W. DANIELEWICZ, J. IZDEBSKA, B. KRZESIŃSKA-ŻACH POMOC DZIECKU I RODZINIE W ŚRODOWISKU LOKALNYM MATERIAŁY POMOCNICZE DLA STUDENTÓW PEDAGOGIKI W. DANIELEWICZ, J. IZDEBSKA, B. KRZESIŃSKA-ŻACH POMOC DZIECKU l RODZIMIE W ŚRODOWISKU LOKALNYM TRANS HUMANA Wydawnictwo Uniwersyteckie Białystok 1995 Recenzja naukowa: prof. dr hab. Julian Radziewicz dr hab. Jerzy Nikitorowicz Projekt graficzny okładki, łamanie i redakcja techniczna: Wojciech Siwak Grafika na okładce: Elżbieta Milko (c) Copyright by TRANS HUMANA Wydawnictwo Uniwersyteckie przy Stowarzyszeniu Absolwentów i Pracowników Wydziału Pedagogiki i Psychologii Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku Białystok 1995 ISBN 83-86696-03-6 Książka finansowana przez Wydział Pedagogiki i Psychologii Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku Nakład: 500 egz. Druk: ORTHDRUK, Sp. z o.o., Białystok, ul. Składowa 9 Spis treści Wstęp CZĘŚĆ I dr Jadwiga Izdebska Teoretyczne przesłanki wychowania i opieki nad dzieckiem.................................................... 11 1. Opieka i wychowanie. ................................................................................ 11 1.1. Określenie pojęć: opieka, wychowanie ................................................... 12 l .2. Związek opieki z wychowaniem. ............................................................ 17 1.3.Kategorie i składniki opieki...................................................................... 17 \J(A. Funkcje opieki. ........................................................................................ 22 1.4.1. Pojęcie i elementy składowe funkcji.................................................... 22 1.4.2. Klasyfikacja funkcji opieki................................................................... 23 vX.4.3. Funkcja opiekuńczo-wychowawcza..................................................... 25 1.5. Podstawowe ogniwa systemu opiekuńczego nad dzieckiem. ................. 26 2. Przedmiot, zadania i zakres zainteresowań pedagogiki opiekuńczej........ 27 Przypisy do części l........................................................................................ 32 CZĘŚĆ II mgr Wioletta Danilewicz Zagrożenia realizacji funkcji współczesnej rodziny. Wybrane problemy.................................................... 37 1. Pojęcie rodziny i jej funkcje..................................... ......................... 37 2. Zagrożenia współczesnej rodziny. ............................................................ 45 2.1. Sieroctwo jako skutek /abur/eń funkcjonowania roil/iny...................... 47 2.2. Sytuacja opiekuńczo-wychowawcza dziecka w rodzinie czasowo niepełnej. ........................................................................................^4^ 2.2.1. Rodziny osierocone na skutek śmierci jednego z rodziców. ............... 58 2.2.2. Rodziny niepełne biologicznie niezamężnych matek z dziećmi.......... 59 2.2.3. Rodziny rozbite na skutek rozwodu lub porzucenia rodziny............... 61 2.2.4. Rodziny niepełne czasowo ze względu na pobyt rodzica w zakładzie karnym ........................................................................................ 64 2.2.5. Rodziny niepełne czasowo ze względu na J^~~ charakter pracy rodzica. ............................................................................L 65 2.2.6. Rodziny czasowo niepełne ze względu na długotrwały pobyt rodzica za granicą........................................................................................ L69 Przypisy do części II. ............................................................................... CZĘŚĆ III dr Beata Krzesińska-Żach Główne kierunki pomocy rod/inie i dziecku w środowisku lokalnym............................................. s.i 1. Pomoc rodzinie - załóż enia i program d/.ialania....................................... K8 2. Instytucjonalna pomoc d/iccku i rocl/imc w środowisku lokalnym -V instytucje socjalno-wychowawc/.e wspomagające md/ine. .......................... 90 3. Wybrane instytucje i organizacje spoIcc/nr świinlc/ncc pomoc d/iccku i rodzinie w środowisku lokalnym .............................. VI * / 3. Stowarzyszenia, ruchy wy/namowc i diaiyUlywna il/ialalność osób prywatnych oraz ich udział w orgam/nwaimi pomocy rodzinie i dziecku w środowisku lokalnym................................................................................. 97 Przypisy do części III ................................................................................... 105 Bibliografia................................................................ 111 WSTĘP Rodzina, poprawnie funkcjonująca, zwana rodziną dobrą, normalną jest podstawowym, najważniejszym, najbardziej wartościowym i niezastąpionym środowiskiem wychowawczym. W sytuacji, gdy rodzina z różnych przyczyn nie wypełnia podstawowych funkcji opiekuńczo-wychowawczych powstaje potrzeba pomocy rodzinie lub zorganizowanie opieki zastępczej nad dzieckiem. Zadanie to spada na społeczeństwo i państwo, które dysponując różnymi formami, metodami i środkami ingeruje w rozmaity sposób w życie rodziny. Szczególnie dzisiaj pomoc rodzinie jest niezbędna, co wynika z określonej, bardzo trudnej sytuacji społecznej, ekonomicznej jaką przeżywa współczesna rodzina. Narażona jest ona bowiem na wiele zagrożeń, niebezpieczeństw powodujących jej dysfunkcjonalność, niewydolność opie-kuńczo-wychowawczą. Do najczęściej występujących, niekorzystnych zjawisk zakłócających prawidłowe funkcjonowanie rodziny należą1 : wysoki wskaźnik rozwodów, migracja, bezrobocie, ubóstwo, bardzo trudna sytuacja mieszkaniowa, niepełność rodziny spowodowana śmiercią, rozpadem, separacją, urodzeniem dziecka poza małżeństwem, także czasowa niepełność rodziny, szerzące się w rodzinie zjawiska patologii społecznej: pijaństwo, agresja, przestępczość, narkomania. Sytuacja życiowa dziecka w rodzinach problemowych, dysfunkcjonalnych jest niezmiernie trudna, bolesna, wymagająca działań, które zmierzałyby do zaspokojenia jego potrzeb. Wszechstronna działalność opiekuńczo-wychowawcza w środowisku lokalnym2, a więc w najbliższym środowisku zamieszkania dziecka, powinna koncentrować się przede wszystkim na rodzinie, dopiero po wyczerpaniu wszystkich możliwych form pomocy i w sytuacji braku jakichkolwiek szans i nadziei na "uzdrowienie" rodziny rozważa się możliwość opieki zastępczej. W ostatnich latach zauważa się w wielu środowiskach lokalnych ożywioną i wielokierunkową działalność instytucjonalną, społeczną podejmowaną przez różne placówki wychowania pozaszkolnego, stowarzyszenia i ruchy wyznaniowe, a także charytatywną działalność osób prywatnych na rzecz pomocy dziecku i rodzinie. Niektóre kierunki i formy ich działania zostaną ukazane w tej pracy. Niniejsze materiały pomocnicze zawierają analizę wybranych tylko zagadnień dotyczących pomocy dziecku i rodzinie w środowisku lokalnym. Skoncentrowano się na kilku problemach z tego zakresu, to jest: na teoretycznych podstawach opieki i wychowania nad dzieckiem, na skutkach zagrożeń funkcjonowania opiekuńczo-wychowawczego współczesnej rodziny, rodzinach czasowo niepełnych oraz na kierunkach, formach i sposobach organizowania pomocy rodzinie i dziecku w środowisku lokalnym. Problemy te wydają się być podstawowe i ważne z punktu widzenia społecznego i pedagogicznego ze względu na ich aktualność społeczną i doniosłość w procesie organizowania opieki i wychowania nad dzieckiem. Wybór tych zagadnień do analizy i charakterystyki podyktowany był względami merytorycznymi i praktycznymi, /ale/ało nam bowiem na zebraniu bardzo rozproszonej w literaturze i piśmiennictwie pedagogic/.-nym wiedzy na wyżej wymienione tematy, ale pr/edc wszystkim na próbie uporządkowania, klasyfikacji, uogólnienia jej i przekazania studentom w tym skrypcie. Wydaje się, że wypełniamy poniekąd pewną lukę w literaturze przedmiotu. Sądzimy, że w ten sposób dostarczymy i rozszer/y my wiedzę studentów w zakresie pedagogiki opiekuńczej o nowe, aktu alne problemy teoretyczne i praktyczne, /wii)/une z opieką nad dzieckiem i rodziną w środowisku lokalnym. Studenci studiów zaocznyeh, zwłaszcza pochodzący z niniejszych miejscowości, mająogromne trudności z dotarciem do literatury przedmiotu. Nielic/.ne podręczniki i skrypty z pedagogiki opiekuńczej wydane wcześniej nic są, w/nawiane, wskutek czego niemal całkowity ich brak w bibliolckach gminnych, szkolnych, miejskich, pedagogicznych wyraźnie odc/.uwaja. sludenci studiujący zaocznie. Świadomość tego faktu towarzys/.yla autorom w przygotowywaniu tej pracy. W związku z tym niniejsze "Materiały pomocnicze" maja. uzupełnić istniejącą lukę na rynku wydawnic/.ym i pomóc studentom w zdobywaniu wiedzy w ramach takich przedmiotów jak: teoretyczne podstawy pracy opiekuńczo-wychowawczej, pedagogika społeczna, metodyka pracy opiekuńczo-wychowawczej. Praca ta dostarcza bowiem studentom podstawowej wiedzy z zakresu omawianej problematyki. Korzystać oni mogą z tych "Materiałów" przygotowując się do ćwiczeń, egzaminów, ale także pisząc pracę magisterską. Każdy rozdział zawiera bogatą literaturę( w odnośnikach) umożliwiającą pogłębienie, rozszerzenie omawianych zagadnień. Na końcu książki znajduje się bibliogra- fia, opracowana problemowo, informująca studentów o najważniejszych pozycjach dotyczących zagadnień stanowiących przedmiot tej pracy. Konstrukcja logiczno-merytoryczna składa się z trzech części i bibliografii. Pierwszy rozdział opracowany przez Jadwigę Izdebską dotyczy teoretycznych podstaw opieki i wychowania nad dzieckiem. Autorka, w oparciu o dotychczasowy dorobek piśmiennictwa pedagogicznego, podejmuje próbę uporządkowania i klasyfikację zagadnień związanych z podstawową terminologią tej pracy: opieka, wychowanie, funkcje opieki. Rozdział ten zamyka schemat ukazujący podstawowe ogniwa systemu opieki nad dzieckiem w środowisku lokalnym, co stanowi punkt wyjścia do analizy problemów zawartych w następnych rozdziałach. Następnie autorka przedstawia bardzo syntetycznie przedmiot, zadania, zakres zainteresowań pedagogiki opiekuńczej i w ten sposób wprowadza studentów w problematykę tej nauki. Część druga, autorstwa Wioletty Danilewicz, dotyczy wybranych problemów współczesnej rodziny. Autorka, w oparciu o analizę literatury i własne badania przedstawia następujące zagadnienia: pojęcie i funkcje rodziny, przyczyny i rodzaje zakłóceń w funkcjonowaniu opiekuńczo-wychowawczym współczesnych rodzin, sieroctwo jako skutek zaburzeń funkcjonowania rodziny (roz.II). Następnie W. Danilewicz analizuje przyczyny niepełności rodzin, podaje ich klasyfikację oraz ukazuje sytuację dziecka w rodzinie czasowo niepełnej ze względu na długotrwały pobyt rodzica lub rodziców za granicą. W części trzeciej Beata Krzesińska-Żach omawia podstawowe kierunki, formy i sposoby organizowania pomocy rodzinie i dziecku w środowisku lokalnym. Przedstawia główne kierunki pomocy rodzinie i dziecku w aspekcie historii pomocyspołecznej oraz analizuje pojęcia: "pomoc społeczna" i "pomoc rodzinie". Następnie B. Krzesińska-Żach charakteryzuje instytucje socjalno-wychowawcze wspomagające rozwój dziecka w środowisku rodzinnym oraz wybrane organizacje społeczne świadczące pomoc rodzinie. Część ta zawiera również omówienie nowej roli stowarzyszeń, ruchów wyznaniowych i kościoła w środowisku lokalnym oraz ich udziału w organizowaniu pomocy dziecku i rodzinie. Książkę tę traktujemy jako materiały pomocnicze w studiowaniu na kierunku pedagogika opiekuńczo-wychowawcza i adresujemy jądo studentów studiów stacjonarnych, zaocznych i podyplomowych. Białystok, 23.V.1994 Jadwiga Izdebską 10 PRZYPISY 'Szerzej, patrz: Pedagogika społeczna, red. T. Pilch, I. Lepaiczyk, Warszawa 1993, część II, s. 121-144, część IV, s. 3 19-397, część V, s. 398-416. 2Lokalne środowisko wychowawcze -jest to zespół czynników społecz-no-kulturowych i naturalnych wywierający wpływ wychowawczy w ramach rejonu zamieszkania, np. osiedle mieszkaniowe, wieś, małe miasto, kilka wsi blisko siebie położonych. W skład tego środowiska wchodzą nie tylko środowiskowe instytucje, placówki, grupy społeczne, stowarzyszenia, organizacje, ale także kontekst geograficzny i społeczno-kulturowy. Zob.: M. Winiarski: Współdziałanie szkoły i środowiska. Warszawa 1992, s. 17. Szerzej na ten temat: T. Pilch, Środowisko lokalne - struktura, funkcje, przemiany, w: Pedagogika społeczna, op. cit. CZĘŚĆ I dr Jadwiga Izdebska TEORETYCZNE PRZESŁANKI WYCHOWANIA I OPIEKI NAD DZIECKIEM Przedstawienie wybranych form i kierunków opieki nad dzieckiem i rodziną w środowisku lokalnym wymaga, jak sądzę, określenia najpierw kluczowych dla tej problematyki pojęć, którymi są: opieka i wychowanie. 1. Opieka i wychowanie. Dla analizy podjętej w tej pracy, wydaje się potrzebne wyjaśnienie terminów używanych często zamiennie, takich jak: działalność opiekuńcza i działalność socjalna'. Są to pojęcia, które różni przede wszystkim zakres i treść podejmowanych działań. Praca opiekuńcza jest elementem pracy socjalnej i związana jest z opieką nad osobami niesamodzielnymi, czy to z racji wieku(dzieci, młodzież), czy z powodu stanu zdrowia (chorzy, inwalidzi). Natomiast praca socjalna jest pojęciem szerszym, łączy się nie tylko z pracą opiekuńczą, ale również z psychoterapią, wychowa- r niem, uczestnictwem w kulturze. Praca socjalna może przyjmować róż'-, ne formy, od pomocy doraźnej (ratownictwa) do działań długofalow^h; wspomagających, wspierających rozwój jednostek i grup. Może ona^do-tyczyć konkretnej osoby, rodziny, grupy, społeczności lokalnej, opierae się tylko na pomocy doraźnej lub na działalności opiekuńczej (w domach dziecka, w zakładach dla przewlekle chorych) czy też na działalności wspomagającej pomyślny rozwój jednostki (np. w świetlicy, klu- 12 bie) albo przyjmować formy kompensacji społecznej (np. rodzina zastępcza, dom dziecka, dom dla osób samotnych). Praca socjalna może w różnych proporcjach zawierać zarówno elementy ratownictwa, opieki, pomocy, jak też kompensacji2. Poniższy wykres pokazuje związek pracy socjalnej z innymi dziedzinami działalności w środowisku życia dziecka. PSYCHOTERAPIA WYCHOWANIE PRACA UCZESTNICTWO r PSYCHO-SOCJALNA^ \ PRACA SOCJALNO-WYCHO-WAWCZA J PRACA SOCJALNA x"~ x^. PRACA KULTURALNO OŚWIATOWA C PRACA ^ j OPIEKUŃCZA v J W KULTURZE Źródło: Pedagogika spoli-czna. red. T. Pilch, I. Lepalczyk, Warszawa 1993,s.92. Jednym / istotnych /agadnień pedagogiki opiekuńczej jest określenie stosunków /achod/,i|cych między opieką a wychowaniem, ukazanie odrębności, swoistości tych dziedzin oraz związków i zależności między nimi. Literatura naukowa przedstawia bardzo różne stanowiska pedagogów w tej kwestii. Nie/ależnie jednak od różnic w poglądach na ten temat, niemal/c ws/.yscy pedagodzy uważają, że opieka wiąże się z wychowaniem. 1.1. Określenie pojęć: opieka, wychowanie. Pojęcia te w literaturze pedagogicznej definiowane są różnie, w zależności od przyjętej orientacji teoretycznej, modelu wychowania, systemu wartości, założeń i kryteriów badawczych. Opieka jest terminem wieloznacznym, odnosi się do bardzo zróżnicowanych działań. Znane definicje tego terminu zawężają lub znacznie poszerzająjego znaczenie. Jedną z pierwszych prób określenia pojęcia 13 opieka podjęła H.Radlińska3, według której, opieka ma miejsce wówczas, gdy występujązjawiska niekorzystne dla rozwoju człowieka tj. zaburzenia psychofizyczne, schorzenia, wyczerpanie fizyczne, samotność, nałogi. Z kolei inni badacze4 bardzo szeroko ujmują opiekę, łącząc jaz działalnością społeczną, wychowawczą. J. Pięter5 traktuje opiekę jako wychowanie opiekuńcze. M. Jakubowski wiąże ją z warunkami i czynnościami wychowawczo-społecznymi. Próbę określenia pojęcia "opieka nad dzieckiem" przedstawił Cz. Cza-pów6, według którego oznacza ona czynności mające na celu dostarczenie pożywienia, ubrania, mieszkania, ochrony życia i zdrowia, zapewnienie dzieciom rozrywki, dostępu do różnych dóbr, przedmiotów, warunkujących zaspokojenie potrzeb dziecka. Opiekę można więc traktować w ujęciu wąskim lub szerokim; w wąskim wedługA. Kamińskiego - są to różnego rodzaju świadczenia materialne i psychiczne w stosunku do osób niezdolnych do zaspokojenia potrzeb, nie mogących własnymi siłami dać sobie rady w życiu, osób dotkniętych klęską żyć i ową. W szerokim ujęciu - opieka dotyczy pomocy, jaką udziela się społeczeństwu w celu zapobiegania wszelkiego rodzaju nieprzystosowaniu, dezintegracji społecznej, brakom zdrowotnym, moralnym, materialnym. Opieka obejmuje działania intencjonalne, podejmowane świadomie, które kierowane są na dzieci, młodzież, ludzi dorosłych. Słusznie pisze J. Maciaszkowa7, że opieka jest to ogół działań podejmowanych prze/ osoby i instytucje w celu stworzenia warunków do zaspokojenia potrzeb przede wszystkim dzieci i młodzieży. Działania opiekuńcze mogą mieć charakter: a) świadczeń materialnych, rzeczowych, zabiegów organizacyjnych stwarzających warunki prawidłowego rozwoju; b) pomocy psychiczno-emocjonalnej, nastawionej na rozumienie polr/eb drugiego człowieka, wspieranie jego zachowań samowychowawc/.ych, tworzenie więzi emocjonalnej między wychowankami a wychowawcą. Podstawowym pojęciem dla całej pedagogiki, w tym równie/, dla pedagogiki opiekuńczej jest wychowanie ujmowane bard/o ró/.nic jako oddziaływanie8, działanie9, czynność1", przygotowanie", urabianic':. Najczęściej w literaturze przedmiotu wychowanie określa się jako proces, zmierzający do osiągania określonych elektów lub jako elekt tych d/ia-łań, zabiegów11. Podkreśla się, że jest to celowe, świadome i specylic/.ne działanie mające na celu osiągniecie w/glednic trwałych skutków w ro/- 14 woju fizycznym, umysłowym, społecznym, kulturalnym, duchowym dzieci i młodzieży. Wychowanie jest przekazaniem dzieciom wiedzy o otaczającym świecie, dziedzictwa kulturowego, przygotowaniem do pełnienia określonych ról społecznych. Przypisuje się też wychowaniu wąskie lub szerokie znaczenie14. H. Muszyński15 ujmuje wychowanie wąsko -jako wszelkie zamierzone działania mające na celu wywołanie trwałych, pożądanych zmaian w osobowości dzieci, dotyczących kształtowania kierunkowych dyspozycji osobowych takich jak: postawy, przekonania, u/.nawane wartości. Psychologowie16 natomiast traktują wychowanie szeroko, jako dynamiczny, złożony układ oddziaływań społecznych (inlencjonalnych, interpersonalnych, pośrednich, bezpośrednich), wywołujących /ininny w osobowości człowieka poddawanego tym oddziaływaniom" lub jako "proces kształtowania osobowości pr/e/oddziaływania w/.glc' zauważyć, /e dość często w badaniach pedagogicznych ujmowano wychowanie d/iecka w sposób przedmiotowy, co oznaczało, jak pisze F. Adamski' , /.c wychowywać należało nie dla niego samego, ale dla jakiejś idei, dla "kogoś innego" lub "czegoś", co prowadziło do lekceważenia wartości d/iecka i manipulowania środkami wychowawczymi. W świetle zaś filozofii personalistycznej26 wychowanie jest kształtowaniem człowieka, każdego indywidualnie, kształtowanie osoby ludzkiej. A. Tchorzewski27 pisząc, że wychowanie jest ustawiczną propozycją wychowujących skierowaną na wychowanka, którą może on zaakceptować lub odrzucić, akcentuje tym samym poszanowanie prawa podmiotu do wolności, autonomii, szacunku. 15 Nowe próby zdefiniowania tego pojęcia idą w kierunku rozumienia wychowania jako "swoistego"rodzaju spotkania. Słowo "spotkanie - pisze A. Przecławska - ma w sobie wymowę czegoś bezpośredniego i osobowego, nadaje podmiotowy charakter działaniom wychowawcy i wychowanka"28. Wychowanie rozumiane jako spotkanie to nie tylko spotkanie z innymi ludźmi, ale także z samym sobą, ze światem wartości, wyobrażeń i marzeń, to też spotkanie kogoś słabego z kimś kto jest silniejszy, "wie lepiej", ma większe poczucie odpowiedztalności,pewniej się czuje na tej drodze2''. Potrzebę takich spotkań dostrzega się szczególnie w sytuacjach opiekuńczo - wychowawczych w rodzinie, w placówce opiekuńczo - wychowawczej, w środowisku lokalnym. W kontekście zagadnień dotyczących wychowania rozumianego jako swoiste spotkanie, znajduje swoje miejsce pojęcie "służby"3", terminu, który ma określoną tradycję w pedagogice społecznej i pedagogice opiekuńczej, który oznacza "takąformułę życiowej satysfakcji, w której własny los w sposób harmonijny byłby związany z losami innych ludzi"'1. Także w duchu pedagogiki humanistycznej Z. Kwieciński ujmuje wychowanie jako "(...) przechodzenie od przygotowywania dla ściśle określonych i reglamentowanych przyszłych ról pracowniczych i obywatelskich (przez przyswajanie sobie i stosowanie wzorów i reguł zachowań) do przeżywania dzieciństwa i młodości oraz uczestniczenia młodzieży w życiu publicznym, przestrzegania jej prawa do wyboru, do szczęścia, do samostanowienia o sobie"32. Podane powyżej określenia terminów: opieka i wychowanie wskazują na pewną odmienność w ujmowaniu przez pedagogów zakresu treści tych pojęć, a więc na podobieństwa, jak też różnice zachodzące pomiędzy nimi. Niektórzy badacze zakładają bardzo ścisły, daleko idący związek opieki i wychowania31, inni próbują odróżnić, oddzielić te dwa pojęcia1', / kolei jeszcze inni pedagodzy wskazują wprawdzie na specyfikę każdego /. tych pojęć, ale jednocześnie na wzajemne przenikanie/" Według 11. Ra-dlińskiej36 we wszystkich czynnościach opiekuńczych odbywa się akl wychowawczy. Opieka stwarza niezbędne warunki dla wychowania, a wychowanie dostarcza opiece metod służących aktywizacji jednostki. Działalność opiekuńcza i wychowawcza składa się / łych samych elementów, ale ich jakość jest różna, jak różne sq rod/ajr d/ialania. - Opieka jest działalnością pierwotną w stosunku do wychowania i wyznaczona jest przede wszystkim konicc/nościa, /ai-howania istnienia i 16 jego ciągłości, podejmowana jest ona w celu zaspokojenia potrzeb dzieci i młodzieży. Wychowanie natomiast jest działalnością mającą na celu kształtowanie osobowości jednostek, według określonego systemu wartości, przyjętych celów wychowania. - Celem działalności opiekuńczej jest zaspokojenie opiekuńczych potrzeb jednostki, natomiast celem wychowania jest kreatywny rozwój osobowości jednostki, wspomaganie jego rozwoju. - Opieka wyznaczana jest potrzebami opiekuńczymi wychowanka, a wychowanie- wymaganiami społecznymi. - W działalności opiekuńczej chodzi głównie o organizowanie, tworzenie warunków, zapewnienie środków i psychicznej pomocy jednostce, w wychowaniu zaś o przekazywanie treści, norm i wartości uznawanych za społecznie pożądane. - Różne są też cele, dla których podejmuje się działania: "w opiece ze względu na potrzeby jednostki, w wychowaniu - też jednostki, ale z wyboru na społecznie uznawany, normatywny ideał".17 - W procesie wychowania podstawowym elementem jest system wartości, a efekty działań wychowawczych zależą w dużym stopniu od uznawanych przez dzieci i młodzież wartości. Opieka natomiast musi być realizowana "nie/ale/nie od tego, jaki system wartości uznaje podopieczny i czy pragnie /mian idących w kierunku zachowania norm społecznie aprobowanych". '* Mogą zaistnieć takie sytuacje, kiedy opieka wyraźnie dominuje nad wychowaniem, występuje jakby samoistnie np.ratowanie ofiar wojny, katakl i/.mów, wypadków losowych, żywiołów itp. Może również wystąpić wyraźna rozbieżność, a nawet sprzeczność działań wychowawczych i opiekuńczych, czego przykładem jest surowy system wychowania spartańskiego, system faszystowsko- rasistowski, ograniczający, udaremniający indywidualne potrzeby, dążenia, pragnienia jednostki. W pracy opiekuńczo-wychowawczej (rodziny, placówki) może mieć miejsce niewłaściwa, niekorzystna opieka lub wychowanie, prowadzące do niekorzystnych skutków w rozwoju dzieci i młodzieży. I tak, na przykład, opieka niedostateczna poprzez swój ograniczony, niepełny i ubogi proces utrudnia i pozbawia skuteczności wychowania. Również negatywny wpływ na wychowanie ma opieka patologiczna, przykładem może tu być tzw. "ślepa miłość" rodzicielska, nadmierna, przesadna. 17 Z kolei wychowanie niedostateczne dzieci i młodzieży wpływa niekorzystnie na przebieg i skutki opieki, poprzez utrudnianie jej realizacji, przeciwstawianie czy też bierne uczestniczenie wychowanków w tym procesie. Słusznie pisze Z. Dąbrowski39, że najkorzystniejsza sytuacja występuje wtedy, gdy organizacja procesu opiekuńczego sprzyja urzeczywistnieniu celów i założeń wychowawczych. Opiekun bowiem " w procesie zaspokajania opiekuńczych potrzeb dziecka zabiega równocześnie o realizację określonych celów wychowawczych".40 1.2. Związek opieki z wychowaniem. Opiekę i wychowanie łączy ten sam podmiot oddziaływania, jakim jest jednostka ludzka. Fakt ten wyznacza określone cele, zadania i kierunek działania. Związek opieki rozumianej jako działalność zmierzająca do zaspokojenia potrzeb opiekuńczych, z wychowaniem polegającym na rozwoju osobowości dzieci i młodzieży zachodzi wtedy, gdy: - zaspokajając różnorodne potrzeby podopiecznych opieka umożliwia podejmowanie działalności wychowawczej, stając się warunkiem niezbędnym tej działalności; - działalność wychowawcza skierowana jest na analizowanie potrzeb wychowanków; - człowiek, jako podmiot działalności opiekuńczej wpływa na wzajemne współdziałanie ze sobą tych dziedzin, jako dwóch podstawowych czynników rozwoju; - obie te dziedziny maj ą wspólnego opiekuna opiekuna - wychowawcę lub instytucję opiekuńczo-wychowawczaj - organizowanie procesu wychowania jest zgodne z celami i założeniami opieki; - stwarzanie podopiecznym materialnych warunków życia, zaspokajanie ich biologicznych potrzeb, umożliwia określone, wychowawcze oddziaływanie wobec nich. 1.3. Kategorie i składniki opieki. Opieka zajmuje istotne miejsce w życiu rodzinnym, społcc/nym, w sferze moralności czy też prawa. Stąd też możemy w strukturze opieki wyróżnić pewne jej kategorie (aspekty) i ujmować opiekę jako kategorię: rodzinną, społeczną, moralną, prawną41. Rodzina od początku swego istnienia zawsze spełniała jedną z podstawowych swych funkcji tj. sprawowanie opieki nad dzieckiem, zaspokajanie jego potrzeb, przygotowanie do samodzielnego życia w przyszłości. W opiece rodzinnej najważniejszą wartościąjest dziecko, jego szczęście, a specyficzną cechą jest naturalny, bardzo intymny, bezpośredni, nieformalny charakter oddziaływań, oparty na wzajemnej miłości, silnej więzi emocjonalnej między dzieckiem a rodzicami, zaangażowanie rodziców w ten proces. Opieka jako kategoria moralna42 tkwi od wieków w odczuciach i świadomości ludzi i przejawia się w po/.ylywnym lub negatywnym stosunku do jej realizacji. Normy moralne /.uwierają określone obowiązki jednostki, grupy społecznej dotyczące równie* d/iulalności opiekuńczej np. konieczność świadczenia pomocy ku/dc-nni. klo pomocy takiej potrzebuje lub rezygnuje z własnych kor/yści /.u cenę niesienia pomocy niezbędnej dla życia innych osób ilp. Opieka ma charakter spolec/.ny wtedy, gdy jest sprawowana przez społeczeństwo, jego siłami i środkami (poprzez powołane do tego celu instytucje opiekuńc/.e, organizacje, stowarzyszenia społeczne). Opieka jako kategoria społeczna przejawia się w społecznej świadomości ludzi, głównie: - "w ich nastawieniach i oczekiwaniach określonych świadczeń opiekuńczych '/K strony instytucji społecznych"; - w przekonaniu o powołaniu i powinności tych istytucji spełniania określonych funkcji opiekuńczych; - w przeświadc/eniach o posiadaniu uprawnień do korzystania z tych świadczeń pr/e/ pewne kategorie obywateli; - w poczuciu bezpieczeństwa i powinności jutra w przypadkach pełnych gwarancji i niezawodności społecznej interwencji opiekuńczej; - w odczuciach dezaprobaty i niezadowolenia wobec zaniechania lub ograniczenia, należnej ze strony społeczeństwa opieki; - w odczuciach równorzędności, sprawiedliwości, normalności albo przeciwnie - niesprawiedliwości, różnic i nienormalności w świadczeniach opiekuńczych.43 Opieka społeczna, podobnie jak inne jej kategorie, odznacza się złożonością, różnorodnością zadań, działań oraz rezultatów, skutków tych działań. Złożoność ta dotyczy trzech płaszczyzn: 19 - instytucji (ich wielość, różnorodność) podejmujących działalność opiekuńczą; - wychowanków - różniących się wiekiem, statusem społecznym, pełnionymi rolami społecznymi, także różnymi dewiacjami; - wielości form realizacyjnych różnym potrzebom opiekuńczym44. Dzisiaj opieka społeczna staje wobec bardzo trudnych zjawisk, często przybierających charakter masowy, zjawisk związanych na przykład z bezrobociem, ubóstwem niektórych grup społecznych, przestępczością! innymi negatywnymi skutkami cywilizacji współczesnej45. Sytuacja ta wymaga intensywnych działań społecznych związanych z zaspokojeniem bardzo wielu, rozlicznych i złożonych potrzeb opiekuńczych. Prawny charakter opieki określa głównie to, że stanowi ona system świadczeń prawnie gwarantowanych, wynikających z uznanych przez państwo uprawnień. Normy opiekuńcze zawarte w "Kodeksie rodzinnym i oipiekuńczym"46 określają uprawnienia do korzystania ze świadczeń opieki, a także powinności instytucji społecznych. Obowiązki państwa dotyczące działalności opiekuńczej określa Konstytucja Rz^czypo-spolitej. Pojęcie opieki, jak powiedzieliśmy wyżej, ma szeroki, międzyludzki zakres, a jej celem jest zaspokojenie potrzeb tych osób, grup społecznych, które nie są w stanie samodzielnie zaspokoić podstawowych i niezbędnych do życia i rozwoju potrzeb. Opieka międzyludzka, jako centralny składnik opieki «"w ogóle" jest dziedziną szeroką, wewnętrznie zróżnicowaną, złożoną. Z. Dąbrowski47 szczegółowo analizuje zakres opieki, wyodrębniając jej składniki, za podstawę przyjmując takie kryteria jak: - podmiot i charakter opieki, -jej przedmiot, - przejawy opieki w ciągu życia jednostki, - bieżące i perspektywiczne wymiary opieki, - stopień powszechności, - opiekuńcze funkcje różnych instytucji, - ilość zaspokajanych potrzeb, - stopień zaspokojenia potrzeb, - stan zaspokojenia potrzeb i jego skutki. W tym miejscu zasygnalizujemy niektóre tylko, wybrane, istotne dla naszej analizy zagadnienia związane z opieką i jej składnikami. 20 Biorąc pod uwagę podmiot i charakter opieki międzyludzkiej dzielimy ją na: rodzinną, społeczną, interpersonalną, co obrazuje poniższy wykres. OPIEKA MIĘDZYLUDZKA RODZINNA (w rodzinie normalnej, zastępczej, pełnej, niepełnej, wiejskiej, miejskiej, dużej, matej. zrekonstruowanej, czasowo niepełnej) NORMALNA - powszechna - zakładowa - funkcja opiekuńcza instytucji społecznych SPOŁECZNA INTERPERSONALNA (podejmowana przez jednostki wobec siebie w sposób nieformalny, spontaniczny, bezinteresowny) INTERWENCYJNO-KOMPENSACYJNA - kompensacja niedostatków opieki rodzinnej - kompensacja nedostatków rozwojowych - kompensacja szkód losowych Biorąc natomiast pod uwagę wiek podopiecznych, możemy wyróżnić opiekę nad d/icćmi, młodzieżą, dorosłymi, ludźmi trzeciego wieku. Szczególnej opiece podlegajądzieci i młodzież, które przejawia różne dewiacje, a więc: sieroty, upośledzeni, społecznie niedostosowani, kalecy, chorzy, ofiary wojny, wypadków losowych, klęsk żywiołowych, uzależnieni od tzw. "sil wy/s/.ych". Jeżeli za kryterium podziału przyjmiemy stany i role życiowe możemy mówić o opiece nad rodziną, nad macierzyństwem. W działalności opiekuńczej mogą wystąpić różne stany zaspokojenia potrzeb wychowanków oraz różne skutki tej działalności, o czym informuje poniższy wykres. 21 OPIEKA MIĘDZYLUDZKA profilaktyczna - zbieżna interwencyjna - kompensacyjna rewalidacyjna lecznicza działania wyprzedzajqce działania zwykłe działania w sytuacjach zagrożenia działania na ujemne skutki Źródło: Z. Dąbrowski, Teoretyczne podstawy opieki i wychowania opie-kuńczego, Toruń 1980, s. 61. Opieka profilaktyczna - są to działania zapobiegające powstawaniu | niekorzystnych stanów, sytuacj i, które utrudniałyby zaspokojenie potrzeb i opiekuńczych, działania wyprzedzające niezaspokojenie tych potrzeb. f: Opieka zbieżna (zwykła) - występuje we wszystkich typach działal-j| ności opiekuńczej ,jako zwykły przejaw i jako postulat optymalizacyj-g ny"48. Występuje we wszystkich tych rodzinach i placówkach opiekuń- §^ czo-wychowawczych, w których opieka przebiega normalnie, w sposób racjonalny, świadomy. -•-- - .j *•• ' v *' Opieka interwencyjna - podejmowana jest w sytuacjach realnego za- -j- grożenia, a jej celem jest usuwanie zagrożeń, przywracanie normalnego |fe stanu równowagi np. interwencja sądu w sytuacjach rażących zaniedbań "^ opiekuńczych w rodzinie. Opieka kompensacyjna - polega na zastępowaniu utraconych przez wychowanków pewnych wartości opiekuńczych (np. rodziny, domu ro-: dzinnego, kolegów) i wyrównywaniu określonych strat, niedostatków poprzez organizowanie zastępczego opiekuna np. rodzina zastępcza, pogotowie opiekuńcze, dom dziecka. Opieka rewalidacyjna - odnosi się do tych osób, u których występują wyraźne odchylenia od psychofizycznej normy, w stosunku do których istnieje konieczność podjęcia działalności opiekuńczej: niespecjalistycz- 22 nej (np. w rodzinie, w domu dziecka, w szkole), bądź specjalistycznej (np. w zakładach specjalnych dla dzieci z odchyleniami od normy, w prewentoriach, w domach wczasów dziecięcych). Opieka rewalidacyjna, w porównaniu z opieką kompensacyjną -są to działania podejmowane dla wyrównywania zastanych ubytków, ale wymagające więcej czasu, środków, sił, a więc specjalnych instytucji, specjalnych opiekunów. Opieka lecznicza - są to działania, które polegają na zaspokajaniu potrzeb chorobowych wychowanków, a ich zaspokojenie warunkuje powrót do zdrowia. Instytucjonalnymi warunkami opieki leczniczej są placowi służby zdrowia: prewentoria, sanatoria, s/.pitalc, placówki opieki specjalnej. 1.4. Funkcje opieki. 1.4.1. Pojecie i elementy .składowi* funkcji. Pojęcie funkcji w literatur/e naukowej jest bardzo różnie definiowane, w ujęciu szerszym lub we/szym, pr/ypisuje się mu różny zakres znaczeniowy4". W naukach spolcc/.nych pojęciu temu nadaje się czasami rozumienie potoczne, które o/nac/a role, zadania, obowiązki. Utożsamia się zakres trściowy tych pojęć i Mywa się ich zamiennie. Dotyczy to zwłaszcza terminów "funkcja", "rola". Używa się ich jako synonimów, tymczasem "rola" jest pojęciem s/erszym, nadrzędnym w stosunku do funkcji i oznacza miejsce w określonym układzie czy systemie, miejsce narzujące pewne funkcje, pewne obowiązki5". Słowo "funkcja" jest terminem matematycznym i oznacza zależność jednej wielkości od drugiej, współzależności między wielkościami, zmiennymi51. Funkcja definiowana bywa jako działanie52 określonego elementu w układzie, do którego ów element należy, prowadzące do realizacji zaplanowanego celu, działanie rozumiane jest tu jako aktywność ukierunkowana, prowadząca do pewnych zmian. Takie określenie pojęcia lun kej a oznacza występowanie pewnych zmiennych oraz zależności międ/y nimi. Szczegółową analizę pojęcia "funkcja"- w aspekcie teoretyc/nych i metodologicznych podstaw jej badania - (na przykładzie rodziny) pr/ed- 23 stawił Z. Tyszka53. Autor wyróżnił w ramach funkcji trzy elementy, stanowiące jedność, są to: zadania, działania i efekt działalności. Zadania ukierunkowują działanie, którego wynikiem są określone re-/ultaty, zaznaczające się w samym przedmiocie działania, jak też w innych elementach systemu np. rodziny, szkoły, placówki opiekuńczej. Zadania, działania i ich skutki " stanowią pewien przyczynowo-skutko-wy ciąg, w ramach którego elementy wymienione wcześniej, kształtują elementy wymienione w następnej kolejności".54 Z. Tyszka55 do określenia funkcji wprowadza aspekt kulturowy, jako czwarty element, poza wymienionymi poprzednio elementami (zadania, działania, skutki). Stanowi on wzbogacenie pojęcia o normy i wzory społeczne, które regulują zachowania realizatorów funkcji. W trakcie realizacji funkcji (np.rodziny) ma miejsce korzystanie przez dzieci i młodzież z określonych norm, wzorów, wartości przyjętych, wypracowanych w danym środowisku przez pokolenia. Funkcja opieki56 oznacza działanie i współdziałanie permanentne, wyspecjalizowane, podejmowane przez osoby prywatne, instytucje opie-kuńczo-wychowawcze, stowarzyszenia, grupy społeczne, które wynikają z określonych celów i potrzeb opiekuńczych i prowadzące do określonych efektów głównych oraz ubocznych. Z definicji tej wynika, że funkcje opieki (realizowane w rodzinie, środowisku lokalnym, w placówce), służą zaspokojeniu określonych potrzeb: bezpieczeństwa, zachowania życia, zdrowia, miłości i przynależności, dotyczących warunków materialnych, bytowych ale także aktywności, samodzielności dzieci i młodzieży. 1.4.2. Klasyfikacja funkcji opieki. W bardzo różny sposób ujmowane są funkcje opieki, badacze podają różny ich zakres ilościowy, używa się różnych terminów "dla dowolnie wybranych zjawisk i czynności"57. Na przykład Z. Dąbrowski58 wyróżnia cztery podstawowe funkcje opieki wobec wychowanków: 1. Funkcja homeostatyczna -jej realizacja prowadzi do zaspokojenia określonych potrzeb podopiecznych, na przykład: zachowania zdrowia, życia, rozwoju osobowości jednostek. 2. Funkcja regulacyjna - umożliwia (dzięki określonym działaniom) odpowiednie regulowanie i rozbudzanie potrzeb wychowanków poprzez m.in. 24 - hamowanie i ograniczanie tendencji ekstremalnych (tj. tendencji do maksymalizacji i minimalizacji w zakresie zaspokajania potrzeb), - rozwijanie i utrwalanie tendencji optymalizacyjnych w zaspokajaniu potrzeb, zgodnych z wymaganiami społecznymi, - hamowanie, ograniczanie, wygaszanie potrzeb sprzecznych z obowiązującymi normami społecznymi, wartościami, - hamowanie i wygaszanie potrzeb związanych z nałogami, - akceptowanie i przestrzeganie odpowiedniej hierarchii w zaspokajaniu potrzeb, - kompensowanie potrzeb niezaspokojonych popr/e/ /ustępowanie ich innymi, - utrwalanie i rozwijanie potrzeb po/ytywnych / punktu wid/enia m/woju, wychowania, kształcenia(tm), 3. Funkcja usamodzielniająca - prowad/i wychowanka do w/.nlednir samodzielnego i niezależnego funkcjonowania w spolfc/cństwic, do samodzielnego zaspokojenia i regulowania swych potr/eb, 4. Funkcja socjalizacyjna"" - dotyc/.y ks/laltowania u wychowanków s/e-regu ważnych, ze względu na innych lud/i (grupy społcc/ne, społcc/.eń-stwo) dyspozycji, cech osobowości, umożliwiających zaspokojenie lud/kich potrzeb61. Polega ona na wprowadzeniu dzieci w świat kultury danego państwa, na przygotowaniu dzieci do samodzielnego pełnienia ról społecznych62. Podobnie F. Adamski61 funkcję socjalizacyjna rod/iny wiąże z przygotowniem dzieci do życia w społeczeństwie poprze/ przekazanie im wartości kultury. Zdaniem Z. Tyszki64 funkcję socjalizacyjna (np.rodziny, instytucji wychowania pozaszkolnego) jest funkcją nac/,cl-ną, leży niejako u podstaw innych funkcji i spełnia w stosunku do nich rolę kreatywną. Funkcje łączy się /. potrzebami, ponieważ ukierunkowują one działania opiekuńcze, które prowadzą do zaspokojenia określonych potrzeb wychowanka np. zdrowia, bezpieczeństwa, miłości, przynależności, akceptacji, warunków materialnych. Przyjmując za kryterium podziału funkcji znane w literaturze klasyfikacje potrzeb, możemy wyodrębnić następujące funkcje opiekuńcze: - funkcję materialną, ekonomiczną, - funkcję zdrowotną, - funkcję przynależności i miłości, - funkcję rozwoju osobowości, - funkcję twórczą, kreatywną, 25 - funkcję samourzeczywistnienia, samorealizacji, - funkcję estetyczną, - funkcję społeczną. Ze względu na kierunek działalności opiekuńczej w placówkach opie-kuńczo-wychowawczych, w środowisku lokalnym (grupy społeczne, stowarzyszenia i organizacje społeczne) wyróżnić można: - funkcję diagnostyczną, - funkcję profilaktyczną, - funkcję terapeutyczną, - funkcję resocjalizacyjną; - funkcję rewalidacyjnaj - funkcję rehabilitacyjną; Biorąc pod uwagę formy opieki (rodzinne, zakładowe, opieka całkowita, częściowa), możemy analizować: - funkcje opiekuńcze rodziny naturalnej, - funkcje opiekuńcze rodziny pełnej, - funkcje opiekuńcze rodziny niepełnej, - funkcje opiekuńcze rodziny czasowo niepełnej, - funkcje opiekuńcze rodziny zastępczej, - funkcje opiekuńcze domu dziecka, - funkcje opiekuńcze pogotowia opiekuńczego, - funkcje opiekuńcze internatu, świetlicy, zakładu wychowawczego itp. 1.4.3. Funkcja opiekuńczo-wychowawcza. W działalności opiekuńczej funkcją naczelną jest funkcja opiekuńczo-wychowawcza, leży ona niejako u podstaw innych funkcji i spełnia w stosunku do sposobów ich występowania rolę kreatywną. Funkcja opiek u ń c z a - jest zespołem intencjonalnie podejmowanych przez osoby prywatne, stowarzyszenia, instytucje wychowawcze, społeczne, działań w celu stworzenia warunków do zaspokojenia potrzeb dzieci i młodzieży: materialnych, rzeczowych, organizacyjnych, stwarzających warunki prawidłowego rozwoju, jak też potrzeb psychicz-no-emocjonalnych. Funkcja wychowawcza-są to świadome, systematyczne, permanentne działania mające na celu osiągnięcie pozytywnych zmian w osobowości dzieci i młodzieży, w ich rozwoju fizycznym, umysło- 26 wym, społecznym, kulturalnym. Są to działania przygotowujące wychowanków do pełnienia określonych ról społecznych. W rzeczywistości obie te funkcje: opiekuńcza i wychowawcza nawzajem się uzupełniają, wspierają. Realizacja funkcji opiekuńczej umożliwia skuteczność realizacji funkcji wychowawczej. Zapewnienie wychowankom odpowiednich warunków materialnych, psychicznych, psychospołecznych warunkuje przebieg i efekty pracy wychowawczej. Funkcje te realizowane są w stosunku do tego samego podmiotu - jednostki ludzkiej i mają na względzie dobro dziecka, zaspokajanie jego potrzeb, rozwój fizyczny, społeczny, kulturalny dzieci i młodzieży. Związek obu funkcji: opiekuńczej i wychowawczej zachodzi wtedy, gdy zaspokajając różnorodne potrzeby podopiecznych, opieka umożliwia realizację działalności wychowawczej, gdyż staje się warunkiem koniecznym takiej działalności. Również odpowiednie działania wychowawcze mogą przyczynić się do rozwijania, wyzwalania, aktualizowania potrzeb opiekuńczych wychowanków. Realizacja funkcji opiekuńc/,o-wychowawczych (w rodzinie, w placówkach opiekuńczych, w grupach społecznych, w środowisku lokalnym) zależy od samego podmiotu reali/iija.cego te funkcje, a więc np. od składu, struktury ról społecznych, wię/i emocjonalnej. 7 drugiej strony na realizację funkcji opieki ma wpływ cały /cspól uwarunkowań politycznych, społecznych, kulturalnych, ekonomic/.nych, tkwiących w makro- i mikrostrukturach społecznych. 1.5. Podstawowe ogniwa systemu opieki nad dzieckiem. W strukturze opieki (całkowitej i częściowej) nad dzieckiem możemy wyróżnić podstawowe ogniwa (elementy) powiązane ze sobą bezpośrednio lub pośrednio, tworzące pewną zintegrowaną całość. Wyodrębnić możemy trzy główne ogniwa: I. Instytucje wychowania naturalnego: - rodzina, - grupa rówieśnicza. - środowisko sąsiedzkie. II. Instytucje szkolne: - świetlica szkolna, - internat, - półinternat, 27 - klub uczniowski, - zespoły socjoterapeutyczne, - klasy terapeutyczne, - grupy profilaktyczno-terapeutyczno-wychowawcze, - zajęcia pozalekcyjne (koła zainteresowań, organizacje uczniowskie). III. Instytucje wychowania pozaszkolnego. 1. Placówki opieki częściowej . a) rekreacyjne: place gier i zabaw, ogrody jordanowskie, domy wczasów dziecięcych, sezonowe placówki wypoczynku; b) wychowawcze: świetlice TPD, świetlice dworcowe, świetlice środowiskowe, bursy, stancje; c) profilaktyczno-wychowawcze: ogniska- wychowawcze, ośrodki terapeutyczne, ośrodki szkolno - wypoczynkowe, obozy terapeutyczne. 2. Pogotowia opiekuńcze. 3. Ośrodki adopcyjno-opiekuńcze TPD. 4. Placówki opield całkowitej: a) opiekuńcze (dla dzieci osieroconych): - rodziny zastępcze, - rodzinne domy dziecka, - wioski dziecięce, - domy małego dziecka, - domy dziecka. b) resocjalizacyjne: (dla niedostosowanych społecznie): - młodzieżowe ośrodki wychowawcze, - schroniska dla nieletnich, - policyjne izby dziecka; - zakłady poprawcze, - ośrodki odwykowo - resocjalizacyjne dla uzależnionych. 2. Przedmiot, zadania i zakres zainteresowań pedagogiki opiekuńczej. Pedagogika opiekuńcza ujmowana najczęściej jako szczegółowa dziedzina65, gałąź66 lub kierunek67 pedagogiki społecznej, powstała w XIX wieku. Jej geneza68 łączy się z określonymi zjawiskami i przeobra/enia-mi społeczno-politycznymi i ekonomicznymi jakie miały miejsce w tym czasie w Europie i Ameryce"9. Konsekwencją tych /mian były szer/ące się zjawiska patologii społecznej jak nędza, bezrobocie, demoralizacja i 28 włóczęgostwo dzieci; wymagające pomocy, opieki. Wiele organizacji i stowarzyszeń dobroczynnych , związków świeckich i wyznaniowych , wiele osób prywatnych inicjowało pomoc dla osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji70. Podjęcie takich działań, najczęściej o charakterze materialnej pomocy, coraz częściej poprzedzały badania naukowe mające na celu określenie na podstawie diagnozy potrzeb opiekuńczo-wychowawczych jednostek, grup społecznych. Badania empiryczne stanowiły podstawę do opracowań teoretycznych z dziedziny opieki nad dzieckiem. W początkowym etapie rozwoju, pedagogika opiekuńcza koncentrowała swoje zainteresowania przede wszystkim na zagadnieniach /wiązanych z sieroctwem, opieką całkowitą, jednak z upływem c/asu i w związku z narastającymi problemami społecznymi, a także wrą/ / i o/wojem nowych form opieki przedmiot pedagogiki opiekuńczej uległ m/szerzeniu i pogłębieniu o nowe dziedziny tj. np. opieka i wychowanie w rodzinie, w instytucjach wychowania pozaszkolnego, w szkole71, w środowisku lokalnym72. Dzisiaj przedmiotem penetracji teoretycznej i empirycznej pedagogiki opiekuńczej staje się opieka wychowawcza, społeczna, również prawna, zdrowotna71. Problematyka pedagogiki opiekuńczej koncentruje się wokół syl uncji wychowawczych, wymagających pomocy społecznej. Zajmuje się- ona działalnością opiekuńczą w szerokim zakresie, a więc zarówno warunkami, jak też c/.ynnościa-mi opiekuńczymi74. W centrum jej zainteresowań jest tworzenie warunków do zaspokojenia potrzeb dzieci i młodzieży, związanych z rozwojem ich osobowości7". Jest to nauka, która bada, opisuje, wyjaśnia fakty, sytuacje i procesy oraz istniejące miedzy nimi zależności związane z tworzeniem warunków do zaspokojenia potrzeb ludzi, szczególnie dzieci i młodzieży"'. Zadania pedagogiki opiekuńczej wiążą się z przedmiotem i zakresem jej zainteresowań, a także wynikają z funkcji jakie powinna spełniać nauka. Zadania pedagogiki opiekuńczej można ująć w trzy grupy: 1) badanie i poznawanie warunków życia ludzi, szczególnie dzieci i młodzieży oraz ich potrzeb (funkcja opisująco-deskryptywna); 2) wyjaśnianie badanych faktów, zjawisk, procesów z zakresu działalności opiekuńczej oraz ustalanie związków i zależności zachodzących między nimi (funkcja eksplanacyjna); 29 3) prognozowanie działalności opiekuńczo-wychowawczej poprzez opracowywanie nowych modeli działalności opiekuńczej (funkcja prognostyczna). Słusznie pisze J. Maciaszkowa77, że swoistość pedagogiki opiekuńczej polega na opracowaniu działań, które mają na celu przywrócenie naturalnemu środowisku - rodzinie -jej pełnowartościowego funkcjonowania, a w sytuacjach koniecznych, tworzenia zastępczego środowiska opiekuńczo-wychowawczego. Badania w dziedzinie pedagogiki opiekuńczej zostały zapoczątkowane w okresie międzywojennym przez pedagogów społecznych skupionych wokół H. Radlińskiej w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie78. Po wojnie głównym ośrodkiem naukowym w dziedzinie opieki nad dzieckiem była Katedra Pedagogiki Społecznej na Uniwersytecie Łódzkim, kierowana do 1950 roku przez H.Radlińską79. Od 1958 roku obserwuje się systematyczny rozwój badań w zakresie pedagogiki opiekuńczej we wszystkich niemal ośrodkach naukowych: w Uniwersytetach, Wyższych Szkołach Pedagogicznych, Instytutach Badawczych. Istotny wkład w ich rozwój wnieśli: A. Kamiński80 (Uniw.Łódzki), R. Wro-czyński81 (Uniw.Warszawski), I. Lepalczyk82 (Uniw.Łódzki), A. Prze-cławska83, E. Trempała84 (Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Bydgoszczy), St. Kawula85 (Uniw.Gdański), T. Piich*" (Uniw. Warszawski), H. Izdeb-ska87 (Uniw. Warszawski), E. Marynowicz-Hetka88 (Uniw. Łódzki), J. Radziewicz89, M. Winiarski,90 J. Maciaszkowa91, J. Wołczyk,92 J. Racz-kowska93, E. Kozdrowicz94 (ośrodek naukowy warszawski), L Jundziłł9S (Uniw. Gdański), Z. Dąbrowski96 (WSP Olsztyn), M. Jakubowski97 (WSP Częstochowa),A. Maksymowicz98 (WSP Olsztyn). Dokonując przeglądu dotychczasowego stanu badań w dziedzinie pedagogiki opiekuńczej możemy wyróżnić trzy główne kierunki tych badań: 1. Badania dotyczące historii opieki nad dzieckiem. W tej grupie znajdu-jąsię analizy teoretyczne istniejących w przeszłości systemów opiekuń-czo-wychowawczych stworzonych przez np. H. Pestalozziego, J. Kor-czaka, J. Cz. Babickiego, K. Jeżewskiego, II. Radlińską, M. Grzegor/ew-ską. 2. Badania dotyczące aktualnych problemów opieki nad dziećmi, młodzieżą, rodziną np. funkcjonowanie opiekuńczo-wychowawc/.e rodziny, zagrożenia funkcjonowania współczesnych rodzin, formy opieki nad dzieckiem, sieroctwo, drogi kompensacji sieroctwa, rod/inne formy opieki 30 nad dzieckiem (rodzina adopcyjna, rodzina zastępcza, rodzinne domy dziecka), instytucjonalne formy opieki nad dzieckiem osieroconym, funkcjonowanie placówek opiekuńczo-wychowawczych, opieka zakładowa, formy opieki częściowej, opieka nad uczniem w szkole, w środowisku wiejskim, opieka nad dzieckiem w środowisku lokalnym itp. 3. Opieka nad dzieckiem za grani ca np. stan opieki nad dzieckiem w poszczególnych krajach, nowe tendencje w pracy opiekuńc/o-wychowaw-czej. INSTYTUCJE POMOCY DZIECKU W ŚRODOWISKU LOKALNYM INSTYTUCJE WYCHOWAW. POZASZKOL. OGNIWA SYSTEMU OPIEKI NAD DZIECKIEM \ r «•> ^ r i r *> 1 r INSTYTUCJE WYCHOWANIA NATURALNEGO SZKOŁA INSTYTUCJE WYCHÓW. 1 OPIEKI POZASZKOLNEJ ORGANIZACJE. STOWARZYSZENIA: SPDŁ, PRYW., FUNDACJE *> RODZINA GRUPA RÓWIEŚN. ŚRODOW. SASIEDZ. i | 1 1 ŚWIETLICA INTERNAT GRUPY PROFIL ZESP. SOCJO.-TERAP. PÓŁINTERNAT KLUBY 1 1 1 PO MDNIE PLACÓWKI OPIEKI CZĘŚĆ. PLACÓWKI OPIEKI CALKOW. 1 OŚRODKI ADOPCJI TPD POBO-TDWIE OPIEK. Rl f 1 ŚWIECKIE WYZNANIOWE REKREACYJNE WYCHOWAWCZE PROFI-LAKT.-WYCHOW. RODZINY "ZASTĘPCZE RODZINNE -DOMY DZIECKA DOMY DZIECKA DOMY MAŁEGO DZIECKA WIOSKI DZIECIĘCE 32 PRZYPISY DO CZĘŚCI I 1 Zob.: B. Szatur-Jaworska, Teoretyczne podstawy pracy socjalnej, w: Pedagogika społeczna, red.T. Pilcha i I. Lepalczyk, Warszawa 1993. 2 Zob.: B. Szatur-Jaworska, op.cit. 3 H. Radlińska, Pedagogika społeczna, Wrocław 1961. 4 Np. J. Pięter, M. Jakubowski. 5 J. Pięter, Poznanie środowiska wychowawczego, Wrocław 1960. 6 Za J. Maciaszkowa, Pedagogika opiekuńcza, w: Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993, s. 552-558. 7 J. Maciaszkowa, Z teorii i praktyki pedagogiki opiekuńczej, Warszawa 1991. 8 Pedagogika, podręcznik akademicki, red. M. Godlewski, St. Krawce-wicz, T. Wujek, Warszawa 1974. 9 K. Sośnicki, Istota i cele wychowania. Warszawa 1967; R. Wroczyń-ski, Pedagogika społeczna. Warszawa 1974; H. Muszyński, Ideał i cele wychowania, Warszawa 1972. 10 H. Rowid, Podstawy i zasady wychowania, Warszawa 1949. 11 I. Krzysztoszek, Pedagogika, Wars/awa 1969. 12 K. Sośnicki, op. cit. 13 R. Wroczyński, Pedagogika społeczna, op.cit. R. Miller, Socjalizacja - wychowanie - psvcho/cra/>ia, Wars/awa 1981. 14 Szerzej na ten temat: J. Braj>icl, Wychowanie w rodzinie niepełnej, Opole 1990. 15II. Mus/yński, op. cit. 16 Np. M. Pr/etacznikowa, Rozwój i wychowanie dzieci i młodzieży w średnim wieku szkolnym, Warszawa 1971; A. Gurycka, Struktura i dynamika procesu wychowawczego, Warszawa 1979; J. Rembowski, Rodzina w świetle psychologii, Warszawa 1986. 17 A. Gurycka, op. cit. 18 J. Brągiel, op. cit., s. 13. 19 F. Znaniecki, Socjologia wychowania, Warszawa 1928. 20 Np. J. Szczepański, Z. Tyszka. 21 Z. Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa 1976. 22 Pojęcie socjalizacji - określa się jako procesy przygotowania dziecka do życia w społeczeństwie poprzez uczestnictwo w grupie społecznej i ich kulturze. Socjalizacja oznacza więc przekazywanie potomstwu wiedzy o otaczającym świecie, dziedzictwa kulturowego oraz przygotowa- 33 nie do pełnienia ról społecznych. Szerzej w pracach: J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1970; Z. Skórny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, Warszawa 1977; St. Kowalski, Socjologia wychowania, Warszawa 1979; F.Adamski, Socjologia rodziny i małżeństwa. Warszawa 1982; R. Miller, Socjalizacja, wychowanie, psychoterapia, Warszawa 1981; J. Nikitorowicz, Socjalizacja i wychowanie w zróżnicowanych wyznaniowo i etnicznie rodzinach białostocczyzny, Białystok 1992. 45 Szerzej, patrz: Pedagogika społeczna, red.T. Pilcha, I. Lepalczyk, Warszawa 1993, część IV, V. 46 Kodeks rodzinny i opiekuńczy, red.J. Piętrzykowski, Warszawa 1991; Prawa dziecka, red. J. Bińczycka, Warszawa 1993. 47 Szczegółowa charakterystyka poszczególnych składników opieki, patrz: Z. Dąbrowski, op.cit, rozdz. 3: Zakres opieki, s. 42-63. 48 Z. Dąbrowski, op.cit., s.61. 49 Szerzej, patrz: M. Stasiak, Pojęcia związane z terminem "jitnkcja", "Studia Socjologiczne" 1964, nr 2. 501. Tetelowska, Szkiceprasoznawcze, Kraków 1972, OBP. 51 W. Pisarek, O pojęciu funkcji w prasoznawstwie, "Przekazy i Opinie" 1976, nr 4. 52 W. Pisarek, op.cit.; Z. Kawczyńska-Butrym, Funkcjonowanie rodziny a choroba. Analiza socjologiczna, Lublin 1987. " Z. Tyszka, Z metodologii badań socjologicznych nad rodziną, Poznań 1991; tegoż, Socjologia rodziny. Warszawa 1974; tegoż, Teoretyczno-metodologiczne podstawy badań funkcji rodziny współczesnej, w: Rodzina i stniklura społeczna, red. Z Tyszka, Bydgoszcz 1984. 54 Z.Tyszka, Teoretyczno-metodologicznepodstawy ..., op. cit., s. 135. 15 Z. Tyszka, op. cit. % Wzoruję na podanej przez Z. Tyszkę definicji funkcji rodziny, w: Z. Tyszka, op.cit. 57 Z. Tyszka, Z metodologii badań socjologicznych nad rodziną, Poznań 1991. 58 Szerzej patrz: Z. Dąbrowski, op. cit., s. 92-106. 59 Szerzej, patrz: Z Dąbrowski, op. cit. 60 Szerzej, patrz: Z. Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa 1978; Z. Tyszka, Społeczna przynależność rodziny a sytuacja rodzinna rodziny, w: Rodzina a dziecko, red. M. Ziemskia; Z. Tyszka, Teoretyczno-metodologiczne podstawy badania funkcji rodziny wspólczesnej, op. cit., A. Tcho- 34 rzewski, Funkcje edukacyjne rodziny, Bydgoszcz 1990; A. Tchorzew-ski, Wychowanie-socjalizacja-edukacja, w: Wychowanie w kontekście teoretycznym, red.A. Tchorzewski,7I J. Radziewicz, Działalność wychowawcza szkoły, Warszawa 1983. 72 Szerzej, patrz: R. Wroczyński, op. cit.; A. Kamiński, op. cit.; I. Jun- dziłł, op. cit.; Pedagogika społeczna, red. T. Pilcha. I. Lepalczyk, op. cit.; A. Radziewicz-Winnicki, Pedagogika społeczna u schyłku XX wieku, Katowice 1992. 73 R. Wroczyński, op. cit; A. Kamiński, op. cit.; A. Radziewicz-Winnic-ki, op. cit.; Pedagogika społeczna, red. T. Pilch, I. Lepalczyk, op. cit.;A. Maksymowicz, Pedagogika opiekuńcza, Olsztyn 1990; J. Wołczyk, Pedagogika opiekuńcza. Warszawa 1977; Opieka i wychowanie w osiedlu mieszkaniowym. Red. E. Trempała, M. Balcerek, M. Winiarski, Warszawa 1981. 74 M. Balcerek, Pedagogika opiekuńcza - problematyka i perspektywy, w: Wychowanie i środowisko, red. T. Pilcha, B. Passini, Warszawa 1979. 75 J. Maciaszkowa, Z teorii i praktyki pedagogiki opiekuńczej, Warszawa 1991 76 J. Maciaszkowa, Pedagogika opiekuńcza, w: Encyklopedia Pedagogiczna, Warszawa 1993, s. 552-558. 77 J. Maciaszkowa, op. cit. 78 Szerzej, patrz: S. Kawula, Studia z pedagogiki społecznej, Olsztyn, 1983, rozdz. 9, s. 168-187; R. Wroczyński, Pedagogika społeczna, op. cit.; A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej, op. cit. 79 Szerzej, patrz: E. Trempała, Rozwój pedagogiki społecznej w Polsce Ludowej, Biuletyn TWWP 1980, nr 2/3. 80 A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej, op. cit 81 R. Wroczyński, Pedagogika społeczna, Warszawa 1974. 82 I. Lepalczyk (red.). Stowarzyszenie społecznejako środowisko wychowawcze, Warszawa 1974; Wykolejenie dzieci i dorosłych w małym mieście. Wybrane zagadnienia pedagogiczno-społeczne, Wrocław 1972. 83 A. Przecławska, Relacje między ludźmi jako przedmiot badań pedagogicznych. Studia z pedagogiki społecznej, Warszawa 1993. 84 E. Trempała, Wychowanie równoległe w polskim systemie edukacyjnym, Bydgoszcz 1984. 85 St. Kawula, Studia z pedagogiki społecznej, Olsztyn 1983. 86 T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Wrocław 1977. 35 87 II. Izdebska, Funkcjonowanie rodziny a zadania opieki nad dzieckiem, Wrocław 1967. 88 E. Marynowicz-Hetka, Praca socjalno-wychowawcza z rodziną niepełną, Warszawa 1985. 89 J. Radziewicz, Edukacja alternatywna, Warszawa 1992. 90 M. Winiarski, Współdziałanie szkoły i środowiska, Warszawa 1974; Pedagogika opiekuńcza, red. J. Wołczyk, Warszawa 1977. 91 J. Maciaszkowa, Z leorii i praktyki pedagogiki opiekuńczej, Warszawa 1991. 92 J. Wołczyk, Elementy polityki oświatowej, Warszawa 1974; Pedagogika opiekuńcza, red. J. Wołczyk, Warszawa 1977. '" J. Raczkowska, Kiedy rodzina zawiedzie, Warszawa 1983. 94 E. Kozdrowicz, Sytuacja dziecka w rodzinie matki samotnej, Warszawa 1989. 951. Jundziłł, Zarys pedagogiki opiekuńczej, Gdańsk 1975. % Z. Dąbrowski, Teoretyczne podstawy opieki i wychowania opiekuńczego, Toruń 1980. 97 M. Jakubowski, Podstawowe pojęcia, przedmiot i zadania pedagogiki opiekuńczej, w: Pedagogika opiekuńcza, red. J. Wołczyk, Warszawa 1977. 98 A. Maksymowicz, Pedagogika opiekuńcza, Olsztyn 1990. 37 CZĘŚĆ II mgr Wioletta Danilewicz ZAGROŻENIA REALIZACJI FUNKCJI WSPÓŁCZESNEJ RODZINY. WYBRANE PROBLEMY 1. Pojęcie rodziny i jej funkcje. Rodzina we współczesnych warunkach społeczno-gospodarczych ulega daleko idącym przekształceniom, zmieniająsięjej podstawy społeczno - ekonomiczne, zmienia się treść życia rodzinnego, jej funkcje oraz struktura społeczna. Rodzina stanowi pierwsze i zasadnicze środowisko wychowawcze. Tworzą się w niej określone normy regulujące zachowania jej członków oraz role i pozycje wytwarzające wzajemne wymagania i oczekiwania. Równocześnie pewne czynniki związane ze strukturą rodziny, stosunkami wewnętrznymi oraz niewłaściwymi postawami rodziców, mogą wpływać na obniżenie jej wydajności w wychowaniu dzieci a nawet w kształtowaniu podstawowych struktur osobowości'. Powszechna Deklaracja Praw Dziecka ONZ głosi, że "rodzina jest naturalną i fundamentalną jednostką społeczeństwa i podlega ochronie ze strony społeczeństwa, jak i państwa"2. W literaturze istnieje wiele określeń i definicji rodziny3. Zwraca się uwagę na wieloaspektowość życia rodzinnego w wyniku czego rodzina4 w badaniach społecznych spostrzegana jest najczęściej jako grupa społeczna, instytucja, system społeczno-wychowawczy, środowisko socjalizacyjno - wychowawcze oraz zgodnie z punktem widzenia filozofii chrześcijańskiej rodzina jako wspólnota5. Rodzina6 jako grupa społeczna definiowana jest wtedy gdy przyjmuje się, że jest to grupa podstawowa (pierwotna), mała tj. licząca na ogół niewielu członków. W porównaniu z innymi małymi grupami rodzina wyróżnia się swoistą strukturą i specyficznymi zasadami funkc jonowa- 38 nią oraz takimi cechami jak: sposób wchodzenia do niej nowych członków, wyraźny podział międzypokoleniowy, brak wyraźnego przywództwa, wspólne nazwisko, własność, miejsce zamieszkania itp. Rodzina jest to mała, pierwotna, naturalna grupa społeczna, złożona 7. osób, które łączy związek małżeński i rodzicielski. Cechą różnicującąją od innych grup i stanowiąca o właściwości tej grupy w życiu szerszych zbiorowości jest układ więzi wewnątrz rodziny, opartej na szczególnie intymnych stosunkach, na powiązaniu emocjonalnym i na trwałości tej więzi.7 Rodzina stanowi pierwsze i zasadnicze środowisko wychowawcze. Tworząsię w niej określone normy regulujące zachowania jej członków oraz role i pozycje wytwarzające wzajemne wymagania i oczekiwania. Dziecko w bezpośrednich kontaktach przyswaja wartości, normy, zasady postępowania, zwyczaje związane z kultywowaniem kultury rodziny, uczy się współdziałania i realizowania indywidualnych potrzeb8. Rodzinę traktuje się także jako instytucję społeczną, przypisując jej cechy instytucjonalne1'. Rodzina w tym znaczeniu definiowana jest jako element skomplikowanego systemu wzajemnych powiązań i uwarunkowań zachodzących między rodzinąjako mikrostrukturą a społeczeństwem jako makrostrukturą. S. Kawula podkreśla, "że na funkcje rodziny w ogóle, a na jej funkcje wychowawcze w szczególności, należy spojrzeć zawsze z dwóch punktów widzenia : z punktu widzenia zadań, jakie ma rodzina spełniać wobec swoich członków oraz zadań jakie rodzina spełnia wobec społeczeństwa. Rodzina wychowuje dzieci nie tylko dla siebie jako rodziny i dla osobistego szczęścia ich członków, ale także dla ogólnego dobra społecznego"10. Z instytucjonalnym charakterem rodziny wiąże się pr/ede wszystkim funkcje jakie spełnia ona w stosunku do społeczeństwa i w stosunku do swoich członków. Niektórzy badacze" zwracają uwago na fakt, że państwo, społeczeństwo, stawia rodzinie pewne formalne wymagania np. obowiązki małżeńskie, rodzicielskie, określa poprze/, obowiązujące przepisy prawa cywilnego powstanie, trwanie, ro/pad rod/.i-ny oraz wchodzenie jej członków w różne układy i struktury po/arod/in-ne. Rodzina spełnia więc zadania wobec swoich członków ora/, wobec społeczeństwa, przygotowując swoje dzieci do pełnienia ról spolcc/nych w dorosłym życiu12. Podejmuje ona współdziałanie z innymi instytucjami na rzecz społeczności lokalnej i na rzecz potrzeb członków rod/.iny. Ko-cl/ina jako instytucja wpływa wychowawczo na swoich c/.lonków po- przez oddziaływanie wewnątrzrodzinne oraz współpracuje wychowawczo z innymi instytucjami wychowawczymi, z bliższego i dalszego otoczenia społecznego. Rodzina jako system społeczno-wychowawczy jest elementem skomplikowanego systemu wzajemnych powiązań i uwarunkowań. Wykonuje swoje zadania wobec społeczeństwa i własnych członków, realizując funkcje określone przez społeczeństwo i własnych członków. "Pojęcie system powiązane jest i częściowo zastępowane takimi określeniami jak: całość, struktura, zbiór, układ, zespół. Rodzina uznawana jest za swoisty rodzaj systemu, stanowiąc układ pewnych elementów, powiązanych ze sobą wzajemnie w taki sposób, że tworzą całość"13. Każda rodzina posiada indywidualnąi niepowtarzalną wewnętrzną organizację i układ stosunków rodzinnych. Składa się ona z mniejszych jednostek strukturalnych określanych jako podsystemy. Podsystemy mogą być tworzone na podstawie różnych kryteriów takich jak np.płeć, wiek, funkcje pełnione w rodzinie. Najczęściej wyróżnia się główne systemy oddziaływania między: małżonkami (system mąż-żona); między rodzicami a dziećmi (system matka dziecko i ojciec-dziecko); między rodzeństwem (system dziec-ko-dziecko). Swoistość rodziny przejawia się w jej reakcjach na zmiany, zachodzące w otaczającym ją środowisku. Te same zjawiska mogą wywoływać zróżnicowane reakcje, niekiedy wręcz odmienne skutki w poszczególnych rodzinach (np. rodzinach chłopskich, robotniczych, inteligenckich) lub u poszczególnych członków rodziny w różnych okresach życia. Rodzina jako środowisko socjalizacyjno-wychowawcze traktowane jest jako specyficzne środowisko społeczne. W literaturze przedmiotu rodzina jako środowisko wychowawcze ujmowana jest w znaczeniu szerokim jako system jakichkolwiek bodźców bądź wpływów i w znaczeniu wąskim -jako system bodźców zamierzonych, ukierunkowanych na osiągnięcie określonych celów wychowawczych14. "Współcześnie środowisko wychowawcze to szeroko rozumiane środowisko życia dziecka, ze swoim złożonym i skomplikowanym, niejednokrotnie trudnym do uchwycenia i określenia, systemem podniet i bodźców rozwojowych zarówno o charakterze oddziaływań planowych, jak i samorzutnych, niezorgani-zowanych, nie zamierzonych, tak dodatnich jak i ujemnych15. Rodzinę jako "poszerzoną! pogłębioną wspólnotę małżeńską" ujmuje się w kategoriach emocjonalnych. Emocjonalny aspekt wspólnoty rodzinnej jest niepowtarzalny w innych grupach społecznych. Rodzina jest 40 bowiem naturalnym, intymnym i niezastąpionym środowiskiem dla poczęcia, rozwoju i wychowania dziecka16. "Wspólnota rodzinna (...) jest poszerzoną i pogłębioną wspólnotą małżeńską, w której małżonkowie nie przestając być małżonkami, są równocześnie rodzicami; obok więc ról małżeńskich pełnią też role rodzicielskie. Wspólnota ta ma ma charakter stosunków międzyosobowych bezpośrednich, z głębokim akcentem emocjonalnym"17. "Funkcja rodziny oznacza wyspecjalizowane oraz permanentne działania i współdziałania członków rodziny, wynikające z bardziej lub mniej uświadamianych sobie zadań, podejmowanych w ramach wyznaczonych przez obowiązujące normy i wzory, a prowadzące do określonych efektów głównych i pobocznych. Określona funkcja rodziny służy zaspokojeniu określonych, wydzielonych potrzeb jednostek, wchodzących w jej skład oraz potrzeb i wymogów społeczeństwa. Wykonywanie funkcji przez rodzinę jest współwyznaczane świadomością członków rodziny, charakterem innych, "pozafunkcyjnych" aspektów rodziny, układem zewnętrznych mikrostruktur społecznych, a także oddziaływaniem instytucji związanych z tymi strukturami"18. "Zadania, działania i skutki, efekty tej działalności stanowią ciąg przyczynowo skutkowy i nie mogą być rozpatrywane oddzielnie'1'. Prawidłowa realizacja funkcji w rodzinie jest podstawą tworzenia się właściwych więzi w rodzinie, zaspokajania potrzeb poszczególnych członków rodziny oraz określenia ich miejsca w rodzinie i społeczeństwie. Charakterystyka funkcji, ich zakresu oraz struktury rodziny pozwala bliżej zrozumieć przyczyny zaburzeń prawidłowego funkcjonowania rodziny. W literaturze poznajemy liczne klasyfikacje funkcji rodziny. Różnią się liczbą podawanych funkcji, zakresem danej funkcji, zasadami podziału oraz terminologią. S. Kowalski20 sprowadza funkcje do trzech podstawowych wymiarów: -prokreacyjnej, - wychowawczej, -gospodarczej. Funkcja prokreacyjna to zaspokajanie potrzeby seksualnej i prokreacyjnej małżonków a przez to zapewnianie trwałości biologicznej rodzinie i społeczeństwu. Funkcja wychowawcza ma na celu stworzenie przez rodzinę optymalnych warunków do prawidłowej socjalizacji dziecka. 41 Funkcja gospodarcza to zaspokojenie potrzeb ekonomicznych rodziny oraz realizacja aspiracji życiowych poszczególnych członków rodziny. M. Ziemska21 wyróżnia następujące funkcje rodziny : - funkcja prokreacyjna, - funkcja produkcyjna, - funkcja usługowo -opiekuńcza, - funkcja socjalizująca, - funkcja psychohigieniczna. Z.Tyszka22 wyróżnia l O funkcji rodziny, które łączy w cztery grupy. I.Funkcje biopsychiczne. 1. prokreacyjna, 2. seksualna. II. Funkcje ekonomiczne: 1. materialno-ekonomiczna, 2. opiekuńczo-zabezpiecząjąca. III. Funkcje społeczno-wyznacząjące. 1. klasowa lub uklasowiająca21, 2. legalizacyjno-kontrolna. IV. Funkcje socjopsychologiczne. 1. socjalizacyjno-wychowawcza, 2. kulturalna, 3. rekreacyjno-to warzy ska, 4. emocjonalno-ekspresyjna. Funkcje rodziny są od siebie zależne, gdyż zaspokojenie jednych potrzeb ma wpływ na jakość i efektywność zaspokajania innych potrzeb, na przykład wypełnianie funkcji opiekuńczo-zabezpieczającej zależy m.in. od materialno-ekonomicznego funkcjonowania rodziny: im wyższy standard materialny rodziny tym większe możliwości realizowania funkcji opiekuńczo-zabezpieczającej. Jednocześnie właściwe wypełnianie wymienionej funkcji jest niezbędnym warunkiem prawidłowego wypełniania funkcji socjalizacyjno - wychowawczej oraz funkcji emocjonalno -ekspresyjnej między poszczególnymi członkami rodziny. "Każdą funkcję rodziny można podzielić na podfunkcje lub drobniejsze elementy składające się na zakres danej funkcji. Wyróżniamy podfunkcje "trzonowe" i "peryferyjne". Trzonowe to te, które stanowią immanentne, niezbywalne składniki danej funkcji i ją konstytuują. Podfunkcje peryferyjne danej funkcji mogą być z uwagi na swe właściwości zaliczane w skład danej funkcji, ale ze względu na swój specyficzny charakter można je 42 oddzielić od danej funkcji i przyłączyć do innej (innych) albo uznać je za podfunkcje współne dla dwóch funkcji i tylko nieco inaczej dla tych dwóch poszczególnych funkcji usytuowane i analizowane24. Rozróżnienie to jest bardzo przydatne podczas analizy w badaniach empirycznych, które dzięki temu stają się bardziej elastyczne. Wśród funkcji biopsychicznych autor odróżnia funkcję prokreacyjną od seksualnej, która stała się wartość i ą samą w sobie. Funkcja materialno-ekonomiczna polega na zaspokojeniu materialnych potrzeb rodziny, potrzeb aktualnych, związanych z zabezpieczeniem przyszłości. Wjej zakres wchodzą następujące zadania i działania: zdobywanie środków umożliwiających zaspokajanie materialnych potrzeb członków rodziny; prowadzenie gospodarstwa domowego (robienie zakupów, przyrządzanie posiłków, dbałość o czystość osobistą i czystość mieszkania, naprawa odzieży, dbałość o sprawność wyposażenia mieszkania tp.); zapewnienie odpowiednich warunków mieszkaniowych rodzinie; gromadzenie trwałych dóbr materialnych; zapewnienie pomocy materialnej potrzebującym jej c/łonkom rod/iny bliższej i dalszej; zabezpieczenie startu życiowego dzieciom. Funkcja opiekuńczo-zabezpiec/,aj;)ca obejmuje działania materialne i fizyczne, mające na celu pomoc tym c/łonkom rodziny, którzy są całkowicie lub częściowo po/bawieni środków do /'.ycia (dzieci, osoby chore lub starsze). Do funkcji opickuńc/,o-/ane/piec/aj;\cej A. Kotlarska-Mi-chalska25 zalicza następująco c/ynno.śri, d/ialania i postawy: l) sprawowanie nadzoru nad małymi d/icćmi; 2) pielęgnacji; małych d/ieci; 3) gwarantowanie bezpieczeństwa d/.ieciom w domu i po/a domem; 4) zapewnienie odpowiednich warunków mics/kaniowych rodzinie; 5) okazywanie życzliwej postawy i gotowości iid/ielania pomocy; 6) podnoszenie kwalifikacji w zakresie opiekuńslwa; 7) świadczenie pomocy dla osób kalekich, zniedołężniałych; 8) ucl/iclaiiie pomocy osobom starszym w rodzinie; 9) wykazywanie dbałości o fachowość porad medycznych; 10) zapewnienie leków i środków higieny; l I) świadczenie opieki dla osób przewlekle chorych w rodzinie; 12) zapewnienie opieki dla osób okresowo chorych; 13) zabezpieczenie startu życiowego dzieciom; 14) świadczenie porad dla potrzebujących wsparcia członków rodziny; 15) gwarantowanie utrzymania niepracującym okresowo członkom rodziny; 16) okazywanie zainteresowania warunkami bytowymi bliższej i dalszej rodziny; 17) świadczenie różnorakiej pomocy rodzinie bliższej i dalszej w przypadku trudnej sytuacji życiowej. Funkcja legalizacyjno-kontrolna wyraża się tym, że rodzina nadzoruje postępowanie swoich członków w celu zapobiegania ewentualnym odstępstwom od norm i wzorów uznawanych w danej rodzinie. Funkcja socjalizacyjno-wychowawcza. Rodzina w ramach tej funkcji przekazuje podstawowe wzory zachowań, zwyczajów i obyczajów, określone wartości moralne, społeczne, polityczne, poglądy, opinie. Funkcja ta obejmuje ogół czynności i działań oraz ich skutków, związanych z realizacją przez rodzinę następujących zadań: 1) przekazywanie i przyswajanie dziedzictwa kulturowego, zarówno w zakresie kultury materialnej jak i kultury duchowej; 2) przekazywanie i uczenie się języka ojczystego; 3) ustalanie, przekazywanie i przyswajanie systemu wartości, który wyznacza cele, działania, aspiracje, zachowania, postawy; 4) ustalanie, przekazywanie i przyswajanie środków, przy pomocy których uznane wartości, cele można osiągnąć oraz dostarczenie motywacji do działań prowadzących do uznanych przez rodzinę celów i wartości; 5) ustalanie, przekazywanie i przyswajanie norm postępowania członków rodziny wskazujących na określony zakres zachowań obowiązujących, zgodnych z oczekiwaniami rodziny; 6) ustalanie, przekazywanie i przyswajanie wzorów zachowania wyznaczanych przez wartości, cele, środki, motywacje i normy obowiązujące w rodzinie oraz umiejętności pełnienia rodzinnych i pozarodzin-nych ról społecznych; 7) ocena zachowań członków rod/.iny pod względem ich zgodności z przyjętymi normami, wzorami zachowania i wzorami osobowymi; 8) kontrola zachowań c/łonków rodziny oraz stosowanie sankcji (dodatnich i ujemnych) w zależności od stopnia zgodności zachowań z uznawanymi , akceptowanymi normami i wzorami26. Funkcja klasowa polega na tym, że pochodzenie z danej rodziny określa wstępną pozycję spolecznąjej członków w strukturze społecznej. Funkcja kulturalna rodziny oznacza możliwość zapoznania się jej członków z dorobkiem kulturalnym społeczeństwa , uczy wrażliwości estetycznej i umiejętności korzystania z dóbr kultury. Wśród zadań jakie stoją przed rodziną w ramach tej funkcji można wyróżnić: 1) zadania regulatywne (jeśli chodzi o dopływ bodźców kulturalnych); 2) interpretacja treści kulturowych; 3) inspiracja i inicjacja w zakresie uczestnictwa w kulturze; 44 4) kreowanie zjawisk kulturalnych; Do działań podejmowanych przez rodzinę w ramach funkcji kulturalnej można zaliczyć: spontaniczną, amatorską działalność członków rodziny; hobby członków rodziny; celebrowanie tradycji, świąt i uroczystości rodzinnych; dbałość o przeżycia estetyczne rodziny; udział w działalności instytucji kulturalnych o zasięgu lokalnym; korzystanie z mass mediów; wyposażenie gospodarstwa domowego w dobra trwałe o charakterze kulturalnym; rodzinną selekcję i ocenę bodźców kulturalnych dopływających do rodziny z zewnątrz; budzenie aspiracji i ogólnych zainteresowań intelektualnych i artystycznych; wymiana informacji na tematy o treści odnoszącej się do uczestnictwa w kulturze; przekazywanie wartości i norm związanych z uczestnictwem w kulturze; przekazywanie dziedzictwa kulturowego społeczeństwa27. Funkcja ekspresyjno-towarzyska zapewnia możliwość wypoczynku po pracy zawodowej oraz utrzymywanie koń taktów towarzyskich. Funkcja emocjonalno-ekspresyjna wyraża się przede wszystkim w zaspokajaniu potrzeb emocjonalnych rodziny. We współczesnej rodzinie funkcja ta wyraźnie zwiększa swoje znaczenie. Jest to funkcja, która w znacznym stopniu przejawia się w działaniu innych funkcji. Funkcja ta najczęściej określana jest za pomocą potrzeb, które zaspokaja. Są to następujące potrzeby28: 1. Potrzeba bezpieczeństwa. 2. Potrzeba bliskiego kontaktu i pr/cbywania /.drugim c/łowickiem. 3. Potrzeba akceptacji. 4. Potrzeba bycia kochanym. 5. Potrzeba samorealizacji. 6. Potrzeba kontaktu intelektualnego. W literaturze, jak już wspomniano, istnieją różne sposoby wyodrębniania funkcji rodziny oraz ich hierarchizacji. Badacze29 są zgodni, iż zadaniem rodziny jest utrzymanie ciągłości biologicznej i kulturowej społeczeństwa, zaspokojenie podstawowych potrzeb emocjonalnych rodziny czyli realizacja następujących fimkc j i: prokreacyjnej, socjalizacyjnej, emocjonalnej lub trzech funkcji w grupach: emocjonalno-seksualna, opiekuńczo-wychowawcza, ekonomiczno-organizacyjna. Pod wpływem całokształtu przemian społeczno-ekonomicznych rodzina zmienia swój charakter i rozmiary. Przemiany funkcji rodziny dokonały się przede wszystkim w zakresie jakościowym. Wyraźnym zmianom uległa funkcja wychowawcza rodziny. Jest to funkcja niezmiernie ważna dla wewnętrzne- 45 go funkcjonowania rodziny oraz w procesie socjalizacji dziecka, gdyż "osobiste losy dziecka, jego droga życiowa, sukces zależą w znacznej mierze od tego, jak zostało ono ukształtowane i przygotowane do życia poprzez rodzinę"30. Funkcje rodziny są ściśle powiązane ze strukturą rodziny. Z. Tyszka31 twierdzi, że struktura społeczna rodziny składa się z następujących elementów: liczby i rodzaju pokrewieństwa poszczególnych członków rodziny, układu ich pozycji i ról społecznych, przestrzennego usytuowania, siły więzi instytucjonalnych i psychicznych, które występują między członkami rodziny i świadcząc stopniu spójności rodziny; podziale czynności; struktury władzy i autorytetów, rozkładu miłości i względów. W strukturze rodziny można wyróżnić następujące aspekty'2: - psychologiczny - dotyczy układu więzi emocjonalnych; - społeczny - uwzględnia pozycję społeczną, strukturę autorytetów i władzy; - kulturowy - obejmuje zasady instytucjonalne , regulujące życie rodziny, normy i wzory wewnątrz rodzinnych ról społecznych; - demograficzny - określa liczebność członków rodziny, rodzaj pokrewieństwa, usytuowanie przestrzenne. Strukturę rodziny można określić jako wzajemne stosunki, jakie za-chodząmiędzy członkami rodziny, zależności wynikające z pokrewieństwa (małżonkowie, rodzice, dzieci, rodzeństwo) oraz z więzi wytwarzanych w danej rodzinie (więź emocjonalna, ekonomiczna, społeczna). Struktura społeczna wyznacza swoiin członkom określone role społeczne: męża, żony, ojca, matki, dziecka, syna, córki, brata, siostry. Role te pełnione są w zależności od stopnia identyfikacji członków z rodzina jako grupą odniesienia. Stosunki w rodzinie odbywają się zazwyczaj w zależności od typu rodziny i sposobu sprawowania władzy. Struktura wewnętrzna rodziny determinuje jej wewnętrzne działanie. 2. Zagrożenia współczesnej rodziny. Przemiany jakie dokonały się we współczesnej rodzinie nie zawsze pociągająza sobą skutki pozytywne. Coraz więcej rodzin nie potrafi poradzić sobie z licznymi trudnościami w nowych warunkach społeczno-gospodarczych. Trudności te mogą uniemożliwić wypełnianie podsta- 46 wowych funkcji rodziny, co w konsekwencji może doprowadzić do jej niewydolności. Na dysfunkcjonalność rodziny wpływają czynniki regulujące współżycie całej rodziny, układ stosunków wewnątrzrodzinnych, sprawowanie władzy rodzicielskiej, życie kulturalne rodziny, świadomość wychowawcza rodziców. W literaturze wymienia się szereg czynników dezintegrujących życie rodzinne. Jako podłoże ich powstawania wyróżnia się makrospołeczne i mikrospołeczne przyczyny. W pierwszej grupie przyczyn wskazuje się na uboczne skutki urbanizacji i industrializacji3'. Procesom tym towarzyszyły między innymi takie zjawiska jak: przemiany więzi społecznej, znaczne osłabienie kontroli społecznej (zwłaszcza w dużych aglomeracjach miejskich, do których masowo napływała ludność wiejska), anonimowość życia jednostki - na skutek oddzielenia zakładów pracy od grup rodzinnych. Wśród przyczyn mikrospołecznych (będących pochodną w/w przyczyn makrospołecznych) mających wpływ na dezorganizację prawidłowego funkcjonowania rodziny wyróżnić można następujące czynniki34: - trudne warunki materialne i mieszkaniowe, które rzutują na zaspokajanie potrzeb biologicznych, rozwojowych i wychowawczych rodziny; - brak czasu wpływający na niewłaściwą organizację życia rodziny, szczególnie brak czasu dla dzieci i ich problemów; - brak opieki nad dziećmi w pr/ypadku, gdy oboje rod/.ice pracują; - niska kultura i brak umiejętności wychowawc/ych rod/iców; - niewłaściwy dobór współmałżonków; - niezgodne pożycie małżeńskie; -alkoholizm; - bezrobocie; - niepełność rodziny. Podstawową formą patologii życia rodzinnego jest dezorganizacja rodziny, wyrażająca się w jej rozkładzie lub rozpadzie. Rozpad rodziny poprzedzony jest najczęściej długotrwałymi konfliktami wywołanymi różnymi przyczynami (np.trudny charakter współmłżonków, nerwowość, niezaradność, niedobór seksualny, trudne warunki mieszkaniowe, niskie płace, utrata pracy). S. Kozak35 uważa, że rodziną zdezintegrowaną będzie ta, w której współżycie rodziców, układ stosunków wewnątrzrodzinnych i wykonywanie obowiązków rodzicielskich pozostaje w sprzeczności z istotą i 47 celami tak małżeństwa jak i rodziny. Przyczyny dezorganizacji rodziny w sposób oczywisty komplikująjej właściwe funkcjonowanie. W większości omawianych rodzin występuje równocześnie kilka przyczyn dys-funkcjonalności. Są to najczęściej takie elementy patologii społecznej jak: alkoholizm, meliniarstwo, prostytucja, uchylanie się rodziców od pracy, kryminogenność, symptomy psychopatii, rażące okrucieństwo w stosowaniu kar, nieuleczalna lub obłożna choroba fizyczna'6. Wymienione elementy patologii rodziny są główną przyczyną odizolowania dziecka od tego środowiska i umieszczenia w placówce opiekuńczo-wy-chowawczej. 2.1. Sieroctwo jako skutek zaburzeń funkcjonowania rodziny. Wśród zjawisk patologii społecznej wymienia się sieroctwo społeczne. Przyczyny umieszczenia dziecka w placówce opiekuńczo-wychowaw-czej są różnorodne i często bardzo skomplikowane. Nie dokonuje się kategoryzacji sytuacji rodzinnych dzieci kierowanych do pogotowia opiekuńczego i domów dziecka ze względu na trudności klasyfikacyjne. Jak wspomniano wcześniej w rodzinach dysfunkcjonalnych występuje równocześnie wiele elementów przyczyniających się do zaniedbania, osamotnienia lub osierocenia dzieci. M. Jakubowski37 wskazuje następujące przyczyny prowadzące do pozbawienia dziecka naturalnego środowiska rodzinnego: - zawężenie opiekuńczej funkcji rodziny (dziecko zaniedbane); - rozbicie więzi uczuciowo rodzinnej (dziecko odrzucone przez rodzinę); - demoralizacja środowiska rodzinnego; - dezintegracja strukturalna rodziny (dziecko opuszczone przez małżeństwo rozbite); - śmierć jednej ze stron rodziny (dziecko-półsierota); - śmierć obojga rodziców dziecko-sierota). Przyczyny umieszczenia dziecka w placówce opiekuńczo-wychowaw-czej szerzej omówiła M. Filipczuk38 twierdząc, że niemożliwe jest jednoznaczne określenie sytuacji dzieci kierowanych do placówek, gdyż położenie każdej rodziny wymagającej interwencji jest tak złożone, że trudno określić, który z tworzących elementów ma znaczenie zasadnicze, a który wtórne. Uwzględniając strukturę rodziny, obiektywne warunki jej 48 życia, ogólny poziom i właściwości rodziców oraz ich stosunek do dzieci, II. Kilipczuk'*' wyodrębnia grupy sytuacji wymagających podjęcia d/iałań opiekuńczych. Są to: 1. Sytuacje, w których rodzice nie mogą zapewnić dziecku opieki z przyczyn obiektywnych: między rodzicami a dziećmi istnieje silna więź emocjonalna lecz rodzic (rodzice) nie mogą sprawować opieki nad dziećmi właśnie z przyczyn obiektywnych, takich jak: zły stan zdrowia, chroniczna choroba, kalectwo, długotrwały pobyt rodzica w szpitalu, niski poziom intelektualny rodziców lub rodzica będącego jedynym opiekunem dziecka, skrajnie złe warunki materialne rodziny. W niektórych przypadkach pobyt dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej ma charakter przejściowy. 2. Sytuacje, w których środowisko rodzinne dziecka reprezentuje niski poziom społeczno-moralny. W rodzinach tych rodzice często należą do tzw. marginesu społecznego: nie pracują, czerpią dochody ze źródeł trudnych do ustalenia, prowadzą niemoralny tryb życia. Występują tu takie elementy patologii społecznej jak: alkoholizm, prostytucja, przestępczość lub działalność granicząca z przestępczością. Rodzice mogą być silnie związani z dziećmi lecz ich niewłaściwa postawa społeczno-moralna powoduje przekazywanie złych wzorów postępowań i a, z którymi dzieci /c/asem identytlkująsię i które powtarzają. 3. Sytuacje, w których stosunek rodziców do d/.icci jest niewłaściwy. W rodzinach, w których rodzice krzywd/ą psychicznie i fizycznie dzieci, można wyodrębnić przynajmniej trzy grupy. Pierwsza z nich to rodziny z tzw. marginesu społecznego, w których nadużywa się alkoholu (oprócz wyżej wymienionych innych elementów patologii społecznej). Najjaskrawsze przykłady niewłaściwego stosunku do dzieci spotyka się właśnie w rodzinach alkoholików, w których alkohol stawiany jest na pierwszym miejscu w hierarchii potrzeb. Druga grupa to rodziny, w których niewłaściwy stosunek do d/iccka mogą przejawiać rodzice niezrównoważeni emocjonalnie, o zaburzonej osobowości, chłodni uczuciowo, psychopatyczni, dewianci seksualni. Trzecią grupę tworzą rodziny, które "na zewnątrz" funkcjonują prawidłowo. Możemy tu wymienić rodziców, którzy przejawiają szczególnie negatywny stosunek do jednego ze swoich lub współmałżonka dzieci. Pozostałe dzieci traktują prawidłowo. Rodzice ci zaspokajają potrze by 49 biologiczne i materialne dzieci, lecz nie realizują ich potrzeb psychicznych40. 4. Sytuacje, w których konieczność podjęcia opieki nad dziećmi wynika z niedostatków funkcjonowania szkoły. H. Filipczuk zwraca uwagę na sytuacje, w których dochodzi do niepowodzeń szkolnych uwarunkowanych różnymi przyczynami (powolne tempo rozwoju intelektualnego dziecka, deficyty rozwojowe itp.) przy równoczesnym braku pomocy ze strony rodziny na skutek jej niewydolności lub nieudolności wychowawczej. Dobrze prowadzona działalność opiekuńcza szkoły może kompensować braki środowiska rodzinnego, zarówno materialne (poprzez zapewnienie dziecku posiłku), jak i opiekuńcze (np. pobyt dziecka w świetlicy szkolnej). 5. Inne sytuacje. Wymienia się tu sytuacje wymagające podjęcia działań opiekuńczych a wynikających z właściwości samego dziecka. Dzieci te (często z wadami organicznymi) powinny znaleźć się w placówkach opiekuńczo-lecz-niczych (lecz tylko w sytuacjach, gdy rodzice nie potrafią sprostać opiece nad nimi). Placówek specjalistycznych oraz innych możliwości pomocy tym rodzinom jest jednak zbyt mało i w konsekwencji dzieci tra-fiajądo placówek opiekuńczo-wychowawczych. Termin "sieroctwo społeczne" używany od wielu lat nie jest precyzyjnie określony i zdefiniowany z powodu różnorodnej i skomplikowanej sytuacji dzieci umieszczanych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. A. Szymborska mianem "sierota społeczna" określa dziecko pozbawione odpowiedniej opieki rodzicielskiej, choć oboje rodzice lub przynajmniej jedno z nich żyje. Autorka rozróżnia sieroctwo psychologiczne od sieroctwa społecznego oraz wymienia trzy stopnie sieroctwa społecznego : a) najwyższy stopień sieroctwa (dziecko nie ma żadnego kontaktu z rodzicami); b) średni stopień sieroctwa (kontakty między dzieckiem a rodzicami nie zostały całkowicie zerwane, sąjednak niepełne, niestabilne; c) najniższy stopień sieroctwa (rodzice dziecka sporadycznie je odwiedzają , interesują się np. jego postępami w nauce, niesystematycznie kupują mu odzież, obuwie itp.). 50 M. Łopatkowa za kryteria oznaczające sieroctwo przyjmuje brak właściwej opieki ze strony rodzica lub obojga rodziców. O dzieciach tych, objętych całkowitą opieką państwa, mówi "dzieci bez rodziny". Znane są powszechnie dwa zakresy określenia sieroctwa społecznego: 1) w znaczeniu węższym, uwzględniającym obiektywną sytuację dziecka - sieroty społeczne to dzieci, których rodzice żyją lecz nie otaczają ich opieką, wskutek czego muszą one wychowywać się poza rodziną, najczęściej w placówkach opiekuńczo-wychowawczych; rodzice nie utrzymuj ą z nimi żadnego lub prawie żadnego kontaktu; 2) w znaczeniu szerszym, uwzględniającym psychologiczną sytuację dziecka - sieroty społeczne to dzieci, które wychowują się poza rodziną, oraz te, które pozostająpod formalną opieką rodziców, ,ale mająpoczu-cie osamotnienia, gdyż rodzice nie otaczają ich miłością, choć zaspokajają ich potrzeby biologiczne i materialne41. A. Strzembosz42 w węższym znaczeniu tego terminu, dzieci osierocone społecznie określa jako "dzieci umieszczone w placówkach opiekuńczo-wychowawczych ze względu na niewypełnienie przez rodziców podstawowych obowiązków rodzicielskich i to bez względu na to, w jakim stopniu dzieci te zachowały kontakty z rodziną naturalną oraz czy ich rodzice zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej, czy też im władzę rodzicielską zawieszono lub ograniczono. Rozmiary sieroctwa społecznego autor traktuje jako " miernik różnorodnych procesów patologizują-cych rodzinę w zakresie jej funkcji wychowawczych i opiekuńczych". M. Jarosz43 do źródeł sieroctwa społecznego zalicza dezorganizację rodziny jako jedno ze zjawisk patologii rocl/.iny. S. Kozak'14 podobnie definiuje to pojęcie i określa je jako zjawisko braku opieki rodzicielskiej wynikającej głównie z zaburzeń w funkcjonowaniu rodziny: braku troski o dziecko, przestępczości i demoralizacji rodziców, alkoholizmu i poważnych błędów wychowawczych. I. Jundziłł45 uważa, że sierotą społeczną jest dziecko porzucone przez żyjących rodziców i przeświadczone o braku miłości rodzicielskiej. Według tej autorki sieroctwo społeczne może być wtórne, jawne i ukryte. Sieroctwo wtórne (powtórne) ma miejsce wówczas, kiedy dziecko osierocone w sposób naturalny lub społeczny znajdzie rodziców zastępczych, zaakceptuje ich i zwiąże się z nimi uczuciowo, a pod wpływem niekorzystnego układu warunków zostanie od nich zabrane lub przez nich odrzucone. 51 Sieroctwo jawne (I. Jundziłł) występuje wówczas, gdy dziecko na skutek patologii funkcjonowania rodziny zostaje od niej odseparowane. Sieroctwo jawne może być kompensowane poprzez stworzenie dziecku środowiska zastępczego (adopcja, rodzinne domy dziecka, domy dziecka, rodziny zastępcze). W sytuacjach skomplikowanych, niejednoznacznych można dzieciom z tych rodzin zapewnić częściową opiekę np. w ogniskach wychowawczych, w których przebywałyby po przyjściu ze szkoły, a na noc wracałyby do domów (I. Jundziłł). Sieroctwo ukryte - oznacza odrzucenie dzieci przez rodziców w taki sposób, że tego nie widać na zewnątrz, a sytuacja dziecka jest bardzo ciężka. Powyższe przykłady określenia "sieroctwa społecznego" są zróżnicowane i nie zawsze precyzyjnie wskazują kryteria określające różnorodne, nieporównywalne i często bardzo skomplikowane sytuacje rodzin-no-społeczne i psychologiczno-emocjonalne każdego dziecka. M. Kolankiewicz46 przytacza dane statystyczne dotyczące wychowanków domów dziecka, które mówią, że"(...) dzieci przebywających w domach dziecka dłużej niż dziesięć lat jest tylko 6%; 24% dzieci przebywa rok, a 51% wychowanków spędza tam nie więcej niż trzy lata, po czym wraca na ogół do rodzin własnych. Dzieci całkowicie osamotnione stanowią 7% ogółu wychowanków ;(...) w domach dziecka przebywa 5% sierot naturalnych, 73% wychowanków ma oboje rodziców (40% wraca do swoich rodzin)".47 W literaturze istnieją propozycje wprowadzenia innych określeń "sieroctwa społecznego": np. sieroctwo nienaturalne (jako przeciwieństwo naturalnego); sieroctwo pozorne (jako przeciwieństwo rzeczywistego).48 Przykłady te świadcząc tym, że zakres pojęcia sieroctwa znacznie ewoluował w ostatnich latach. Do literatury wprowadzono nowe propozycje i określenia dzieci opuszczonych, osamotnionych i osieroconych . Reasumując, możemy wyróżnić: - sieroctwo naturalne; - półsieroctwo; - sieroctwo społeczne; - sieroctwo wtórne; - sieroctwo duchowe; - sieroctwo emigracyjne. 52 Sierotami naturalnymi nazywamy dzieci, których rodzice nie żyją. Dzieci te najczęściej wychowują się w rodzinach zastępczych spokrewnionych. W sytuacji, gdy dziecko wychowywane jest przez samotną matkę lub samotnego ojca (śmierć jednego z rodziców), czyli wychowywane jest w rodzinie niepełnej ze względu na śmierć jednego z rodziców, mówimy o półsieroctwie. W literaturze przedmiotu sytuację dziecka osamotnionego, przebywającego w rodzinie, określano różnymi pojęciami. Wyróżniono sieroctwo społeczne w znaczeniu szerszym (M. Łopatkowa, J. Maciaszkowa, J. Raczkowska, M. Jakubowski), psychologicznym (A. Szymborska) ukrytym (I. Jundziłł). Obecnie jako jedną z postaci sieroctwa wyróżniamy sieroctwo duchowe dzieci. Pojęcie to dotyczy dzieci wychowywanych w rodzinach pełnych, lecz odczuwających głębokie poczucie osamotnienia. "Sieroctwo duchowe jako subiektywny stan psychiczny dziecka stanowi jego emocjonalną reakcję na niezaspokojone przez rodziców potrzeby miłości i psychicznego zrozumienia"49. Sieroctwo duchowe jest zjawiskiem subiektywnym, gdyż występuje jako poczucie określonego stanu psychicznego (A. Maciarz). Poczucie sieroctwa duchowego zawiera trzy sprzężone ze sobą elementy strukturalne: - poczucie braku akceptacji emocjonalnej w rod/.inie; - poczucie braku zrozumienia pr/,c/ rod/iców; - poczucie osamotnienia w rod/inic. A. Maciarz zwraca uwagę na du/c ró/nicc indywidualne w sterze emocji wśród dzieci, (...) stąd stopień nasilenia ich potr/eb i siła reakcji emocjonalnej na stosunek i zachowanie się rod/iców wobec nich są wysoce zróżnicowane". Autorka cytowanych badań wyróżnia postaci więzi emocjonalnych między rodzicami a dzieckiem: a) obojętność pozorna - rodzice kochają dziecko ale z różnych powodów nie okazują mu w dostatecznej mierze swoich uczuć; b) obojętność rzeczywista - wyraża się brakiem pozytywnych uczuć do dziecka; c) wrogość emocjonalna - przejawia się jawnym odrzuceniem dziecka, demonstrowaniem wobec niego negatywnych uczuć i okazywaniem mu 53 dezaprobaty; krańcowym przejawem wrogości jest fizyczne i psychiczne maltretowanie dziecka. Rodzice z tych rodzin systematycznie okazująswoim dzieciom lub dzieciom powierzonym ich opiece obojętność, niechęć, władczość, nieżyczliwość, wrogość, agresję, poniżająje, poniewierają, wyśmiewają, maltretują50, wykorzystują. A. Fraczek51 wyróżnił cztery podstawowe rodzaje "złego traktowania dziecka": - przemoc fizyczna; - znęcanie psychiczne; - seksualne eksploatowanie dziecka; - zaniedbywanie dziecka. Według szacunków Fundacji na Rzecz Ochrony Dzieci Przed Okrucieństwem corocznie maltretowanych jest około 200 tys.dzieci, z czego koło 4% nie udaje się uratować52. K. Pospiszyl53 zwraca uwagę na fakt, że "sytuacja dziecka źle traktowanego jest trudna w dwójnasób - nie tylko przez fakt przeżywania doświadczenia (niejednokrotnie o najwyższym stopniu zagrożenia fizycznego) ale dodatkowo jest ona trudna ze względu na osamotnienie w tym położeniu", zwłas/.cza wówczas, gdy krzywdząje osoby najbliższe. Do źródeł sieroctwa duchowego zalicza się: niski poziom kultury i świadomości wychowawczej, preferowanie zdrowia fizycznego i wartości materialnych w rodzinie, autokratyczny styl wychowania ze znacznym nasileniem rygoryzmu, niska świadomość potrzeb dziecka związanych z jego wiekiem i blokowanie tych potrzeb, nastawienie rodziców na cele i przeżycia pozarodzinne, patogenne cechy osobowości rodziców (upośledzenie umysłowe, zaburzenia zdrowia psychicznego i społecznego zachowania się), nadmierne wymagania wobec dziecka i niekonsekwencja wychowawcza, rozbicie i ubogość więzi emocjonalnych w rodzinie. Kolejnej próby wyróżnienia postaci osamotnienia dziecka w rodzinie dokonał S. Kozak54, który wprowadził do literatury pojęcie "sieroctwo emigracyjne". Pojęcie to dotyczy dzieci i młodzieży z rodzin polskich, które w ostatnich latach z różnych powodów wyjechały za granicę. S. Kozak jako sieroctwo emigracyjne określa sytuację, w której dziecko przebywa w rodzinie rekonstruowanej (z ojczymem lub z macochą) na emigracji - i tam, w nowej ojczyźnie, znajduje się pod opieką instytucji opiekuńczej z powodu wychowawczej niewydolności rodziny. Wśród przyczyn występowania takiej sytuacji autor wymienia: ambiwalentną postawę dziecka wobec nowej ojczyzny, osłabienie lub zerwanie więzi z 54 członkami rodziny (bliższej i dalszej) w kraju ojczystym i nowym, trudności adaptacyjne (językowe, kulturowe i inne), wchodzenie w konflikty z otoczeniem wskutek niezaakceptowania nowego układu rodzinnego, kształtowanie się u dziecka postawy konsumpcyjno-pasywnej w wyniku niewłaściwych postaw rodzicielskich, wykolejenie się dziecka (ucieczki z domu, picie alkoholu, zażywanie narkotyków) głównie z powodu braku opieki rodziców, którzy pracują po kilkanaście godzin na dobę, trudności w przystosowaniu szkolnym i koleżeńskim, bunt przeciwko zaistniałej sytuacji. Pojęcie sieroctwa emigracyjnego dosyć często bywa używane do określenia dzieci z rodzin czasowo niepełnych ze względu na długotrwały pobyt rodzica lub obojga rodziców w celach zarobkowych za granicą. Pojęcia tego nie można jednak utożsamiać z dziećmi z wymienionych rodzin, gdyż ich sytuacja jest bardzo zróżnicowana i uzależniona od wielu czynników. W niektórych przypadkach można powiedzieć, że dziecko jest opuszczone przez rodzica lub ma ono poczucie osamotnienia, na skutek długotrwałej nieobecności rodzica lub obojga rodziców. O tych dzieciach można wówczas powiedzieć, że są one osamotnione, a w skrajnych przypadkach, że są osierocone". 2.2. Sytuacja opiekuńczo-wychowawcza dziecka w rodzinie czasowo niepełnej. Współczesna rodzina może stanowić środowisko spr/yjające prawidłowemu rozwojowi dziecka, jak równie/ mo/c być /agro/ona w realizacji swych funkcji opiekuńc/o-wychowawc/ych. /agro^cnia Ic doty-cząprzede wszystkim rodzin patologic/nych ora/ rod/in o niepełnej strukturze - rodzin niepełnych. Na kształtowanie się psychospołecznych cech osobowości d/.iccka, doniosłe znaczenie wywierają zróżnicowane role matki i ojca w rodzinie. Role te różnią się między sobą. Od matki oczekuje się ekspresji uczuć, serdeczności, ciepła, wyrozumiałości, tworzenia atmosfery emocjonalnej w rodzinie. Miłość matczyna niezbędna jest do prawidłowego rozwoju uczuciowego dziecka. Wpływ matki "(...) będzie trwać nieograni-czenie w psychice aż do dojrzałości lub dłużej"56. Szczególnie duże znaczenie przypisuje się matce w rozwoju uczuć społecznych, socjalizacji dziecka. Rola ojca jest inna niż rola matki. Początkowo ojciec pełni rolę "pośrednią", gdyż matka daje dziecku życie, po urodzeniu karmi je piersią, daje bezpieczeństwo fizyczne i psychiczne. "Odnoszenie się matki do dziecka jest uzależnione w dużej mierze od harmonii wewnątrzrodzin-nej, a szczególnie od stosunku męża do żony. Kobieta kochana i szczęśliwa oraz bez większych kłopotów ma wszelkie dane aby wpoić dziecku poczucie bezpieczeństwa, pogody i zrównoważenia. W ten sposób ojciec, który w pierwszym okresie życia dziecka nie ma dlań większego znaczenia, ma jednak na nie wpływ poprzez matkę. Ta pośrednia rola nie zmniejsza się w miarę wzrastania roli bezpośredniej"57. Rola bezpośrednia ojca polega na natychmiastowej, stanowczej ale umiarkowanej intrwencji w sprawach tego wymagających.Od matki dziecko oczekuje miłości, od ojca autorytetu i miłości. Od męskiej roli ojca oczekuje się działalności, siły, zaradności, odpowiedzialności za podejmowane zadania, czuwania nad przestrzeganiem ról społecznych, stwarzania oparcia dla żony i całej rodziny58. K. Pospiszyl wskazuje na fakt, iż składnikiem społecznej roli ojca jest miłość , którą obdarza on dziecko59. W rodzinach współczesnych występują wyraźne zmiany w pełnieniu ról rodzicielskich. Ulegająone pewnej modyfikacji dostosowanej do płci, charakteru i osobowości rodziców60. Coraz częstszym problemem współczesnej rodziny jest zaburzona struktura rodziny, czyli jej niepełność. Stale rosnąca ilość rodzin niepełnych w Polsce przyczynia się do głębszego zainteresowania pedagogów, psychologów, socjologów tą kategorią rodzin. Wynika to niewątpliwie z narastającego zrozumienia, iż analiza różnego rodzaju wpływów i zależności w procesie wychowania, które wynikają z niepełności rodziny, po-zwalająwyraźniej dostrzec dokonujące się tu przeobrażenia i konsekwencje pedagogiczne. Badania dotyczące rodzin niepełnych umożliwiaj ą także ukazanie wpływu niepełnej struktury rodziny na warunki, proces i efekty wychowania w tych rodzinach. Rodzina we współczesnych warunkach społeczno-gospodarczych ulega daleko idącym przekształceniom, zmieniają się jej podstawy ekonomiczno - społeczne, zmienia się treść życia rodzinnego, jej funkcje oraz struktura społeczna. Przemiany ekonomiczne zachodzące obecnie w naszym kraju przyczyniają się do poszukiwania dodatkowych źródeł utrzymania. Podstawowym kryterium decydującym o zakwalifikowaniu danej rodziny do grupy rodzin o niepełnej strukturze jest samotne wycho- 56 wywanie dziecka przez jednego z rodziców. "Typologia rodzin jest bardzo zróżnicowana i nieusystematyzowana, gdyż tworzona j c-st na użytek jednorazowo formułowanych potrzeb diagnostycznych, przy czym nie zawsze zachowuje te same kryteria podziału"61. J. Sołowiej62 za rodzinę niepełną uznaje taką rodzinę, w której brakuje co najmniej jednego z rodziców. H. Stokłosa63 w pracy poświęconej wzorcom poznawczym ról społecznych dzieci w powiązaniu ze strukturą ich rodzin formułuje następującą definicję rodzin niepełnych: Rodzina jest grupą społeczną składającą się z małżonków i ich dzieci, o swoistej organizacji i określonym układzie ról pomiędzy poszczególnymi jej członkami. Rodzinę w takim układzie nazywamy pełną. Brak któregoś z elementów konstytuujących rodzinę stanowić będzie ojej niepełnej strukturze. E. Marynowicz-IIetka64 stwierdza, że ,,(...)o rodzinie niepełnej mówimy wówczas, gdy jeden rodzic opiekuje się dziećmi swoimi lub współmałżonka, zamieszkując razem z nim. M. Tyszkowa "wyróżnia rodzinę pełną oraz rodzinę niepełną, w której tylko jedno z rodziców zajmuje się prowadzeniem domu i wychowaniem dzieci. W literaturze przedmiotu wyróżnia się szereg źródeł powstawania rodzin niepełnych. Są to: rozwód, separacja (nieformalne rozejście się małżonków), urodzenia dziecka pozamałżeńskiego, śmierć współmałżonka, czasowa nieobecność jednego z rodziców ze względu na: charakter pracy rodzica, uwięzienie, chorobę wymagającą dłuższego leczenia w szpitalu, dłuższy pobyt za granicą. W niniejszej pracy przyjęto określenie rodziny niepełnej jako struktury, w której ojciec lub matka samotnie wychowuje dziecko (dzieci) bez lub przy ograniczonym współudziale współmałżonka, na skutek jego stałej lub czasowej nieobecności. Przyjęto tu propozycję typologii rodziny niepełnej uwzględniającą przyczynę nieobecności jednego z rodziców w rodzinie za E. Kozdrowicz i T. Pilchem'1'1 . Wśród rodzin niepełnych wyróżniono: l/ rodziny osierocone na skutek śmierci jednego z rodziców, 21 rodziny rozbite na skutek rozwodu lub porzucenia rodziny, 3/ rodziny samotnych, niezamężnych matek z dzieckiem, 4/ rodziny niepełne czasowo ze względu na : - charakter pracy rodzica, - pobyt w zakładzie karnym, - dłuższe leczenie w szpitalu, - dłuższy pobyt za granicą. W pracy przedstawiono typologię rodzin niepełnych w następującej ko lejności : 1. Rodziny osierocone na skutek śmierci jednego z rodziców. 2. Rodziny samotnych, niezamężnych matek z dziećmi. 3. Rodziny rozbite na skutek rozwodu lub porzucenia. 4. Rodziny niepełne czasowo ze względu na pobyt rodzica w zakładzie karnym. 5. Rodziny niepełne czasowo ze względu na charakter pracy rodzica. 6. Rodziny niepełne czasowo ze względu na dłuższy pobyt rodzica za granicą. Model typologii rodzin niepełnych z uwzględnieniem przyczyn ich powstawania. RODZINY NIEPEŁNE SAMOTNA MATKA SAMOTNY OJCIEC 1 r 1 r ^ r 1 r RODZINY OSIEROCONE RODZINY ROZBITE RODZINY NIEPEŁNE BIOLOGICZNIE RODZINY NIEPEŁNE CZASOWO ŚMIERĆ WSPÓŁMAŁŻONKA ROZWÓD l URODZENIE DZIECKA POZAMAŁ-SEPARACJA ŻEŃSKIEGO CHARAKTER PRACY POBYT U GRANICĄ POBYT W ZAKŁADZIE KARNYM CHOROBA WYMAGAJĄCA DŁUŻSZEGO LECZENIA POZA DOMEM Źródło: E.Kozdrowicz, Sytuacja dziecka w rodzinie, matki samotnej. Warszawa 1989, s. 16. 58 2.2.1. Rodziny osierocone na skutek śmierci jednego z rodziców. Śmierć współmałżonka, śmierć jednego z rodziców, podobnie jak rozwód czy separacja, powoduje w rodzinie wyraźne przeobrażenia jej wewnętrznej dynamiki grupowej. Rodzina po utracie matki, ojca, męża, żony mimo głębokiego bólu i często rozpaczy, musi nauczyć się żyć bez tej osoby. Sposób odczuwania utraty bliskiej osoby zależy jednak od wielu czynników (K. Krupa67, A. Kwak68): l / śmierć jednostki w określonym cyklu życia rodziny - inne znaczenie ma dla rodziny fakt śmierci współmałżonka gdy dzieci są dorosłe, a inne, gdy staje się to w okresie skumulowanych obowiązków rodzinnych i rodzicielskich; 21 przyczyna śmierci - inne konsekwencje niesie za sobą nagła śmierć, a inne śmierć w wyniku długotrwałej choroby; 3/ otwartość systemu rodzinnego - rozumiana jako zdolność każdego członka rodziny do komunikowania swych myśli i uczuć wobec innych; obecność dalszej rodziny, osób zaprzyjaźnionych, pomoc sąsiedzka może przyczynić się do złagodzenia pierwszych trudnych chwil; 4/ pozycja osoby zmarłej w rodzinie - rozumiana w kategoriach wypełnianych przez nią funkcji i stopnia emocjonalnej zależności rodziny od osoby zmarłej; czynnik ten uwzględni;) więzi emocjonalne łączące poszczególnych członków rodziny z osoba, /madą. E. Kozdrowicz"'' przytacza badania7", dotyczące wpływu utraty ojca na rozwój osobowości dziecka. Analizowano zachowanie 18 osób, począwszy od chwili zgonu ich ojca. Ij. 10-14 roku życia, aż do dorosłości. Matki badanych osób nie wyszły ponownie /a mąż i przez cały czas w rodzinie brakowało osoby zastępującej ojca. Badania te wykazały, iż u dzieci w wieku niemowlęcym i poniemowlęcym (0-3 lat) brak ojca powoduje zachwianie bezpieczeństwa. U chłopców w wieku przedszkolnym (3-6 lat) zaobserwowano osłabioną gotowość do działania z własnej inicjatywy. Dzieci w wieku szkolnym utratę ojca rekompensowały w formie akceptacji nauczyciela - mężczyzny. Chłopcy identyfikowali się z nim, traktując jako wzór dla roli męskiej, natomiast dziewczynki dopatrywały się w osobie nauczyciela pierwowzoru dla ogółu przedstawicieli płci męskiej. W wieku dojrzewania trwający stale proces identyfikacji ze zmarłym ojcem przejawiał się u chłopców w wyborze zawodu, a u dziewcząt w wyborze partnera. Najmniej szkodliwie na zmiany we wzajemnych stosunkach poszczególnych członków rodziny wpływa utrata ojca w rodzinach wielodzietnych. Starsi synowie mogą stanowić dla młodszego rodzeństwa rodzaj rekompensaty, wyrównującej w pewnym stopniu utratę ojca. K. Krupa71 zwróciła uwagę na sytuację społeczną i materialną rodzin osieroconych. Badane osoby (zwłaszcza matki) podkreślały swoją bezradność w sprawach wychowawczych oraz wobec problemów życiowych. Kłopoty wychowawcze z dziećmi miało 30% respondentów. Dotyczyły one głównie złych wyników w nauce, wagarów i zwiększonej agresji wobec rodzeństwa i kolegów. Problemy te mieli zwłaszcza rodzice pracujący na dwie lub trzy zmiany. 2.2.2. Rodziny niepełne biologicznie niezamężnych matek z dziećmi. Dziecko pozamałżeńskie i zazwyczaj samotnie wychowująca je matka stanowią szczególną kategorię rodzin niepełnych. Urodzenie dziecka przy zachowaniu stanu wolnego to najczęściej przypadek losowy. Rzadziej jest to decyzja świadomie podjęta przez niezamężną matkę (pannę). W Polsce średnio rodzi się około 30 tyś. dzieci pozamałżeńskich rocznie. Regułąjest większa o 30-40% liczba urodzeń w miastach w porównaniu ze wsią (współczynniki miejskie wynoszą od 5 do 6%, natomiast wiejskie - około 4% ). Najliczniejszą grupę wiekową wśród niezamężnych matek stanowią kobiety w wieku 20-29 lat, chociaż zwraca uwagę dosyć duża grupa matek bardzo młodych - 19-letnich i młodszych (19,7%)72. Niezamężne, samotne matki najczęściej: - mają trudne warunki materialne (nauka, brak pracy); - nie majągdzie zamieszkać z dzieckiem (brak mieszkania i możliwości zamieszkania z rodziną); -nie myślą o założeniu rodziny z ojcem dziecka (żonaci, bez zawodu, uczniowie, przelotna znajomość, wypieranie się dziecka, brak więzi emocjonalnych itp.); - uważajądziecko za powód komplikacji życiowych, przekreślenia możliwości kontynuowania nauki czy zdobycia zawodu; 60 -obawiają się złego stosunku otoczenia do faktu urodzenia nieślubnego dziecka (panna z dzieckiem); - mają obojętny lub niezdecydowany stosunek do dziecka. Na skutek powyższych okoliczności młode matki dosyć często decydują się na zrzeczenie praw rodzicielskich względem dziecka. Przyszłość" dziecka samotnej matki jest a priori zagrożona, zwłaszcza jeżeli matka jest nieletnia. Trudności w wychowaniu dziecka nieślubnego pogłębiają się, gdy : l / matka jest nieletnia, przy czym psychologicznie i materialnie niesamodzielna; 21 dziecko nie odczuwa w pełni miłości matki; brak stałych kontaktów, niestałość uczuciowa matki itp., co pozbawia dziecko poczucia bezpieczeństwa; 3/ matka traktuje dziecko jako karę za swoje postępowanie (nieślubne dziecko jako dowód zdrady mężczyzny i niesprawiedliwości społecznej); 4/ matka przedstawia d/.iecku ojca w niekorzystnym świetle, z odczuciem wrogości do człowieka, który ją opuścił w najtrudniejszym momencie życia; 5/ matka dopatruje się w dziecku ujemnych cech charakteru odziedziczonych po ojcu i stosuje rygorystyczne metody wychowawcze, aby zapobiec rozwojowi tych skłonności; 6/dziecko nie zna w ogóle ojca lub utr/.yinuje / nim sporadyczne kontakty. Natomiast inne badania (Z. Balcer/jik-1'nradowskicj7'1) wykazały, że formy realizacji zadań opiekuńc/o-wychowawczych w rodzinach matek niezamężnych nie odbiegały od form stosowanych w rodzinach pełnych. Większość matek nie miała kłopotów / wychowaniem dzieci, a zgłoszone problemy dotyczyły zdrowia i ks/talccnia dzieci. Matki uważały jednocześnie, iż kłopoty te są następstwem braku ojca w rodzinie. Badania te uwzględniły także uwarunkowania sytuacji społeczno - materialnej samotnych, niezamężnych matek, która jest bardzo zróżnicowana pod względem statusu społeczno - zawodowego. Zależy bowiem od wieku, sytuacji życiowej matki ( np. inna jest sytuacja matki, która samotnie wychowuje dziecko, nie pracuje itp. od sytuacji matki, która ma ustabilizowaną sytuację zawodową i pomoc ze strony rodziny). Wśród badanych kobiet, były osoby bardzo młode, były też kobiety o wysokim standardzie społeczno - zawodowym, które decyzję o urodzeniu dzecka po- 61 zamałżeńskiego podjęły świadomie i były gotowe ponosić całkowitą odpowiedzialność za jego wychowanie. Zdaniem Z. Balcerzak-Paradow-skiej75 w ostatnich latach stosunek otoczenia i rodziny wobec samotnych matek ulega korzystnym zmianom. Społeczeństwo staje się bardziej tolerancyjne wobec faktu urodzenia dziecka pozamałżeńskiego. Mimo tego, najwięcej obaw przed urodzeniem dziecka nieślubnego wzbudza zawsze reakcja własnych rodziców. Z cytowanych badań wynika, że 1/3 rodziców zaakceptowała ten fakt, okazując pomoc i zrozumienie, l /3 rodziców uczyniła to po pewnym czasie. W pozostałych przypadkach kobiety były zdane wyłącznie na siebie, co doprowadzało najczęściej do zerwania z domem rodzinnym oraz, w niektórych przypadkach, kończyło umieszczeniem dziecka w placówce opieki całkowitej. 2.2.3. Rodziny rozbite na skutek rozwodu lub porzucenia rodziny. Rodziny rozbite powstają na skutek rozwodu lub opuszczenia domu przez jednego z małżonków. Rozwód w sensie formalnym jest najczęściej prawnym usankcjonowaniem wcześniej rozpoczętego procesu rozbicia rodziny. L. Wojciechowska7'1 rodzinę rozbitą określa jako" rodzinę niekompletną, w której w wyniku zerwania więzi między małżonkami, brak jest jednego z rodziców" Prawdopodobieństwo rozwodu rośnie wrą/. / wiekiem posiadanych dzieci. Stosunkowo rzadko rozwodzą się mał/eństwa z dziećmi w wieku 0-2 lata. Wśród rozwodzących się przeważają małżeństwa z dziećmi w wieku szkolnym (7-17) lat oraz małżeństwa z d/.iećmi w wieku przedszkolnym. Z. Tyszka77 wyróżnia pośrednie i bezpośrednie przyczyny rozwodzenia się małżeństw, które sąskutkiem wcześniejszej dezorganizacji życia rodzinnego. Pośrednie przyczyny to postępujące procesy industrializacji i urbanizacji . Do społecznych skutków tych procesów autor zalicza.: oderwanie wrsztatu pracy od rodziny i podejmowanie przez kobiety pracy poza domem, rozwój społeczności miejskiej, szczególnie środowisk wielkomiejskich sprzyjających anonimowości jednostki i rodziny, zmniejszenie się liczby dzieci w rodzinie, rozwój usług zastępujących rodzinę w świadczeniach na rzecz jednostki, zmniejszenie znaczenia niektórych funkcji rodziny. Wśród przyczyn bezpośrednich wyróżnia się78: brak silnej więzi uczuciowej, brak wspólnych celów i dążeń, różnice poziomów i odmienność 62 cech charakterologicznych wykluczających możliwość porozumienia i współdziałania, niespełnienie oczekiwań współmałżonka, zdrady małżeńskie i podejrzenia o zdrady, brak zainteresowania sprawami rodziny w wyniku zaangażowania uczuciowego jednego z małżonków, niedojrzałość psychiczna i społeczna małżonków, nieuświadomienie sobie przyjętych zobowiązań, nieprzygotowanie do ich wypełniania, nieprzygoto-wanie do współżycia i współdziałania w układach: mąż - żona, rodzice -dziecko, ze szczególnym uwzględnieniem braku umiejętności organizowania życia rodzinnego i potrzeb domowników oraz rodziny jako całości. Do bezpośrednich przyczyn rozwodzenia się małżeństw należą także: choroba jednego z małżonków i czasowa lub stała niezdolność do pracy, choroby psychosomatyczne, nerwice, psychozy i charakteropatie, znęcanie się nad rodziną, nałogi jednego lub obojga rodziców, wygasanie starych tradycji obyczajowych połączone z liberalizacjąpostaw wobec rozwodu, niekorzystny wpływ rodziców, szczególnie matek współmałżonków, głównie z racji wspólnego zamieszkania, pożycie seksualne małżonków (B. Łobodzińska7''). Zdaniem wielu badaczy rodzina niepełna jest tego typu środowiskiem, które dostarcza dzieciom szczególnie wiele sytuacji traumatyzujących, tj. sytuacji które powodują powolne gromadzenie się negatywnych doświadczeń o dużym ładunku emocji, /.wane traumą (I. Obuchowska80, M. Ziemska1"). Możemy wyodrębnić1" nastepuja.ce sytuacje traumatyzu-jące, w których może /.nalc/.ć się cl/.iccko ro/.wied/.ionych rodziców. Są to: l/ konieczność przystosowania się do taktu ro/.wodu rodziców; 21 konieczność przystosowani;) się do /arysowującej się perspektywy rozwodu; 3/ możliwość wykorzystania d/iecka przez jedno lub dwoje rodziców jako broni przeciwko drugiemu rodzicowi zarówno przed jak i po rozwodzie; 4/ konieczność zmiany stosunków z rodzicami; 5/ konieczność nowego przystosowania się do grupy rówieśniczej; 6/ uświadomienie sobie przez dziecko implikacji niepowodzenia rodziców w małżeństwie; II problem przystosowania się do ewentualnego, nowego związku rodziców. U dzieci, których rodzice rozwiedli się, mogą pojawić się zakłócenia w przystosowaniu społecznym. Mogą się one ujawnić: - w symptomach fizjologicznych np. trudności w zasypianiu, obgryzanie paznokci; - w symptomach psychologicznych np. poczucie mniejszej wartości, osamotnienie, niepewność, drażliwość. Oczywiście stopień przeżywania rozwodu rodziców uzależniony jest od przyczyny rozwodu. Jeżeli jest to sposób uwolnienia się rodziny od agresywnego w stosunku do matki i dzieci, pijanego ojca, to dzieci aprobują poczynania matki. Powszechnie reprezentowany jest pogląd, że atmosfera panująca po rozwodzie stwarza więcej podstaw do prawidłowego rozwoju dziecka niż utrzymywanie skłóconej rodziny. Rozwód izoluje dziecko od atmosfery ustawicznego napięcia, konfliktów, kłótni, nienawiści. Dzieci różnie reagująi w różnym stopniu przeżywaj ą sytuację rozwodową. Jednym z czynników wpływających na przystosowanie się dziecka do sytuacji rozwodowej jest wiek dziecka. Zdaniem większości psychologów i pedagogów, najbardziej niebezpieczny w momencie rozbicia rodziny jest wiek przedszkolny i wczesnoszkolny. Fakt ten wiąże się z brakiem dwóch wzorców rozwojowych, brakiem poczucia bezpieczeństwa i stabilizacji, lękiem przed odrzuceniem i nieakceptacją przez rodzica wychowującego. Dzieci te częściej uzależniają się od dorosłych bardziej niż tego potrzebują (np.nie chcą same jeść, moczą się). Tęsknota za nieobecnym rodzicem sprawia, że dzieci w tej grupie wiekowej lgną do każdego obcego mężczyzny (kobiety). Starszy wiek szkolny cechuje już pewien cynizm, zrodzony z buntu przeciwko istniejącej sytuacji. Dzieci stają się agresywne, uparte, zamknięte w sobie. Niezaspokojoną potrzebę miłości i bezpieczeństwa starają się zrekompensować w grupie rówieśników, znajdujących się c/.c-sto w podobnej sytuacji. W okresie dojrzewania w psychice młodzieży z rodzin rozbitych może powstać lęk przed przyszłością. Z badań przeprowadzonych przez M. Ziemską83 wśród mężczyzn, którzy utracili ojca w dzieciństwie wynika, że mieli oni duże trudności w przystosowaniu się do roli ojcowskiej. Autorka twierdzi, iż rola ojca jako wzoru osobowego w uczeniu się, jest niezmiernie ważna. Wzrastając w rodzinie pełnej, mając oba wzory osobowe rodziców, dziecko może zdobywać przygotowanie do późniejszych ról społecznych, mężczyzny i kobiety, żony i męża czy matki i ojca. Udana identyfikacja w zakresie płci wzmacnia i poszerza osobowość dziec- 64 ka, zapewnia równowagę wewnętrzną i harmonię procesów psychicznych. Jest jednym z ważniejszych procesów uspołecznienia dziecka w rodzinie. Brak tej identyfikacji prowadzi niemal zawsze do zachowań niezgodnych z pełnioną rolą i oczekiwaniami społecznymi. Stan dotychczasowych badań wskazuje (R. Grochocińska84), że wpływ sytuacji rozwodowej na dzieci może mieć zróżnicowany charakter. Niemniej uznaje się na ogół, że ma on raczej wpływ negatywny. Badacze85 tego zagadnienia zwracają uwagę, że szczególnie zależy on od takich czynników, jak wcześniejsze przygotowanie dzieci do mającego nastąpić rozwodu i porozwodowych interakcji rodziców z dziećmi." 2.2.4. Rodziny niepełne czasowo ze względu na pobyt rodzica w zakładzie karnym. Mimo szerokiego zainteresowania badaczy problematyką rodziny, niewiele jest opracowań dotyczących rodzin, w których jeden z jej członków został pozbawiony wolności. Badania takie, dotyczące rodzin więźniów długoterminowych przeprowadził A. Rzepliński86 który stwierdził, że około 40% osób odbywających karę pozbawienia wolności to osoby pozostające w związkach małżeńskich. Sytuacja rodzin skazanych kształtuje się różnie w zależności od rodzaju pr/estępstwa. Badania nad społeczną sytuacją po/ostałych na wolności c/łonków rodziny skazanego (żony, męża, dziecka) prowad/one byty w kilku płaszczyznach : społecznej, ekonomicznej, wychowawc/cj. Stwierdzono, że wpływ faktu uwięzienia na funkcjonowanie małżeństwa slwar/a potencjalną tylko groźbę dla całości małżeństwa, w tym tak/e dla małżeństw dotkniętych przed aresztowaniem poważnymi konfliktami. Fakt ten uzasadniany jest tym, że obydwie strony znajdują się w okresie izolacji w trudnej sytuacji. Małżonkowie odseparowani od siebie częściej optymistycznie patrzą na perspektywy związku po ustaniu izolacji. Stwierdza się jednak osłabienie wzajemnych kontaktów w przypadku bardzo długich okresów izolacji więziennej (K. Rzepliński). Badania poświęcone sytuacji dzieci dotyczyły zarówno rodzin, w których karę pozbawienia wolności odbywał ojciec, jak i rodzin, w których izolowana była matka (S. R. Za-Iba,871. Muszyńska88,1. Mościcka89). W rodzinach, w których wolności pozbawiony został ojciec, najbardziej istotny okazał się problem utraty przez niego autorytetu u dzieci, zwłaszcza wtedy, gdy matka była silnie związana z nim emocjonalnie. Okazało się także, że uwięzienie ojca stwa- 65 rza większe problemy w prawidłowym wychowaniu córki niż syna (K. Rzepliński9"). Sytuacja dzieci pozbawionych wskutek uwięzienia matki ma inny wymiar niż w przypadku, gdy pozbawione są kontaktu z ojcem. W rodzinach uwięzionych ojców ważnym problemem jest często nado-piekuńczy stosunek matki do dzieci. Natomiast w rodzinach, w których matka przebywała w zakładzie karnym, sytuacja rodzinna była zóżnico-wana. Często matki te jeszcze w okresie przedwięziennym niewłaściwie wywiązywały się ze swoich obowiązków wobec dzieci. Ponadto dzieci uwięzionych matek rzadziej niż dzieci uwięzionych ojców mieszkają w tym okresie z drugim rodzicem (ojcem). Według badań S. R. Zalby91 podczas uwięzienia matki, z ojcami mieszkała blisko 1/4 dzieci (głównie dzieci starsze), połowa z innymi krewnymi, pozostałe dzieci zostały umieszczone w domach dziecka. Mimo deklarowanej chęci powrotu do dzieci po zwolnieniu, blisko połowa matek nie miała z dziećmi żadnego kontaktu. W Polsce92 40% dzieci, których matki przebywały w więzieniu, znajdowało się pod opieką ojców, 16% dzieci przebywało w domach dziecka, pozostałe wychowywały się u rodziny bądź były już dorosłe. 2.2.5. Rodziny niepełne czasowo ze względu na charakter pracy rodzica. We współczesnym społeczeństwie występują zawody, których wykonywanie wymaga dłuższej nieobecności w domu rodzinnym. Dotyczy to takich grup zawodów jak: geolodzy, marynarze, rybacy, ekipy specjalistyczne np. inżynierów, lekarzy, delegowanych w kraju i za granicą w celu wykonania odpowiednich prac lub zdobycia nowych doświadczeń. Istniejąca literatura pr/edmiotu koncentruje się zwłaszcza na rodzinach marynarzy i rybaków morskich. Formalnie są to rodziny pełne, jednak przez dłuższy czas funkcjonują jak rodziny niepełne. O odrębności rodzin marynarzy i rybaków morskich świadczy głównie odmienność stosunków łączących osobę nieobecnego ojca z pozostałymi członkami rodziny. Dzjecj są świadome istnienia ojca i w mniejszym lub większym stopniu liczą się z jego wymaganiami, autorytetem. Marynarze oraz ich żony często porównują swoją sytuację do stanu wdowieństwa. Jest to poczucie osobliwe, nie spotykane wśród rodzin innego typu. Z konieczności całokształt spraw domowo-rodzinnych marynarze przekazują małżonkom, które niezależnie od swej woli muszą o nich decydować. Do 66 takich wniosków doszedł L. Janiszewski93, który badał wieloaspektowo rodziny marynarzy i rybaków morskich. Autor badań pisząc o zjawiskach integracji i dezintegracji w rodzinach marynarskich stwierdza, że warunki i charakter pracy zawodowej ojców determinuj ą zasadniczo organizację, strukturę, funkcje rodziny, treści oraz zakres pełnionych ról małżeńskich i rodzicielskich. Są to rodziny: rozłączone, matrycentryczne, w swoisty sposób zdezorganizowane, o stosunkowo wysokim standardzie materialnym, względnie wyizolowane. Zdaniem L. Janiszewskiego94 rozłąka trwająca dłużej niż 80-120 dni, może spowodować szkodliwe skutki dla fizjologicznej, psychicznej i społecznej homeostazy rodziny95. Marynarz mieszka w miejscu pracy i porusza się tam na ograniczonej przestrzeni. Powoduje to wiele konsekwencji społecznych takich jak: rozłąka z rodziną, izolacja społeczna, ograniczenie możliwości korzystania z kultury masowej itp. W domu rodzinnym przebywa tylko w krótkich okresach międzyrejsowych i podczas urlopów. Ojciec rodziny nie uczestniczy w jej życiu codziennym, chociaż dzięki kontaktom pośrednim (listownym, telefonicznym) roztacza pewną kontrolę nad rodziną. Rodziny marynarskie mają wiele cech "matrycentrycznych", które uwidaczniają się podczas nieobecności męża w domu. Przedmiotem zainteresowań w badaniach przeprowadzonych przez J. Rembowskiego96 była psychologiczna analiza stosunków między rodzicami a dziećmi w rod/.inach marynar/,y /.ałóg pływających na bardzo długich rejsach. Celem pracy było /.badanie, jakie postawy uczuciowe przejawiają dzieci z tych rod/.in wobec rod/.iców i rodzeństwa, szczególnie wobec ojca, który /c w/gledn n;i s woju pracę przez dłuższe okresy w ciągu roku, przebywa po/a domem. Autor badał także wpływ nieobecności ojca marynarza na zachowanie dzieci w szkole, ich przystosowanie do warunków w niej panujących oraz postawy uczuciowe dzieci. Uzyskane wyniki pozwoliły stwierdzić, iż dzieci z rodzin marynarskich bardziej idealizująojców, w przeciwieństwie do dzieci z rodzin, w których ojcowie pracują na lądzie. Psychologiczna ważność ojca marynarza w odczuciu dziecka jest na równi z psychologiczną ważnością matki (w grupie "rodzin lądowych" jest odwrotnie). Przeglądu niektórych badań dotyczących skutków nieobecności rodziców na dziecko dokonuje R. Łosińska97. Większość badaczy cytowanych w jej pracy koncentruje swoje zainteresowania na różnorodnych aspektach życia rodzinnego podczas długotrwałej nieobecności ojca. Motywy tych przedsięwzięć są różnorodne i mają swe źródło m.in. w badaniach 67 rodzin, w których brak było ojca przebywającego na wojnie. Badania, które przeprowadził G. Bach98 dostarczyły szczegółowych informacji o międzyosobowych stosunkach rodzinnych. Można je ująć w trzy zasadnicze grupy: a/ wyobrażenia o ojcu podczas separacji; b/ rola separacji związana z płcią dziecka; cl charakteryzowanie (typowanie) ojca. - wyobrażenia o ojcu - dzieci oddzielone od ojców wykazywały jego wyidealizowany obraz; ojciec, który spędza przyjemnie czas ze swoją rodziną i którym ona się cieszy; ojciec daje i otrzymuje dużo uczucia, wykazuje mało niezgody i wrogości oraz nie stosuje autoratywności. Dzieci żyjące w codziennym kontakcie ze swoimi ojcami bardziej znamiennie obrazuj ą funkcję karzącego ojca i jego udział we wrogości rodzinnej; - rola separacji związana z płciądziecka - chłopcy z rodzin marynarskich wykazywali wobec ojca większą liczbę wyobrażeń agresywnych, dziewczynki wykazywały wyobrażenia bardziej emocjonalne; - charakteryzowanie ojca - obejmowało ono informacje o sposobie charakteryzowania ojca przez matkę. Z badań wynika, że niektóre matki wyrażały o nieobecnym ojcu tylko krytyczne uwagi, inne mówiły wyłącznie w czułych, pochwalnych słowach9''. Chłopcy i dziewczęta z rodzin marynarskich manifestująwięcej oznak matczynej, nadmiernej opieki niż dzieci z innych rodzin. Matki usiłując skompensować nieobecność męża, koncentruj ą uwagę na dzieciach. Rezultatem nadmiernej opieki jest ograniczenie aktywności dziecka, jego uczuciowa i społeczna niedojrzałość, trudności w przystosowaniu się do rówieśników. Sytuacja taka jest bard/iej szkodliwa dla chłopców niż dla dziewcząt. O tym, jak istotny jesl wpływ ojca na właściwe przystosowanie się dziecka, świadczą wyniki badań przeprowadzonych wśród dzieci wychowywanych bez udziału ojca1"". Ojcowie z badanych rodzin przebywali poza domem najmniej dziewięć miesięcy w roku, a wniektórych przypadkach dwa lata. Chłopcy pochodzący z tych rodzin wybierali mniej dojrzałą formy zabaw niż ich rówieśnicy oraz dysponowali mniejszymi umiejętnościami w zakresie właściwego przystosowania się do grup rówieśniczych. Dziewczynki przejawiały o wiele mniej samodzielności w porównaniu z dziewczynkami z rodzin pełnych. Badania dotyczące skutków nieobecności ojca na dziecko przeprowadziła L. Stolz (1948)"". Przedmiotem badań byli żonaci żołnierze wracający z wojny oraz ich 68 rodziny, a przede wszystkim dzieci urodzone podczas ich nieobecności. Uzyskane dane wskazały, iż ojciec rozłączony na skutek wojny z rodziną stanął w chwili powrotu wobec poważnych problemów przystosowania się do pełnienia roli rodzicielskiej. Dzieci odseparowane od ojca na skutek wojny były mniej zależne od innych, lecz zdradzały niepokojące objawy napięć emocjonalnych. Podczas zabawy miały trudności w nawiązywaniu kontaktu z rówieśnikami. Wykazywały też bardziej wrogą postawę wobec dorosłych niż ich rówieśnicy. Sytuacja taka niweczyła zabiegi wychowawcze ojca i w wielu wypadkach potęgowała jego własne poczucie nieporadności. Wszystko to wywierało ujemny wpływ na rozwój psychiczny dziecka. Przedstawione powyżej badania dotyczyły przede wszystkim skutków rozłąki dziecka z ojcem. R. Spitz102 przeprowadził badania dotyczące skutków rozłąki dziecka z matką. Stwierdzono, że badane dzieci w pierwszym miesiącu separacji (6 miesiąc życia) wykazywały płaczliwą postawę, wyraźnie domagały się matki; w drugim miesiącu rozłąki - zamykały się w sobie i zaczynały tracić na wadze. W trzecim miesiącu - przyjmowały charakterystyczną postawę le/enia na brzuszku i nie życzyły sobie kontaktu z otoczeniem. Jeśli były niespokojne, krzyczały nieustannie. W czwartym miesiącu separacji wyraz twarzy dzieci stawał się jakby sztywny (twardy), występował brak ekspresji mimicznej, kr/yczenie występowało rzadziej. Autor stwierdził, że przy separacji trw;ijqccj do tr/cch miesięcy występują w dziecku zmiany możliwe do odwrócenia j u/ w ciągu kilku dni. Okres separacji od trzech do pięciu miesięcy jest jes/czc odwracalny, lecz bardziej krytyczny. Po okresie powyżej pięciu miesięcy separacji zmiany ujemne w dziecku posiadały tendencje slawania się nieodwracalnymi. Do podobnych wniosków doszedł w swych badaniach J. Bowl-by"B, który także badał skutki separacji dziecka /, matką w trakcie długotrwałego pobytu dziecka w środowisku szpitalnym. Autora interesowało również, jakie reakcje występują po powrocie dziecka do matki. Większość dzieci, która znalazła się w tej sytuacji, była wyra/nie przygnębiona. Czasami były niezdolne do odwzajemnienia uczuć. Powracające uczucia powiązania dziecka z matką przejawiały się niekiedy w sposób burzliwy. Stawało się ono przylepne, wymagające i zazdrosne. Były przypadki, w których dzieci nie poznawały swych matek. Czasami przejawiały postawę oskarżycielskąa nawet nienawistną wobec matek . 69 Badacz ten na podstawie uzyskanych danych wyodrębnił 3 główne następstwa separacji: - wzmożona bojaźliwość i poczucie zależności; - potęgującą się nienawiść do matki; - tendencja do całkowitego zaniku uczuć miłości (obojętność uczuciowa). Ogólnie biorąc analiza wyników badań dotyczących skutków długotrwałej rozłąki dziecka z rodzicem a zachowaniem się dziecka pozwala sformułować wniosek, iż rozłąka ta wywiera w większości przypadków negatywne skutki dla psycho-społecznego rozwoju dziecka. 2.2.6. Rodziny czasowo niepełne ze względu na długotrwały pobyt rodzica za granicą. W niektórych regionach Polski np. w województwach zaliczanych do tak zwanej ściany wschodniej (woj. łomżyńskie, białostockie, bialskopodlaskie), na Pogórzu (woj. rzeszowskie, tarnowskie) oraz w mniejszym stopniu w innych województwach obserwuje się rodziny charakteryzujące się mniej lub bardziej długotrwałą nieobecnością pracującego za granicą rodzica. W ostatnich latach zjawisko to nasila się głównie ze względów ekonomicznych i obejmuje coraz większą liczbę rodzin. Problem ten ma znaczenie teoretyczne i praktyczne. Wartość teoretyczna wynika ze złożoności zagadnienia. Trudno jest bowiem ustalić, czy i jakie czynniki determinują umacnianie się bądź osłabienie więzi społecznych i emocjonalnych w tych rodzinach. Znaczenie praktyczne wynika z faktu, że tysiące rodzin narażonych jest na swoiste doświadczenie, związane z niebecnością jednego lub obojga rodziców. W literaturze najbliższe rodzinie czasowo niepełnej ze względu na nieobecność rodzica przebywającego za granicą104 sąrodziny marynarskie105. Interesujące badania rodzin, których główny żywiciel przebywa za granicą "na kontrakcie" w celach zarobkowych, przeprowadził R. Dyoni-ziak. Centralnym problemem przeprowadzonych badań była kwestia, czy czasowa nieobecność ojca zakłóca funkcjonowanie rodziny i prawidłową socjalizację młodego pokolenia. Wynika z nich, że okresowa nieobecność rodzica ma nie zawsze negatywne konsekwencje. Prawdąjest (wg R. Dyoniziaka), że długotrwały pobyt ojca za granicą wpływa dezintegrujące na życie rodzinne. Dłuższa niż roczna nieobecność rodzica wpływa dezintegrujące na więzi rodzinne, roczny zaś kontrakt za grani- f 70 cąnie powoduje załamania się więzi w rodzinie. Regułą okazała się zmiana ról społecznych ojców i matek. Matki musiały podejmować nowe obowiązki oraz stały się jedynymi rozjemcami spraw codziennych rodziny. Kobiety, które miały pretensje do mężów, pod wpływem rozłąki stały się wobec nich mniej krytyczne. W rodzinach tych badacz wyodrębnił wyraźne procesy integracyjne jak i dezorganizacyjne. Integrujące nieobecność ojca wpłynęła na dzieci, gdyż wyraźnie stosowały się do zaleceń nieobecnego ojca. Ojcowie ci często żądali szczegółowych informacji o zachowaniu i postępach w nauce, udzielali rad i wskazówek. Pomoc materialna ze strony ojców również umacniała ich pozycję społeczną106. Na dezintegrację rodziny wpłynął fakt, że dzieci przyzwyczajały się do bieżących decyzji matek, jako osób najważniejszych w rodzinie. Dzieci w czasie pobytu ojca za granicą łatwiej ulegaj ą wpływowi grup rówieśniczych Występuje tu różnica między dziećmi do lat czternastu i dziećmi, starszymi. Nieobecność ojca i brak jego "silnej ręki" powoduje, że dzieciom starszym nie wystarcza więź tylko z matką i częściowo przechodzą pod wpływ grup rówieśniczych, nie zawsze korzystny dla życia rodziny. E. Hurlock107 twierdzi, że okresowe rozbicie rodziny może bardziej zagrażać stosunkom rodzinnym, niż rozbicie stałe. Okresowa nieobecność rodzica stwarza sytuacje stresowe /arówno dla dziecka, jak i dla rodziców i prowadzi do pogars/ania sio stosunków rodzinnych. Rodzina musi najpierw dostosować się do ro/la.ki, a pó/nicj do ponownego połączenia. Specyfika rodzin czasowo niepełnych /. powodu długotrwałej nieobecności rodzica lub rodziców pr/ebywających /a granica., różni się zasadniczo od rodzin pełnych i rodzin niepełnych. Kod/iny te prawnie są rodzinami pełnymi , gdyż przez cały czas rozłąki twor/ą wspólnotę rodzinną, jednak ze względu na wyjazd rodzica, rod/ina la musi funkcjonować bez udziału nieobecnego rodzica. Są to rod/.iny pełne, jednak przez długi czas swego istnienia przejawiają wiele cech rod/iny niepełnej. Rodziny te nie są też rodzinami niepełnymi, gdyż c/łonkowie rodziny przez okres nieobecności rodzica mająpoczucie więzi z nim. Więzi te są tym silniejsze im krótszy jest pobyt rodzica za granicą oraz im częstsze sąjego kontakty z poszczególnymi członkami rodziny np. odwiedziny, rozmowy telefoniczne, listy, kasety magnetowidowe i audiowizualne, prezenty. Pisząc o zagrożeniach współczesnej rodziny A. Kwak108 zauważa, że: (...) migracja zarobkowa młodych ludzi powoduje dłużej lub krócej trwającą rozłąkę z rodziną obojga bądź jednego z małżonków, najczęściej jednak mężczyzn109. Wyjazdy zagraniczne w celach zarobkowych, jeżeli są powtarzane bądź trwają dłuższy okres, niosą za sobądeprywację potrzeb seksualnych, emocjonalnych, przeciążenie obowiązkami pozostałego z dziećmi współmałżonka. Nawet okresowa nieobecność w domu, matki czy ojca, powoduje jego wyłączenie z udziału w bieżącym życiu rodziny, nieznajomość powszednich problemów, sposób reagowania, zaspokajania potrzeb, itp. Powroty wymagają zawsze ponownego wejścia w rolę męża\żony oraz ojca\matki. Stwarzaj ą podstawy dla wielu sytucji stresowych, których konsekwencją stają się konflikty małżeńskie, trudności w nawiązaniu kontaktu z dzieckiem". W tej części pracy, podobnie jak w poprzednich podrozdziałach dotyczących rodzin niepełnych, zwrócimy uwagę wyłącznie na sytuację dziecka w rodzinie czasowo niepełnej ze względu na nieobecność rodzica długotrwale przebywającego za granicą. Sytuacja opiekuńczo-wychowaw-cza dzieci w tych rodzinach różni się w zależności od rodziny, w której się wychowuje (czynnik obiektywny) oraz od indywidualnych reakcji emocjonalnych dziecka (czynnik subiektywny). Omawiany typ rodzin różni się bowiem dosyć znacznie między sobą. Różnice te uwarunkowane są wieloma zmiennymi. Można wyróżnić typy rodzin niepełnych ze względu na pobyt rodzica za granicą uwzględniając następujące kategorie: - miejsce pobytu rodzica lub rodziców za granicą- kraje Europy Zachodniej, USA, Kanada, Australia; - osobę, która wyjechała - matka, ojciec, oboje rodzice; - wiek dzieci, w którym rozstały się z rodzicem lub rodzicami; -okres pobytu rodzica lub rodziców za granicą; Uwzględniając powyższe kategorie możemy wyróżnić: I.Rodziny niepełne czasowo ze względu na pobyt: 1. matki za granicą. 2. ojca za granicą. 3. obojga rodziców za granicą. II. Rodziny, w których dzieci, rozstały się z rodzicem lub rodzicami w wieku: 1. niemowlęcym; 2. przedszkolnym ; 72 3. młodszym szkolnym; 4. starszym szkolnym; 5. młodzieńczym. III. Rodziny, których rodzic lub rodzice przebywąjąw : 1. krajach Europy Zachodniej. 2. krajach pozaeuropejskich. IV. Rodziny czasowo niepełne, w których ojciec, matka lub oboje rodzice przebywają: 1.1-2 lata za granicą; 2. 2-5 lat za granicą; 3. powyżej 5 lat. Powyższe kategorie rodzin, tak jak wspomniano, znacznie różnią się między sobą. Dosyć często powyższe zmienne występują równocześnie w jednej rodzinie. Analizując poszczególne typy rodzin zwrócimy uwagę na sytuację opiekuńczo-wychowawczą dziec i. Podstawowym kryterium różnicującym sytuację opiekuńczo-wychowaw-czą w rodzinach czasowo niepełnych ze względu na wyjazd rodzica za granicę jest wyróżnienie rodzin, w których za granicą przebywa matka, ojciec, oboje rodzice lub rodzic z rodziny niepełnej. W tej kategorii rodzin, uwzględniającej nieobecność rodzica, sytuacja dzieci może być bardzo różnorodna. Sytuacja ta uzależniona jest więc od tego : -kto jest nieobecny, - w jakim wieku dzieci doszło do rozstania; - ile czasu rodzic lub rodzice przebywają /a granicą; - kto opiekuje się dziećmi podc/as nieobecności matki, ojca a zwłaszcza obojga rodziców. Współwystępowanie wyżej wymienionych czynników przyczynia się do różnorodności sytuacji wychowawczych w jakich znajdująsię dzieci. Bardzo istotne są tutaj więzi emocjonalne łączące nieobecnego rodzica z dzieckiem. Inaczej traktuje rozłąkę dziecko bardzo silnie uczuciowo związane z nieobecnym rodzicem niż dziecko, które emocjonalnie słabiej było związane z nieobecnym ojcem lub matką. Uwagę zwracają rodziny, w których oboje rodzice długotrwale prze-bywająza granicą. Zwykle dziećmi tych rodziców opiekująsię dziadkowie, w niektórych przypadkach w dosyć zaawansowanym wieku. W sporadycznych przypadkach dziećmi opiekująsię także inne osoby, np. cio- 73 cia, sąsiadka, zamężne rodzeństwo. Zdarza się, że dzieci starsze, tj. uczące się w średniej szkole, podczas nieobecności rodzica lub rodziców mieszkają same. Jeżeli jest to rodzeństwo, rolę opiekuna pełni najstarszy z nich; w sytuacji, gdy dziecko nie ma rodzeństwa lub rodzeństwo przebywa z rodzicem lub rodzicami za granicą, młody człowiek mieszka sam. Dzieci, których rodzice rozwiedli się między innymi na skutek przedłu- fżającego się pobytu współmałżonka za granicą i założyli nowe rodziny, ^ wychowują się w rodzinach zrekonstruowanych. ft Należy tutaj zwrócić uwagę na rodziny, które przed wyjazdem rodzica, i najczęściej ojca, były z jego winy nieszczęśliwe. Wyjazd ojca, który nadu-• żywał alkoholu, stosował rękoczyny wobec matki i dzieci, często jest postrzegany j ako naj lepsze wyj śc i e z sytuacj i. Druga kategoria rodzin czasowo niepełnych ze względu na pobyt rodzica lub rodziców za granicą uwzględnia wiek dzieci, w jakim doszło do rozstania. Przykłady reakcji dzieci na rozstanie z matką czy przedłużającą się nieobecność matki lub ojca zostały przytoczone w podrozdziale dotyczącym rodzin czasowo niepełnych ze względu na charakter pracy rodzica. Potrzeby dzieci w poszczególnych grupach wiekowych są zróżnicowane i dlatego sytuacja dzieci oraz realizacja tych potrzeb jest różnorodna. Inaczej rozłąkę z mamątraktujądzieci najmłodsze, dla których mama była dotychczas osobą najważniejszą, niż dzieci starsze, których kontakty społeczne są szersze (np. grupa rówieśnicza, osoby zaprzyjaźnione lub znaczące np. nauczyciel, ciocia, babcia, wujek). Nieobecność ojca zupełnie inaczej traktuje dziecko, które rozstało się z nim w wieku niemowlęcym (czyli nie znało ojca) niż dziecko, które było bardzo przywiązane do rodzica. Dzieci w wieku niemowlęcym, których rodzic (najczęściej ojciec) długotrwale przebywał za granicą, po jego powrocie mogą przeżywać liczne sytuacje traumatyzujące. Muszą bowiem przystosować się do ojca jako nowego c/.łonka rodziny oraz do nowej roli matki jako żony. Zdecydowanie inaczej nieobecność rodzica lub rodziców postrzegają dzieci w wieku starszym, które wyraźnie spostrzegają ekonomiczny cel ;=• wyjazdu, a nawet same deklarują chęć wyjazdu do rodzica podczas wa- :i kacji lub po ukończeniu szkoły średniej. Dotyczy to zwłaszcza rodzin, ;f których członkowie przebywają w krajach Europy Zachodniej. Rodzice l| przebywający w tych krajach ze względu na niezbyt dużą odległość, do- ~ syć liberalne przepisy celne i opłaty za przejazd, częściej kontaktują się 74 / rnd/.inu. osobiście. Pr/yjeżdżająsami do Polski lub poszczególni człon-kowic rod/iny - małżonek lub dzieci w starszym wieku odwiedzają ich w kraju c/asowego pobytu. Pobyt w krajach pozaeropejskich z obiektywnych przyczyn w większości przypadków ogranicza możliwości bezpośrednich kontaktów. Dlatego też miejsce pobytu rodzica jest bardzo istotnym czynnikiem różnicującym rodziny niepełne ze względu na pobyt rodzica za granicą i tworzy odrębne kryterium stanowiące o typie danej rodziny. Miejsce pobytu rodzica lub rodziców za granicą jest tym bardziej istotne, im dłużej osoby te przebywają za granicą. Częstotliwość i jakość kontaktów przyczyniają się do zmniejszenia poczucia osamotnienia. Im bliższa odległość i słabsze kontakty lub ich całkowity zanik, tym większe poczucie osamotnienia lub porzucenia. Odrębnym kryterium, które wyraźnie rzutuje na sytuację opiekuńczo-wychowawczą omawianych rodzin jest czas pobytu rodzica lub rodziców za granicą. R. Dyoniziak1'' stwierdził, że roczny pobyt ojca nie wpływa dezorganizujące na życie rodziny. Tezę taką wyrażają także niektórzy respondenci w przeprowadzonych badaniach (W. Danilewicz), zwłaszcza dzieci, których rodzice w krótkim okresie mają powrócić do kraju oraz dzieci starsze, których rodzice kilkakrotnie wyjeżdżali i powracali. Badane osoby podkreślały wyraźnie, że podczas pierwszego wyjazdu, najczęściej rocznego lub trochę dłużs/ego. burd/o tęsknili do rodzica ale przez cały czas miel i świadomość, że talii lub mama niedługo wrócą(np. na święta, wakacje, na wiosnę itp.). W pr/ypadkach ponownych wyjazdów pewność co do powrotów w wy/nuc/onym terminie zanikała. Niektórzy rodzice wracająwcześniej, ni/ planowali. Rozłąka z rodzi-nąjest dla nich tak uciążliwa i bolesna, /e rezygnują z pracy (najczęściej nielegalnej) i wracają. Sąteż sytuacje, w których nieobecny rodzic, (na skutek stresu wywołanego rozłąką lub zagrożeniem, które może odczuwać, np. obawiając się emocjonalnego zaangażowania), pragnie wrócić wcześniej niż plano-wał(a). Mąż lub żona, którzy pozostali w kraju, starająsię wyperswadować tę decyzję, jako najważniejsze argumenty podają najczęściej liczne potrzeby, najczęściej finansowe związane z zapewnieniem "przyszłości dzieciom". Współmałżonek przebywający za granicąpozostaje więc tam, lecz z czasem więzi łączące go z rodziną stają się coraz bardziej kruche. Niektóre dzieci czują się głęboko osamotnione - mimo prawidłowej opieki ze strony opiekuna i częstych kontaktów z nieobecnym rodzicem. 75 Często płaczą, wysyłajądo rodzica listy, nagrywaj ą kasety audiowizualne na których proszą mamę lub tatę o powrót itp. Inne dzieci, wręcz odwrotnie - nie rozmawiają o nieobecnym rodzicu, utrzymują z nim tylko oficjalny kontakt. Są też dzieci opuszczone, można powiedzieć osierocone. Wychowują się najczęściej w rodzinach zastępczych. Ich mamy lub ojcowie, wyjechali za granicę i przestali utrzymywać kontakt z dzieckiem i współmałżonkiem. Drugi rodzic po pewnym czasie założył nową rodzinę i także przestał interesować się dzieckiem. Zdarzają się też sytuacje, w których matki lub ojcowie, po wyjeździe współmałżonka, zaprzestają opieki nad dzieckiem, najczęściej na skutek nadużywania alkoholu. Ogólnie biorąc, sytuacja opiekuńczo-wychowawcza dziecka w rodzinach niepełnych jest dalece niekorzystna. Przedstawione w poszczególnych podrozdziałach badania dotyc/ące wpływu nieobecności rodzica na sytuację psycho-społecznąi opiekuńczo-wychowawcza dziecka miały na celu wskazanie zależności między wynikami tych badań a sytuacją dziecka w rodzinie czasowo niepełnej ze względu na długotrwały pobyt rodzica lub obojga rodziców za granicą. Dysfunkcjonalność opiekuńczo-wychowawcza tych rodzin uzależniona jest od bardzo wielu czynników (kryteriów), które różnicują samą sytuację opiekuńczo-wychowawcza dziecka raz sposób odczuwania rozłąki z rodzicem lub rodzicami przez dziecko. 76 PRZYPISY DO CZĘŚCI II 1 M. Ziemska, Rodzina a osobowość. Warszawa 1975. 2 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, art.16, poz.3. 3 Objętość niniejszej pracy nie pozwala na dokładną analizę pojęcia rodziny; szerzej problematykę tę przedstawia: F.Adamski,Sbc/o/og70 małżeństwa i rodziny, Warszawa 1982. L. Janiszewski, Socjologiczna koncepcja rodziny. Próba uporządkowania pojęć, "Zeszyty Naukowe WSN" Szczecin, nr 4. Z. Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa 1984. A. Kwak, w: I. Lepal-czyk, T. Pilch, Pedagogika społeczna, Warszawa 1993. 4 R. Grochocińska, Psychospołeczna sytuacja dzieci w rodzinach rozbitych, Gdańsk 1992, s. 8-12, Z. Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa 1984. 5 A. Janke, Wychowanie rodzinne - kluczowe pojęcie pedagogicznych rozważań nad rodziną, w: A. Tchorzewski (red). 6 Psychologowie określając rod/.inę jako "psychogrupę", zwracają uwagę na takie aspekty jak: stosunki interpersonalne między poszczególnymi członkami rodziny, konflikty wcwnątrzrodzinne, postawy rodziciel-skie,normy, zasady rodzinne, układ ról i władzy wewnątrz rodziny, system kar i nagród itd. 7 Szerzej na ten temat: S. Mika, Psychologia społeczna. Warszawa 1981, s. 335; M. Ziemska, Rodzina a osobowość, Wars/.awa 1975; J. Rem-bowski, Rodzina w świetle psychologii, W;irs/.awn 1978; J. Rcmbowski, Więzi uczuciowe w rodzinie, Warszawa 197 V Socjologowie określają rodzinę jako "soejo^rupc", iika/ując jej strukturę, zadania, role społeczne wrod/inie,ukl;ul po/ycji społecznych oraz liczne związki ze "światem społec/.nym". S/ei/ej na len lemat: Z. Tyszka, Z metodologii badań socjologicznych IKK/ rodziną, Bydgoszcz 1988, s. 134. J. Szczepański, Elementarne pojęciu socjologii. Warszawa 1970,s.300. 8 cyt. za: J.Nikitorowicz, Socjalizacja i wychowanie w zróżnicowanych wyznaniowa i etnicznie rodzinach Białostocczyzny. Białystok 1992. 9 J. Szczepański, op.cit. 10 cyt. za: A. Tchorzewski, Funkcje edukacyjne rodziny, Bydgoszcz 1990, s. 10. " J. Szczepański, op.cit. 12 F. Adamski, Socjologia małżeństwa i rodziny. Warszawa 1982. 77 n J. Nikitorowicz, op. cit. s. 58. 14 S. Kowalski, Socjologia wychowania w zarysie. Warszawa 1986, s. 90. 15 J. Raczkowska, Funkcjonowanie rodziny a zadania opieki nad dzieckiem. Wrocław 1967, s. 155-156. 16 Ten punkt widzenia uwzględnia współczesna teologia i nauka Kościoła. 17 A. Janke, op. cit. s. 170. 18 Z. Tyszka, Teoretycztio-metodologiczne podstawy badań funkcji rodziny współczesnej, w: Rodzina a struktura społeczna, Bydgoszcz 1984, s. 134-135 19 Z. Tyszka (red.), Rodzina a struktura społeczna. Warszawa 1984, s. 138. 20 S . Kowalski, Socjologia rodziny w zarysie. Warszawa 1979, s.106-109. 21 M. Ziemska , Rodzina i dziecko. Warszawa 1980, s. 227-250. 22 Z. Tyszka, op.cit. s. 135-141. 21 F. Adamski funkcję tę nazywa stratyfikacyjną. patrz: F.Adamski, op. cit. s.50. 24 Analiza wybranych funkcji rodzin wielkomiejskich. Praca pod red. Z.Tyszki, Poznań 1990. 25 A. Kotlarska-Michalska: Formy i sposohv realizacji funkcji opiekuń-czo-zabezpieczającej w wybranych kategoriach rodzin wielkomiejskich, w: Analiza wybranych funkcji rodzin wielkomiejskich, op.cit. s. 59. 26 B. Zięba: Wybrane aspektvfunkcjisocjalizacvjno - wychowawczej wielkomiejskich rodzin niepełnych, w. Analiza wybranych funkcji rodzin wielkomiejskich, op.cit. s. l 13. 27 A. Żurek: Funkcja kulturalna wielkomiejskich rodzin pracowniczych, w: Analiza wybranych funkcji rodzin wielkomiejskich, op.cłt. s. 149. 2!i I. Taranowicz, Realizacja funkcji emocjonalo-ekspresyjnej na przykładzie rodzin młodych pracowników nauki, w. Analiza wybranych funkcji..., op. cit., s. 185. 29 F. Adamski, op. cit. s. 203-207. Z. Tyszka, Socjologia rodziny. Warszawa 1974, s. 60-70. A. Dadziuk-Lityńska, D. Markowska, Współczesna rodzina w Polsce, Warszawa 1975, s. 21. J. Maciaszkowa, Funkcje i współczesne modele rodziny, "Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze"; A.Kwak, op.cit. '" Z. Tyszka, op.cit. s. 65. 78 " /. Tys/.ka, op. cit., s. 109-114. '•' /. Tys/.ka, op.cit. "M. Jarosz, Dezorganizacja w rodzime i społeczeństwie. Warszawa 1^87, s. 15-32. 14 M. Schutterly-Fita, Dlaczego są opuszczone dzieci, Kraków 1992, s. 20. 35 S. Kozak, Sieroctwo spoleczne. Psychologiczna analiza zaburzeń w zachowaniu się wychowanków domów dziecka, Warszawa 1986. 16 II. Górecka, E. Szubert, Patologie spoleczne objęte ingrencją sądu rodzinnego i ich uregulowania prawne, Olsztyn 1992, s. 28-36. A. Szymborska, Sieroctwo spoleczne, Warszawa 1966. M. Łopatkowa, Samotność dziecka, Warszawa 1983. 37 M. Jakubowski, Podstawowe pojęcia, przedmiot i zadania pedagogiki opiekuńczej, w: Pedagogika opiekuńcza, Warszawa 1977, s. 22. 38 II. Filipczuk, Dziecko w placówce opiekuńczo-wvchowawczej, Warszawa 1988, s. 17-42 39 H. Filipczuk; op.cit. 40 Szerzej na ten temat na s. 15. 41 H. Filipczuk, op.cit., s 50, A. Szymborska, op.cit., M. Łopatkowa, Sieroctwo i metody społecznego przeciwdziałania, w: Socjalne i prawne środki ochrony macierzyństwa i rodziny, Warszawa 1976, s. 257, J. Maciaszkowa, J. Rac7,kowski\,Sieroc/wojako/>rob/em badawczy (ref.), Warszawa 1979. 42 A. Strzembosz, Rozmiary sieroctwa społecznego w świetle orzecznictwa sądów opiekuńczych, w: M. Jaros/dcil), Wybrane zagadnienia patologii rodziny, Warszawa 1976, s. 12. 43 M. Jarosz, Dezorganizacja w rodzinie i społeczeństwie. Warszawa I987,s.35. 44 S. Kozak, Sieroctwo społeczne. Psychologiczna analiza zaburzeń w zachowaniu się wychowanków domów dziecka, Warszawa 1986. 451. Jundziłł, Sytuacja dziecka osieroconego a zadania w zakresie opie- kuńczo-wychowawczym, w: Studia Pedagogiczne, Warszawa 1992, t. LVIII, s. 97-106. 46 M. Kolankiwicz, Kim są sieroty spoleczne?, "Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze"! 993, nr 8. 47 M.Kolankiewicz, op. cit. 48 H. Filipczuk, op. cit., s. 50. 79 49 A. Maciarz, Cechy rodzin z poczuciem sieroctwa duchowego, "Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze" 1992, nr 8. tenże: Więzi emocjonalne w rodzinach dzieci osieroconych duchowo, "Problemy Rodziny" 1992, nr 6. 50 Maltretowanie dzieci - są to przypadkowe akty skierowane przeciwko dziecku, w wyniku których doznaje ono krzywdy - zarówno czyny bezpośrednie, jak też zaniedbywanie ze strony rodziców wykraczające poza społeczne standardy postępowania z dzieckiem. Zob.: K. Pospiszyl, Maltretowanie dzieci. Zarys problemu, "Problemy Rodziny" 1984, nr 3. 51 A. Fraczek (red): Studia nad uwarunkowaniami i regulaca agresji interpersonalnej. Wrocław 1986. 52 W: J. Raczkowska, Syndrom dziecka źle traktowanego. "Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze" 1993 nr 2. 53 K. Pospiszyl, Psychospołeczne skutki przemocy wobec dziecka, "Opieka, Wychowanie, Terapia" 1989, nr 2. oraz: A. Gorący, Uwarunkowania zachowań agresywnych-przegląd badań, "Opieka, Wychowanie, Terapia", 1990, nr 1-2. 54 S. Kozak, Kilka uwag o zjawisku sieroctwa emigracyjnego, "Problemy Rodziny" 1992,nr 6. 55 Problem ten został szerzej omówiny w podrozdziale: Rodziny czasowo niepełne ze względu na długotrwały pobyt rodzica za granicą. 56 J. Rembowski, Jedynactwo dzieci w domu i szkole, PAN 1975, s. 10. 57 tenże, op. cit., s. 14. 58 M. Ziemska, Rodzina a osobowość. Warszawa 1975, 1979. 59 K. Pospiszyl, O miłości ojcowskie/, Warszawa 1976. 60 M. Wolicki, Podstawowe warunki spelniania ról rodzicielskich i proces ich uczenia się, "Problemy Rodziny" 1982, nr 3. 61 M. Trawińska, Ohszarv nicwiedzv o rodzinie, Warszawa 1980, s. 10. 62 J. Sołowiej, Identyfikacja dziecka z rodzicami, w: Rodzina i dziecko, red. M.Ziemska, Warszawa 1980, s. 12. 63 Struktura rodziny a wzorce poznawcze ról społecznych, Rzeszów 1987. 64 E. Marynowicz-Hetka, Praca socjalno-wychowawcza z rodziną niepełną, Warszawa 1980, s. 15. fo M. Tyszkowa, Rozwój dziecka w rodzinie i poza rodziną, Poznań 1985. 66 E. Kozdrowicz, T. Pilch, Rodzina wielkomiejska matki samotnej jako środowisko wychowawcze, w: Rodzina a struktura społeczna, red. Z. Tyszka, Bydgoszcz 1984. 80 67 Problemy rodzin niepełnych z powodu śmierci współmałżonka były przedmiotem badań K. Krupy oraz A. Kwak: K. Krupa, Gdy umiera jedno z rodziców, w: Samotne matki, samotni ojcowie, red. Z. Balcerzak-Paradowska. Warszawa 1986, s. 106-142. 68 A. Kwak, Osoba małżonka w percepcji wdów, "Problemy Rodziny" 1987, nr 3. 69 E. Kozdrowicz, Sytuacja dziecka w rodzinie matki samotnej. Warszawa 1989. 70 P.Landolf: zob: E.Kozdrowicz, op.cit., s. 57-58. 71 K. Krupa, op. cit. 72 Na podstawie badań przeprowadzonych przez M. Bartoszewiczową, M. Łęgowicz, M. Konopkę, w: M. Bartoszewiczową, M. Łęgowicz, M. Konopka, Samotne malki, "Problemy Rodziny" 1970, nr 6. 73 Na podstawie badań przeprowadzonych przez Cl. Martina, w: Cl. Martin, Nieletnia matka i jej nieślubne dziecko, "Zagadnienia Wychowawcze a Zdrowie Psychiczne" 1977, nr 4. 74 Z. Balcerzak-Paradowska (red), Samotne matki, samotni ojcowie, Warszawa 1986, s. 9-50. 75 Z. Balcerzak-Paradowska (red), op. cit. 76 L. Wojciechowska, Oddziaływanie wychowawcze rozwiedzionych matek a przystosowanie spoleczne ich dzieci, w: L. Wołoszynowa(red), Materiały do nauczaniu psychologii, s. II, t. II, Warszawa 1984. 77 Z. Tyszka, Socjologia rodziny, Wars/awa 1974, 1979. n cyt. za: R. Grochocińska, Psychospołeczna sytuacja dzieci w rodzinach rozbitych, Gdańsk, 1990, s. 38. 79 B. Łobodzińska poprzez analizę przyc/yn ra/wodów /wraca uwagę , że niemal w każdym pozwie dążenie do rozwodu /wiay.ane było także w większym lub mniejszym stopniu z pożyciem seksualnym). Zob.: B. Łobodzińska, Rodzina w Polsce, Wars/awa 1974. 80 I. Obuchowska, Dynamika nerwic. Psychologiczne aspekty zaburzeń nerwicowych u dzieci i mlodzieży. Warszawa 1976. 81 M. Ziemska, Postawy rodzicielskie. Warszawa 1973 s. 70-73. 82 J. Landis: zob. E. Kozdrowicz, op.cit., s. 48. 83 M. Ziemska, Rodzina a osobowość, Warszawa 1979, s. 160-165. 84 R. Grochocińska, Psychospołeczna sytuacja dzieci w rodzinach rozbitych, Gdańsk 1990. 85 J. Pielkowa, Rodzina samotnej matki jako środowisko wychowawcze, Katowice 1983. L. Wojciechowska, Oddziaływanie wychowawcze rozwiedzinych matek a przystosowanie społeczne ich dzieci, w: L.Wołoszynowa (red.), Materiały do nauczania psychologii, s. II, 1.11, Warszawa 1984. 86 A. Rzepliński, Rodziny więźniów długoterminowych (Z badań nad społecznymi skutkami skazania), Warszawa 1981. 87 S. R. Zalba, Women Prisoners and Their Famiłies, Los Angeles 1964, cyt. za: A. Rzepliński, op.cit., s. 34-36, 51-54. 881. Muszyńska, w: A. Rzepliński, op.cit., s. 363-365. 89 L. Mościcka, Diagnoza problemów opiekuńczo-wychowawczych w rodzinach kobiet pozbawionych wolności, referat wygłoszony na I Krajowej Konferencji Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji, Prace IPSiR 1980. Cyt. za: A. Rzepliński, op.cit. s.l-11. 90 A. Rzepliński, Rodziny więźniów w świetle dotychczasowych badań, w: Przejawy dewiacji społecznej i postępowanie z dewiantami, Prace IPSiR 1980, t. 6. 91 S. R. Zalba, op. cit. 92 Z badań przeprowadzonych w Polsce przez I. Muszyńską, w: I. Muszyńska, op.cit. 93 L. Janiszewski, Rodzina marynarzy i rybaków morskich. Studium socjologiczne, Warszawa-Poznań, 1976, s. 105-138. 94 L. Janiszewski, op.cit., s. 190-195. 95 Celem pracy K. Wszeborowskiego było ukazanie specyfiki rodziny marynarskiej oraz jej wychowawczego funkcjonowania. Autor badań stwierdza, iż wiele specyficznych cech tej grupy rodzin jest konsekwencją zawodu wykonywanego przez ojca. Zob.: K. Wszeborowski, Funkcja wychowawcza rodziny w środowisku Floty handlowej PLO, Gdańsk 1979. 96 J. Rembowski, Z badań nad wpływem czasowej nieobecności ojca marynarza floty transportowej na dzieci, "Studia Psychologiczne" 1975, t. XLV. 97 R. Łosińska, Z badań nad skutkami nieobecności rodziców na dziecko, Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego 1975, nr 5. 98 Father-fantasies and father-typing in father separaled children, w: "Child Development", cyt. za: R.Łosińska: op. cit. s. 75. 99 O. Tiller, Father Separations And Adolescence, Oslo 1961. Cyt. za: R. Łosińska , op. cit. s. 75-77. 82 100 K. Pospiszyl cytuje badania przeprowadzone przez D. Lynna, W. Saw-reya. Zob.: K. Pospiszyl, Ojciec a rozwój dziecka, Warszawa 1980. 101 L. Stolz, Father Relations Of Was-Born Children, cyt. za: R.Grochocińska, op. cit., s. 17-33. 102 zob. R. Łosińska, op. cit. 103 J. Bowlby, Mother-Child Separations, cyt. za: R. Łosińska, op. cit., s. 69-70. 104 E. Kozdrowicz, Sytuacja dziecka w rodzinie matki samotnej, Warszawa 1989, s. 39. 105 Wyniki badań dotyczących rodzin marynarskich przedstawiono w części pracy dotyczącej rodzin niepełnych ze względu na charakter pracy rodzica; 106 Badania zostały przeprowadzone w latach 1982-1984; w kraju występowały wtedy liczne braki w zaopatrzeniu; 107 E. Hurlock, Rozwój dziecka, Warszawa 1986. 108 A. Kwak, Rodzina jako środowisko wychowawcze, w: T. Pilch, I. Le-palczyk (red.), op. cit., s. 138. 109 Badania przeprowadzone przez autorkę artykułu wskazują, że równie często jak mężczyźni za granicę w celach zarobkowych wyjeżdżają kobiety, zwłaszcza do Belgii, rzadziej do USA. Przyczyną takiego stanu jest większa możliwość znalezienia pracy przez kobiety: pomoc w prowadzeniu gospodarstwa domowego czy opieka nad dziećmi. 110 R. Dyoniziak, op.cit. 83 CZĘŚĆ III dr Beata Krzesińska-Żach GŁÓWNE KIERUNKI POMOCY RODZINIE I DZIECKU W ŚRODOWISKU LOKALNYM. Środowisko lokalne stanowi obok rodziny najważniejszy czynnik socjalizacji. Jego znaczenie i siła wynika m.in.stąd, że jest ono nieodłącznym elementem życia jednostki. Oprócz zbiorowości społecznej zamieszkującej niewielki, względnie zamknięty obszar, oznacza również cały system instytucji służących organizacji życia zbiorowego, takich jak: kościół, szkoła, instytucje usługowe, urządzenia socjalne lub rekreacyjne oraz mechanizmy regulujące zachowania jednostkowe i stosunki międzyludzkie, a więc obyczajowość, normy moralne, autorytety i wzory zachowań1. Zdaniem M. Winiarskiego ,JoJkajrie_śr^o^iLk^jvy^owawcze to zespół czynników społeczno-kulturowych i naturalnych wywierająch wpływ Wychowawczy w ramach rejonu zamieszkania (osiedle mieszkaniowe, wieś, małe miasto); w skład tego środowiska wchodzą nie tylko środowiskowe instytucje, placówki i grupy społeczne, ale także cały kontekst geofizyczny i społeczno-kulturowy2. Specyficzny charakter struktury środowiska lokalnego i jego funkcji3 znajduje wyraz w dużym zróżnicowaniu placówek i instytucji, stałości i daleko posuniętej autonomii niektórych grup społecznych (np.rodzina, grupa rówieśnicza), znacznym wpływie tradycji na strukturę wewnętrz-nąniektórych instytucji4. Społeczność lokalną charakteryzuj e postrzeganie swojego środowiska jako akceptowanego miejsca, sposobu życia zbiorowego i rodzaju aktywności, który charakteryzuje wolontariuszy śłtiźBy społecznej. Ludzie ci starają się nieść pomoc potrzebującym, umacniając społeczność lokalną. Doniosłą rolę w organizowaniu pomocy i opieki dziecku oraz rodzinie w środowisku lokalnym odgrywa polityka społeczna państwa,-. po- 84 moc rodzinie stanowi bowiem kierunek działania opiekuńczego ze strony państwa. Odpowiedzi na pytanie czym jest pomoc społeczna - należy szukać w Historii instytucji społecznych pełniących funkcje ochronne i opiekuńcze wobec osób słabych, niezdolnych samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb. Dobroczynne instytucje opiekuńcze (szpitale, przytułki) rozwinęły się na szerszą skalę w średniowiecznych miastach europejskich i były przeznaczone głównie dla ubogich, żebraków, sierot, starców. Nowożytna historia pomocy społecznej rozpoczyna się wraz z rewolucją przemysłową. XIX wiek zrodził nowe, oparte na formalnych podstawach instytucje pomocy społecznej. Dla rozwoju polityki społecznej w Polsce istotną rolę odegrały uwagi i spostrzeżenia K.Krzeczkowskiego, sformułowane w okresie tworzenia podstaw dzisiejszych służb społecznych (1920-1930). Charakteryzując kolejne etapy rozwoju opieki spo-łecznej wskazał on na stopniowe przechodzenie indywidualnej opieki ^opartej na dobroczynnych działaniach grup i je3nosfeK wobec^sob pokrzywdzonych lub poszkodowanych) w opiekę publiczną,,którą stanowiła krok ku celowej i racjonalnej działalności profilaktycznej nadzorowanej przez państwo5. W okresie II Rzeczypospolitej charakterystyczną właściwością rozwoju opieki nad dzieckiem było współdziałanie opieki charytatywne -filantropijnej z kształtującymi się nowoc/.csnymi formami opartymi na założeniach służby społecznej wobec d/iecka potr/ebującego opieki. Okres od zakończenia II wojny światowej do polowy lat siedemdziesiątych można w dużym uproszczeniu określić jako fu/y rozwoju i organizacyjnego doskonalenia instytucjonalnych form pomocy. W latach: 1950 - 1960 - reaktywowano instytucję opiekuna spolcc/nego; 1968 - 1973 -powołano ośrodki opiekuna społecznego; 1973 - 1974 - opracowano program rozwoju zawodowej służby socjalnej do 1990 roku. Od 1975 roku realizacja podstawowych zadań w zakresie pomocy społecznej przypadła służbom społecznym w Zespołach Opieki Zdrowotnej'1. W 1990 roku realizację zadań pomocy społecznej przejęło Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej. Pomoc społeczna w Polsce adresowana jest głównie do tych osób, które nie korzystają z innych świadczeń. Podstawowym celem pomocy sjgp-łecznej jest zaspokojenie niezbędnych potrzeb jednostek i rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej oraz osób, które wymagają pomocy z tytułu zagrożeń związanych z ze zjawiskami patologii spo- 85 łecznej. Perspektywy rozwiązań problemów ludzi potrzebujących pomocy tkwią w uruchamianiu sił środowiska lokalnego, pobudzaniu inicjatywy społecznej. Pomaganie drugiemu człowiekowi jest jedną z podstawowych wartości powszechnie uznawanych. Niejednokrotnie wymaga czegoś więcej niż samych dobrych chęci. Dla lepszego zrozumienia tego problemu trzeba dokonać rozróżnienia dwóch podstawowych sposobów myślenia "fflCTCTJgŁtuiri:;.•~--"-''fc*f**-fr(tm)iB|a»SMesBsBg«BWi!^^ o pomaganiu, związanych z dwoma modelami pomagania. Pierwszy z r ^fc.il., "IL, f«mi Mmumafeli y. jwuM! i~ 11* •* l łw* Wd(srn.s^.i^..^.v,_Ł" * nich, dominujący w życiu codziennym określa pomaganie jako dawanie josobie tego, czego jej brakuje, wtedy gdy ona na to zasługuje. Dotyczy to sytuacji wynikających głównie z niedostatku materialno-bytowego, jak bieda, choroba, cierpienie. Oferowanie pomocy zakłada bezradność jednostki, która na nią oczekuje. Drugi model pomagania związany jest z podstawową ideą, według której pomagający ma na celu przede wszystkim zwiększenie u osoby przyjmującej pomoc zdolności do pomagania "samej sobie". Pomagający stara się koncentrować na podejmowaniu takich działań, które mogą sprzyjać wzrostowi zdolności do radzenia sobie z trudnościami u osoby, której się pomaga, a nie zajmuje się tylko likwidacją samej trudności i dostarczaniu gotowych recept na rozwiązanie problemu7. Jedną z podstawowych różnic między dwoma sposobami myślenia o pomocy, tj. pomiędzy "pomaganiem w usuwaniu zła", a pomaganiem we wzroście i rozwoju osoby - jest różnica w sposobie określania obszaru, na który pomoc powinna być skierowana. W pierwszym modelu pomoc skoncentrowana jest przede wszystkim na zewnętrznych szczegółach sytuacji, w drugim modelu pomaganie koncentruje się na osobie potrzebującej pomocy. Ważne jest to jak ona sama spostrzega i rozumie sytuację, w jakiej sic znajduje, jak myśli i ocenia siebie, jak przeżywa to co się stało, jak poszukuje rozwiązania swego problemu. Istnienie obu modeli pomagania jest u/.asadnione i potrzebne, oba uzupełniają się i wspierająwzajemnic. W /.ależności od sytuacji, potrzeb i własnych możliwości dokonuje się wyboru jednego lub drugiego modelu pomagania. Jak wynika z powyższych rozważań, pojęcie pomocy bywa określane jako wspieranie kogoś fizycznie lub nwatnferWyraźnie jest zatem pd-kreślon^podmiotowy charakter działań wsgornagającychj W naukach społecznych dominuje rozumienie pomocy w aspekcie społecznym - stąd określenie "pomoc społeczna". Pomoc społeczną można zdefiniować jako zorganizowaną działalność państwa i organizacji spo- 86 łecznych, umożliwiającą jednostkom, rodzinom i grupom przezwyciężenie trudnych sytuacji życiowych, zapobieganie im oraz pobudzanie jednostek, rodzin i grup do współdziałania8. Celem jej jest "zapobieganie skrzywieniom rozwoju i wytwarzanie warunków, które ułatwiająroz-wój"9 Pomoc społeczna zdaniem pedagogów, winna stanowić nie tylko przeciwdziałanie skutkom złych warunków życiowych, ale także sprzyjać organizowaniu różnych form pomocy ludziom chorym, starym, potrzebującym. Inną formą wspomagania szczególnie w stosunku do osób młodych jestjjomoc w rozwoju rozumianajako "wprowadzenie w wartości, dopomaganie do wzrostu i wzrastania w środowisko społeczne, wspomaganie, ochranianie rozwoju przed zaburzeniami, służbą rozwojowi"10. / E. Marynowicz-I letka akcentuje trzy sfery życia jednostki, których może dotyczyć pomoc: biologic/ną, społeczną, kulturalną. W zakresie rozwoju biologicznego chod/i o /apewnienie dziecku odpowiednich warunków materiatno-bytowych, troska o stan jego zdrowia, stwarzanie warunków do rekreacji fi/yc/ncj. Wspieranie rozwoju społecznego dziecka polega na podejmowaniu pr/c/ rod/iców działań ułatwiających nabywanie ról społecznych przez d/iccko ora/ kształtowanie postaw prospo-łecznych. Prawidłowy rozwój kulturaliry_wymaga natomiast uwzględnienia w procesie wychowania takich elementów, jak budzenie aspiracji oraz zainteresowań intelektualnych i estetyc/nych w toku celowo organizowanych sytuacjach wychowawc/ych, wprowadzenie w krąg wartości kulturalnych a także przekazywanie /.asad ora/, norm moralnych za pośrednictwem rozmów i dyskusji, wprowad/enie do uczestnictwa w kulturze". Osiągnięcie przez dziecko optymalnego po/iomu rozwoju wymaga wsparcia oraz pomocy ze strony dorosłych (głównie rodziców). Istnieje jednak wiele czynników zagrażających pomyślnemu rozwojowi dziecka. Sama rodzina jest środowiskiem, które nio/c stymulować lub hamować biologiczny, społeczny i kulturalny ro/wój d/iecka. W przypadku wystąpienia zagrożenia rozwoju dziecka, wynikającego z uwarunkowań rodzinnych, należy odwołać się do pomocy wybranych instytucji socjalno-wychowawczych, które są ważnymi spr/.ymierzeńcami rodziców w poczynaniach wychowawczych, a czasem głównym realizatp^ rem zadań wspierających rozwój dzieci-Jstnienie i aktywność instytucji Jest niezbędnym warunkiem realizacji zadań pomocy wspierającej rozwój, ponieważ wychowanek zawsze jest związany z jakąś instytucją, kierującą jego rozwojem w sposób mniej lub bardziej świadomy. Pomoc 87 wspierająca pomyślny rozwój dzieci i rodziny jest głównym typem zabiegów pożądanych w wychowaniu i pracy socjalno-wychowawczej. Polega na takim postępowaniu rodziców, które wyraża się w organizowaniu sytuacji wychowawczych dopomagających dziecku w optymalnym rozwoju bio-socjo-kulturalnym12. Na skutek niespełnienia przez rodzinę warunków zapewniających prawidłowy rozwój, należy podjąć określony rodzaj pomocy. _ Pomoc rodzinie to forma bezpośredniego oddziaływania na __ rodzinę i pośredniego na dziecko, wspierająca jego rozwój bio-socjo-kujturalny. Może przybrać trzy kierunki działań: 1. kompensację społeczną, 2. profilaktykę wychowawczą, 3. ratownictwo. Przez kompensację, rozumie się wyrównywanie braków środowiskowych i organicznych. Są to braki pierwotne, które sprzężone mogą wywoływać braki wtórne, objawiające się niedoskonałościami rozwoju biologicznego, społecznego czy kulturalnego13. Wyrównywanie braków środowiskowych w stosunku do różnych kategorii może mieć charakter pomocy socjalnej dziecku i rodzinie oraz pomocy wychowawczej14. ' Profilaktyka traktowana jest jako działalność związana z neutralizowaniem wpływu czynników powodujących potencjalne zagrożenie rozwoju bio-socjo-kulturalnego. Polega na ujawnieniu zarówno uwarunkowań negatywnych, zaburzających ro/.wój, jak też tych elementów środowiska, które obecnie nie wywołują /agrożenia, ale w przyszłości mogą zaburzyć prawidłowy przebieg rozwoju jednostki. Działanie profilaktyczne może być bezpośrednio ukierunkowane na dziecko i polegać na dostarczaniu mu bod/.ców, stymulowaniu rozwoju bądź też na podejmowaniu działań upr/ed/ających wystąpienie skutków negatywnych stanów. Oddziaływania profilaktyczne w stosunku do rodzin polegajągłów-nie na wzbogacaniu wicd/,y rodziców o uwarunkowaniach przebiegu procesu rozwoju bio-socjo-kulturalnego dziecka w rodzinie! Odbywać się mogą zarówno w formie poradnictwa indywidualnego, jak też i zbiorowej pedagogizacji rodziców15. Według H. Radlińskiej ratownictwo zjawia się z zewnątrz w razie nagłego nieszczęścia jednostki lub klęski gromadnej, doraźnie zwalcza działania złego losu i pierwsze jego skutki16. 88 Postępowanie socjalno-wychowawcze najczęściej należy zacząć od podjęcia działań kompensacyjnych, które mogą być stosowane równolegle z profilaktyką- czasem ją wyprzedzać. Działania ratownicze polegają m.in. na czasowej lub stałej izolacji dziecka od rodziny. Podejmowane są w rodzinach problemowych, w których próg zagrożenia rozwoju dziecka określa się jako krytyczny. Większość rodzin dysfunkcjonalnych potrzebuje pomocy, dlatego tak istotnym zadaniem staje się określenie i wybór jej właściwego kierunku. 1. Pomoc rodzinie - założenia i program działania. Do XX wieku pomoc rodzinie nie była ujęta w ramy organizacyjne na poziomie rozwiązań o zasięgu ogólnopaństwowym. Świadczyły j ą organizacje charytatywne lub osoby prywatne , przy czym obejmowała najczęściej tylko wybrane jednostki lub grupy. Pomoc rodzinie zaczęła ulegać stopniowej instytucjonalizacji a obecnie realizowana jest w ramach polityki państwa wobec rodziny, stając się integralną częścią polityki społecznej. Szczególna rola w dziedzinie kształtowania pólifykfspołecz-nej przypadła Radzie do Spraw Rod/.iny, powołanej w 1978 roku przy Radzie Ministrów PRI,. Do głównych /adań Rady należy inspirowanie i koordynacja przedsięwzięć związanych /. problematyką rodziny, jej potrzebami i warunkami życia17. Dokonuje ona oceny i czuwa nad prawidłową realizacją zadań wynikających / polityki państwa w dziedzinie rozwoju i umacniania rodziny. W Polsce zakres i formy pomocy spolcc/ncj określa Ustawa o pomocy społecznej z dnia 29 listopada 1990 roku. Sianowi ona wyraz^Bywatel-skiej troski społeczeństwa o los najsłabs/ych biologicznie, ekonomicznie i społecznie grup współobywateli, l Istawa określa różne sytuacje, w które powinna wkraczać pomoc społec/na. Należą do nich: ubóstwo, sieroctwo, bezdomność, bezrobocie, alkoholizm, ochrona macierzyństwa, upośledzenie umysłowe i fizyczne, długotrwała choroba. Pomimo, iż w Ustawie podkreślany jest wielokrotnie fakt, że obejmuje ona swym zakresem przede wszystkim rodzinę, to "bezradność w sprawach opiekuń-czo-wychowawczych i prowadzenie gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych (art.3) stanowi specjalny powód działań opiekuńczych pracownika socjalnego"1. W Ustawie znacznemu poszerzeniu i zróżnicowaniu uległy formy świadczeń pieniężnych i rzeczowych. Obok pomocy tradycyjnej, świadczeń pieniężnych i rze- 89 czowych kładzie się duży nacisk na pracę socjalną, w tym wszelkiego typu poradnictwo psychologiczne, ekonomiczne, prawne. Pomoc społeczna jest instytucjąpolityki socjalnej państwa, powołanej do niesienia pomocy osobom i rodzinom, które znalazły się w trudnej sytuacji życiowej, której nie są w stanie sami rozwiązać. Obowiązek udzielania pomocy spoczywa na organach administracji rządowej i samorządowej, które powinny współdziałać z organizacjami społecznymi, związkami zawodowymi, stowarzyszeniami oraz osobami prywatnymi. Niezbędny jest także współudział osób zwracających się o pomoc (o ile jest to możliweytCejem pomocy sipołecznej jest zaspokojenie niezbędnych potrzeb życiowych osoby lub rodzinyrumożliwiających im bytowanie w warunkach odpowiadających godności ludzkiej. Nadrzędnym celem pomocy społecznej jest doprowadzenie do samodzielności życiowej osób i rodzin, a tym samym do sytuacji, w której osoby te i rodziny wyjdą z kręgu podopiecznych pomocy społecznej. Rodzaj pomocy powinien odpowiadać indywidualnej sytuacji zainteresowanych a forma i zakres udzielonej pomocy powinny być dostosowane do okoliczności i i oczekiwań potrzebujących20. ~ - Powołanymi do realizacji zadań z zakresu pomocy społecznej na poziomie gmin sąośrodki pomocy społecznej, a w województwie - zespoły pomocy społecznej, w których działają pracownicy socjalni. Pomoc w postaci świadczeń pieniężnych może otrzymać rodzina, w której dochód na osobę nie przekracza najniższej emerytury i jednocześnie występuje jedna z okoliczności (o których mowa w art. 3 pkt.2-11 Ustawy o Pomocy społecznej). Świadczenia przyznaje kierownik ośrodka pomocy społecznej w formie decyzji administracyjnej. Obejmują one: zasiłki pieniężne, pomoc r/.ec7.ową, usługi opiekuńcze, pomoc finansową na pokrycie wydatków związanych z kosztami leczenia dla osób nieubezpie-czonyćh, poradnictwo prawne, ekonomiczne, psychologiczne, pedagogiczne. Ponadto Ustawa przewiduje trzy rodzaje zasiłków pieniężnych: zasiłek stały, okresowy ora?, zasiłek celowy. W toku badań o charakterze mikrośrodowiskowyrrr1 wykazano, iż w wielu rejonach opiekuńczych ma miejsce wszechstronna pomoc dziecku i rodzinie. Zależy ona głównie od właściwego rozeznania potrzeb charakterystycznych dla rejonu opiekuńczego, odpowiedniego przygotowania zawodowej kadry socjalnej oraz zasobów (finanse, placówki) zapewniających pomoc właściwą dla wszystkich kategorii potrzebujących. 90 2. Instytucjonalna pomoc dziecku i rodzinie w środowisku lokalnym - instytucje socjalno-wychowawcze wspomagające rodzinę. .Współczesna rodzina wypełnia swoje funkcje współdziałając z instytucjami pozarodzinnymi i organizacjami społecznymi. Wywierają one równie decydujący wpływ na funkcjonowanie społeczne jednostki, co rodzina. Należą do nich przede wszystkim trzy podstawowe instytucje socjalno-wychowawcze wspomagające rodzinę i zapewniające ciągłość oddziaływań pedagogicznych oraz opieki nad rozwojem i zdrowiem dziecka : żłobek, przedszkole, szkoła. Żłobek jest placówką mającą wspomóc rodzinę w realizacji funkcji opiekuńczo-wychowawc/ej. I)/.ieci mają w nim zapewnioną opiekę lekarską, dobre warunki higieniczne, racjonalne żywienie i regularny tryb życia. Głównym celem funkcjonowania żłobków jest stworzenie optymalnych warunków dla ro/.woju psychofizycznego przebywających w nim dzieci, poprzez d/iatunia opiekuńczo-wychowawcze. : Przedszkole jest instytucją opiekuńczo-wychowawczą i oświatową, której zadaniem naczelnym jest wyrównywanie szans rozwojowych dzieci i przygotowanie ich do szkoły. Opieką obejmuje dzieci w wieku od 3 do 6 lat. Pełni funkcję opiekuńczą, czuwa nad zdrowiem i bezpieczeństwem dzieci, stara się zapewnić każdemu z nich warunki wszechstronnego rozwoju osobowości. Praca dydaktyczno-wychowawcza w przedszkolu ma również charakter stymulujący rozwój d/.iecka. Jeśli dzieci wymagają specjalnych zabiegów, często ukierunkowanych prze/, lekarza i psychologa - przedszkole podejmuje pracę wyrównawczą, kompensacyjną. , Szkoła podstawowa pełni funkcję kształcącą, opiekuńczą i wychowawczą. Realizacja tych funkcji ma na celu wspieranie ro/.woju biosocjokul-turalnego ucznia, pobudzanie go do pożądanej aktywności i hamowanie aktywności niepożądanej. Organizuje również opiekę poza zajęciami szkolnymi (np. w świetlicy szkolnej). Działania kompensacyjne wobec uczniów polegają m.in. na kierowaniu ich do poradni pedagogiczno-psy-chologicznej, w celu ustalenia konieczności korzystania z zajęć reedu-kacyjnych bądź gimnastyki korekcyjnej. W przypadku problemów finansowych rodziny udzielana jest pomoc (doraźna) w formie stypendiów dla sierot oraz zapomóg dla rodzin niepełnych i wielodzietnych. Prowadzona jest również akcja dożywiania dzieci z rodzin najuboższych oraz oferowana pomoc dydaktyczna uczniom przejawiającym niepowodzenia szkolne. 3. Wybrane instytucje i organizacje społeczne świadczące pomoc dziecku i rodzinie w środowisku lokalnym. Zjawiskiem charakterystycznym dla współczesnych czasów jest zwiększająca się liczba rodzin wymagających pomocy, które nie są w stanie samodzielnie zaspokoić podstawowych potrzeb życiowych (zwłaszcza rodzin o niskim statusie ekonomicznym. Stwarza to sytuacje, w których pomoc rodzinie jest już nie tylko odruchem serca, ale obiektywną koniecznością. Pomoc rodzinie realizowana jest głównie w ramach polityki państwa, która stanowi całokształt oddziaływań instytucji, organizacji społecznych i stowarzyszeń, podejmowanych na rzecz dziecka i rodziny w środowisku lokalnym. Może posiadać zarówno charakter indywidualny, jak i zespołowy. Osoby udzielające pomocy to najczęściej pracownicy instytucji specjalizujących się w niesieniu pomocy (pracownik socjalny, pedagog, psycholog, terapeuta) oraz krewni, znajomi, sąsiedzi. Instytucje socjalne niosące pomoc dziecku i rodzinie określa się jako "placówki bądź służby publiczne lub prywatne, które prowadzą działalność diagnostyczną, informacyjną, poradniczą, profilaktyczną, podtrzymującą (terapeutyczną)22. Dokonując charakterystyki instytucjonalnych form pomocy szczegól-nąuwagę należy zwrócić na po r a d n i c t w o, traktowane jako "jednorazowy, krótkotrwały kontakt lub długotrwałe działanie oparte o pomocnicze techniki różne formy pomocy"2'. W zależności od rodzaju wie/.i można wyróżnić dwa rodzaje poradnictwa. Pierwszy typ poradnictwa oparty na więzi nieformalnej w środowisku, w którym istnieją związki międzyosobowe to: radzenie, doradzanie, dawanie rady - występuje on najczęściej w środowisku rodzinnym, grupie rówieśniczej, w społeczności lokalnej. Osoba radząca wykorzystuje tu własne doświadczenie życiowe oraz wiedzę, którą posiada. Drugi typ poradnictwa opartego na więzi formalnej (tzw. poradnictwo zinstytucjonalizowane) funkcjonuje w specjalnie powołanych do tego celu instytucjach, przygotowanych do udzielania lub dawania porady i dysponuje (oprócz doświadczenia życiowego) wiedzą zawodową. Na szczególną uwagę zasługuje poradnictwo wychowawcze, mające na celu 92 wspieranie rozwoju w dzieciństwie i młodości24. Istotną pomoc oferuje wyodrębnienie z poradnictwa wychowaczego - poradnictwo małżeńskie i rodzinne dysponujące wykwalifikowanymi pracownikami i odrębnymi instytucjami. Dominującym elementem poradnictwa jestporada udzielana w trakcie Jednorazowej rozmowy lub w toku wielokrotnych kontaktów. Może przybrać formę pomocy socjalnej, pedagogicznej, psychologicznej (w tym psychoterapii indywidualnej bądź grupowej). Podstawowym sposobem udzielania wsparcia w ramach pomocy instytucjonalnej jest kompensacja. Działanie kompensacyjne (w ramach działalności pedagogicznej) może stanowić na przykład troska rodziców o wyrównywanie braków w nauce szkolnej u dzieci, wyrażająca się w umożliwieniu im uczestnictwa w korepetycjach lub specjalnych ćwiczeniach korekcyjnych i terapii logopedycznej. Do poradni d/.ieci kierująpedagodzy i psychologowie. Dla rodziców natomiast organizowane są prelekcje w szkołach, gdzie specjaliści (pedagodzy i psychologowie) mają swoje dyżury przeznaczone na kontakt z rodzicami. Poradnie psychologic/no-pedagogic/,ne udzielajądzieciom i młodzieży oraz rodzicom specjalistycznej pomocy psychologicznej i pedagogicznej. Ponadto rodzice lub inne osoby odpowiedzialne za wychowanie dzieci młodzieży, mogą. znaleźć w poradni wsparcie dotyczące pomocy w sytuacjach zagrożenia różnymi formami patologii społecznej, czy rozwiązywania specyfic/nych problemów występujących w rod/.inach dzieci specjalnej troski, rodzinach zastępczych, itp. Instytucje zajmujące się pomocą terapculyc/n;| l" clownie poradnie zdrowia psychicznego oraz ośrodki terapii nerwie, które oferują swoją pomoc zarówno osobom indywidualnym jak i całym rod/.inom. Pomoc terapeutyczną oferują również funkcjonujące przy poradniach psycholo-giczno-pedagogicznych - świetlice socjoterapeulyc/ne, pi/,c/naczone głównie dla dzieci z rodzin problemowych oraz sprawiających kłopoty wychowawcze. Całokształt pracy oddziału świetlicy socjoterapeutyc/nej nastawiony jest na pomoc określonemu rodzajowi pacjentów, dlatego poziom skuteczności prowadzonych oddziaływań można uznać za stosunkowo wysoki (głównie w odniesieniu do dzieci młodszych, których postępowanie mogło być w większym stopniu kontrolowane). Wszelkie oddziaływanie lecznicze posiada tym większy sens, im wcześniej jest rozpoczynane, dlatego też dzieci początkowych klas szkoły pod- 93 stawowej poddane terapii mająwiększe szansę na dalszy pomyślny rozwój - pomimo patogennej sytuacji rodzinnej25. Niekonwencjonalną formą udzielania pomocy w kłopotach życiowych (osobistych, rodzinnych) i stanach kryzysowych, które jednostka przeżywa, jest telefon zaufania. Taka forma doradztwa cieszy się powodzeniem ze względu na natychmiastowe uzyskanie pomocy, gwarantując anonimowość i dyskrecję zgłaszającym się. Telefon zaufania pełni m.in funkcję informacyjną, psychoterapeutyczną i socjoterapeutyczną - poprzez oddziaływanie na pojedynczego człowieka. Oddziałuje też na konkretne grupy społeczne (w tym na rodzinę)26. Młodzieżowe Telefony Zaufania niosą pomoc dzieciom i młodzieży, znajdującym się w trudnej, często krytycznej sytuacji życiowej, pomagająw łagodzeniu konfliktów rodzinnych, koleżeńskich, zapobiegają pochopnym a nawet tragicznym decyzjom. Ze względu na specyfikę swojej pracy, placówki pomocy telefonicznej starają się wypełnić lukę w układzie istniejących współcześnie instytucji poradnictwa i pomocy drugiemu człowiekowi. S ą.d R o d z i n n y to powołana 1.01.1978 roku instytucja sądowa, obejmująca swoim zakresem wszystkie problemy rodziny. Obok spraw dotyczących rodziny i opieki (np. rozwodowych, alimentacyjnych, opiekuńczych i spraw nieletnich) rozpatruje część spraw karnych, które wiążą się z przestępstwami popełnionymi przeciwko rodzinie lub z opieką nad dziećmi i młodzieżą. Są to głównie sprawy o znęcanie się nad członkami rodziny, o rozpijanie małoletnich i o uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego. Sąd rodzinny może korzystać z pomocy poradni i ośrodków diagnostycznych, tworzonych przy sądach, a zatrudniających pedagogów, psychologów i socjologów. Jednym z dodatkowych zadań sądów rodzinnych jest podejmowanie działań profilaktycznych w celu zapobieżenia rozwijaniu się negatywnych procesów w rodzinie27. Rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne są specjalistycznymi instytucjami resortu sprawiedliwości, działającymi głównie na zlecenie sądów rodzinnych. Na mocy zarządzenia Ministra Sprawiedliwości z dn. 7.08.1978 roku rozszerzono zadania ośrodków. Stały się one specjalistycznymi placówkami w zakresie diagnozy spraw opiekuńczych oraz w innych sprawach rodzinnych. Te nowe zadania ośrodków wynikały z potrzeb rozwijającego się sądownictwa rodzinnego. Poza sprawami nieletnich i sprawami opiekuńczymi, ośrodki zaczęły zajmować się również sprawami rozwodowymi oraz poradnictwem rodzinnym i działal-nościąmediacyjną28. 94 Pomocą dziecku i rodzinie służą również: 1.Towarzystwo Przyjaciół Dzieci - organizacja społeczna pomagająca rodzinie i państwu w opiece nad dziećmi i młodzieżą. Szczególną opieką TPD objęte są rodziny o najniższych dochodach, dotknięte chorobą, bezrobociem, patologią. Rodziny te mogą uzyskać pomoc finansową, rzeczową29, wychowawczą, zdrowotną (dla dzieci specjalnej troski) i psychologiczną (poradnictwo). W ramach pedagogi-zacji rodziców organizuje odczyty na temat ich praw i obowiązków. TPD współdziała z innymi organizacjami i instytucjami pełniącymi funkcje filantropijne. Środowiskowe ogniska wychowawcze TPD przeznaczone sadła dzieci i młodzieży zagrożonej sieroctwem i niedostosowaniem społecznym. Dzieci do ogniska zgłas/a s/koła, poradnie, rodzice lub ono samo. Komisja analizuje sytuacje rod/inną, stan zdrowia i opinię szkoły. Ważna jest zgoda rodziców na uc/.cs/c/.anie dziecka do ogniska. Główne zadania ognisk wychowa we/y c h to: - zapewnienie dzieciom poc/uciu bezpieczeństwa; - organizowanie zajęć reedukacyjnych, korekcyjnych, rehabilitacyjnych oraz wypoczynku; - udzielanie pomocy pedagogicznej iml/ieom wychowanków30. 2. T o w a r z y s t w o Rozwoju K o cl /. i n y - pod taką nazwą działa od 1974 roku. Głównym celem TUK jcsl ks/laltowanie świadomości społecznej oraz podejmowanie d/.ialań /niier/;ij;|cych do /apew-nienia pomyślnego rozwoju, trwałości i s/.c/eścui rod/iny w społeczeństwie poprzez: - organizowanie odczytów i szkoleń dla rodziców, - inicjowanie i prowadzenie poradnictwa przedmałżeńskiego i rodzinnego oraz specjalistycznego poradnictwa przedmałżeńskiego. - szerzenie oświaty zdrowotnej; 3. Komitet Ochrony Praw Dziecka - organizacja społeczna ludzi dobrej woli, której działalność ma charakter służby społecznej chroniącej dziecko przed krzywdą i naruszaniem jego praw31. Działalność KOPD realizowana jest m.in. za pośrednictwem Terenowych Komitetów Ochrony Praw Dziecka. Biuro Interwencji KOPD zajmuje się dziećmi, które pozostają w konflikcie z rodzicami lub nauczycielami, 95 dzieci uwikłanymi w problemy rozwodzących się rodziców, zaniedbanymi i maltretowanymi fizycznie bądź psychicznie32. Komitet broni praw indywidualnych i zbiorowych dziecka, podejmuje inicjatywy na rzecz doskonalenia systemu ochrony praw dziecka oraz systemu opieki i wychowania, dba o prawidłowe stosowanie wobec dziecka przepisów prawa". KOPD prowadzi długofalowe kampanie publiczne: - wychowywać bez bicia; akcja ma na celu wyeliminowanie z zachowań rodziców nieskutecznych i nieetycznych kar fizycznych wobec dziecka; KOPD dąży do prawnego zakazu stosowania tych kar wobec dzieci; - otwarte drzwi do szpitali dziecięcych; KOPD zabiega o zmianę wewnętrznych regulaminów szpitalnych, zabraniających przebywania rodziców z dzieckiem podczas hospitalizacji; - do przedszkola bez płaczu; akcja ma celu redukcję dziecięcego lęku i stresu powodowanego pierwszymi dniami pobytu w przedszkolu dzięki obecności rodziców w grupach przedszkolnych w pierwszych dniach pobytu dzieci w tej placówce; - żeby sieroty przestały być sierotami; KOPD dąży do zmian w procedurze adopcyjnej, upowszechnienia instytucji pogotowia rodzinnego, wspomaga dzieci z rodzin zagrożonych, zabiega o prawo matek-więźniarek do wychowywania dzieci, zmierza do upowszechnienia wczasów rodzinnych z pedagogiem; - o prawo miłości do dziecka; organizacja dąży do tego, aby przy podejmowaniu decyzji o losach dziecka w sytuacji kryzysu rodzinnego, kierowano się kryterium związków emocjonalnych dziecka z opiekunami; dąży także do zmian przepisów kodeksu karnego i kodeksu opiekuńczego; - o serce dla ucznia; celem tej akcji jest redukcja stresu, lęków związanych z podmiotowością ucznia w szkole; KOPD prowadzi Telefon Zaufania dla Dzieci, jest inicjatorem powołanego Towarzystwa Pomocy Młodzieży działającego na zasadzie pomocy; upowszechnia znajomość Konwencji o Prawach Dziecka wśród dzieci i młodzieży34. Z inicjatywy KOPD powstał m.in. dom matki i dziecka przy Zakładzie Karnym, w którym mogą przebywać więźniarki wraz z własnymi dziećmi. Komitet Ochrony Praw Dziecka zajął się także dziećmi rodziców uzależnionych od narkotyków - opracowując koncepcję rodzin terapeutycznych ( w celach profilaktycznych, aby zmniejszyć liczbę dzieci trafiających do domów dziecka ze względu na uzależnienie ich rodziców od narkotyków). 96 4. Polski Komitet Pomocy Społecznej- oferujący pomoc finansowąi rzeczową rodzinom na podstawie wniosków pracowników socjalnych lub kuratorów sądowych. Inną formą pomocy jest działalność opiekuńczo-usługowa w stosunku do osób starszych, samotnych, niepełnosprawnych. PKPS prowadzi także poradnictwo prawne. Finansowany jest przez Wojewódzki Zespół Opieki Zdrowotnej35. 5.Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej-finansowany z budżetu gminy oraz budżetu centralnego, którego warunki ustala Minister Pracy i Polityki Socjalnej. Dominującą formą pomocy jest pomoc finansowa udzielana w postaci zasiłków okresowych oraz celowych przeznaczonych m.in. na opał, remonty mieszkań, ubrania, żywność dla najbardziej potrzebuj ących( w tym rodzin niepełnych)36, dopłaty do czynszu. Oprócz pomocy finansowej Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej oferuje pomoc rzeczową w postaci ubrań i używanego sprzętu gospodarstwa domowego. Dominiującycm kierunkiem pomocy jest kompensacja. Pracownicy socjalni nie są w stanie podejmować działań profilaktycznych ze względu na dużą ilość podopiecznych. Osoby zgłaszające się o pomoc często nie rozumieją potrzeby profilaktyki a po pomoc zgła-szająsię wtedy, gdy sytuacja jest krytyczna. Uzasadnionym kierunkiem działania staje się wówczas kompensacja lub nawet ratownictwo. Pomocą dziecku i rodzinie zajmuje się również Ośrodek Pomocy Społecznej37, który środki finansowe otrzymuje z budżetu miasta. Pomaga osobom poszkodowanym przez los, np. w wyniku pożaru, uszkodzenia domu. Działająca pr/y OPS tzw. sekcja szkolna opiekuje się dziećmi z rodzin niewydolnych wychowawczo, rozbitych, zaniedbanych. Pomaga też dzieciom z rodzin prawidłowo spełniających swoje funkcje, a znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej (np.z powodu bezrobocia). ó.Polski Czerwony Krzyż - organizacja powstała z myślą o osobach najbardziej potrzebujących opieki, zwłas/cza starszych, samotnych i chorych. Rodzinom potrzebującym pomoc udzielana jest tylko w wypadkach losowych. Specyficzną formą pomocy j est HosjicjunL!, które wspomaga rodzinę w sprawowaniu opieki nad chorym. Jest to w istocie pomoc aktywna, albowiem nie ogranicza się wyłącznie do niesienia słów otuchy. Hospicjum dzieli trud i troski z rodziną chorego, wraz z nią pielęgnuje i czuwa nad chorym, starając się zaspokoić jego potrzeby. Potrzeby te wynikająz 97 psychofizycznej i duchowej struktury człowieka. Dlatego zasadą opieki hospicyjnej jest opieka zbiorowa, gdzie kierującym jest lekarz, a do /e-społu należą pielęgniarki, opiekunowie i kapłan39. Ważnym elementem jest włączenie do opieki rodziny chorego oraz osób z jego najbliższego otoczenia. Hospicja poprzez swoją działalność, doświadczenia i propagandę zwracaj ą naszą uwagę na problemy ludzi chorych terminalnie oraz na potrzebę poszukiwania optymalnych form opieki nad ludźmi umierającymi. Działalność opiekuńcza organizacji społecznych nabiera szczególnej wagi w okresie obecnego kryzysu ekonomicznego, jaki dotknął wiele rodzin. Bezpieczeństwo socjalne staje się dziś wartością zagrożoną dla kręgów społecznych, a w rodzinach niewydolnych obserwowany jest proces obniżania się standardu życia poniżej minimum socjalnego. Pomoc udzielana jest w miarę posiadania określonych środków materialnych i znajomości potrzeb środowiska lokalnego. Słabe rozpoznanie potrzeb rodziny nie sprzyja ich zaspokojeniu, a brak środków materialnych potęguje poczucie zagrożenia zagrożenia w rodzinie. W związku z tym należałoby zastanowić się nad możliwością uruchomienia innych niż, państwowe i samorządowe, źródeł finansowania pomocy społecznej oraz organizowania różnorodnych form pomocy wzajemnej. Pomoc społeczna powinna w większym niż dotychczas stopniu stać się instrumentem aktywizacji i mobilizacji społecznej (jednostkowej i grupowej), a nie być jedynie "dostarczycielem" środków pieniężnych i rzeczowych, które umożliwiają przetrwanie. W perspektywie nie prowadzą do zasadniczych zmian sytuacji życiowej osób wymagających opieki i pomocy społecznej. 4. Stowarzyszenia, ruchy wyznaniowe i charytatywna działalność osób prywatnych oraz ich udział w organizowaniu pomocy rodzinie i dziecku w środowisku lokalnym. W nowoczesnych społeczeństwach coraz większego znaczenia nabiera świadomość wspólnego interesu zbiorowości terytorialnych, świadomość pewnych powinności etycznych wobec otoczenia. Dlatego z łatwością tworzą się dość liczne obecnie koła działalności charytatywnej, najczęściej przy parafiach. To właśnie takie zjawiska i działania wyznaczają symboliczne granice środowiska lokalnego4". 98 W zjawiskach tych mieszczą się dwa klasyczne warunki kształtowania się więzi społecznych - styczności przestrzenne i łączność psychiczna. Styczność przestrzenna - to postrzeganie obecności drugiego człowieka jako pewnej stałej, to świadomość potencjalnego, ustawicznego kontaktu z drugim, konkretnym człowiekiem, to postrzeganie jego "przypisania" do naszej przestrzeni życia. Drugim warunkiem istnienia więzi w grupie społecznej jakiej szczególnym przypadkiem jest społeczność lokalna jest łączność psychiczna. Oznacza ona aprobujące uczestnictwo, tzw. gotowość nawiązywania kontaktów trwałych związków bezinteresownych z innymi ludźmi ze swego lokalnego otoczenia41. Łączność psychiczna rodzi się na gruncie utożsamiania się z innymi na płaszczyźnie tożsamości etnicznej, zawodowej,religijnej, w wyniku poszukiwania wspólnych celów lub realizacji podobnych zadań. Oraz w tysiącu innych sytuacji, gdzie człowiek postrzega innego człowieka jako partnera, wspólnika, towarzysza, oczekującego pomocy, czyli w sytuacji wyzwalającej w nas uczucia empatii, bliskości, aprobowanej zależności. Dlatego miejsce zamieszkania człowieka powinno obfitować w placówki, inicjatywy i organizacje skupiające ludzi do zadań, tworzące grupy i budujące sieć powiązań emocjonalnych, tak aby uniknąć powszechnej anonimowości i indywidualnego osamotnienia. Zjawiska te prowadzą bowiem do dezintegracji środowiska lokalnego i patologii społecznej42. Aby do tego nie dopuścić w działalności opiekuńczej środowiska lokalnego należy widzieć jego cztery podstawowe kierunki, wzajemnie dopełniające się i warunkujące, a mianowicie d/ialalność o charakterze profilaktycznym i kompensacyjnym: a) rozwijaną indywidualnie nrzez jednostki lud/kić i be/.nośrednio ukie- < v' '- * l ,' i runkowaną na innych ludzi (dzieci, młodzież i dorosłych); b) prowadzoną przez grupy społeczne, stowarzyszenia'1; i placówki opie-kuńczo-wychowawcze bezpośrednio zorientowaną na innych ludzi; c) rozwijaną indywidualnie przez ludzi na rzecz stowarzyszeń i placówek; d) prowadzoną przez grupy, stowarzyszenia społeczne i placówki na rzecz innych grup, stowarzyszeń i instytucji44. I. Lepalczyk45 przez organizację społeczną, stowarzyszenie rozumie "formalnągrupę osób zidentyfikowanych zjego celami i zadaniami, połączonych wspólną więzią o charakterze przedmiotowym, której treścią jest dążenie do realizacji wspólnego obywatelskiego zadania wynikającego z potrzeb mikro- lub makrośrodowiska społecznego, potrzeb aktu- 99 alnych lub przewidywanych. Dla realizacji swoich zadań statutowych stowarzyszenia podejmują w różnym zakresie działalność oświatową, która może być ukierunkowana na członków i osoby związane ze stowarzyszeniem, na szerszy, najczęściej anonimowy krąg odbiorców lub specjalną kategorię odbiorców." Tak więc mianem organizacji lub stowarzyszenia społecznego można określić grupę dorosłych lub młodzieży posiadającą własną strukturę organizacyjną; członkowie tej grupy podejmuj ą wspólne zadania statutowe i podporządkowują się obowiązującym normom postępowania, przynależność do tej grupy ma charakter dobrowolny. W rejonie zamieszkania funkcjonują przeważnie organizacje i stowarzyszenia: - lokalne, jak: komitet osiedlowy, samorządy dziecięce i młodzieżowe, rada parafialna, itd. - ponadlokalne, np. TPD, STO, itp; organizacje te obejmują swoim zasięgiem cały kraj i posiadają swoje centralne organy, w rejonie zamieszkania funkcjonują jedynie koła terenowe tych organizacji4'1. ^Organizacje i stowarzyszenia społeczne mogą spełniać różne funkcje założone i rzeczywiste. Ze względu na zasięg i kierunek działalności stowarzyszeń i organizacji społecznych można wyodrębnić: - funkcje dośrodkowe ("wewnętrzne"- /.wiązane z zaspokojeniem potrzeb, zainteresowań i aspiracji stowarzyszonych); - funkcje odśrodkowe («zewnętrzne"- związane z realizacjąpotrzeb pierwotnych i wtórnych całej społeczności lokalnej lub jej określonej części)47. Zadania organizacji i stowarzyszeń społec/nych powinny dotyczyć głównie dziecka i jego rodziny w społeczności lokalnej i polegać przede wszystkim na: 4. inicjowaniu i organizowaniu różnych form pracy opiekuńczej związanej z ochroną zdrowia dzieci i młodzieży oraz zaspokajaniem podstawowych potrzeb biologicznych; '3- udzielaniu rodzinie pomocy materialnej oraz pedagogicznej w rozwiązywaniu trudności wychowawczych; , |. wspieraniu służb socjalnych wspomagających rodzinę w jej funkcjonowaniu; 4. aktywizacji społeczności lokalnej do zadań opiekuńczo-wychowaw-czych przez organizacje i stowarzyszenia społeczne. Chodzi o to, aby instytucje i grupy społeczne funkcjonujące w środowisku w sposób za- 100 mierzony uczestniczyły w procesie wychowania i sprawowaniu opieki nad dziećmi i młodzieżą48. Pożądana jest taka sytuacja w środowisku zamieszkania, kiedy wszystkie placówki, instytucje, grupy społeczne wzajemnie się wspomagają. Poczynania organizacji i stowarzyszeń społecznych w zakresie rozwijania współpracy w środowisku lokalnym miga iść w dwóch kierunkach: 1.' bezpośredniego podejmowania i kontynuowania współdziałania z rodzinami dzieci, szkołą oraz instytucjami środowiskowymi; 2. tworzenia warunków sprzyjających nawiązywaniu i rozwojowi współpracy placówek i instytucji środowiskowych49. Istnieje konieczność współdziałania organizacji społecznych i instytucji socjalno - wychowawczych oraz szkoły i rodziny w celu wspierania rozwoju bio-socjo- kulturalnego dziecka, a także udoskonalania instytucjonalnej pomocy rodzinom potzrebującym. Pomoc dziecku i rodzinie powinna mieć zawsze charakter jednostkowy i uwzględniać indywidualne przypadki. Dlatego też należy ukierunkować działalność instytucji socjalno - wychowawczych na kompensację oraz profilaktykę i działalność wychowawczą, włączając rodziców do współpracy. Różnorodną pomoc na rzecz osób i rodzin potrzebujących świadczą również Kościoły różnych wyznań. Kościół Katolicki przez wiele lat wypracował szereg instytucjonalnych form pracy duszpastersko katechetycznej, poprzez które realizowane jest wychowanie chrześcijańskie. W szczególny sposób oddziaływaniom wychowawc/ym poddawana jest rodzina. Określona działalność charytatywna Kościoła związana jest z określonym rodzajem duszpasterstw specjalistycznych i z grupami charytatywnej pomocy świadczonej biednym rodzinom. Działajność charytatywna Kościoła R/.ymsko-Katolickicgo przybiera następujące formy: a), pomocy ludziom biednym, samotnym, starym, bezdomnym, niepełnosprawnym; b), poradnictwa rodzinnego (Poradnie Rodzinne udzielająporad związanych z planowaniem i funkcjonowaniem rodziny, przezwyciężaniem trudności wychowawczych oraz zapobieganiem przestępczości nieletnich); c), pomocy samotnym matkom w trudnej sytuacji życiowej (Domy Samotnych Matek); d), zwalczania alkoholizmu (upowszechnianie trzeźwości w Parafialny chApostołatach Trzeźwości). Ruch Trzeźwości im. M. Kolbego obejmuje swoim zasięgiem różne środowiska, organizuje wykłady, odczyty. 101 wieczornice, współpracuje z przychodniami zdrowia w zakresie leczenia choroby alkoholowej. e), kolonii dla dzieci z rodzin najuboższych; w niektórych diecezjach praktykowane są wakacje rodzinne. Dzieci z rodzin rozbitych lub dotkniętych alkoholizmem spędzają wakacje u rodzin zamożnych. Komisja Charytatywna powołała ponad 100 ochronek, które m.in. prowadzą akcje dożywiania dzieci z rodzin zaniedbanych i niepełnosprawnych50. Organizuje również szkolenie dla rodziców dzieci z wadami słuchu i wzroku51. Przy parafiach działaj ą Zespoły Charytatywne udzielające doraźnej pomocy rodzinom (materialnej i żywnościowej). Kościół propaguje akcje pomocy finansowej na rzecz dzieci potrzebujących i duchowo wspiera różnego rodzaju stowarzyszenia, m.in. dzieci cierpiących na padaczkę, nowotwory, schorzenia Dróg Żółciowych i Wątroby "Liver" - włączając w tę działalność osoby prywatne. W 25 diecezjach działają Stowarzyszenia Rodzin Katolickich . Inicjowana jest również działalność gospodarcza służąca rodzinom najbardziej potrzebującym pomocy. Istotnym zadaniem Stowarzyszenia jest kształtowanie pozytywnego obrazu rodziny w środkach masowego przekazu. Stowarzyszenie PAX -u w swej działalności zajmuje się również problematyką rodziny. Świadczy o tym publicystyka w periodykach wydawanych przez Stowarzyszenie, liczne akcje społeczne na rzecz rodziny inicjowane i prowadzone przez działaczy PAX -u na terenie całego kraju, dorobek sejmików rodzinnych, działalność Rady ds. Rodziny i Fundacji "Z Pomocą Rodzinie". Stowarzyszenie zakłada konieczność ukierunkowania polityki społecznej państwa na człowieka żyjącego w rodzinie, na tworzenie warunków dla rozwoju rodziny. Stowarzyszenie "Civitas Christiana'* nawiązuje do dorobku i tradycji PAX -u, podejmuje działania na rzecz rodziny w aspekcie materialnym, edukacyjno-wychowawczym, promocji problematyki rodziny w mediach, współpracując z Duszpasterstwem Rodzin. Krajowy Ośrodek Duszpasterstwa Rodzin jest instancją wykonawczą Komisji Episkopatu Polski ds.Rodzin i koordynuje działalność ośrodków diecezjalnych, które organizują pracę ośrodków dekanalnych i poradnictwa rodzinnego w parafiach. Konkretnąpracę w zakresie pomocy rodzinie podejmuje Fundacja "Z Pomocą Rodzinie". Spośród różnorodnych kierunków i form działalności Przedstawicielstw terenowych Fundacji, na szczególne podkreślenie zasługuje m.in.: 102 -bezpośrednia pomoc finansowa lub rzeczowa udzielana rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji, - interwencja w różnych instytucjach podejmowana w takich sprawach jak alimenty, renty, znalezienie miejsc pracy, mieszkania itp., - działalność na rzecz osób niepełnosprawnych (organizowanie wycieczek i turnusów rehabilitacyjnych dla dzieci i młodzieży), > organizowanie wycieczek, kolonii letnich i zimowisk dla dzieci i młodzieży z rodzin niezamożnych, -^poradnictwo rodzinne wychodzące naprzeciw trudnym problemom rodziny, mające na celu umacnianie trwałości i spójności rodziny52. Jest to działalność społecznie potrzebna, mająca na celu tworzenie i prowadzenie prorodzinncj polityki społecznej. Część tej działalności wchodzi w zakres pomocy społecznej, część umiejscawia się na pograniczu pomocy społec/ncj i polityki socjalnej. Zrzeszenie Katolików Cari las jest organizacjądobroczynną działająca w Kościele Katolickim. Została powołana na przełomie XIX i XX wieku celem ujednolicenia i skoordynowania działalności dobroczynnej Kościoła. W 1950 r. rozwiązana została Caritas Kościelna a Kościół nie miał możliwości prawnych do tworzenia struktur o działalności charytatywnej. Mimo braku struktur określonych prawem, działalność charytatywna Kościoła nie /ostała wstr/ymana. W miejsce kościelnej Caritas powstała Komisja Charytatywna Episkopatu Polski, która powołała Krajowy Sekretariat do Spraw Miłosierdzia, w celu stymulowania działalności charytatywnej w diece/jach i parafiach ora/, organizowania akcji charytatywnych na iv.ec/ jednostek i rod/.in polr/ebnjncych w skali ogólnopolskiej'1. W ostatnich latach obserwuje się dynamic/ny ro/wój ró/nego rodzaju wspólnot i ruchów religijnych, w tym ruchów na r/ec/ rod/.iny. Najstarszym spośród ruchów rod/innych działających w Polsce jest Rodzina Rodzin (1950-1951). Kręgi zaprzyjaźnionych małżeństw podejmują m.in. służbę rodzinom wielodzietnym i wymagającym specjalnej pomocy ( materialnej i duchowej). Ruch oazowy ( od 1969 r. :Światło Życie; od 1976 r. jako "Ruch Żywego kościoła") organizuje głównie oazy rekolekcyjne dla grup rodzinnych (tzw. Oazy Rodzin), mające na celu cementowanie jedności w rodzinie. 103 Umacnianiu roli rodziny we współczesnym świecie, a tym samym polityki prorodzinnej służy Ruch "Kościoła Domowego", sprzyjający jedności rodziny i rozwiązywaniu jej problemów moralnych i materialnych54. Ruch "Focolarini" stanowi jeden z najbardziej popularnych i typowych ruchów odnowy Kościoła. W jego strukturze wyróżnia się "Ruch Nowej Rodziny",, który podejmuje różne inicjatywy, np. przygotowanie narzeczonych do małżeństwa, pomoc rodzinom wielodzietnym i ubogim. Kościół Prawosławny udziela pomocy doraźnej (indywidualnie) osobom, które zgłaszają się po nią same (bez względu na wyznanie). Organizowane są zbiórki ubrań, sprzętu gospodarstwa domowego z przeznaczeniem dla osób znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej55. Przy Parafii działa Bractwo Młodzieży Prawosławnej56, które prowadzi m.in. działalność charytatywną, udziela pomocy ludziom starszym, opiekuje się osobami samotnymi (utrzymując kontakt z domami pomocy społecznej) i dziećmi w domach dziecka. Młodzież nastawiona jest na poznawanie problemów drugiego człowieka, aby w miarę możliwości udzielić określonego rodzaju pomocy. Aktualna sytuacja społeczno-ekonomiczna kraju wskazuje na zwrot ku akcjom dobroczynnym i charytatywnym. Chodzi nie tylko o działalność dobroczynną w określonych strukturach, ale także o pomoc ludzi dobrej woli57, którzy nie powinni być obojętni na to, że są wśród nich potrzebujący pomocy. Osoby te chętnie włączają się do akcji na rzecz pomocy rodzinie i dziecku - propagowanych i popularyzowanych przez środki masowego komunikowania (m.in.akcja Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy). Moralnego i materialnego wsparcia udzielają również Fundacje na rzecz rodziny, m.in.: 1. Fundacja "Pomoc Społeczna SOS" powołana przez J. Kuronia dla dzieci z rodzin zaniedbanych wychowawczo (popularyzująca kolonie letnie dla dzieci z tych rodzin); 2. Fundacja Osób Niepełnosprawnych (służąca pomocą ludziom niepełnosprawnym); 3. Fundacja im. ks. A. Paszkiewicza (oferująca pomoc materialną dla dzieci i rodzin najuboższych). 4. Fundacja na Rzecz Ochrony Dzieci przed Okrucieństwem (/a j m uje się ochroną dzieci maltretowanych). 5. Fundacja Chorym Dzieciom (działająca w Szpitalu Dziecięcym w Warszawie, której celem jest zaspokojenie potrzeb dzieci po przebytych operacjach). 104 Działalność ludzi dobrej woli wyrasta z poczucia odpowiedzialności i zaangażowania w sprawy dobra drugiego człowieka oraz stanowi formę świadectwa działalności społecznej i indywidualnej, zarówno o charakterze religijnym, jak i moralnym. 105 PRZYPISY DO CZĘŚCI III 1 T.Pilch, Środowisko lokalne - struktura, funkcje, przemiany, w: T. Pilch, I. Lepalczyk (red), Pedagogika społeczna, Warszawa 1993, s.145-146. 2 M.Winiarski, Współdziałanie szkoły i środowiska. Aspekt socjopeda-gogiczny, Warszawa 1992, s. 17. 3 Szerzej na temat funkcji środowiska lokalnego, zob.: M. Winiarski, op. cit.,s.21-23. 4 M. Winiarski, op.cit., s. 25. 5 K. Wódz, Pomoc społeczna w świadomości mieszkańców wielkiego miasta, UŚ 1985, s. 31. 6 K. Wódz, op. cit., s. 37-38. 7 J. Mellibruda, Ja, ty i my. Psychologiczne możliwości ulepszania kontaktów międzyludzkich, Warszawa 1986, s. 331. 8 A. Oleszczyńska, Pomoc społeczna w Polsce, w: praca pod red. J.Stręgi - Piasek, Warszawa 1985, część II, s. 229. 9 W. Theiss, Radlińska, Warszawa 1984, s. 238. 10 H. Radlińska, Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego, Warszawa 1935, s. 66. 11 E. Marynowicz-I letka, Dziecko w rodzinie problemowej. Pomoc w rozwoju, Warszawa 1987, s. 31-37 12 E. Marynowicz-Hetka, op. cit. 13 E. Marynowicz-Hetka: op. cit. s. 173. 141. Lepalczyk, E. Marynowicz-Hetka (praca zbiorowa), Instytucjonalna pomoc dziecku i rodzinie, Warszawa, Kraków 1988, s. 75. 151. Lepalczyk, E.Marynowicz-Hetka, op.cit., s. 37. 16 H. Radlińska, Pedagogika społeczna, Warszawa 1961, s. 322. 17 Encyklopedia PWN. Suplement, Warszawa 1988, s. 403. 18 Encyklopedia Pedagogiczna, red. W. Pomykało, Warszawa 1993, s. 622. 19 J. Kuleszyńska-Dobrek, Objaśnienia do ustawy o pomocy społecznej, "Praca Socjalna" 1991, nr 1-2, s. 46. 20 H. Łapicz, Analiza funkcjonowania wybranych instytucji organizujących pomoc dziecku i rodzinie niepełnej w środowisku wielkomiejskim -na przykładzie Białegostoku, Białystok 1992, s. 16. Niepublikowana praca magisterska. 106 21 B. Krzesińska, Pomoc socjalno-wychowawcza rodzinom niepełnym w regionie pólnocno-wschodniej Polski, w: Wyznaczniki powodzeń edukacyjnych, red. A. Karpińska, Mazurska Wszechnica Nauczycielska, Olecko 1994, s. 139-143. 22 E. Marynowicz-IIetka, op. cit., s. 113. 23 O. Czerniawska, Poradnictwo jako wzmacnianie środowiska wychowawczego, Warszawa 1977, s. 25. 24 Z badań prowadzonych na terenie Białegostoku wynika, że pomoc wychowawczą najpełniej realizuje Poradnia Psychologiczno-Pedagogicz-na (22 dzieci poddano terapii grupowej z pozytywnym skutkiem). H. Łapicz, op. cit., s. 44. 2> Z badań prowadzonych w świetlicy socjoterapeutycznej na terenie Wojewódzkiej Poradni Wychowawczo-Zawodowej w Białymstoku przez studentkę w ramach pracy magisterskiej wynika, że wśród dzieci z badanych rodzin niepełnych dominowały głównie problemy natury emocjonalnej i społecznej (d/icci poddane terapii wykazywały wysoki stopień niedostosowania spotce/ncgo). /.akres pomocy oferowanej badanym rodzinom uwzględniał psychologic/.ny kierunek oddziaływania o charakterze terapeutycznym. Badane d/ieci brały udział w spotkaniach zespołów socjoterapeutycznych, a zajęcia uwzględniały specyficzne gry i zabawy służące określonym celom, np.ks/.lałtowania umiejętności współżycia w grupie. W przypadku badanych rod/in, je/cli nawcl efekty terapii okazały się pozytywne tylko w stosunku do d/iccka, to z uwagi na to, iż było ono bezpośrednim przedmiotem lec/ćma a zastosowana wobec niego terapia okazała się skuteczna przynajmniej w stopniu dostatecznym. Zob.: K. Iwaniuk, Ocena skuteczności pomocy icrufH-itlyrzm'/ wobec dziecka i rodziny w środowisku wielkomiejskim - IHI i>i.\'kladzic Biule-gosloku, niepublikowana praca magisterska, Białystok 1992. 26 E. Jarosz, Telefon zaufania jako niekonwencjonalna forma udzielania pomocy, w: Pedagogika społeczna u schyłku XX wieku, red. A. Radzie-wicz-Winnicki, Katowice 1992, s. 517-521. 27 W. Okoń, Słownik pedagogiczny. Warszawa 1981, s. 270. 28 W. Pomykało (red), op. cit., s. 706. 29 Na terenie Białegostoku TPD oferowało w 1991 roku pomoc dla 382 dzieci (dopłaty do wyżywienia, kolonii, zakup podręczników i odzieży). Zob.: H. Łapicz, op. cit., s. 44. 107 30 J. Nowak, Środowiskowe ogniska wychowawcze TPD, "Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze" 1993, nr 6, s. 254. 31 Komitet Ochrony Praw dziecka został powołany w Polsce w 1981 r. jako pierwsza tego rodzaju organizacja pozarządowa w kraju. KOPD prowadzi Biuro Interwencji przy Zarządzie Krajowym, współpracuje z instytucjami państwowymi, podpisał porozumienie o współpracy z Ministrem Sprawiedliwości i Ministrem Edukacji Narodowej; uczestniczy w międzynarodowym ruchu na rzecz ochrony praw dziecka. Głównym celem Komitetu jest ochrona dziecka przed krzywdą i naruszaniem jego praw, które sąłamane nie tylko przez jednostki, ale również przez instytucje mające służyć dzieciom (m.in. szkoły, szpitale). 32 M. Kątna, Komitet Ochrony Praw dziecka - wczoraj, dzisiaj, jutro, w: Prawa dziecka - deklaracje i rzeczywistość, red. J. Bińc/ycka, Warszawa 1993, s. 203. 33 T. Bach-Olasik, W trosce o zagwarantowanie praw dziecka. "Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze" 1994, nr 3. 34 T. Bach-Olasik, op. cit., s. 15. 35 Do 1975 roku udzielano pomocy osobom, które opus/.c/aty /aklady karne i nie miały środków do życia. Pomoc świadc/ono również rodzi-nom,, w których ojcowie odbywali karę pozbawienia wolności. Obecnie z powodu braku środków materialnych - d/iałalność ta /ostała ograniczona. PKPS organizuje także dożywiano (szczególnie dla emerytów o niskich dochodach. 36 Jak wynika z badań przeprowadzonych na terenie Białegostoku, instytucją najskuteczniej realizującą pomoc finansowąjest MOPS. z którego wsparcia w 1991 r. skorzystało aż 709 rodzin niepełnych. Zob.: II. ł,a-picz, op. cit., s. 98. 37 Ośrodek Pomocy Społecznej funkcjonuje na terenie Chorzowa. Udziela głównie pomocy finansowej - np.dofinansowuje obiady w szkołach i przedszkolach (w Chorzowie - 1600 obiadów) lub kilkutygodniowe wyjazdy uczniów poza teren Śląska. Organizuje też wyjazdy wakacyjne dla dzieci (800 dzieci), rozdaje najuboższym paczki świąteczne i podręczniki. Zob.: B. Kosek-Nita, D. Ras, Działalność instytucji opiekuńczych w Chorzowie, "Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze" 1994, nr 8. 38 W Polsce pierwszy ośrodek hospicyjny powstał w Krakowie w 1981 roku. Obecnie funkcjonuje 35 hospicjów. W większości są to grupy nieformalne będące częścią Kościoła (Hospicjum Pallatinum w Gdańsku) działające przy Kościele, nie należące do jego struktury (Hospicjum 108 św. Jana Kantego w Poznaniu) lub będące w strukturze państwowej służby zdrowia (ośrodek sieradzki). Inną formą organizacyjną są hospicja przy stowarzyszeniach społecznych, posiadające osobowość prawną (Towarzystwo Przyjaciół Chorych - Hospicjum w Krakowie). Zob.: M. Górecki, Hospicjum w służbie umierającym, w: Pedagogika społeczna, red. T. Pilch, I. Lepalczyk, Warszawa 1993, s. 398. 39 K. De Walden-Gałuszko, Wybrane zagadnieniapsychoonkologii ipsy-chotanalologii, Gdańsk 1992, s. 67. 40 Zob.: T.Pilch, Środowisko lokalne..., op. cit., s. 150. 41 op. cit., s. 150-151. 42 op. cit., s. 153. 43 M.in.: Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom Niepełnosprawnym w Człuchowie oraz Stowarzys/enie "Droga" mające na celu pomoc osobom zagrożonym uzależnieniem i "uzależnionym". Szczególną opieką otoczone są dzieci z tych rod/.in. W trosce o nie powstał z inicjatywy Stowa-rzysznia dom dziennego pobytu d/ieci o nazwie "Nasz Dom". Wspólnota "Droga" powstała w 1987 roku w Białymstoku i została zarejetrowana jako Stowarzyszenie "Droga" w 1991 roku. 44 M. Winiarski, op. cit., s. 27. 451. Lepalczyk, Rola stowarzyszeń społecznych w edukacji ustawicznej społeczeństwa, "Chowanna" 1982, /. 4, s. 343. 46 M. Winiarski, op. cit., s. 188. 47 op. cit., s. 189. 48 op. cit., s. 194. 49 op. cit., s. 201-202. 50 Przykładem organizacji charytatywnej jest Ochronka dla d/ieci przy parafii św. Antoniego w Chorzowie, która przygotowuje i wydaje obiady dla dzieci z parafii i okolicy. Koło charytatywne (parafialne) /ajmuje się gromadzeniem funduszy dla ochronki oraz udzielaniem poinocy potrzebującym rodzinom. Zob.: B. Kosek-Nita, D. Raśm, op. cit. 51 Problemy rodziny w życiu kościoła, w: "Z Pomocą Rodzinie" 1989, nr 6 (31), s. 122-123. 52 Materiały do użytku wewnętrznego. 53 Encyklopedia Katolicka, Lublin 1989, s. 1333-1335. 54 Ks. E. Weron SAC "Focolarini", w: Życie wedle ducha, Poznań 1987, s. 156. 55 H. Łapicz, op. cit., s. 43. 109 % Bractwo Młodzieży Prawosławnej powstało w ] 981 roku jako pierwsza w dziejach polskiego Kościoła Prawosławnego organizacja religijna, skupiająca młodzież z całej Polski. Zob.: W. Pytel, Rola Kościoła prawosławnego w organizacji w organizacji czasu wolnego dzieci i młodzieży, niepublikowana praca magisterska, Białystok 1994. 57 W dniach 14-17.04.1994 odbył się w Warszawie XVIII Międzynarodowy Kongres Rodziny, podczas którego wiele miejscapoświęcono problematyce pomocy rodzinie( zwłaszcza dotkniętej alkoholizmem,AIDS, narkomanią) oraz ochronie rodziny zagrożonej i opiece nad samotną matką. Zob.: A. Potocki, XVIII Międzynarodowy Kongres Rodziny, "Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze" 1994,. nr 6. 111 BIBLIOGRAFIA p L PODSTAWOWA LITERATURA DOTYCZĄCA RODZINY Adamski, F., Małżeństwo i rodzina, analizy socjologiczne, Lublin 1980. Adamski, F., Socjologia małżeństwa i rodziny. Warszawa 1982. Baran, B., Rola więzi społeczno-einocjonalnvch w kształtowaniu osobowości dziecka, Warszawa 1981. Dodziuk-Lityńska,A., Markowska, D., Współczesna rodzina w Polsce, Warszawa 1975. Dąbrowski, Z., Teoretyczne podstawy opieki i wychowania opiekuńczego, Toruń 1980. Dyczewski, L., Rodzina polska i kierunki jej przemian. W;irs/a\va 1981. Encyklopedia Pedagogiczna, red.. W. Pomykało. Warszawa 1993. Fraczek, A. (red.), Studia nad uwarunkowaniami i regulacjn agrcs/i interpersonalnej, Wrocław 1986. Gierulak-Lubowicz, /,., Wychowanie w rodzinie wielkomiejskiej, Warszawa 1979. Gurycka, A., Struktura i dynamika procesu wychowawczego, Wars/awa 1979. Hurlock, E., Rozwój dziecka, Wars/awa 19X6. Izdebska, IŁ, Funkcjonowanie rodziny a zadania opieki nad dzieckiem. Wrocław 1967. Izdebska, II., Rodzina jako środowisko życia i wychowania, "Probk-my : Opiekuńczo-Wychowawcze" 19X7, nr 6. Jackowska, E., Środowisko rodzinne a przystopowanie dziecka w = młodszym wieku szkolnym. Warszawa 1980. Jarosz, M., Problemy dezorganizacji rodziny. Warszawa 1979. Jarosz, M., Dezorganizacja w rodzinie i społeczeństwie. Warszawa 1987. Janiszewski, L., Rodzina marynarzy i tybaków morskich. Studium socjologiczne, Warszawa - Po/.nań 1976. Jundziłł, I., Zarys pedagogiki opiekuńczej, Gdańsk 1975. Kamiński, A., Funkcje pedagogiki społecznej, Wars/awa 1972. Kawula, S., Rodzina a wychowanie, Toruń 1973. Kawula, S., Studia z pedagogiki społecznej, Olsztyn 1983. Kawula, S., Rozdroża i szansę wychowania, Olsztyn 1986. 112 Komorowska, J.(red..), Przemiany rodziny polskie], Warszawa 1985. Kowalski, S., Socjologia rodziny w zarysie, Warszawa 1986. Kwieciński, Z., Dynamika funkcjonowania szkoły, Warszawa 1990. Kwieciński, Z., Socjopatologia edukacji, Warszawa 1992. Kukołowicz, T., Rodzina w procesie uspołecznienia dziecka, Lublin 1978. Łobodzińska, B., Rodzina w Polsce, Warszawa 1974. Maciaszkowa, J., Z teorii i praktyki pedagogicznej, Warszawa 1991. Maksymowicz, A., Pedagogika opiekuńcza, Olsztyn 1990. Mellibruda, J., Ja, ty i my. Psychologiczne możliwości ulepszania kontaktów międzyludzkich, Warszawa 1986. Mika, S., Psychologia społeczna. Warszawa 1981. Mi Her, R., Socjalizacja-lerapia-wychowanie, Warszawa 1981. Muszyński, II., Jdeat i ci'li' wychowania. Warszawa 1972. Niebrzydowski, L.(red..), Rodzinne uwarunkowania kontaktów interpersonalnych dzieci i młodzieży, Wrocław 1988. Nikitorowicz, J., Udział dziecka w organizacji życia rodzinnego, Warszawa 1987. Okoń, W., Słownik pedagogiczny. Warszawa 1981. Obuchowska, I., Dynamika nerwic. Psychologiczne aspekty zaburzeń nerwicowych u dzieci i młodzieży. Warszawa 1976. Pietrzykowski, J.(red.). Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Warszawa 1991. Pilch, T., Lepalczyk, I.; Pedagogika społeczna. Warszawa 1993. Przecławska, A., Relacje między ludźmi jako />r?.edmiot badań pedagogicznych, Warszawa 1991. Radlińska, II., Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego, Warszawa 1935. Radlińska, II., Pedagogika społeczna, Warszawa 1961. Radziewicz J., Działalność opiekuńcza szkoły. Wstęp do badań systemowych. Warszawa 1983. Radziewicz, .1., Edukacja alternatywna, Warszawa 1992. Radziewicz-Winnicki, A., Pedagogika społeczna u schyłku XXwieku, Katowice 1992. Sośnicki, K., Istota i cele wychowania, Warszawa 1967. Stasiak, H., Kształty i wnętrza rodziny. Warszawa 1975. Suchodolski, B., Problemy wychowania w cywilizacji nowoczesnej, Warszawa 1974. Trawińska, M., Obszary niewiedzy o rodzinie, Warszawa 1980. 113 Trempała, E., Wychowanie równoległe w polskim systemie edukacyjnym, Bydgoszcz 1984. Trempała, E. (red.), Edukacja nieszkolna (równoległa) w warunkach przemian w Polsce. Bydgoszcz 1994. Tyszka, Z., Socjologia rodziny, Warszawa 1974. Tyszka, Z. (red.), Rodzina a struktura społeczna, Bydgoszcz 1984. Tyszka, Z., Wybrane kategorie współczesnych rodzin polskich, Poznań 1984. Tyszkowa, M.(red.), Rozwój dziecka w rodzinie i poza rodziną, Poznań 1985. Wolicki, M., Podstawowe warunki spełniania ról rodzicielskich i proces ich uczenia się, "Problemy Rodziny" 1982, nr 3. Wołczyk, J.(red.), Pedagogika opiekuńcza, Warszawa 1977. Wołoszynowa, L. (red.), Materiały do nauczania psychologii, s.II, 1.1 l, Warszawa 1984. Wroczyński, R., Pedagogika społeczna, Warszawa 1974. Wszeborowski, K., Funkcja wychowawcza rodziny w środowisku marynarzy floty handlowej PLO, Gdańsk 1979. Wódz, K., Pomoc społeczna w świadomości mieszkańców wielkiego miasta, Uniwersytet Śląski 1885. Ziemska, M., Postawy rodzicielskie, Warszawa 1973. Ziemska, M., Rodzina a osobowość, Warszawa 1979. II. METODOLOGIA PEDAGOGICZNYCH BADAŃ ŚRODOWISKOWYCH Dąbrowski, Z., Teoretyczne podstawy opieki i wychowania opiekuńczego, Toruń 1980. Dąbrowski, Z., Teoretyczne podstawy opieki i wychowania przez opieką, Toruń 1987. Dąbrowski, Z., Górniewicz, J.(red.), Metodologiczne problemy pedagogiki opiekuńczej, Toruń 1990. Guilford, J.P., Podstawowe metody statystyczne w psychologii i pedagogice, PWN 1964. Izdebska, H., Funkcjonowanie rodziny a zadania opieki nad dzieckiem, Wrocław 1967. 114 Izdebska, H., Rodzina jako środowisko życia i wychowania, "Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze" 1987, nr 6. Jundziłł, L, Zarys pedagogiki opiekuńczej, Gdańsk 1975. Kamiński, A., Funkcje pedagogiki społecznej, Warszawa 1972. Kargulowa, A., Jędrzejczak, M., Teoretyczne i metodologiczne problemy poradoznawstwa, Wrocław 1985. Kawula, S., Diagnozowanie potrzeb opiekuńczo-wychowawczych środowiska rodzinnego, Toruń 1978. Kawula, S., Studia z pedagogiki społecznej, Olsztyn 1983. Lalak, D., Pilch, T., Strategie badawcze i funkcje utylitarne badań w pedagogice społecznej, w: Pedagogika społeczna, red. T. Pilch, I. Lepalczyk, Warszawa 1993. Łopatkowa, M., Sieroctwo i metody społecznego przeciwdziałania, w: Socjalne i prawne środki ochrony macierzyństwa i rodziny, Warszawa 1976. Maciaszkowa, J., Z teorii i praktyki pedagogicznej, Warszawa 1991. Miller, R., Socjalizacja-terapia-wychowanie, Warszawa 1981. Muszyński, H., Wstęp do metodologii pedagogiki, Warszawa 1971. Nowak, S., Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985. Nowaczyk, S., Podstawy metod statystycznych dla pedagogów. Warszawa 1985. Pięter, J., Poznanie środowiska wychowawczego, Wrocław 1960. Pilch, T., Zasady badańpedugogic:;n\'cli. Wrocław 1977. Radlińska H., Stosunek wychowawcy da śnnlowisku społecznego, Warszawa 1935. Radlińska II., Pedagogika .\/n>/ci'::na, Wars/awu 1961. Smolińska-Theiss, B., Badaniu i d.-tułanie. W poszukiwaniu metod organizowania środowiska wychowawczego, Warszawa 1988. Stochmiałek, J.(red.), Kierunki rozwoju współczesnej pedagogiki opiekuńczej i specjalnej, C/estochowa 1993. Trempała, E., Edukacja nieszkolna w warunkach przemian ustrojowych w Polsce, Bydgoszcz 1994. Tymowski, A., Minimum socjalne. Rozważania metodologiczne, "Studia Socjologiczne" 1971, nr 2. Tyszka, Z., Z metodologii badań socjologicznych nad rodziną, Poznań 1991. 115 Tyszka, Z.(red.), Analiza przemian wybranych kategorii rodzin polskich, Poznań 1990. Tyszka, Z., Poznańska szkoła badań nad rodziną.(Metodologia i jej zastosowanie), Poznań 1990. Włncławski, W., Typowe środowiska wychowawcze współczesnej Polski, Warszawa 1976. Zaczyński, W., Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1968. Zaczyński, W., Metodologiczna tożsamość pedagogiki, Warszawa 1988. Ziemska, M., Integracja małżeństwa i rodziny, jej podstawy i konsekwencje, Warszawa 1990. Ziemski, S., Problemy dobrej diagnozy, Warszawa 1973. III. LITERATURA DOTYCZĄCA ZABURZEŃ PRAWIDŁOWEGO FUNKCJONOWANIA RODZINY Adamczyk, E., Samotne matki wobec dylematów wychowawczych, "Problemy Rodziny" 1992, nr 1. Adamski, F., Socjologia małżeństwa i rodziny, Warszawa 1982. Andrzejewski, M., Sieroctwo przed sądem, "Problemy Opiekuńczo- Wychowawcze" 1992, nr 3. Baran, B., Rola więzi społeczno-emocjonalnych w kształtowaniu osobowości dziecka, Warszawa 1981. Balcerzak-Paradowska, B., Konwerska B., Sytuacja społeczna i materialna niezamężnych matek, Warszawa 1982. Bartoszewic/, M., Lcgowicz, M., Konopka, M., Samotne matki, "Problemy Rod/.iny" 1970, nr 6. Bińczycka, J., Prawa dziecka, Warszawa 1993. Brągiel, J., Sytuacja szkolna dziecka w rodzinie niepełnej, "Chowanna" 1984, nr 1. Brągiel, J., Konsekwencje rozbicia rodziny doświadczane przez dzieci, "Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze" 1992, nr 7. Dąbrowska, G., Sytuacja materialna i psychospołeczna rodzin samotnych matek, "Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze" 1993, nr 8. Dąbrowska-Caban, Z., Sytuacja życiowa i materialna rodzin niepełnych biologicznie, "Problemy Rodziny" 1978, nr 2. 116 Dyoniziak, T., Sytuacja psychospołeczna rodzin, których główni żywiciele pracują okresowo za granicą, Kraków 1985. (maszynopis). Duracz-Walczak, A., Sytuacja dzieci osób odbywających karę pozbawienia wolności, "Studia Kryminologiczne" 1976, nr 4. Fipczuk, H., Dziecko w placówce opiekuńczo-wychowawczej, Warszawa 1988. Filipczuk, H., O opiece i pomocy psychologicznej dzieciom i młodzieży, "Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze" 1992, nr 5-6 Fraczek, A. (red.), Studia nad uwarunkowaniami i regulacją agresji interpersonalnej, Wrocław 1986. Gąsior, H., Struktura potrzeb dziecka w rodzinie niepełnej, "Problemy Rodziny" 19X1, nr 8. Gurycka, A., Struktura i d\-(> Kargulowa, A., Praca poradni wychowawczo-zawodowei, War.sy.awa 1979. Kargulowa, A., Jędrzejczak M., Społeczni' i jednostkowe -nuc-enic poradnictwa, Wrocław 1982. Kargulowa, A., Jędrzejczak M., Teoretyczne i metodologiczne prohlcnn poradoznawslwa, Wrocław 19X5. Kargulowa, A., Jędrzejczak M., Poradnictwo wobec zlożonośc.i problemów człowieka i świata, Wrocław 1990. Kawula, S., Przesłanki opracowania programu socjalnego i pedagogicznego wspomagania rodziny polskiej, "Sliuli;i Pcdagogic/ne", t.XI,Vll. Wrocław 1984. Kątna, M., Komitet Ochrom- Praw Dziecka - wczoraj, dzisiaj, jutro, \\: Prawa dziecka - deklaracje i rzeczywistość, red.. J. Bińc/ycka, Warszawa 1993. Kowalewska F., Wychowawcza i spoleczna działalność szkoły w środowisku, Warszawa-Poznań 1976. Kuleszyńska-Dobrek, J., Objaśnienia do ustawy o pomocv s/i<>/c<•:•//(•/, "Praca Socjalna" 1991, nr l -2. Kwak, A., Ziemska, M.(red.), Funkcjonowanie rodziny a problemy profilaktyki społecznej i resocjalizacji, Wars/awa 19X2. Kwaśniewski, J.(red.), Praca socjalna -pomoc spoleczna, Wars/.awa 1993. 122 Lepalczyk, L, Organizacje społeczne w osiedlu mieszkaniowym, "Studia Pedagogiczne",T.XVI, w: Funkcja wychowawcza pracy socjalnej, red. A. Kamiński, Wrocław 1968. Lepalczyk, I. (red.), Stowarzyszenie społeczne jako środowisko wychowawcze, Warszawa 1974. Lepalczyk, L, Funkcje wychowawcze stowarzyszeń społecznych, "Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze" 1981, nr 3. Lepalczyk, I., Wykolejenie dzieci i dorosłych w mieście. Wybrane zagadnienia pedagogiczno-społeczne, Wrocław 1972. Lepalczyk, L, Marynowicz-I letka, E., Instytucjonalna pomoc dziecku i rodzinie, Kraków 1988. Łopatkowa, M., Jak pracować z dzieckiem i rodzinązagrożoną, Warszawa 1980. Marynowicz -Hetka, E., Praca socjalno-wychowawcza z rodziną niepełną. Warszawa 1985. Marynowicz-Hetka, E., Dziecko w rodzinie problemowej. Pomoc w rozwoju, Warszawa 1987. Matuszczak, A., Działalność pedagogiczna w poradnictwie wychowawczym, Warszawa 1989. Minkiewicz, A., Więzi społeczne w grupach lokalnvch, IGS, Warszawa 1992. Nowak, M., Kościół w Polsce wohei • ::(igrożci'i alkoholizmu i narkomanii, w: Malerialy problemowe, 1986, nr 5. Oleszczyńska, A., Pomoc spaln-iui w l'olsee. rcd.,1. Slrcga-Piasek, Warszawa I985,c/vśr II Pawłowska, R., Poradnictwo pedagogu•-«<•, Warszawa 1986. Pietrzykowski, J.(red.). Kodeks rodr.inny i opiekuńczy. Warszawa 1991. Pilch, T., Środowisko lokalne -\tniklura.funkcje, przemiany, w: Pilch, T., Lepalc/yk, I., Pedagogika społeczna, Warszawa 1993. Przecławski, K., Instylylucje wychowania w wielkim mieście. Wybrane problemy socjologii wychowania, Warszawa 1971. Radlińska, M., Stosunek wychowawcv do środowiska społecznego, Warszawa 1935. Radlińska, II., Pedagogika społeczna. Warszawa 1961. Radlińska, H., Pomoc, ratownictwo, opieka, "Służba Społeczna" Warszawa 1946. 123 Radziewicz J., Działalność wychowawcza szkoły. Wstęp do badań systemowych, Warszawa 1983. Rosner, J., Polityka społeczna w pracy socjalnej, Warszawa 1979. Smolińska-Theiss, B., Środowiskowa metoda pracy socjalnej, w: "Praca Socjalna" 1991, nr 1-2. Stręga-Piasek, J.(red.), Pomoc społeczna w Polsce, Warszawa 1985, Studia Pedagogiczne, Pedagogika opiekuńcza -podstawy metodologiczne i wybrane kierunki opieki nad dzieckiem, red.. H. Trempała, Warszawa 1992, t. LVIII. Trempała, E., Pedagogiczna działalność wychowawców nieprofesjonalnych w środowisku lokalnym, Bydgos/c/ 1988. Ustawa o pomocy społecznej z dn. 29 listopada 1990 roku, \ )/.icnnik Ustaw z 17 grudnia 1990, nr 87. Turowski, J., Społeczność lokalna, "Studia Socjologic/iu-" l')77, nr v Wierzbicki, Z. T. (red.), Aktywizacja i rozwój społeczności /o/u///m7;, Warszawa-Cidańsk 1973. Winiarski, M., Wspóldzialanie szkoły i środowiska. Aspekt socjopedagogiczny, Wars/awa 1992. Winiarski, M., Funkcje organizacji i stowarzyszeń społecznych w środowisku lokalnym, w: Pedagogika społeczna, ivd. T. Pilch, I. Lepalczyk, Wars/awa 1993. Wódz, K., Służby społeczne w Polsce. Geneza, kierunki rozwoju. nici(n/\- pracy, Katowice 1982. Wódz, K., Pomoc społeczna w świadomości mieszkańców wielkiego miasta, Uniwersytet Śląski 1985. Nakładem wydawnictwa w 1995 r. ukazały się: materiały z I Międzynarodowej Konferencji Naukowej poświeconej problemom edukacji międzykulturowej, Ciechanowiec 1994, pod redakcją dr hab. Jerzego Nikitorowicza jedno / |)ier\\s/\eh \\ Polsce kompleksowych opracouań dotyc/ijcych edukacji na po<>ranic/u kultur; ohs/.erny pr/e»lad aktualnych badań i ]>rol>leinó\\. ino«jac\ /ainteresować nie tylko dla badaczy pogranicza pedagogów i nauczycieli, ale także dla szerokiej rzesze humanistów W najbliższym czasie nakładem wydawnictwa «, ukażą się: KONFLIKTY WSPÓŁCZESNEJ KULTURY pod redakcją Kamili Budrowskiej i Anny Ki Interpretacje współczesnej literatury i filmu maska i t\\ar/ u (iomlmwic/a: cham u Mro/ka: r pivestr/enne c/lonieka; kobieta n filmach Pasiko W najbliższym czasie nakładem wydawnictwa pod redakcją Kamili Budrowskiej i Anny Kietlińskiej - "książka w sposób przystępny, a zarazem całościowy przybliża nauczycielom problematykę samoświadomości, (...) pozwala im wykorzystać zdobytą wiedzę do samooceny własnego postępowania" ?^ ^ hah. Andrzej Janowski - książka, pisana z perspektywy psychologii i pedagogiki humanistycznej. "może stać się źródłem odmiennego i głębszego postrzegania procesu wychowania i własnej roli nauczyciela" prof. dr hab. Hanna Świda-Ziemba