Prezbiterium; Kruchta. NEOKOLONIALIZM - zjawisko utrzymywania się zależności gospodarczej, także politycznej byłych kolonii (obecnie państw niepodległych), od swych dawnych metropolii kolonialnych. Por. Kolonializm. NEP - skrót od rosyjskiej nazwy "Nowaja Ekonomiczeskaja Politika"; system oparty na gospodarce uspołecznionej lecz dopuszczający w ograniczonym zakresie prywatną wytwórczość towarów konsumpcyjnych i wolny handel nimi. System ten wprowadzono w Rosji Radzieckiej w latach 1921-1928 celem podźwignięcia kraju po zniszczeniach wojennych. Został zniesiony przez Józefa Stalina na rzecz centralnego zarządzania gospodarką, co oznaczało w praktyce całkowitą likwidację prywatnej własności środków produkcji i niepaństwowego sektora gospodarczego. Por. Kolektywizacja. NEUTRALNOŚĆ - prawny stan neutralności oznacza politykę państwa nie biorącego udziału w wojnie toczącej się między innymi państwami i utrzymującego z nimi stosunki pokojowe. W XIX w. neutralność uzyskała Szwajcaria (1815) i Belgia (1831 ). NIEINGERENCJA - niemieszanie się do spraw wewnętrznych innych państw. NIEPODLEGŁOŚĆ - niezależność państwa (narodu) od innych państw w sprawach wewnętrznych i stosunkach zewnętrznych. Wiek XX przyniósł niepodległość większości narodów świata. Por. Niezawisłość. NIEWOLNICTWO - w okresie starożytności zjawisko społeczne i system funkcjonowania gospodarki, w którym podstawową siłę roboczą stanowili ludzie pozbawieni wolności osobistej, zatrudnieni w gospodarstwach domowych, do pracy na roli (w latyfundiach). Niewolnikami stawali się jeńcy wojenni, dłużnicy lub ludzie urodzeni jako niewolnicy. W czasach nowożytnych niewolnictwo polegało na bezprawnym porywaniu lub kupowaniu Murzynów w celu uczynienia z nich służby domowej i bezpłatnych robotników rolnych, pracujących u swego nabywcy, który był panem ich życia i śmierci (np. na plantacjach bawełny w Stanach Zjednoczonych w I połowie XIX w.). W krajach Azji i Turcji niewolnictwo obejmowało przedstawicieli różnych ras (także Europejczyków), którzy stawali się niewolnikami w wyniku wojen. NIEZAWISŁOŚĆ - w sensie politycznym niezależność, samodzielność; termin "niezawisłe sądy" oznacza ich pełną niezależność od innych organów władzy i samodzielność w wydawaniu wyroków. Zob. Władza. NIHIL NOVI - szerzej nihil novi sine communi consensu, czyli nic nowego bez wspólnej zgody szlachty, ściślej obu izb sejmu. Zasada ta ustalona na sejmie piotrkowskim (1505) stanowiła, że król bez zgody sejmu nie może stanowić niczego, co by godziło w prawa i interesy szlachty. Z owej zasady jednomyślności wszystkich trzech sejmujących stanów: króla, izby poselskiej i senatu wyłoniło się z czasem (od połowy XVII w.) liberum veto, czyli reguła pełnej jednomyślności wszystkich uczestników obrad sejmowych - zgoda każdego posła i senatora na podejmowane uchwały. Por. Demokracja szlachecka; Liberum veto. NOC PASKIEWICZOWSKA - okres represji w Królestwie Polskim po upadku Powstania Listopadowego. Nazwa pochodzi od nazwiska namiestnika feldmarszałka Paskiewicza (od 1831 r. księcia Warszawy), którego rządy odznaczały się terrorem i bezwzględnym tłumieniem wszelkiej swobody myśli. NOWY TESTAMENT - zob. Pismo święte. NUMERUS CLAUSUS - dopuszczanie ograniczonej liczby osób do studiów, urzędów i miejsc pracy; forma zamierzonej dyskryminacji wobec przedstawicieli różnych grup rasowych, narodowościowych czy religijnych. W Polsce międzywojennej było to czołowe hasło Obozu Narodowo-Radykalnego, żądającego ograniczenia liczby studentów pochodzenia żydowskiego w wyższych uczelniach. NUMIZMATYKA - nauka zajmująca się badaniem i opisem dawnych monet i medali. O OBOZY KONCENTRACYJNE - miejsca uwięzienia, pracy przymusowej i wyniszczania przeciwników ze względów politycznych rasowych lub narodowych. Jeden z najbardziej haniebnych środków terroru wobec ludności cywilnej w krajach okupowanych przez Niemcy hitlerowskie i Japonię w czasie II wojny światowej. Odmianę obozów koncentracyjnych stanowiły też łagry - obozy pracy przymusowej istniejące w Rosji Radzieckiej od 1918 r., w których przetrzymywano również obywateli innych państw. Por. Obozy zagłady; łagry; Okupacja. OBOZY ZAGŁADY - obozy koncentracyjne, w których dokonywano masowej eksterminacji ludności krajów okupowanych, zwłaszcza pochodzenia żydowskiego. OBSZARNIK - właściciel dużego majątku ziemskiego. Na ziemiach polskich obszarnicy wywodzili się przede wszystkim z dawnej szlachty. W języku propagandy komunistycznej termin ten oznaczał "wyzyskiwacza". Por. Ziemiaństwo. OBYWATEL - członek społeczeństwa danego państwa mający prawa i obowiązki zagwarantowane przede wszystkim przez konstytucję, a także innego typu akty prawne.Termin używany w okresie Wielkiej Rewolucji Francuskiej po zniesieniu przez "Deklarację Praw Człowieka i Obywatela" (26 VIII 1789 r.) - symbol zmian i nowego porządku społecznego - tytułów feudalnych. Także dawne określenie właściciela majątku ziemskiego, ziemianina - obywatela ziemskiego; również mieszkańca miast, któremu przysługiwały prawa miejskie. OBYWATELSTWO - przynależność państwowa łącząca się z uprawnieniami i obowiązkami określonymi przez prawo. OCZYNSZOWANIE - przechodzenie z pańszczyzny na czynsz; stosowane w Polsce w niewielkim zakresie w II połowie XVIII w., w schyłkowym okresie gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Por. Folwark; Czynsz. ODKRYCIA GEOGRAFICZNE - proces poznawania "nowego świata"; docieranie do nie znanych Europejczykom obszarów kuli ziemskiej, głównie półkuli zachodniej (Ameryki Północnej, Środkowej i Południowej). Ich początki wiążą się z poszukiwaniem drogi morskiej do Indii, wyprawami Portugalczyków z przełomu XIV i XV w. Szczytowy okres odkryć geograficznych przypadł na schyłek XV i I połowę XVI w. (wyprawa Kolumba i odkrycie Ameryki 1492 r.; podróż Magellana dookoła świata 1519-1522), faktycznie jednak proces ten trwał dłużej, np. Australię odkryto w początkach XVII w. Odkrycia geograficzne wywarły ogromny wpływ na rozwój gospodarczy Europy, przyczyniły się do jej podziału na dwie strefy ("uprzemysłowioną" - zachodnią i "rolniczą" - wschodnią), a także do powstania wielkich metropolii kolonialnych. ODRODZENIE - inaczej renesans, humanizm; okres w dziejach kultury europejskiej zapoczątkowany we Włoszech u schyłku XIV w., trwający po XVI w. Odrodzenie charakteryzowało się przede wszystkim nowym spojrzeniem na człowieka i jego miejsce w świecie; kierowało uwagę ku sprawom doczesnym, przyniosło nowy racjonalistyczny sposób myślenia, nawiązujący do tradycji antyku. Z okresem tym wiążą się wielkie przemiany cywilizacji europejskiej o długofalowych skutkach: nowe pojmowanie zagadnień wiary - reformacja, intensywny proces poznawania świata - wielkie odkrycia geograficzne, rozkwit nauk, sztuki, literatury, techniki, przyrodoznawstwa. Na okres odrodzenia przypada "złoty wiek" rozwoju kultury i państwowości polskiej. Por. Antyk; Reformacja; Odkrycia geograficzne. OFENSYWA - zorganizowany atak; zaczepne działania wojenne, natarcie na całym froncie lub jego odcinku. OKRES HISTORYCZNY - odcinek czasu wyodrębniony ze względu na jakieś ważne wydarzenia historyczne, zjawiska gospodarcze i kulturalne. Istotne mogą być tu wydarzenia krótkotrwałe, których znaczenie rozciągnęło się w czasie (np. noc listopadowa jako początek Powstania Listopadowego), jak też stulecia, np. "złoty wiek" kultury polskiej (XVI w.), czy jeszcze dłuższy okres trwania, np. epoka odrodzenia, oświecenia, romantyzmu. Por. Epoka; Era. OKUPACJA - zajęcie obcego terytorium przy użyciu siły i sprawowanie na nim władzy politycznej i administracyjnej, np. okupacja ziem polskich w czasie drugiej wojny światowej przez Niemcy hitlerowskie. OKUPANT - nieprzyjaciel, który zajął i obsadził wojskiem obszar obcego państwa i sprawuje nad nim pełną władzę. OLIGARCHIA MAGNACKA - termin używany przez niektórych historyków dla określenia epoki w dziejach Rzeczypospolitej szlacheckiej (od ok. połowy XVII do połowy XVIII w.), w której władzę przejęła praktycznie w swe ręce grupa najpotężniejszych rodów magnackich, dominując nad królem, sejmem, wszystkimi instytucjami życia politycznego państwa oraz uzależniając od siebie rzesze szlachty. Por. Rzeczpospolita szlachecka; Magnateria. ONZ - zob. Organizacja Narodów Zjednoczonych. OPACTWO - katolicki klasztor i jego dobra ziemskie pod zarządem opata. OPAT - przełożony klasztoru męskiego. OPINIA PUBLICZNA - przekonania, poglądy na temat ważnych zagadnień polityki zewnętrznej i wewnętrznej państwa, przeważające w społeczeństwie w danym momencie historycznym. OPOLE - na ziemiach polskich w okresie przedpaństwowym wspólnota terytorialna obejmująca kilkanaście rodzin; w czasach pierwszych Piastów najniższa jednostka administracyjno-podatkowa, składajaca się z kilku wsi zamieszkałych przez chłopów i drobnych rycerzy. OPOZYCJA - polityczna - poglądy przeciwstawne polityce propagowanej przez rząd, formułowane na ogół przez stronnictwa lub partie polityczne działajace legalnie lub nielegalnie; parlamenarna - legalna, działajaca w ramach istniejącego systemu prawnego, np. Kaliszanie w Królestwie Polskim; nielegalna - tajne, spiskowe działania przeciw istniejącej władzy, np. Towarzystwo Patriotyczne w Królestwie Polskim, najczynniejszy politycznie odłam obozu powstańczego w Powstaniu Listopadowym. ORĘDZIE - uroczyste oświadczenie dotyczące istotnych spraw politycznych, społecznych lub gospodarczych, wystosowane zwykle przez głowę państwa do narodu lub parlamentu z okazji ważnego wydarzenia. ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH - organizacja powołana do życia w 1945 r. na podstawie umowy zwanej Kartą Narodów Zjednoczonych. Jej zadaniem jest utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz rozwijanie i popieranie współpracy międzynarodowej we wszystkich dziedzinach życia. Por. Liga Narodów. ORIENT - kraje Wschodu; tradycyjnie pojmowany obszar Azji i części Afryki. ORIENTACJA POLITYCZNA - polityczny punkt widzenia. Termin "orientacje polityczne" stosowany jest dla określenia polskich ugrupowań politycznych, które w związku z wydarzeniami poprzedzającymi wybuch I wojny światowej przewidywały określony bieg wydarzeń i wynikające z niego projekty działań na przyszłość. Istniały trzy orientacje polityczne: prorosyjska - przewidująca odrodzenie Państwa Polskiego przy pomocy Rosji carskiej, proaustriacka - przewidująca odrodzenie Polski jako trzeciego członu monarchii austro-węgierskiej i rewolucyjna - wiążąca losy ziem polskich z wybuchem ogólnoświatowej rewolucji proletariackiej. OSADNICTWO - zasiedlanie obszarów słabo zaludnionych, np. osadnictwo na prawie niemieckim w średniowiecznej Polsce. Także sieć osad, zespół rozmaitych osiedli miejskich i wiejskich wraz z zamieszkującą je ludnością. Por. Lokacje; Prawo niemieckie. OSADY SŁUŻEBNE - w okresie wczesnopiastowskim osady położone w pobliżu grodów, w których zamieszkiwała ludność zobowiązana do dostarczania władcy i jego urzędnikom (panom grodowym) żywności, wyrobów rzemieślniczych oraz wykonywania różnorodnych usług. Nazwy tych miejscowości zachowane często do dzisiaj świadczą o rodzaju służby, np. Szewce, Złotniki, Woźniki itp. OSSOLINEUM - szerzej: Zakład Narodowy im. Ossolińskich; założony w 1817 r. we Lwowie przez Maksymiliana Ossolińskiego, który przeznaczył znaczne fundusze na utworzenie biblioteki, powiększanie zbiorów i wydawanie polskich książek. Obecnie Ossolineum kontynuuje tę działalność we Wrocławiu, jakkolwiek poważna część zbiorów pozostała we Lwowie. Por. Towarzystwa. OŚWIECENIE - okres rozwoju kultury europejskiej od końca XVII do początków XIX w. (w Polsce od ok. 1740 r.). Oświecenie głosiło kult rozumu, wiedzy i doświadczenia w poznawaniu świata i praw rzadzących przyrodą, społeczeństwem, państwem. Wiedzę uznawało za główny czynnik postępu cywilizacyjnego i moralnego, stąd rozwój nowoczesnego szkolnictwa charakterystyczny dla tej epoki. Oświecenie nawiązywało w swych koncepcjach do tradycji odrodzenia i spuścizny antyku; obfitowało w wydarzenia o olbrzymim znaczeniu dla dziejów cywilizacji; zapoczątkowało wielkie przemiany gospodarcze (rewolucja przemysłowa), położyło podwaliny pod współczesny nam sposób myślenia, pojmowania świata i panującego w nim porządku. Na okres oświecenia przypada schyłek feudalizmu. Por. Odrodzenie. OZNAKI WŁADZY - zob. Insygnia królewskie P PACTA CONVENTA - czyli "układy uzgodnione"; obowiązująca w Polsce od pierwszej wolnej elekcji (1573) umowa między szlachtą a nowo obieranym królem. Obejmowała zobowiązania indywidualne elekta tyczące m.in. spraw finansowych, wojskowych, zatwierdzenia praw. Podpisanie takiej umowy ułożonej na sejmie elekcyjnym było warunkiem objęcia tronu. Por. Elekcja. PACYFIKACJA - tłumienie siłą buntów, rozruchów, powstań. PACYFIZM - ruch społeczno-polityczny propagujący pokój i potępiający wszystkie wojny bez względu na ich przyczyny. PAKT - umowa, układ, zwłaszcza pakty międzynarodowe o przyjaźni, wzajemnej pomocy i nieagresji. PANCERNI - w średniowiecznej Polsce wojowie stanowiący jazdę zbrojną, wyposażeni w hełm, tarczę i pancerz, walczący oszczepem i mieczem. W czasach nowożytnych towarzysz pancerny był żołnierzem jazdy. PANOSZE - zob. Włodycy. PAŃSTWA OSI - Niemcy, Włochy i Japonia, zawiązane w latach 1936-1937 sojuszem wojskowym i politycznym, do którego przystąpiły w czasie II wojny światowej Węgry, Rumunia, Słowacja i Bułgaria. PAŃSTWO-MIASTO - w starożytnej Grecji państwa obejmujące niewielki obszar, których punktem centralnym i najludniejszym było miasto, np. Sparta, Ateny. PAŃSZCZYZNA - w okresie gospodarki folwarcznej w Polsce, w XV-XVIII w. obowiązek wykonywania przez poddanych chłopów różnego rodzaju darmowych posług i prac na rzecz szlachcica - właściciela ziemi. Pańszczyzna obejmowała obowiązek do kilku dni pracy tygodniowo i dotyczyła głównie uprawy pól folwarcznych. W zamian chłopi mieli możność użytkowania swej ziemi i prowadzenia gospodarstw. Zjawisko charakterystyczne także dla innych, sąsiednich obszarów, na których przeważała gospodarka zbożowa. Por. Folwark. PAPIESTWO - państwo kościelne (754-1870) ze stolicą w Rzymie, leżące w środkowych Włoszech, którego głową był papież jako świecki monarcha. Obecnie funkcje państwa kościelnego pełni Watykan. Termin oznacza także władzę i urząd papieża. PAPIEŻ - biskup Rzymu, następca św. Piotra na Stolicy Apostolskiej; najwyższy dostojnik Kościoła rzymskokatolickiego wybierany przez kardynałów. Posiada głos decydujący w sprawach organizacji Kościoła i rozstrzygający w sprawach wiary. Por. Kardynał. PAPIRUS - w starożytnym Egipcie materiał wyrabiany z odpowiednio sklejanych włókien rośliny rosnącej nad Nilem, na którym pisano specjalnym atramentem i piórem. PARAFIA - podstawowa jednostka administracyjna Kościoła katolickiego, zarządzana przez proboszcza. PARCELACJA - rozdzielenie większych posiadłości ziemskich na mniejsze działki według określonych kryteriów prawnych. Niekiedy podziału większego majątku na mniejsze części i ich sprzedaży dokonywał sam właściciel. PARTACZ - w dawnej Polsce rzemieślnik nie należący do cechu. Por. Cech. PARLAMENT - organ władzy ustawodawczej, powoływany obecnie drogą wyborów przez wszystkich obywateli danego kraju posiadających prawo wyborcze; uchwala i zmienia prawa; kontroluje, powołuje i odwołuje rząd. W poszczególnych państwach nosi różne nazwy: w Polsce - Sejm, w Anglii - Parlament, w USA - Kongres, we Francji - Zgromadzenie Narodowe. Por. Sejm. PARLAMENTARYZM - system rządów, w którym organy władzy państwowej podporządkowane są parlamentowi. PARTIA POLITYCZNA - organizacja społeczna dążąca do zdobycia władzy, jednocząca swoich członków na podstawie określonego programu politycznego (ideologii), wyrażającego interesy określonych grup, klas czy warstw społecznych. Europejskie partie polityczne, zanim przyjęły współczesną postać, przeszły długą ewolucję. Geneza ich powstania związana jest z parlamentaryzmem. Ich początkiem były kluby polityczne i frakcje parlamentarne (Anglia XVII w. - torysi, wigowie; Francja XVIII w. - jakobini, żyrondyści). W XIX w. ustalił się podział frakcji parlamentarnych na lewicę, centrum i prawicę. Do lewicy zaliczano ugrupowania żądające daleko idących reform, do centrum - ugrupowania umiarkowane, do prawicy - ugrupowania konserwatywne. Podział ten ma charakter względny, określa jedynie tendencje w poglądach poszczególnych ugrupowań. Natomiast biorąc pod uwagę cele, strukturę i funkcję współczesnych partii można wyróżnić następujące ich typy: konserwatywne, liberalne, chrześcijańsko- demokratyczne, socjaldemokratyczne, socjalistyczne, komunistyczne, chłopskie, faszystowskie i nacjonalistyczne. PARTYZANTKA - wojna podjazdowa z najeźdźcą prowadzona na terytorium podbitego kraju przez jego ludność, np. w Polsce działania partyzanckie w Powstaniu Styczniowym, czy podczas II wojny światowej. PASOWANIE - ceremonia przyjęcia do stanu rycerskiego, polegająca na trzykrotnym uderzeniu płazem miecza w ramię oraz wręczeniu pasa rycerskiego i ostróg. Por. Rycerstwo. PASTORAŁ - długa laska często zakończona u góry bogato zdobioną spiralą; oznaka władzy biskupów i opatów. PASYWIŚCI - nazwa nadana w okresie I wojny światowej zwolennikom kierunku politycznego skupiającego prorosyjskich działaczy, którzy po zajęciu w 1915 r. ziem polskich przez wojska niemieckie i austriackie, licząc na powrót władz rosyjskich byli zwolennikami biernej postawy wobec prób wciągnięcia Polaków do współpracy z Niemcami i Austrią. PASYWIZM - postawa polityczna obojętna, bierna. PASZKWIL - utwór literacki przedstawiajacy osoby lub wydarzenia w sposób nieprawdziwy, oszczerczy. PATRIARCHA - biskup w kościele chrześcijańskim obrządku wschodniego, np. patriarcha Konstantynopola - głowa kościoła bizantyńskiego. PATRIOTYZM - miłość do ojczyzny, przywiązanie do swego narodu. PATRONAT - opieka; w starożytnym Rzymie wzajemny układ oparty na zasadzie wierności między osobą sprawujacą opiekę - "patronem" a "klientem", osobą oddającą się pod opiekę. PATRYCJAT - w starożytnym Rzymie rody piastujące najwyższe godności i urzędy. Od średniowiecza najzamożniejsza warstwa mieszczan (kupcy, bankierzy) posiadajaca prawa miejskie, skupiająca zwykle w swych rękach władzę w mieście. PENSJE - rodzaj prywatnych szkół dla dziewcząt (od XIX w.). PERGAMIN - materiał pisarski sporządzany ze specjalnie wyprawionej skóry zwierzęcej (np. owczej lub cielęcej), używany głównie w średniowieczu. Także określenie dokumentu spisanego na nim. PIĄTA KOLUMNA - określenie pochodzące z czasów wojny domowej w Hiszpanii (1936-1939); podczas gdy cztery kolumny wojsk generała Franco maszerowały w 1936 r. na Madryt, piąta kolumna utajniona w mieście miała za zadanie zdobyć je od wewnątrz. "Piąta kolumna" stała się odtąd synonimem agentury wroga i dywersji. PIECHOTA WYBRANIECKA - wojsko piesze złożone z chłopów pochodzących z dóbr królewskich, tworzone za czasów Stefana Batorego. PIRAMIDA - grobowiec faraona w starożytnym Egipcie. PIRAMIDA SPOŁECZNA - zob. Hierarchia społeczna. PISMO - zespół znaków graficznych oddających dźwięki mowy lub pojęcia, służący do utrwalenia lub zastąpienia języka mówionego; pismo alfabetyczne - pismo, w którym dźwiękom odpowiadają oddzielne znaki (litery), np. alfabet łaciński; pismo hieroglificzne - pismo obrazkowe, w którym każdy znak wyraża osobne pojęcie; posługiwano się nim w starożytnym Egipcie; pismo klinowe - obrazkowo-sylabiczne, stosujące znaki w formie małych klinów wyciskanych na glinianych tabliczkach, używane w starożytnej Mezopotamii. PISMO ŚWIĘTE - inaczej Biblia; składa się ze Starego Testamentu (zawierającego przykazania boskie i historię narodu żydowskiego) i Nowego Testamentu (przedstawiającego życie i nauki Chrystusa oraz jego uczniów). Pismo Święte, podstawowe źródło wiary chrześcijańskiej, w starożytności spisane było po hebrajsku, następnie przełożone na grecki, później na łacinę. W okresie odrodzenia i reformacji przełożone na języki narodowe, np. na niemiecki przez Marcina Lutra (1534), czy na polski przez jezuitę Jakuba Wujka (1593-1599). PLAFON - duże malowidło lub płaskorzeźba z masy gipsowej zdobiąca centralną część sufitu; dekoracja charakterystyczna dla sztuki baroku. PLAN - program zadań i prac z dziedziny gospodarczej, kulturalnej i politycznej, które mają być wykonane w określonym czasie, np. plan Marshalla (1947): amerykański plan odbudowy Europy Zachodniej po II wojnie światowej, sformułowany przez George'a C.Marshalla, sekretarza stanu w rządzie prezydenta Harry Trumana. Wieloletnie plany gospodarcze były realizowane na wielką skalę w państwach socjalistycznych, początkowo w Związku Radzieckim, gdzie plany pięcioletnie (pierwszy w latach 1929-1932, drugi w latach 1933-1937) kosztem wielkiej pracy, wyrzeczeń i ofiar doprowadziły do wzrostu rozwoju przemysłowego i zakończenia procesu kolektywizacji rolnictwa. W Polsce po II wojnie światowej trzyletni "Plan Odbudowy Gospodarczej Polski" (1947-1949) służył odbudowie kraju ze zniszczeń wojennych; kolejny - "sześcioletni" (1950-1955) miał za zadanie uprzemysłowienie gospodarki. PLANTACJA - duży obszar ziemi przeznaczony pod uprawę na wielką skalę, na ogół jednej tylko rośliny, mającej znaczenie przemysłowo-handlowe, np. trzciny cukrowej, tytoniu, bawełny, kawy, herbaty, kauczuku, chmielu. PLEBAN - zob. Proboszcz. PLEBISCYT - głosowanie powszechne mające ujawnić wolę ludności w sprawie, będącej przedmiotem tego głosowania, np. plebiscyt z 1920 r. o przynależności państwowej Warmii i Mazur, przegrany przez Polskę. PLEBS - najniższa warstwa społeczna w mieście średniowiecznym i nowożytnym, nie posiadająca prawa miejskiego, składająca się z najuboższych jego mieszkańców. W szerszym znaczeniu: ludzie nie należący do stanu szlacheckiego. PLEMIĘ - grupa rodów zamieszkujących zwarte terytorium, związana wspólnotą pochodzenia, interesów gospodarczych, wierzeniami, stanowiąca często związek o charakterze politycznym, np. plemiona słowiańskie, germańskie. PLENIPOTENT - pełnomocnik, osoba upoważniona do działania w czyimś imieniu. PLURALIZM - w potocznym znaczeniu: wielość poglądów. PODDAŃSTWO - ścisła zależność osobista chłopa od pana feudalnego (właściciela ziemi). W Polsce nasiliła się szczególnie w okresie rozwoju gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (XVI- XVIII w.), powodując tzw. przywiązanie chłopa do ziemi. Por. Pańszczyzna; Folwark. PODGRODZIE - we wczesnym średniowieczu osada położona pod grodem, zamieszkała przez ludność trudniącą się rozmaitymi rzemiosłami, handlem, usługami, rolnictwem, związaną z obsługą grodu. Por. Gród; Osady służebne. PODKANCLERZY - zob. Kanclerz. PODSKARBI - początkowo zarządca skarbu panującego (książęcego, królewskiego), później państwowego; od XVI w. podskarbi wielki zarządzał skarbem publicznym (państwa), zaś podskarbi nadworny - skarbem króla. Od Unii Lubelskiej (1569) oba te urzędy występowały w Koronie i na Litwie. Urząd ten przetrwał aż do upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej w końcu XVIII w. Por. Skarbnik; Skarb państwa. PODZIEMIE POLITYCZNE - tajna, nielegalna organizacja, np. polskie organizacje podziemne w okresie II wojny światowej. Por. Ruch oporu. POGANIE - wyznawcy religii niechrześcijańskiej. W dawnej Polsce określenie oznaczajace szczególnie wyznawców islamu: Turków, Tatarów, Arabów. POLONIZACJA - uleganie wpływom (przejmowanie) kultury, języka i obyczaju polskiego, np. na Litwie czy na kresach przez wyższe warstwy społeczeństwa. POLSKA DZIELNICOWA - Por. Rozbicie dzielnicowe; Dzielnica senioralna. PORADLNE - podatek na rzecz panującego, płacony z dóbr rycerskich i kościelnych. Pobierany początkowo do XIII w. z obszaru ziemi, którą chłop mógł uprawić samodzielnie swoim radłem zaprzężonym w parę wołów (ok. 8,5 ha), płacony był w zbożu, następnie w pieniądzach. W okresie późniejszym zwany łanowym, płacony od każdego łanu ziemi chłopskiej. POSEŁ - członek parlamentu reprezentujący interesy swych wyborców. W Rzeczypospolitej szlacheckiej XVI-XVIII w. posłowie wybierani byli na sejmikach ziemskich i wyposażani w instrukcje, nakazujące im głosowanie w sejmie zgodne z wolą wyborców. Także oficjalny wysłannik państwa lub władcy udający się z misją dyplomatyczną. Por. Sejm; Sejmiki ziemskie. POSPOLITE RUSZENIE - początkowo powoływanie pod broń na czas wojny całej ludności zdolnej do służby wojskowej, z czasem ograniczone wyłącznie do szlachty. W przedrozbiorowej Polsce podstawowa forma sił zbrojnych. Od XV w. ze względu na niewielką skuteczność działania zastępowana w coraz większym zakresie przez wojska zaciężne (zawodowe). Por. Wojsko kwarciane. POSPÓLSTWO - średnia warstwa mieszczaństwa, drobni kupcy i rzemieślnicy, posiadający prawo miejskie, lecz na ogół nie zasiadający we władzach miasta. POSTĘP CYWILIZACYJNY - stopniowy rozwój, doskonalenie, ulepszanie różnych dziedzin życia, wiedzy, gospodarki, stanu technicznego itp. POTOP - popularne określenie inwazji szwedzkiej na Polskę i walk z najeźdźcą w latach 1655-1660. POWSTANIA NARODOWE - zbrojne wystąpienia Polaków w okresie porozbiorowym dążących do odzyskania niepodległości, np. Insurekcja Kościuszkowska (1794), powstania: Listopadowe (1830), Krakowskie (1846), Wielkopolskie (1848), Styczniowe (1863). Por. Ruch narodowowyzwoleńczy. POZYTYWIZM - prąd filozoficzny sprecyzowany przez XIX- wiecznego filozofa francuskiego Augusta Comte'a, który głosił możliwość całkowitego poznania świata przez opis i analizę konkretnych faktów. Odrzucał wszelkie ogólne teorie filozoficzne i społeczne wykraczające poza stwierdzone doświadczalnie fakty. W polskiej myśli społeczno-politycznej pojmowany po upadku Powstania Styczniowego jako praca organiczna. PRACA ORGANICZNA - inaczej praca u podstaw; kierunek działalności przedstawicieli polskiego społeczeństwa polegający na legalnej obronie bytu narodowego przede wszystkim poprzez rozwój gospodarczy kraju i jego kultury. Uważali oni, że tylko w ten sposób można zwiększyć bogactwo kraju, a to pozwoli w przyszłości na wyzwolenie ojczyzny. Prąd ten odgrywał znaczną rolę po upadku Powstania Styczniowego. Por. Szkoła Główna. PRACA U PODSTAW - zob. Praca organiczna. PRASA - ogół gazet i czasopism, które zajmują się wszystkimi problemami życia politycznego, społecznego i kulturalnego. Wynalazek druku, rozwój techniki i regularnej komunikacji pocztowej stworzył warunki dla funkcjonowania prasy; rozwijała się ona od początku XVII w. Pierwsze czasopismo w Polsce ukazało się w 1661 r. pod nazwą "Merkuriusz Polski Ordynaryjny". W XIX w. w związku z technicznym postępem cywilizacyjnym nastąpił gwałtowny rozwój prasy. PRAWICA - parlamentarna - grupa posłów reprezentujących partie konserwatywne, zajmująca zwyczajowo miejsca w prawej części sali obrad. Por. Konserwatyzm; Partia polityczna. polityczna - partia lub partie o programie zachowawczym (konserwatywnym). PRAWO - ogół przepisów regulujących stosunki między ludźmi oraz między instytucjami życia publicznego w danym kraju. System praw obejmujący wszystkie dziedziny aktywności ludzkiej odzwierciedla panujący porządek społeczny; ukształtowany jest historycznie, tzn. podlega przemianom w czasie. W toku dziejów zmieniał się w sposób istotny pod wpływem wielkich wydarzeń, np. rewolucji. Wśród wielu rodzajów prawa ważnych dla rozwoju społeczeństwa można wymienić na przykład: prawo cywilne - gałąź prawa regulująca stosunki osobiste i majątkowe ludzi; prawo karne - przepisy zawierające zakazy, których niespełnienie lub naruszenie zagrożone jest karą; prawo kardynalne - gwarantujące niezmienność ustroju Rzeczypospolitej szlacheckiej, potwierdzane wielokrotnie w XVII i XVIII w.; prawo miejskie - Por. Prawo niemieckie; prawo międzynarodowe - ogół norm określających stosunki między państwami; prawo niemieckie - zwane też magdeburskim, przeniesione do Polski w XIII i XIV w. z Niemiec, głównie z Magdeburga, nadawane nowo zakładanym lub dawnym miastom i wsiom polskim, gwarantujące szeroki samorząd. Istniało w wielu regionalnych odmianach, np. prawo średzkie, prawo chełmińskie; prawa obywatelskie - wszystkie prawa gwarantujące obywatelom legalne prowadzenie działalności politycznej (swobody polityczne, tzn. wolność wyrażania opinii i tworzenia organizacji politycznych), zwłaszcza udział we władzy poprzez prawo wyborcze; prawo rzymskie - obowiązujące w starożytnym Rzymie, skodyfikowane po raz pierwszy w V w. p.n.e., stanowiące podstawę wszystkich późniejszych systemów prawnych w Europie; prawo wyborcze - jest to zarówno prawo oddawania głosu (czynne prawo wyborcze), jak i kandydowania (bierne prawo wyborcze) oraz piastowania urzędu; prawo weta - Por. Liberum veto; Trybun ludowy; prawo zwyczajowe - w odróżnieniu od prawa pisanego, niepisane normy prawne uznane za obowiązujące na danym terenie. PRAWOSŁAWIE - jeden z głównych odłamów chrześcijaństwa, obok katolicyzmu i protestantyzmu. Narodziło się we wczesnym średniowieczu i odłączyło ostatecznie w 1054 r. (schizma wschodnia) w wyniku długotrwałych sporów doktrynalnych, różnic obrządku wschodniego i łacińskiego, a zwłaszcza walki o zwierzchnictwo nad Kościołem chrześcijańskim między biskupami Rzymu i patriarchami Konstantynopola. Prawosławie odrzuca prymat papieża, dopuszcza małżeństwa niższego kleru, zachowuje komunię wiernych pod dwiema postaciami oraz liturgię nabożeństw w językach narodowych. Por. Chrześcijaństwo; Schizma. PREZBITERIUM - część budynku kościelnego mieszcząca główny ołtarz oraz ławy (stalle) dla duchowieństwa, oddzielona zwykle od reszty wnętrza balustradą. PREZYDENT - głowa państwa w krajach o ustroju republikańskim. PRĘGIERZ - słup znajdujacy się zwykle przed ratuszem miejskim, do którego przywiązywano przestępców i wystawiano na widok publiczny celem pohańbienia bądź dokonywania kary chłosty. PROBOSZCZ - inaczej pleban; duchowny katolicki zarządzający parafią i sprawujący opiekę religijną nad wiernymi. PROCESY NORYMBERSKIE - dwanaście procesów hitlerowskich zbrodniarzy wojennych przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym (1947-1948), przeciwko 185 oskarżonym, z których 35 uniewinniono, a z pozostałych 150 na karę śmierci skazano 25 osób, stracono jedynie siedem. Por. Ustawy norymberskie. PROCESY POLITYCZNE - procesy wytaczane przeciwnikom politycznym (opozycji) charakterystyczne szczególnie dla Związku Radzieckiego w okresie stalinowskim i państw socjalistycznych, zwłaszcza w początkowym etapie kształtowania się ich ustroju, tzw. okresie "błędów i wypaczeń". Por. Błędy i wypaczenia; Represje. PRODUKCJA - przemysłowa - wytwarzanie towarów w sposób masowy przy użyciu urządzeń mechanicznych w fabrykach, zapoczątkowana w okresie rewolucji przemysłowej; rzemieślnicza - ręczne wytwarzanie towarów w warsztatach rzemieślniczych. Por. Manufaktura; Cech. PROLETARIAT - W starożytnym Rzymie najniższa warstwa obywateli, wolna od podatku wobec braku stałych dochodów. W społeczeństwie kapitalistycznym (od początków XX w.) robotnicy najemni nie posiadający własnych środków produkcji. PROPAGANDA - szerzenie poglądów i haseł, mające na celu pozyskiwanie ludzi dla jakiejś idei czy akcji. PROROK - przywódca religijny przeświadczony o swym posłannictwie, powołaniu do głoszenia ludziom objawionych mu przez Boga prawd wiary, np. prorocy biblijni, Mahomet. PROTESTANCI - wyznawcy protestantyzmu. PROTESTANTYZM - wspólna nazwa dla chrześcijańskich wyznań wyrosłych w XVI w. z reformacji, pochodząca od protestu zgłoszonego przez zwolenników nowej wiary przeciwko zagrażającym jej uchwałom większości katolickiej, podjętym na sejmie Rzeszy Niemieckiej w Spirze (1529). Protestantyzm sprzeciwia się m.in. prymatowi papieża, odrzuca kult Marii i świętych, relikwie, życie zakonne, celibat. Por. Reformacja; Luteranizm; Kalwinizm. PROWINCJA - terytorialna jednostka podziału administracyjnego państwa lub kościoła; także część kraju położona daleko od stolicy. W starożytnym Rzymie obszary imperium, które opanowano w wyniku podbojów. PRUSY KRÓLEWSKIE - ziemie państwa krzyżackiego odzyskane przez Polskę w 1466 r. w wyniku wojny trzynastoletniej. PRUSY KSIĄŻĘCE - wcześniej Krzyżackie; państwo utworzone na mocy drugiego pokoju toruńskiego (1466) z części ziem dawnego państwa krzyżackiego. Nazwa "Prusy Książęce" przyjęła się w związku z sekularyzacją (zeświecczeniem) państwa zakonnego w 1525 r. Por. Krzyżacy; Hołd pruski. PRYMAS - w Kościele katolickim tytuł nadawany przez papieża jednemu z biskupów, dający mu pierwszeństwo honorowe przed innymi biskupami w danym kraju. W Polsce obowiązuje od 1416 r. i jest związany z godnością arcybiskupa gnieźnieńskiego, zwierzchnika kościoła polskiego. W okresie przedrozbiorowym prymas odgrywał szczególną rolę w życiu politycznym państwa, pełniąc m.in. funkcję interrexa podczas bezkrólewia. PRZEOR - zastępca opata; w niektórych zakonach przełożony klasztoru. PRZEWRÓT POLITYCZNY - radykalny zwrot, gwałtowna zmiana rządów, np. przewrót majowy w 1926 r. PRZYWILEJE - szczególne uprawnienia nadawane przez władcę jednostkom lub grupom społecznym, bądź uchylenie wobec nich reguł powszechnie obowiązującego prawa; przywileje stanowe - charakterystyczne dla okresu monarchii stanowej, w Polsce od schyłku XIII w.; udzielane duchowieństwu, rycerstwu i mieszczaństwu, wynikające z przynależności do któregoś z tych stanów. Z wyjątkiem duchowieństwa, prawo do korzystania z przyznanego przywileju wynikało z faktu urodzenia, w myśl zasady"Szlachcicem jest ten, kto się szlachcicem urodził"; przywileje szlacheckie - akty prawne monarchy uwalniające szlachtę od obowiązków ogólnopaństwowych (np. przywilej koszycki z 1374 r. zmniejszający m.in wysokość podatków) lub nadające jej szczególne uprawnienia polityczne (np. przywilej nieszawski z 1454 r. zapewniający, że bez zgody sejmików ziemskich nie będą ustanawiane nowe podatki, ani zwoływane pospolite ruszenie oraz przywilej Nihil Novi z 1505 r., w którym szlachta wymogła na królu brak jakichkolwiek zmian w państwie bez zgody sejmu), gospodarcze (np. przywilej piotrkowski z 1496 r. oddający wyłączność władania ziemią szlachcie), sądowo-administracyjne (przywilej czerwiński z 1422 r., jedlneńsko-krakowski z lat 1430- 1433 zapewniające nietykalność osobistą i majątkową). Przywileje te udzielane od II połowy XIV do początków XVI w., w zamian za zgodę szlachty na nowe podatki, wojny, następstwo tronu, znacznie ograniczały zakres władzy królewskiej i musiały być respektowane przez następców; położyły podwaliny pod rozwój demokracji szlacheckiej. Por. Immunitet; Stan. PUBLICYSTYKA - piśmiennictwo, którego treścią są problemy życia politycznego, społecznego, gospodarczego, kulturalnego: felietony, recenzje, korespondencje itp. Por. Prasa. R RABACJA - wystąpienia chłopów w części Galicji w 1846 r. przeciw pańszczyźnie i zależności od dziedzica, połączone z zabójstwami, rabunkiem i niszczeniem dworów w okolicach Tarnowa, Jasła, Nowego Sącza i Przemyśla. Wystąpienia te zbiegły się z wybuchem powstania narodowowyzwoleńczego w Galicji i często były skierowane przeciw jego działaczom, dlatego przez pewien czas cieszyły się przychylnością władz austriackich. RABIN - biegły w prawie żydowskim, kaznodzieja, nauczyciel, doradca religijny, zwierzchnik żydowskiej gminy wyznaniowej. RADA - zespół ludzi powołanych w wyniku wyborów lub mianowanych przez władze zwierzchnie jako instytucja wykonawcza, samorząd, bądź organ doradczy; Rada Administracyjna - centralny organ rządowy Królestwa Polskiego. Spełniała rolę władzy wykonawczej namiestnika. W latach 1826-1830 stała się najwyższą władzą rządową w Królestwie Polskim. W 1841 r. przejęła funkcję Rady Stanu; zniesiona w 1887 r. w związku z likwidacją odrębności Królestwa Polskiego po upadku Powstania Styczniowego; Rada Bezpieczeństwa - jeden z głównych organów Organizacji Narodów Zjednoczonych. Ma pięciu stałych członków: Chiny, Francja, USA, Wielka Brytania, Wspólnota Niepodległych Państw (dawny Związek Radziecki) i dziesięciu członków niestałych, wybieranych na okres 2 lat; ponosi główną odpowiedzialność za utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. rada królewska (książęca) - grupa najwyższych dostojników państwowych doradzających panującemu. W Polsce, w końcu XV w. przeobraziła się w senat i weszła w skład dwuizbowego sejmu; rada ministrów - zob. Rząd; rada miejska - samorządowa władza miasta, składała się z burmistrza i rajców. Od drugiej połowy XV w. rady miejskie zostały opanowane przez patrycjat; Rada Nieustająca - najwyższa władza administracyjna Rzeczypospolitej w latach 1775-1789. Składała się z króla, osiemnastu senatorów i tyluż przedstawicieli szlachty. Dzieliła się na pięć departamentów (m.in. wojskowy, interesów cudzoziemskich). Ograniczała władzę króla i części magnatów, przyczyniając się do umocnienia administracji i rozwoju gospodarczego kraju. Był to pierwszy w historii Polski nowocześnie pojęty organ władzy wykonawczej - rząd. Okoliczności jej powstania po pierwszym rozbiorze z inicjatywy Rosji spowodowały jednak, że była znienawidzona jako narzędzie wpływów Katarzyny II. Podobne funkcje dla Straży Praw ustalała Konstytucja 3 Maja; Rada Państwa - kolegialny, naczelny organ władzy państwowej w Polsce po II wojnie światowej. Rada wybierana była przez sejm i sprawowała nadzór nad instytucjami administracji państwowej; zniesiona w 1989 r.; Rada Regencyjna - instytucja powołana do życia pod koniec I wojny światowej na ziemiach polskich. Całkowicie uzależniona od władz okupacyjnych niemieckich i austriackich, stanowiła namiastkę najwyższej władzy; 14 XI 1918 r. przekazała swoją władzę marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu; Rada Stanu - centralna instytucja rządowa w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim. Utworzona na mocy Konstytucji 1807 i 1815 r. Przygotowywała projekty ustaw, kontrolowała działalność Rady Administracyjnej, zniesiona w 1841 r. Działała ponownie przed Powstaniem Styczniowym, zlikwidowana ostatecznie w 1867 r.; rady delegatów robotniczych - zalążek władzy robotniczo- chłopskiej w Polsce. Tworzyły się na ziemiach polskich już w okresie rewolucji 1905 r. Po Rewolucji Październikowej ich liczba w Polsce sięgała osiemdziesięciu. Rozwiązane przez władze polskie latem 1919 r. w obawie przed rozprzestrzenianiem wpływów bolszewizmu. RADYKALIZM - kierunek myślenia i działania politycznego zmierzający do zasadniczych zmian ustrojowych i wprowadzenia reform; charakterystyczny także dla poglądów społecznych, gospodarczych, artystycznych. RADYKAŁ - działacz polityczny, popierający postępowe reformy i zmiany. W XIX w. określano tak zwolenników demokratycznych reform burżuazyjnych. RAJCA - w dawnej Polsce członek rady miejskiej. RASIZM - zespół poglądów społeczno-politycznych opierający się na twierdzeniu o biologicznej i intelektualnej nierówności ras ludzkich i odmawiający przedstawicielom innych ras prawa do współuczestniczenia w społeczeństwie na równych zasadach. Szerzeniu poglądów rasistowskich sprzyjają wszystkie ideologie nacjonalistyczne. Por. Dyskryminacja; Nacjonalizm; Faszyzm. RATYFIKACJA - zatwierdzenie umowy międzynarodowej przez naczelne organy władzy państwowej (np. przez sejm), decydujące o nabraniu przez nią mocy prawnej. REAKCJA - polityka mająca na celu cofnięcie lub zahamowanie reform i praw na rzecz dawnych zasad. Por. Legalizm; Święte Przymierze. REFERENDUM - głosowanie w szczególnie ważnej sprawie, w którym bierze bezpośredni udział ogół obywateli posiadających czynne prawo wyborcze, np. referendum z 30 czerwca 1946 r. dotyczące przyszłego ustroju Polski. REFORMA - zmiana istniejącego stanu rzeczy; przekształcenie jakiegoś systemu, instytucji państwowych, społecznych; reforma rolna (agrarna) - prawa zmieniające obciążenia chłopów, np. zamiana pańszczyzny na ustaloną roczną opłatę (oczynszowanie) lub zmieniające prawa do własności ziemi (parcelacja, uwłaszczenie). Odgrywała istotną rolę w dziejach Polski, zwłaszcza w okresach powstań narodowych i w przemianach gospodarczo-społecznych w XIX-XX w., np. reforma rolna w dwudziestoleciu międzywojennym oraz powszechna z 6 IX 1944 r.; reformy ustrojowe - zmierzające do istotnych przeobrażeń w funkcjonowaniu państwa, np. reformy Czartoryskich (Familii) czy Sejmu Czteroletniego (1788-1792), mające na celu usprawnienie działalności sejmu przez likwidację liberum veto, wzmocnienie władzy wykonawczej oraz naprawę wszystkich dziedzin życia społecznego, gospodarczego, politycznego Rzeczypospolitej; reforma walutowa - np. zmiana waluty dokonana przez rząd Władysława Grabskiego w 1924 r. położyła kres trwającej od 1919 r. inflacji. Powstał wtedy jednolity system monetarny - złoty polski; reforma kościoła - zob. Reformacja; Kontrreformacja. REFORMACJA - wielki ruch religijny w Europie XVI w. zapoczątkowany wystąpieniem Marcina Lutra w 1517 r. Reformacja wyrosła z podłoża konfliktów społeczno-politycznych epoki, nowych idei czasów odrodzenia, krytykowała ostro stosunki panujące w Kościele katolickim i świeckie obyczaje duchowieństwa. Dążyła do wprowadzenia zmian w duchu Ewangelii, powrotu do źródeł wiary i prostoty kościoła, jako instytucji mającej służyć przede wszystkim wiernym, a nie interesom duchowieństwa. Doprowadziła do rozłamu katolicyzmu, powstania nowych wyznań, zwanych protestanckimi. Por. Protestantyzm; Luteranizm; Kalwinizm. REGION HISTORYCZNY - obszar odróżniający się od innych szczególnymi cechami rozwoju: historycznego, gospodarczego, politycznego czy kulturowego, np. region śląski, kraje nadbałtyckie, ziemie pogranicza dwóch lub więcej państw itp. REGUŁA ZAKONNA (klasztorna) - zbiór norm postępowania ustalonych przez założyciela zakonu dla członków wspólnoty zakonnej, zatwierdzonych przez papieża lub biskupa. REHABILITACJA - przywrócenie do czci osoby niewinnie skazanej, zwrot utraconych praw, oczyszczenie z niesłusznych zarzutów, zatarcie skazania. REKRUT - żołnierz nowo wcielony do wojska, przed złożeniem przysięgi. RELIGIA - doktryna określająca stosunek człowieka do Boga i wyznaczajaca normy postępowania obowiązujące wyznawców. RELIGIOZNAWSTWO - nauka zajmująca się badaniem religii jako zjawiska historycznego, społecznego i psychologicznego. RELIKWIE - szczątki ciała świętych lub przedmioty z nimi związane, otaczane kultem religijnym. REMILITARYZACJA - ponowne uzbrojenie państwa uprzednio rozbrojonego. RENESANS - zob. Odrodzenie. REPARACJE - odszkodowania wojenne płacone przez państwo zwyciężone państwu zwycięskiemu. REPATRIACJA - powrót do kraju jeńców wojennych, internowanych osób cywilnych, przesiedleńców. Po II wojnie światowej w związku z działaniami wojennymi na wielkich obszarach i zmianami granic miały miejsce liczne repatriacje, np. ludności polskiej z terenów ZSRR. REPRESJE - prześladowania, karanie, odwet; stosowane np. na ziemiach polskich w okresie zaborów, szczególnie po nieudanych wystąpieniach narodowowyzwoleńczych. W wyniku represji po upadku Powstania Listopadowego nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego, a po klęsce Powstania Styczniowego jej zniesienie. Por. Autonomia. REPOLONIZACJA - przywrócenie polskości; dotyczyło np. wyższych uczelni w zaborze austriackim, które po 1871 r. odzyskały polski charakter i stworzyły polskie środowisko naukowe. REPUBLIKA - ustrój państwowy znany już w starożytności w Grecji i Rzymie, upowszechniający się stopniowo w Europie od okresu nowożytnego. W republice władze zwierzchnie wybierane są na określony czas przez obywateli w drodze wyborów, których zasady zawarte są zwykle w konstytucji. Por. Demokracja. REWIZJA - zmiana obowiązujących praw, ustaw, traktatów międzynarodowych. Także prawny środek odwoławczy od orzeczeń sądu w sprawach cywilnych i karnych. REWIZJONIZM - w polityce zagranicznej dążenie do obalenia istniejącego stanu rzeczy, zwłaszcza obowiązujących ustaleń, umów międzynarodowych, rewizji traktatów pokojowych. Także kierunek polityczny w międzynarodowym ruchu robotniczym w końcu XIX i XX w.; głoszący postulat zmiany (rewizji) podstawowych założeń marksizmu. REWOLUCJA - gwałtowny przewrót w życiu społeczeństwa i państwa, przejawiający się w obaleniu starego ustroju społecznego i ustaleniu nowego; rewolucja burżuazyjna - gwałtowny przewrót dokonany u schyłku epoki feudalnej przez burżuazję; znosił przywileje, wprowadzał równość wszystkich obywateli pod względem praw cywilnych i karnych, a stopniowo także politycznych. Rewolucja przyniosła prawny podział społeczeństwa na biednych i bogatych (por. Cenzus majątkowy). Likwidowała nieograniczoną władzę monarchy i gwarantowała władzę ustawodawczą parlamentu. Klasyczną rewolucją burżuazyjną była Wielka Rewolucja Francuska (1789- 1799). Dziewiętnasty wiek przyniósł rewolucje burżuazyjne prawie we wszystkich krajach europejskich; rewolucja proletariacka - dokonana w październiku 1917 r. w Rosji w oparciu o klasę robotniczą; likwidowała poprzedni ustrój (formalnie kapitalistyczny, w istocie feudalny); zniosła prywatną własność fabryk i ziemi; wprowadziła ustrój socjalistyczny, gwarantujący w teorii prawa polityczne wszystkim dorosłym obywatelom, co pozostawało jednak w sprzeczności z praktyką; rewolucja przemysłowa - zwana też przewrotem przemysłowym; wielkie przemiany techniczne, gospodarcze, organizacyjne i społeczne związane z masowym zastosowaniem maszyn i udoskonaleniem narzędzi pracy w podstawowych gałęziach przemysłu. Rewolucja przemysłowa dokonała się najwcześniej w Wielkiej Brytanii (1770 do początku lat 30 XIX w.), następnie w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej i bardziej rozwiniętych krajach Europy zachodniej (1815-1870), a pod koniec XIX w. niemal we wszystkich pozostałych krajach europejskich. Istotą rewolucji przemysłowej były: powstanie przemysłu fabrycznego, zwielokrotnienie produkcji towarowej, rozwój wielkich miast i ośrodków przemysłowych oraz powstanie burżuazji i proletariatu. REZYDENCJA - w przeszłości reprezentacyjna siedziba władcy, dostojnika, ziemianina; obecnie głowy państwa; zazwyczaj pałac wraz z ogrodem; np. Wersal, Wilanów, Belweder. ROBOTY - przymusowe - system pracy przymusowej o charakterze niewolniczym, zorganizowany w czasie II wojny światowej w Europie przez III Rzeszę Niemiecką; publiczne - przedsięwzięcia organizowane i finansowane przez państwo w celu zatrudnienia bezrobotnych; były to w przeważającej części roboty budowlane, np. budowa dróg, kanałów, regulacja rzek. Rozwój robót publicznych użytecznych gospodarczo rozpoczął się w końcu XIX i początku XX w.; rozkwit nastąpił w dwudziestoleciu międzywojennym, w którym występowało masowe bezrobocie. Roboty publiczne nie rozwiązały jednak tego problemu. ROCZNIKI - krótkie zapisy ważnych wydarzeń ułożone według kolejnych lat. Por. Kroniki; Latopisy. ROKOSZ - zob. Konfederacja. ROKOWANIA - prowadzenie rozmów dyplomatycznych dla osiągnięcia porozumienia między państwami. Por. Dyplomacja. ROMANIZACJA - przejmowanie kultury języka, obyczajów imperium rzymskiego przez ludy pozostające w starożytności pod jego wpływem. ROMAŃSZCZYZNA - styl architektoniczny średniowiecza od XI do XIII w. (poprzedzający gotyk), wyróżniający się masywnością budowli o grubych kamiennych murach oraz oknach i drzwiach zamkniętych u góry łukiem (np. kościół św. Andrzeja w Krakowie), charakterystyczny zwłaszcza dla budownictwa sakralnego (kościołów, bazylik, klasztorów). ROZBICIE DZIELNICOWE - okres w dziejach Polski zapoczątkowany testamentem Bolesława Krzywoustego (1138), charakteryzujący się rozpadem spoistości państwa, usamodzielnieniem jego części, zakończony z chwilą koronacji Władysława Łokietka w 1320 r., władającego dwoma centralnymi dzielnicami kraju - Małopolską i Wielkopolską. Proces dalszego jednoczenia ziem polskich kontynuował z powodzeniem jego syn Kazimierz Wielki. ROZBIORY POLSKI - trzy podziały terytorium Rzeczypospolitej dokonane w latach 1772, 1793 i 1795 przez Rosję, Prusy i Austrię (w drugim rozbiorze nie uczestniczyła Austria). Doprowadziły one do likwidacji państwa polskiego, które przez 123 lata (do 1918 r.) nie istniało na mapie politycznej Europy. RUCH EGZEKUCYJNY - program reform uzdrawiających państwo oraz walka o ich urzeczywistnienie toczona przez szlachtę polską (stronnictwo egzekucjonistów) w XVI w. pod hasłem "egzekucji praw i dóbr". Dotyczyła ona przestrzegania praw i przywilejów przyznanych szlachcie przez królów oraz odebrania możnowładcom królewszczyzn nadanych im bez zgody sejmu. Szczyt ruchu egzekucyjnego i jego sukcesy przypadły na lata 1562-1563, gdy podczas obrad sejmu piotrkowskiego uchwalono m.in. by z dzierżawy dóbr królewskich jedną czwartą (kwartę) dochodów przeznaczać na wojsko. Por. Egzekucjoniści; Wojsko kwarciane. RUCH LUDOWY - zorganizowana (stronnictwa, partie) działalność środowisk wiejskich zmierzająca do realizacji celów politycznych, zmieniających w sposób zasadniczy sytuację wsi, np. przeprowadzanie reformy rolnej, parcelacji, itp. RUCH NARODOWOWYZWOLEŃCZY - działania zmierzające do wyzwolenia, oswobodzenia narodu. Nasilenie tego typu wystąpień było charakterystyczne dla Europy w XIX w., wiązały się one przeważnie z hasłami postępowych zmian społecznych i politycznych, np. uwłaszczenie chłopów, dopuszczenie szerszych warstw społeczeństwa do udziału w życiu politycznym. Por. Wiosna Ludów. RUCH OPORU - zorganizowana, konspiracyjna działalność wymierzona przeciw okupantowi. RUCH ROBOTNICZY - organizacje robotnicze (partie i związki zawodowe), skupiające robotników; wszelka działalność zmierzająca do organizowania środowisk robotniczych dla osiągnięcia celów politycznych lub ekonomicznych, zgodnych z interesami klasy robotniczej. RUGI - chłopskie - usuwanie chłopów przez właścieli ziemskich z gospodarstw wcielanych do obszarów folwarcznych; stosowane w Polsce od XV w. Szczególne nasilenie rugów na ziemiach polskich nastąpiło w XIX w., w okresie przed uwłaszczeniem; pruskie - brutalne usunięcie z Prus w latach 1885-1887 około 26 tysięcy Polaków przybyłych tu z zaboru rosyjskiego i austriackiego w poszukiwaniu pracy; często mieszkających w Prusach od wielu lat. RUSYFIKACJA - polityka ograniczania praw do języka i kultury różnych narodów zamieszkujących ziemie cesarstwa rosyjskiego i wprowadzania praw, urzędów i urzędników rosyjskich oraz języka rosyjskiego do instytucji publicznych i szkół. Szczególne nasilenie rusyfikacji miało miejsce na ziemiach polskich po Powstaniu Styczniowym. RYCERSTWO - w średniowieczu, w czasach systemu lennego, warstwa wojowników (głównie wasali) zobowiązanych z tytułu posiadania ziemi do służby wojskowej i uczestnictwa w wyprawach wojennych swego władcy lub seniora. Stanowiąc elitę społeczeństwa feudalnego grupa ta wykształciła własne normy postępowania i obyczaje - kulturę rycerską. W okresie późniejszym (monarchii stanowej), w Polsce od przełomu XIII i XIV w., rycerstwo przekształciło się stopniowo w odrębny stan - szlachtę, cieszący się specjalnymi przywilejami. RYNEK - główny plac i centrum życia miejskiego; w miastach zakładanych na prawie niemieckim, zwykle prostokątny, obudowany kamienicami, z ratuszem, w którym urzędowały władze miejskie, z sukiennicami, w których handlowano, np. rynek krakowski; rynek lokalny - obszar handlu lokalnego, wymiany towarów między większym miastem a okolicznymi wsiami i miasteczkami, wyznaczony np. zasięgiem oddziaływania gospodarczego miasta portowego, stolicy, czy dużego ośrodka przemysłowego; "wolny rynek" - pojęcie charakterystyczne dla kapitalizmu oznacza nieograniczoną wymianę dóbr i usług oraz swobodę działania gospodarczego, zgodnie z obowiązującymi wszystkich na równi przepisami prawa. RZĄD - inaczej rada ministrów; naczelny organ wykonawczy zarządzający państwem, powołany do kierowania, koordynowania i realizowania podstawowych funkcji państwa w ramach obowiązującego prawa; rząd absolutny - zob. Absolutyzm; rząd autorytarny - system, w którym władzę w państwie przejmuje grupa osób lub jednostka ciesząca się uznaniem znacznej części społeczeństwa, w tym wpływowych jego grup, np. wojska. Objęcie władzy następuje na ogół w wyniku zamachu politycznego. Swobody demokratyczne zostają ograniczone przy zachowaniu niektórych instytucji demokratycznych, np. systemu wielopartyjnego. Rząd uzyskuje wiele uprawnień władzy ustawodawczej. System takich rządów "silnej ręki" istniał w okresie międzywojennym m.in. w Portugalii, Estonii, Litwie, Łotwie, Austrii, Węgrzech, Rumunii i Polsce. RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA - nazwa pochodząca od słowa republika; określenie państwa polskiego i jego ustroju od II połowy XV w. do czasów rozbiorów - okresu, w którym szlachta pojęcie narodu i równości praw wszystkich obywateli uważała za równoznaczne wyłącznie z interesami własnego stanu. Por. Demokracja szlachecka: Republika. RZESZA NIEMIECKA - skrócona nazwa państwa niemieckiego; I Rzeszą nazywano w II połowie XIX w. dawne Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego (962-1806); II Rzeszą - cesarstwo niemieckie Hohenzollernów, zjednoczone przez Prusy (1871-1918); III Rzeszą określiły się Niemcy hitlerowskie (1933-1945). S SABOTAŻ - rozmyślne uchylanie się od pracy, opóźnianie jej efektów, np. poprzez uszkadzanie lub niszczenie maszyn, wadliwe wykonywanie poleceń; postępowanie celowe i zamaskowane utrudniające w różny sposób realizację jakiegoś planu. Mały sabotaż - akcja konspiracyjna w czasie okupacji hitlerowskiej w Polsce (1940-1944), polegająca na wypisywaniu antyniemieckich haseł na murach, ośmieszaniu zarządzeń okupanta i dezorganizowaniu jego akcji propagandowej. SAGI - staroskandynawskie opowieści legendarno-historyczne o władcach, bohaterach, wydarzeniach; początkowo przekazywane ustnie; spisywane w XII-XIII w. przeważnie przez księży, stanowią ważne źródło historyczne. Por. Mity; Kroniki. SAMORZĄD - organizacja terytorialna lub zawodowa wykonująca funkcje samorządowe na rzecz ludności, grup zawodowych itp. za pośrednictwem wybranych przez siebie władz, np. samorząd miejski, gminny, gospodarczy, spółdzielczy. SAMOSĄD - osądzenie i ukaranie kogoś z pominięciem obowiązującej drogi postępowania sądowego. SAMOSTANOWIENIE - prawo każdego narodu do utworzenia samodzielnego państwa, swobodnego wyboru jego ustroju, zarządzania bogactwami naturalnymi i rozwoju własnej kultury. Prawo do samostanowienia narodu stało się postulatem politycznym postępowych ruchów społecznych w XIX w. Między innymi postulat ten zawierała rezolucja II Międzynarodówki z 1896 r. W Deklaracji Praw Narodów Rosji z 15 XI 1917 r. sformułowano prawo narodów do samostanowienia, ale już w dwa miesiące później wyjaśniono, że wolność tych narodów polega "na ich prawie do samodzielnego połączenia z Rosją". SANACJA - od łacińskiego sanatio - uzdrowienie; ugrupowanie polityczne nazwane w różnych okresach swego istnienia obozem niepodległościowym, legionowym, belwederskim. Po objęciu przez nie władzy w wyniku przewrotu majowego (1926), dokonanego przez Józefa Piłsudskiego zostało nazwane Sanacją w związku z głoszonymi hasłami uzdrowienia politycznego, gospodarczego i moralnego kraju. SARMACI - plemiona pastersko-koczownicze zasiedlające w starożytności tereny nad dolną Wołgą. Przed IV w. n.e. przesunęli się na zachód, zamieszkali m.in. nad Dunajem. W piśmiennictwie polskim XV-XVI w. uchodzili za przodków polskiej szlachty. SARMATYZM - styl życia, myślenia i obyczajowość szlachty polskiej XVII-XVIII w. Przejawiał się poczuciem niczym nieograniczonej wolności, wygórowanym wyobrażeniem o własnej wartości, niechęcią do obcych, zewnętrznie zaś przesadną wystawnością życia, przepychem stroju, zamiłowaniem do luksusu nad miarę możliwości. Trafnie oddaje jego istotę przysłowie "za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa". SCHIZMA - rozłam religijny; w religiach chrześcijańskich zerwanie jedności kościelnej. Por. Prawosławie. SEJM - najwyższy organ władzy ustawodawczej w państwie o ustroju demokratycznym. W Polsce ukształtował się w II połowie XV w. Zwany był sejmem walnym, składał się z dwóch izb: poselskiej, do której wchodzili posłowie szlacheccy wybierani na sejmikach ziemskich oraz senatorskiej (senat), złożonej z biskupów, wojewodów, kasztelanów i ministrów. Wszystkie najważniejsze sprawy państwa były rozpatrywane przez sejm; uchwalał on ustawy, podatki, zwoływał pospolite ruszenie, decydował o wojnie i pokoju, kontrolował skarb państwa itp. Sejm zbierał się co dwa lata oraz w sytuacjach nadzwyczajnych najczęściej jako: sejm konwokacyjny - zwoływany podczas bezkrólewia w celu wyznaczenia czasu i miejsca elekcji; sejm elekcyjny - poświęcony wyborowi króla, z prawem udziału całej szlachty; sejm koronacyjny, podczas którego wybrany król przysięgał na artykuły henrykowskie i pacta conventa oraz był koronowany. Sejm Wielki, obradujący w Warszawie w latach 1788-1792, przeprowadził ważne reformy społeczne i polityczne ustroju Rzeczypospolitej, znosząc m.in. liberum veto. Uchwalił Konstytucję Trzeciego Maja, drugą na świecie ustawę zasadniczą. Po odzyskaniu niepodległości, od 1919 r. sejm jest ponownie najwyższą władzą ustawodawczą w Polsce; w latach 1947-1989 sejm był jednoizbowy (bez senatu). Por. Demokracja szlachecka. SEJMIKI ZIEMSKIE - zjazdy szlachty z terenu województwa, powiatu, ziemi, które podejmowały uchwały w sprawach lokalnych, wypowiadały swą opinię w sprawach ogólnopaństwowych oraz wybierały przedstawicieli miejscowej szlachty - posłów na sejm walny. Od połowy XV w. miały decydujący wpływ na rządy w kraju, tworząc podstawy ustroju demokracji szlacheckiej w Polsce. Było ich kilka rodzajów; do najważniejszych należały przedsejmowe, obierające posłów oraz relacyjne, czyli sprawozdawcze po sejmie. SENAT - w starożytnym Rzymie organ doradczy konsulów, składający się z ludzi doświadczonych w rządzeniu, zwykle przedstawicieli najbogatszych i najbardziej wpływowych rodzin. W Rzeczypospolitej Szlacheckiej (XVI-XVIII w.) - wyższa izba sejmowa, powstała z dawnej Rady Królewskiej, w której zasiadali obok biskupów, pochodzący z nominacji królewskiej najwyżsi dostojnicy i urzędnicy państwa: wojewodowie, kasztelanowie, ministrowie. Senat wyrażał opinie o ustawach zgłaszanych przez izbę poselską. Por. Rada Królewska; Sejm. SENATOR - członek senatu. SENIOR - inaczej starszy; we wczesnym średniowieczu pan feudalny posiadający wasali. Por. Feudalizm. SENIORAT - zasada dziedziczenia dóbr i związanych z nimi godności przez najstarszego członka rodu; zastosowana w Polsce przy podziale państwa pomiędzy synów Bolesława Krzywoustego w 1138 r. Na mocy jego testamentu, najstarszy książę z dynastii piastowskiej miał obejmować dzielnicę senioralną oraz sprawować władzę zwierzchnią nad pozostałymi dzielnicami. Por. Dzielnica senioralna. SKARB PAŃSTWA - instytucje zarządające finansami i majątkiem państwa. W Polsce początkowo był równoznaczny ze skarbem panującego. Dopiero od XVI w. zaczął się coraz wyraźniej dzielić na skarb publiczny (państwa) i królewski. Por. Podskarbi; Królewszczyzny; Ruch egzekucyjny. SKARBNIK - urzędnik zarządzający skarbem panującego; od XIV w. zarząd skarbu państwowego przejął skarbnik krakowski, przyjmując tytuł podskarbiego koronnego. Por. Podskarbi. SOBÓR - w Kościele katolickim zgromadzenie biskupów całego świata pod przewodnictwem papieża, obradujące nad sprawami najwyższej wagi: wiary, organizacji i dyscypliny kościelnej, np. sobór trydencki z połowy XVI w. zwołany w celu odnowy Kościoła i znalezienia sposobów przeciwdziałania postępom reformacji. Sobór oznacza także dużą świątynię prawosławną przy siedzibie patriarchy. SOCJALDEMOKRACJA - kierunek polityczny w międzynarodowym ruchu robotniczym, powstały w II połowie XIX w.; początkowo o charakterze rewolucyjnym, po utworzeniu partii komunistycznych o radykalnych programach działania skupia zwolenników stopniowych, łagodniej przeprowadzanych przemian społecznych. SOCJALIZM - ustrój państwowy i społeczny wprowadzony w Rosji w wyniku rewolucji proletariackiej 1917 r. oparty na dyktaturze partii komunistycznej; po II wojnie światowej narzucony państwom Europy środkowowschodniej uzależnionym politycznie od Związku Radzieckiego; socjalizm naukowy - teoria stworzona przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, w myśl której zwycięstwo ustroju komunistycznego i konieczność likwidacji własności prywatnej są nieuchronne. Twierdzenia swoje opierali na historycznych badaniach naukowych, stąd wziął nazwę socjalizmu naukowego; socjalizm utopijny - koncepcja idealnego społeczeństwa bezklasowego, które powstanie drogą ewolucji bez zmiany ustroju. Główni twórcy - Robert Owen (1771-1858), Charles Fourier (1772- 1837) i Henri Saint-Simon (1760-1825) - proponowali zastąpienie kapitalizmu ustrojem lepszym, gwarantującym rzeczywistą równość wszystkich obywateli. Przewidywali, że stopniowo wszystkie fabryki, banki, ziemia staną się wspólną własnością. Nazywano ich socjalistami, a postulowany przez nich nowy ustrój socjalizmem (od łacińskiego słowa societas - społeczeństwo). Przeksztatcenie ustroju społecznego drogą pokojową było w XIX w. całkowicie nierealne i dlatego nazywano ich socjalistami utopijnymi. Por. Utopia; Komunizm; Kapitalizm. SOJUSZ - zob. Przymierze. SOLIDARYZM SPOŁECZNY - pogląd polityczny rozwijający się od II połowy XIX w., według którego podstawową cechą społeczeństwa jest naturalna wspólnota interesów wszystkich ludzi. Niezależnie od różnic majątkowych i społecznych. SOŁTYS - w średniowieczu przedstawiciel pana feudalnego (np. księcia czy możnego) stojący na czele wsi lokowanej na prawie niemieckim. Zbierał czynsze od chłopów, przewodniczył sądowi wiejskiemu. Sołtysami zostawali najczęściej założyciele wsi - zasadźcy. Obecnie sołtys jest reprezentantem wspólnych interesów wsi wobec władz gminnych. SPÓŁDZIELCZOŚĆ - ruch społeczno-gospodarczy powstały w połowie XIX w. w krajach Europy Zachodniej, jako ruch samoobrony, początkowo robotników, następnie chłopów i części drobnomieszczaństwa przed kapitalistycznym wyzyskiem. W połowie XX w. był jednym z najbardziej masowych ruchów społecznych na świecie; polegał na dobrowolnym zrzeszaniu się ludzi w celu prowadzenia działalności gospodarczej. Istnieje wiele rodzajów zrzeszeń spółdzielczych, np: spożywczych, rolniczych, mieszkaniowych itp. STAN - społeczny - w państwach europejskich od XIII do XVIII w. grupa społeczeństwa różniąca się od innych odmienną sytuacją prawną, np. stan duchowny, rycerski (szlachecki), mieszczański, chłopski. Z wyjątkiem duchowieństwa, o przynależności do stanu i przysługujących mu przywilejach decydowało urodzenie; Por. Hierarchia społeczna; Feudalizm; Przywileje. wojenny - czasowe zawieszenie określonych praw obywatelskich, zwiększenie uprawnień władz i zaostrzenie kar (sądy wojenne), motywowane zagrożeniem państwa; wyjątkowy - czasowe zawieszenie swobód obywatelskich; wolności słowa i osobistej, nietykalności mieszkania, wolności zrzeszania się. STANY SEJMUJĄCE - w Rzeczypospolitej Szlacheckiej XVI-XVIII w. król, izba poselska i senat. Por. Sejm. STAROSTA - od przełomu XIII i XIV w. mianowany przez króla urzędnik prowincji lub powiatu o szerokich uprawnieniach sądowych i administracyjnych. W okresie późniejszym jego znaczenie słabnie. W latach 1918-1950 urzędnik powiatowej administracji państwowej. STAROŻYTNOŚĆ - okres dziejów najstarszych cywilizacji od około 4000 r. p.n.e. do upadku (zachodniego) cesarstwa rzymskiego w 476 r. n.e. Por. Antyk; Starożytny wschód; Cesarstwo. STAROŻYTNY WSCHÓD - cywilizacje i państwa stworzone w okresie starożytności w Egipcie, Mezopotamii, Fenicji i Palestynie. STARY TESTAMENT zob. Pismo święte. STATUTY - w dawnej Polsce zbiory praw lub rozporządzeń w konkretnych sprawach, np. statut (testament) Bolesława Krzywoustego z 1138 r. lub statuty wiślicko-piotrkowskie Kazimierza Wielkiego (1346-1348). Por. Kodyfikacja; Seniorat; Dzielnica senioralna. STATYSTYKA HISTORYCZNA - nauka zajmująca się badaniem (za pomocą danych liczbowych) zjawisk masowych w przeszłości, np. rozwoju gospodarki, wielkości produkcji, stanu zaludnienia. STOLNIK - w dawnej Polsce urzędnik dworski nadzorujący kuchnię i podawanie potraw na stół panującego; od XIV w. tytularny urząd ziemski. STRAJK - odmowa pracy przez pracowników jednego lub wielu przedsiębiorstw; forma walki o uzyskanie praw, realizację żądań ekonomicznych lub politycznych; strajk okupacyjny - po raz pierwszy na ziemiach polskich odbył się w Warszawie w czasie rewolucji 1905 r. Robotnicy nie opuszczali terenu fabryk, aby uniemożliwić produkcję lub zamknięcie zakładu pracy. Ten rodzaj strajku nazywany bywa także "strajkiem polskim"; strajk szkolny - protest uczniów i studentów zaboru rosyjskiego przeciw rusyfikacji nauki w 1905 r. Jego wynikiem było zdobycie prawa do nauczania w języku polskim w szkołach prywatnych i wprowadzenie tego języka do szkół państwowych jako obowiązkowego przedmiotu nauczania. STRATEGIA - sposób przygotowania i prowadzenia wojny, kampanii, a także dziedzina sztuki wojennej obejmująca te zagadnienia. STRAŻ PRAW - najwyższy organ władzy wykonawczej ustanowiony na mocy Konstytucji 3 Maja 1791 r. W jej skład wchodzili: król, prymas i pięciu ministrów. Straż Praw była zaczątkiem nowoczesnego rządu - kolegialnie działającej rady ministrów; jej poprzedniczką była Rada Nieustająca. STREFA - obszar wydzielony ze względu na swoje cechy charakterystyczne, np. strefa wojenna, czyli część terytorium, na którym toczą się działania wojenne; strefa wpływów, np. podział Niemiec po II wojnie światowej na cztery strefy wpływów mocarstw zwycięskich: Anglii, Francji, USA, ZSRR. STRONNICTWO POLITYCZNE - ugrupowanie skupiające osoby o wspólnych poglądach społecznych, politycznych dążące do ich urzeczywistnienia. Por. Partia polityczna. STYL - zespół cech charakterystycznych dla sztuki danej epoki. Por. Romańszczyzna; Gotyk; Renesans; Barok; Klasycyzm. SUŁTAN - tytuł panujących w niektórych państwach muzułmańskich; w Turcji do początków XX w. SUWERENNOŚĆ - zob. Niezawisłość. SUZEREN - najwyższy senior stojący na szczycie hierarchii społecznej państwa feudalnego, inaczej władca. Por. Feudalizm: Monarchia. SWOBODY OBYWATELSKIE - wolność słowa, wyznania, zrzeszania się, nietykalność majątkowa i osobista. W pełnym zakresie dla ogółu obywateli charakterystyczne dopiero dla rozwiniętych systemów demokratycznych. Por. Obywatel; Prawa obywatelskie; Demokracja. SYJONIZM - ruch żydowski powstały w latach 80. XIX w. mający na celu odbudowanie państwa żydowskiego w Palestynie, zamieszkiwanej w starożytności przez Żydów (Izraelitów). Nazwa pochodzi od wzgórza Zijjon w północno-wschodniej części Jerozolimy. SYNOD - w Kościołach katolickim i protestanckim zjazd duchowieństwa (np. biskupów danego kraju, prowincji). SYSTEM LENNY - por. Feudalizm; Hierarchia społeczna; Lenno. SYSTEM WERSALSKI - układ sił w Europie, powstały po traktacie wersalskim z 1919 r. i trwający do 1933 r., kiedy III Rzesza Niemiecka przystąpiła do planowego anulowania postanowień traktatu. SZKOŁA - Szkoła Główna - uniwersytet powstały w 1862 r. w Warszawie; odegrała dużą rolę w wychowaniu twórców pozytywizmu polskiego. W 1869 r., w wyniku represji po upadku Powstania Styczniowego przekształcona w uniwersytet rosyjski; w 1915 r. wskrzeszona jako uniwersytet warszawski; Szkoła Rycerska - założona w 1765 r. przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego; pierwszy w Polsce świecki zakład naukowy mający kształcić światłych obywateli i oficerów; przeznaczony dla młodzieży szlacheckiej. Por. Korpus Kadetów; Collegium Nobilium; szkoły klasztorne - średniowieczne szkoły przeznaczone głównie dla zakonników, niektóre przyjmowały także młodzież świecką. Program nauczania ograniczał się do gramatyki, łaciny, redagowania dokumentów i posługiwania się kalendarzem. Szkolnictwo kościelne od XVI w. rozbudował zakon jezuitów, prowadząc kolegia kształcące młodzież szlachecką. Por. Jezuici. SZLACHTA - stan społeczny w dawnej Polsce wywodzący się ze średniowiecznego rycerstwa. Obowiązkiem szlachcica była służba w obronie państwa (udział w pospolitym ruszeniu). Podstawę materialną szlachty stanowiło dziedziczne prawo własności ziemi. Uprzywilejowana przez kolejnych monarchów przejęła ster rządów państwem, tworząc system demokracji szlacheckiej (XV-XVIII w.) z sejmem jako naczelnym organem władzy i ograniczonymi uprawnieniami króla. Była liczna, stanowiąc do 1O% społeczeństwa i pomimo formalnej równości praw bardzo rozwarstwiona wewnętrznie na: magnaterię, szlachtę średnią, drobną, a także tzw. gołotę, pozbawioną ziemi. Po rozbiorach w XIX w. traciła stopniowo swą uprzywilejowaną pozycję, zamożne jej warstwy przekształciły się w ziemiaństwo. Por. Przywileje szlacheckie; Rzeczpospolita szlachecka; Sejm. SZLAK BURSZTYNOWY - w starożytności droga lądowa wiodąca z terenów cesarstwa rzymskiego przez ziemie słowiańskie nad Bałtyk, skąd sprowadzano bursztyn. SZOWINIZM - skrajna odmiana nacjonalizmu; oznacza bezkrytyczny stosunek do własnego narodu, połączony z pogardą lub nienawiścią dla innych. Nazwa pochodzi od nazwiska żołnierza, wielbiciela Napoleona I, Nicolasa Chauvin [wym. szowę]. SZTUKA ROMAŃSKA - zob. Romańszczyzna. ŚREDNIOWIECZE - okres w dziejach Europy od schyłku V do XV w., czyli od kresu starożytności do odrodzenia; zapoczątkowany upadkiem cesarstwa zachodniorzymskiego (476 r.), zamknięty wielkimi odkryciami geograficznymi końca XV w. Średniowiecze obejmuje 1000 lat rozwoju cywilizacji i kultury europejskiej, jest bardzo zróżnicowane wewnętrznie. Dzieli się ogólnie na: wczesne (do XI w.), jego rozkwit (XI-XIII w.) i późne (do XV w.) Charakterystyczne dla tej epoki było przede wszystkim rozprzestrzenienie się chrześcijaństwa, powstanie feudalnego systemu społecznego oraz ukształtowanie się państw na obszarze całego kontynentu. W dziedzinie gospodarki najistotniejszy był dynamiczny rozwój miast i początki wymiany towarowo-pieniężnej. Por. Feudalizm ŚRODKI PRODUKCJI - w potocznym rozumieniu wszystko co służy procesowi produkcji: narzędzia, maszyny, fabryki, kapitał, ziemia itp. Por. Produkcja. ŚWIAT ANTYCZNY - Por. Antyk. ŚWIĘTA INKWIZYCJA - Zob. Inkwizycja. ŚWIĘTE PRZYMIERZE - ścisłe porozumienie i współdziałanie władców europejskich przeciwko dążeniom postępowym, rewolucyjnym i wolnościowym; jego początkiem i podstawą polityczną było porozumienie Rosji, Prus i Austrii, zawarte w Paryżu 26 IX 1815 r. (po ostatecznej klęsce Napoleona I). Na wniosek Aleksandra I trzej władcy zobowiązali się czuwać nad przestrzeganiem ustalonego porządku zarówno na arenie międzynarodowej jak wewnątrz poszczególnych krajów i udzielać sobie wzajemnej pomocy w jego utrzymaniu. Powoływano się na głoszoną dawniej zasadę, że władza monarchy pochodzi od Boga, a współdziałanie władców ma na celu wprowadzenie w życie chrześcijańskich zasad Pisma Świętego, stąd nazwa Święte Przymierze. Por. Reakcja T TAJNE NAUCZANIE - organizacje nauczycieli, którzy w okupowanej przez Niemcy hitlerowskie Polsce, wbrew zakazom i grożącym karom, w imię obrony wartości narodowych, języka i kultury organizowali tajne komplety, na których młodzież zdobywała wiedzę w zakresie szkoły średniej i wyższej. TALMUD - całość piśmiennictwa religijnego judaizmu obejmująca uzupełnienia i komentarze do Starego Testamentu. TARCZOWNICY - we wczesnym średniowieczu w Polsce żołnierze (wojowie) piesi, posługujący się w walce łukiem, włócznią, toporem. Do ochrony ciała służyła im tarcza i skórzany kaftan. Por. Pancerni. TEMPLARIUSZE - największy zakon rycerski okresu wypraw krzyżowych, powstały w XII w., głównie z rycerstwa francuskiego. Posiadał ogromne majątki ziemskie, bogactwa i wpływy polityczne; zlikwidowany na początku XIV w. Por. Wyprawy krzyżowe. TERROR - stosowanie przemocy lub groźba jej użycia. Zazwyczaj brutalne, często bezprawne postępowanie w walce z przeciwnikiem lub opozycją, mające na celu wymuszenie wszelkimi środkami posłuchu, złamanie oporu. Przejawami terroru są zarówno zamachy na przedstawicieli władzy organizowane przez opozycję, jak też brutalne traktowanie opozycji przez władzę i policję; aresztowania, zesłania, więzienia, zabójstwa, zawieszenie podstawowych praw i swobód obywatelskich (np. "wielki terror" jakobiński u schyłku rewolucji francuskiej). Por. Opozycja; Represje; Swobody obywatelskie. TOLERANCJA RELIGIJNA - wyrozumiałość, także szacunek dla innych wyznań; uznawanie prawa swobodnego wyboru religii. Przestrzegana w Polsce w czasach reformacji i zagwarantowana szlachcie postanowieniami konfederacji warszawskiej (1573 r.); z czasem słabnie (od połowy XVII w.) pod naciskiem kontrreformacji. Jest przeciwieństwem fanatyzmu religijnego. Por. Reformacja; Fanatyzm religijny. TOTALIZM - od łacińskiego totalis - całkowity. Ustrój państwowy rozwijany we wszystkich państwach faszystowskich, zwłaszcza w hitlerowskich Niemczech i państwach komunistycznych, oparty o zasadę skrajnego centralizmu dażącego do: a) pełnej kontroli nad całokształtem życia społeczeństwa, b) zniesienia instytucji i organizacji nie podporządkowanych systemowi totalitarnemu, c) likwidacji partii politycznych poza partią rządzącą, d) uchylenia większości praw obywatelskich i militaryzacji życia, e) rozbudowy aparatu przemocy (policja polityczna, np. gestapo, NKWD) oraz stosowania terroru i przymusu fizycznego wobec faktycznych i potencjalnych przeciwników. Por. Faszyzm; Komunizm; Terror. TOWARZYSTWA - instytucje powoływane przez aktywnych członków społeczeństwa do spełnienia określonych zadań: politycznych, gospodarczych, kulturalnych, naukowych; towarzystwa patriotyczne - organizacje tajne, nielegalne, zakładane do walki z zaborcą, np. Filomaci i Filareci działający w latach 1817-1823 w Wilnie; Towarzystwo Przyjaciół Nauk - instytucja spełniająca zadania akademii nauk, powołana w 1800 r. w Warszawie. Skupiała uczonych i ludzi popierających rozwój nauki poprzez liczne dary pieniężne oraz przekazywanie cennych zbiorów naukowych i bibliotecznych. Towarzystwo zapoczątkowało badania naukowe nad historią kraju i językiem polskim; zebrało wiele rękopisów, zgromadziło dużą bibliotekę. Podobne towarzystwa powstały w Krakowie, Lublinie, Poznaniu i Toruniu. Por. Ossolineum. TRADYCJA - zasady postępowania, obyczaje, poglądy przechodzące z pokolenia na pokolenie i utrwalające się jako zwyczaj, normy zachowań i sposób myślenia. TRAKTAT - układ, umowa międzynarodowa o charakterze politycznym, gospodarczym, handlowym, np. traktaty pokojowe zawarte pomiędzy poszczególnymi państwami po zakończeniu I wojny światowej, m.in. traktat z Niemcami z 28.VI.1919 r., podpisany w Wersalu, czy inne umowy międzynarodowe zawarte w latach 1919- 1922, na mocy których ukształtował się tzw. system wersalski. TRÓJPOLÓWKA - sposób uprawy roli stosowany m.in. w Polsce od średniowiecza, od czasów lokacji wsi na prawie niemieckim (XIII- XIV w.). Polegał na podziale pól uprawnych na trzy części: dwie były obsiane zbożem jarym i ozimym, a trzecią użytkowano jako pastwisko (ugór). System ten z niewielkimi zmianami przetrwał na ziemiach polskich do XVIII-XIX w. Por. Prawo niemieckie. TRYBUN LUDOWY - przywódca, obrońca ludu; w starożytnym Rzymie, w okresie republiki, przedstawiciel plebsu, gotowy zawsze do wysłuchania próśb, reprezentujący interesy ubogiej ludności w senacie i zgromadzeniu ludowym. Przysługiwało mu prawo weta (sprzeciwu) wobec projektów i uchwał tych instytucji, oraz nietykalność osobista. TRYBUT - danina w pieniądzu, kruszcu lub w naturze płacona silniejszemu władcy jako wyraz zależności politycznej i zapewnienia pokoju. Por. Haracz. TRYBUTARIUSZ - płacący trybut. TRYUMF - publiczna, okazała uroczystość urządzana w starożytnym Rzymie na cześć zwycięskiego wodza i armii. Por. Łuk tryumfalny. "TRZECI ŚWIAT" - rozwijające się kraje Afryki, Ameryki Łacińskiej i Azji. Termin wprowadzony przez prasę zachodnią ("pierwszy świat" - kapitalistyczny, "drugi świat" - socjalistyczny), powszechnie przyjęty w ONZ w latach 1955-1960, kiedy coraz więcej nowych państw w wyniku dekolonizacji stawało się członkami ONZ. TURNIEJ RYCERSKI - zawody rycerskie; pojedynki piesze lub konne odbywające się na dworach królewskich (książęcych) w Europie do XV w. Turnieje przebiegały według ściśle ustalonych przepisów i zgodnie z przewidzianym ceremoniałem. Miały wykazać zręczność i odwagę rycerzy. Por. Rycerstwo. U UGRUPOWANIE POLITYCZNE - por. Stronnictwo polityczne; Partia polityczna. UKAZ - nazwa rozporządzeń wydawanych w dawnej Rosji przez cara, np. specjalny dekret z 1861 r., którym Aleksander II likwidował w Rosji pańszczyznę i poddaństwo osobiste chłopów. UKŁAD POLITYCZNY - umowa, porozumienie, np. układy wojskowe NATO (inaczej Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego, którą 4 IV 1949 r. powołały do życia: USA, Francja, Wielka Brytania, Belgia, Holandia, Luksemburg, Dania, Islandia, Norwegia, Włochy i Portugalia) czy Układ Warszawski (sojusz wojskowy z 14 V 1955 r. do którego przystąpiły Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, NRD, Polska, Rumunia, Węgry i ZSRR). ULTIMATUM - w stosunkach międzynarodowych ostateczne, terminowe żądanie spełnienia określonych warunków, skierowane przez rząd jednego państwa do władz drugiego, zawierające groźbę zastosowania przymusu (do wojny włącznie) w razie ich niespełnienia. UNIA - połączenie się, związek dwóch i więcej państw w celu prowadzenia wspólnej polityki; unia kościelna - połączenie kościoła katolickiego i części prawosławnego na mocy unii w Brześciu w 1596 r.; Por. Unici; Dyzunici. unia personalna - związek państw, które łączy osoba władcy i polityka zagraniczna, zachowują one natomiast pewną odrębność w polityce wewnętrznej, np. unia z Węgrami (1370), unia w Krewie (1385); unia realna - trwałe połączenie dwóch państw mających wspólnego władcę, granice, politykę zagraniczną i niektóre instytucje państwowe np. sejm. Przykładem może być Unia Lubelska (1569). UNICI - inaczej grekokatolicy; wyznawcy prawosławia na ziemiach dawnej Polski, którzy na mocy unii brzeskiej (1596) przeszli na katolicyzm, uznali zwierzchność papieża, zachowali prawosławny obrządek nabożeństw. Zamieszkiwali głównie południowo-wschodnie ziemie Rzeczypospolitej. Mimo, że po rozbiorach byli prześladowani przez władze carskie i zmuszani do przyjmowania prawosławia, do dziś zachowali swój obrządek. UNIFIKACJA - ujednolicenie, likwidacja odrębności praw i administracji poszczególnych prowincji. Por. Administracja; Prowincja. UNIWERSAŁ - w dawnej Polsce list królewski ogłaszany publicznie; od XV w. akt prawny wydawany przez króla w sprawach wyznaniowych, gospodarczych, wojskowych; od XVI w. król zwoływał uniwersałami szlachtę na sejmy i pospolite ruszenie; uniwersał połaniecki - wydany 7 maja 1794 r. pod Połańcem przez naczelnika powstania Tadeusza Kościuszkę, nadawał chłopom m.in. wolność osobistą, zmniejszał pańszczyznę, co miało zachęcić ich do udziału w insurekcji. Był pierwszym aktem wprowadzającym istotne zmiany w położeniu chłopstwa w Rzeczypospolitej Szlacheckiej. Realizowany był tylko częściowo z powodu sprzeciwu szlachty; zniesiony przez zaborców. UNIWERSYTET - najstarszy typ europejskiej wyższej uczelni; uniwersytety rozwijały się od XII-XIII, najpierw głównie w północnych Włoszech i Francji (pierwszy powstał w Bolonii w 1088 r.); w Polsce założony w 1364 r. w Krakowie przez Kazimierza Wielkiego. UPAŃSTWOWIENIE - zob. Nacjonalizacja. URBANIZACJA - intensywny rozwój miast pod względem ich liczby, wielkości powierzchni, przyrostu liczby mieszkańców, roli społecznej i kulturalnej. Urbanizacja została zapoczątkowana w końcu XVIII w. w przodujących gospodarczo państwach Europy Zachodniej. W XIX w. stopniowo obejmowała inne kraje. W architekturze oznaczała świadome planowanie poszczególnych ulic, dzielnic, a nawet całych miast np. Paryża. USTAWA - akt prawny wydany przez najwyższy organ władzy państwowej, uchwalony i ogłoszony w specjalnym trybie. USTAWY NORYMBERSKIE - rasistowskie ustawy rządu III Rzeszy Niemieckiej, wprowadzające podział obywateli Niemiec na Aryjczyków i nie-Aryjczyków. Stały się one międzynarodowym symbolem rasizmu i polityki antyżydowskiej; wpłynęły na wybranie Norymbergi jako miejsca procesu hitlerowskich zbrodniarzy wojennych. Por. Rasizm; Procesy norymberskie. USTRÓJ - system organizacji władzy, społeczeństwa i gospodarki, obowiązujący w danym państwie i określony normami prawa, zależny od epoki i przemian historycznych. Por. Okres historyczny. UTOPIA - projekt idealnego ustroju społecznego i politycznego, w którym nie byłoby miejsca na żadne zło i niesprawiedliwość społeczną, a ludzie byliby między sobą równi także w sensie majątkowym. W języku potocznym utopią nazywamy coś, czego nie da się zrealizować w praktyce. Por. Socjalizm utopijny. UWŁASZCZENIE - nadanie ziemi na własność. Nazywano tak np. reformy przeprowadzone na ziemach polskich w latach 1811-1864, które nadały chłopom na własność ziemię, dotychczas przez nich użytkowaną, z równoczesnym odszkodowaniem dla dziedziców. W WASAL - inaczej lennik; w średniowieczu osoba oddająca się pod opiekę seniorowi, składająca mu hołd lenny, przyrzekająca służbę zbrojną i otrzymująca w zamian lenno - ziemię wraz z poddanymi. Por. Lenno; Senior. WETERAN - stary, wysłużony żołnierz, uczestnik minionych wojen lub powstań. Por. Kombatant. WEZYR - w państwie tureckim szef rządu sułtańskiego i naczelny dowódca armii. Por. Sułtan. WĘDRÓWKI LUDÓW - wielkie przemieszczenia ludności, przede wszystkim ludów germańskich, słowiańskich i turecko-mongolskich na przełomie starożytności i średniowiecza między IV a VII w. Por. Najazdy barbarzyńców. WIEC KSIĄŻĘCY - zgromadzenie możnowładców, urzędników książęcych zwoływane przez panującego dla podjęcia istotnych decyzji w sprawach państwowych: stanowienia nowych praw, nadań ziemi, rozsądzenia sporów. WIOSNA LUDÓW - największe w XIX w. wystąpienia rewolucyjne w Europie. Objęły w latach 1848-1849 Francję, Austrię, Węgry, państwa niemieckie i włoskie oraz znaczną część ziem polskich. Na Węgrzech, we Włoszech i w Polsce ruchy rewolucyjne Wiosny Ludów wiązały się ściśle z walką o zjednoczenie i niepodległość narodową. WITRAŻ - kompozycja przypominająca obraz, wykonana z kawałków barwnego szkła, połączonych ramkami ołowianymi; charakterystyczna zwłaszcza dla średniowiecza, umieszczana w oknach kościołów gotyckich. WŁADZA - prawo rządzenia, wydawania decyzji i kontrolowania ich wykonywania; panowanie. Według osiemnastowiecznej teorii Monteskiusza, uznawanej do dziś, system władz dzieli się na: władzę ustawodawczą - określającą normy i ustawy, według których funkcjonuje państwo, władzę wykonawczą - realizującą wykonanie postanowień władzy ustawodawczej, władzę sądowniczą - niezależną od dwóch poprzednich, która przestrzega zgodnej z prawem działalności państwa i jego obywateli. WŁODYCY - inaczej panosze; w średniowiecznej Polsce drobne rycerstwo posiadające własną ziemię; zanikli w XIV-XV w., wchodząc częściowo w szeregi szlachty, mieszczaństwa lub chłopstwa. WOJEWODA - do końca XIII w. najwyższy urzędnik książęcy (królewski), sprawujący w zastępstwie władcy dowództwo nad wojskiem oraz sądownictwo. W okresie późniejszym, do rozbiorów najwyższy rangą urzędnik ziemski, zasiadający w senacie, przewodniczył sejmikom, zwoływał pospolite ruszenie, sprawował nadzór nad miastami. Po roku 1918 (z okresowymi przerwami) organ administracji państwowej. WOJNA - konflikt zbrojny między państwami lub grupami społecznymi wewnątrz państwa, podejmowany dla osiągnięcia celów politycznych i rozstrzygnięcia sporów siłą; wojna błyskawiczna - wojna z użyciem wszystkich sił, zaskakująca przeciwnika i likwidująca szybko opór, np. kampanie niemieckie w Europie w 1939 i 1940 r.; wojna domowa - ostry konflikt zbrojny wewnątrz państwa, np. wojna domowa w Hiszpanii w latach 1936-1938; wojna partyzancka (podjazdowa) - działania zbrojne na tyłach wroga mające na celu rozproszenie jego sił; np. walki w okresie potopu szwedzkiego (1655-1660), działania partyzanckie w trakcie powstań narodowo-wyzwoleńczych na ziemiach polskich w XIX w. czy walka zbrojna polskiego podziemia w czasie II wojny światowej; wojna pozycyjna - długotrwałe działania zbrojne bez wyraźnych zmian linii frontu, np. wojna prowadzona między Francją a Niemcami w latach 1914-1918; wojny religijne - charakterystyczne dla okresu reformacji, np. wojna chłopska w Niemczech w latach 1524-1525; wojna światowa - konflikt zbrojny, angażujący większość państw świata; pierwsza w latach 1914-1918 oraz druga 1939-1945; "zimna wojna" - napięte stosunki między państwami lub grupami państw połączone z wyścigiem zbrojeń, wrogą działalnością dyplomatyczną oraz propagandą gospodarczą. Państwa socjalistyczne były w stanie zimnej wojny z państwami kapitalistycznymi po II wojnie światowej. WOJSKO KWARCIANE - wojska, utrzymywane z kwarty, powołane w Polsce w wyniku reform ruchu egzekucyjnego w XVI w. Por. Kwarta. WOLNA ELEKCJA - por. Elekcja. WOLNI DZIEDZICE - w średniowiecznej Polsce większość ludności chłopskiej osiadła na własnej ziemi; od XIII w. popadła stopniowo w zależność od panów feudalnych. WOLNIZNA - w średniowieczu zwolnienie nowych osadników od czynszu na okres od kilku do kilkunastu lat w celu zagospodarowania ziemi, związane z lokacjami wsi na prawie niemieckim. Por. Lokacja. WOLNOMULARSTWO - inaczej masoneria; powstające w XVIII w. tajne międzynarodowe stowarzyszenia o charakterze filozoficznym i politycznym. Stawiały sobie za cel doskonalenie ludzi przez rozwój ich osobowości oraz doprowadzenie do powszechnego porozumienia, zbratania poprzez wyzwolenie z różnic religijnych i stanowych. W pierwszej połowie XIX w., a zwłaszcza w okresie Wiosny Ludów, wolnomularstwo włączyło się do walk narodowo- wyzwoleńczych w całej Europie. WOLNOŚĆ OSOBISTA - prawa polityczne przysługujące obywatelowi. Miały one istotne znaczenie m.in. dla sytuacji chłopów na ziemiach polskich w XIX w. Wolność osobista gwarantowała chłopom możliwość zmiany miejsca zamieszkania i pracy (likwidacja przypisania do ziemi), swobodę wyboru pracy, niepodleganie władzy sądowniczej innej niż sądy państwowe. WÓJT - organizator miasta na prawie niemieckim i jego dziedziczny zarządca w imieniu pana feudalnego (urzędnik księcia); przewodniczył sądowi miejskiemu. Z czasem, gdy miasta zyskały samorząd (od XV w.) obierany przez rajców. WYPRAWY KRZYŻOWE - inaczej krucjaty; wyprawy podejmowane w XI-XIII w. przez rycerstwo europejskie przeciwko Turkom w celu odzyskania i obrony Grobu Chrystusa w Jerozolimie. Por. Zakony. WYSIEDLENIA - przymusowe usuwanie ze stałej siedziby, np. ludności z terenów objętych działaniami wojennymi lub klęskami żywiołowymi; działalność okupanta w stosunku do podbitej ludności cywilnej, np. przymusowe wysiedlanie ludności polskiej z terenów włączonych do Rzeszy i Zwiţzku Radzieckiego w czasie II wojny światowej. WYŚCIG ZBROJEŃ - stały wzrost wydatków na zbrojenia, powiększanie armii, podporządkowanie badań naukowych celom wojskowym, ograniczenie wydatków pokojowych. Wyścig zbrojeń na wielką skalę rozpoczął się przed I wojną światową. Obecnie mocarstwa poprzez szereg umów międzynarodowych starają się proces ten zahamować. Z ZABORY - okres historii Polski od 1772 do 1918 roku, kiedy na skutek polityki sąsiadujących mocarstw - Austrii, Prus i Rosji, Polska, pozbawiona suwerenności i państwowości, podzielona została na trzy części (potocznie zwane zaborami), wcielone do państw zaborców. Por. Rozbiory Polski. ZAKONY - zgromadzenia religijne grupujące ludzi prowadzących wspólne życie oparte na określonej regule zakonnej. Ich członkowie (mnisi, mniszki), chcąc bez zakłóceń realizować zasady wiary, izolowali się w tym celu od świata zewnętrznego, zamieszkując w klasztorach. Jako pierwsi w średniowiecznej Europie pojawili się w X-XI w. benedyktyni i cystersi, później tzw. zakony żebracze - franciszkanie, dominikanie w XI-XII w. W okresie wypraw krzyżowych ważną rolę pełniły zakony rycerskie: templariusze, joannici, krzyżacy. W czasach reformacji powstał nowy typ zakonu (jezuici) nastawiony na szeroką działalność edukacyjną i propagandową w obronie katolicyzmu. ZASADŹCA - organizator wsi na prawie niemieckim; na podstawie umowy z panem feudalnym werbował osadników, zakładał wieś i zostawał przeważnie jej sołtysem. Por. Lokacja. ZBÓR - świątynia protestancka; określa się w ten sposób także ogół członków protestanckiej społeczności religijnej, np. zbór kalwiński. ZESŁANIE - kara stosowana często przez sądy i administrację państwową w Rosji carskiej polegająca na przymusowym przesiedlaniu ludzi na Syberię i poddawaniu zesłańców nadzorowi policyjnemu. Jedna z podstawowych form represji po upadku Powstania Styczniowego. Podobną karę stosowały państwa kolonialne, zsyłając przestępców lub przeciwników politycznych do odległych kolonii, np. do Australii. ZGROMADZENIE - zespół ludzi stanowiący organ władzy; zgromadzenie ludowe - w starożytnym Rzymie, w okresie republiki, najwyższy organ władzy państwowej wybierający urzędników, ustalający prawa, decydujący o wojnie i pokoju; zgromadzenie narodowe - organ ustawodawczy we Francji i innych państwach (inaczej parlament). W Polsce międzywojennej Zgromadzenie Narodowe było wspólnym posiedzeniem sejmu i senatu, na którym wybierano prezydenta; Zgromadzenie Ogólne - jeden z dwóch głównych (obok Rady Bezpieczeństwa) organów Organizacji Narodów Zjednoczonych, składający się ze wszystkich członków ONZ. ZIEMIA - w czasach najdawniejszych w Polsce ziemią nazywano część kraju zwiazaną z określonym grodem; w dobie rozbicia dzielnicowego - poszczególne dzielnice państwa, które w okresie późniejszym przybrały na ogół nazwę województw. Por. Wojewoda. ZIEMIA ŚWIĘTA - Palestyna, kraina leżąca między wybrzeżem Morza Śródziemnego a rzeką Jordan, miejsce urodzenia i życia Chrystusa; teren wypraw krzyżowych w średniowieczu i cel pielgrzymek chrześcijan. ZIEMIAŃSTWO - warstwa właścicieli majątków ziemskich w XIX w., najczęściej wywodząca się ze szlachty. ZIMNA WOJNA - zob. Wojna. ZŁOTA KSIĄŻECZKA - rzekoma bulla papieża Grzegorza XVI do chłopów polskich z początku lat czterdziestych XIX w. Rozpowszechniona w Lubelskiem i Kieleckiem, głosiła likwidację wielkiej własności i wzywała do walki z zaborcą. Napisana prawdopodobnie przez księdza Piotra Ściegiennego. Por. Bulla. ZŁOTA ORDA - państwo mongolsko-tatarskie powstałe z zachodniej części imperium Czyngis-chana w XIII w. Do największej potęgi doszło w XIV w., w następnym wieku uległo rozpadowi na skutek walk wewnętrznych. ZŁOTA WOLNOŚĆ - prawa i przywileje wywalczone przez szlachtę w dawnej Polsce, dające jej nieograniczone swobody polityczne. Por. Demokracja szlachecka. ZŁOTY WIEK - Por. Odrodzenie. ŹRÓDŁO HISTORYCZNE - zachowane ślady życia i działalności człowieka z przeszłości stanowiące podstawę do badań historycznych; dzielą się na materialne (np.: narzędzia, ozdoby, monety, budowle), pisane (m.in.: dokumenty, kroniki, pamiętniki) i ikonograficzne (dzieła sztuki, obrazy, rzeźby, fotografie itp.). Por. Archeologia; Numizmatyka; Ikonografia; Historiografia. ŻUPY - przedsiębiorstwa górnicze w dawnej Polsce, należące do króla; kopalnie soli (np. w Wieliczce), srebra i ołowiu (np. w Olkuszu); w średniowieczu jedno z najważniejszych źródeł dochodów monarchy. ŻOŁD - pieniądze wypłacane żołnierzowi odbywającemu obowiązkową służbę wojskową. ŻYWOTY ŚWIĘTYCH - por. Hagiografia.