FRANCISZEK ADAMSKI
Socjologia
małżeństwa
i rodziny
Wprowadzenie
WARSZAWA 1982
PAŃSTWOWE
WYDAWNICTWO
NAUKOWE

Okładkę projektował Marek
 

Redaktor
 

Redaktor techniczny CMszewsko
 

Korektor Ro:tłt
Tytuł dotowany przez
Ministerstwo Nauki, Szkolnictwa Wyższego t TechnUu
Copyright by P.ń-twowe Wydawnictwo Naukowe

Wstęp ............   9
Część ptert^szc. Małżeństwo i rodzina: wymiar indywidualny i społeczny   ......  13
ni J. Matżeństwo i rodzina: aspekt instytucjonatny i Interaktywny  ..........
1. Definicja małżenistwa i rodziny  .   .  .      .
a) Elementy konstytutywne i cechy społeczne małżeństwa  ...........
b) Definicja rodziny ........
B. Proces powstawania grupy małżeńisko-jwizinnej - jej instytucjonalizacja i funkcjonowanie  ....
a) Działania poprzedzające zawarcie małżeństwa  .
b) Formy społeczmo^kułturowe legatizujące zawarcie małżeństwa  .........
3. Przystosowanie osobowości partnerów a funkcjonowanie małżeństwa  ........
Rozdział IJ. Struktura i funikcje małżeństwa i rodzin.
1. Analiza pojęciowa i kryteria podziałów ...
2. Funkcje rodźmy .........
ina: aspekt instytucjonatny
13 13
15
19
27
28
30
35
44
44
49
7H. Rodzina w różnych kulturach ....  64 jl. Małżeństwo i rodzina w kulturze chińskiej ...  94
2. System rodzinny w Kraju Wschodzącego Słońca .   .   73
3. Małżeństwo i rodzina w społeczeństwie kastowym
Indii   ...........  80

ISBN M-01-0&H9-0
 


357
257
263
265
275
297
304
BiMiagrafia uzupełniająca  .  .  .  .  .  .  .318
1'ndeks nazwiistk ..........  gzi
4. Rodzina w świecie arabskim ......  88
a) Cechy rodziny arabskiej przedmuzułmańtsMej .  .  88
b) Wpływ Mamu  ........  90
c) Cechy rodziny muzułmańskiej .  .  .  .  .  M
d) Współczesne przemiamy rodziny w śwłecłe arabskim ...........  M
5. Małżeństwo i rodzina u IzfaeMtów .....  98
6. StmuiktMra małżeństwa i jrottMny w Starożytnej Grecji i Rzymie  ........  j  .  105
7< Rodzina w chrześcijańiskłej k^Kurze średnłowieciza
. i czatsow mtowożytnyłch  .  .  .  .  .  .  . M4
Rozdział JV. Teorie rodźmy .  .  .  .  .'-'.'-.  120 ł. Teorie fHozaficairłe  .  .  .  .  ...    1B2
a) Kierunek hegłotwBko-tmarłmowtski  .  .  .  .132
b) TradycjonMizm ł pozytywizm .  ,  .  .  .  12&
c) Kierunek anarcMsłyczny ....... 184-
Z. Teorie ewoHucjonistyozne .  .  . - .  .  .  .  137
a) Fazy rozwojowe małżeńt&wa i rodziny w ujęehł
ewiołucjonistów  .  .  .  .  .  .  .  " 137
b) Kiryłyłoa koncepcji ewoLucjonMycznybh -.,'!*;  M4 B. Teorie współczesne .  .  .  .  .  .  *  .  150

Vif. Małżeństwo i rodziaia w Połsce: sytuacja i kierunek przeobrażeń ........
1. Znamienne cechy rodziny tradycyjnej ....
2. Sytuacja i kierunek przeobrażeń rodziny współczesnej
a) Przemiany w poglądach na charakter związku małżeńskiego ..........
b) Zmiany w strukturze rodziny .....
c) Nowa pozycja dziecka w rodzinie ....
vm. Socjologiczne badania nad rodziną. Ogól-
na charakterystyka .........

159
M9 'HM 173 160
138
,
ł-
#03działV. Ideologie rodziny.  .  .
,Ł KoWepcja małżeństwa l rodziny w
: a) U6a)to!łoM model małżeńlaŁwa i rodziny .  . '.' b) Małżeńistwo w doJotrynie prawosłaiwłMSj .  . c) ProtastancJca koncepcja małżeństwa .  .  ^ a. LaLchi model rodziny - socjaMatyczne honceptje żeńHłtwa i rodziny .......

203
203
208
220
334
druga. Rodzima w procesie przemian
Rozdział VJ. Przemiany rodziny w Bpołeczeńgbwie indu-atariałnym i ich teoretyczne interpretacje .... Q. Zmiany funUoeji rodziny na Me procesów specjaHzatcji 1. Zmiany w demograficznej atruikłuarze rodziny . . 9. Firocesy przeobrażeń w wewnętrznej struhturze mał-żeńatwa i rodziny . . . .... .

Znaczenie rodziny dla jedmotstki i jej .ranga ąpołeczna leżą nietwątłpdiwie u podstaw szetroikiego nią zainteresowania różnych dyscyplin naukowych. Rodziną zajmują się historia i etnologia, które usiłują odtworzyć kolejne fazy rozwojowe m!3tyttucji małżeństwa i rodziny, \vyka-zać jak .kształtująca <sdę w danym dkreisie kultura tr ny, zwyczaje, moralność rodzinna oddziałują na ogólny tpoziom kultury społeczeństwa i t\vyznacząją wzory jego funkcjonowania. Psychologia interesuje się procesem doboru partnerów do małżeństwa, niektórymi aspektami stosunków małżeńskich i rodzdnnych, przebie-gietm procesu rozwoju osobowości małżonków-rodzi-ców i dz'ieci, czyintnikaimi sulkfesu oraz narastaniem tsy-'tuacji konfliktowych w małżeństwie i rodzimie. Razem z medycyną psychologia dochodzi przyczyn nie*dc;stotso-wania tpai^tneróiw tw [małżeństwie, ich niepowodzeń w tak zwanej sferze imityminej, uświadamia moiżliwośui i uczy metod kierowania płodnością, kształtuje uznany za właściwy atosunek do dziecka. Ekonomia inaloyniaat ukazuje materialne podłoże życia rodzinnego, wyjaśnia mechanizmy konsumpcji rodzinnej, nawyki konsumpcyjne, rozbieżności między Standardami życia a

kosztami ^trzymania. Jedna z dyscyplin prawnych -*- , prawo rodzinne - zajmuje się maiżeńąłłwam i rodm^ na w procesie ich powstałwacSa, futnkcjohohwaoła i rozpadu, określa szczegółowo normy prawne rząjtłzące rodziną jako anstyttuciją społeczną. Innego rodzaju normy określa tteż teologia moralna i prawo kościelne, traktujące rodzinę jako "społeczność zbawienia". Wreszcie demografia analizuje skład cechowy rodźmy, jej funkcję prokreacyjną i dokonuje uogólnień dotyczących perspektyw rozwojowych danej populacji.
Zainteresowanie rodziną jako grupą i instytucją społeczną należy do najdawniejszych tradycji socjologicz-nych. Dociekania nad rodziną idą zarówno .torem teore-tyczno-analRytsznytm, jak i opisowo-fbadawczym. Bada się twięc jej istotę, opisuje proces jaj wewnętrznych przeobrażeń i organizacji, określa wymiar pełnionych przez nią funkcji, ukazuje czynnHd wyznaczające proces jej burczenia się i poszerzania czy zmiany w poziomie jej wewnętrznej spoMości.
UberaAura socjologiczna - i to zarówno tteorettyczna, jak i badawcza - poświęcona małżeństwu i rodzinie stanowi niewadliwie największy dorobek iteg dyscypliny. Poza niekwestionowanym wkładem w sferę po-znawczo-jteoretyczną i wzbogaceniem naszej wiedzy o społeczeństwie, jej praktyczna przydatność dla połKyki społecznej nie jest już dziś podawana w wątpliwość. Pożytki płynące z uprawiania socjologii rojdbainy są równie duże dziś, jak w okresie rozpoczęcia przez F. Le Phya w drugiej połowie XIX wieku dzieła "reformy społecznej".
, LRaraMMra socjologiczna poświęcana rodzinie znajduje ,t, swych otdbiorców .także poza kręgiem czyteMków zaj-j snujących się rodziną w ramach swqj pracy badawczej, ^ -dydaktycznej czy praktyceno-społecznej i publicystycz-1 nej. Sięgają po nią szerokie kręgi "społecznie zorieato-

warnych" czytelników, k'tórzy - być może - (podziela-ją pogląd Arystotelesa, że w rodzmie jak w soczewce odzwierciedla się życie całego społeczeństwa.
Polska literatura socjologiczna poświecona r-ody.inie rozrasta się z każdym rokiem. Przybywa szczególnie dużo pnąc - i to zarówno w formie arftykułów sprawozdawczych, jak i większych całości o ambicjach te-orQtycznych - stanowiących podsumowanie badań jednostkowych. Mamy już także pierwsze próby całoścM-wego pddsufmowainia dotychczasowego dorobku badawczego. Stanowią je prace: B. Łabodzińiskiej Rodzina M/ Po!sce (Warszawa 1974), Przemiany rodziny polskiej, pod redakcją J. Kwnutrowskiej (Warszawa 1975), A. Do-dziuk-Lityńskiej i D. MtarkoWskiej Współczesna rodz:-7M polska (Warszawa 1975), D. MarkowEkiej Rodzica tu społeczności tutejskiej; ciągłość i zmiana (Warszawa 1976). Pozwalają one czyteltnikowi sną wyrobienie sobie mtmej więcej zbliżonego do rzeczywist^łści, całościowego obrazu współczesnej polakiej rodziiny i kierunku jej przemian. Z. Tyszka jest autorem pierwszego w polskiej literaturze socjologicznej podręcanikowego ujęcia ptroihlemaityki rodziny (SocjoZogia rodziny, Wartszaiwa 1974). Autor czyni to <\vykorzy^tując metodologiczne założenia ma,rksizmu. Krąg odbiorców tej książki - ze względu na sposób ujętia, zakres problematyki i język wymagający określonej fonmacji 'naukowej - musi być z konieczności ograniczony; zresztą takie były nie-wąLphwie zamierzenia autora.
Trochę odmienne cele przyświecają książce, k)tórą oddajemy do rąk szerokiego grona Czytelników. Wyobrażamy sobie, że zainteresuje ona rtie tylko socjologów, studentów )tej dyscypliny i innych kierunków studiów społecznych, ale -także nauczycieli i wychcłwawców, pracowników rozrastającej się sieci (poradaikAWa mał-żeńako-rodzMrmego, działaczy społecznych i wszystkich

rola Todziny, szczególnie <w początkowym okresie życia człcwieToa wydaje się niezastąpiona *.
Można zatem sciharakfteryzować rodzinę jako grupę złożoną iż osób połączonych jednym z dwu typów stosunków społecanych: ettosuinkiem maiżeńe)twa i gto&utn-kiem irodzice-dzieci. Wynikałoby więc z tego, że jeat ona grupą określaną przez trwałe i zalegalizowane stosunki seksualne dwojga partnerów dających życie swym dzieciom i uzdŁeżniaijących je od siebie w po-cząftkowej fazie życia, a jednocześnie przyjmujących ma siebde zadanie wprowadzenia ich wizycie. .
Te dwa typy stosunków społecznych muszą cię opierać ma stałych wzorach postępofwania i monmateh wzajemnego oddziaływatnia członków grupy Mdzinmej. Znaczy to, że role małżonków i członków rodziny są okireśla<ne nie lyłko wzajemnym zaangażowaniem uczu-ciowy)m, pochodzącym ze stosunku małżeństwa i ro-dzicielsttwa, ale także przez szersze zbiorowości, do których ci członkowie należą: państwo, gm^pajrelligj{jna, społeczność MkaOna*. Stosunki te są więc określane
* Teza powyżaza jezt już trućcmem wobec niepodważalnych uataleń pochodzących z badań psychologów i pedagogów. Wyntka to ł faktu, że najlepszy nawet zakład opiekuńczo-wy-chowawczy nie wychowuje inaczej jak w atmosferze bezosobowej instytucji, w 'której dziecko nie potrafi się poczuć "kimś", nie może w pełni rozwijać swych psychicznych możliwości. Stad - pisze A. Szymborsha - J..-l żaden zakład t...] nie jeat w stanie udrzeć dziecka przed katastrofalnymi skutkami tej separacji tod matki - f .A/ {..J Tylko rodzina może zapewnić dziecku warunki niezbędne dla pomyślnego jego rozwoju" (Stefoctiao społeczne, Warszawa 1969, s. 49). Nie-zastępowalność rodziny w dostarczaniu tspołeczeństwom nowych dobrze uformowanych obywateli akcentuje Dełcłaracjo Praw Dziecka wydama przez ONZ w 1959 roku.
' Por. J. Szczepański, Ełetnewtarne pojęcia MC^ohnyM, War-azawa 1963, a. 149.

przez aiły wewnętrznie, do [których należy za-Hczyć osobiste potrzeby człowieka, jego dążemia i popędy, uczucie miłości, przykazania i azac-unktu, jakie
nych członków swej rodziny, praż przez formy kontroli zewnętrznej, a wdęc prawo, obyczaj, tradycję czy nakazy i nommy rełigijjtne '. -
a)
i cechy społeczne wtałźedłftoa
Definicja małżeństwa była do niedawna sprowadzania do zeąpołu praw gwa<rain{tłł(jących .^prawość" pochodzenia dziecka i obdarowujących partnerów uprawnieniami seksualnymi*. Dziś akcentuje się inne jeszcze momenty, a ich zakres i ranga wyznaczane są typem kultury, w obrębie której funkcjonują określone zwiądki nazywane łnałżeńekami. Uwagłędmiając powyższe, należy włączyć do definicji małżeństwa wszystkie te jego elementy, !qtóre występują wszędzie, niezależm&e od* zróżnicowań kulturowych. Z tego punktu widzenia musi tu w grę wchodzić: reprodukcja biologiczna i uprawnienia seksualne partnerów, przekazywanie wartości kulturowych z pokolenia na pokolenie, przekazywanie dóbr materialnych. A zattem, każdy związek ludzki, kttó-ry spełnia owe zadania winien być nazywany małżeństwem. Małżeństwo jest załtem związkiem, ma mocy
Zob. A. Aohinger, La płace de ta fatniiłe dam łes
w: Redecouuette de ła łamMe d trauer! łe Parls 1968, s. M.
^ Ten element w definicji rodziny akcentuje szczególnie G. P. Murdock w awych analizach dotyczących funkcjonowania małżeństwa i rodziny w społeczeństwach historycznych i współczesnych (Sociał StructMre, New York 1949, s. 27 i nasi.)

L
którego zostaje nadane partnerom prawo do współżycia seksualnego, dzieciom najtomiast prawo do dziedziczenia dóbr matteriaihnych i wamtości kuTiturowych *. inaczej mówiąc, małżeństwo jest instytucją, przy pomocy której ąpołeczeństtwa zapewniają sobie zrodzenie i wy-chowametnafs^ępnychpok^eńorazpaizefkazanieiimdzie-dziclłwa majteriaOnego i kułturalnego.
Mótwiąc jeszcze bardziej szczegółowo, małżeństwo jest instytucją, poprzez którą społeczeństwo: określa członkoattwio społeczne każdego nowonarodzonego dziecka; określa więzy jego powinowacttwta; określa sposób dziedziczenia włatsności; wprowadza każde nowonarodzone dziecko w sferę kultury grupy, do której nałe-ży i kultury całej społeczności; [wyznacza zakres u-prawnień seksualmych swych cztonków; wyznacza sferę maiteriałnaj i pozamałterialnej pomocy {nowonarodzonym dzieciom, kobietom ciężarnym, żywiącym i wychowującym dzieci*. Wszystkie wyżej wymienione Tadania są spełniane w każdym tspołeozeńs^wie, ale ma różny sposób, to znaczy w różnorakim zakresie są wiązane ze związkiem osób itrdk)bowanym jako %wiązdk małżeński. Sttąd w poszczególnych kulturach z pojęciem małżeńatwa może [być wiązana szersza bądź węższa łtnreść.
Małżeństwo zatem to pewien zespół środków instytucjonalnych umożliwiających społeczeństwu reaHza-cję zadań (wiążących się z prdkreaoją i socjalizacją swych członków oraz dhreślających stosunki pokre włeń-s)twa w mamach grupy, w tym przede wszystkim przypisujących dzieciom ich rzeczywistych lub domtniema-
' Por. G. Madiniar, Naturę et mutere de ta ?omiHe, w: FałUiHM d'aujourd'hMł. Sitwatiow e( avełłłt, Lyon 1953, s. 199.
' Por. C. C. Handł, The FamHy. Ań IwtfodvctMm, Londoa 1970,a.39inast.

mych rodziców. Występują tu dwa elemenjty definicji: akceinttuje się zespół zadań nałożonych ptrzez społeczeństwo i powiązań oraz zobowiązań ludzi te zadania wykonujących *.
Społeczny charakter małżeństwa zaznacza się w każdym społeczeństwie bez wzgłędu ma typ jego kultury. Zawsze mianowicie oznacza ono fakt powstania okreśłonych stosunków społecznych nie tylko pomiędzy patr&nejami, kttórzy [tworzą związek małżeński, ale iteż między nimi i ich związkiem a szerszymi grupami społecznymi. Ów społeczny charakter małżeń-gtwa manifestuję się przede wszystkim przez publiczną formę jego zawarcia i (to bez względu na religijny czy świecki obrzęd, jaki temu towarzyszy *. Pewne znaczenie ma tu również społecznie konttrołowany dobór partnera. Wiadomo, jak dużą wagę do tego doboru przykładano, i przykłada się do dziś, w niekjtórych ror dzinatch czy grupach społecznych*. Społeczny charakter małżeńisttwa wyraża się też w ifakcie dziedziczenia nazwiska czy majątku wewnątrz powstałej grupy mał-żeńdko-mxizłnnej. W każdym przecież społeczeństwie przykłada się duże znaczenie do [więzów poknewień-atwa między członkami grupy rodzinnej ze względu na prawa majątkowe, ale iteż i obowiązki alimentacyjne. BsrUneirzy w małżeństwie i ich dzieci stają się współ-wŁaścioielami majątku; łączy ich wspólnota gospodarowania dobrami, [troska o ich zdobywanie i pomnażanie, pmzyjmują na siebie obowiązek [wzajemnej pomocy w
'Ibid., s. 73.
' Por. J. Lectezop, Młf iap* aałweł et mariape chrćtten, Toumail966.s. !1.
' Ciekawy opis procesu doboru partnerów do małżeństwa w Polsce XIX i począj^ów XX wieku podaje Z. Jabłonowska, Rodzino w XIX i no pocżątłcw 3HC wisłctt, w: Pł-żcmiany to-;?, J. KopMFoawska (red.), Wanazawa 1975.
17


potrzebie i nabywają praw do dziedziczenia owych dóbr w przypadku śmierci poszczególnych uczestników tej współnoty. Charakter itego dziedziczenia może być mathrylanealny, pałbryłinealny bądź bilineaCmy. Należy przy tym dodać, że wchodzi [tu w grę dziedziczenie praw przez wszystkich członkóiw rodziny zamieszkujących pod wspólnym dachem, a nie łyNto przez dzieci. Takie uprawnienia seksualne, jakie otrzymują względem siebde partnetrzy w małżeństwie, wyznaczają społeczny chairaktte]r tego ąwiązku. Dzieje się to wówczas, gdy w danym apołeczeńtsltwie wtspółżycie seksualne przedmałżeńskie i pozamałżeńskie nie jest akceptowane, lecz uznawane za cudzołóstwo, a prawo do takiego współżycia ottrzymują jedynie pamtmerzy żyjący tw legalnym związku. Wiąże się z itym begpośrdtłnio ta o-koliczność, że tylko małżeństwo rodziców może gwarantować dziecku "prawe .pochodzenie", a niejednokno-tnie także i umieijscowienie go w ramach isttruktury spo-łecznefj z zagwaraai(t<owaną dkreśłohą pozycją społeczną. Ważniejsze jest z tego pumkttu widzenia prawne ojcostwo niż ojcosMpyp biologiczne **. W niełctótrychapo-łeczeństtiwach ojcostwo biologiczne nie daje żadnych uprawnień fw ątosutnłcu do dziedka i vice veł-ae. Pełnią wła)dzy i obowiązków obdarza tspołeczeńśtwo prawnego ojca. Spratwa dotyczy zatem społecznego uznania określonego typu s)tosumków między ojcem a dtzieic-kiem, z djrugiefj zaś strony pełnoprawności dziecka jako człoioka danej ispołecznoiści. To członkostwo społeczne oznacza dla dziecka iak)t znalezienia się w tej samej co jego rodzice (a przynajmniej ojciec) twamsńwie czy , MŁasie 'spcłecznej, daje mu <oktreśloną grupę odniesie--^ia- - '  . - ...- . , ,.,,,^,,',,v , , ,.  ' ^.

b)
Udzielając odipowiedzi itia pytanie, ja'ką grupą jest rodzina, podkreślimy za Maclverem i Page'em **, że: obejmuje 'ona uznany stpołecznie ityp itnwałego obcowania płciowego; obejmuje też określoną kLsltytucjonalną formę małżeństwa; zawiera pewien system nomenikla-tury wyrażającej -stosunki tpo)krewieńst)wa ^ i dziedziczenia; jest jedmostJką gospodarującą, to znaczy 'zaipe-wniającą swym członkom ujti-zymatnie i opieką! zaspokajającą ich potrzeby materialne i przygotowującą ich do 'samodzielnego życia; je.st grupą mieszikającą wspólnie, tworzącą jedno gosipOdarts,two domowe, które może obejmować dwa, a nawet trzy [pokolenia.
Różni autorzy usiłują zbudować własne, 'mniej lub bardziej izadowalające definicje rodziny. Cechą rwspól-ną tych 'definicji jest jednak zawsze podkreślanie faktu, że irodzima zapewnia ciągłość biologiczną społeczeństwa i przekazuje dziedzictwo kulturalne następnym pokoleniom. Dalsze miejsce zajmują w owych definicjach takie momenty, jiak [wspólnota gospodarcza czy wapóLnota zamieszkania. I tak, dla Maclvera ,,rodzina ;to igrupa określona przez istosunki seksuaLne odpowiednio unormowane i trtwałe, by mogła zaipewnić
*'* R. M. Maclver, C. H. Page, 5oc;et:/. TSw Z^trodMctor;/ AnaljyMS, London 1961, s. 112.
** Trzeba tu zwrócić uwagę na fnkt, że słowo "rodzina" jest dziś potocznie stosowane także w odniesieniu do sytuacji, które winny być obejmowane terminem "pokrewieństwo". Obejmuje się nim także i krewnych, którzy "należą do rodziny". Mamy więc jedną rodzinę., która stanowi jednocześnie dwie rodziny: jej i jego; a poza tym, i przede wszystkim, mamy własną - jako małżonkowie i jako rodzice - rodzinę: dzieci. W nauce, ja'k wiadomo, stasuje się dła o<kreśłenia tak powiązanych osób pojęcie "pokrewieństwo", które dziś jakoś wymknęło się z codziennego języka.

rodzenie i wychowanie dzieci" **. Podobnie Kirkpatridk uważa rodzinę za "insttytucję zawierającą właściwe danej 'kulturze normy regulujące zachowania seksualne, reprodukcję gattunku, wychowacie dzieci i wzajemnie stosuinki różnych grup wyróżnionych według wieku, płci i stosunków pokmewieńgttwa" ". Nieco inaczej- definiuje rodzinę Konig nazywając ją "grupą łączącą swoich członków w związek intymnego uczutcia, twtspół-działania i fwzajemnej pomocy" ^. Teoretycy zaś mar-ksisttowacy (BałaguBzkin, Yertrieres) podnoszą, że pod-s^awą zrozumienia iattoty rodziny jest jej zależność <od materialnych warunków życia, ujmowana w kategoriach mozwojowych. Eingełs w ąposób szczególny uwydatnił ścisłe związki zachodzące między charakterem sttosunków wewnętrznych w rodzinie a historycznie o-kreślonymi formami produkcji, wyrażającymi się w strukturze ktLaBowej społeczeńsibwa.
Cooley^ dkreślił rodzinę, ze względu ma specyfikę jej wewnętrznej organizacji, mianem grupy pierwotnej, obejmującym [też grupy sąsiedzkie, kołe-żeńekie i zabawowe. Taka gtrupa charakteryzuje się współpracą i bezpośrednim kontaktem wchodzących w jej skład dsób fjfoce to facp). Jest ona grupą pierwotną pod wiełoma względami, przede wszystkim jednak ze względu ma s<wą fundamentalną rolę w kszftatłjtowa-niu społecznej natury ideałó)w jednostki. A więc psychiczny rezulłait bezpośredniego konjtakttu stanowi {tu tego rodzaju zespolenie się {indywidualności tw jedną całość, że wqp6&ne życie i wspólne cele grupy stają się
" R. M. Maclver, Socłety. A Tca^book of Soctołopp, New York 1947, s. 196.
'* C. Kirkpatriok, The FcmHy <n Procc:a ow New Yor<k 1964, s. 14 i nas*.
New York 1909.
" R. KBnłg, MoierłoMcm żur 5ożłotoptc der FatniHt,
C. H. Cooley, Naciął

Ureścią jaźni indywidualnej, która zakłada pewien stopień sympatdi i wzajemnej identyfikacji. Rodzdna jesł zatem traktowana jako grupa pierwotna ze względu na chairakttetr wiem społecznych łączących jej członków, będących ze sobą w konjtakttach częstych i beapośre-dinich, łłMskieh i in)tym<nych. Tym grupom Cooley prze-cijwtstawił grupy wtórne, do których zaliczył gtru-py więiksze pod względem liczby członków i nie oparte tną bezpośredniej więzi Osobistej. Są one zespolone przede wszystkim więzią fonmaihią, organizacyjną, bez kttórej nie mogą istnieć.
W sumie dochodzimy do definicji rodziny jako g r u-py społecznej, wedłe której rodzina stanowi duchowe zjednoczenie szczupłego grona 'osób, Okupionych we wspólnym ognisku domowym aiktami wzajemnej pomocy i opieki, oparte na wierze w prawdziwą Lub domniemaną łączność biologiczną, ttnadycję <rodzi&-ną i społeczną. Grupę rodzitnmą wyróżnia spośród Łn-nych grup wąpółwystąpowanie następujących cech: wepółne zamieszkanie c-zionków, wtspółne nazwisko, wspólna własność, ciągłość biologiczna oraz wspólna ku3)tura duchowa.
Rodzima może )też być thraMowama w kategoriach i n-stytucji społecznej". Takie jej rozumienie musi fuwzględniać cały .szereg cech i funkcji oraz <ąpe-cyfkzny układ isttosutnków między o&dbami różnej płci i wieku. Układ ten wyznacza tnormy regulujące twąpół-życie seksuaihłe, wydawanie na swiajt dzieci i ich wychowanie, a .także linie pokrewieńisitwa, dziedziczenie mająttku i współdziałatnie w racnach gospodarstwa domowego. Gdy mówimy o rodzinie jako instytucji społecznej, zatwsze mamy na myśli jej formalne ustano* .3
From ./ .
'* Zob. E. W. Bujgesa, H. J. Lodke, The
(o CołnpałM<MMh(p, Naw York 1963, s. 204.

20
 

członków, zanik przywództwa typowego dla łnałej grupy, .wyraźny podbiał pokoleniowy oraz imttynmość stosunków. W konsekwencji trzeba za)tem po)wiedtzieć, że dńR^HMuKdamaa^mowi MM i^wwił zinstytucjonalizowaną małą grupę. Imnynłiałctwy, rodzina jest grupą zarazem zinstytucjonalizowaną i meformałną, posiada bowiem cechy .upodabniające ją do małej grupy, ale odznacza się tteż pewnytmi znamionami oiganizatcji określającymi proces jej pówHtan&a, ti^anaa, rozpada czy zamHM.Typ^ co ją rożni od in-nydh grup społecznych, jest jej nkpodaitność na rwszeł-kie formy organizacji, aa łtendencje organizattotakie, które znamionują grupy afonnalizowane o charakterze inatytucjonaiLnym. O ile współcześnie większość instytucji dąży do coraz głębszej formalizacji wewnęttcnej, coraz dalej idącego uorganizotwania słwych działań i wzorów zachowań, swej atrukttury, o ityle irodzana jako jedna z niewielu stanowi ]tu wyjątek. Proces jej wewnętrznych przemian idzie w przeciwnym kierunku: od większej do mniejszej złożoności. I o Hę /w innych instytucjach społecznych coraz sHniej dominują atosunki rzeczowe i krótkotrwałe, o tyle rodzina jako grupa społeczna i instytucja ispołeezoa znamionuje aię - jako dominującymi - stosunkami osobowymi zasadzającymi się na długotrwałej więzi uczuciowej.
c łocictA, BreaoŁa
Dociekając dalej istoty trodziny, można ją tteż rozważać w 'kategoriach wspólnoty (Getneimchaft i zrzeszenia (GeseHschaft)**. Autor tego rozróżnienia, F. Tonnies utrzymuje, że te dwa ,typy idealne ma-nifeatują się na zewnątrz w odmienny zupełnie sposób. Jego myśł podjęli liczni myśliciełe społeczni pieuw-szej połowy XX wieku. Ich irozważania umożliwiły wy-
" Zob. N. Galii, Ed*cołło*t 1966. s. IŁ  -

pracowanie odpowiednich sposobów rozumienia i stoso
wania owych pojęć, które w języku angielskim przybra
ły brzmienie: communtty i cssoctation i podobne w ję
zyku francuskim. Przez pojęcie wspólnoty rozumie się
naturalne zespolenie ludzi (szczupłego grona) ze wzglę
du na wapółnie odczuwalny cel, podobne wzajemne
uczucie i najturakie wspólne dążenie. Zrzeszenie nato
miast stanowi jakby sĄtuczne zorganizowanie się ludzi
dla osiągania wspólnych celów, opiera się ono na ra
cjonalnym działaniu wszystkich ł cechuje się określo
nym stopniem sformalizowania. Podczas gdy wspólnojta.
zakłada zbieżność uczuć i pragnień, to zrzeszenie przed
stawia sytuację prawną, umowną i o charakterze orga
nizacyjnym **. Rodzina ma wszelkie dane po temu, aby
ją określać mianem zarówno wspólnoty, jak i zrzeszę-;
nią.	!
Rodzina jako współndta: :
- wypływa z natury ludzkiej, a nie jegt dziełem u-mowy społecznej. U jej podstaw leży naturalny podział ludzi na dwie płci, zróżnicowanie twiekowe, popędy seksuałne, instynkt ojcowski i macierzyński;
- wymaga od swych członków (głównie od małżom-'
Mw) integralnego zespolenia ceMw i dążeń, podejmo-'
wanych dobrowolnie, a jednocześnie z poczuciem werar*
nętranej konieczności;	'-
- rządzi się miłością, a nie pnatwefm, łdtóre ma tu zastosowanie jedynie jako konsekwencja i ochrona miłości;
- daje swym członkom wiele radości i przyjemności
iStoMnie wspólnotowych, zupełnie różnych od radości l
przyjemności gwa<ram(towanyeh przez inne grupy spo
łeczne;	?
3/
"v* ;?a.;
<1WS,
* Zob. P. HybMd, Społtcztdtttop
s. 216.

nią **. Grupa społeczna wywiera swój wpły[w na każdy związek małżeński poprzez sfojmiaflłzowaae inormy prawne i religijne, przez ćrodowiakowe normy obyczajowe i inaciak opinii publicznej. Wszystkie [te ozynmiiki regulują zachowania pacłtnerow prowadzące ich do mał-żeństtwa, potem zachowania małżeńskie i trodzitone, niemałą też rolę odgrytwają dła trwałości związbu małżeńskiego.
a) Działania poprzedzające zntoarcie wMłMeAłiiM
Zanim powatamie 'Zwdąziek małżeński twchodzą w grę - ptrzyna^mnietj w naszym kręgu łcułturowysn - dwa typy zachowań kandydaitótw do małżeństwa: wybótr partnera oraz zaloty. Oba te zachowania mają swą sze-rOką oprawę społeczną, kttórej bogatotwo i treść zależy od typu kultury d stopnia Mtawoju cywilizacyjnego danego społeczeńętłwa. I tak, w zależności od jtyjpu kuKu-ry, czynnikami wyboru patntnetra są: bHakość przestrzenna, sąsiedztwo, przynależność do taj samej społeczności lokalnej; wyobrażenia o adeaMym partnerze, wyimagitnowany jego obraz; obraz własnych rodziców jako model dla poszukiwanego partnera; dążenie do hompgamii lub hejtearogamii, a więc poszukiwanie partnera o podobnych lub zgoła odmiennych cechach ispo-łec&nych <i osobowościowych". Rzadko zachodzi sytuacja, w tkttórej jednakową rolę odgrywałyby jednocześnie WBZyattkie powyższe czynniki. Ich hierarchizacja jes)t funkcją ibulitury osobia)tetj jednoaHki i typu kultury zbiorowości.
Gdy pajihner ijegt wybrany łwówezas zaczyna<ją się zaloty, )to jest pewien kompleks zachowań zmiemają-
. Są
Zob. C. C. Harrie, The FamHy, s. 44.
J. Stfłaptńaki, RcnMtłłafłM pojęcia, a. 154 - 155

one wyznaczone tradycją, obyczajem, przepisami religijnymi, wpływem literatury itp. ^^. Jak trafnie wyraża to SzczepańskŁ ^^, zaloty mogą - w zależności od typu kultury danego społeczeństwa czy podkultury zbiorowości - sprowadzać się do: "chodzenia ze sobą", spełnienia wymogów dotyczących posagu (co niejednokrotnie oznacza itransaikcję przypominającą kupno .partnerki) czy wreszcie porwania, spotykanego do dziś wśród Cyganów. Głębszy jednak sens zachowań nazywanych zalotami sprowadza się do faktu powstawania, rodzenia się miłości będącej niczym innym, jak kompleksem uczuć, na który może się składać: sympatia, atrakcja fizyczina partnera, pożądanie seksualne, idealizarja partnera, wzajemne uzależnienie emocj-onalme, wyznawanie współnych wartości moralnych .nadających sens życiu, ów kształt ;wew,nętrtzny miłości, jej typy, zależą od stopnia dominacji poszczególnych wspomnianych wyżej elementów; zależą też od tego, jak iprzebiegały zaloty, do czego przede wszystkim sprowadzała się ich treść. Może się zattem rozwitnąć miłość zdominowana przez pożądanie, idealizację partnera, przeiTiitelektuali-zawanie jego cech i zalet - a -nawet isamej treści miłości - przez życzliwość i przyjaźń dla partnera, wspólną drogę życia, na kjtórej szuka się, pielęgnując te same wartości, ideały. W poszczególnych przypadfkach będziemy mieć przeto do czynienia z miłością czysto zmysłową bądź miłością romantyczną, z miłością "pla-tonicaną", daleką od zmysłowych pierwiastków, czy wreszcie miłością przyjaźni (jak ją trafnie nazywa Cycero: autor amicitiag), którą charakteryzuje wspólne szukanie z partnerem radości życia, głębszego sensu
** Zob. A. B. HolHngshead, Matę Setecfion and Courtship, w: Readtłtps :w GeneroZ SoctoZopy, R. W. O'Brien, C. C. Schrag, W. T. Maftin (wyd.), Bruton 1964
** J. Szcxepański, Eie-mentarne pojęcia, s. i53.




życia, szukanie na pierwszym miejscu szczęścia i dowolenSa tnie własnego, ale ukochanej osoby. Wchodzi tu też w grę umiłowanie ideałów i wartości, którym hołduje parttmer.
Należy ma (tym miegscu jeszcze dodać, że dominacja poszczegółnych elementów składowych miłości [to wynik wpływu kultury i realizowanych w jej ramach procesójw socjalizacji". Nieodparcie narzuca się przecież mysi, że inne elementy w ogółtnej strukturze miłości akceptowała i pielęgnowała kultura starożytnej Grecji i Rzymu, chrześcijańska kultura średniowiecza, fomamłtyzm, modernizm czy choćby współczesne prądy wychowawcze o podłożu kattdhckim bądź laickim. W każdym z tych przypadków system wychowania bazuje na dominacji pierwiastka duchowego, reMgiJnego, moralnego bądź zmysłowego, przesądzającego o cha-rahttetrze upowszechnianych fwaaitości **.
Niemałe znaczenie ma - z punkłtu witdpetnia trwałości miłości i powodzenia małżeństwa - zarówno dobór partnerów wyznających podobne koncepcje miłości, jak też ich umiejętność .wspólnego wypracowywania w okresie narzeczeńśtwa właściwej (jedńoRttej) koncepcji miłości.
b) Formy społeczno-kMłtarowe zsuwcie
Przejście z narzeczeństwa do małżeństwa jest .także - i przede wszystkim - związane z dhreśloną sankcją społeczną. Będzie [bo więc sankcja magiczna, religijna
Zob. W. Jach$r, FwnJtc^e łocjołtzacyjne rodziny, w: Wy-te ro&tm** chrześcłjoMctej, F. Admnłki (red.). Warszawa 1073, s. 107.
" J. WoroniecM, Wychowanie człowieka, Kraków fKMłl, a. 201 - 211.

czy prawno-pańs#wowa. Sam ak{t zawarcia awiązku małżeńskiego jest - z punktu widzenia danej sankcji - aktem uznania dojrzałości społecznej, uznania zdołności partnerów do podjęcia obo-wiąaków małżeńskich i irodziciełskłch, zdołnośoi doi utrz)Tnamia rodziny i wychowania dzieci. Ów akt uznania przybierał na przedbrzemi historii różne formy ze*^ wnętrzne, które zawsze posiadały charakter niecodzien-*' ny, mniej lub bardziej solenny, wyróżniający je od imnych aktów o dużej społecznej doniosłości. Cecha so-' lemnosci t-ołwarzysząca ceremonii przejścia z narzeczeń-?twa do małżeństwa znamionuje wszystkie kulttury} i społeczności ludzkie.
Najczęściiej oblubienńca była prowadzona do domu oblubieńca (miekiedy natwet proceąjonaiLnie, jak to miało miejsce w społeczeństwie starochińskim czy u Izraelitów). W warstwach wyższych ów orszak prowadził wyższy rangą społeczną mężczyzna, gnający na jakimś instrumencie, w niższych na}bamias)t odbywało się to w sposób bardziej zwyczajny, ale zawsze wyróżniający się solennością, akcentujący wyższą orangę zaśłuMn w porównaniu z wolnym związkiem kochających się osób. Co więcej, iim bardziej uroczysta była foitma zawierania małżeństwa, tym szerszych uprawnień społecznych nabywali satmi pai^bnearzy i ich potomsltwo ,(w zakresie podległości rodzinie pochodzenia, władzy matki nad zrodzonymi ze związku dziećmi, prawa dzieci do dziedziczenia) ".
Obok .tych uroczystych ceremonii zaślubin o charakterze powszechnym, w poszczególnych kulturach i społeczeństwach znane były zwyczaijne formy zawierania małżeństwa, sprowadzające się do osobistego ,pc(twier-dzenda wobec rodziny woli kochających się
" Zob. J. Lec!ercq, Martapc, s. IZ i naHt.




To potwierdzenie wołi pozostania małżeństwem stanowiło istotny ełemen(t w każdej formie -zawierania 2łwiąz-ku, bez względu na stopień solennoŚEi jej zewnętrznej oprawy. Zasada prawa .rzymskiego: nuptia^ cornełnw nołt cołłcttbitMł facit obowiązytwaia nie tylko w grani? cach Imperium Romanum - jej poczajtki sięgają daleko wątecz, a jej remimiacenoje znajdujemy u najstarszych ludów starożytnego Wachodu, powszechną zaś akceptację w religijnych i pańat]wotwyph systemach czasów no-wożyttnych **.
Wajłto w tym miejscu dodać, że Kościół pierwotny rozwijający się w obrębie cywilizacji igrecfko-fzymdkiej nie wprowadzał żadnych zasadniczych zmian w ceremonii małżeństwa. Chrześcijanie pierwszych wieków zawieraM awiązki małżeńshie w itaM sam sposób, )ak to czynili obywatele państwa rzymskiego, kttóre .uznawało monogamię ". ALe od początku Kościół traktował małżeństwo jako związek święty, uświęcony mocą Boga. Owa świętbosć małżeństwa zasadzała się na czystości, wieamośoi i nierozetrwalaMści. I z tego punktu widzenia maizeńaHwo chrześcijańskie różniło się od małżeństwa zawieranego puzez pogańskich obywateli Imperium Romanum. Ale jedne i drugie pwią2iki były zawierane w rodzinach nowożeńców przy -zastosowaniu określonej ceremonii zewnętrznej. Dopiem papież Ka-liikst (217 - 222) wprowadtzii na początku III wieku zasadę błogosławienia w kościele tych związków, którt zgodnie z 'moralnością i prawem rzymskim zostały wcześniej aawarte w rodzinie. Sy[tuacja taka obowiązywała aż do XI wieku, kiedy <to Kościół zupełnie pod-
Zob. R. Gibellini, H tnotrłtnowło n*Ma łepyc waturate, w:
dłł matrłmotłło, Bresoła 1M8, s. 73 -114. Zob. L. Moree!, Lo notłon de famiHe dałM łe drott dw
e, wJłenoMVcaił des łdee* M*t ta ^amiHe, R. gen* (wyd.), Padł 1H54, a. 31 l nast.

porządkował sobie małżeństwo w jego wymiarze formalnym.
Dopiero w XI ^yieku wypracowana została kościelna doktryna małżeńska, która określiła - nieznane w prawie rzymskim - etapy powstawania związiku mał-żeńakiego **. Proces ten ,podzielooio mianowicie na: spo?nat!O, tj. zaręczyny, w czasie których była ujawniania wola partnerów (i ich -rodzin) zawarcia związku; dofatio, tj. obdarowanie panny młodej przez narzeczonego jakimś podarunkiem, złożenie opłaty niby frodzi-oom, ale przeznaczonej dla niej; benedicfio, tj. oficjalne pobłogosławienie zwią'ziku w kościele; traditio pueł-iac. tj. przejecie paarmy miodej za żonę, oznaczające wspóbie zamieszkajiie nowożeńców. Jednocześnie Kościół stoczył dużą batalię z panującymi zwyczajami zniewalania kobiety do konkretnego małżeństwa (prawo ojca do decydowania o fosach córki), głosząc zasadę wolności wyboj-u małżonka i warunkując tym faktem ważność samego związku. Z drugiej sthrony, zwalczał tez szeroko rozpowszechnione .poglądy, wyznaczające nierówne prawa i obowiązki mężczyźnie i kobiecie w zakresie dochowania czystości przedmałżeńskiej i wierności w małżeństwie. Zawarty związek małżeński traktował jako trwały, rozwiązywalny jedynie przez śmierć jednego ze współmałżonków.
Takie stanowisko Kościoła stało w wyraźnej sprzeczności z obyczajami pogańskimi, a jednocześnie nadawało wysoką rangę małżeństwu chrześcijańskiemu, tym bardziej że moralność chrześcijańska zakładała konie c zaróść praktycznego realizowania owych zasad, a mię tylko formalnego dla nich uznania. Widać z tego, że Kościół dostosowuje się w określonych ramach do ustanowionego prawem irzymskim i obyczajem porząd-
** Zob. J. Lec!ereq, Martope, s. 24. ł Soc)oh)gŁł aułieńłtwB i rodziny

ku, jednocześnie korygując te aspektty owego porządku, kttóre godziły w głoszone przezeń zasady moralne ".
Niezałeżnie od praktyki powszechnego błogosławienia związków małżeńskich w kościele i przejęcia tych spraw przez Kościół (małżeństwo jest saCoramentem, przeto szacowanie nim naieży do Kościoła, a nie do władzy państwowe))), uznawano za ważne w obliczu prawa także i te ^wiązki, które były zawierane poza kościołem. Dopiero na Soborze Trydenckim w roku 1563 dekretem Tatnetsi uznano za (nieważne każde mał-żeństttwo zawadte poza kościołem. Od tego czasu tyjko kapłan mógł udzielić śłubu ważnego. Od [tego też czaeu upowszechniła się praktyka, że młodzi idą do kościoła, aioy przed kapłanem ślubować. Lstotną więc staje się ceremonia religijna, a <nie rodzinna, jak dotychczas".
Ale już w czasie Soboru Torydenckiego zwrócono uwagę, że skoro Kościół nie uznaje związków zawartych poza jego łonem, to nie może sobie rościć tw stosunku do nich żadnych pretensji; winny one być objęte jurysdykcją świecką. Po wtóre, zauważono, że innowiercy - nie mogący otrzymać sakraanenitahłego małżeństtwa w Kościele kattolickim - musieliby być w ogóle wyjęci spod jakiegokolwiek prawa. Przyjęto załtean zasadę, że każde wyznanie będzie te sprawy regulowało w stosudku do siwych wiernych.
Sytuacja taka obowiązywała prawie do końca XVTH wieku. Właśnie jędrnym z haseł wolnościowych okresu Oświecenia było domaganie się, aby Kościół zupełnie wydbyi się jurysdykcji w sprawach małżeńskich. Praktyczne osiągnięcia w tym zakresie przyniosła Wielka Rewolucja Francuska. Nowa konstytucja francuska

z 1791 roku głosi, że "Państwo traktuje małżeństwo wyłącznie jako kontrakt cywilny" ". W roku 1792 zasadę powyższą zastosowano w praktyce przez wprowadzenie ślubów cywilnych. Wówczas też uznano oficjalnie instytucję rozwodów. Co więcej, zabroniono Kościołowi udzielać ślubów kościelnych tym katolikom, którzy nie zadośćuczynili uprzednio wymogom prawa państwowego. Zasada powyższa została następnie upowszechniona w krajach Europy Zachodniej i Ameryki i przyjęła się powszechnie jako praktyka normalna po II wojnie świattowej także w krajach, gdzie do niedawna religia katolicka była religią państwową. Została też zaakceptowana przez Kościół, który jednak stanął w tej sytuacji wobec problemu .obniżania się w świadomości rzesz katolików rangi ślubu religijnego, traktowanego niejednokrotnie jako "religijny dodatek" do pełnoprawnego - z punktu widzenia państwa - związku małżeńskiego. Tym bardziej, że w obu ślubach powtarza się w zasadzie te same sformułowania wyrażające nieprzymuszone pragnienie zawarcia małżeństwa z tą właśnie osobą i przyrzeczenie wierności oraz wzajemnej pomocy.
. Przi/stosowanie osobowości partnerów małżeństwa
Zatwarcie związku małżeńskiego oznacza dla partnerów znalezienie się w nowej sytuacji życiowej, równoznaczne jest z podjęciem odmiennych od dotychczasowych ról społecznych. W procesie uczenia się owych ról niemałe znaczenie odgrywa umiejętność dostosowania się

" Por. L. Moretł, La woMon, s. 21 - 23; ppr. też H. F. K GBnther, Form** wad Urpeachicht* der HŁę, GBMtngen **** " J. Leclercq, Mcriape, s. 29.     f ?'??'

" Zob. G. Desmottes, De ta łepisłotiim i-ćuctutłoimotre Code ciuH, w: Renoitueau, s. 51.

35
 

życia rodzLnnego poddanej porzez badacza analizie. Przeważnie podstawą tego wycidrębnie-ma &ą: relacje i stosunki wewmątrzmałżeńakie, zrodzenie i wychowalnie dzieci, budżet rodźmy - i to zarówtno budżest finansowy, ja^k Ł budże(t czasu, liczba i wnęk dzieci, stan cy-wihuy i rodzimiy dzieci. Możłna zatem proponować" OMttępujący podział cyikliczmy życia imaiżeńsiko-rodzdn-
nego:
(1) narzeczeni przed ślmbem
(2) niłotdzi po ślubie, ale przed urodzemiem pier-
wszego dziecka
(3) 'małżonkowie z dziećmi do lat sześciu
(4) małżonkowie z dziećmi od Lat sześciu do osiem-
do wymogów roli, a jednocześnie do wąpóiparltnera męża czy żony. To dostosowanie może dokonać się po-mygłhie i wówczas małżeńgtłwo przekształca aię w grupę zharmonizowaną i spójną, może pirzehasRaicić aię w sitan trwałego antagonizmu i wytmuszonej współpracy, może zmienić się w trwałe napięcie przegywaine wyibucthatmi konfUktów i może wtreszoie zakończyć aię rozbiciem małżeństtwa i rozejściem aię paittoerćtw. Przebieg procesu dostosowania partnerów i jego łderunek zMeżą nie tylko od wspomnianych wyżej umiejętności odnalezienia siebie iwijdzemiapanthera w Kłowej
tworzących związek małżeński, a także przebiegu etapów poprzedzających zawarcie związku małżeńskiego, w tym także wyznawanej koncepcji miłości.
Każde małżeństwo tnie ułegające rozbiciu przechodzi pa*ze<z określone fa^rozwoiiowe, a w syttuacśjiipoaiada-mRa dzieci przez tak zwane cyłde życia Mdzinnego. Wyodrębnienie tych cykli może być bardzo trudne w rodzinie wieJkiej, wielopokoleniowej, ale bardzo łatwe w małej rodzinie wyizolowanej. Cykli tych zazwyczaj wyodrębnia się Mika **, a to w załetimości od sfery
* Z. Tyszka omawiając cykl życia rodziny małej wylicza następujące atatdia rozwojowe rodziny: okres natmaczeńałwa, dkres małżeństwa przeddzietnego, atadium małżeńatwa z małymi dziećmi, stadium odchodzenia dzieci od rodziny i stadium małżeństwa odłączonego od dzieci. (Soc^ołopic rodziny, Warszawa 1979. <. 140). A. Dodziuk-Lityńska i D. MaUkowsha przyjmują za J. Pkłrowakimpotdsdał na trzy fazy: okws przed pojawieniem się. pierwszego dziecka, okres gdy zespół rodzinny Okłada się co najmniej z pary małżeńskiej Ł jej niesamodzielnych dzieci oraz okrea po usamodzielnieniu się, dzieci. (WipółczcMM rodżwa w Połsce, Warszawa 1W75, s. 118), M. Ziemska przyjmuje sześć faz życia rodziny, które mieszczą się w tncech etapach życia małżonków. Zaczyna je pierwotna faza małżeńska (bezdzietna), a kończą: wtórna faza małŁensłta

a
(5) małżonkowie mieszkający razem z dziećmi w
wieku pozaszkolnym
(6) małżonkowie samoltn-i z dziećmi usamodzielnionymi życiowo i rodzintnie, ale bezdzietnymi
(7) małżonkowie samotni z dziećmi usamodzielnionymi życiowo i rodzimnie i posiadającymi imałe dzieci
(8) małżonkowie samołtni, których dzieci mają dorastające już lub dorosłe dzieci
(9) jedno z małżonków owdoiwiałe, (którego dziec; są usamodzielnione życiowo i rodzinnie i posiadają dorastające bądź dorosłe dzieci.
Powyższy podział przebiega równolegle z podziałem wiekowym i może być przeprowadzony w inny sposób,
na przykład:
(1) 'małżonkowie przed urodzeniem pierfwszego dziec-
ka
i faza maleństwa emeryckiego. Trzy fazy środkowe wiąże z posiadaniem przez rodziców dzieci. (Rodzina a osobowość, Warszawa 1975, s. 47 i nast.).
" Por. M. Ziemska, Rodzina, s. 49.
37

trzmym kryterium sukcesu jest wreszcie wypełnienie przez małżonków oczdkifwań grup szer&zych, a więc przede wszystkim zrodzenie i wychowanie potomstwa**. Już z .tego wyliczania czynników i warunków suikcesu w małżeństwie widać, że pełtny suhces - niezależnie od tego, jakimi kryteańami byłby mierzony - jest bamdzo rzadko udziałem małżonków.
Analiza procesu funkcjonowania małżeństwa nie może pommąć sytuacji i okoliozności sttwarzających podstawy itapięć  i  konfliktów małżeńskich i rodzintnyoh. Sttanowią one - ja!k wiadomo - ważną przeszkodę w osiąganiu sukcesu i mogą {prowadzić do psychicznego oddałenia małżonków, poważnie utrudniając samo funkajonowanie małżeństwa i <rodzi-ny. ,J(onfLik[t - jak fto okreŚLa J. Szczepańaki - jest Starciem wywołanym rozbieżnościatmd poatafw, c^lów, apoaojbów działania wobec konkretnego przejdmiotbu czy sytuacji" **. Codzienne życie małżeńtskie stUwaiza wdełe okolicaności dła owych roTJbieżhości i diaftego trzeba się zgodzić ze sttanowiskiem, że konfłihiły są m'eumHcnione także w żyCiu małżeńeko-radzitnnytm*^. Ałe konf!ik]ty likwidowane w ich podstawach i orozwiązywane na ozats nie pozostawiają żadnych Śladów - mogą nawet odgrywać pozytywną rolę w procesie dotatosowamia i sprzyjać pogłębianiu się zażyłości małżonków i spójności rodzimy. DzSeje się tak wówczas, gdy napięcie kotnfMkttowe jest wyrażane otwarcie i na-tychmiast rozwiązywane. Napięcia ulegające okresowej tylko represji, bez usundęcia ich przyczyn, kunnulują się i nabierają siły emocjonaJmetj parowadząc do stałego stanu
" J. Szczepański, źHemewtarme poecie, a. 156- M7.
^IbM^a. W.
"Por. K. Lewin, RMołviłły Noc^ C<m7Hctł, New Yonłt

zadrażniania, do agresywności, która uniemożiliwia normalne fuinfkcjonciwanie codzieninego życia małżeńsko--rodzmnego (zresztą nie tylko małżeńsko-rodzimnego).
Różne .mogą być przyczyny i .podstawy napięć w maiżeńat^A'ie i rodzinie. Napięcia między małżonkami mogą mieć charakter psychogenny, a wię^ wynikać z niezgodności charakterów, odmienności cech ;psychicz-nych czy niezgodności dążeń i ambicji paiptinerów. Mogą też wytnikać z roz<bieżjności wzorów kulturowych przyniesionych do małżeństwa z różnych warstw społecznych czy środowiak pochodzenia parfbnerótw; mogą wynikać z niemożności przystosowania 'ucztuciowego i seksualnego *s. Poza tymi - tkwiącymi w samych małżonkach - .podstawami istnieją jeszcze zewnętrzne, niezależne od ich woli czynniki i okoliczności prowadzące do częstych napięć i konfliktów. Mogą to być zarówno warunki ekonomiczne, utrudniające zaspokajanie na wymaganym poziomie potrzeb życia codziennego, jak też wszelkie sytuacje powodujące zmianę ról czy w ogóle utrudniające swobodne pełnienie przez parttnerów ich ról małżeńskich, irodzicielakich czy zawodowych *'.
Intną podslawę mają napięcia i konflikty zachodzące między rodzicami i ich dziećmi. Wynikają one często z różnic wieku, a więc różnicy patrzenia na świat, na padania, obowiązki i przyjemności życiowe. Różnica wieku niejednokrotnie uniemożliwia wzajemne porozumienie rodziców i dzieci. Łączy się z tym sprawa różnic
** Zob. M. Trawińska, Sfery zaproione konfident t fhkty to Tnaiźe?Łsttuach -ujarszatusktch. Raport z bada^, Warszawa 1972; J. Komnrowska, Kołiftikti/ matieAstM mżejsktch M ^MMtte ałłłtieti/ r-zyte^nczej, "Przegląd Socjologiczny" 1971: t. XXIV.
** Zob. J. Pitftrowski, Praca zawodowa kobtei]/ a rodz:na, Warszawa 1963, s. 317 i nast.


BraMslaw*
między wzorami kulturowymi, które ukształtowały dziców i łytmi, które kształtują - żyjące o jedno pokolenie później - ich dzieci. Dzieci wychowywane są JMż tw innej cywilizacji, daleko zmienionej w stosunku do tej, w której wychowywano i^dziców. Na tym właśnie Hę rodzą się kctntfl3aty wartości i wzorów zachowań*?. Rodzice, oczywiście, zawsae są przeświadczeni, że ich system wanttości, ich wzory zachowań są lepsze i stąd działania represyjne, negatywna reakcja na zwyczajne i uprawnione - w świadomości dzieci - wymagania i zachowania. Dążenia i ambicje dzieci wyrastają pod wpływem nowych prądów^ ideologii, modeli upowszechnianych przez środki masowego przekazu i "ducha .nowoczesności". Rodzice niejednokrotnie nie są w stanie lub po progtu nie chcą zaspokoić -zbyt wy-gótrowanych - w ich przekonaniu - wymagań dzieci. Dodatkowo coraz częściej wchodzi tu też w grę pogłębiająca się różnica poziomów wykształcenia (dzieci z zasady zdobywają wykształcenie przewyższające poziom wykształcenia rodziców), a także różnica światbo-pogłądów (rodzice są - jak wiadomo - zawsze bardziej zachowawczy i "prawowierni", a dzieci bardziej podaitne na wpływy laicyzujące). Wszystkie te oko-licaności pogłębiają psychiczne oddalenie, niejednokrotnie prawdziwą przepaść, jaka dziełi dwa żyjące pod współnym dachem i nierozumiejące się pokolenia. Sytuację pogłębia fakt nieprzygofbowiania rodziców do przyjęcia do świadomości oczywistej prawdy, że powinni wychowywać dzieci dla nich samych, a nie dla siebie. Wszystkie powyższe sytuacje i okoliczności mogą poważnie utrudnić, a niejednokrottnie wręcz ^uniemożliwić, normalne funkcjonowanie grupy małzeńtsko-ro-
;,
* Zob. F, B&nhegyi, SocioM%a 1967, :. M.

dzinnej. Stopień owego utrudnienia zależy oczywiście od wołi i umiejętności rozładowania konfliktów i napięć małżeńsko-rodzirmych, którego podstawowym czynnikiem jest wola osiągnięcia szczęścia i sukcesu w rodzinie. Sprzyja temu także postawa tole-rancyjma, wyrozumiała, wnikanie w -sytuacje i dążenia partttnera czy dziecka, lęk przed rozbiciem rodziny i utraitą wartości, które się wspólnie zdobyło, a wreszcie nacisk kotntroli społecznej, zmuszającej małżonków i rodziców do liczenia się z opinią środowiska. Jeśli zaś idzie o konflikty miądzypokoleniołwe, to ich unikanie i rozwiązywanie jest możliwe -dzięki itolerancyj-nemu podejściu i wyrozumiałości rodziców, ich rezygnacji ze środków represyjnych na rzecz perswazji oraz wczestnemu nawiązaniu z dziećmi stoouinków przyjaźni umożliwiającej zdobycie ich zaufania oraz wypracowanie WiSpólnego języka, najłatwiej przełamującego bariery pokoleniowe.
W sytuacji, gdy nie udaje się rozładować napięć i konfliktów, dochodzi do kryzysu małżeństwa czy rodziny charakteryzującego się tym, że i^t-atne pdtrze-by małżonków czy też rodziców i ich dzieci nie są zaapokojone na wymaganym poziomie, bowiem zawodzą ztnane i dotychczas stosowane wzory działania. Wzory te okazują się mało owocne lub zgoła nieskuteczne. Niektóre rodzaje kryzysów mogą prowadzić do dezintegracji rodzimy, oznaczającej osłabienie jej wewnętrznej ąpoistości, a wszystkie rodzą sttan jej dezorganizacji, charakteryzujący się zaniedbaniem obowiązków małżonków względem siebie i względem dzieci, czego konsekwencją jest rozpad gtrupy małżeńsko-ro-
" Zob. J Szczepański, Etemełttarne pojęcia, s. 158 - 160.


obejmujemy więc całe, do których zmierza życie i działalność rodzinna oraz zadania, htótre pełni rodzima zaspokajając potrzeby ąwych członków i całego społeczeństwa. Wchodzą tu też w grę określone zachowania rodzinne przebiegające według uznanych społecznie wzorów*.
Typologia małżeństwa może być przeprowadzona za pomocą różnych krytteriów, a mianowicie:
(a) Liczba partnerów w małżeństwie - według tego podEttatwowego kryterium dzietidmy małżeńsMJwa na mo-noganńcztne i poligamiczne, tj. składające się z dwojga tyBco lub z większej liczby partnerów. Gdy jejden mężczyzna posiada kUka żon, wówczas związek nazywa się poitdginiczpym, gdy natomdatstt jedna kobieta żyje z kilkoma mężczyznami - poliandryczmym.
(b) Zakres wyboru małżonka - małżeństwo bowiem może być zawierane w ramach własnej zbiorowości: małżeńattwo endogamiczne, bądź między partnerami należącymi do różnych grup terytoriałnych czy społecznych: małżeńątwo egzogamdczne.
{c) Hierarchia prestiżu d władzy - gdy mąz-ojcdec sprawuje władzę i cieszy się najwyższym autwybetem, wówczas mamy do czynienia z małżeństwem pattriar-chaJnyim, w przypadku matniarchattu autorytet i władza naJeżą do żony^mattki. Otbok tych dwóch łypów należy jeszcze wyróżnić małżeńatwo egaUtame, htóre charakteryzuje równy podział władzy i obowiązków między mężem i żoną.
(d) Dziedziczenie naizwiska, prestiżu bądź mająjtku. To dziedziczenie może następować w Unii ojca - wówczas mamy do czynienia z patrylineaitem, bądź matki - wttedy związek nazywamy maftryliinealnytn.
* Por. R. HiU, R. H. Rodgers, The DeuebpmetHał Appro- ^ achcł, w: Hawdbook o/ Mcrrfape cłtd tha FamHy, H: T. CM- j 4<tensan(wyd.), CMcagolNM, B. 187. ^, v ^
46

(€) Miejsce zamieszkania po ślubie - jeśli żotna osiedla się w domu męża, to małżeństwo nazywa się patrylokalnym, jeśli odwroitKiie - matrylokalnym.
Typologia rodziny zasadza się bądź na liczbie jej członków i różnych formach organizacyjnych życia rodzinnego, bądź ma kryterium źródła utrzymania rodziny, charakterze środowiska zamieszkania i stylu życia rodziny. Wśród różnych typów organizacyjnych rodziny wyróżnia się: (a) rodzinę małżeńską, nazyfwaną niekiedy nuklearną. Składa się ona z męża i żony (czasem jednego tylko rodzica) oraz icn własnych dzieci - najczęściej jednego lub dwojga. Jest to typ rodziiny dość szeroko dziś występujący w społeczeństwach zachodnich. W większości współczesnych społeczeństw ludzkich rodzina przybiera jakby formę atomów połączonych 2. sobą w większych agregatach. Jest to typ rodźmy dwuipakoleniowej o zredukowanej liczbie członków; (b) rodzinę poligamiczną, składającą się z kiilku związków małżeńskich (najczęściej jednego mężczyzny z wieloma kobietami) połączonych w jedną zbiorowość rodzinną. Znana jest ona w społeczeństwach pierwotnych i dziś jeazcze występuje u niektórych ludów Afryki i wśród muzułmanów; (c) rodzinę poszerzoną - wielopokoleniową, nazywaną 'też dużą. Składa się ona z dwóch lub więcej rodzin nuklearnych podporządkowanych organizacyjnie jednemu kierownictwu rodzinnemu. Pod jednym dachem zamieszkuje kilka pokoleń uznających pa-triarchalną władzę ,,ojca rodziny". Ten typ rodziny znany był w licznych społeczeństwach historycznych, dziś występuje w niektórych rejonach krajów Trzeciego Świata; (d) zmodyfikowaną rodzinę poszerzoną, która stanowi jakby związek rodzin nuklearnych, będących w stanie częściowej zależności od siebie. Ich członkojwie wymieniają między sobą usługi, czym różnią się od członków twyizolowanej rodziny





nuklearnej. Poszcizególne rodziny nuklearne zachowują tu jednak iswą niezależność ekonomiczną, a niekiedy są przestrzennie rotzptroszone, co je z koilei różni od klasycznej rodzimy poszerzonej. Nie ma tu też hierarchicznej struktury autorytetu, przy utrzymywaniu się intensywnej więzi rodzinnej.
Ze względu ma icharaikjteir źródła uitrzymiatnia ł środo-wi'aka zalmielszfkania dzielimy roidziihy na naStejpujące tytpy: (a) rodzina chłopska, idla iktóre,j gospodarstwo wiejakiiie islta'nowi rwyłącizjne źródło uttrzymamiia. Pracują tu na 'wlspółnyim golsjpodatrjsttiwie Wlszyjscy 'zdoiLni do pracy, ma tu miejisce podiział Cizynmości - główną pracę rołniczą prowadizti gosipofdarz. Obecnie tem ,ty)p wyjstępu-je w iróżnych modyfikacjach: rodzina cMiojpo-robtatni--cza - 'ziachiotwiuje gospodarstwo dawnego ^typu, a głowa jxndziiny łączy zajęcia roMcze z pracą w przemyśle; rodzina cMojpo-urtzędniicza - również zachowuje go-spodajisjfwo ida'wneg)o itypu, a gława irodziiiny łąc'zy zaję-c'ia riołłniczie 'Z pracą uirzędnitc^ą; (b) rodzina rojbdtnicza, dCta której źtrółdło .uitrzy!m<a!niia stanotwi dochód uzyisikiwa-ny z fizytczniefj pracy majemjnej cizłonków rłodzijny, mtie posiadających władnego watriszitajtu pracy; (c) rodzina injteligenctka, kjtórą różni o)d trodzMy roM)nicząj chara-kfter pracy zawodowej jej członków {(praca umylsiowa), a prtzede wlszystkim ^tył życia-, udział w kułturze; (d) rodzina mdejjaka - zoistajje wyróżniona na podjatawie kiry-tertium miejslkieigo charafkjtetru śrotdow^iBfka zaanieiazka-nia, Owiązaną z itym ispra^wę orgahizacjii wolfnego czasu i udział w kułturze, co w sumie Eporowafdza się do <tak zwanego miejskiego stylu życia; (e) rodzina wiejska - może być 'zarówno nodżimą chłopską, rdbdtniczą, jak i iinłteJagencką, ałe ze względu <na fwiejiskie śtrodołwisko zamiejszkamia różni się otd trodzimy miejskiej k.or)zy!S(ta-niecn z urządzeń cyiwiiłizacyjnych, orgatnizacją wjotlnego czasu i sttyłem życia jelj ctzłonków.

Owe podziały można łby mnożyć dalej,, wyodrębniając 'z przedstawionych tu podjsitawowych typów na przykład łtradycyjjmą rddżinę chłopską, rodzinę rtołniczą, rodzinę miejską chłopskiego pochodzenia, rodzinę mało-miiej^ską i wielkomiejską, rzeimieśłniczą iitd. Wchodzi tu jednak zawsze w grę modyfikacja owych pięciu typów wyraźnie między sobą zróżnicowanych. Każdy z tych typów ma w swej "kilasyczno-tiradycyjmej" postaci odpowiednią subkulturę, która systematycznie zanika pod wpływem ogólnych pr-oe-esów kulturowych ujednolicających dziś styl życia rodzin, zróżnicowanych madal ze Względu ma źródło uftrzymamda i charakter wykonywanej pracy zafwodowetj. Ale i 'to krytterium osłabia 'swą siłę różnicującą chociażby ze wzgłędu ma różnorodność źródeł zarobkowania i charakteru pracy poszczególnych członków rodziny, których poranne drogi do pracy coraz bardziej się rozchodzą.
2.
Powiedzieliśmy wyżej, że pojęciem fumkcji rodzimy obejmujemy cele, do ikitórych zmierza życie i działalność rodzinna oraz zadania, jakie pełmi rodzima ma rzecz swych człoiników zatspokajając ich potrzeby. Ftunkcje rodzimy dadzą !aię wyprowadzić ze szczegółowej analizy poszczególnych elementów występujących w definicjach rodzimy, ale przede wszystkim -wyprowadzamy je z odwieczinej praktyki życia rodziny, jej działalności, zadań, jakie pełniła ma rzecz swych członków i społeczeństwa. Wyodrębnienia tfunikcji * dokonujemy bądź {to wy-
* Poszczególni autorzy dokonują wyodrębnienia funkcji rodziny w sposób - jak ;słę wydaje - dość dowolny. Zależy to m. in. od założeń i celów badawczych, przyświecających da-
4 SocjokłgŁa małżeństwa i nodzŁny	4Q

chodząc z analizy rodzimy jatko grupy i instytucji ispo-łecznej, Ibąjdź Jteż ibiorąc pod uwagę atspektt <trfwał.oścd i 'zmienności owych funkcji, a przez tto ich znaczenia dła saimej irodziny. iPierwisze podejście pozwala wyróżnić djwie grupy futnkcjji irodziny ^:
Fłutnkcij-e insityttutcjonallne, ]to j^eslt te, kftóre dotyczą rodzimy i małżeństwa jako ińs)tytucji społecznych: (a) prokreacyjna aKbo biologiczna, podtrzymująca ciągłość ąpołecizeńsftwa; (!b) ekonomiiczna, ptdlega jajca na dostarczaniu dótbr mafterialnyph rodziiinie; i(c) ojpiekuńcza, zabezpieczająca członków rodziny w określonych sytuacjach -życiowych, gdy isatmd nie isą w stanie zaradzdć Swym potirzeibom; (d) socjałizaicyjna, polegająca na wprowadzaniu człtonkóiw rodziiny (poczynając od chwśli urodzenia) w życie ąpołeczne i przejkazywaniu Ujm wartości kulturowych; (e) straitynkacyjna, ;to z<naczy g[wa-;, ranttująca członkom rodziny określony gtatus życiowy, wyznaczająca dch przynałeżność do określonej Maisy czy waaiatwy ispiołeazłnetj; (f) 'injtegiracyjna, Iktóra tj'es<t fmnkcją społecznej kotń(trołi zachowań poszczególnych członków rodziny, w [tym zachowań seksualnych małżonków, a także dorastających dztieci.
nemu autorowi, opowiadania się przezeń za określoną teorią czy ideologią rodziny. W rezultacie otrzymujemy mniej lub bardziej szczegółowe i o*dzwierciedlają!ce pełną rzeczywistość podziały i wyliczenia funkcji rodziny. Z. Tyazka, opowiadając się wyraźnie za stanowiskiem marksistowskim, wylicza aż dziesięć funkcji rodziny, a w tym jeszcze cztery - jak je nazywa - podfunkcje (Rocjotogta rodzźtn/, Warszawa 1979, s. 61 - 69). Aultorzy zachodni, głównie T. Parsów, opowiadają się za trzema funkcjami jako charakterystycznymi dla współczesnej rodziny nuklearnej (Zob. T. Parisons, R. F. Bałeś, FaTH!!y. SocMłHzatton and IntefacMow Process, London 1938, s. 24).
* Por. P. C. BeMrao, SociotopMł deHo , Roma 1968, s. 18.

Funkcje osobowe, dotyczące rodziny jako grupy społecznej. Wyróżniamy itrzy tego irodzaju funkcje: małżeńską, to iżnaczy izaispokajającą pojtrzeiby życia intymnego małżionkótw, irodzieiełską, która zaspokaja potrzeby uczuciiowe rodziców i dzieci oraz braterską - 'zaspokajającą potrzeby uczuciowe Ibraci i siótstr.
Wtidać z powyżiszego, że pqprze<z funkcje instytucjonalne rodziina wszczepia się w inne grupy społeczne, instytucję ląpołecztne, a przez ito w całe japołeczeńsitwo. Dzięki nim, a przede 'Wszystkim spcsołbom ich pełnienia, irodizitna wpływa na tspołeazeńsittwo, kiształtiutje jego oblicze ^. Alle iteż z .dnugiej sjtrony i społeczeństwo !ma szan&e Odidiziaływania ma rodzinę po;przez te funikcje, to znaczy przez ich ograniczanie lub likwidację. Przeobrażenia makrospołeczne docierają do irodziny, dotykają jej poprzez określenie czy ograniczenie tych funkcji.
Funkcje rodziny rozważane z punktu widzenia ich trwałości i zmienności, a przez to i znaczenia dla samej rodziny dzielimy na dwie glrupy: funkcje isttotne (tpieirwtazorzędne) i funkcje akcydenjtailne (drugorzędne). Do funkcji istotnych kwalifikują się niezbywalne funkcje rodziny, to jesit protkreacja, socjalizacja i funkcja miłości ?. Do drugorzędnych - ite, bez których rodzina może funkcjonować bez większego dla ciebie i społeczeństwa uszczerbku, a więc: 'eikotnomiiczna, opi&-kuńcza, isltratyfikacyjlna, rekreacyjna, treligijna - będąca częścią funkcjii isocjalizacyjnej, czy 'też integracyjna, aczkolwiek tta ostaitnia nie imoże być w pełni zbywalna chociażby z [tego wzgjlędu, -że jej ełemełnty tkwią w funjkcji socjalitzalcyjnej i funkcji miłoiści.
' Zob. A. Michel, FoHctżons, s. 113- 135. * Ich rolę i znaczenie dla współczesnej rodzimy induistrialnej podkreślają w sposób szczególny funkcjonalłści.






Wszystkie wyliczone fhu funkcje isprowadzają snę w swej treści [do bogattej fsfeiry działań i oddziaływań społecznych, realiziowanych w rożnym 'zakresie w tzałeżnoś-ci od .stopnia rozwoju ispołeiczno-cywRizaiCyjin^o i or-gamizacyjnego społ^ecznoścl łudzktich^. Zastanówmy się bardziej tszczegółowo, do czego tsprowadzajją się owe działania i oddziałyiwania, isitanowlące treść niekitórych przynajmnieij funkcji.
Utrzymywanie ciągłości  biologicznej ispołeczeńistwa (funkcjja prokireacyjlna, rozrodcza) wysuwa się na czoło we wiszeMóich ainalizach funkcji rodziny. Rodzina jetat jgrupą, w której wydawane jest na świat potomstwo. Jest ona bowiem zalegalizowanym miejscem stosunków seksuallmych ludzi, a w wy-niiku tego ,zalegaliizo,wanym miajscem przyjśc^ia na świa<t poitomstwa. Oczywiście, przyjście na świa}t dzdec-ka moiże mieć miąjlsce ftakże poza rodziną, jednak tylko rodzina jetslt religijnie i prawnie, a więc ispołecznie, uznanym środowiskiem powoływania nowego życia, dostarczania społeczeństwu nowych członków. Dokonuje się to przez zaspokajanie potrzeb seksualnych i dążności rodzMeliskich maiżofnków. Dlatego [też li&zne ispołe-ozeńjstwa i sys)temy 'kuMufroWe uważają stosunki isdksu-ałne potzamałżeńskie za 'niedopuszczalne - naweit <za przestępstwo, poważne naruszenie norm mjoralinych. Biologiczne odtwarzanie się lu^dzi w rodzinie pociąga za soibą konieczność rozitaczenlia opieki nad nowonarodzonym p%)ttO!mtstwe)m. Rodzifna zapewnia połt'om]stiwu także zaspokojenie potrzeb, by zachować je przy ży-citu i zdrowiu aż do czatsu, kiiedy będzie mogło isaimo się o to 'zajtroszozyć. Rodzitna zapewnia więc biologictzne
Zob. M. F. Nimkoff, I/euotttMon des structures e mołłde, w: R^decoMveł*te de ta famżMe A mowde, Paris 1958.

utrzymainie swym nowonarodzonym i nieletnim członkom gwairanitując im wyżywienie, mieszkande i ubranie.
W rodzinie ma też miejsce przekazywanie każdemu nowemu pokoleniu dziedzictwa kulturowego, Ito ztnacizy wprowadzanie młodych pokoleń w normy życia zbiorowego, w elemetnitaTne wartości kulitury ludzkiej. Ten pnoces przekazywania watrttości kulturowych zaczyna się od najwcześniejszego okresu życia dziecka i dokonuje się jednocześnie w sferze bio-logicizno-popędowęj, psychiczno-uezuciowej, społeczno--ktuUturoiwej i świadomościowo-moralnej ^.
W sifarze biologicznto-tpopędowej rodzina wyznacza ksz[tałtt otsobowości dziecka przez ni^esienie mu wspomnianej wyżej opieki i pomocy materialnej od pierwszych chwil jego życia aż do mtomenjtu usamodzielnienia się. W toku zaspokajania poitrtzeb materialnych dziecika kształtowane jestt jednocześnie poczucie więzi {biologicznych i goispodarezyeh między nim a rodzicami. W sferze psychiczno-uczuciowej rola trodziny sprowadza się do utsltawicznego oddziaływania na psycMkę dziecka. To oddziaływanie - wBipomagane naturalną potrzebą życzliwości i wynikającej z irodziicieliskiej miłości opiekuńczościi - eliminuje ofiejaJność konjtakitójw, zakłada bezinteresowność i ofiarność, a przez to pozostawia głębokie ślady w psychice i charakterze dziecka. W trakcie tych oddziaływań nawiązują się i stale umacniają więzi emocjonalnie łączące dziecko z rodziną. ZaiSpokojenie w tym czasie i wcześniejsze rozwinięcie potrzeb uczuciowych dziecka nie pozostaje bez związku z procesem jegto późniejszego p-rzysitosowania społecznego. To właśnie w rodzinie znajduje dziecko
* Zob. W. Jacher, Ftmkcje socjaHzacyjne rodził^/, w: Wy-ehotoaMie w rodzicie chrześcijańskiej, F. Adanuski (red.), Warszawa 1973, s. 105 - ^08.



pieirwtaze możliwości !uze<w(nęitr:znie(nia swych potttrzejb uczuciowych poprzez zwierzanie się, okazywanie zaufania, szukanie rajdy i północy, wyrażanie Swych obaw i niepokojów. Rodzice są pierwiszym i naturalnym ich ajdresaitem, a inozwój tego irodzaj.u uczuć w lokresie dziecięcym sprzyja póżnietjjszemu przystosowaniu dorastającego lub nawet dorosłego człowieka do uznanych społecznie ntortm i wzorców zachowań ^".
tW isfeirze społecizno-kuljturołwej rodzina socjalizuje jaiko mała grupa, a jednocześnie instytucja -społeczna, czadząca !się normami i regułami tprzyjęjtymi w danym społecizeńisttwie. Rodzina przedaltawia tu dla dziecika pewną, dość specyficzną, formę życia [społecznego, mniej łufb (bardziej zorganizowanego, opartego ma wtspółpracy d wtspółdziałainiiu, ,poszaintowaniu praw drugich, 'wyrzeczeniu i 'Ofiarności. Flrzysitosowanie do (tego irtodzaju fotrm życia tspołec.z)nego fw rodzinie 'ułatwia czy wręcz unrożliwia ipoftem przystosowanie do życia w innych grupach i szerszych zbioroWościach. Rodzina jest zaiteim środowiskiem decydującym o łym, w jakiej fotrmfie dojk<ona się późniejsze wejśclie człowietka w ąpołeczeńslfwo. Wialdotmo z dtrtugiej stnrony, że spo-só)b i formy owego wejścia w życie s;połeczne uzaileżnifc-ne są od itego, na iłe człowiek jako dziecko poznajje i i[njtema!!fi:zuje wamtoścl społeczne, ftiradycije, obyczaje przyjęjte w tym ispoł^ecizeńatwie, na <ile nauczy się ,Stos!o-Wać do uznanych w społeczeństwie wzorów potatępo-wania i działania. Rodzina stanowiąc swego rodzaju odbicie szerszego spoieczeńsitwa, także iż pun)k)tu (widzenia rządzenia się w codziennym życiu owymi wairto-ściami i modelami 'społecznymi, staje się dła człowieka pomostem łączącym go ze ispołeczeństtwem i pozwala-
Zob/%
, I*łbHa
54

jącym m^u na bezkonfliiktowe włączenie się w życie ąpołeczne pnzez uzgadnianie swych dążeń jednostkowych, oisołbisttych ze sipoł-ecznymi ^^.
Udział człowieka w kulturze sipołeczeńsitwa, formy i zakres tego udziału określane są w 'szetrokim zakresie 'Stopniem konsumpcji kultury w jego rodzinie pochodzenia. Preferencje kulturowe środowiska rodzinnego udostępniają człowiekowi - imniej lub 'bardziej obficie - awiaft wytworów duchowych i materialnych poprzednich {pokoleń. Rodzima jest w tym wziględzie czynnikiem przyspieszającym i ułatwiającym człowiekowi korzystanie z dóbr kultury. Poza itym, rodzina jest przekaźnikiem dziedzicowa kuMurowego .szerszej zbiorowości: -ona uczy dziecko takich sposobów zachowań, które pozwalają mu ;na jporoziumienie się z innymi, na współżycie fspołecztne, ułattwiając ziroziumiiałe reagowanie na zachowanie innych członków społeczeństwa należących do tego samego kręgu kulturowego *s. Z tego punkjtu widzenia stosunki panujące w rodzinie, atmosfera codziennego życia, ^swoista subkultura środowiska doimoiwo-irodzinnego - obejmująca także organizację gospodarstwa domowego oraz codzienny tnyb życia poszczególnych członków 'rodziny i rodzimy jako całości - wszyistko !to 'ma doniosły wpływ na ikształt wyobrażeń dziecka o [stosunkach międzyludzkich, na jego postajwy, a więc w sumie na kształbowatnie jego osobowości M.
W sferze świadomościowo^moralnej oddziaływania socjalizacyjne rodziny polegają ^na tym, co można na-
** Zob. F. Znaniecki, Socjotogża Mychowanża, t. 1: W;/cho-toujqce społeczeństwo, Warszawa 1973, s. 250.
i* Por. R. Linton, Kutturotue podstawy osobowość:, Warszawa 1975, s. 50.
*' Zob. C. Czapów, Rodzma a wychowanże, Warszawa 1968, s. 17 i nast.
55

;^ zwać uMerumkowaniem moraJmym wyrażającym aię *w -^ znajjomoścS i inłemalłzacjti norm. Rodzice stanowią z tego pumhjtu widzenia osobliwy, bo pierwszy i w pc-cząltkbwym okresie rozwoju dziecka wyłączny, model zachowań moratLnych. Sam proces rozwoju osobowego dziecka przebiega w attanosferze pammjących w środowisku rodzinnym norm, {reguł & zasad moralnych, ogólnych w swych założeniach, ałe konkretyzowanych przez oddziaływania rodziców na dziecko. Wiadomo, że więcej niż owe zasady znaczą dla dziecka kankrdtne zachowania rodziców ii poszczególnych członków rodźmy. Rodzice uosabiają dla dzieci jedynie słuszne wzory poatę-powamiia, najwyższe wartości - i pod wpływem tych wadtości k&atałtują się ich ptojęcia etyczne, a także religijne. Normy morałne rodziców zazwyczaj decydują o późniejszej postawie życiowej dziecka. Systemy wartości repreBBMbowame przez irodziiców sttawowSą dla dzieci swoisty kodeks norm określających, co dobre, a co złe, co wolno, a czego nie należy czynić. Rodzipe ata-nowią z tego punktu widzenia model zachowań mo-ra^ych, ważny dła dziecka szczegółnie w pierwszych Mach jego życia, zamim intne modele nie uttkwią w jego świadomości Ale nawet wówczas, gdy ów zew-nęftrzny, pozarodzimny wpływ (szkoła, otoczenie koleżeńskie, środki masowego przekazu) zacznie wypierać wpływ rodziny, dommować mad wpływem rodziny, ukształtowane w rodzimde zręby rniarałności, sumienia, rodzinny system wartości stanowić będą siłę zafhrzy-mującą lub przepuszczającą (te nowe normy i wartości, niejednokrotnie przeeiws^wne rodzinnym**. Jak przebiega proces socjalizacji w rodzMe? Zaczy-
'^ Por. W. Piwowarski, Proces Mkułaryzoc^ł rodziny iłMtyhłc^ łpołcczłM)-reHp^^nc^, Roczniki Nauk Społecznych" M76: t. TV.

na się on, jak powiedziano, od najwcześniejszych chwtil życtia jednostki i obejmuje następujące elemetn-ty: uczenie dziecka umiejętności porozumiewania ssie językiem; pierwsze doświadczenia dziecka w zetknięciu ze światem rzeczy, przede wiszystkim warunkami mieszkaniowymi rodziny, wyposażeniem i urządzeniem mietszika-nia, przedmioitatmi codziennego użytku, warunkami jej bytu materialnego; nawiązywanie kontaktów z poszczególnymi człoTiikami rodzimy; poznawanie wartości kulturowych rządzących zachowaniami członków rodziny, przedmioltów materialnych związanych z codziennym życiem rodziny, kultury języka środowiska domowego, poziomu moralnego domowników, ich dążeń esttetycz-nych, celów życiowych, wzorów sukcesu życiowego, ich orieniitacjł światopoglądowych, {postaw wobec pracy, nauki, obowiązków życiowych, drugiego człowieka i jego potrzeb itd. W efekcie tych oddziaływań jednostka ludzka zostaje przysposobiona do pełnienia ról społecznych związanych z płcią, rół rodzinnych i zawodowych, ról związanych z członkostwem w określonych gr.upach i instytucjach, ról związanych z przynależnością do kręgów koleżeńskich i towarzyskich. Wszystko to prowadzi do tego, że jednostka podejmuje działania, na które oczekuje otoczenie, że włącza się w życie społeczne w sposób bezkonfliktowy.
Istota mechanizmu tak rozumianego procesu socjalizacji rodzinnej sprowadza się do naśladownictwa zachowań najbliższego otoczenia rodzinnego, interioryzacji, to jest przyswajania przez wychowanków określonego syatemu norm i warftości akceptowanych w rodzinie i szerszej społeczności oraz kontroli społecznej polegającej na nagradzaniu zachowań pożądanych i represji zachowań niepożądanych. Przebieg tego procesu ułatwia sam charakter grupy isocjalizującej. Fakt, że jest to mała grupa, oparta na więzi osobistej, częstych i bez-

57
 


pośrednich kontaktach twarzą w !twaa*z oraz wysokłm sttoptniu iln)ty<mnośbi, ,spraw<ia, że u socijalizowanej je-din'0sitki kształtuje się siiLna 'śwtiad'omOść przynależności grupowej i wynikające stąd [tendencje identyfikiowania się z grupą i reprezenjtołwainymi przez ndą wairftołściami. Z dweigo poczucia przynależności do rodziny płynie poczucie wspólnolty celów i -ideałów życiowych otraz światdomość wzajemtnego uzależni<eniia w realizacji o-wych cełó!w, ,we wcidlatniiu w życie wspólnych ideałów. Jest !to tym bardziej możliwe, że rtodzina 'daje tsocjali-zojwanej jednostce poczucie bezpieczeństwa, oddźwięku i społecznej akceptacji.
Jeistt paradoiksem, że rodzice nie zawsze zdają sobie sprawę z rzeczywistych ;skutków swych oddziaływań socjalizaeyjnych. Piroces wychjowamia nie zawisze jest proeeisem racjonalnym, to zmaczy podp;orządk.owanym jakiimś ideałom wychowawczym opartym na pedagogicznej refleksji i wiedzy o współzależności zjawisk; czę-s)to mię jest to też proces planowy i melodyczny. Dła zachowania bowiem cechy plaimawioścl i matodyczności procesu socjalizacji orodziinnej pojtrzeba, aby rodzice dobierali należne formy opieki nad dzieckiem, isjtjoisowali oibreślone wymagania i sposoby przystosowywania dziecka do samodzielnego życia, us^tawiczinie kontrolowali wyniki iswych oddziaływań tsocjalizujących, a przede wszysjtkim patwdierdzali te oddziaływani własnym kton-sttirufktywnym przykłaidem. Rezultattem owych oddziaływań socjalizujących może być j-edinosttka doibrze przy-sbasowania do życia tspołecznego lub ,po prostu nieprzystosowana ^^. w pierwszym przypadku mamy do czynienia z jedntotsitką zdolną i skłonną sktuitecznie zaspokajać swe potrzeby przez pełnienie określonych ról

społecznych, w pełni uspołecznioną, związaną uczuciowo z tymi rołami zdolną do twórczego uczestnictwa w kulturze danej zbiorowości. W drugim przypadku mamy do czynienia z jednostką, której czynności niewystarczająco i wadliwie zaspokajają jej potrzeby, co powoduje stan niezadowolenia i psychicznej dezorganizacji, usposabia jednostkę egocentrycznie czy nawet egoistycznie, czyniąc ją społecznie i kulturowo bierną.
Regulacja stosunków seksualnych - -to funkcfja związana z zaspokajaniem popędu seksualnego i pottrzebą miłości. Kiedy dwoje łudzi zawiera aw&ązek małżeński, otrzymuje jak gdyiby od społeczeństwa prawo do wtspóiżycia seksualnego i zaspokajania w sposób usankcjonowany tegoż popędu. Konsekwencją owej funkcji iregu:lowa<nia s)tosunkó!w seksualnych jeistt fakjt, że prowadzenie życia sektsuaiLnego w związku małżeńskim jesit w wielu istpołeczeńtstwach wyraźnie odróżniane ad przedmałżeńskich luib pozamałżeńskich stosunków seksualnych. O ile uważa ^ię życie seksualne w małżeństwie za rzecz naturalną, a raczej normalną, o tyle w zasadzie potępia się wszelkie jego [formy pozamałżeńiskie. Co więcej, atwierdza się, że jedynie rodzina sitwanrza maksimum możliwości pozwalających osiągnąć pełną sattysfakciję w życiu seksualnym, pozwalających ustabilizować życie seksualne dwojga ludzi i". Rodzina btowiem jest grupą, która jednocześnie zapewnia j'ednostkom zaspokojenie potrzeb emocjonalnych, potrzeb intymnego współżycia, zapewnia równowagę emocjonalną, a zatem zapobiega dezintegracji oiso-bowtości. Wiadomo przecież jak mocno człowiek odczuwa poitrzetbę doznawania różnych uczuć: isympatii, ży-

^ Zob. N. Galii, EdtMKHKone famtłiare e societd, Bareacia
1965, s. 343łnast.

*' Zob. A. Michel, Soctotopie de ła famtHe et dtt marzące,
Parisl972, s. 111-120.	^gg;




czfliwości, miłości, przywiązania, tzauiania, a także potrzebę okazywania tych uczuć innym osobom. Oczywiście, sikała tych potrzeb może się bardzo iróżmić u wielu ludzi. Istnieją przy tym różnice w samym sposobie wyrażania uciztuć - co jest uzaletżnioine od czynników kuMjurcłwych - jednakże sama potrzeba uczuć istnieje i właśnie rodziina jejsft tą girupą, w 'kttórej ta pottrzeba może się przede wszystkim reaMziOwać, być zaspokojona *?. Można bez wahania dodać, że właściwe fuinkc jonowanie rodziny jakio miejsca uczuciowych doznań człowieka ma bardzo duży wpływ ma jego postawę i aktywność życioWą, na jego sylwejtkę psychiczną. Psychologowie akc'etnjtują nawett duże Znaczenie tej funkcji rodziny w kompensowaniu upzuć nieprzyjaznych czy przykrych, doznawanych płoza domem, poza rodziną, w zejtknięciiu z inmyłmi grupamd społecztny-mi. Jej znaczenie rośnie tszczegółnie w dzisiejszym świecie zawodowym, w warunkach pracy ałienującyph ozłowietka, wytrącających go z równowagli psychicznej i uczuciowej, która może być przywrócona w odpowiedniej atmosferze uczuciowej doimu rtodzinnego.
**
Funkcja gospodarcza może obejmować wszystkie te ,działania, kftóre są kwalifikowane do funkcji ekonomicznej i funkcji gospodarsttwa domowego. Rodzina jeat w pewnym senjsie jednostką gospodarującą. Wiadomo, że na pewnym etapie rozwoju społecznego - jeszcze w okresie preindustrialnym - rodzina była jednostką gospodarczą i produkcyjną. Oznacza to, że w ramach rodziny wytwarzano produkty niezbędne dla życia jej członków, począwszy od pożywienia i ubrania, a skończywszy na lekarstwach i .sprzęcie gospodarczym. Przy tym wszystkim od najdawniejszych
M, Bulą, Rodzina środotoźskiem peinepo rozwojtt czło-, w; Wychowanie u? rodzinie chrześcijańskiej.

czasów zapewniała ona utrzymanie niepracującym członkom - starcom, dzieciom czy chorym - dając im mieszkanie i świadcząc podstawowe usługi. Dziś funkcja ta sprowadza się do tego, iże w rodzinie prowadzi się wtspolne gospodarstwo.
Nadawanie pozycji społecznej swoim członkom - to tak zwana funkcja uklasowienia. Rodzina jasjt ibowiem grupą, kjtóra tdziadziiczy i przekazuje pewne wartości, a także sytuację .społeczfną związaną z przynależnością do okręconej klasy czy warstwy .społecznej. Fakit, że każdy człowiek rodzi się w oikreślanejj rodzinie, wyznacza automatycznie jego wisitępną pozycję społeczną, a tym samym punkt jego startu życiowego. Prtzynależność klaisowa człowieka j^est tak długo tbożsa-ma z [przynależnością klasową jejgo rodziców, jak długo on sam dzięki wykształceniu i podjętym rolom zawodowym nie zdobędzie własnej pozycji społecznej. Ale w rodziinie dziedziczy się nie tyliko wstępną [pozycję klasową, lecz także łączące się z nią szansę dalszej drogi życiowej. Przynależność klasowa rodziców wyznacza w itsitoMmy :S)posób szanise i drogi żydiowe ich potomstwa. W niektórych społeczeństwach - kastowych, feudalnych - fakit urodzenia decydował na całe życie o pozycji iSpołecznej jednostki. Można bez przesądy powiedzieć, że także dzisiaj, bez względu na system spo-łeczno-pdUtyozny, gospodarczy c:zy sit'0pień rozwoju cywilizacyjnego społeczeństwa, tpozycja ispołeczna zajmowana przez rodziców, ich wykształcenie, stan posiadania są czynnikami decydującymi o 'karierze życiowej dziecka.
Funkcję rekreacyjną pełni rodzina organizując swym członkom różne formy wypoczynku i spędzania wolnego czasu. Jeszcze do niedawna rodzdna posiadała wyłączność w tej dziedzunie, a i obecnie - mimo istnienia rozlicznych specjalistycznych instyttucjipo-

60
61
 




wołanych do organdziołwania wypoczynku i spędzania w&lnego cizasu - utwidataztniia się wyraźna tendencja do przywraicaaiiia rodzinie zaisadniczej roli w tym zakfre-sie. Razem z rozwojem środków masowego przekazu (igłowanie jtelewizji) ooraz prywaitnych śrofdków tranjspor-tu, rodzina ataje się poaiowłnie imiejlscem czy ośrodkiem wspólnej irekreaćji jej cizło(nkó(w. Znaczenie tej 'wspól-nej rekreacji rodzinnej dla .spoistości rodziny potwierdza chfoćby itnisitytucja wczasów [rodzinnych, która w naszych warunkach wykazuje ustawiczne ttendencje rozwoju.
Religijna funkcja rodziny jestt nie jedtnok^ro-tnle brak'towana jako część funkcji isocjiaiŁizatcyjTiej, o i&e w ramach ogólnego procesu socjalizacji rodzlinnej dotko-nujje <się też proeels socjali<zacj<i religijnej. Wydaje się jednak, że ze względu na szczególny charaMteir tego iro-dzaju oddziaływań socjalizujących i rolę socjalizacji reMgijjnetj w naszym kręgu kullitupowytm, waor)to przyjrzeć się jetj oddziełnie. Funkcja ta polega na przetkazy-wianiiu w ramach życia Mdainnego wartości, norm i wzo? rów zachowań religijnych oraz na uczeniu 'określonych ról i określonego tyjpu interakcji - w naiszym kręgu kulturowym chrześcijańskich - .uznawanych w grupie religijnej. Tą drogą dokonuje się integracja dziecka z globalną . społecznością irełiigljną, z Kościołem. Cały ten proces socjalizacji reiliigijinejj przebiega przez ki3ka ejtapów, jdoStt'0'sowalnych treściowo do 'etapów trozwojo-wych dziecka i obęj^miuje przyjMHżetnie mu Isiołty Nad-ptrzyrodzonetj, wpłrowaid}z<enie do modlijtwy indyfwtiduał-nejj i modłiitwy całej społeczności reiligijnej (liturgii ' Kościoła), a wreszcie wpirowatdzentie w światopogląd religijny *s. Szczególną rołę w łym [wprowadzefniu ojdgiry-

wa naśladownictwo zachcjwań rotdziców i całego otoczenia 'rodzinnego, sprzyja mu natomlaiat dofbry k^mait emocjonalny rodziny oraz identyfikowainie się dziecka
z rodzicami.
Funkcja religijna rodziny ulega - jak i pozostałe funkcje drugorzędne - intensywnemu procesowi przemian, o czym będzie mowa w dałszym toku naszych rozważań. Tu należy ityilko zaakcentować, że w każdym systemie !społecizn!0-ku3jturowym, zasadzającym się na pierwiastkach i wartościach religijnych, rodzinie przyznaje się ważną rolę jako pierwszej lilniątytucjd socjalizującej religijnie jego członków. Szczególne zadania w 'tym zakresie zositały nałożone ma trodzimę w kulturze chrześcijańlskiej is. Kościół ibowiejm zawisze otaczał rodzinę największą tiroską: w chrześcijańskimi systemie wartości rodzina zajmuje jedino z naczelnych miieijtsc. Ze sw-ego sys^temu waritości Kościół wyprowadził dla niej wzory zachowań, Ikitóre pozwalają na od-różiniienie rodziny chrześcijańslkiłej oid Mietchrześcijań-skiej. Dojtyczą one zarówno małżeństwa, jego charakteru i istoty, jak też rodziny. Kościół -oczekuje, że rodzina chrześcijańska spełni niemałą część jego zadań apostolskich w ramach jej funkcji religijnej i to niezależnie od epoki historycznej czy uwarunkowań środowiskowych s*.
dobie obecnej, Poznań
i* Zob. B. Haring, Małźeństtuo 1966, s. 126 i nast.
2" Zob. W. Piwowarski, Proces

Zob. P. Poręba, Wyc?toM?attie to rodzicie
to rodzinie, w: Wy-
 




W
i rodzma to ktt%t%rze c
Tradycyjna rtodzina oMńska charakteryzowała się kilkoma cechami znamiennymi, odróżniającymi ją od systemów rodzinnych krajów Dailekiiego Wschodu *. Znany badacz tej problemaityki, Ta't)sumii Makiino, wymienia następujące dziedziny, w których zaznacza się jgpe-cyBika dafwnej irodziny chińskiej: kułjt prziodków, ge=ne-alogia, systtem dzdejdziczenia, auttotrytet głojwy rodziny, nierówna pozycja mężczyzny i kobiecy oraz system własności rodzjinnejj. iKtorzyjstając z opracowania [tego autora oraz szkicu historycznego Kiizatettnona Arigi, prtządstawiiającego system irodziny w kiraijach Dalekie-go Wschodu 2, natszą cthatrakltaryiśtykę irodziny chiińsMaj ąprowadtzamy do zajptroponowanych sześciu elementów modelowych.
* T. Makino, The Fam%y System m Chtna, w: Trawsactiows o^ the Third Worżd Cowpress of Sociożog!/, Londan 1956, t. 4, s. 208 i nast.
K. Ariga, IntroductiOM to t?te Corea, w: Transacf:o?M.

Kulft przodków miał w )tytm systemie bardzo duże znaczenie. Na'j(ważniejiSzytm obowiązkiem każidejgo następującego pokolenia było odiprawiainie modłów rytualnych na cześć przodków, prtzy czym zgodnie z przepisami rytualnymi, jedyniie mężczyzna {'najczęściej najstarszy z rodzimy) mógł przewodniczyć modłom. Początkowo dwa cześć przodków obejmowała tylko zstępnych do czwartej linii, ale później oddawana była wszy-sitkijm należącym do wielkiej rodziny (tsttM.g-tst). Funkcją kultu przodków było nie itylko zejspolenie wiszyat-kiich małych rodzin w j^edną wielką rodzinę pochodzenia, ale też .umacnianie więzi wewnątrz poszczególnych rodzin, składających się na tę wielką, obejmującą dzie-siąttlkii, a czasem i setki osób.
G e n e a l o g i a miała szczególne znaczenie ze względu na isłthiejący sysjtem adopcji. Gwarantowała ona uniknięcie pomyłki w adapjtowainiu do rodziny osób stpoza jej ktręigu genealogicznego. Jej ^zadaniem było iteż umacnianiie jedności pos:zczeigólnych małych rodzin w ramach szerokiej rodziny. Od czasu upowsizechnienia s&ę technaki druku genealogie były spisywane. Obejmowały one wszystkich członków wielkiej rodziny (tstHtg--tsi) żyjących w danym czasie, a więc w układzie horyzontalnym. Naitomiast genealogie małych rodzin nastawione były na wertykalne ujmowanie zależności synów od ojca. Dla wyznaczenia linii genealogicznej ważny był potomek męski. Imiona kobiet - córek czy żon - miały w tym układzie drugorzędne znaczenie i były naWeit niejednokirottnie pomijane. Nazwisko dzie-.dziczono w liniii męjskiej; kobiefty nosiły najwet dwa na-zwiiska - iswego ojca i po mężu.
Dziedzic żenię obejmowało w równym stopniu wszystkich synów. Cótrfki nie miały piraiwa do udziału we własności, aczkolwiek niejednokrotnie otrzymywały część majątku na posag czy wyprawę. Prawo nie za-

65
S Socjologia małżeństwa i
 



braniało dzielenia własności jeszcze za życia rodziców, ale decyzja w sprawie podziału należała wyłącznie do nich. Jak podaje Shu-Ching Lee s - do dobrego jedinak tonu 'należała niezgoda dzieci na dokonanie podziału mająłtku za życia rodziców. I zazwyczaj sami synowie po śmierci [rodziców dokonywali podziału rodzinnej włalsności i wówczats idopiero opu&zczalii dom nodainny, idąc "na stwoje". W syftuacji, gdy nie dizielono majątku, rozmiary rodziny powiększały się nadimieamie. Tworzyła się wówczas itak zwana złożona trodzina, której funkcjonowanie było tym bardziej skomplikowane, im więcej obejmowała pokoleń i większą liczbę członków gromadziła pod wspólnym dachem.
Autorytet głowy rodziny wyznaczała tradycja, płeć i wiek. Za[wlsze osoba ze isttar^zego pokolenia cieszyła sdę wyższą pozycją. W rodzinie, gdzie liczni krewni żyli razem, następstwo we władzy rodzinnej i domowej pirzysłuigiwało synowi tego ojca, który tfakityctz-nie sprawował władzę jako głowa rodziny. Jego władza była miocna szczególnie wówczas, gdy rozciągała się na synów (z jego linRli) mieszkających z żonami pod jednym wspólnym dachem. Nie miał o{n jedinak prawa decydowania o życiu siwych podwładnych. Mieszkajjący razem krewni z linii bocznej - nawet mający udział w mająftku rodzRny - nie podlegali jego władzy w tym satmyjm stotpniiu, co krewni w linii prostej. Ci pierwsi mogli natwett tpozyiwać przed sąd głowę rodziny za niesprawiedliwe trak^otwatnie; drudzy tego prawa nie mieli.
Styl życia wielkiej rodziny był zróżnicowany w zależności od isltopnia zżycia jej członków: łam, gdzie wspólne życie było mozwiihięte, wszyiacy spożywali ite
' Shu-Ching Lee, ChtłMt's Tradt^o^ał Fam-M!/, Its Charac-terżstźcs ałłd Dismtegratżow, "American Sociolagical Beview" 1953: vol. XXVIII, nr 3.

same posiłki o jednej porze, ubierali się w podobny sposób, razem przystępowali do pracy. Tatm, gdzie duch. wjspólhoty był jsłabiszy, poszczególne małe rodziny prowadziły właane życie. One to stały na sitfraży regularnego i (Sprawiedliwego podziiału rocznego .dochodu wielkiej rodziny. Niełatwa fbyła rola głowy rodziny w sytuacjach, gdy trudno było o zgodne współżycie. Stąd też wybierano na !to sjtanfowaisko mężczyzn o szczególnych zaletach i zdolnościach, bez 'Względu na ich wtiek. W dużych zejspołach rodzinnych dobierano mu do pomocy nawet kiUka osób. Wówczas także kobiejty miały szaMse uzyskania pewnaj isf'ery oid)powie)dzia'lnośc'i i kie-rowntictzego działania wewnątrz dużej rodziny. Szczególną ich tnaską było pilnowanie rodziców w wywiązywaniu się przez nich z obowiązków wyżywienia, ubrania i opieki nad dziećmi do chwili ich usamodzielnienia się, założenia rodziny i bezkonfliktowego włączenia ,się w organizację życia wiielkorodzinnego.
P o iż y c j e męjżiczyzny i kobiety były wyraźnie zróżnicowane. Psychika kobiet chińskich była tak ukształtowana, że one saime uważały, iż są przeinaczone przede wiszyjsttkim do dźwigania ciężaróiw życia domowego i posłuszeństwa mężczyźnie. Ich menitaiLność wyrażała się w przysłowiu głoszącym, że "cnotą kobiety jest nie być zbyt inteligentną". Zachowanie mężczyzn w pełni utwierdzało je w tym przeświadczeniu, kształtując typ pokornej, służebnej i odpornej na trudy życia córki, żony i majtki. Sfera życia seksualnego była obwarowana rygorystycznymi zajadami. Przedjmtałżeńskie stosunki seksualne były isuirowo zabrontione; czystość dziewczyny stanowiła jedetn z najbardziej istotnych warunków jej dobrego izamążpójścia i szacunku isjpo-łeczeńistwa. Młotdzi w zasadzie nie znali się pirzejd ślubem, a ich kojarzeniem zaijimowali się rodzice bądź krewni. Teoretycznie uznawajno m^onogamię, jednak w
67



prakjtyce tnie wyznaczano ścisłej granicy między pra-wowojtą żoną a konkufbiną - stzcZegółnie w tych rejonach, gdzie poliigamtia była zwycizaijowo zaakcepitowa-na. Tam natomiast, gdzie bezwzględnie przetSticzegano montogatmii, obyczajowość [seksualna była nadzwyczaj surdwa. Wyjątik<owo, dobrze sprawujący się mężczyzna mógł mieć konkuihmę bez wyraźnego sprzeciwu członków rodzśny, rodu czy zbiorowości .'lokalnej. W takiej sytuacji konkubina podlegała władzy prawowitej żony, kitóra też miała obowiązek ittroszezenia się o gospodatrstwo domowe, kierowania isłużbą domową^
Własność rodzi mną była wspólna tnawet w odind-esieniu do krewnych z litruii bocsznej, żyjących w ramach wielkiej rodźmy. Ojwą wtspólnołę własności ro-zumiainto dwojako: właścicielami są wszyscy dorośli mężczyźni w rodzinie, to znaczy ojciec, synowie i bra-cia ałbo też właścicielem wspólmego majątku domowego jesft ojciec, który ponosi odpowiedzialność za jego itntejglralność i wzrost. Do wspólnej własności należała ziemia, [budynki mdeszkałne i gioispodaircze oraz. uzyskiwany w ciąjgu roku dochód z pracy wszystkich członków rodziny. Chiński dom rodzinny .składał się z kilku zespolonych budynków z grubymi ścianami dzielącymń poszczególne małe apamtafm<enity rodzinne. Gdy więc nasftąpował podział majątku rodzimego (dtotmu), 'to i'tak wszyscy pozostawali nadał pod jednym dachem, skazani na współzależność i współdziałanie w sprawach gospodarczych. Dom rodziny pozostawał nadal zespołem Mku- [niezależnych ognisk <rodtzininych. Zupełne wyłączenie Bię z ndego miało miejisce j<edynie wówczas, gdy dorosły syn efmiigtrował w paszukiwaniu pracy i z dała od rodziny pochodzenia zakładał właisną rodzinę pro-kreacji. Wówozas olirzymywał swój udział majątkowy w foirmie pieniężnej i zrzekał się pretensji do nieruchomego anająftku rodzinnego.

Podsumowując przedstawione wyżej iinfonimacje dotyczące struktury rodziny startoehińskiej, należy dla pełności i jaisności obrazu zaafkcenitcłwać, że owa wielka rodzina (tstt%g-tsi) miała swe odwieczne miejsce w kulturze narodu chińskiego jako grupa sziczególnego. rodzaju i doniosłościi społecznej. Poza wtspólnym bo-gacitwetm i głęboko zakorzenionymi zasadami współdziałania, dysponowała też własną ,,szkołą" dla socjalizacji irodzmnej młodego pokolenia oraz własnym miejscem kultu religijnego. Wspólny majątek był używany na opłaty związane z kultem przodków, wydatki szkolne, ceremonie weselne i pogrzebowe, pom'oc ubogim, aporządzamie k^iąg rodowych iitp. Dla utrzymania owego majątku rodzinnego w należytym gitanie, wszyscy członkowie roidziny musieli ciężko pracować i ponosić niemałe ofiary. Za to mieli pełny <udział w dumie rodziny^ jej chwale i "potędze" - nie tylko ekonoimicz-nej, ale i moralnej. Stąd -też rodzina (wiieilka rodzina) mogła sprawować nad nitmi wszechoigarniającą władzę od kolebki aż do grabu.
Tradycyjny system wielkiej rodziny chińskiej prze-'ttrw^ał kilka tysiącleci i niewielkim uległ zamianom w ogólnym procesie przemiain sip^eczMo-goł^podairczych XIX wieku. Chińczycy uznając wyższość dorobku cy-wilizacyjrio-techtnlcanego Zachodu i podejmując decyzję przenietsiienia na swe terytariuim niekitórych jego zdobyczy (proces ów zaczął się już w latach czitetrdzie-stych ubiegłego stulecia, po w-ojmie opiumowej), zachowali w pełni świadomość wyższości swej kultury, w tym także organizacji życia rodzinnego. Troska o zachowanie tradycji rodzinnych jest tu pojmowana jako obowiązek utrzymania na właściwym poziomie moralności narodu i j'ego wewmętrtanej zwartości *. Wprawdzie w
* Zob. T. Makino, Th,e Famity, s. 213.




zetknięciu się z kulturą Zachodu dokjotnały się ^ wne zmiany w systemie życia rodzinnego, ale towairzy- i szyła temu istilna tetnidencja umocnienia i zachołwaniia typu rotdziny poszerzonej. Dokonywało się ,to między 'innymi przez rozbudowę miejsc kultu p^rtzodków, umacnianie sytsjtemu wtspółnej własnoścli [rodzinnej ii niesłabnącą troiskę o pielęgnowanie genealogii rodzinnej.
Ta tendencja osłabła na początku XX wieku - po ustanowieniu trepufbliki w 1012 roku, a zwłatszclza po zmianach społeczno-pdliityciznytch jakie zaszły w tym hraju w maju 1919. Wówczas uznano, że dla uratowania Chin iniezbejdne są ilidedLojgiCizne i m)oralno-oibyczaj'O-we pirzeobrażenia zgodne z duchetm demiokracji. Wptrawdizie wtedy j^eszcze nie zaatakowano zibyt mocno konfuQjani!zimu, niemniej jednak jego wpływ na życie iindyiwiduailine i społeczne uległ powa-żnemu osła,bien-iu. Dokonało się to właśnie przez podważenie d&tychczałso-wych form życia i OirganŁzacjii rO)dziinne<j - Ściśle zespolonej z tyim syisteimem irełigijno-motralmym. TsttM.p--tsi uznano za otstoję tradycji i główną barierę połsltępu, za podatawę samowystarczałności ^ niezaletaności szła-ohtty chiinBkiej. Stąd zacząto atakować - głównie w środkach masowego przekazu - tiradycyjny system rodiziny jako główną pnzeiszkodę w ptroceSach indu-sibrMizacji i urbaniłzaicji kraju. Atak ów przybrał szczególnie na sile po izwycięlstlłwie rewolucji komuindlstyciz-nej po II wojnie światowej, kiedy wałka z wszeMcimi formami życia rełigiiijjneglo zosltała włączona do ptrogira-mu oficjalnej polijtyki państwowej. Jednak w procesie nacjonalizacji ptrywaitnej własności i nożwoju gospodarki rolinej i hodowtlanej opamto isię na sysiteimie wielkiej własności rodzinnej, którą niewątpHwie łatwiej było uspołecznić aniżeli rozdrobnioną własność małoro-dzinną. Dawne wie^lkie rodziny przekształcano w tak zwane komuny ludowe, funkcjonujące na całkowicie

zmienionych zasadach prawnych i obyczajowo-moral-nych. Badacze zgodnie oświadczają, że tradycyjne formy życia rodzinnego w zasadzie zupełnie uległy zanikowi w środowiskach miejsko-przemysłowych, a więc robotniczych, a tym bardziej inteligenckich s.
owd CiuHizatiow, Naw York
Największa zmiana dotyczy pozycji kobiety w spole-cz)eństtwie i rodzinie, i to bez wzgędu na ityp rodziny i charakter środowiska społecznego. Proces etmaincypa-cji kobiety zaczyna się od jej najmłodszych lait, gidy na rółwni z chłqpcami dziewczęta uczęszczają do podstawowych, średnich i wyższych szkół każdego niemal kierunku specjalizacji zawodowej. Kobiety przeszły w dużej mierze do pracy zawodowej poza rodziną. Konstytucja i prawo rodzinne uznają równość praw mężczyzn i kobiet i zakazują mieszania się komukolwiek w sprawy wolnego doboru partnerów. Prawo małżeńskie określa zasady dziedziczenia majątku przez oboje małżonków i dzieci, co jest rewolucyjną zmianą wobec dawnych sttosutnków, określających prawno-organizacyjne i moralno-c-eligijne oblicze rodziny. Wielkie posiadłości rodzinne - obecnie uspołecznione - nie sttanowią już ekonomicznej podstawy życia wielkiej rodziny, a prawo rodzinne wyraźnie ogranicza zakres władzy głowy rodziny, a raczej obojga rodziców. Są oni teraz odpowiedzialni przed zbiorowością lokalną za wywiązywanie się z obowiązków rodzicielskich i małżeńskich i mogą być naweit publicznie sądzeni za popełnione w tym zakresie przewinienia. Dopuszczono prawną możliwość rozwodu, o iktóry mogą się ubiegać obie sitrony, ojca zaś w zupełności pozbawiono jego dawnej władzy kapłańskiej i religijnej w rodzinie. Dawna zasada szacunku wobec ojca i miłości wobec matki zoptała zmie-
* Zob. C. C. Zimmerman, 1947.

70
 

niona w duchu posłuszeństwa d szacunku wobec rodziców, a troski i obowiązku rodiziców wobec dzieci. Kobieta, która dawmiej była ttylko "dtabierama s)obie" pirzez mężczyznę i czuła się obcą w jego rodzinie, teraz jeąt pośłuibiana i sftaje się na ró'wtni z nim pełn'0pirawnyni partnerem w małżeństwie (monogaimicznym) i członkiem w rodzinie. Dawne cereimonie związane z jej acfi-liacją do rodziny męża dziś zaatęjpuje praiwno-pańatwo-wy akt śłubu, co nie iznaczy, że w wieliu środtowJiskach nadal nie przykłada się wagi do pielęgnowania wielu tiradycji towarzyszących zaślubtinom. Dawny nacisk na to, aby żona weszła mozhlwie szybko i najpełniej w tradycyjną atmosferę rodziny swego męża - i ito bez wzgłędu na to, czy jest ona dla niej wystasrczająco zrozumiała i przyjemna bądź zupełnie obca i odpychająca - zostaje wypierany troską państwa i instytucji wychowawczych o kształtowanie u wszystkich młodych chłopców i dziewcząt "nowego ducha chińskiej kultury, rozwijanej w nowym komunistycznym społeczeń-stwie"'.
Dziś małżeń^wo nie oaniacza już tylko dojbrania, ptrzyjecia mowegio członka do rodziny {męża, ale właśnie wzięcie sobie przez niego kobiety za żonę. Z tej też przyczyny nie dbowiązuje dawne konfucjańskie okre-śłeinie go jako "ustanowienie gwiązku między dwoma osobami różnych rodzin, którego przedmiotem jest z jedinej strony służyć przodkom w świątyni i uwieczniać ich pamięć, z drugiej Oriony natomiaiś)t - służyć przyszłym pokoleniom" ^. Małżeńjstwto jeat d&iś związkiem między dwoma osobami płci odimiene)j, po-
Zob. Shu-Ching Lec, C?tma's, s. M.
Zob. A, Okaisaki, I/euoJtMtiow de to ^ctmiHe japowaMe, w:
des idćes stłr !a JamżHe, R. Prigent (wyd.), Paris
1954, s. 276.	,                   _ ^

atanawiająćytmi żyć razeim dla ich włajsmego dobra, do-bra ich dzieci, a przede wszystkim dobra chińskiego nasrodu. 'Nie wchodzi tu więc w grę ów - datwniej prawny - motmenjt związania dwóch rodzin, a porzetjo sprawa doboru partnerów, ich wzajemnego dosjtosowa-nia, uzyskała należłne miejsce nie tylko w sferze pra-wtn.o-dbyczajqwej, ale przeide wiszysłtkim w świadomości csainteresowainych isobą mł,odych i ich rodziców. Dawtne wymogi stawiane kandydatce na żonę - aby była zdolna rodizić idzieei, poda'tna na przyjęcie tradycji i reguł życiowych rodziny pochodzenia męża oraz zdolna do znoszenia trudów codziennego życia trod-zinnego
- zostają zastąpione prawnie określonymi warunkami ważnie zawartego małżeństtwa. ^ie znacizy to, że w prakityce życiowej nie przyznaje się iim iżadtnego miejsca w motywacji protmałżeńskiej. W pełni natioimiaS)t zachowała się dawna troska o kształtowanie u dzieci-
-ezłomków rodziny poczucia świadomiości wslpóHnojty ro
dzinnej, poczucia ,^my" a mię Jja" - stamotwi ona tbo-
wiem dogodny piomost diLa przejścia :ze sfery życia {ro
dzinnego d<o sifery życia Bjpołeazeństtwa i państwa ko-
munistyciznego.	*^, , r
2. System
to Kraju Wsch,odzqcegro Słowa
W imperium japońskim od najdawnietjBzych czasów uitrzymiuje się tradycja (ślady jej ,znajjdują się w najstarszym dokumencie pisanym z roku 712 przed Chr. - Kojt^i) głosząca, że kraj )ten jelst .o!d ptoc^ząitku swego istnienia rządzony przez człowieka-ibógtwo, iboga-,słońce w osobach jiego iluidzkich potomków. Rodzina cesarska zachowuje ciągłość tych pototmków piraez w^ystkie wieki, ona też jest matką-kolebką łudu japońskiego. Każda rodzina jiapońska, iznajdujajca tswe ddawiercied-

73
72
 





lenie w odwiecznej rodzinie fkrólewskiej, jesjt również odwi^eczną komórką ąpołeclzną, uwieczniającą iSię z po-kołl^enia na pokolenie. Jelj żyw'i członkowie - dła zapewnienia wieczno:ści rodziiny - musieli luciełeśniać ducha awych przodków. Tą drogą 'zastała zachowana nieprzerwana ciąigłość rodziny. W nawiązaniu do tej trajdycji, częsjto =w]p'isuje się na iśpianach grobowców r<o-dziców treści w rodzaju: "Tu leżą wszyscy zmanśi członkowie rodziny [...] - poczynając od przodka [...]". Od naljidawiniejiszych czasów rodzina była w Japonii szeroką grupą pokrewieństwa, składającą się z małżonków, ich irodziców, ich dzieci omaiz Miskich krewnych. Głównym zadaniem rodziny była {troska o swe uwiecznienie i przekazywanie następnym poko-leniom "ducha rodzlinnego". Cała orgainizacja życia rodzinnego była właśnie pomyślana ze wzigłędu mia tętn ceł. Służyła mu władza głowy rodziny, system dziedziczenia, zasady adopcji, ceremonie małżeńskie. Wypracowywane na przestrzeni wieków, stały się z bie^ giam czasu niepisanym kodeksem rodzinnym, zespołem n'orm rygotrysltycanie przestrzeganych w (każdej rodzinie i znajdujących .sizeroką ajprobatę państwową i ąpo-ł^eczną. Dopiero wydany w 701 roku pto Chr. Kodeks ery (dynasjtii) Taihio, obejmujący także ustawodawstwo rodzinne, w jakimś sensie wypiera itamito niepisane prawo, wchłaniając jednak jego istoitę, myśl przewodnią. Kodeks ów inlspirowatny był przez prawo Tang, rwpro-wadzone do Japonii dzięki częstym kontaktom z Chinami na początku epoki średniowiecza. Wtniósł 'On pewne mowę reguły prawne dotyczące także życia małżeńsko--rodzinnego, wzbogacające bądź wypierające niektóre tradycyjne elementy isjtarojapońskiegio systemu rodzinnego". W 718 roku Kodeks Taiho zostaje zastąpioiny

Kodeksem Yoro, po nim wprowadza się jeszcze kiłka
kodeksów na przesttrzeni .średniowiecza, następnie w okresie dynastii Kamakura, Yedo czy wreszcie w arze M*eiji. Właśnie w tym ostatnim okresie zaczyna się seria reform ustawodawstwa rodzinnego 9. Niezależnie od tych freforim, podstawowa koncepcja rodziny uitrzy-muje się nadał. Dzieje się 'to dzięki feudalnemu cha-'rakjteroWi państwa oraz ogromnej trosce o zachowanie tradycji, której nie zdołała w zupełności przełamać do-kotnana w XIX wieku reforma dynastii Meiji. Tradycyjna koncepcja rodziny sttainojwiła w Japanii injtegral-ną część duchowego dziedziiottwa narodu, którego utrzy-manie przyśiwiecało każdej reformie i opartemu na niej prawnetmu, polityczinemu czy gospodarczemu ustawodawstwu.
Istotnymi wyznacznikami japońskiego isystelmu rodzinnego były od najdawniejszych ctzaisów: autorytet głowy rodziny, sukcesja władzy i majątku, adopcja, wreszcie rodzinny, a nie prywatnto^osohowy charakter inatytucji małżeństłwa, wyznaczający status społeczny {nowożeńcom.
Auftorytet głowy rodziny izasadzał ,się nie na moralnych czy <o&ofbowych cechach charakteru, ale na społeczno-miorałnej tradycji i prawie rodzinnym, nakazującym posłuszeństwo, cześć i poddanie "pierwszej i najbardziej todpowiedziałnej osobie w rodzinie". Prawem i obowiązkiem tej osoby było rządzić rodziną, cłtaczać qpieką każdego z jej członków, rozkazywać im i przewodzić w życiu. Tak rozumiany autoryteit miał gwarantować wewnętrzny spokój w rodzinie, jej dobrobyt i stać -na straży ciągłotści rodziny. Podbudowany był specjalnym systemem uprawnień o charakterze absolutnym, obejmujących nawet sferę życia i śmierci

Zob. A. Oka^saki, L'euołM.tton, s. 278.
Poi. K. Ariga, Iwił-odMcttow, s. 200
 

75
74
 





członków rodzimy. Wprawdzie kodeks rodzinmy epc Meiji ;zakreśHa ,^pra^wu głowy domu" mieco węższy sięg, aniżeli puzyzinawała to dotychczasowa tradycje i praktyka społeczna, niemniej zezwala głowie rodzinyij na zobowiązanie poszczegółnych członków rodziiny d^ wspóLnego tzaimieszkalnia, a -tym saimym potdidania się^ jego władzy pod karą wykluczenia z rodziny. Co wię-^j cej, betz zgody głowy irodizijny żaden z dorosłych do*j moWtników mię może się żenić ani wychodzić za mąż,^ a natwet wpisywać nowonarodzonych dzieci na listę domowników {(stanowiącą podstatwę genetailog^ii inodiziin-nej). WszeNkie działania członków inodziny spnzełczme z jego wolą były [traktowane w kategoriach "ajbrodni przeciw władzy głowy rodzimy". Za lszc'zególhą zbnod-nię uważamy był brak szacunku synolwiskiego i pra^wo datwało igłolwie srodzimy daileko Idącą swobodę sur<owego za nią karania. Najcizejstlstzą 'karą było zerwanie stosunków rodzininych lub nawett iwypęidzenie z domu. Talki członek rodziny był wymazywany z rejestru domowników i stawał się tym .samym clzłojwiekietm poza prawem.
Sukcesja w kierowaniu domem była fW ąposób nader dokładny przemyślana. W sytuacji konieczności zastąpienia głojwy rodziny - starość, choroba, dotŁegli-wości fizycizne bądź psycMczne, a iwre^szcie śmierć - prawo każdej epoki wyznaczało jednego z synów. Władza ita nie była nigdy dziedziczona w spotsób jedmoUty; to, który iż synów mógł być nią obdarzony, zależało od epdki. W tstarożytności - zgodnie iż tratdyiciją za-wartą w Księdze Ojtłt - młodszy syn miał ni^jedno-krotnie pierwszeństwo przed sltatrszyim. Pnajwodaw)s!lhvo okretsu Kamakura dawało głowie rodzimy pełną swobodę wyboru jednego spośród isynów. Wybierał w zasadzie najbardziej] uzdołniofnego. Ta reguła utrzymywała się do czasu wojen wewnętrznych i epoki Yedo.

W warlśtwie Tycer^kięj władzę głowy rodźmy otrzymywał najczęiściej isyn najbardziej waleczny. Pdtem przyjęła ,się zasada, zgodnie z którą władzę [przejmował najsttanszy syn w ro-dzimie, a w jpnzyjpadku jeigo chiocoby bąjdź niezdatniaści, wybieratno masitępnego według urodzenia. Nie było rizeczą zuipełmie wykluczoną, aby niekiedy ową funkcję prlzejjmdwała cói^ka - ma przykład gdy brak było w rodzinie potomka imęskie-go. Osoba przejmująca iwładzę głowy rodzimy dziedziczyła tym samym cały imajątek rodziny. Aile <qdziedzi-czone dobra nie sjtawały się w pełnym tego słowa zna-ctzeniu jej własnością - poza dobrami ,zdobyityimi na własną rękę. Naistępca stawał się jedynie zarządcą dóbr rodzinnych, które był zobojwiązany przekazać po .sobie w stanie nietkniętym. Dzięki temu własność rodzinna, jako podstawa materialna i praiwma roidzmy poszerzonej, mogła być zachowana prizeiz wieki. Zasady tte prize-trwały niemal do czasów <nam współczesnych i dopiero reforma prawa rodzinnego przeprowadzona po H wojnie światowej, obalając prawo głotwy rodziny, nakazuje dzielić na równi cały majątek pomiędzy wszystkie dzieci w rodzinie.
Problem adopcji wyłonił się ze Względu ma ko-lueoaność zapewnienia ciągłości rodzinie i władzy głowy rodziny w syttuacji, gdy nie było podomka męskiego. Już kodeks rodzinny dynastii Taiho określa dokładnie zasady adopcji, dopuszczając ją jedynie w sytuacji braku w rodzamie podomka męskiego. W takiej sytuacji nakazuje poszukijwamie następcy w ramach wielkiej rodziny - aż do czwa-rłtego stopnia pokrejwieńsitwa. W epoce dynastii Shegoun .zmieisiono wymóg adopcji następcy ,z linii pdkrewieństwa, ale za to wprowadzano pewne warunki o znaczeniu ąpołebznym - zarówno naisjtępca, jak i atdopitujący ojciec musieli pochodzić z tej saimej warstwy ąpołecznej. Zatsadę tę zniesiono
77




w kodektsie epoki Meiji, a praktyka poszła w kierunku adopcji spośród osób -spokrewnionych. Dopiero po II ' wiqjjnie świiafbdwej zniejsilono jakiekoliwiek rw tym zakresie wytmagania.
Ustrój małżeński był uwairunk.owa<ny 'troską o zachowanie "Wieczinoaci" ro*dz!iny. Małżeństwo było ^'w .tradycji i prawie japońskim trakttowane jatko forma społeCiZMej i biołogiciznej gwarancji ofwej wieczności. Młodzi nie dobierali isię salmi, ale czynUi to za mich i w ich imieiniiu specjalnie obdarzeni zau<fainiem po-średinicy - rajkowie. Gdyby się bowiem żeniono bez ich udziału, to mogłoby się to dziać kosztem owej "wieczności" rodziny. Z podobnego powodu przyjęta była zasada patrylokacji -.ciągłość rodzinie mogła bowiem jedynie zapewnić praktyka zamieszkiwania nowożeńców w domu rodziny pana młodego. Oczywiście, nie było ono zawierane bez zgody obu zainteresowanych stron, jednak zgodnie z dawjnym obycjzajem potrzebna była przede wszysitkiim akpeptatdja głowy rodziny. Bez tej akhepitacjji młodzi nie mogłi zawrzeć związku małżeńskiego i zamieszkać <w rodzinie. Po zawarciu ywiątz-ku małżeńskiego, ipainna młoda aultomajtyc^aiie stawała się pełnoprawnym członkiem nodizjłny swego męża, który miał obowiązek uroozys)telgo wprowajdzeinia jej do domu siwej rodźmy pochiodzania. Zajwaze więc .zawarcie małżeństwa otzina,cjzało dla {kobiety kotnieczniość wyjścia z 'własnej rojdzijny i stbatnita się człbtnikieim nodziny swego męża, dJa mężcjzyzyiy inaitoimiagt wiązało się z przyjęciem żony do awej rodziny oełejm [zagwaraMto-wajnia tej ostatniej - pdpirzez urodzenie synó^w - długołwiecizn-ości.
Sitattuis młodego małtżeńsitwa, jak też sitiatiuis spo-łelciany ino;woniariodz<onego dziecka,, były dokładniie określone przez kodeks rodzinny. Małżonkowie stawali się pełnoprawnymi [członkami rojdzijny ipocho)d'zemia mę-
78

za, padojbnie jak każde ich tdziecko, jeśli zarółwno ołni jako r;adizice oraz rodzice męża jako dziadkowie po-ątainowili zgodnie podając taką decyziję i wjpisać je ma
listę domowników. Sprawy te dokłaidnie określał ma przykład .Kjotdetkis ery Taiho *".
Kito <wcho(d)ził do grotna domowników? Z wykaizów rodzinoiych ery Taiho i Yopo wynika, że do grona członków rodziny izaliczatno: ojca - głowę iroidziKiy, jego żonę, jego matkę, jego konkubiny, jago dzieci, jego braci ,z 'żonaimi i ich dzieci. Rodzina taka liczyła przeto !około trzydziestu osób, a były przypadki, że liczba ta dochodziła do situ i więcej. Trudno więc sobie wyobrazić, aby tak wiele [Osób - tworzących częis)to kilka rodlzin prokireacji - mogło żyć pod jednym wspólnym dachem. Poza nielicznymi wyjąitkaml lutdzi bogaitych, nikt pirzecleż nie mógł isobie poizw^lić ;na wybudowanie wys)taircząjąco ob^szemych domó^w, zdolnych [pomieścić po;d jednym idiachem kilka czy naiweit kilkanaście rodzin prokreaeji. Ntaletży więc przyjąć, że dzieci - synowie - głowy rodziny żyły po zajwarciu miałż-eństlwa we właisnych doimośtwach, poztoatających ze sobą w jakiejś formie ekonomictzno-^praiwnej i mo-raiłnej .zależności. Kodeks epoikii Melji zabraniał -na-sitępcy głowy rodziny zakładania własnego oghłdka ro-dzitninego poza damem ojcowskim i j^dmocześnie do-putszoział, aiby pozostali członkowie rodziny - izta zgodą głoiwy rotdiziny odłąctzali isię od trzołnu podzimnego i za-kładałi iStwe niezatLeżne ogniska domowo-roidzinne. Po-zostaiwald oni jedjnak w morailnej i prawnej łącaności z własną rodziną pochodzenia (mężczyźni) i mieli współdziałać -nią rzecz jej długowieczności. Qd tego też czasu nie ^potyka się w rejestrach rodzinnych tak wielu
M Ror. H. 'd'Alm&ras, Małżeństtoo M różfn/ch. 'n.arodóto, Warszawa 1904.
79

osób, należących do różnych pokioleń i linii pokirewień-:JI sttwa.
Zasadnicize z im i a m y dokonały się w rodzinie ja-! pońskielj dopiero po II wojjnie światotwej ". Reforma! praWa rojdzininego przeprowadizioina wówczas zniosła! przede Wszystkim wszei!ikie .prerogajtywy głowy rodzi-j my, likwidując tym samym problem dziedziczenia tej! władzy i ewentualnej adopcji. Ideologia "Wieczności"* rodziny ustępuje miejlsca nowoctzesinej koJncepćji rodzi--ny, traktowanej jako czasowa ortganiiztacja życia współ-notowego opartegio na prawnie zaiwartym związku mał-żeńskim. O zawarciu zwiąiztku decydują wyłącznie dbie zaT<n(teT^^o(wane stropy, prawo nie zna imstyttuciji raj-ków, nie wymajga też zgody irodzicójw na małżeństwa ich dorosłych dzieci (H8 Itajt dla mężczyzny i 16 łat dła kotbiety). Najtychmiast po tzawamcm małżeństwa młodzi wchodzą w nowy <stan cywilny, uniezależniając się w .zupełności od Fodziny pochod&etnla i to zarówno pojd wzgłędetm prawnytm, ekołnomicznym jak i moraJMo--otbyclzajjowym. Oczyiwiście, jest to jedynie wytmóg nowego prawa. Badacze ,stoją zgodnie na stanowisku, że jednym cięcietm pra*wa nie da się złilkwidować zako-jrzetnionych od wieków przekonań, postaw i zachowań ludności w Kraju Wschodzącego Słońca.
J. AMżeiMttoo i to społecaełłstttMe
Zarówno struktura rodziny, jak też status jednostki w rodzittiie i społeczeństwie są na subkontynencie indyjskim wyznaczone panującym itaim syMemem filotzioiii życiowej, określającej wszystkie sfery życia człowie-

ka. Jak wiadomo, duch tej filozofii zdstał ny cizęściotwo przez biololgiczne ,potrtze)by człowieika, w większości jednak odz;wiercie;d!la panujący tu systeim wierzeń rdlijgijtnych, głoszących nagrodę i .szczęście dla swych wyznawców w życiu przyaziym. Iistota zaitem wapiOm-nianej filozofii -siprowaidiza -się do takiego kształtowania sposobu życia człowieka, aby, wyrzekając się wielu dóibr i przyjemności tego światta, poprzez 'sł-użbę bliźnim mógł zaisłużyć na nagradę iw życiu przyszłym. Bliźnim można służyć Yarójwno w ramach apołeczności rodiziiinnej, jak i w .sizeitstzych zibiar-oiwościach.
Życie w rodzinie i (społeczeństwie winno zateim być traktowane w kategoriach prób i doświadczeń, pqprze'z któire je]dn'oistka zasługuje na ,szJc,zęście w życiu przyszłym. Nie wolno jej jednak rezygnować z owych prób i doświadczeń, istanotwią one bowiem dla wiernych siwego rodzaju drogę oczyszczenia. Pierwszorzędne znaczenie ma tu życie małżeńskie i rodzinne - ono stanowi przygotowanie do życia w szerszych zbiorowośćiach, ono też daje tszanse zibawiieńia. Od najdawniejszych bawieni czasów wierzono, że pierwszym celem życia małżeńskiego jest wydanie na świat potomka (męskiego), który - jako wyłąciznie upratwniony - oddając bóstwu należną cześć przez składanie ofiary, może wybawić rodziców od potępienia w życiu przyszłym *s. W ten sposób każde następne pokolenie ssłuży poprzedniemu, a służba ta obejmuje istotną .sferę egzystencji człowieka - jago szczęście w życiu tpozazietm^kim. Zaitem życie w małżeństwie i 'radtzeniie dzieci (zwłaszcza płci męskiej) leży w najwyższym ianteresie każdego Hindusa.
FaJkt, że to potomek płci męskiej jest jedynie upratw-
is Zob. A. Khan, Chałtges tn, the Status of tłte m the FamKy tn th.e Indo-Pakistaw SMb-CołttŻTteKt, w: s. 236.

6 Socjologia małżeństwa ł rodziny
 

niony do złożenia /wspomnianej ofiatry przebłagalnej i wybawienia rodziców od {potępienia w życiu przyszłym, leży u podstaw 'zasadniczego podziału ludzi na więcej i mniej godnych, o niższej i wyższej pozycji społecznej nie tyłko w .społeczeństwie, ale przede wszy-stlkim w rofdzinie. Oczywiście, oczekiwanym dzieckiem jest zawsze chłopiec. Pozycja dzlewczytny, a potejm kobiety jes)t z kaniecizmości niższa, zawsze zdominowana przez szczgólnie ważną - z punktu widzenia zbawienia - pozycję mężczyzny. To on jest przecież powołany do spełniania najbardziej liczących się dla egzystencji człowieka cizynów. Jego ujdziałełn jest przyczynianie się do szczęścia wiecznego irodziców.
Struktura rodziny hinduskiej była wyznaczona wtspotmnianą filozofią życia, jak też uznawaną w tym społeczeństtjwie od cizasów naijdawniejszych filozofią i ideologią narodu. Rodzina miała charakter ipatriar-chalny, a wtzory jej życia były określane typem społeczności, której stanowiła część. Rodzina stanowiła podstawową część składową plemienia i jej pozycja w ramach plemienia była podobna do pozycji jednostki w rod zimie. Uprawnienia głowy rodziny odzwierciedlały wiernie zakres władzy przywódcy plemienia czy Osady. Na skalę rodzinną dysponował on nieograniczonymi możliwościami spraiwowiania kontroli nad członkami [rodziny. Interesy jednostki, stanowiąc integralną część interesów rodziny, a te - interesów szerszej zfbioiro^ wości, musiały być w sposób jednoznaczny podporządkowane wymogom dobra pOnadindywidualnego. Droga jednostki do osiągnięcia pełnego istatuisu społecznego <pr!owadziła pojprzeż wyrzeczenia i role pełniione na rzecz rodziny. Liczył się przy tym nie interes małej rodziny prokreacji, ale dobro wielkiej rodziny jako dominującego typu życia rodzinnego i społecznego Hindusów. Obowiązywała przy tym pełna solidarność

dzinina - zdrowe i zdolniejsze jednostki musiały kompensować słabości i niedostatki słabszych.
Od najdawniejszych czasów życie społeczne Hindusów przebiegało w ramach .systemu kastowego. Podział kastowy społeczeństwa, ukształtowany i podtrzymywany przez warstwy wyższe, stał się z biegiem czasu drugim artykułem wiary - obok ofiany przebłagalnej, składanej bósltwu przez potomka płci męskiej w injten-cji szczęścia wiecznego rodziców. Kasty 'składały się z rodzin, a nie jednostek. Każda rodzina w kaście czy plemieniu, podobnie jak każda kasta czy szczep w szerszej zbiorowości, miała wyznaczone z góry prawa i obowiązki. Jak rodzina była odpowiedzialna wobec kasty czy plemienia, tak te ostatnie odpowiadały .przed szerszą zbiorowością Lokalną.
Prawa i obowiązki jednostki w rodzinie były określane interesem dobra całej społeczności rodzinnej, a troska o to dobro należała do głowy rodziiny. Praca poszczególnych członków i uzyskiwany z niej dochód składał się na dochód całej rodziny, a indywidualny udział w korzystaniu z niego był określony .potrzebami wszystkich członków rodziny. Dochody przynoszone przez poszczególnych członków gromadzono we wspólnej kasie, ;nad którą pieczę sprawował ojciec - głowa rodziny. Pozycja jednostki w rodzinie stanowiła wierne odzwierciedlenie pozycji rodziny w danym rtypie zbiorowości. Podobnie jak wyższe kasty miały szersze uprawnienia w życiu .społecznym, tak też jednostki w rodzinach należących do tych kast cieszyły się bez porównania szerszymi uprawnieniami aniżeli członkowie rodzin należących do kast czy zbiorowości niżej wartościowanych społecznie. Poza tym pozycja jednostki w rodzinie była wyznaczana stopniem rozwoju cywilizacyjnego zbiorowości, której rodzina stanowiła nieodłączną część - jej inomadycznym bądź osiadłym
<*	33



tryfbejm życia *s. Indywtijduałne prawa j^etdnostki były najbardziej ogranłclzane w cfłnielsiemiu do tsfery życia łnftytmtnego, małżeńjskiego i jdizieldziczenia własności rto-dtżinjnej. WiazeUKie decyzje w jtym zakresie tbyły możliwe wyłącznie przy ibeziwzglejdneij akjc^etptacji głowy rodziny. Zawjsze muisiał w tych przypadkach przeważać inte,Ties całetj rodzimy nad pragntiwiaimi i dążmojściami poszczególnych jej cizłomków.
Zmiany iw sitirukltutDże i stylu życ;ia rodzimy ma Półiwysjpłe Injdyjiskijm zajclzęły się już w VIII wieku po Chr. i wiążą się z wpłyfwami iisłamu, kttóry wyznaje diametiralhle inną niiż hindiulizłn filozofię życiową, inny system wierzeń i wartości. Jak wiadomo, jedną z podstawowych :zaisald filozotficanych isilamtu jeisjt indywi-dualina ojdpoWied!zlmJm.ość kaiż^deigo za awe abawienie. Nie jeBt mu też :23nama prajkityka pokuty - ofiary ^kła-dasnetj iza rojdziic-ó(w. Nie zma podziału kantowego, a ideał-ny typ społeczeństwa widzi w zrównaniu ludzi wobec siebie i wobec Ałjlaha. Na skutek prizemikamia ideologii Mamu w głąb sutbkomłytneinttu imdyjisikiego, zaczyna się propeis dsłabiatnia patniującejgo )taim od wieków systemu powszechnego podporlządkowainia - j^dinotstkti rodzinie, rojdziihy kłamoWi bądź szczepowi, szczepu kaście i kaaty szelriazej zbiorowości. Jekłnosjtka ma oczywiście wyraźne prawa i Obowiązki wiobec swej rodziny i zbiorowości potnajdrddzmlnej, nie przekreślaśją one jednak jej swo^ body działania na włalsną odpowiedzialność i we własnym imjteiresiie.
Na^wróicoirtie na islam jiedinositki i rodziny odrywają się więc od !s)wych kłanów, wyłącizają z kals)t i plemion łWorząc j e d n ą, ziuniJormizowaną spiołeczność pań-stwowo-treligijną. Jak wia)doimo, riozbicie politycizne
dejiwy Pfed?M Asie, Indie
^ Zob. B. Hroźny, a Kret%, Praha 1914)8, s.72.

tndii miało począltek w rozibiiciu religiijnym, porzucaniu hinduizmu. Razem z przenikaaiełm islamu, tałaże nowy system prawny - przepisy Koranu. - zaczyna
wypierać tradycyjne wietrzenia, podziiały i ifiloizofię ży-cioiwą Hilniduśow. Wysokie miejsce w hierairchii społecznych i religijnych wartości zajmuje tu nie rodzina, ale właśnie jejd-nostika. 'Zaróiwno chłopiec, jak i dziewczyna z chwilą dojścia do okresu dojirizałoiścii osiągają pełnię niezależności działania, decydowania o .sobie. Miogą się żetnić, wychoidżić za mąż według własnej woli, domagać się swego dzieidżilctwa i odłąc'zać się od urodzimy. Była to - jak widać - na wjskroś r^wtotlucyjna filoziofia życia w porównaniu iż filozofią społeczną hinduizmu. Nic prizelto dziwnego, że w niedłujgtijm c,zasie zdołała oibjąć szerokie kręgi - iSzczegóHnie niższych warstw - ludności Półwytsipiu Imidyjskiego, wprdwadza-jąc nowy sy)sitem waintości ^połecztno-mtoralnych, w tym i rodzinnych. W itakiej sytuaicji griupy społeczne pozostające poza wpływami islamu luib też przeciwstawiające mu się x całym wysiłkiem, zachowały w sposób nienaruszony dotychczasową fildzofię życia i kształtowany przez nią porządek społeczny - więc także system małżeń^kOr-fojdżinny. Nieminiiej jednak historycy kultury iin}dyjtskiiej są zdania, że pomimo nadzwyczajnego wysiłku [Wkładanego przetz wiernych wyznawców hiniduizimfu w zachowanie w stanie nieniarusZiOnym [tradycyjnych wierzeń i wartości społectzno-imoralnych, barjdziej postępowe (itu znaczy to indywiidualiiSitycane) idee islamu w sposób niemal ibeziwiddny przenikały mentalność szerokich warjsttJw ludności nie dotkniętej bezpośrednim wpływem filozofii społecznej islamu **. Zasadnicze przeobraiżemiia sipołeczne, nie omijające
M Zob. J. Auboyer, Ż^/cże codzieKłte w dawnt/ch Iwdtach, Warszawa 1968, s. 162 i nasł.
85

również sfery życia małżeńsko-rodzinnego, zaczęły się jednak dopiero w XVIII wieku - razem z przyjściem Anglików i systematycznym wprowadzanidm europejskiego systemu szkolnictwa i wychowania pozaszkolnego. W ramach wielu reform [Społecznych i prawnych, zabroniono niektórych praktyk o charakterze ryttuałnO--religiijnym, a częściowo i rodzinnym (surowo zakazano palenia żywicem wdowy razem ze zwłokami jej zmarłego męża), uznano prawnie powtórne małżeństwo wdowy. Przestano traktować wielką rodzinę jako głótwmie obowiązujący typ życia 'rodzinnego i świętość narodo-wo-treligijjną, upowszechniano tyip rędziny małej, dwu-pokolemiowej, [zupełnie niefzależnej od rodziny pócho-dzehia zarówno jeszcze za życia, jak i po śmierci rodziców młodej pary małżeńskiej. Tym samym zmniejszono zakres władzy i sferę działania głowy rodziny. Szczególne nasilenie ojwytch przemian zaczęło się w .czasie, gdy administracja brytyjska, tworząc nowe przedsiębiorstwa i urzędy, anigażoWała do pracy młodych i wykśzltałconych po europejsku chłopców i dziewczęta, dla których konieczność zmiany miejsca zamieszkania oznaczała możliwość wyrwania się spod władztwa rodziny pochodze{nia, a szczególnie głowy rodziny. Powstające wówczas nowe ośrodki zamieszkania - osiedla przyfabryczne - stawały się pierwszymi oazami :uniezaleiżn!ionej dwupokoleniowej rodziny. Po uzyskaniu przez Indie niepodległości w 1947 roku 'zaczął się nowy, dalszy proces demokratyzacji życia .społecznego, obejmujący również rodzinę. W 1955 roku wprowadzono prawo rozwodowe i przyznano kobiecie prawo do posiadania prywatnej własności, weszło w życie nowe prawo spadkowe i prawo dziedziczenia - na wzór prawodawstwa europejskiego. Wszystkie te akfty prawne sprzyjały ogólnemu procesowi kształt&Wania

poczuciia wolności i niezależno!Ści osobistej jednostki w (rodzinie i społeczeństwie.
Syjstem klanowy utrzymywał się w niektórych tylko - górzystych i trudno dostępnych - regionach kraju. Jego przettrwaniu sprzyjały częslte <okresy głodu i niedostatku. Struktura życia małżeńskc-arodziinnego jest tajm daleice zróżnicowana; poszczególne, oddzielone od siebie klany ctzy szczepy rządzą się własnymi systemami normi moralnych, magicznych czy reliigijno-praw-nych. Zdaniem Alimdada Khana, nie jest tam rzadkością mątrytlineat, maitirylokacja, a nawett matriarchat *s. IMsiejjsze władze państtrWoWe podejmują liczne wysiłki zmierzające do ojbjjęcia także tych grup ludności nowoczesnym systemem szkolnictwa, a przede wszystkim obowiązującym w całym kraju systemem norm praw-no-4moralinych.
W wyniku tak wszechstronnej działalności państwa i prawa, a szczególnie systemu oświaty, przeciętna rodzina hmduska nie jetat już rodziną pattriarchałną ani tym bardziej rodziną wielopokoleniową. Sjtaje iSię na szeroką skalę 'rodziną małą i zindywidualizowaną. Jednostka syistematyczmie otrząsa się z nakładanych na nią piizez wieki ograniczeń rodzinnych, kastowych, klanowych czy plemiennych, a ulega coraz szerszylm wpływom i kontrjoli państwa. Krępujące ją do niedawna normy moralne i obyczajowe o charakterze grupowym (kastowo-plemiennym) ustępują miejisca normom moralnc-prawnym o szerokim, ogólnopańsitwo-wym znajczaniu. Dotychczasowe wychowanie i nasta-wiemie prorodzinne jasit zdecydowanie wypieraine przez system myślenia i nastawienia ogólnoBpołec.znegłc-. Jednostka wchodzi w bezpośrednii kontakit z władzą pań-
^ Zob. A. Khan, Chawces, s. 239.

86
 

stjwotwą, pojśirednicttwo riojd'zimy inie ma 'tu więcej racjji
bytu; tą też kłrogą słabnie lujb nawet zaniiika dottych-
czaisowy wpływ ro)dzitny. ,-.,	,
4 Rodzica to świecie
Mówi się, że Mam to wHęCejj niż religia, a     -
więcej niż święta ikstięga. Islam to szczególny typ cy-
wilizacji, obejmującej niema'1 500 m'ln łudzi podpo-
rządkowujących swe żyjcie swoiisttemu koddklsowi -rełi-
gfiijno-morałniemu, obejmując^emu wiszystkie dzieidziny
życlia, w tym przejdę 'Wszystkim - życia mał^żeńjsko*-
-giodizijnnegoM. Właśnie ro!dz&na muzułmańsika jejst in-
stytucją typową dla tej cywilizacji i odróżniającą ją
ołd innych isyjstepnów kulturowych. Zafniiim l^tał się obo-
wiązującą w tej cizęśdi głobu zieMskiego reliigią i cy-
witlizaicjją, iisiLam zaattaikował ważniiejsize injsjtyłttujcje ży-
cia sp^eicznego, zmieniając [dogłębnie ich ramy ze-
wnęjtrzne, a pnzede wszy^tklim ^tTtuiktturę 'we,wnętirz[ną.
W oidniegietniu do radzimy, otdtdJzdałyjwiainia ^amu objęły
wszystkie niemal jej poid&tawowe elementy modelowe.
a) Cech!/ rodźmy arabsMej pr2edmM2ttima%s?c:ej
Przed inwazją ijsiLafmiu rodzina w śwłecie araiblskiim miała charakter grupy egzogamticiznej - dla zachowania pozytywnych cech raisy obowiąizyjwał doibór partnerów nie wewnąłtirz, ałe poza klanem. Konieczność egzogamia wynikała też z pofHgiiniiCznego charaiktetru małżeńisttwa. Z punłatu wijdzenia śtrukjtuiry włajdzy małiżeńislbo-iro-dzinneij mafmy tu klaisyczny [przykład w pełni rozwiniętego paftjriartchaitu. 'Znainio różne iorimy xalw<ietrainti&
^ w
J. Ray, Factettrs d'ćuo!ttttow de !a s. 383.

zwtiązków małżeńiskich. Najjczęśtiej spotykaną był wykup panny młodej z rąk jej ojca, opiekuna bądź "właściciela". Przez przyjęcie zapłaty ojciec cizy opiekun ujawniał gwe prawa do kandydatki do małżeństwa, natomiast przy&zły -mąiż dokonujący wpłaty uzyakijwał pełne prawa idso żony. Wie była tu potrzebna zgojda zainteresowanej kobieity, a zajpłaltę mogło zasitąpić porwanie, które kładło automatycznie kres władztwu oipie-kuna nad kobietą na wydaniu. Zdobyta jednym z powyższych sjpo)sobów, przyszła żona była oficjalnie wprowadzana do domu jej przyszłego męża. Inną formą małżeństwa - bardzo piętnowaną społecznie - było tak zwane małżeństwo czasowe: mężczyzna żenił )3ię w danym iszczepie czy plemieniu tną przykład z okazji czaisawego ttam potbytu. Mógł przez to Izaimieiszkać iż daną kbbietą, ale też mógł ją zostawić, gdy zmieniał miejsce pobyitu. Zrodzone z takiiich związkó-w dzieci pozdsta-wały przy maitce, należały do jej plleimienlia, otrzymywały jej naiżwiisko. Miały jednak prawowitego ojca - aczkolwiek bardzo często w Ołgóle go nie znały. Mał-żeńs^wa tego typu mogły być łajtwo ro<^wią:zane z woli kobiety. Gdy wyrażała chęć oddalenia męża, iatar-czyło, że przeimieśoiła wejście do namiotu: fakt ten oznaczał [dla niego, że już miie tjeist oblubiieńcem i nie mia tu czego .stzulkać. R:za)dziej spotykaną foartmą mał-żeńsjtwa były Związki ząwieiriane przez bogajte ko[bie'ty jeidnotcześnie z wieloma mężczyzinami. Uprawniał je do tegio faktt poisiaidantia majaku wytstarczafjątcego do u-trzymaniiia polianidrycznej trołdziny. Zrodzone <z takich Zwtiązków dizieci były przez majtkę puzypijsywane temu mężowi, którego 'ona tsania uznaiwała za ojca, albo który ze wzgłędu na podobieńsltiwo fizyctzne z dzieckiem mógł być posądzony o ojcostwo. Był^) też praktykowane oddaiwtanie przez niepłojdinego męża iswej żony tną "służbę małżeńską" bogatemu i imoiżKiemtu mężczyźnie w

plemieniu, alby łą drogą zdobyć pojtomtstwo. Odebranie ^wypożyczonej" tżony nas)tę)powało po stwierdzaniu faktu jej zajścia W ciążę. Urodzone w tten sposób dziecko inąż uznawał za własne i otbdairtzał ;je wszelkimi należnymi prawami.
Wynika z powyższego, że isy{tuac!ja pra^wna i moralna kobiety była nadzwyciza)j {trudna. Mogła otna zerwać zwiąizek małżeński jedynie we 'WEpomniainym. wyżej "małżeństwie czasowym"; w pozostałych przypadkach dokonywałb aię to ałbo przaz porozumienie męża z dawnym ojpiekunem koibiety, aljho pirzez tirzykrotjne je-^noi^tnpnnte oświadczenie męża, iże 'zryłwa damy związek *?. Władzia w rodzinie należała wyłącznie do ojca. Obejmowała ona praktycznie wszelikie sfery życia dzieci - szczególnie córek. iNiechcIiatne córki miotgły być zaraz po urodzeniu zakopane &ywcelm w tzieimi. Z woli ojca mogły [też być skazane na dożywotni celiibait. Córka tnie miała żadnego udziału w dotboirze katndydajta na męża. Wyjąttkiofwo też licizono się ize zdaniem matki. Wyłączna decyzja pozostawała w geatii ojca. On .też musiał przyjąć z powrotem do swego domu opuszczoną przez męża córkę. Większe uprawnienia przysłuigi)wały syniowi, który imógł ma przykład tną własną rękę szukać kandydatki na żonę - ale pojąć ją mógł wyłąciznie za zgodą ojca. Gdy decydował isię na pozostanie W rodzinie pochodzenia, stanowczo podlegał władzy ojcowskiej - gdy wychodził z domu, kończyła się nad miim ta władza.
&) Wpłytc isławMł
Islam w pełni przyjął monoteizm judaistyczny, a na-wejt go umocnił. Aile w tobajwie, aby nie &osjtały przyjęte przez nawróconych iż pioganstwa obyczaje żydowskie,
*? H. Kabalan, La famiHe Ara&e, w: TransactźoM, s. 291.

podjęto trud opracowania isystetmu reUgijno-^noralne-go i iappłecizino-obyczajiowego, k)tóry by mógł stanowić jedinoznaczine 'zaprzeczenie judaizmu. Zdaniem znawców zagadnienia, niektóre z muzułmańskich zasad życia społeciznegb, a zwłaszcza rodizanmegi&, dają isię rozumieć - pomimo ich bezsensowności - właśnie w kontekście przeciiwtstawiemia judaizmoiwi ^^*
Rod^zina muzułmańska jest tswego rodzaju agregatem jednostek 'złączonych wspólnotą krwi. Opiera ,się ona na małżeńisttwie zawieranym !zg<odnie z zasadami Koranu. Mówią one o Wolnym wyborze partnerów, woli i dobrej chęci ich Współżycia jako małżonków, a przede wszystkim podporządkowaniu się obowiązkowi wzajemnej pomocy i opieki w każde; j .sytuacji życia mał-żeńako-nodzirmego. Wybrana .na małżonkę kobieta sitaje się wierną towarzyszką swego męża. Jej rola wykracza daleko poza ramy tego, co się w innych kulturach ma-zywa miane)m powinności małżeńskiej. Z chwilą zamąż-pójścia kotbieita staje snę w pełnym tego słowa znaczeniu towarzyszką życia mężczyzny - towarzyszy mu przede wszystkim w drodze do wieczności. Oboje są równii wobec Boga i Jemu winni się dobrowolnie pod^-porządkować, ofiarować iswe czyny i myśli. Im ilepiej odczytują Jego wolę i [skrzętniej zabiegają o jej wy-pełnieńie, tym bardziej atają isię iszczęśliwi j'ako małżonkowie. Społecznotść do jakiej Bótg .zaprosił swych wiielbi!c,ie'li składa Isię z mężczyzn i kobieit. Ludzie zastają siTJworzeni mężcizyznami i ko)bie)tami, są urobieni z tej samej mateirii kobieta jest stworzona z kości mężczyzny) ii przez to są równi wdbec Boga. Ale szczególną cześć otorzytmuje kobieta-^ma^tka, która rodzi dla Boga. Jej mataiartzyńistwo sitamowi potdsttawę należihegto jej
*^ Zob. E. Szymański, Is!am. w: ReHpte toczoraj i dziś, Warszawa 1971, s. 467.


fS^łfD    5^^<s^<*3
^ s*-- a s^ s^.H
.a^&!
.^ Ś ^
-
3?S.g?H'S'
 

wyrażenia pnzez kobietę zgody ma przyjęcie daje jej 'w praktyce możliwości stawiania ndejednoktiotnie zbyit wygórowanych wymogów. W sytuacji zerwania mai-żeństwa icały wypłacony okup muisii wrócić do poprzedniego właścictiela. Jest to warunek ustania ważności związku. .Ale niezapłacenie okupu mde pociąga ;za sobą [nieważności małżeństwa, Itak jak to dzieje się w przypadku ihraiku wyraiżenia woli. iZwoltnienie !od należnej cjpłąty jest uwanunkotwane lokalnymi 'zwyczajami, wiekiem kobiety czy iwreszci-e warunkami ekonomicznymi jej codzijców.
Problem autorytetu w małżeństwie i rodzinie jawi się w <świetle doktryny islamu w sposób [bardzo prosty: wszyscy ludzie mają pochodzące od Boga prawo do życiią, którego kotnsekjweincją -jeslt równość wszy-ątkiich wobec Boga, a tyjm isamym i wobec siebie. Wobec tego w rodzinie wiazyscy są sobie równi; uczestnii-czą bowiem w tym samym kulcie, czczą tego samego Boga, są podporządkowani ttemu samemu prawu moralnemu. Niemniej jednak isttnieije "głowa rodziny", ktoś, kto stoi na czele dotmiu, posiatdający władzę jedynie cizaisową, mający iza izadanie troszczyć się o "jedność osób zróżnicowanych". Podobnie jak w każdej zbiorowości ludzkiej potrze:ba kogoś, kto troszczy się o całość i za całość -odpowiada, potrzeba pasterza, [tak iteż w 0*0-dzinie połtrzeibna jest ,#owa rodziny" - imam. On muisi ssdę cieszyć pełnym autorytetem u wszystkich członków irodziny. Posiada w rodzinie pierwszeństwo, ale jeslt to pierwszeństwo natury moralnej, odnojszące się do życia wewnę-tnznego c,złonków rodziny i harmonii duchowej isameij rodziny jako ostoi równowantości wszystkich jej członków. Pozostali członkowie rodziny są sobie równi na własną miarę. Według Korcutu prawa kobiet równe są ich obowiązkom - a mężczyźni są

o jeden stopień wyżej niż kobdełty. Mają oni pierwszeństwo przed kobietami zgodnie 'z hierarchią ustanowioną przez Boga. Wynikałoby iż tego, że prawa i obowiązki kobiety i mężczyzny winny być równe w sferze moralnej odpowiedzialności. Jednak prakityika życiowa - jak pisze Hassan Kabalan 23 - wypaczyła takie szlachetne rozumienie "równości" obu płci przy jednoczesnej "wyższości" mężczyzn nad kobietami, przenosząc ją ze sfery moralnej odpowiedzialności do sfery rzeczywistego panowania mężczyzny nad kobietą w podejmowaniu decyzji, 'dźwiganiu ciężarów życiowych itd. Owa praktyka życiowa uczyniła z mężczyzny władcę absolutnego w rodzinie i społeczeństwie, wykluczyła nawet kobietę z praktyk religijnych, pomimo że - zgodnie z duchem i lijterą Koranu - kobieta winna być otoczona, jako równa mężczyźnie przed Bogiem, najwyższą czcią i troską.
Poligamia stanowi ostatnią cechę wyróżniającą tętn typ rodziny. Koran bowiem zezwala mężczyznom żenić się aż czterokrotnie, aczkolwiek jako 'zasadę uznaje monogamię. Wielożeństwo - -zgodnie z duchem Koranu - zostało dopuszczone celem położenia kresu Utrzymującemu ,się w tym zakresie od wieków nieładowi społecznemu i moralnemu. Chodziło więc o uporządkowanie sytuacji moralno-obyczajowej, a. było to wówczas jedynie możliwe na drodze legalizacji istniejącej praktyki życiowej. Trzeba było czekać aż do początków XX wieku, aby można było dowieść, że mono-gamia jeslt także możliwym .sposobem "uporządkowania -sytuacji moralno-obyczajowej" ^.
są Ibid., s. 253.
s* H. Z. Ulken, Le chaupeTnewt dw Code Cżuźt et są reper-cussion socżate en Proche Orient, w: Transacttons, s. 108.

d) Współczesne przemiału/ ił? kwiecie arabskim
Wapółazesmy <ofbraz .rojdzmy muziułmańskielj wyraźnie ojdtbiega 'od tradycyjnego. Pofdofbmie jak całe życiie spo-łeiczne, tak i rodyinta miu^iała Ri^ dots)tolso(wać do wymogów kułtuirowy)ch i cywtłliizalcyjmych XX wti^elku. Za-sadn!ic'zymi dzy]n)niikalmii pnrzedniaiń są przejdę wtszyistkiim dążmościi młodyph pokoleń do przejmotwatnia europejj-skich wlzorów życia "*. Iiato)ttn.y tich ellemenit tsjtanowi emamtcypaćja płci, łatickość małiżeń^wa, aiktywtiiziatcja za-widdqwa kobi'et poza domem i umezależnienie się tą dtrogą od roldzitny, kształc^enie iza^wodoiwe Idzieiwcząt ,na rówytii z dhłopcaimi, rozwój butdowinRCi^wa m'łeszkiam.io-wego o cha<raiklteiize mśejIsMm, dającego młodym miał-żomkdm gzatnse uniezałeżnietnia się dd iro^lzmy płocho-dzenia. Waiżnym wreiśzicłe czytuniMem pFzdmiain je^t działalność prawa, tkjtóire już od dziciśiaJłJków łat zastąjpi-ło ,w śwtie^e arabisMm traldycy!]^ normy otbytczajowo--religiljmie, rzajdząlce iróiWtmeż aferą życia małżeń)s4ko-ro-dziirmelgo. <Nlie ibrajk jteż było P<ró!b refoirtmaltoiriskich, zmierizaijąbych dto bud'dwainiia imow^go [porządku ptraw-iMHm^rałnego ojpantego na nwvo)cize!aneij intarpireltaiciji świętych Ikstiąg KoraTm. iPlrójby ta^e (podejmował w E-giipcae szejk Mohammed Abdul, Husajn Taha i inni. Su-gwołwame ptrzdz nich inte^pretacije (tradycyjnych tek-atów wywarły niemały wpływ na wzory zachołwań miał-żeńsko-łrodziininytch wielu 'wyzpsatwców islamu. Działały też orłgRniizacje ;S)połeiczne - imiiejdzy Jintnymi Ruch Młodych Muzułmanów Tuinelzyj-s^kich - które ma po-aząttku la)t dwuidziiesitych obecnego tsltułeciia, stojąc na gruncie Koranu, podejmowały "waMkę ze sttarytmi nie-stpraiwietdTtiiwymi tradycjami", ^óre "utrudniają Ajra-

bom wydostanie się z mrocznej iprzeszlos)cli i wejście w nowoczesność z pełnym bagażem przeszłości" ss. Jeszcze dalej posunął się w 1834 rojku znany refoirmiata muzułmański TaMr El Haiddada, który wptroist głosił, że zamknięcie w domu kobiet jestt praktyką wziętą przez Arabów od pogan, a jedynie wzajemne uczucie winno być podstawą życia małżeńskiego, że poligaimia została wprowadzana do islamu przez złych wiernych, a oddalenie żotny jest zdradą ducha KorcmM ^^. Wszysltkie te oddziaływania i okolijczności doprowadziły do daleko idących zmian w życiu współczesnej rodziny arabskiej, poprzedzanych przeobrażeniem świadomości - szczególnie młodszych pokoleń - dzisiejszych wyznawców islamu. W niektórych krajach muzułmańskich (na przykład w Turcji) ów proces przemian życia rodzinnego dokonuje się na gruncie zupełnego zerwatntia z tradycją moralnowreldgijną i opiera się na - wzorowanym na europejskich kodeksach - nowoczesnym ustawodawstwie rodzainnym.
M. Bousquet dokonując analizy sytuacji rodziny we w!spółazestnych krajach (regionach) muzułmańskich, dzieli je na tirzy grupy: (a) kraje, w kitórych po roku 1918 zupełnie zerwano z doktryną religijną-. Turcja, Albania i imuzułmańska część ZSRR; (b) kraje, które nadal zachowują pewne tradycje konserwatywne: Arabia Saudyjska, Syriia, Irak, Północna Afryka i niektóre państwa Dalekiego Wschodu; (c) kraje, w których bez wpływów rewolucyjnych dokonuje się odejście od 'tradycyjno-religijnych zasadzających się na Ko-do norm prawno^ńsjtwowych, zupełnie uwolnionych spod wpływów religii: Indie, Pakistan, Egipt
** H. Z. Ulken, Le chałtgemeiit, s. 110.
** Zob. B. Lewis, Warodztłu/ nowoczesnej Tttrcyż, Warszawa
1972, s. 471 i nast.

97
iSocjoJio^a małżeństwa Ł rodpimy
 


; i Jugosławia ^. Auttor tein podkreśla jednociześnie, że niezależnie od wszelkich tandetnej! laicyzacyjinych, wpływy religijne islamu są nadal bardzo ailne w sferze osidbiistego życia ludności. Uwidacznia się tto szcze-gółniie w prawie zwyozajowym, które nadal ma podjsła-wę z gruntu religijną. To właśnie prawo obejmuje przede wszystkim sferę życia małżeńsko-rodzinnego. Siła tradycji! w pańiątwach muzułmańskich nie izmajdu-je sobie równej w innych kręgach kulturowych czy religijnych. Sjtąd ;też do djnia dzMetjazeigo ispotykamy wśród wyzmaiwcójw ^isliamu tendencje zachowania starej tradycji p&zwalającetj na mtałżeńisitwa poliginijczne, sain-kcjonującełj niższy gtatuis społeciziny i rodziinny ikotbie-ty, utrzymującej instytucję okupu kandydatki na żonę i aprobującej pirakjtykę jej oddalania pod warunkiem zwrotu mężowi poniesionych - dla jej pozyskania - wydatków. Przede wsizystkim zaś uitrzyimuje się nadał niezbyt rzadka praktyka jponiżania d wyzypiku kqbie)ty przez mężczyznę. Jetat to - jak się wydaje - najbardziej znamienina cecha charakteryzująca do dnia dzi-siiejtsziego życie małżeńsiko-modtzintne w świecie islamu.
5. Maiżeństwo i rodzwa u IzraeHtóto
Izraelici wypracowali w sitarożytnościi właisną koncepcję małżeństwa i rodziny. Wyrastała ona z głębokich" itra-dyciji koczowniczych luldów Blis<kielgo Wschodu, jednak w zasadnliczej iśwej poataci zótsjtała u^kształstowana pod wpływetm i w ramach religii i prajwa gtarotestameńto-wego. Była w najdroibniejszych szczegółach określona prawem Mojżeszowym, kitóreigo wypełniainiia przestrze-
^ M. Bousquet, Introdttctttm ć ł'e^ude de MIsłam Indonesżen, ."Revue des Brudas Islamiques" 1929, nr 2.         ,

gano w spo&ób ba.rdzo surowy ^^. Zanijn przedstawimy istotne elementy modelowe tej koncepcji małżeństwa i rodziny, dobrze będzie przynajmniej pokrótce schara-kteryziować ogóhią atmosferę kulturoiwo-moralną, w jakiej ona wyrastała.
Sakralizacja seksu stanowiła podstawową cechę kulturową wyróżniającą ludy Bliskiego Wschodu, tak zwanej "strefy żyznego półksiężyca" (tereny od Mezopotamii poprzez Palestynę, aż do delty Nilu, układające się na mapie w kształcie półksiężyca) 2". Seks był włączony w sferę sacrum, we Wszystkich religiach mezopatamiskich, ikananejtskich i w religii egipskiej. Dokonywało się to na dwu płaszczyznach: mitów i rytów. Odgrywały otne zasadmiazą rolę jako ważne tworzywo treści religijnych. Wchodziły tu w grę mity płodności, które wyrastały z obserwacji cyklów płodów ziemi i życia ludzkiego. Ludzie obserwując w przyrodzie cykl przemian dokonywali porównań na przykład między cyklami ziemi a cyklem życia ludzkiego. Ziemię traktowano więc jak matkę, która otrzymuje nasienie z nieba w postaci deszczu i wydaje potomstwo. Różne mity płodności zastały tu uperisonifikowane - przeniesione na boga i boginię płodności, którym nieobce są zachowania ze sfery ,,podbojów miłosnych". Miłość - i to zarówno uczucie, jak też żądza fizyczna - znajduje w matach bóiStw^kochanków wewnętrzne uzasadnienie i sakralizację. Małżeństwa bogów stanowią archetyp wszystkich małżeństw; przysługują im przeto podobne cechy. To, co teoretycznie zostało wyrażone w mitach, imiało swój aspekt praktyczny w ry-
ss L. G. Leni, La ;fawMMe dcms t'ant:qtMte IsraeMte, ParŁs
1924.
s* Zob. J. Chmiel, Małżeństwo w "P:śrn:e stu.v - "5tary Testament", Maszynopis Instytutu Rodziny Diecezji Krakowskiej, Kraków 1970.
7*	99

ł
tach. Jeiśłi miity sakraJtizowały rzeczy ziemskie, mate-rialine i ufwadaczniały .Jkiry^jące się za ndtmi archeitypy .boskie" *", to ryty czynny to samo, tylko w porządku działania i ustanawiały związek realny między światem ziemskim i światem bogów. Do rytów należała na przykład święta prostytucja i magia tbesttiaiLska. W świę-tej prostyttucji zawierały się pewne aspekjty sakraiLne - dbliżała ona do bóstwa, śtanoiwiła jeden ze środków zjednoczenia z bóstwem. Był to zatem jakiś ,wyra'z - aczkolwiek zdeigenetrowatny - życia reŁigijnego. Była otna prawnie dozwolona - mówi o nie!j na przykład kodeks Hamimuraibtiego. SzczegóDną formę zjednoczenia z bótstjwem isłanowiła magia, dochiodząca czasem nawet do perwerSji (j^k wjspółżycie selkisuaiLne ze zwierzętami). Ale - podolbnie jak święta prostytucja - wyrosła ona na tłe sakralizacji sekisu ^.
Objawienie biblijne miało miejsce właśnie w owym pogańskim 'świecie obszaru "żyznego półksiężyca". Jeg!o cechą zmamieinną - z interesującego nas ptunkitu widzenia - było zerWaimie z tak pojejtą sakralizacją .sekisu. Bóg-Jahwe j'esł iisitołą aseksuałmą; jestt Ojcem, ałe to "już inie jest archetyp seksuaMny, to jest archeltyp (podsitaiwowy"^. Jejdyny Bóg Starego Testamentu jeiąt Bogiem zaizdrosmym o s)wą jedybość i domaga się wyłącznej cizci. Ntie ma On towarzyszki - bogini, ale jetsit Saim, jeslt Jeden. -Zdaniem wielu egzege-łów oznacza ito iswego trodzaju moctne udenzenie w łąk rozpowszechnione wówczas mity płodności s*. Seks nie został tu jednak przeniesiony do afery profamw; na-
" Ibid.
'^ W. Tyloch, ReHpźe BHskiego WschodM, w: ReHpie toczoraj, B. 141 i nast.
*^ J. Chmiel, Małżeństwo.	\
" Por. A. Lo Monaco Aprile, La fctnipKa neUa łtorta
, Roma 1945, a. 51 i nast.,             .

stąpiła na'totmiaiS!t resaikiralizacja seksu, ale już na zupełnie innych zasadach. Dokonuje się ona nąjlpietrw w formie przepisów prawnych dotyczących czystości rytualnej (K(pł 11,1-15,33). Takie zjawtiska, jak ciąża niewiasty, wypływ nasienia u 'mężczyzny, a przede wszy-sitkiim sam akt płciowy powodują pewne ograniczenie człowieka i zobowiązują go do określonych wyrzeczeń, o Mtórych mowa w Księdze Kapłańskiej (15,1-31; 18,19 - 23) oraz w Obu Księgach Samuela (l Sm 21,5 --6; 2 Sm 11,3-11). Na miejsce wyeliminowanych mitów płodności wchodzi wigc naucizanie mędrcóiw i pro-rOkóiw. Ryty płodności zositają 'zastąpione przez ryty kultu Boga-Jahwe w formie ofiar składanych po UFO-dzeniu dziecka. Każjda położnica była "nieczysta" przek 7 dni po .urodzeniu syna, a 14 dni po urodzeniu córki. Mogła przybyć do świątyni dopiero po 40 dniach po-porodzie syna i po 80 - po porodzie córki. Po upływie owych dni oczyszczenia matka musiała ofiarować w świątyni młodego gołębia lub synogarlicę (ofiara przebłagalna) oraz jednoroczne jagnię (ofiara całopalenia). Jak wiadomo, dla ubogich była dyąpenisa: mogli oni ofiarować drugiego gołębia zamiast jagnięcia. Pojęcie nieczystości seksualnej w Staram Testamencie bynajmniej nie wynikało z samego aikjtu wąpółżycia seksualnego; wszystko co odnosiło się do ciała, a było zgodne z przepisami Prawa Mojżeszowego, było [wolą Boga i nie zawierało w sobie elementu nieczystości. "Nieczysta" po porodzie kobieta nie dopuściła się nieczystego czynu ze swym mężem, ale wszystkie sprawy związane z tym czynem już nie do nich należą, są one bowiem włączone do tsfery sacrum - należą do Boga--Jahwe. Na tej właśnie zasadzie opierało ,się prawo o pierworodnym, który należał do Boga i którego trzeba było wykupić. Nowonarodzone dziecię stawało się w 'ten sposób cizymś świętym, ofiarowanym Bogu,

200
 

odłączonym ojd girzegzneigo świajta. Daniel-Rops interpretuje to jako reakciję przeciw "obrzydliwościom" sąsiednich ludów, które paliły dzieci, .składając je bożkom ara ofiarę s*.
Egzegeci wyodrębniają trzy etapy w rozwoju Objawienia ibiiblijnego w tStarł/m Testamencie, pozwalające na wyróżnienie trzech stadiów rozwojowych koncepcji życia małżeńskb-rodzinnego^^. Najdalej sięgającym w przeszł^ość narodu wybranego jest etap patriarchów, kiedy Izraelici prowadzili [koczowniczy tryb życia. Jest to okres sięgający dwóch tysięcy lajt przed Chr., okres Hammurabiego i Abrahama. Odkryte z itych czasów tablicizki gliniane, pisane pasmem (kliinowym (wykopaliska na terenaich dajwnełgo miasta Nuzi nad Tygrysem), mówią nam o istniejącym wówczas prawie małżeńskim i Zwyczajach życia małżeńsko-rodzinnego. Wspomina się itu między innymi o prawie dziedziczenia, prawie pddtstawiania przez prawowitą małżonkę ndewolnicy - gdy sama była niepłodna. Porównując te informacje iż treściami .zawartymi w Księdze Rodzaju, dochodzimy do przekonania, że patriarchowie przyjęli w zasadzie prawo i zwyczaje małżeńskie, jakie istniały wówczas w sthrefie "żyzinego półksiężyca". Przyjęli polifgaanię, irozeajwałnoiść małżeństwa. Ale już wte)dy matmy przykłady takich cech życia małżeńskiego, ja!k głęboka i wyłączna miłość (Racheła), mądrość życiowa i przezorność (Rebeka) oraz wierność (Sa.ra) M.
W inastęjpnym etapie - monarchii - charakteryzującym się osiadłym trybem życia i początkami kultury miejskiej, obowiajziuje naidal poligaimia; harem Salomona miiał liczyć około siedjmiuset żon legalnych i trzystu
M H. Daniel-Rops, Ż^/c:e codzźeyme M) PaZestywże to rystMSa, Poznań 1M4, s. 145 i nast.        _ "* Zob. J. Chmiel, Małżeństwo. " Zob. L. G. Lśni, La fawuHe, s. 74 i

konkubłn, ó czyim znajdujemy wzmiankę w Pierwszej Księdze Królewskiej (11,3). Miałżeństwa są zajwierahe w obrębie tej ,saimej rasy, a przede wpzystkim religii, aczk^dlwiek w haremie Salomona znajdowały się Ammonitki, Sydonlitki, Hettytki, a nawet córka faraona. Poligamia była w zasadzie przywilejem watrstw bogatych. Wśród ludu twyjąitkowo spotykano przypadki wie-lożeństwa. Niejkitóre psalmy i księgi mądrtościolwe mó-wlą o nronogamM jako o stanie faiktycznie występującym wśród ludu. Sfera życia sekisualnego była rządzona nadzwyczaj oisitrymi pirzepiisanii religijno-ptrawnymi. Cudzołótstwo było naidzwyczaj surowo karane - szczególnie w odniesieniu do kobiety. Nie znaczy to, że mężczyźnie postępowanie takie uchodziło bezkarnie. Po-cząjtkiowo ponosił on taką samą karę jak kobietta (kara śmierci) - jak o tym mówi Kstępa Potutórzołtego Prawa (22,22) czy Księpa Kapłańska (20,10-16). E^opiero później Tałłnud łagodniej traktołwał cudzołóstwo mężczyzny aniżeli kobiety. Obowiązywało prawo lewiratu, nakazujące .ziwiiązek bezdzietnej wdo'wy z bratem zmarłego męża. Pozycje kobiet i mężczyzn były zróżnicor wane. Poza większą swobodą seksualną, mężczyźni mieli - w przeciwieństwie do kobiet - daleko idącą swobodę decydowania o .sobie, a natwett o losie poszczególnych członków rodziny. Mieli też swobodę odejścia od żon w określonych sytuacjach. Okazując tatk zwany litstt rozwodowy, mężczyzna mógł opuścić lub nawet wypędzić ze swego domu żonę (niewierną), wcale nie troszcząc się o jej przyszłość. Rodzina miała charakiter w pełnym tego słowa znaczeniu patriarohalny. Fakt złożenia przez Abrahama ofiary ze siwego ukochanego syna Izaaka wskazuje na to, że ojciec posiadał władzę nieograniczoną najd dziećmi. I)o rodziny, która miała charakter poszerzony, wchodzili jako pełnoprawni członkowie także służący i konkubiny, dobierane celo-

J 02
 

wo diLa rodzenia dzieci ^^. Była Ito zairazem rodaina typu patrylijneaiJnego. W licznych księgaich staroitestaimen)t)o-wych znajdujemy [blowieim czejsfto opisy-rodowody oparte na linii męskiej. Z tych samych tekjstów wynika, że rodzina chairaktetryzowała się też patryl'okai!nością. Mówi aię tu o przechodzeniu żony do si^edziby pana młodego, nigdy zaś odwrotnie.
Trzeci etap rozwojowy łączy się z nauczaniem prorockim i literaturą mądrościową. W odniesieniu do spraw małżeństwa i rodziny jietsjt ito nfiewątipłiwiie szczytt myśli sta!rotestametn,towej. Przebija tu już idea jedności i nierozerwalności małżeństwa ss. Aczkolwiek prorocy stjwierdtzajją nadal fakty rozwodów, to jednak jaiko ideał do naśladowania płodają nierozertwallność małżeństwa. Myśli takie znaijdujełny u Izajasza (50,1), Jetre-miiasza (3,1), a szcizegółnie u Malachiasza (2,10 -1(S). Spotykamy tu też - zwłaszcza u Ozeasza - swoistą syimjbolikę: tmałżeńts)two wyraża stosunek Jahwe do ludu izraelskiego. Literatura tego okresu nie zna już połi-gajmii - prtzedstaiwia jedynie ojbrazy małżeńlstwa mo-nogamiiicznego. Ideał małżeńaHwa monogamidicznelgo zakłada obopófkią wierność łnałżonkótw. Akcenitujące tego rodzaju aspekty małżeńeltwa kisięgd Eatary, Tobdaaza i Judyty okireśLane są w Mblistyce mdainem liiteraftufry jbudująceij". Szczególną pozycję w ty(m zakresie zajmuje Pieśit Kod PteświawM, w k(tórej ideał małżeństwa i mMości małżeńskiiej według proroków i mędrtó(w jeist jtuż bllitslkł kotncepicjolm nowotestannenłowym.
Widać w świetle powyższego, że w historii rozwoju łdei objawionej o małżeństwie ii rodzinie, nauczanie prorockie ii mądraściowe zajmuje szczególne miejsce. Dokonuje się tu przygotowanie gruntu pod Notuy Te-

i jego komjcep&je [miłości i małżeństiwa. Zarysowana tu .wistępniie symbolika małżeństwa, oznaczająca stosunek 'Btoga-Jahwe do ludu wybranego zositanRe potem dogłębnie przedstawiona prizez św. Paiwła apostoła. W odniesieniu do wszystkich trzech etapów rozwojowych kojncepcjH małżeńjstwa ii rodziny - bez względu na ich ts)topień oddalenia czy zbliżenia ,do późnięjiszych koncepcjii nowottestamenitowych - należy powtiedzieć, że ikażdą sferę i zakres życia małżeńsko-rodzinnego obejmuje się siormalizolwanymi no^mamii opartyjmd na głębokieij podbudowtie religdijnej. I ten właśnie mioment wyróżnia <w sposób szczególny rodzinę Izraelitów od innych, iznanych w s}tar)aży(tności form życia imałżeńsko-
6. -Struktura małżeństwa
t rodźmy tu staroźi/tłtej Grecji i
2!dan)iem wiełu historyków starożytnoścli, rodzina u Greków - ze wtzgłędu na Uistawitczny rtozwój terytorialny i wewnęttrzne pnzeobrażetnia spoieczno-poli-tyczne i gospodarcze - nie miała jednolitego oblicza strukturalnego. W zasadzie wszyscy zgadzają się co do tego, że była to w ogółności rodzina typu patriar-chalinego, aczkiołiwdek w ciągu dziejów naród ten ukształtował kilka różniących się między sobą form organizacji rtodzinneij. Znany amerykański historyk kultury i socjologii C. C. Ziimtmeirman rozróżnia w zasadzie dwa - odbiegające od siebie w czasie i typie organizacji - wzory życia małżeńjsko-rodzinnego. Mówi mianowicie o wczesnej rodzinie powierniczej - rozproszonej, podporządkowanej jednemu kierownictwu

).; A. Lo Monaco AprHe, La Por. J. Chmiel, Małżeństwo.
, s. 51
Por. H. d'Almćras,
 

(epoka Homera) i późniejszej rodzanie domowej (do-mestic fawiły) opatntej ma jędrnym współnym gospodarstwie domowym, wtspółnej ^własnoścli i podporządkowaniu jednej władzy (ojca), ikitóra upowszechniła się mniej więcej <od końca VIII wieku przed Chr. i przetrwała do czasójw Peryklesa (500 - 429 przed Chr.) *'.
Wczesna, po)wiernicza rodzina była częstto qpi)Sywana w dziełach Homera, Etanowi też przedniiot wielu podań legendarnych. Opierała się na szerokim systemie po-krewlieńsitwa. Zasadzająca się na dziedzictwie kirwt więź pokrewieństwa stanjowila główny czynnijk łączący wielu rozproszonych członków rodziny. Mąż - głowa rodziny - był owym powiernikiem łączącym Licznych członków, zarządzającym wspólnym majątkiem, obdzielającym dotbrami wszystkich, zarówno mieszkających pod wspólnym dachem, jak i rozproszonych członków [rodziny. Pozycja kobiety nie dorównywała społecznej ani rodzinn&j pozycji mężczyzny. Obraz kiobietty, jaki odczytujemy w Rządzie i Odysei czy Kobietach Troja%-3&ich Eurypidesa uosabia cechy cierpliwości, wierności, skromności i pobożności. Są to niewątpliwie cechy właściwe ufkładoiwi podległości i podporządkowania władztwu mężczyzny. Ale sylwetka Medei z Kobiet TrojcHłsTcich uosabia znowu głębię kobiecego prote&tu i przewro)tności czy też zmienności, .sprzejciwu wobec prawa grupy do kontrolowania życia małżeńskiego jej członków. Jest to zajtetm 'informacja mówiąca o swegio rodzaju dążnościach emancypacyjnych ówczesnej kobiety greckiej, jej chęci przełamania pa)triarchaŁnych wizorów życia rodzinnego 4 zdobycia uprawnień uniezależniających w pewnej mierze żonę od męża, a małżeństwo i [rodzinę od nacisku opiMi szerszej grupy społecznej.
, Ś, 137-139.
Zob. C. C. ZimmernEtan,

Saima instytucja małżeństwa była w s^tarożytnej Grecji ceni-ana i poważana. Zawarcie małżeństwa poprzedzały zaręczyny, w czasie których ustalano między innymi wysokość posagu. W samym dniu wesela dam
panny młodej przystrajano kwiatami, a ona sama odbywała kąpiel w specjalnie do tego przygotowanej wodzie (ze ,,świętego źródła"). Następnie w obecności zebranych gości składano ofiary bósłtwom opiekującym się małżeństwem i rodziną: Zeusowi, Herze, Hesitii, Artemidzie i Mojrom. Panna młoda ofiarowywała im swoje zabawki i pukiel włosów. Następnie ojciec oddawał córkę zięciowi. Podczas uczty weselnej, okryta welonem, siedziała wśród swoich kołeżatnek odbierając szczególne honory. Po posiłku weselnym cały orszak przeprowadzał przy śpiewie okolicznościowych pieśni pannę młodą do mieszkania męża, Mory na rękach przenosił ją przez próg, co miało podkreślać jej szczególną rolę w domu, o^drębną od pozycji innych kobiet. Wtedy obsypywano ją daktylami, figami, drobnymi monetami życząc jej powodzenia 5 życia w dostatku. Wspólne życie rozpoczynali małżonkowie od irozpa-lenia ogniska i złożenia ofiar na specjalnie przystrojonym ołtarzu domowym. Wówczas dopiero goście zasiadali do uczty, a dnia następnego składano młodej pa-rae weselne podarunki **.
Zarówno opisane tu ceremonie, jak też .towarzysząca im atmosfera świadczą o niecodzienności wydarzenia, jakim w starożytnej Grecji było zawarcie związku małżeńskiego. Owa niecodzienność wynikała jednak iż faktu szczególnych oczekiwań, jakie pod adresem małżeństwa wysuwało ąpołeczeńatwo. Oczekiwania te łączyły się przede wszystkim z koniecznością przyapa-
** Zob. O. Jurewicz, L. Wirtniczuk, Starożytn: Grecy t Rzymianie M życżu prywatnym t państwoMym, Warszawa 1970, s. 18.

206
107
 





rzania państiwiu d gjpołeczeńSfCwu inowych oibywatteM. Dzieci [były nie tylko upragniionytm celem małżonków, ale wartością dla [rozwijającego się państwa. W odm&e-
. sieniu do każdego mawonarodzonietgo dziecka wyrażatnio przekonanie, że będzie oddawać rodzicom hołd po ich
, śmierci i }tą drogą gwaratnftować li)m nieśmierttelntość,
a przede wiszyptłaiim bronić ojczyzmy = - jeśli poitiomefk
był {rodzaju męskiego. Wartość dziewczynki łączono
x jej pjrzyazłym macierzyńsltweim, które w s*u)mtie znot-
wu ^sprowadzano do ojbu wspomnianytch - rotdzmno-
-kuiljtbwych i państwowto^iojbronnyćh - celów. Pottirze-
! ba obrony ojczyzny rodziła jednak [szczególny kuljt
chłopca, zwłaszcza jeśli noworodek ujawniał cechy, na
htórych mtotżna było potdm budować model żołmierzia-
-wofjowtnika. Stąd między innymti 'wywodziła się w Sparcie praktyka karania bezżeńsRwa mężjczyzn, kitó-re 'torakitowano jako swego rodzaju "zdradę latanu" ^.
;Za czasó^w Hegjoda Staje isię w:idoc!zne poiwolne przeobrażanie się owego typu rodziny 'powierniczej w typ bairdzieij scalonej i zwa#'ejj rodziny donijowej i(;fawMMa dowestica). Stanowią ją prizede wszysltkiim członkowie mieszkaijąfcy pod wtspólnym dachem; własność arodzinaia jeisft współną własnością wszylstikich członków, ale głó- ; wnie rodziców-^małżonków. Słajbn!ie wówczas nacisk <o- ^ pinii [Społeczności, a zachowania członków rodziny - ; zredukowanej do rodziców i dztieci - regulutją przede wszysltkim uazucia zasadzające się <na więźli pokrewieństwa oraz pocizmcie odpiowiedzialności wojbec rodziny ja-kio całośjoi i społeczeństwa. To poczucie o)dpowi'edzial-notści obofwiązywało przede wfszyt^Jkiim koMetywmatkii, których głólwnym zadaniem było pilnowanie domu, przebywanie z dziećmi. Ich iodpoiwiedzialność przed mę-

żem i w ogóle zalelżjność od męża była wkomponowana w ogólną koncepcję zwartej rodziny domowej. Począwszy <od czasów PeryMesa, a więc od połowy
V wtieku, daje się zauważyć wzrost iłndywiduailizmtu rodzinnego, swobody poszczególnych cizłonków rodzimy oraz zanik znanej w ulprizednim okresie konwencjonalnej moralności rodzinnej i dotychczas pielęgnowanych cnót rodzinnych. Zmienia isię przede wszystkim .sRatus kobieity, która raczej ftiracii swą latwunkowo 'wysoką do-tycheizas pozycję rodzinną i ispołecziną. Z jednej tatrony - kotbieta była wyłączona z życia publicznego i traktowana głównie jako reproduktołr legalnego potomstwa i opiekunka ogniBka domowego, z ^drugiej nattomiast - ujawniać zaczęła swe dążności emancypacyjne ii pragnienia pełnej swobody życlia osobistego. Ówcześni pisarze greccy przedsitawiają nam obrazy kotbiejt w pełni wyemancypowanych, "błyszczących wyglądem zewnętrznym i zupełnie wolnych w sferze ich moralności se-' kisualnej" *s. Zimmerman jesit iskłonny - opierając isię na tych faktach - głosić tezę, że od czasów Perykleśa zaczął się wyraźny posjtęp świata antycznego w zakresie sjwobody życia osoibistego kobiety, wiążący się z indywidualizacją jej oisofbowości - co jest znamientne dla "a-tomdlsłtycznego typu rodziny". Szczególnie daleko ipo-szła w tym zakreisie Oparta, gdzie kobiety cieszyły się dużą wiolnością, szacunkiem i uznaniem społecznym, daleko idącymi uprawnieniami społeczinymi - one kierowały pracą niewolników. W zasadzie sttaly przed nimi dwie drogi życiowe: być żoną i gotspodyhią domową z .szerokiilmi uprawnieniami, albo "zostać heterą i błyszczeć w blasku -okazałości [zewnętrznej" ** przy okre-ślotnej dazie społecznego po:niiżenia. Poniżenie to nie

"H. F. K. Gumtther,
Gottingenl&51, s. 180.
108
Zoib. A. Lo Monaco Aprile, Lm fam:p!:o, s. 114. Ibid.
der
109
 




było jednak zbyt twtielkie, akoro nawet sam Demostenes publicznie głosił, iż "hetery imamy dla przyjemności, ł żony na io, żaby rodziły dzieci i pilnowały domu" ^. Platon pod ;wplywem prafkttyki Spaalty domagał tsię sze-rołkiego zakresu prawnego zrównania kobiet z mężczy-:nami jprzy jednoczesnym morMnym i prawnym zobowiązaniu ich (kobielt) do wierności i sumiennego pełnienia obowiązków domowych i rodzinnych.
Rodzina rzymska jest niejednokrotnie itrakto-vaina jako klasyczny 'typ rodziny patriarchalnej. Nie noże być jednak ujmowana w jednolity sposób w całej HSjtordi wielowiekowego ;imjpe.rium. Jest praw*dqpodo-'ne, że w najdawniejszej epoce starożytneigo Rzymu irzeważał ttyp rodziny powierniczej, w ^kjtórej duży na-islk kładziono na pokrewieństwo jako czynnik łączą-y wielu, niekoniecizinie jwfąpóJnie mieszkających, <człon-ów jednej szerokiej rodziny, poddanych wspólnemu ierownictwu d ekonomiczsnie od niego uzależnionych, 'óźniiej je-dnak akcent został [przełożony na wtąpólnotę zamielszkania, związanie wszysltkich członków rodziny z domem, wyro!bi,enlie -u nich szacunku i przywiązania io ogniska domowego j-ako isymbolu życia rodzinnego. Obotwiiązywały przy 'tym surowe zasatdy moralne, kierujące "ku rodzinie" zachdwania wszystkich jej ozłon-ków, zobowiązujące dproisłych do pracy i oddania na rzecz dzieci, aby wyrastali !z nich dobrzy obywatele. Samo małżeństwo i role wychowawcze rodziców -traktowano z tego punkjtu [Widzenia w kategoriach społecznego i politycznego obowiązku 46. Szczególną rolę odgrywał w tego tyjpu rodzinie ojciec, traktowany przeiz mowtników i społeczeńisitwo jako głowa rodziny ^^. Je-

go rę*ka ojcowska sięgała wszędziie, gdzie w g-rę wchodziły spra,wy gaspodarczo-roldziinine czy przede wszystkim wychowawcze, ale też i małżeńskie. Żana pozostawała w tej samej relacji prawnej do męża, jak córka wobec swego ojca. Przez zamążpójście córka uwalniała się ,,spod ręki ojca" i przechodziła ,jpod rękę" męża. Dziedziczenie dokonywało się po linii ojca, tak zresztą jak i zamieszkanie było patrylokalne. Ojciec - pater ^amiHas - posiadał tteż władzę kapłańską w rodzinie, a po śmierci otrzymywał cześć bóstwa (każda rodzina miała właiane ibóisttwa rodzintne).
Istniały różne typy -małżeństw i różne były formy ic-h zawierania *s. W klasach wyższych (patrycjat) znana była forma zawierania małżeństtwa zwana confart-eatio. Symboliozne zawarcie zwtiązku małżeńskiego dokonywało się przed kapłanem wobec dziesięciu świadków. Młodzi wspólnie zjadali poświęcony posiłek i przechodzili procesjonalnie do rezydencji -męża. Tu painna młoda oświadczała gł-ośno, że staje się ,,panią domu" swego pana. I rzeczywiście od tejj chwili nabywała szerokich uprawnień jako mat-rona ^^. Inną, atarszą ad poprzedniej, forimą zawarcia małżeńEłtwa było coemptio, będące czymś w rodzaju kupna [panny mło<dej. Oboje partnerzy obdarowywali aię podarunkami - najczęściej był to -symboliczny pieniążek wręczany pannie młodej - i wymawiali przy tym symboliczne formuły. W klasach niższych najczęściej praktykowaną formą zawarcia związku było faktyczne wspólne zamieszkanie partnerów - iłstts. Zgodnie z tą praktyką, fakt wspólnego zamieszkania kobiety z mężczyzną - za zgodą rodziców - pirzez jeden rok bez przerwy, czynił ich

r, Fo/men, s. 285. de
de
<8 Zob. J. L&clercq, MaWape Mttttret et mortage chretżen,
Tournai 1966.
^ Por. O. Jurewicz, L. Winniczuk, Starożytni, s. 20 i nast.

111
 

małżeństwem!, a więc związkiem ważnym prawnie. Kobieta .sttawała się własnością, [przechodziła ,^pod rękę" wybranego mężjczyzny. Zjnany był też czwartty ityp małżeństwa - cołŁtMberKmm. Był !to związek zawieira'-ny między niewolnikami, raczelj ty3ko [tolerowany przez prawo, bowiem pnawdjziwy związek małżeński mógł być zawarty wyłąc)znie przez wolnyłch obywattełi im-penium. Zjwiązek Rzymianina z ^nddwo^icą i(Hub odwrotnie) wymagał uzyskatniia specjalnego zezwolenia, ale prawo w zasadzie tnie zezwaJało Rlzymianom na łączenie gię z miewoliniicami, naiwejt :wyzwoilonymi. Przynosiło to wi'elką hańbę zainjtaresowaneimu i całej jego ro-dzinie. Nawet dzieci urodzone iż itakiego małżeństwa mieszanego były uważane za "nieprawe": otrzymywały hańbiącą nazwę hybrydów, a ich iLots miiewtiele isię różiniił od losu niewolników.
W każdej z powyższych form małżeństwa kobieta w zaisaidzie nie miała głosu, była po prostu "kupojwana" czy też "otrzymywana" przez mężczyznę. Podobnie i dziecko nie miało praw - od urodzenia było podporządkowane ojcu jako głowie rodziny. Po urodzeniu kładztiono je przed nogi ojca, który albo je. uznawał i przyjmował pod ,swą pieczę ("pod rękę") albo skazywał tną opuszczenie. Ałe naweit dziecko uznane niie było pewne swych losów aż do piętnastego raku życia. Do (tego bowiem czasu mojgło być w każdej chwili przez ojca oddalone lub sprziejdane. U Ischyłku Itmjperium Ro-mahum diziejje rodziny rjzymiskiieij celchował wzmagający się proces iindywiid[ualiza)cji, kjtórełntu towarzyszyło narais)ta(niie iswob^ody poszczególtnych członków, głównie * zaś kobiie)ty. Zgodnie z prawem, mogły one wówczas nawet saimodzKelniie dysponować własnością rodzinną (dzieloną w małżeństwie ratzem z mężem), a ptnzede wszyStiMjm dyspłonować sobą. Następuje zatetm wzrost .swobody seksualnej jako wyraz wyzwolenia się kobiety
J12

spod władztwa mężczyzny. Swoboda ta ujawniała się także w szerzeniu się zjawiska łamania [wierności małżeńskiej i pojawieniu ,się w społeazeństwiie rzymskim praktyki uprawiania niarządu w ;sposób w pełni jawny i oficjalny. W tym też czasie zaczęło narastać zjawisko rozwodów. Cechujące dawną rodzinę domową staibil^ ność i cnotliwość jeij członkótw zastępują teraz: indy-wiiduaRzm i rozprzężenie obyczajów oraz . osłabienie poczucia odpowiedzialności za wspólne dobro rodziny i jej integrację. Panuje powsizechna otpMa, że szczególną rolę w osłabieniu tej odpowiedzialności i zachwianiu spójności rodziny rzymskiej okresu 'schyłkowego odegrały emancypujące się kobiety, głównie kobie-ty-żony, o których satyrycy pisali, że szybciej się rozwodziły ze swymi mężami aniżeli więdły wieńce z ceremoniału ich zaślubin (Juvenal). iNiechęć wobec trudów wychowania dzieci wyrażała isię w praktykach spędzania płodu czy nawet dzieciobójstwa s*.
Tak ukształtowaną sytuację w Imperium Romamum izastaje c h r z e ś c i j a ń s t w o, które wnosi nowy porządek w życie społectzne, ^tworzy nową organizację i strukturę życia rodzijninego, wysuwając na czoło zaniedbane i lekceważone dotychczas wartości. Ogólnie można powiedzieć, że chrześcijaństwo "oczyszczało" istniejące praktyki z wszelkich cech i naleciałości stojących w sprzeczności z głoszoną przezeń moralnością. A więc: podniosło rangę iąpołeczną małżeńsitwa nadając mu charakter w pełni sakralny, akcentowało wolną wolę dwojga osób świadomie i dobrowołnie wchodzących w związek małżeński i należących od tej pory wyłącznie do ,siebie, a przede wszystkim ślubujących sobie miłość dozgonną i nierozerwalną. Prawa i obowiązki męża i żony zostały ,potraktowane na równi. Dzie-
" Zob. A. Lo Monaco Aprile, La fantipHo, s. 129. ł .Socjologia małżeństwa i rtłdzłny




dko zostało ucanane za najwyższą wartość w małżeń-gtwiie i główny ORrodek życiia ^otdztitnnego - mde może być isprzedaine czy porzucone, a rodzice są ztojbowiązaińd do wychowania, d to zarówno społecznego, jak i imorał-nego, a za tzatniedbania w Itytm zakresie m<o)gą być ob^ rzuceni kląłtwą. Kobietta - niezatleżnjie 'od zrówmanda prawinegto w małżeństwde - otrzytmaia wyróżniającą rolę ł riangę ,w rodzinie jaiko ma)tka i wychowawczyni. Jej godność była w!iązana z wieilkością i godnością Majt-łdi Bożejj, kitóirełj macderzyńsit^wo, prapowjjtość i skrojm-ność winny sltać się ceichaimii ka^żtdej chjrześicijańskdaj żotny i jna<tlki, zlmiieniajjąc )dotyc'hcza,sowe oMicze rodziny.
7. Rodzma tu chrześcżjaws^źej
W ś r e d n d o w d e c z u strukitura irojd'zd!ny i jejj' wew-nęłtrztna orgamizaoja kiszjtałłt-oiwame tbyły pod przeimożnytm wpłyfwem irozwijaijąeego się chinzeacifjaństbwa. Szczegól-niie strukjtiuj-a ispołecz)no-morail<na inodźiny w mniejszym czy wdętkisizyan zaibreisłe odzwierciedlała gł'oszo)ne przez . KiośtGiół fikłeały miłojścd, poświęceniia i oddatnia rodzi- , co w w służbie rodzijny - co było równoznaczinie iż od-damiem sprawom -Kośoitoła d jeigo ireMgijnejj oraz ispoł^ecfz-no^-tku^tumaltnaj misji s*. Ranjga rojdzmy była więc bardzo wysoka. Rodztitna db-etjim^wała iswym wpływem tŁi-cz!ne tafetry ^nldyjwiduaiimeigo i społecznego ży)cia ląjwyclh : członków. Jedin^tika ludzka tnałełżała do nodsziny, nigdy nie była tralktowama w izolaicjd. R)o(dzd'na ina'da:wała ,jej janaiczetnie, ojtaczała ojpiełką, a jeidnocześnie sama uma-ciniaia siię polzez iswych czi'0)nków. WieMność tdainejj ispo-
;; M L. Morwł, La HOtżow, s. 20.

itokałniej była mierzona liczbą ^, -^. domowych, a nie liczbą mietstzkańcótw. Wszelkie ki sp^eiczne ukłajdały się na wzór .stosunków rodzin4 nych. W samej rodzinie szczególfne mleljace zajjmowałr najtańszy z jeij !0złonkó'w - głowa rodziny. On skupiał' hcziny)ch członkó(w ,wokół go^odars^wa domowego, którego był rządcą d panem. W isMad roldeitny wjcho^dziili także ludzie nde związani iż nią wiięzamd pokrewieństwa, a spełniający rolę służby Idołndwej. Ich ideimtyfi-kaioja dokonywała 'się według przynależhoścd do okre-śHonetj rodzUny, z tktórą izeispdleni byli tylko zawioldowo, etkcłnomiczmie. BylR oni ,w jakimiś zakresie ujdziiałowca-mi :wtspó]nej własności rodzinnej, na rzecz której pracowali pojd kierunkiem głowy rodziny. Rodzina sjtanowii-ła w ,tyich warunkach naweit isdłę obronną bąidź zaczepną: zdolna była prowadzić na m'ałą skalę twłasną poli-:. tykę i bronić swych interesów ss.         .      y Nie była to jednak rodzina 'typu nzymiskiego z nie-';: ograniiiczojną władzą głowy rodziny. W jej .skład wcho-t dziło kiiljka rodzin małżeńskich, które posiadały daleko idącą autonomię, ale wiązało ,je poczucie solMarności w ,ptrzyisparizajniiu dóbr materialtnych i ich dbromie. Tak-.^ 'że isłuiżjba domowa była wciiąfgnięjta w ^ego rddzaijiu inas-!^ kę o wspóhie dobro rodziny. I aczkolwiek jejj isdlidar-ność z rodziną ,nie zasaidzała się na Więzi krwi, tto jednak w (Swych s)taran<iaic!h o sprawy rodziny w iniczym, nie ustępowała jej włatściwym członkiom. Podsitawą by-^ tu rodziny był wspólny majątek d dbałość o zachowaime j! go w tśtanie nietna<nu'azonym ojbowiąlzywała ws;zysttkich i domowników. Nie było więc mowy o podziale czy ja-^ kłmkolWiiek dnnyłn pomniejszeniu właisnoścd nojdziininiej, ^ Nikt z członków rodziny - i to ,w 'żafdinym pokoleniu i

115
 

- nie mógł się uważać za jej jedynego właścicieła. Na wisi wielkość posiadłości była mierzona {potrzebami rodzimy wyznaczonymi liczbą jej członków.
Związek małżeński zasadzał się na dobrowtołneij zgodzie obu partnerów, wyrażonej najpierw wobec rodziców, a później w obecności kapłana w kościele. Zadaniem małżonków byłb zrodzenie i wychowanie dzieci. Pozycję dziecka wyznaczały potrzeby gospodarcze rodziny i ekspansywne państwa,, dlatego też wielofdziejt-ność ibyła [traktowana w kategoriach <obowiązku społecznego i [własnego interesu orodziny. Wielodizietność rodziny średniowiecznej - poprzez wzrost liczby ludności - -umożliwiała państwu opanowywanie nowych terenów, ^ospodawwywanie ziemi i w ogóle rozwój gospodarozy. Także dla isamej rodziny posiadanie większej liczby dzieci było opłacalne, [bowiem - obok własnej bezpłatnej siły roboczej - dzieci przysparzały rodzinie nowego majątku: ich małżeństwo traktowane było raczej jako tŁntteres ekonomiczny [rodziny niż szczęście osobiste samych nowożeńców. Powiększane tą drogą dobra Stawały się własnością całej rodzony. Okoliczność ta była niewajtpłiwie ważnym czynnikiem pomniejszającym swobodny dobór partnerów do małżeństwa i ograniczającym uznawaną oficjalnie ich ")wo-łną" i "nieprzymuszoną" wolę poślubienia tej, a nie innej osoby M.
Nieco odmienny typ rodziny upowszechnia się w Europie w drugiej połowie XIV wieku i wiąże się z procesem powstawania miast s*. Ówczesną rodzone miejiską wyróżnia przede wszystkim miejskie środowisko zamieszkania, działalność związana z wymianą dóbr (ham*
** J. Leclercq, Marżape Ttatwe!, s. 83 i nastt. ^ C. C. Zimmenman, Fam%!/; zob. też: J. Delcowł, et cłuiMsatKMt Mrbatne, Bruxelles 1960.
116

del), a także - choć na niewieUką jeszcze skalę - ich produkcją (drobina wytwórcizość). O ile rodz&na wieijska utrzymywała się z dochodu przynoszonego przez dobra nieruchome - własność wspólną należącą nie do jednostki, ale do grupy pokrewieństwa, rodzina mieszczańska 'obraca dobrami ruchomymi - pieniądzem, który owocuje [przede wszystkim w -rękach jednego wyłącznie właściciela. Samo życie rodzinne cechuje większa jeszcze niż w rodzinie wiejskiej surowość. Dochodzi tu (troska rodziców o zabezpieczenie majątku dzieciom i -to w sytuacji, gdy iich osobisty wkład w po-wi^kszenie tego majątku jest niewielki. Pielęgnuje się zatem zmysł i w ogóle ducha oszczędności traktowanej w kategoriach najważniejszej cnoty rodzinnej. Zależność dzieci od rodzicó*w, głównie -ojca, prtzybiara formy jeszcze bajdzie j ostre aniżeli w rodzinie wiej-skiej. Losy życiowe dziecka, pozbaiwiionego warszitaitu pracy i nie przygotowanego zawodowo, określa wszechwładna decyzja ojca.
W ogólnej charakterystyce rodzimy okresu późnego średniowiecza i :następnych trzech wieków - okresu poprzedzającego epokę wynalazków technicznych i industrializacji, z towarzyszącą jej na nie spotykaną dotychczas skalę urbanizacją - należy uwzględnić natstępują&e, dobrze już wówczas wykształcone, cechy znamienne: (a) rodzina była pojmowana jako ciąg (łańcuch) pokoleń, który nałeży zachować i przedłużać w czasie; (b) była jakby osobą moralną obdarzoną pewną dozą suwerenności, której uosobieniem był ojciec - głowa rodziny; (c) nakładała na swych członków liczne zadania, z których najważniejsze służyły [zagwarantowaniu -trwania rodziny jako całości; (d) była grupą i instytucją społeczną, w ramach której i popmzez którą przekazywano z ojca na syna własność, zawód i pozycję społeczną; (e) poprzez nią i rozwijane w jej
117

ramach atoisunki, harmoinizotwafne Ibyły intteresy jednio^ Aawe z iniberteisatmii apoiecznyfmi; (if) atano<wiła ^wdązek' ^ osób, oparty na trwałym i po)djbtuido;wainym sa-nkiają re-ligijTKHpraiwjną małżeńistwie; (g) była inatyftucją wtsizech-ojgaimiającą życie człowieka, znajdującą moralne i prawne wspartcie w religii chrześcijańskiej; (h) jako sa-mowy^taitzaihia jedaqsM:a golspoldarcza była w atanie zaspokajać niemal Wsizyf^tkie pogrzeby swych iczłoiników - czł^onkowie rodziny mogili <aczeki;wać od ai'etbie wza-jemnej pomo,cy w kaź{dej B%ua;cji i okjoiliiezn-ości życio-wej.
Tak ukształtowany mofdel rojdzifny, funkajotrKujący prze? pięć z górą wieków, wyjpiera - mniej wjięcej od czasowy Wielkiej Rewołupji FramcuaMej - nowa koncepcja ^. Rodz&na okir'esu i tn d u s ]t r ś a ł d z a c j i i u r-bandzacji uilega prop^adwi głębokich prtzeotbraźeń, pjdlegających na utiracde bądź )zmi<n'iejs!ze{niu zaikreisu po-sziczegoUnych futnikclji oonaz fzlmiainie ról potszCzegółnych członków rodziny - głównAe męża i żony. Rodzina tego okresu, 'to rodziina typu mieljiskiego, IKtórej członkowie żyją wyłąciznfie z pracy najejnunej, zupełnie niezale" żni od majątku dziedziczonego po przodkach. Przestaje otna być jednoisitjką produkcyjjną i konsumpcyjną zarazem. Jej cechą znamiieinną jeat rucMli'wość geogratfi-czna i tspoł^eiczna naras(ta,'jąca razem z rozwojem przemysłu i systemem pracy nąjemtnej. Trafcąc cechy ro-dziiiny patriianchatlnej, p:OB)zerzone)j, przeobraża się w r)o-dzfihę typu małżeńskiego, a później w rodizinę nuMe-ariną;, tzireidukiO^ainą tdo rodziców i jednego lub dwojga dziecii. W społeczności mieijlskiej dtaje się afnlstyftucją zeL-spoloną iż imnyJmi instytucjami społecznymii, coraz bardziej wys[pecjałizowany!mii i uzależniającymi ją ad ,siie-
M Zob. X. Lannes, Le XViH-e sżec:e;

bie przez ąwiaidjczeniie wielu usług, dottychczas gjpełnia-nyćh wyłącznie przeiz roidziinę. Faikt pozbycia się niektórych funkcji instytucjonalnych oraz uzależniania od warszttaitu pracy ołddzielomego -o)d roidiziny znaijiduje sv/e odbicie równieiż w zmienionej pozycji obu płci i po-szczejgólnych pokoleń. Zanika tradycyjne pojęcie ^głowy rodziny" i dawtny układ zależności. Podporządkowanie ojcu uisltępuje rówtnetinu poidziałowii zadań i obowiązków: wzmacnia się domow-o-jgotspodarcza rola żony, dysponującej funduszami ir^dztinnymi, na które składa się itakże jej zarobek uzyskiwany z pracy wykonywanej poza domem. Także jdzieci uzyskują mową, miniej zależną pozycję: żyją raczej dla własnego pożytku niż dla potżytku rodziny. Dziecko nabiera szerszych praw dtrzymywania pd r-odfziny, a Zimniiejsza się jego obowiązek dawamia riodzinie. Mia'łżeńs<two dziieci jprze-staje być traktojwane w kaiteigoriaCh ekonomiczinęgo interesu rodziny.
Rezygnując w miniiejEzym czy większym zakresie z funkcji instytucjonalnych, rodzina zatrzymuje i u-maicnia sjwe funkcjie oeobowe. Z injsitytucjanalnych pozostają [przy niej tylko funkcje priokreacyjna i częściowo soojpilizaicyjna, a sam fak{t ich ustawicznego pełnienia przeiz rodzinę świadczy o jej niezbędności i nieza-sitqpowailno!ś!ci 'także w społeczeńsitwie .okresu iniduistinia-liizacji i urbanizacji z [towarzyszącą im daleko posuniętą specjalizacją. Oczywistości tego stwierdzenia nie pomniejsza fakt wzrostu tkrzyjwej ir)o'zwodów czy ;zinnniej-szamia się liczby dzie{cl w rodzinie. R,o:ąwody nie świadczą o kryzysie rodziny, potzoigtaje o*na bowiem nadal waritością iniezasltąpioną dla mężcizyzny i kotbiaty. którzy nigdy tak powszechnie - mimo że istnieją dogodne warunki ekonomiczne samsodziełnego życia - nie zakładali rojdziin.


MyśliicMe zajmuijący [się tew.e!tycziną prablematyką małżeńisltwa i rojdziiny używają piojęcia ."itearia" w sze-rokiiim zmaiozeniu - obejmują nim mde (tylko zesjpół praw ojparftych na idanych empirycznych, ałe również uogólnienia połsiajdające wałor ekspilikaitywmy ^. Nie brak też ptrizykładójw otbejjmowatnia 'treścią tego pojęicia uogólnionych infortmacjł, jakach dostarczają opisy irodzifny zawaiłte w Ili)teraltiurze socjologicznej. Mówimy zajtętm o teoriach opisujących, a więc przed^taiwiających i drobiazgowo ana&izujących initereauljące isobjiologa fenomeny życia społecznego. Natomiast teorie wyjaśniające to teorie, które wskazują na [przyczyny dokonujących się zjawiistk. W ramach (teorii wyjaśniających rozróż-nlia się .teorie cząstkowe d 'teorie globałne, a wieje podejmujące wyjaśnienia dottyczące Mektórych tylko a-iąpelkttów zachodzących zjaWiisk bądź poiszujkujące wy-

jaśnień twyczerpujjąicych o charakterze glofbaltnytm. Elementami tak pojętej teorii rodziny są gotowe pojęcia, zeispoły pojęć czy też określone propozycje pojęciowe, za pomocą których batdacz opisuje fenomeny życia ro-dzlinnego 2. Dzięki nim możliwe jest nazywanie i klasyfikowanie poszczególnych zjawisk życia małżeńsko--rodzitnnego, wyjaśnianie ich przyczyn i określanie zasięgu.
Rozwój Jteonii irodziny (iszcizegółnie socjologiiczinej) dokonywał się dotychcłzas powdli. Brak teorejtycznych rozważań mad rodziną wynikał z trzech przyczyn: p& pierwsze, do niedawna jeszcze nie stawiano zasadniczych pytań o wyjaśnienia fenomenów życia rodzinnego. Po drugie, <agólny zasób wiedzy, a zwłaszcza baza empiryczna dotycząca małżeństwa i rodziny były nie wysitatrczajjące dla fortnuułowania takich pytań. Po trzecie 'wreszcie, nie były wypiracowaine odpowiednie metody batdań. Aczkolwiek mamy dawne opracowania dotyczące rodziny w społecizeńsitwach: istatrochłńskłm, sta-roindyjskim, hebraji^kim, a p-atem -także greckim i rzymskim, to jednak są -one pozbawione głębszych pod-sitajw czy refleksji teoretycznej. Brak im formalnego teoretyciztnetgo ujęcia iprctblemaityki rodzimy, ito jest analizy związków wewnętrznych i związków iż iinnymi instytucjami społecznymi. Mówią one najczęściej - jak to ukazaliśmy w poprzednim rozdziale - o wewnętrznej strukturze rodziny, to tzinaczeniu tej strukitury dla pańiatwa, marodu czy jedncłatki ludzkiej. Najdaleij idące istwierldzenie tearetyczme gł'0)si, że w rodzinne, jak w soczewice, odąwierciedla się całe społeczeństtwo (Arystoteles). Głębszą myśl teoretyciziną do interesującej nas

^ Zob. W. J. Goode, TRe NocMiogy of the m Famż^ Theon/,w:3ocio:op2/ Today, R. K. Merton, L. Bfown, L. S. Cottrell (wyd.), New York 1960.

s Zob. R. HiH, Cowtempoł-ar^ Deve![opłKełłts m Famtły Theor!/, "Journal oi Marriage and the Family" 1966: ł. XXVIII, nr l, s. 10 - 22.


121
 

dziedziiny wnosi dofpiero A. Conute, Mórego koncepcje
pmaetz dłuigie łatta stanowiły punktt wyjściia dla teore
tycznych dociekań, odnoszących się wprost czy pośre
dnio do rodziny, podejjmowatnyjch przez Cooleya, Tom-
niesa, DuTkheiima czy Macilve;ra. Niemały wkład teotre!-
tyczny mają tu także: szkoła marksowiska, a przede
wlszyt^tktim kierunki ew^Auctjoniistyczne, funjkcjoaiałizm
i sltrukttMirializm.	'
. Teorie ^i
a)
Jest to synteza poglądów dwójch czołowych przediątawi-cietłii myśli Mozoficzno^sptołecznaj XIX wieku, ilnlteresu-jącytch się trodzłną ma matrgiineisie szerszych konbapciji Żilozof^itcznych. W utjęciu Hegla <ro)d:zlina jei^t "krółesit-wem miłości", poddbtnie jak pańiatiwo jetąt "królestwem .prawa". Rojdizi się jedriak pyttamie, w jaktich kategoiriach 1ira{kt)uje się to "krółe!sl)wo miłości"? Zamiefrzeniem i po*-wlazechinym dążeniem azłowieka w przeżywaniu mił'OŚ-ci jeąlt pełna realizacja możliwości rozwojowych jego ołsotbowośjci, do czego dojdzie ityłko wówfzais., gdy całkowicie uzna siejbie w dirtugitm człowieku. Duch ludziki, z istoty awej niemamacaUfny, staje eię "uchwytny" w pewinych oibiekitywnych kształtach jego społećzniej natury. Wołność ducha ludzkiego może się ujawaiić tyMao w życiu społecznym: ono stanowi iszansę dopełnienia woljn<oś)ci dtucha. Setnjs życia społelazinego sprowadiza się do wzajemnego uznawalnia się, pto^wi^rdzeinia człowieka przez człowieka. Pierwsze fw życiu społec&nym uznanie, jakie człowiek okazuje drugiemu człowiekowi - to
* W opracowaniu tego paragrafu korzystano głównie z artykułu J. Lacfoix, La fanwUe et łe moM^emeTtt des id4es w: d'aMJOM!-d'huź, Lyon 1958, s. 159-183.     , i

wzajemne tuiznanie kobiety i imężcizyztny jako dwóch odmiennych i dopełniających snę rzeczywistości. Ta pod-sjtawowia forma życia społecznego sttanowi swego rodzaju "w&iełeinie dulcha rodzinnego". Rodzitna jetąt zatem pierwszym wicielelnifem "ducha oibiektyśwnego". Zjednoczenie fizyctzne małżonków to wyraz jedności ducha i naltuay, )to "uiciełeśnienie" ducha. Stąd Hegeł definiuje rodzinę jako ucieleśnionego ducha wyzwalającego swą społeclzną natburę. Jedinoisitka w tak pojętej rodzinie jest zarówtno podmiotem, jak i przeidimidteim: podmio-teim - ibo w crotdzinie ucieleśnia gię dutch, ptrzBtdmicjtem - bo ucieleśnienie dokotnuje się w konktrettinej oisotbie fizycznej j. Saim zaś gtosuneik iseksuaAny należy arozpa)try-wać tylko w łączności z determinanitami dudhowyml, kitóre go klsizitałtują i nadają mtu sefn)s.
raili,
Bodziiina jesit jpmzato [tworem osobotwościowym - stanowi wyriik ;wlspółd'ziałania dwóch otsabowości. U jej podstaw leży zejspolenie seksualine prizekraezające prze-ciwi-eńsitJwa odmiejnnych ,płci, w kjtórym obie sitirony oddając się sobie niawzaijem, ddnąjdują siebie. Wprawdzie zeapo}leinie sektsualine rjodzi zajdo-wdlelnie fizyczne, jeat ono jednak ftylko miame)nit<em ,przeijściowym, który prowadizić mutsti do zaisaidpiiczelgo celtu, któryim jetst jedność dupho)wa odłnienmych osobowości - pairtentrów w małżeństwie *. W (tym dążelniu do jedności zanikają indy)wi)duaiLne pragnienia i zaimiertzenia, roidzi się nowa rzeczywiisitość, k}tóira ma dla n!i)ch latanowić najbardziej in)tymną, niepoiwttaaizałną własność. Tą nawą rze-czywidtościią jeSjt irodiziina, atanowiąca coś, co by można nazwać "osobotwośclą kolektywną", izelsjpołeniem kittku osobowości. ZoiMekjtywizowaniie sensu małżeńisttwa dokonuje się w chwili przyjścia na świat dziecka.
* Zoib.
1965, s. 29

j 22
 

;  Przyjście tną świat dziecka nie jest celem założonym, ^ ' ale prostą koniseikw^encją zespolenia się małżonków w jedności. To właśnie dziecko pozwala mężczyźnie i kobiecie reaiLnie unaocznić ich 'obopólną jedność. Rodzice koichają swe dziecko tnie jako takie, ale jako reahiy ksatałt ich wząjemneij miłości. Rodźmy nie można prze-<to 'traktować w ka)tegoria)ch prawa, kontraktu zawa<rte-go pomiędzy partnerami: jesit to rzectzywiatość subistan-cjaihta, duch zobiektywizowany, jedn-ość wielości. Redukowanie małżeństwa i rodziny do zwyczajnego kom-tirailstiu dwojga partnerów wykrzywia i zubaża głęboką treść, jaka się łączy z tymi pojęciami.
Niezależnie od sjwych głejboMch treści humanistycznych, iqwa koncepcja rodziny, czy ptrhede wtsizystkim małżeństwa, zawiera w sobie pewien wątek tragizmu. Pełnym zobiektywizowaniem miiłiości małżonków, oznaczającej rozpoznanie i uznanie tsiebie w parltnetrze, jeisjt dziecko. Ale dziecko przychodzące na świat jako uosobienie mdłości małżonków zapowiada śmierć i przemi-jałność rodziców. Małżonkowie jatko [rodzice są "początkiem, który się samounacesltwia". Zachodzi fwięc sprzeczność między pięknem i głębią miłości małżeńskiej a jej tendencją do samounicestwienia - i w tym tkwi ; ów ttragizm. Miłość nie może trwać zawsze. Poza tyhi, -w rodzinie dokonuje się proces [socjalizacji, której celem jesit wprowadzenie każdego dziecka do społeczeństwa, uczynienie go obywatelem państwa, członkiem wielu innych grup - a więc w konsekwencji jego odejście z rodćBiny. Z <tego wynika, że ostajtelciznym celem rodziny jesjt służba państtwtu, a nie służba jednostce. Miłość maiżanków nie jest celem w sobie, ale pierwszym etapem dosltanczenia państwu nowego obywaiteła. Ptrzeto u szczytu całej koncepcji miłościi, małżeństwa i rodziny znajduje się państiwo jako najwyższy absolut, a zarazem najwyższa forma uspołecztnienia

ducha. Człowiek będzie w słanie odnaleźć i uznać siebie w innym człowieku dopiero i tylko wtedy, gdy się znajdzie w Państwie - w celu swego istnienia i działania. Małżeństwo i rodzina stanowią tylko drogę do tego celu.
M a r k ,s o w s k a filozofia rodziny obejmuje trzy a-spekty: ogólną koncepcję rodziny, 'krytykę "rodziny burżuazyjnej" oraz model ,,rodziny komunisityczTiej" jako rodziny przyszłości. W swej ogólnej koncepcji rodziny Marks uznaje syntezę człowieka i natury. Synteza ta ujawnia się w całym życiu ispołeaznym. Podobnie jak <społeczeńsitwo jest pełną jednością człowieka z naturą, talk pierwsza, podstawowa forma życia społecznego - rodzina - jest jak najbardziej natturalna, a zarazem jak najbardziej humanistyczna s. Należy odwrócić heglowskie ujęcie stosunku między rodziną, społecznością cywilną a państwem. Zamiast ubóstwiać państwo, trzeba dostrzegać raczej w rodzinie i społeczności cywilnej podstawowe elementy konstytutywne i motorycszne bytu państwowego. Państwo nie może być rozpatrywane oddzielnie od rodziny i społeczeństwa, a tym bardziej traktowane jako sens i cel ich istnienia. Rodzina pozostaje instytucją o wyjątkowym charakterze. Leżący u jej podstaw stosunek mężczyzny i kobiety, zinstytucjonalizowany w postaci małżeństwa, ma charakter najbardziej pierwotny i najbardziej naturalny. Naturalność tego stosunku ciągle trwa, ale ulega on ustawicznemu procesowi rozwoju, w zależności od typu społeczeństwa. W tym istosunku człowiek odnajduje siebie jako jednostka i jako przedstawiciel gatunku ludzkiego. Stąd Marks twierdzi, że tyle jest warte społeczeństwo, ile jest warta rodzina. Stopień rozwo-
s Zob. S. WoMson, Brak : s:entja w ich istoftczeskom proiz-choźdtenM, Moskwa 1937, s. 7.

J 25
 

:  ju rodziny wyznacza atopień n*o%waju społejczeń^tfwa.
AAe wy^tępfuije ftu też ołd^wtroitna zaileżnpść. ;   Gdy Mairkfs ożenił aię, w jego ptitsmach pojawiają isię nowe a,'speklty wjzbogajcające ddtychcizasowe ^poglądy na .rodzinę. Dalej jefdnak rozwija tetzy Hegiia o małżeństwie jako synitezie na{ttury i kultury. Mężczyzna i kobieta jako dwa odmienne byty naturalne pozostają ^ wobec siebie w stosunku wtzajeinunejgo zajpattrzeboiwa-nia: kobieta jest naturą dla mężczyzny, a oboje są dla siebie nawzajem przedtmiidtelm. Jednakże, żeby osłabić ów akcanjf kładziony na filzyozną sbponę małżeńtstiwa, Marks z!gła)sza potrzebę humatnizaCjjli isjtotsiunkójw seksualnych. Przede wiszystkiim tusiługe wykazać skąd bierze się dehumanizacja Stosunków mtał!żeń)skich A rodzinnych. Wiąże ją najwyraźniej z ko;nikre(tinytmi fortma-ma utsltir<o)jo'wymi. iSjpl-zeicizności i antagonizm społeczeństwa Majsowegio - burtżuaizyjnego - odbijają 'odwieczr-.ny kointELiikt między mężlczyzną a kojbietą, wyiraiżający się wyłąioztną dotminaiCją mężczyzny ^M)d kobietą - i tu tikwi głóiwtna podstawa dehuimamizacji mtiłoślci łudzikdej, , a mfiłości miałżeńsikliej ;w iSzczegóHnoiś&i: rodzina w do-tytdhtazas-ofwym isp^ołeczieńsitwie burżuazyjinytm rząldzi isię ' : tymii sa;my)mi zasa)daim)ij, na jakich opiera się cały sys-tepn .ąpoielezmo-ig^spodajrczy - zinaezeniem pieniąjdza ii wy.zy)sikie)m dzłowi^eka polzez człowieka. Zdanieim ;Mar-łdsa- ibunżuatzja z!dairła ze stosunków <rc%dzinlnych iich tMLi- V; wie sanitytmemitaĘną izaf^onę i sprowadziła je do inagielgo -#toisumku pieniężnego. MałżeńEłtwo i [ro.dzin'a w tych warunkach opiatrte są na wyzysku kobiety i dziecka. Rodzina stanowi przy tym pierwszą kolebkę własności, gdyż - jak czyjtamy w .MeoZopti Miełnteckiej - "Żona ł dtzieci tsą niefwothiajkaani mężłcfzyzny" ^, ptrizy czyim żo-

na jeslt tu )trak;toiwana jako "narzędzie ptpodukcji". Trudno [tu iprzeto mówić o prawidziwej miłości małżeńskiej, bowiem mHość i właislność iprywattina to {dwie trzeczywi-sttości sprzeczne. Małżeńiątwo w utsitrojjiu włiasnośjci prywatnej, opa-rte na tych dwóch podstawach, jest czys)tą hijpoikryzją.
Droga do hulmanizacjti sjtosutnkó;w małżeńiskich i rodzinnych prowadzi przeiz [zmianę uishroju isp^oł^eciznego. Afuitentyczne, izasaidzajjące isię na ptra,wdzi^W'ęj miłości gpdtjkanie kobiety z mężczyzną jest możłiiwe tyMko w społeczeńlątwie beziklaisowym - komunistycznym, w łctóirym kobłie^ nta iróhwni <z mężclzyzną będzie miała dostęp do wszysltikich śrotdków ptrod'u!kicji, a tym saimytm bejdzie )m'iała sjwobodę w podejmowaniiu fwiszelkich de-cyzji: niie ty3ko gaspddairczych czy połiityczmych, ale tak^że doltyczących jej właśneigo ciała, ,uc:zucii<a- i miRoś-cii ?. Na itakieh założeniach Markis buduije swą przyszłościową koncepcję małżeńathva i rodziny mionojgatmictz-neij, cpaptych na prajwidizfiwej d w!ząj'emnej miłości partnerów, wolnych od hipokryzji i nacisku prawa, bo zbudowanych wyłącznie na uczuciu. Gdy to uczucie osłabnie, a imiiłość wygaśnie, twójwiczais aU)to)matycizn'ie zanika podstawa ttrwania meiunkcjonaflnego jtuż związku małżeńskiego i trzeba uzniać prdwo kochających się 'kiedyś nairtzacizonych, a potem małżonków i rodziców do rotzwodu. A zajtem, konkllujduje Matrks, bęjdzie to najwyższa forma miłości małżeńskiej - forma, kitom nie usiłuje podtrzymywać sitrułctuiry, iimatyftucji, skoro zanikła świadomość. Skoro wymarła miłość - umrzeć musi także Blttrtuktutraportzez nią ptotwołaina. Jetśt to zatem jedyna droga do uwohmeniia się od otwetjs cechiujątcej system iwłaisności prywatnej, hijpokryzji małżeńskiej.

' K. , t. 3,,
r. F. Engels, Pochodzenie yodzźwł/, toiasnoścź
t, w: K. Mai^ks, F. Engelss, Dzieła, ł. 21, Warszawa
1969, s. 87.  ., / ^.  -. -.^..;^, _.. / . ,.. , ..^/,; ;., _, ,,, ;/ s ,.,
Marks, F. Engels
ł&61, s. 34.
 


Kontynuację i poszerzenie myśli Marksa znajdujemy w książce Engelsa Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa, poświęconej analizom różnych form instytucjonalnych małżeństwa i rodziny kształtujących się w zależności od historycznych farm organizacji państwowej, w tym przede wszystkim systemów własności.
b) TyodycjoMcMzTK i pozytywizm
Istota poglądów tradycjonalistów tną rodzinę isprowadzia się do identyfikowania jej z podstawową formą organizacji społecznej ludzkości. Traktowanie rodziny jako podstawowej komórki społecizmej oznacza w tej koncepcji przede wszystkim uznanie faktu, że rodzina jest bezpośrednim i naturalnym wyrazem najgłębszych dążności naturalnych człowieka do życia w grupie. Człowiek zawsze unikał samotności i poszukiwał drugiego człowieka. Naturalność rodziny zasadza się też na fakcie zróżnicowania płciowego ludzkości, na popędzie seksualnym i potrzebie psychicznego uzupełniania się dwóch odmiennych płci. Inny aspekt tradycjonalisty-cznego podejścia do rodziny obejmuje jej skład oraz wewnętrzną organizację. Przedstawiciel tego kierunku, de Bonald ma dość dziwną predylekcję do liczby trzy*. Stąd także w rodzinie usiłuje odnaleźć jej znaczenie. Struktura rodziny jest trzyelementowa. Ojciec jest głową rodziny z władzą absolutną. Dzieci są podwładnymi ojca, a ich jedynym obowiązkiem jest absolutne posłuszeństwo i podporządkowanie się rodzicom. Zo-na-matka została umiejscowiona między ojcem a dziećmi, między władzą a poddanym: bietrze od jednego by przekazać drugiemu - jest posłuszna ojcu rodziny, by mieć władzę nad dziećmi, zależna od władzy by być
* J. Lacroix, La famtite, s. 166.

niezależną od podwładnego. By móc isjpełniać podwójną funkcję: poddania i zaartząjdzaMia, otrzymywania i przekazywania, powiinna być homogeruna z jedną i druigą stroną układu, to zaiiaczy mieć tę samą naturę co jedna i druga Strona. Stąd partycypuje swym rozumem w mężczyźnie, w dziecku zaś delikatnością swych organów, [zmiennością humoru. Jest więc po części mężczyzną, po części dzieckiem. Rodzina zatem ptrzedista}wia nierówtnościowy model struktury społecznej: u góry władza, u dołu podidaini, a między niimi pośrednik - żona i majtka zarazem. Teza, że modizina jest podstawową komórką ^społeczną oznacza także - poza tym, że jest społecznością najbardziej naturalną i najbardziej doiskonałą < - że jest początkiem i prototypem wszelkich stosunków społecznych. Społeczeństwo - podobnie jak trodzina - muisi być uhierairchizowainą grupą o iwysokiim stopłniu golłdarności tstwych członków. Na wzór irodiziony, :sttatnowi ono isiwoiiśtą piramidę z osobą tmonairchy łu[b raczej rodziną królewską u sztzytu. I ^tak j'ak ^elementem koniśtytuitywnym rodziny jeśat w pełni absolutna władza ojca, itak isamo Władza rodziny królewskiej jeąt istotnym, konstytutywnym eilementem państwa. Nie można odrzucić 'ustroju monarchicznego <państwa nie odrzucając uisibroju aibsolutnego troidziny. Twórica kierunku pozytywistycznego, A. Comte, niejednokrotnie 'nawiązuje w iswych kontcepcjach dotyozą-cych ro'dziiny do !traidycjonal'istó'w^. Jednakże w jego wydaniu konceipctja tradycjonalistycszma zyskuje zupełnie inny wyraz. Podejmuje on tradycyjny pogląd głoszący, że rodzina jest podstawową tkomórką społeczną, ujawnia jetdfnak kilka charaikteirytstycanych - dołtych-czas miedastrzeganych - jego elementów. Przede wiszy-
^ Zob. J. Lacroix, La soctotogie d'AMgttste Comte, Paris
1967.
9 Socjologia małżeństwa ł rodzimy	129

stJkim Comfte zauważa, że całościowy system oiganiMz-m iskłada isdę z mnięjiszyfch, aJe podobnych do całości anaiznej, syjstemótw CząiatkoWych. tCałościolwym sy-organicznym jejat )społeozeńtsltWo - jego jedmo-rodnytm!i elemejrutaml Ba rodziny, a nie j^edJn'OBJtk'i. Ro-dzdtna ątanowi poimolst miejdzy jetdnosMką a społeczłeń-atwem; przez rodzinę człowiek wchodlzi do ispołeczeń-'stwa. I w tytm właśnie sensie crodzAna jetsft pojdisłtawową (komórką ispołeefzną ^". Jeisft ona zatem dla społeczeństwa układejm m^dełowyłm, dla człowieka inatomiiaeit stanowi asobłiwy .związek umożliwiający wzajemne dolskonaile-<n3e się płci. Rodzina je^t wiąpólnojtą życia i miiiOiśłci; *tu małiżonkowtie - wotbec odmiiennych cech iswych oisojbo-wości - uczą się wzajetm'nego poznawiania i mJiłowa-<nia. Z tego wzgJędiu związek ów musi być mon.ogaimicz-ny i isjtainowić niepodiziełną wgpółnatę d.wófch oMbo-wości, stwarzającą niepowtarzalne warnnki wychowania pojtomlsltwa. Wszelkie przeto dążenia władzy państwowej do p<xzibawietnia rotdzmy możliwości pełtniemija zadań wychowaiwtcizych prowadzą do izniszcizen^ ro-dziiny, a (tym samym zachwiatnia oigóHin^ego poriządku społecznego. Porządek ów atanoiwi panzecieiż prostte ptze-dłu&ende porządku roidzinnego ". Po}dofb)nie jak u trady-cjolnailiistów^ itakże W koinpepłcji ^zyttyjwifsłtyczaiej struik-tuira rodziny .zachowuje swój w pełni hierarchiczny charalkjtefr. Wohoidzą <tu jednak d^wa ważtne dłemeinśy: pcdporząldkowainie płci l poidpoirlządk-olwanie pokoJeń. Podporządkowanie płci jeąt uzatsadinione niższością Hco-Mety, częściowo tytko skiotmpen)so,wahą pmzez wtómą wyższość z uwagi na jej ważną rolę wychowawczą. Potzia %ą okolicznością miic nie paminiiajtsza siły ogółnego atwle)rdze'nia mówiącego o niiżgz^Cii kojbieity i o ko-^ A. Comte, Cours de pMosophie p(Mitwe, t. 4, Paris 1964, J
S. 4M.	'.   :?      .   _       . '               ;           ^
M Ibid., s. 420.^

jej p'odporzą{dikowania [mężczyźnie. I dlatego Comte zdecydowanie przeclwsltawia się wtszeUkiiim - jak piisze - ,,chiimerycianym deiklaracjoim nrew-olucyj-nytm o rzekomej równości dbu płci" ^^.
Rodzina gra szczególną rolę w Com<te'o)wtslkie)j kan-cepcji reil'igi)i 'ludzkości. Pojdolbnie jak ojclzyzna, irodziina pośredniczy między jedinosltką a ilujdizkośclą - kształ-ibowane tam uczucia irddzimne i paftriojtyazne, odrywając człojwieka ojd jego injdywi)dua)lnycih upodobań, zbliżają go do umiłowania ludzkości. Jej rola wychowawcza polega przejdę wiszyattkiim na tym, że wyzwala jednostkę z jej maturalnych skłonności egoistycznych kBzttałhU)jąp w niej postawy pfoispołeczne. W tym zna-c.zenm rodizitna jest idla człowieika pierwiszą sz^kołą uąpo-łeczinienia: i 'tylko w rodzinie może człowiek szukać szans pełnego raąwojju sWych [dążeń społecznych, to znaczy isltawać isię coraz [bardziej moralny, bowiem wszelka moralność polega na sitopniowym przechodzeniu od ftego, co jedinotstkowe do ttego, Co wtąpólline. Dopóki jeisteśmy p^za rodziną, brak nam /wielu podstawowych ceich znamionujących człowieka w pełni rozwiniętego niOtralnie. Cechy 'te zldobywatmy [będąc członkami trojdziny: jako dzieci uczyimy się bowiem szalnować przełożonych, jako rodzeństwo prakjtykiUijeimy cnotę wzajemności, jako ojcowie uczymy się miłości do niższych <od nas osób, jako nraitki haftujemy ;się w trudach i rezygnacji z siebie. W przeciwieństwie do czystego tradycjonalizmu, Cottnfte dostrzegał wagę imiiłości we wspólnocie małżeńsko-rodz^ininej i jak He<gel Widział we wjslpólnocie więzi małiżeńskliąj szansę pełnej reaHzacjji poldmiotowago charakiteru cizło^wieka, jego osobowości ^^. Najsilniej jednak aikcenttotwał w swej
M Ibid., s. 408.
i* Por. P. J. Proudhon, De ta jttstice dans !a et dans MEgHse, Paris 1858, t. 3, s. 342.

J 30
!
 


koncepcji rodziny tę okoliczność, że stanowi ona miejsce, gdzie kształtuje isię sociabźHte człowieka, poprzez którą może on stać się i^tottą w pełni lujdzką i moraihią. Moralność mię rodzi isię przeicież sama z siebie, a tjedy-nie z miłości dziecka do Rodziców^ męża do żony, ojca do dzieci. Wszysttkie te [możliwości znajduje człowiek wyłącznie w rodzdinle **.
Ale iro;dzina ks^tałituje mię tylko człowieka moraHne-go, -ona c'zytni zeń także ijsitoitę łniteligentiną, [bowiem wielkoduszność uczuć i iszetrokość idei idą ze sobą w parze. Społeczność rodzinna regtułu)je i prostuje nasze błędne przekonania i tmyŚR, jest nauczycielką obiekjty-wiizimtu. Itnisitytucjia rodzinna jest czynnikiem, któ^ry uzdalnia iczłowieka do uwagi, a więc rozwija jego ducha, bo rozwój ducha człowieka fto przede wiszy^tkajm Dozjwójj jiego uwagi. Być uwaźlnytm, to zapotmnieć o sobie, zapeiwtaić domitnację jtjego, co wspólne 'nad <ty)m, co jednostkowe. Taka naitomiiiaiat postawa cechuje człowieka jako iisMtę in{telig<entną. To właśnie rodzina sjptra-wiiat, że dlzdecko przechodzi od stanu niespójności pSy-chiciznej do spójności uimysłtowej, właśnie dzięki rozwojowi uwagi. Bez tej [spójności nigdy n!ie ;sttałdby się istotą )w pełni iinteiligentną, nie jpirtzelszłoby tboWiem od nalsjtawieniia i ducha subiekjtyiwtnego do ojbidktywnego. Nie poitraifSioby się od!w)rócić dd Isiefbie i.mafsltawić na 'to, co wspólne. Oznacza to, że bez rodziny niie potrafiłoby stać się w pełni człowiekiem. To wyznacza jej isizicizegól-ne miejsce w ispołeczeńatlwie.
P. J. Proudh^ani, jeden z twórców -sorjaliizmu utopijnego, zajmuje sttanowiisko pośrednie między łiradycjo-ntalizmem, jpozytywizimem i anarchizmem w odniesieniu do problematyki imałżeństwa i rodziny. Na płajsz-czyźnie polltycizno^sipołełcznej był anairtchiisHą, lale jego
, is. 1)70
j. LafcroiK, La
132

komcepćje trodziiny wyraźnie 'zbliżają go do ttradycjona-lizmu i pozyłtyw&zmu. Pairadokls polega na tym, że ustawił obok siebie dwie teorie, nie tnoszcząc się o to, czy i w jakiim stopniu są ze sofbą zgodne. W poliityhe domagał isię równości, w 'odniesieniu do irodzimy snuł koncepcje autorytarne i hierarchiczne ^^. Obywatele są równi w pansjtwie, ale partnerzy ^w małiżeńts)twie nie mogą być sobie róiwnii, isą to przeciąż dwie odmienne istoty ludzkie, kjtó,re się wzajetmnie uzupełniają. Mężczyzna tma inteligencję, ptocziucie pratwa, silną wolę i dlaiteigo 'powitnien rządzić. Kotbielta nie może się pod tym względem z nim porójwaiywać. Jeiat prze*to rzeczą normalną, by treprezemtaintteim interesów [rodziny wobeic. sipołeczeńatwa był mężc'zyzna. Rolą kobiejty jest troska o dom i wewmęitjrtzme sprawy rodziny. Małiżeństtwo nie jest zwyczajnym kontirakitem to charakterze prafwtnym. Jako związek dwóch osób -opatrty na uczuciiu i miłości, nie da się zredukować do czystego akttu prawnego. Mężiczyzna i kojbiejta sta)nowią pod wzłględem moralnym i fizycznym organiczną całość, której części są komplementarne. "To osoba złożona z djwóch osób, dusza wyposażona w dwie iH(teŁige<ncje i .dwie wole", one się wzajemnie uzupełniają, ale zawisze dusza i wola mężczyzny dominuje nad duszą i wolą kobiety, umożliwiając }tą drogą procets doskonalenia się każdego z nich, a przez nich ludzkości i". Trzeba więc rozróżnić między wspólnotą rodzinną, opartą na pełnym -odda-nitu się jej członków, a społecznością cywilną, gdzie kontrakt izasttejpuje wszystko. Stąd paitetrnalizm, nafttu-ralny i dobtry w rodzinie, jest sztuczny i niefunkcjonalny w państwie i sipołeczeńtśłtwle. Nie ma więc żad-
M P. J. Proudhon, De !a justice, s. 343.
M p' J. Proudhon, La Poniocratże on łcs fewtmes dan,s łes tewps woderwes, Paris 1875, s. 87.
133


nego podobieństwa między wspóDnojtą trodzinną a społecznością państwową: ^tamjta jełśt hie,ra)rchic'zna, ta zaś zorganizowama ifnisitytucjjanalnie, egalitarna i. opadta nta
9:on!t<rak[c.ie, ołbcym orodzittłie.  ,  ".r : ; .; ...
c)
Kierunek antarchiistyczny zrodził się oróiWntież we Paranej i jako forma protestu ptnzeciw traldy^jonali^mowł. Jego poiłem działania sftaje isię (teatr-i Mteraftutra piękna, jeidnakże nie brak także wielu initełeibtuaiMsftów o zainteresowaniach społecznych i filozoficznych kw-aliiiku-jących isię do 'tego kieoruinku. Teoretycy anarchizmM i dołąc'zający do nich portzywódcy roziwijjających się w XIX wieku ruchów robojtjn]ijc(zych domagają się wyzwolenia miłości i rodziny spod ptre^jl pańtsltwa jako kołi-'sekweMcji ogólmego wyawołenia c^złowieka ąpod wszelkich f oitm prtzymusu. Człowiek jesjt wprawdzie Mota społeczną, niemniej jednak tnie tmoiże 'być zniewalany do żadhejj insItyjtuiCijanatłinej formy fżycia społecizinego, w tym także rodzitimego. Należy mu pozoislta:wić wolność w realizacji jego majtfuraiLnych skłonności i dążeń protsjpołeicznych. "Stanowimy społeczeńisttiwo - pisał teoretyk amaarchiisita P. K*ro)po;tkiin w Słotuach. rewotty - w kttóirym -sttOstumki międizy CT&otnkamd są ireguło-wane nie przez prawo, dziedzictwo dawmetj opresji i bar)baMyńts)thva, aini jakikolwiek auttoryteft pochojdzący z wybioriu c'zy dziedziczony, ale poprzez wzajj^emaie za-angażowainie się, wolną zgodę, kjtórą zafwtsze można odwołać, jak rówmiież przez zwycizaje i tradycje, także dotbtrowtołaie alkcejpitowane"^. Anarchiści postulują więc itak zwaną spontaniczność społeczną,. 'OdJzu-cając 'wszelkie formy przymusu pańjsttjwowego. Państwo co najwyżej może rejestrować wiszełkie, dobiowoiLnie
, s. 173
*? Cył. za J. Lacrodx,

i spontanicznie powsitające związki ludzkiego wisjpółży-cia i wispóMiziałatnia. Takim związkiem najbardziej na-turaHinym jest rtodziina, opatrtta na najba<r)dziej ludzkich uczuciach: miłości i sołiidamności. Ta wispółnołta na,ttu-rałna wintna być .tworzona w isposób całkowicie woLny, świadomy, bez jakiegokolwiek przymusu państwa co do form jej powstania i .rozwiązania. Główną podstawą związku małżeńskiego jestt iwtoOine i uświadomione uczucie, a czas jego trwania wyztnaciza czas trwania małżeństwa. Wszelka ingerencja władzy państwowej w 'tym zakiresie jest źródłem naljwięjkiszego zła - nieładu .społecznego. Tylko sjpontaniiczfn.ość działań jed-noisftek ludzkich może zagwarantować ład. Qdrzucenie więc woli państłwa i jego poriządku pratwnego ptnzywra-ca ludzki i spontaniczny charakter małżeńsjtwu i 'należną rangę rodzinie *^. Kierunek anairchiisttyczny w li-teirtaturze uja:wn!ia różnorakie fteadencje: obejmuje ruch feministyczny, prowadzi walkę z tradycjonalizmem, głosi hasła wolnej miłościi i prawo każdego człowieka do swobodnego dysponowania swym ciałem. Niejednokrotnie włątcza isię tu także ^wiulgatmą twertsję marksizmu, mimo że Lenin zawsze wyts)tępował iprtzejciw wioil-nej miłości, przeciw pojmowaniu aktu seksualnego jako aktu wyłącznie biologicznego. Kierunek ten ma, bardziej niż inne, liberalistyezny, a przede Wszysłtkim indywidualistyczny chairakiter. Szczególnie dwie jego cechy zasługują na podkreślenie, a mianowicie: odrzucenie wszelkich instytucjonalnych form ludzkiego - w tym przypadku małżeńskowrodzinnego - życia (jest ,to aspekt negatywny) ooraiz aklc^entowanie tezy, że jedynie miłość legitymuje związek mężczyzny i kobiety (aispekit pozytywny). Tezy te zogtają trozwinięte przez itakicih auitorów sjak [Marie, Hervieu, Naquet, Dumais-syn i inni.
M A. Naquet, Vers Młttołt Hbre, Parłs 1905, S; 91 i 'naisł.
135

Pominięto tu 0ujpełnie społefcżiny charakłeir rodziny, jej społeczne obowiązki, a samą miłość małżeńską zredu-kowanto wyłącznie do akftu fizycznego ^.
W isumie koncejpeje anarchistyczne mię 'tyliko ptrze-clwtslta^wiały się doftychc^asowym ifoirmom powstawania i junkcjjonojwania małiżeńisłtwa i rddziiny, ale uitofrowały dirogę dla idei rdziwiązał^ności małżeńsltwa^. Rozumowanie było ptoogte: clzł^owiek ima mienarutszałne praiwo Ido szczęścia (frołzumiianeigo injdywiduaHiEJtyc'ziaie); skoro mał-żeńsitwo okaże się niiezdo&ne do giwarainftowania mu tego szczęścia, nie ma żadnej racji, aby je podtrzymywać. Małżeństwo jeat kontraktem woHinym zasrówno w swym pojwstaniu, jak i tirwaniu. Skoro wieje zanikają racje, [dla Mtórych zjoatało zawartte - to znaczy nde-możliiwe jest osiąganie w nim szczęścia osobistego kon--tarahenftow - nic nie uzajsakłnia pojditrtzymy wania nie-fmnkejjonaCbiego ziwiąizku. Państwo jesit najwyższą władzą w tsjpołeczeństwie luldzkim, a jego zadianieim j<as)t tiroska o <do)b!ro obywateJLi. Gdy aię iwięc okatże, że to dobro obywateli wymaga uwolnienia ich 'od prawnych więzów małżeńskich, ma ono obowiązek usunąć wszelkie pmzeiszkody ajtojajce na tej drojdze ^. Taki tok rozumowania priowadiził konisektwenitniie aharchigtów do śjta-rań o legailizaoję [tak zwanych wolnych Związków miłości. Jeśli 'przecież małżeńsjhvo jes)t intsjtyttujcją czysto hłidzką, podłegłą wyłąCzinej woli kontrahentów {pragnących realizować swe naturalne {pragnienia miłości, potrzebę miłości, to ograniczenie [praiwa do tej miłości jest po prosjtu nieimpraMe. Pełna reailizacja poitrzeiby miłości jest możliiwa poza .wszeilkimi ogiranipzeiniaimi,
^" L. Lacroix, La JawMHe, s. 174.
^ A. Naquet, Le diucrce, Paris 1880, s. 219. Por. też: J. Des-forges, La Zoź Naquet, w: RełMweoM des id^es sur !a R. Prigent (wyd.), Pmris 1954, s. 103 - 110.
** Por. N. Galii, EdMcazione, s. 41.

jakie niesie każida fotnma iHjaty)tu]cjonałna małżeństt^wja. Jedynie w wodnym związku można mó)wić o prawdziwej, autentycznej, niejprzyjnuszonetj miłości: tu przecież paiitn-erzy tsą przynagłenti nie narzutconym z zewnątrz obowiązkiem kochania się ii wzajemnego znoszenia, ałe pragnieniem przyjpodobania isię sobie i bycia zawsze dla siebie atrakcją. Fakty <te i okoliczności realizowania 'naturalnej potrzeby miłoiści w pełni uzasadniają wołny old jakichkolwiek in)s)ty)tu0jonaJlnyCh form związek miłości^. Indywidualistyczny chairakter tych koncejpcji jestt aż najdto oczy^wistty: iprowadzi do zupełnej likwijdacji in<aitytuc)ji rodziny, oparttej na tjiwałym, usankcjonowanym ^społecznie związku małżeńskitm.
2. Teorie
a) Faz?/ foztoojome i rodźmy ^ ujęctM
Podstawkowa teza ewolucjoniisitów głosi, że małżeństwo i rodzina, jak w{szys)tkie inne inisityftucje społeczine, są żja<wiskiem historycznym i [razem ze 'zmianą ekono-miciznych i społeczno-kułUurowych wafrunkóiw uileigają procesowi przemian stirukiturailinych. W swej historii mał!żeństwo przechodziło przez liczne fazy rozwojowe, prtzybiefrając orozmaite zewnętrzne formy i [typy organizacji. Mjałżeńsftwo i rodzina opierają się przede wszy-stkitm na czynnikach biologicznych, to znaczy popędzie seksuaitnym, popędzie dominacji {imęźcizyzny na)d ko-biettą) oraz zależności biologicznej dziecka od matki. Podstawowe siły biologiczne działajjące w rodzinie są regułowane przez rygorystyczne ramy obyczaju, nakazy (religii, przepisy prawa oraz nacisk lokalnej opinii
1869, a 332.
** A. Naque!t, Reł:giołł, PfopWete, FamtHe,

136
137
 

puiblicznej. Te wEzechobąjmujące fotnmy kodttroli społecznej ulegają 'zmianie wtraiz ze zmianą wanumków ekonomicznych i cywnizacyjno-kullturiowych luidzkości, a wynikiem ich działania są właśnie fazy rozwojowe małżeństwa i rodziny. Teza potwyżaza została przeciwstawiona ,panującemiu do połowy XVIII wieku przekonaniu, że pierwotną fkwjmą jejsit mała rodzina opairta na małżeńsitwie mongatmicznym ^. J. Bachotfen w dziele Dcts Mtłtten-echt {1&61) wyłożył po raz pierwszy koncepcję, według której znane nafm dottychczas formy rodziny wyłoniły się pod wpływem zmian w wierzeniach i pnzekonan&ach ludzi z zup^ełmie innych, mathriairchał-nych form Todizdny. Opierając się na dziełach higtory-ków 'greckich - Herodo)ta i iDlodona - usiłował od-tiworzyć historię rozwojiu instytucji małżeńsitiwa i ro-dziiny. Analiza porównawcza tego rojdzaiju źródeł hi-s)torycznych, wzbogacanych różnymi relacjami podróż-mikójw, kuphów i innych wysłanników do ludów "dzikich", doprowadziła go do twierdzenia, że pierwotną formą życia rodzinnego był bezład płciowy. Żyjący w hordach mężczyźni i kobiety twspółżyłi ze sobą beiz ograniczeń. Ponieważ ojciec był nieznany, atąd zrozumiałe jest, że tustrój rodziny musiał być maitnUarchał-ny i maitryłijneałny. Z tych foirm dopieiro wywodzi się w [późniejszym dkresie pattriaMchait otpiartty począltkowo na poligamii, a następnie na monogamii. Dzieło Bacho-fena zrewołujcjonizowało do)tychczalsowe spojrzenie na hłstorię małżeńsltWa i rodiziny ^.
Aile zasadtniiczego przełomu w tej dziedzłntie dokonał dopiero w roku 18!77 L. H. Morgan w pracy .Awcie^t Society. W odróżinieniu od Bachotfena, widział źródło
" Zob. T. Szczurkiewicz, Rodzma v? śtuteNe w: RtMdta socjo!oeicżłłe, Warszawa 1969.
^ Por. A. Michel, Socżołopźe de ta famiMe et dtt
Paris 1972, s. 27.	,

,przemia'n isltnuktury i form małżeństwa i oradżiny nie w przemianach ideologicznych czy mentalności człowieka, ale w ewolucji ekonomicznych warunków jego byltowania. W swej hiisftaryczinej atnallzie form życia rtotdfzilny opanrł się ;na systemie klasyfikacyjnym poknre--wieńE!t;wa wysitęputjącym u ludósw hawajskich, gdzie pOjęcdaimi: ,, ojciec", "majtka", "brat", "tsiositora", "^dziecko" otkireśLaino osoby z szerdkiej linii pokrewieństwa. Stątd winosił, że u podsitatw tego systemu leży małżeństwo gruipowe, przed którym występował bezład płcic-wy, a dopiero później ukształtowały się formy ma-triarchalne i patriarchalne rodziny oparte na małżeńsitwie motnogamioznym. Morfgan był przekonany, że udało mu aię ustalić pewne staidia rozwojowe, przez kitóre przeszły wisizysjbkie bez wyjątku społeczeństwa luidzkie w tdziejdzinie form i charakiteru małżeństwa i rodźmy. Jego atanowiigko było w pełni zgodne z ipa-nującym wówczas ewoluc:josn.:ijstyoznym istposobem widzenia i wyjaśniania świata (Dtarwin, Spenceir ^^). Zgadnie z rtym poglądem, rozjwój 'wiszysltkich lu!dzk.iich sp<>-łeczności odbywa się w jednym kierunku i dokonuje się z iimimanenitną konieczn'OŚcią. Schemaft rtozwojowy jest jednakowy u wszyatkich tsipołeczeństw i każde tspo,-łeczeństtwp musi w swoim iro-zwoju przejść takie !same stadia ctzy fazy. Kołejność faz jestt inięzmienna i niezależna od zewnętrznych czynników. Żadne społeczeństwo nie może przekroczyć określanej fazy, różne może być jedynie itempto przechodzenia przez poszczególne fazy; ,s,tąd też jedne społeczeństwa przeszły j:uż ich bardzo dużo, inne zaś pozostają jeszcze w fazach początkowych. Wobec ftego, żyjące ispołeczeńsitwa można ułożyć w pewien łańcuch ^, w którym ogniwa początkowe
T. Szczudkiewicz, Rodzżno, s. 245.
G. Childe, La nażssance de !a ciuiHsation, Paris 1954,
s. 62.

139
 

będą stanowić spiołeczeństtwa prymi)tyw(ne, ogniwa zaś końcowe - społeczeństwa najwyżej nozwiinięte. Po-ró}wtnywanie 'nats)tęp,ujjacych po sobie faz pozwala uista-lić tenideincje rozwojowe. Poró^wtnanie zaś społecizeństw najjjwyżełj rozwiniętych z prymitywnymi pO)z.wala zre-kbnatiruować faizy dziś jfujż niedostępne.
Na jtaklich izałażeniaich została opaajta ;teza, że tnojdzi-na - zwłaszcza motntogatmiczma - mię iistttniała tw zaoraniu diziejjów ludzkości, ale ,'wy!tjwon*zyła się w późniejszych fazach rozwojowych społ-eczeńisjtwa. MattryJineat je&t 'W]oześn)iej&zy od pałiryMnealtu i należy go itłuma-ozyć uptrzetdiniim bezładetm płciowym. L<uidżie majipierw żyli w hbtrjdach - podkreśla Morgan - gdiziie nie isftdiała instytucja imałżeńfstwa. Ojciee fdziedka był w tych warunkach nieznatny, ztnafna była ityNko matka - ^ s)tąld kbłnieictzłiy utstirój ma'tiryl;ilneatu. ^Kolbietta bowiem w tym .układzlie ataje się ttirwałyjm ^etmeinjtem igirfupy^. Zajimujje isię 'Ujprawą rofLi d wychowtainiiem Idzieci, ptod-czas gdy zajimowa!nie się poł'owan!ietm plrizez mężczyznę jesit ełemenitem inie)t!ifwały)m. Foinmą maistępujjącą po bez-łayłzie płc!io'wy)m jesłt - Ijak połwieldtziiamo <- Małżeństwo grtujpowe, kjtóire ptrzechodziło pirzez !d<wa zaisajdrniilcze etapy: pderwpzytm była trłotdziina qpa[r)ta ma po(kirewieństwie
- '<tiu [wszyscy mężdzyźM l 'wiszy)s)tki!e tkobiiefty, ^godnie ; z pnzyjętym piold'ziałem wiecowym, atafnołwjili d[Ia siebie grujpy tmaiłżeńskiie. iWispółżycie sejksuałne był'0 izakazatne jedyniie imiejdizy łudźtmi tnałeżącymii ]do oróiżmych ig!i^u(P P<>-kodemiojwych. Jełdinakże w ramach idalnej grupy pokołe-n!io)wejj wfszyscy mężczyźni i wszyatkie kofbiefty byli dRa si^ebiie 'współmałżłolnkajmi. iDnugłm 'etapetm iw procesie {przemiiian trodzdmy pdktrewieńisjtwa była fnofdziina pMMa!Ma
- tu zakaiz wispółżyb^ia setksuatlinegto irozciąjgał isię tną 'braci d isitoslttry, a późnie[j wyk3fuc!zał ma'wet irojdtzeńisttjwio
" Ibid., s. M

diióteczine. tOjkreśl^ana giriupa mężiczyizn (bliiskijch itdwarizy-gzy - p,Q hawaj^sku: pttna!tta) współżyła kolektywnie z grupą kobiet, najczęściej sióstr lub krewnych z linii macierzystej. Ten typ małżeństwa przecho)dził ntastę-<pne faizy, idiailej ogtratniiiazaljące izaklres kołiitakitóiw sekisu-aLnych, jprojwaidząc do )małżeńsl)w parfzyisftych i wreszcie trodzdny tmotnagamiciztnej.
Stanowisko Mocrgatna,, Idopaittrująicego się źlró)d'eł przemian iiartm życia małżeńskiiego i irodzintnegio w ewolucji ekoinoimitczlnych jwairulnków życia, zbiegało bię wyraźnie ze sttajnowilskiam markisitsltowiskieigo majteriałiztmu historycznego i iż ttejgo względu tzłnailalzłc- Iswe wyraźine ofdbii-cie i tnazwinięctie w pOglądaich F. EnjgeUsa. Ęnjgels pierwszy dał systematyczny 'wykiald probłema!tyki małżeń-s^wa i irodziny w książę Pochodzenie rodzim/, tołaswo^ ści prywatnej i państtoct (1S84). W <na'wtiązani.tt ld<o kon-cepctji Motrtgama, idokonttije oh pirójby ujęc!ia procesu wołju fpodizitny - od czasów najdaWniejjjszych, aż do < dfzitny ptrtzyszłości, która ukjsgtałjttuije się w epoce socja-liamu i łkomiuinizimu - w cztery fazy irtozWoIjowe^^:
Bezład płcioiwy - ' naijisttairsza i majbardzielj prymitywna ftotrjma życia iseklsualłn^ego idzłowieka. Przejście że stanu zwierzęcego do człowieczeństwa znamionuje .brak jakiejkolwiek foirtmy rodziny w pełnyjm tego słowa znaczeniu: wszyscy tmężjczyźini isą mężami wszy-stjkiich kobiet i miktt nie -zna uczucija izazdtpości, kjtóirego ślady można iz!njal'eźć dtopiero w fazie <nas)tępnej.
Małżeństwo grupowe - (ta faiza ima 'trzy stadia: zacieianielnlie sitoisuinków seksualnych dto hordy, do rodziny pokrewieństwa i w końcu do rodziny ptt-Tm!tta. Pierwsze stadium cechuje birak ogiraniic^zeń współżycia iseksualnego w ramach hordy, w drugim
^ Ząb. obszerny i krytyczny wykłajj koncepcji Engelsa w: N. Galii, EdMcctziowe, s. 59 i naislt.

J 40
 




są już atośunjki tmiędzy krewmyimi wstęp-nymi i ztsjtęjptnyml w 'liifnii matki,, fw ttntzecijm - również związkii pomdędizy Pewnymi w linii bociznej.
Małżeństwo parzyste - związek, w którym mężczyzna ma jejdną główną żotnę wśród widltu żoin , i jest dla inie}j głó^wnyjm męfżem wśród wieiliu mężów.
iRodz^na monogamiczna - ma swą pod-s}tawę fw ,zw!ią^u małżeńskim [złożonym z jędrnego mężczyzny i jednej kobiety. Jest ona typowa dla społe-; czeńiatw formacji iniewo-lniczej, feudalnej i kapi'ta3.i<s-;- tycznej. Będzie też dbowiązyfwać w ^społeczeństwiieprzy-szłości. Znamieinny je# sam o^kres przejścia, przy końcu ws)pó'lntoty piierwoitnej, od małfżeńsłwa pairzystejgo do mtonogamicztnejgo. Z chwilą, gdy upotwszechnia s4ę system prywatnejj Własności śroAów produikcrji, będący wyniikiieim doisikonalenia na-rzędzi i metod pracy, moiMy-gamia staje się czymś ,-lepszym od poprzednich forłn ży- -cia maiiżeńsko-rodizinnejgo człowieka. A3e paradoikjs {polega na tym, że towarzyszący rozwojowi sjtosuMków produkcji i upowszechnieniu własności wyzysk człowieka przez człowieika nie może pozostać tbez negatywnego , wpływu tną inistytucję ^odziiny. Sjtąd imonogamaa gpołe-czeńsit)wa wyzyłskiu (sjtaje isię jejdniacześnie gorszą fotrmą - małżeńistwta atniżetli pofprizeidfntie.
'  Jes)t irzebzą faitaflfną - zauważa EtngeŁs - że w domu, ^ rodzintie znajdują swe 'ddzWieifcietdleinie [sptrzeł&zności Malsowe mające swój poeząftefk i podstawy w sftosuyi-kach plrojdukCji. Smodfki ptrofd!uikc)ji inajleżą do męiżczytany; to oin ima moiżiliwoścd ekonomicznego fwyzy&kiiwamia nie-poisiiądającego. Pofdobtnie l w małżeństwie mężczyzna jest "fwłaśtcijctMeim" i 'wyzyskłuje kotbłeftę. "[...] iPietrfwsze j przeciwieństwo {Masowe, jakie wytsltęplije w hfistorii - ,^ pśsze 'Bngdłs - zfbiegia się z rozwojem aintagonizmu między kojbiettą a mężczyzmą w małżeństwie pojedynczej pary, a pierwistzy tticiisk klaisojwy - z uciitskiem żeń-

skiej płci przez mętsiką. Małżeństwo pojeidynczej pary było w historii wielkim krokiem [naprzód, ale jednocześnie zapoczątkowuje ono obok niewalKilcitjwa i wła-stności ptrywattinej tę po idziś Idziień trwającą epokę, 'w któtrej 'każdy pasitęp jest równoCiześnie wzgłęidinyim cofnięciem isię, gdy pomyślność i rozwój jednego człowieka zdsltają osłągfnięte jprzez cierjpienia i ucisk innych" ^. Razeim z piotgłętśanieim isię Siprzeczności kłalsowych w społeczeństwie kalpitatliisłyc^znym BnigeUs wlidzi stopmi'o-wą degradację miłości w małżeńsitwie i rodzinie. Mał-żeństjwo j'e^t tu insityltucją 'zjdet^ermiinowainą uwairunko-wtamiaimi Masowymi 'zainteresowainych atmon i jako takie zajwisizie jeist tytlko małżeństwem "iż roizsądku". Ro-dtzina natomiast cp'ietra 'się na jawtnym bądź zaimaisko-wainym znie'wtołeiniu k^ojbieity, bowiem ,,mężczyzna jestt burżujeim, tkobieita zaś reprezentuje piralelta<ria{t".
Dwie isą przeto cechy Ujjełmne moinojgamiciztnej rodziny foalmaojd kapiltali)stypzaiej: małżeńlsitwo 'Oipairfte ma interesie i wyzysku.kdbiełty i wynikająca z tego fałsizyjwa miłość między małżonkami oraz poisiziujkiwainie prawdziwej miłości w istosunkach pozatmałżeńskiich. I stąd dla Bnigeilisa cudzołóstwo j-eślt zija^wiskiem inieodłącźnym diła monogaimiaznejj trojdziny łnuirżuazyjnej: 'wynika -z jej łsitctty. Ale już w ispołeczeńsitwie kapiMiatyaznym uja-<wtniają tsię ]pe'wne tsymjpłbotmy jprzez)wycięża!nia ttego rodzaju k'on{cepcj:ł imałżeńatwa. MianoWi]aie, wśróid klasy prdletairiuszy mężczyzna i ikobiejta wytwarzają - we wlspółnej biedzie, we wlspóLnylm <życiu i pracy majem-nęj - -etlementaime, ireałne wa-nunki irówiności i porze-słanki !dla pnaiwIdziWelj miłości małżeńskiej. Jednakże pełma sjw^boda zawieria'niia :małżeńs(t'wa z miłości będzie możliwa tyłkto wówczas, gdy znielsietnie produkcji ka-pitaiiilstyclznej i uiklształtowanyCh ptrzez miią istotstunków
F. Engels, Pochodzewźe, s. 76.


143:
 

wyeliminuje wiszeUkie podlsitawy 'ekon-omiCzne wywiera^ jące tak potężny d)dtychc'zas fwpłytw na wybótr współmałżonka. Wówczals rzeczywiście jedynym nrotywem
, wyb-oru będzie uczulcie wzajeminej sytmpajtii i miłości. A 'zatem w prtzyiszłościowyim iąpołec'zeńsjtwie, 'Opartym na {wspólnej właisnościi śartojdkolw proidukcji, uipOw)szech-niona zosttaniie forma małiżeńjsltiwa monogatmiczn^elgo, która nie będizie miała wiele wispólnego z dotydh&zaisową "mionogafmią 'burżuazyjjną". iZinietsioine Itu Muanowitcie zostanie panowanie jetdinej isthrony nad dmugą - męż-czyztny natd kobiettą - a prawdziwa miłość pairltneiróiw
, jako jedyny czynnik [będzie wyznaczała kryfteniutm do-bortu małżeńskiego. iA[by [tak się stało, niezbędne jest jedmak - według Engełsa - pojajwienłe Się nojwego pokołenia mężiczylztnł, "kjtóirym nigdy !W życiu nie tzda-rzyło isię kiupić kotbłety iza pianiiąjdze lu[b ;za pomocą innych społecznych środkó^w poltęgi", i ntowegto poikołenia kobiet, "którym nigdy 'ntie zdarzyło oddać isię mężczyźnie z jakicihkojlwiek innych .wzgllęjdów niż z prawdziwej miłości ani też odimówić ukochanemu <z obawy pirtzed natsłtęjpstiwamii ekiomomicznymi" ^".
Dzieło Engełsa pozostaje do d^iś twzKorcojwytm przykładem zatatosowania metodfologii mairkisiatowiskiej do analizy Matotryciznej inistyłtuicjji małżeństwa i rodziny i to niezałieżnie tod ftego, ze wispółclześnl matrksAści odrzucają niektóre itezy zacłzelrpnięite przezeń bezkiryiycz-nie od Morgana.
&) Kry(!/ycctkomcepcj:eM)o!McjcMłźs^czn!/chM
Koncepcije tteorełtyczne ewołulcijoni{śtó!w, w tym przede wiszysttkiim teoria bezładu płciowego i imałżeńsłtwa gtrtu-powego, zOsjtały najjpiieirw Ipddjwaiżone przeiz E. A. Weis-
^ Ibid., s. 94-9S.	,
^ Jedyne w połslkiej łiieratuTze pełne przedstawienie argu
mentów etnologów i funkcjona3isłów zawiera cytwyany szkic

termardka w jego dziele The Ht^tory oj^ ł*iagre wydanyim w 1891 r., a więc niewiele lat po ukazaniu się tdizieł Baichoifetna i Morgana. Wbrew teoriom ewOlucjjoinitsitów, Weistteirtmatnck dołwodził - da jap liczne przykłady z różnych czasów i kuttjtur - że od początków dziejów ludzkości rodzina stanowiła zjwiązek pojedynczej pary; u źródeł tego jeslt wrodzona mężczy-znom ziazidtrość, pottrzetba posiadania i wyłączności. Silniejsze jddnajk argumetnity przeciw teorii bezładu płciowego i małżeństw grupowych przytoczył inni przed-ataWicMe dziewiętnaisito- i dtwudzieiśtowiecznej etnologii i antropologii kulturowej. Na uwagę szczególną zasługują tu trzej etnolodzy ze stzkoły niemieckiej i austriackiej, a mianowicie: E. Ankermann, F. Graebner i W. Sćhmijdtss. Ten aśttaitni dowodził, że u lu]dó:w pi-gmejstkich, tre)prezen)tuijących najniższe tsitadiia rozwojowe człowieka, spotyka się twyłą&znie rodzinę małżeńską bez szczątkowych nawett śładów [bezładu płcioweigo. Ludy pigmeSjiskie nie uległy wpływom 'wyższych kultur sąisieldjzikich. Watrjto tu zauważyć, że opierając iśię na badaniach Schimiidta, znany psycholog wiedeński W. Wundt głosił, że to nie kultura wytworzyła monoga-mię, lecz na odwrót - rodzima monogamiiczna była pierwotnym warunkielm pOwisttaniia kultury. Człowiek rozpoczął swą historię nie w bezładzie płciowym, lecz w rodziiinie oparłtejj na [małżeństwie monogamiczmym. Najsiiilńiejisze ciosy koncepcji bezłajdu płciowego
T; Szczurkiewicza wydany po raz pierwszy w: Rodzina. Pamiętnik 1-go KatoHcMego Studium o Rodzinie, Poznań 1935. Z niego też korzystałem przede wtszysttkłm w przygotowaniu niniejszego paragrafu.
** Dorobek szkoły zawiera się głównie w następujących dziełach W. Schmidta: D:e SteHung der PygłTtaewuółłcer m der EntMżcMunpspesehtchte des Menschen, Stuttgairt 1910; Der Ursprimp der GoMesidee, Miinster 1926; Von der Liebe, der ETte und von der FawżHe, Luzem 1&45.

J44
145
M Socjologia małżeństwa l rodadny
 

i małżeństwa grupowego zadali jednak antropologowie ze szkoły iunkcjonalistycznej. Obok B. Malinowskie-go**, zasłużyli się w tym względzie: R. Thurnwald, R. H. Łowię i A. R. Radcliffe-Brown. Badacze ci w swych studiach nad ludami pierwotnymi, ich życiem społecznym i społeczną organizacją wychodzili z założenia istnienia pewnych podiatawowych potrzeb ludzkich: po-trjzeby zaispakojenia głodu, popędu sekisualn<ego, bezpieczeństwa itp. Wokół tych poitrzeb każda zbiorowość lu^ dzka organizuje określone formy życia społecznego, tworzy normy kultuirowych zachowań. Studium zbiorowości, także ludów pierwotnych, winno zmierzać w kierunku wyjaśnienia, jaką funkcję posiada analizowane zjawisko w całokształcie danej kultury, ,to znactzy, jakie w niej zajmuje miejsce, jaka jest jago trola w tej kulturze. Pieca )tym funkcjonaliści wychodzili z zało-żenią, że należy badać isttnieijące w danej chwili, a nie wymarłe już ludy pierwotne. Zaś wśród żyjących współcześnie nie stwierdza się żadnych śladów małżeństwa poliginiicznego, poliandrycznego czy, tym bardziej, bezładu płciowego, i !to bez względu na środowtiB-ko geograficzne. WynMsa iż tego, że obowiązująca wśród najbardziej prymitywnych ludów monogaimla jest na{j-Wcześniejszą formą małżeństwa, wyprzedzającą poligi-nię czy poliandrię. Saim Mdłin^owski izlwróciił idodaitkojwo uwagę ina przecenianie sttrony seksualnej i zupełne pomijanie innych, pozasekisualnych aspeJkitów życia .ludów pierwotnych, na bez;podis)tawność identyfikowania sitoEunkiu płciowego ze stosuinkiem małżeńiskim^*. Na
** Jego poglądy w interesującym nas przedmiocie zawiera praca The FaTH%3/ omonp the AitstroHaft Aboripmes, London 1&13. Pewne informacje na ten temat zawiera także znana praca 2i/cie seksMałwe dzżkżch w póiinocwo-zachodłŁiej Me!awezjł, Warszawa 1957; także w: Dzieła, t. 2, Warszawa 1980. .
** B. Malinowski, Życie, s. XLI.

przykład życie seksualne Ptolineizyjczyków zaczyna się bardzo wcześnie i nie {jest kirępotwiane żadnymi noirma-mi obyczajowymi ozy magiicmyjmi. Kandydaci do mał^ żeńistwa zupełnie otl^warCie i bez gwałcenia jakichkolwiek norm obyczajowych współżyją ze sobą, i to bez obowiązku dochowania wietrtnośei. Jednakże bardzo silne tabu zakazuje dziewczynie niezamężnej spożywanita pojsiłków z mężczyzną, naiwet z narzeczonym. Małżeństwo zo&taje zawafrite z chwiłą, gdy za zgodą rodzicófw dziewczyna zaczyna prowadzić ze swym wybranym wspólne goistpodatrtsttwo domowe. A zaitem współżycie seksualne nie musi być istottnym^ konistyttuitywnym elementem małżeństtwia ss.
W sumie, funkcj.onalisci przytoczyli kilka trudnych do z)bicia aoigumenitów przejciiw koncepcjom ewołucjor nistów. Wartto za Szczurkiewiiezem przytoczyć przynajmniej najważniejsze z nich ^:
1) U wszystkich badanych, wtspółcześnie żyjących ludów sttosunek małżeńisiki jest wyraźnie odróżniany od pozamałżeńiskich Stosunków B'ekisuaiLnyCh między kobietą a mężczyzną, jest on społecizniB inaczej ;ln*ak!to-wany. Zawsze i wszędzie stosunek małżeński jest w swej treści uznajwany za bogatjszy ad zwyczajnego stio-sunku seksualneigo.
2) Zawsze i wiszędzie małżeństwo ma charakter stosunku nie czysto prywatnego, lecz stosunku posiadającego doniosłość puibUcizną, i z tej racji podlega regulacji i sankcjom zbiorowości plemiennej czy szczepowej. Regulacji i sankcjiom otoczenia podlegają prtzede wszystkim: sposób zawierania małżeństwa, sama forma miałżeństwa, czas jego ttrwania i warunki rozwoju, wzajemne obowiązki i uprawnienia małżonków,, a także o-

147
 


bowiązki i prawa rtodzi)ców względem dzieci i vice uer-sa.
3) U wszystkich niemal ludów obserwuje się istnieje zasady, Morą można nazfwać izasadą legalności: we wiszyiatkiihh mitaniowiicie kulituirach iludów pietrwoitlnyCh ojciec j^est uznawany za niezfbęjdtny ele-menit grupy nazrodczej. Kpbieta muisi naijpieriw wyjść za mąż, by mób łelgalinie zajjść w ciążę, albo też póżniej-slze małżeństwo bądź ajdopcja daje dziecku stan legał-ny.
4) Nie ma na kul!i zijemskitej żadnego <ljudu żyjącego w trjwałym bezładne płciojwym. PotMigiinia czy połian-dria są ispotykane na ogół u łudów wyżej sitoijących, a stwierdzone tu S ówjdzie stosunki "woln'ejj miłości", trakltowaine jako objaw bezładu [płciowego, malją cha-rakReir przelotny, niejednotlordthie sitainowią isltotny element irytudlnego zajbiegu magiczndgo.
5) U najniżej isitojących ludów - 'Pigmejów i innych, należących do "niższego myślistwa" - pawszechtną ioirmą jelsit mała rofdzina oparta na małżeństttwie mono-gamlcznym. U mieiktófrych ty§ko, inieco !zaalwainisowa!nych w rozwoju lufdów wyjąftkowo społtykamy jpnzypadki po-liginii fałaultatywnęj: ten i ów spośród bardziej wpływowych mężczyzn posiada więce(j żon, o Ale pozwala ma to nafdwyżka kojbieit w hordzie czy giromadizie. Wyższa pozycja społeczna, związana z pełnioną funkcją, datje mu większe upraWnłenia społecizne, nie jpfzawijdzianie dJa zwykłych członków grupy.
6) Zjawtisko poliginii czy poliandrii, w Mórym ewo-lucjoMŚci dopatbryfwali się pietrwotnego bezładu płciowego, występuje częściej dopieiro na wyżiszych szcze-błach rozjwoju ąpołeCano-gospodairczego, zwłaszcza tam, gdzie ma miejisce podział warstwowy czy kla&ofwy.
7) Ptrzeciiwko hipotezie bezładu płciowego pmzemawiia też fakt, że najbardziej pirymitywtne, na'jlatatnsze budo-

wie mieszkalne jakie znajdujemy, to szałasy służące małej, mOfnogamiczneij rodzinie. Sizałalsy kolektywne spojtykamy dopiero u ludów wyżej stojących, atle i w tych istzałasach każ)da kobieta ma własne ogniisko, co dowodzi, że pe)wne zcręby trodziny monogamiiozmej mię giiną [właściwie nigdy i zachowują się nawet w najmniej sprzyjających warunkach.
8) Wairto wreszcie doldać, że niezwykły irozwój i u-ściśłenie mettod badawczych w etnologii - poczynając od drugiego dziefsięciolecia XX wieku - pozwoliły stwieordzić, że przesłanki hiśtoryclzne, na których opierała się hipoteza bezłaldu (płciowego były fikcyjne. Źródłem 'ich była powierzchowna obserwacja. Ewolu-cjoniści czeorpali "dane empiryczne" w zasadzie z dzieł podróżinikótw nie mających żadnej niemal wiedzy metodologicznej czy hiiśtotrycznej, ale powodujących się sensacją. Nawejt sami etnologowie kieirunku ewoluctjo-n'iisityeiztnego nie poznawali dokładnie opilsywanych przez się "na żywo" społecizności. Nie przebywali 'z badanymi ludaimi przez dłuższy czais, nie tstudio)wali dogłębnie ich języków, lecz korzystał z pomocy tłumaczy. Pod tym wtzgłędem eiwoluejdniijsltów 'przewyżB'zaH stanowczo funkcijonaliśici, którym nie .wysitaiwzały indywidualne, siporadyczne przypadki jako matetriał dowodowy. Spędzali oni długie lata w badanych przez siebie społecznościach ludów ptieirwotnych.
Na podstawie powyższych okoliczności fulnkpjoinaliści mojgli [wysutnąć niepodważaŁną tezę, że faktyczny związek chronologiczny, zachodzący między motnogamią a poligamicznymi formami małżeństwa, jels(t odwtratny do tego, który postulował ewołubjondzm. Nie monoga-mia jeiśt zjawiskiem nalatępującyjm po poHgamii, ale na odjwtrójt: poligamia nasitępuje po pierwotnej monogamii, j'est zjawjtskiem wyrastającym na podłożu szczególnych warunków spoiecirno^ospoidawzych, chamkterysitycz-

149
 

aych dla pewnych tylko, i to późniejszych, faz rozwojowych życia społecznego człowieka. Ałe i wfteldy poli-gamia nie jest w żadnej społeczności łujdfzMeg fotrmą jodyną i powszechną małżeństwa; jetslt tyMoo formą występującą w waalsttjwach czy Maisach wyższych, natomiast reszta człoinków dan'6j społeCizności - znacznie liczniejsza - żyje w związkajch mionogaimicznych. Ana-logiczłue rzecz się ma iż majtryMneateim,, który jest również zjawiskiem rozwojowo późniejszyłn; nie może przeto być interpretowany jako przeżytek czy foarima pochodna bezładu płciowego. Kofnjsekwentttny małrylme-a)t inie wysltępiUje u ludó*w najniżej sto;jących, lecz właśnie u ludójw znajdujących się już na stosunkowo wysokich szczeblach rozwoju.
3. Teorie tospólczeswe
Do 'teorii dojminiujących <we 'współc0asńe)j socjologii urodzimy zalicza się przede wRzystkiim koncepcje C. Lśvi--iStrausisa, G. Tillion i T. Pamstonisa. Auitorzy ci zdecy-diowanie odcinają się od teorii ewołucjomMycznych. Małżeństwo i rodzinę irozważają na tle społeczeństwa 'glLojba]jn'e@o, i to zarówno pierwotnego jak i industrial-
C. Levi-Strauss nawiązując do tradycji socjologicznych Dufrkheiima i Mauasa, wychodzi z założenia, że małżeństwo i rodzina nie zasadzają się wyłącznie na dążnościach biologicznych człowieka ani jego poltnze-bach psychiicztnych, ale są wytworem organizacji życia społecznego. Tb nie uczucia wewtnętirzne ludzi, ale or-ganizactja społeclzna Stosunków poktrew^ieństtWa określają wzajemne relacje wewnątrzmałżeńskie i rodzinne.
'? Por. A. Michał, Socżotopie, ts. 43 i nalst. 150

Chatrakter tych relacji jesłt wymiaazany w poszczególnych (typach społeczeństtwa pr*zez typy struktury społecznej. Czynnik biologiczny odgirytwa w ityim względzie rolę drugotrzejdną. Zasadtniczytm czynnikiem określającym formy życia małżeńisko-tnodzijninego jest z a-kaz kazirodztwa^. Zakaz ten jest zarazem podstawowym elemenitetm organizacji sjpołecznej, on właśnie leży u podstaw rozwoju społecznego społeczeństw pierwotnych. Jego funkcją jest "uruchamianie" wymła-ny matrymonialnej, dzięki której ludzie nawiązują stosunki powinowactwa. Na skutek zakazu kazirodztwa zostaje ujęty w ramy instynkt seksualny człowieka pierwotnego, a zbiorowości ludzkie zostają podzielone na dwie grupy, w ramach których małżeństwa są zabronione i które dostarczają sobie wzajemnie partnerów do małżeństwa. Jest 'to [podstawowa dychotomia, ,na której zasadza się pierwszy typ wymiany społecznej między ludźmi, noszący cechy wzajemności M. Posiada ona swój aspekt negatywny - to znaczy zaikaiz zawierania małżeństw między iroidzeństiwem, i aspekt pozytywny - nakaz zawierania małżeństw między członkami różnych grup i zbiorowości. Istotna więc treść zakazu kazirodztwa nie wyczerpuje się w samym fakcie zakazu czegoś: ona z natury swej ma rodzić wymianę - wymianę mężczyzn i kobiet między poszczególnymi grupami; ona też istanowi regułę, normę wyrażającą pragnienie grupy nawiajzamia przyjaznych stosunków z drugą grupą i wyjścia z izolacji. Z tego punktu widzenia jest to norma pozytywtna, środek łączenia, zespalania ze sobą i przedkładania ponad naturalne więzy pokrewieństwa, więzów sztucznych
*s C. Levi-Strauss, Les structures ełełnentażres de ta parentć, Paris 1968, s. 29. " IbM., s. 60.
151

o wzmożonej sile działania. Pozyftywny aspekt egzo-gamii należy odczytywać także w ,tym, że afirmuje dtruglego człowieka (zabrania małżeńisttiw w iraimach grupy, aiby je zawierano między członkami różnych girup) i wtskatzuje na korzyści społeczne, jakie wynikają z faktu wymiany. Z tego względu egzogamia jest archetypem wszelkich innych prze,jaiwótw wzajemności w ^^tosunkach między ludżtmi*". Można zatem stwierdzić, że zasady pokrewieństwa i zawierania małżeństJw zostały wypraROwaMie przez człowieka pierwdtnego (nie-świadoimie) dla zapewniełnia integracji irodzin biologicznych z grupą społeczną. Człowiek w tym celu narzucił sobie zasadę egzogaimii, aby społeozeńis)ttwo mogło się zorganiziolwać i trfwać. Gdyby społeczeńisitwo mogło iisthieć bez wymiany, to zasady pokrewieńatwa oraz dotboru małżeńskiego nie sltanótwiłyjby koniecaności społecznej.
MaM;eńlstwo jest w swej Istocie niczym innym jak wieloaspektową wymianą między grupami ludzkimi **, kłtóre dziięhi temu mogą ze sobą wchodzić w stosunki zażyłości i przełamywać barierę izolacji społecznej. Ta wymiatna matrymonialna, rządzona zalsadą egzogaimfii, jest w wMu społecizeńisttwach podobna wymianie handlowej, gosptodaaiczej. Wartość "łowaru" będącego prze-dfmiojt^em wymiany rośnie w mfłairę zm'nie<jiazainia się je- ; go obfitości. Podobnie i kobietty uzyskują wylsoiką watr- ? tość jako przeldmiolt wymiany ze względu na "poligi- ^ niczne skłonności" męlskiej częśpi ispołeczeńistwa ludzkiego. Pro&es wymiainy małżeńlskiej ukszjtałtdwał następnie wzory życia goispodairczego i modeł ?łomo oeco-KomicMs i w tyim iznaczeniu zasada egzogaimii leży u
"Ibid., s. 551./ 'r'"  -'.'/   v /'^'';-  ... .-:.-.-:'.'---'. ;" " Ibid., s. 98-ił3.

podstaw 'Oirgatnizacji  ispołecz'no-g.ospo)datrcz<ej ispołe-czeńB(t(w ludzkich na przestrzeni wielu wieków*^.
G. Tillion wychodzi z założenia, że koncepcje Lśvi--StrauisEa nie tłumaczą rzeczywSistosci małżeńtsko-iro-dzinnej w każdej epoce hłsttorycznej i dowolnyim miej-gcu na świecie ^. Udaniem TiMioh naleiży 'odróżnić dwa odmienne typy spdłeezeńsiUw ludzkich: Bpołeczenstt:wa egzogamiczne - społeczeństwa dzikich,, rizadko rozsiane na kuli zieinuskiej i w zasadzie dziś już zanikające oraz społeczeństwa endogamiczne, rtozmnażające się, a nie zanikające, gęsto zamieisizjkujące kulę ziemską, któtrych pocizą!tk'i istamowiły społecizeńistwa historyczne, znane badaczom na podstawie zachowanych śladów ich kultur i organizacji. SMrukitury rodzinne tych dwóch typów społeczeństw wiążą się z warunkami ekonomicznymi i demograficznymi. Sitrukitury egzoga'mictzne są chainaktetrystycztne dla ąpołeeizeńistw żyjących z my-śMjgtiwa, zbieractwa lub doraźnej upratwy ziemi. Ten typ życia goispodatrcizego wyjmagał pewnej integracji teryitorialnej, co z kolei pociągało za sobą konieczność wymiany kobiet w obrębie większych grujp sąsiedzkich. Wymiana kobiett (córek) dokonywała się tu za cenę obrony integralności .taryiborium. 'Dla wyżywienia wszystkich członków grupy należało dbać o zachowanie stosownych granic wtnrostu ludnościowego. Najbardziej funkcjonalnym rozwiązaniem była staibilizacja demo-gtrafitezna i z tejj przyczyny muisia.no - dla przeciwstawienia się zanikofwl liczebnemu grupy - ottaczać dziecko szcizegółną opieką, ale też 'z drugiej sjtrony - aby się bronić przed zbytnim przyrostem naturalnym -
<* Zołh P. Mśłais, Mctriage et 13qtt%ibre Rociał dans tes So-ctćtes Priłnżtwes, Paris 1956.
<* G. Tilliołi, Les yemmes dams !'etOM des struciures. Podaję za: A. Michel, SocioZopte, s. 62.


152
 

prowadzić w pełnym tego słowa znaczeniu konftrołę urodzeń ^
Ty!m stbrukturom piejrwoitnym TijMion przeciwstawia struktury wtórne, endogamiczne, które zjawiały isię iam, gdzie był wyższy poziom rozwoju gospodarczego, a więc u ludów o kulturze rolnej, charakteryzującej się oswojeniem zjwierząt domowych, ludów rozwijających środki traniąporftu i tworzących iwięiksze sOcupijska zamieszkania. Rozwój gospodarczy, nowe zasady ujprawy ziemi oraz potrzeba zachowania i powiększania gruntów doprowadziły do zaniechania eigzogamii i upowszechnienia endogiamicznych form [zawierania mał-żeństtw. Warunki ekonomiczne wymagały tego, aby "zachować cótrtki rodziny dla synów rodziny". Rofzwój gospodarcizy wymagał stałego wzrostu liczby rąk do pracy - fstąd nastawienie na liczne potomstwo. Sita-rotetstamenJtowe "bądźcie płodni i tnozmnażajcie się, a-byście zaludnili iziemię i uczy)nili ją sobie poddaną [...]" *^ było obowiązującym wzorem wielu znanych łudów historycznych, szczególnie w ibasenie Morza Śiródfzielmnego. iDoprowadfziło to w konsekwencji do daleko idącej stabilizacji terytoria^ej i zahafmowania ruchów migracyjnych. Zanika powoli obowiązujący dawniej zakaz związków małżeńskich w ramach grupy pokrewieństwa, następuje rozpad rodziny monogamicznej, a dotychczasowa troskę o utrzymanie ludnościowego ^tatMs quo zastępuje pnzemożne staranie o liczebny wzrost ludnościowy, które Tillion nazywa "mentalnością popułacjoniBtyczną". Upowszechniająca się endoga-mia szła w parze z rozwojem nowych iftarm życia ro-
^* G. Tillion, Lc harem et ies cousźws, Paris 1966, s. 44. ** Ksźępa Rodzaju 1,28 (w dalszym ciągu książki wszystkie <cytaty z Pisma świętepo według wydania: Pismo śtoięte Sta-, t Nbwepo TestomeKtM, Warszawa-Poznań 1971);

diżmnego, [przybierającego charakter pajternaliisltyczny i patriarchałny. Taki bowiem typ rodziny był funkcjonalny wobec panujących wówczas stosunków społecz-no-goąpodarczych. Jednostka zostaje w dużyim sjtopniu uzależniona od grupy rodzinnej, kobieta podporządkowana mężczyźnie i zepchnięta przede wszystkim do roli rodzicielki. Tego rodzaju struktury rodzinne ulegają pewnym modyfikacjom w społeczeństwach średniowiecznych i nowożytnych. Dawną zasadę endogamii wypiera dążność do zawierania związków małżeńskich w obrębie jednej klasy czy warstwy społecznej, podporządkowanie kobiefty zastępuje tendencja do jej emancypacji społecznej i małżeńsko-rodzinnej, a "mentalność populaicjoniigtyczną" wypiera .posunięta do granic roztropności kontrola urodizeń *".
T. Parisons tym isię przede wszysttkim .różni od obu poprzednich autorów, że podejmuje systematyczną analizę grupy rodzinnej w ramach społeczeństwa industrialnego, traktowanego globalnie*?. Typowym przykładem rodziny tego rodzaju społeczeństwa jest mała rodzina nuklearna, złożona z zespolonych węzłem mał-żeńdkim rodziców oraz ich dzieci. Strukturalnie różni się od trodziny ptreinduRtrialne!] rozsizerzonej swyjm odosobnieniem, okazjionalnymi stosunkami i konttakjtami społecznymi, daleko idącą zależnością od wszelkiego rodzaju form organizacyjnych, instytucjonalnych, -społecznych i (zawodowych. W społeczeństwie miejskim jawi się jako inistyitucja związana z innymi systemami społecznymi, coraz bardziej wyspecjalizowanymi *s. Jej funkcje są w coraz szerszym zakresie przejmowane
** Zob. na ten temat: A. Michel, Soctołopie, s. 63 i nast.
*? Zob. T. Pa^sonis, R. F. Bałeś, Famtty, SocMł!tzaiion and In,teracttow Process, London 1968. <s Ibid., s. 19.

J 55
 

przez owe wyspecjalizowane imisltyftucje. Z grupy pro-dukcyjno-konsuimpcyjjnej przeobraża się w grupę wyłącznie konsumpcyjną. Na tłe natuiralnyeh potttnzab czło-widka i potrzeb cał^ejgb społeczeńsjtwa rodizina wyspeicrja-łizowuje się w pełnieniu trzech jej niezbywalnych funjkcji, a mianowicie: pnojkreacji, socjalizacji pieriwott-nej i atatbilizacji osob-owości jej członków. Owa sjtabili-zacja przebiiaga niejako dwupozioimowo: z jednej strony polega na nadawaniu statusu społecznego, a z drugiej - na .różnicowaniu osobowym czł-onków grupy mod&iinnej, czyli "strai'tyfikacji os-obiOjwościowej". Proces ten dokonuje się na płaszczyźnie związków uczuciowych łączących (rojdziców iż [dziećmi i małżtonków ze sobą*".
Małą rojdzinę nutkleacnną konstytuują dwa typy relacji: stosunki małżeńskie oraz stosunki rodzice^dzieci. Stoisiunki małżeńskie dominują nad rodzicielskimi ize względów chronologicznych, jak i -logicznych. W rodzinie występują dwa typy zróżnicowań: pokoleniowe (hierarchia .wieku) oraz płci. To zróżnicowanie płci wy-znaQza różne role małżeńskie - instrumentalne ojca i ekspresywne matki. Rodzina jest małą grupą i jak w każdej małej g-rupie, ,tak i tu role Członków układają się w schemat przyiwójdca - naśladowcy. Cechy, które różnią ją od innych grup, to umożliwianie członkom - ale !też i żąidanie od nich - zaangażowania e-m^cjonalnągo o;raz JMsitytucjOłntaJizacja popędu seksualnego. Rodzina, jakkolwiek funkcjonująca wewnątrz szeriszych apołeczmtości, jefs(t jednostką odrębną, różną od wszelkiego rojdzaju grujp i iniatyjtucji. Tym, co ją w szczególny ąposob odróżnia <od innytch zbiordwości, jeist umożliwianie rozwijania w niej nieojbserwowalnej i niedostępnej z zewtnajbrz sfery żyjcia prywatnego, Łn-
., s. 20-21.
J 56

tymnego, zaispokajania potrzeb, których żadna inna in-
sitytu^ja czy grupa nie jesit w istanie izaistpokoić. Także nieipowtarzałny, swoiilsty styl życia rodzinnego, specyficzna attjmoistfera relacji małżeńskich i trotdżiCiieiliskich różniąca jediną rodizmę ad drugiej, nie znajdują odbicia w układach pozairodzinnych ^".
Jak wtsptomniano, ojciec iw rodzinie spełinia rolę in-strumenitalną; cechuje go ztateim ,,parttykiuiłaryz,m zdobywczy" - jeiat łąoztniikieim rodziny z innymi systemami społecznymi. Przez )śwą pracę zawodową i kontakty apoi^ectztno-zawiod^owe reprezeintutje interesy trodzimy na zewnątcz, doBtoisowując ją do Mniejących sytuacji sipo-łeciztnych i umożliwiając jej osłąganie celów. Ma)tkę na-toimiaistt icechuje "paidtykuilairyzim statyczny" - ^pełniia ona role ekisptreisywne zajmując się przede wszygtkdm sprajwaimi wewnątinzirołdzininyjmi, jalk prdwa)dz'eńie go-sjpodanisitJwa domi-awegiO, robienie zaikupów, wychowanie dzieci, w]pirowa)dzanie we*wfn$tirtz)neigo ładu w rodzinie i poditirzymywadie soli]dairniości wszystkich ezłoników gitupy rodtzinnej. Dzięki takiemu układowi ról małżeń-sMich rodzina ma możliwość realizacji właisnej tożsamości - włafstneigo epo.
Rc)dzą s^ię Obawy, czy roziwój tego typu rodziny niie póijldzie w kierunku Bjberalnytm, cMgo przeja^wami może być irbisfnąca isltale stopa rozwodów i malejąca sitopa przyrostu naturalnego, ema'ncypaicija kobiet i Osłabienie pocizucia obowiązków rodziciieMcich. Pairsonts wyraża tu pełny optymizm stwierdzając, że roidzina przebrnie przez owe trudności s*. sSpadek urodzeń wiąże się z sytuacją ekonomicizną i narastającymi połtrzebaimi ro-
Zob. M. Zełditch, Jr.,
w: T. PaJisons i R. F. Bałeś,
A Cornparatwe , s. 314 i na:3t.
Zob. szerokie omówienie tego zagadnienia w: N. Galii, , s. 121 i natst.

157
 

dzmy, które przecież bejdą coraz lepiej zasjpokaijane. Rozpad małżeństwa otbiserwMije się głównie w okresach * (przełomowych, po kataklizmach dziejowych (jak wojna) i dotyczy częściej małżeństw bezdziefttnych. Ale, nieza-leżnie od tego, rozwód mię prowadzi do negacji i rezygnacji z małżeństwa, bo .rozwodzący się w ogtromnej większości zawierają powtórne związki małżeńskie. Co więcej, obecnie - gdy watrunki ekonomiczne stwairza-ją mieporówtnande lejpsze szansę życlia w samotności, poza małżeństwem - minimalna jest ilicziba kobiett, a także mężczyzn, żyjących w sjtanie pozamałżeńskiiim. W sumie Piarsons konkluduje, że nde ma mowy o jakimś kresRe rodziny w społeczeństwiie przyszłości. Rodzina jest powołana do wykonyjwanda coraz bardłziaj wyspecjalizowanych funkc'j!i, których nie jest w sianie (przejąć żadna inna instytucja. Małżonkowie będą - w przyszłości nawet pełniej nłż dotąd - znajdować w niej możBwościi uzupełniania swych osobowości, pnę-żywaniia bogactwa życia we diwoje. Z socjologicznego punktu widzenia rozwód można przecież traktować jako swego rodzaju "Mapę bezpieczeństwa" dla niepnze-zwyciężalnych trudaioścd życia małżeńskiego oraz jako przejaw dążenia do osiągnięcia takiego idealnego u{kła-du stołsumków małżeńskich, jak)i'ego dotąd nie było, a jaki jest niezbędny dla zachowania ró!wnowagl psychicznej małżonków mających w sposób właściwy socjaAi- j zować swe dizieci.
Aczkolwiek dokonana ainailiza rodziny odnosi się do społeczeńjsfttwa amerykańskiego, Parsons nie widzi przeszkód w s!toBowan!iu jej przy opisie także innych społeczeństw zjjnduistrMAzowanycih i zuarbanjzowamych.

. Koncepcja mai}że?isttt?a i
tu
a) KatoHckł modę! małżeństwa
Kaitolicka .ideologia małżeństwa i rodziny była wypracowywana na przestrzeni wielu wieków *. Genezą swą sięga czasów nauki Chrystusa, listów apostolskich, pouczeń Ojców Kościoła, a dalszy rozwój przypada na okres Soboru Trydenckiego, wreszcie katolicyzmu społecznego na przełomie XIX i XX wieku i Soboru Watykańskiego II. Poszczególne elementy katolickiej kon-cepcjli modelowej małżeńsitwa i rodziny są na prze-
* Przez ipojęcie ideologii rodziny rozumiemy zwarły l spójmy system twierdzeń dotyczących treści i wartości zasadniczych dla rozwoju rodziny, związanych z jej pozycją wobec innych instytucji, obejmujący zadania rodziny wobec swoich członków oraz twierdzeń określających warunki funkcjonowania rodziny jako instytucji. Każda ideologia rodziny ma swe odniesienie do określonego systemu filozoficzno-religijnego czy światopoglądowego.


159
 

Strzeni wieków dopracowywane, wtzbłogacane bądź po-nownde - w sposób bardziej klairowny - intetrpireJto-wane czy .też przypominane.
Główne łezy^ intereistującej nas tu koncepcji modelowej akiceinitują tę okotlicziność, że rodzina jest spoie-cjznoścdą natutralną, ojpantą tną nierolzetrwalinym związ-kiu małżeńskim, po)djniesiOnym przez Chrystusa do godności sakramemjtu; .sjtanowi oma niepowtarzalną wspólnotę duchową wchodzących w jej skład oisób - mał-żomlkójw otnajz rodziców i dzdejci, jeistt inatytMęją dosttar-ozająćą spoiecżeńslttwu i Koścdołołwi nowych członkółw, a przez tb !za)j!miuje [szczególne miejsce zatrów-no w porządku prawnym, jak i społecznym. "Naturalność" instytucji małżeńtsitwa i rodziny zasadza się ma naturalnym podziale łudzi na dwie płci przyciągające się wzajemnie i uzupełniające w miłości, której owocejm jetslt dawande nowego życia. To nowe życie - dZieeko - wytmajga idla swego podjtirjzytmania i rozwoju 'Opieki i u-czucia rodziców, kltórzy jako jedyni są w sitamie w ispo-sób pełny i prawidłowy go wychować. Dziecko więc wymaga istnienia związku małżeńskiego moniogafmjjcz-nego i sjpołecztności rodziminej o chairakiterze trwałym. Jednakże to geispołemie dtwu płci {jest też naituralmytm wairulnthieim rozwoju o)aobotwego partnerów w maiżeń-g(?wie, kltórizy jednocześnie świadctzą sobie wjzajemnie poimoc i opiekę i dzieła odpowiedzialność za siejbie, i [to zairówno ma płaszczyźnie przyrodzonej, jak i nadprzyrodzonej ^. Ta dkóliiazność jestt dodajtkowym czynnikiem wzmacniającym trwałość ich związku, kltóry może być rozerwany jedynie przez śmierć jednego z partnerów.

Związek 'ten sltajnowi tn'iiepaw!tafrzałną wspólnotę duchową; symbolizuje on w .sjpoisób widzialny nierozerwalny związek miłości międizy Chrytstusetm a Kościołem jako Jego Ciałem Miistycknym,. Pirzez związek małżeński, w w którym partnerzy otddają się isoibie w miłości, sjpływa na mich w szczególny sipoisób łaiska pomna'ża;jąca ich bo-gacttwo duchowe, pomagająca im w dążeniu do doskonałości przez wierne wypełnianie wazyątkich zadań i obowiązków małżeńskich i rodzinnych. Ze wziględu na rangę ftych zadań, małżeństwo i rodzina zosltają w każdym społeczeństwie wyposażone w szczególne jprawa i przywiileje, zajmują wyjątkowe miejsce w hierarchii wartości jedinotsttkotwych i społecznych. Troska o pełne zagwarantowanie tych ptraw należy do istotnych zadań spłołiecaności pańS<t'wowej *. Mając na uwadze ;tę całościową - aczkolwiek tu do granic możłiiwości uprosjz-cizoną - koncepcję mojdelbwą małtżeńs)t)wa i rodziny, prizyjtrtzyjimy się szerzej procesowi jej powstawania, rozwoju i wypełniania każdiego elementu modelowego jednej, jakże bogaitej i ispójinej całości.
Genezy katolickiej koncepcji modelowej małżeństwa i rojdziny należy szukać w księgach Stcn-eyo Testamentu, inaltomiatst }jej ipełnego irozwinięcia w nauce Chrystusa, który wystąpił nie tylko z ołbjjawienieni prawd o Bogu, ale też jako prawodawca moralny s. W swej nauce moralnej Chrystus udoskonala pratwo ata-rotesitamentowe przez oCzyszozenie go z ludzkich naleciałości narosłych z biegieim ctzaBu. W odjniejsieniu do sjpraw małżeństwa głoai, że "[...] Stwórca od początku stworzył iich j'ako mężczyznę i kobieftę [...] I rzekł:

Bracia 19^9, s.
' '  '    '
de dfott
t. 3: La
* P!or. J. Leolercg, Namur 1950.
' G. Madinier, Naturę et mystere de ta famźHe, w: FamżHes
-'	ei auetKr, Lyon 1958, s. 1S5 - 204.  <

* Zob. Code ^ałuttta!, Bruxełlestl95Z. ^ Zob. C. Colombo, H matrźmołłto. łoppe, w: Ewcźctopedźa deł
-343. . ^. .  ,_.....,.. ...

n socjołogtsnMMeńpt^ł
 

Dlatego opuści człowiek ojca i majtkę i złączy się ze swoją żoną i będą obojje jednym ciałem. A tak już nie są dwoje, lecz jedno ciało. Co więc Bóg złączył, nietch człowiek nie rozdizlelLa" (M,t 19, 4 - 6). Podkreśla się tu momogamicziriość i niierozeirwailiność małżeństwa jako związku naturalnego, ustanowionego przez Stwórcę dla pomnażania i rozwoju rodzaju ludzkiego ("Bądźcie płodni i rozmnażajcie się" - Rdz l, 28). Chrystus także ujawnia swój szclzegółnie życzłiiwy stosunek do rodjziny, czego dowodem są liczne obrazy ewangeliczne, między innymi Jego zachowanie w Kanie Galilejskiej, w&kirzeszenie syna wdowy, uzdrowienie córki Jaira, przyjaźń z rodziną Marii, Marity i Łazarza, błogosławienie małych dzieici, dobroć ojca dla syna mar-nołbraiwnego i inne.
Ta początkowa koncepcja zosjtaje znacznie pogłębiona przez pou&zenia apostoMcie *. Na szczególną uwagę tzaisługuje w tym zakresie nauka św. Pawła apostoła, który w zdecydowany sposób wystąpił pmzeciw zataczającej szdrokie kręgi rozwiązłości seksua3inej i u-padkowi moralności małżeńskiej, które znamionowały ówczesną grecko-rzymską cywilizację. Przeciwstawia się stainow&zo szerzącej się prakityce rozwodów, potępia 'wszelkie formy ka!zijro(dztiwa i jednocześnie lanisu,je określony ukłafd isJtosunków wewnąltinzmałżeńskich i ro-dzdjnhych. Nadrzęjdną pozycję w maiże:ństwie przyznaje mężowi, kitórejmu żona ma być poddana, ale też i przez
"diego umiłowana, jak Chrystus umiłował Kościół. Dzieci mają być posłuszne w Painiu swym -rodziciom według
przykazania Dekalogu. Obawiąizkiem rodziców jest wy-
' 2k)b. B. HSring, Maiźeństtoo te dobie obecnej, Poznań 1966,
s. 138 i nast. Zob. łez: S. Kunow^ki, Roztcóy chrze^cźja^s/cte)
kowcepejż łKażźeńsiwa ł rodżm!/, "Roczniki Nautk Społecznych"
1978: ł. VI.	-

chdwamie dzieci przez karcenie i upominanie. A zatem, relacje między małżonkami jak iteż stosunki rodzice-^dzieci mają motywację rełi{gijną. §w Piotar uzupełnia naukę św. Pawła starając się ukształtować małżeństwo chrześcijańskie w ten sposób, aby było świadectwem wiary, a łytm samytm pozyskiwało nowych zwolenników dla chrześcijaństwa. Ważnyjm elementem w życiu małżeńskim chrześcijan winno być wzbogacanie walorów wewtnęitrztnych, cech ich iosdbowości, a nie wyłączna troska o przymioty zewnętrzne - to bowiem cechuje małżonków pogańskich. W małżeństwie chrześcijańskim mąż winien liczyć siię ze słatbszym ciałeim kobiety, darząc swą żonę należną ozcią i szacunkiem, a prze^ de wszyatkiim traktować ją jako równego sobie jparitne-ra. Żona naitotmiasit ma przypotdobać się mężowi głównie dzięki przykładnemu zachowaniu siię, przedkładaniu nad zewnętrzne ozdoby piękna Swej duiszy. W kioncep-cji tej zostają więc zaiakceinitowane te cechy i elelmenity modelowe małżeństwa, które nie występowały ani w koMcetpcji ptrawnoideotLogicznaj, ani tym bardziej w praktyce życia społecznego pogańskiego imjpeirLum. Owszem, rozbudowywana chrześcijańska doktryna 'mał-żeństka godzi w same jej podjataiwy. Czyni tak szczególnie wówpzas, gdy zajimuje wyraźne atain-owisko wobec prakityki niewierności małżeńskiej, spędzania płodu i rozwiązywania związków małżeńskich zawieranych przez pogan. Poza Etua^geHą i listtaimi apastollśkinii sltain-owłako takie zajimuje także pierwsze ,zachoiwaine {pi-sm^o starochrześcijańskie Didctche.
OjicOwie Kościoła - [szczególnie Tea^tulian i Klemens Aleiksandryjiski - rozwijali dotychczasową doktrynę na teimat małżeństwa i rodziny, poidkreślając głównie ich naturalny charakter i wysoką gadncść insityttucijti małżeństwa płynącą z jego sakralnego charakteru. Sptraiwa sakramenitiailjności małżeńst'wa zajmowała wówczas natj-

162
163
 

- więcej miefjSca we wtsizelkich forłmach chirześcijańskie-go nauiczania ?. Najwybijtmiejłsizy ,z Ojców Kościoła owego czasu, św. Augusityn w specjalnym dziele poświęcio-nym małżeństwu - Dg bo^o co^m^aH - ujmuje je jako .^prawdziwy sakramenit", jako rzec;zywiis;tość świętą i tajemnicę. Wśród wyróżnionych przez siejbie trzech dólhr małżeń!s)t!wa, to j^estt patohiislttwa, wierności i sakramentu, temu ostaitniemu przyznaje najwyższą rangę jako wartości uświęcającej chrześcijan nie wybierających sitanu duchowtnego jako drogi do doskonałości. Znacizeniie tego dzieła w historii chrześcijańskiej doktryny o małżeństwie było przełomowe. Zostały tu mianowicie ustalone niezmienne pOdjsltawy, na których filozofia i teologia schoMtyczna wypracowała całą szeroką doktrynę prawną, moraiLną, ascetyczną i (liturgiczną chrześcijańskiego małżeństjwa s.
Dalszy rozwój chrześcijańskiej koncepcji małżeństwa szedł w kierunku pogłębienia do)tychczaisowej ddktry-ny, z której usiłowano wy[prowaid.zić wnioski określające cełe małżeństwa, ich hierarchię i tyjm samyłm ukazać Motę związku, przez kitóry małżonkowie są powołani do współdziałania z Botgielm w dawaniu nowego życia ^. Ze wziględu na wielkość tego powołania i rangę inisftyftucjl małżeństwa dla .społetczeńisjtwa i Kościoła, zaakcentowajno w sposób szczejgóliny j^ego foumalno-prawny charakter. Kościół ujawniał przy tym coraz szersze wy!ma<gania w sprawie jurysdykcji małżeńskiej. Skoro małżeństtlwo jest sakrametntteim, to kompetencje Kościoła wiinny rozciągać się na całą sferę spraw zwią-
^ C. Drążek, MaŁźełisfwo we wspóZMOcie Kościoła, w: Mżłośd
- mażżeśs^o - rodzma, F. Adamstki (red.), Kraków 1978.
s p. Ciprotłi, H mafyifnołMo we: Dłntfo, w: Ełłc:c:opedia, is. '337 - 427j
^, ' Zob. K. W&Jtyła, M:!o^ć i odpowiedzialność', Kraków 19&2.

zanych z jego powstanieim, funkcjjoniowaniem,, ctzy też wiiieważmieniem ^°. Jednolita koncepcja prawno-imoiral-na, dbowiąziująca cały świait kaitołićki zosttała opracowana ma Soborze Trydenckim w 1563 roku, a następnie ujęta forma3nie w Prawie Kanonicznym. Określone tu zostały w sposób precyzyjny warunki "ważnego" i okoliczności "nieważnego" zaiwarcia małżeństwa. Określono więc liczne przeszkody wykluczające sam fak)t zaistnienia związku małżeńskiego, błędy w umowie małżeńskiej (syjmułacja, umowa warunkowa, pomyłka co do osoby, jbrak wolności decyzji), błędy w samej ceremonii! ślubnej, która oditąd musiała odbywać się w Kościele; wypracowano ;też szczegółową procedurę postępowania zmierzającego do unieważnienia małżeństwa. Do przeszkód i okoliczności unieważniajjących związek zaliczono: niepełnoletniość, impotencję płciową, ujpTzednio zawartte małżeństwo, wyższe święcenia duchowne, uroczystą profesję zakonną, uprowadzenie, zbrodnię popełnioną uprzednio na współmałżonku, po-krewieńsltwo, powinowacltwo. Wówczas też sprecyzowano sttamowiisko Kościoła w odniesieniu do samych celów małżeństwa" (dokonano rozróżnienia na cel pierwszorzędny - zrodzenie i wychowanie dzieci oracz drugorzędny - wzajemna pomoc małżonków i zaspakajanie potrzeb seksualnych) i całej bogaitej sfery zachowań związanych z prdkreacją i w ogóle współżyciem seksualnym.
Tak ukszitałtowama doktryna, obejmująca - jak widzimy - głównie pnoblemaitykę małżeństwa bez szerszego .spojirzenia na zagaidnienia rodziny, fusnkcjonowa-
*' Zob. J. Leclercq, Marżape łmture! et mariage chre^iew, Toumai 1966.
** Zob. E. Domus, Du setn et de !a #n du mariape, Paaris 1937, s. 49 i nast.



ła w świebie dhirześcijańsiHJm przez isMecia ^. Źródłem przeobrażeń dotychiczaisowej myśli chirześcijańskiej w odntietsieniiu do małżeństwa, ale pirzede 'wszystMm do jcdżiny, sttały tsię dopiero wiskazatnia killku ostatniich papieży-, żawarjte w encyklikach, pir<ze!mó!wieniach Jbądż listach palsłteriskieh. Na szczególną u'wagę zalsługuje en-cykliika Pliuisa XI Casti CotutMbti z 1930 troku będąca komentaUzeKi decyztji Sobotnu Tlrydendkiego dotyczących małżeństwa i rodziny oraz encyklika Pawła VI HtiWMtue oitae iwydana w 1968 roku, przypominaijąca i wyraźniej [precyzująca sjtamotwM&o Kościoła 'wobec ca-łetj iafeiry zachowań zawiązanych tz prokreacją.
EntcykiBka C^sti ComutOM pod wzglejdeim dogmaitycz-nym pjrzypomaina iboskie uatatnołwieinie małżeństwa <oiraz cechy tmałżeństtJwa dhirześcijjańskiego. "Małżeństwo zostało ujątanowiotne i <odrodzone tnie prizez łujdzJi, lecz ptrzeiz Boga" - s)tąd ja'ko dzieło Boga mię podlega woli ludzkiej, Mtóm jedynie Ibiaiize udizłał w wołnej zjgodzie stron na zawarcie małżeństwa, ałe mię zmienia ils!to)ty mał-żeństwa dojkofnanego. Przez małżeńisjttwo jednoczą isię z sojbą duchowo, a potem dopiero cieleśnie, djwie iaito-ty iłudzkie. I z tego izjedinojczemia laię powistajje z po-śtainowieinia Bożego - Święjty i mie&atrujszaliny związek pirzewyżtazający wszelkie imjne ^k)trmy współżycia ludzi ze sobą. Jego celem jetslt [rodzenie i wychowanie potomstwa. Ale małżeństwo nie może [być rozumliane ciasno, wyłącznie jako instytucja do rodzenia i należytego wychowania pototmatlwa. Jest ono "wspólnotą całego życia", tworzy "jedno ciało", iktótre jest izwiązikiem między jednym mężczyzną i jedną kobieltą i wymaga wzajem-
** Por. S. de Lestapis, Ćvo!utiow de ta peitse e^prżwee de !'j2p!:se cathoH^we, w: RenoM^eau des :dees stu* !a ^amiHe, R. Prigenł (wyd.), Paris 1954, s. 255. Zob. też: G. Dossetti, La fawipUa wet messac&!O pcmMftcżo, "Riviisła Intemazłonale di Scienze Sociali" 1&43, s. 305 i nast. s


neg wietmości małżonków, 'wypływającej 'z głęibokti^j imiłości, rozumianej nie [tyftko jako miłość cielesna, ale pmzede wiszyistkiim jako ujatwnlająca się w ciza&ie Btała posłtaiwa wzajemnej pomocy zarówno materialneij, jak i duchojwetj. Z ,tak rozu^mianeij miłośdi małżeńskie!] Pius XI wypirowadza {nawiązując do koncepcji św. Augustyna) "porządek miłości" w trodizinie, wedle którego mężowi przysługuje "pierwszeństwo rządzenia" natomiast żonie .jpietrwszeńatiwo miłości", które jest jeij prawem, a zarazem i obowiązkiem - gdy bowiem "mąż jest głową rodztiny, żona jejstt jej isercem". Małżeństwo jest sakramentem, co .oznacza podniesie)nie i uświęcenie ptrzez Chrystusa ulmowy małżeńskiejj jako "warito-ścii iskuftectznego iznaku łatski". Jego nierozerwalność wypływa ze isttosunku Chrystusa do Kościoła, a samym małżonkom gwarantuje ttrwaiość ich związku, zabezpiecza wzajemną pomoc, dzieciom zaś zapewnia <opiekę i pomoc w wychowaniu przez długie lata, ispołeczeń-.stjwiu i państwu daje ład i porządek społeczny.
W drugiejj części encytkliiiki papież iprzeciwisltawia <się głoszonym ptrzez doktttrynę laicką tezom, że małżeństwo pochodzi iż ustanowienia ludzkiego, podlega ludzkiej woli, zaarówtno w zakresie jego powstania, jak i (trwania, isłuży zajspokojeniu ipopędu seksualnego, a dopiero na drugilm miejscu utrzymaniu ciągłości gatunku ludzkiego. W części [trzeciej proponuje isię środki odnowienia małżeństiwa chrześcijańskiego. To odnowienie jest możliwie przez przyjęcie głoszonej przez Kościół koncepcji małżeństwa jako anstyttucji pochodzącej z ustanowienia Bożego, mającej sakralny charakter, sparzającej dla małżonków szansę uświęcenia się. Dlatego muszą oni być uptrtzednio wystarczająco przygotowani do małżeństwa, dokonać właściwego wyboru pamtnera, pełnić w isposób oczekiwany ptrzez Kościół ii państwo .role małżeńskie i rodzinne. Obie te inisłtyjtuctje muszą

166
167
 

f
 

wspierać małżeństwo i rodzime we właściwy sobie spo-sób (Kościół w aferze duchowej i reiligiijjjnej, państwo w sferze prawnej i matetrialmej) i umnożliwiać iim realizację izadtań imdywjjdualmych i społecznych *s.
Opiera,jąc się na myślach 'zawartych w omówionej emcykłice, jak iteż immych dokumnemftach papieskich okresu międzywojemmego (emjcykiHika D:vmi HHus Moyi-stri, L929; ^Mmmi Połtti^icattts, 1939; liczne ptrzemówie-mia papiefskie), kaftołijcka mauka społeczna zajęła się na szerszą [skalę problematyką rodzimy. Dorobek poszczególnych myślicieli, Tygodmi Społeiczmych, szertszych studiów prowadzomych między immyjmii przez Umie Mech-lińską odzwierciedla Kodeks Rodzw^y, będący częścią opracowamegio w MaHigmejs Kode^yM tSpoiecżłłego. Stanowi on swego rodzaju rwykłafdmię sjtamowiska Kiościo-ła w odmieslemiu do warumków fuinkcjonowanóa mał-żeńjśtiwa i rodzimy we fwspółczesmym społeczeństwie. W spotsób mocmaływmy dkreśTa się itu isłosumeik roidzfimy do społeczności pańisttwowej, a ptrzede wszystkim zadania pańsftwa wobec rodzimy**. Na czoło zos)tają wy-aum'ięte prawa rodzimy wobec piańsjtwa. Dzielą się orne ma dwJe grupy: p<ra,wa podatawowe, niezbywalme, wanumkująpe irealłzację celów imałżeńsitwa i irodzimy oraz prawa drugorzędne, względme, mające ułatwiać trotdzjmtie orealizację jej c^elów. Do pietrwtszetj igrupy zalicza isię: iprawo asoby do załoiżemia rodzimy, prawo spo-łeczm^ości małżeńskietj do zachowamla jej imłegralmości i prawo małżomkófw do oisiągamia celów małżeństwa. Do drugiej grupy wchodzą liczne uprawjnietnia rodzimy - oczekiwanie <ojd pańsjtwa odpowiedniich warunków spo-łeczmo-prawmych i ekonomicznych ułatwiających fumk-

cjom'0twamie rodzimy l pełnienie (jej funkcji. Ogólnym założemlem jest ptDzy tym, że roidzima jesit au^tomomiczma w^obeć państUwa ze względów zarówno chronologicznych - jetstt bowłiem wcześniejisza niż państwo, jak też tel-edLojgiczmych - ma spełniać zaidamiia, osiągać cele społeczme l irndywitduałne wyższe w swej hierarchii od celów i zaidań państwowych. Stąd potwiimma izmajd'ować w państwiie swego opiekutna i wierzyciela. Główną troską państwa winno być zabezpieczenie rodzinie dogodnych warunków mrajteriałtnych i stworzenie odpowie-dntiejj atmosfery 'społeiczmo^pyawnowmoaralmeiji, W której małżeństwo moigłoiby nodzić dzieci,, a 'rodzima je wychowywać. Ów obowiązek i uprawnienie rodzimy do wy-chowam^ia dzieci są tu podkretśłome z całą ojśttr^ością: ak-cemtuje się rówmoczleśmie prawo rodziców do wyboru uznanego ptrzez mich kietrunku 'Wychowanda, rodzicółw chrlześcijjańskich do wychowania religijmego swych dzi^eci, dostarczemia KoscMowi mowych pełmbWafrftościo-wych członków. Rodzima korzystająca z odpowiedmiGh, zajgwaranjtowamyeh przez państwo, warumków wychowuje iswe dzieci ma pełnowartoślciowych łudzi, a więc obywateli, i w ten sposób spłaca wobec państwa male-żmy dług. Razem zaś z państwem współdziała w two-rzeniiu dobra wspólinego i z tego względu mię nioże międfzy mtiimd ^ijstmieć komflikit. Pozostaje oma ma usługach społ^eczm'oad państwowej i narodowej, ale w granicach, jakie zakreśla właściwie rozumiane dobro wspólne (jednej i drugiej stromy). Szczególną troskę ujawtniia ta koncepcja o zachowanie należnej pozycji kobieity w społeCzeńsltwite i jej miejsca w rodzinie *s.

M Zob. J. Potier, La Jemme et !e trava!t, "Cahiers d'action rśligieuse eł sociale" 1958, s. 461 i nasł. Zob. też: F. Adamski, Pozycja kobiety M? społeczeństwie : jej miejsce w rodzin-ie, "Zeszyty Naukowe KUL" 1971: r. 14, z. l (53).
** Zob. S. KunowsUoł,
** Zob. S. Jarocki, s. 316 i nast.
łMtM?ca społeczna, Paris 1964,
 

168
 




Uznaje rówmość mężczyzny i kobletty jako dwojga partnerów go}dnych 'jednakowego iszactunku i czci. Akcentuje jednocześnie fakt kompłamentamości płci i zróżnicowania fizjologicznego i psychicznego małżonków, z iczego wynika Uch zdolność do pełnienia odmiennych troi rodziimnych i pozarodzinnych. Role pozarodzinne ko-Mety miuszą być zawsze rb'zpaltrywane z ptunk^tu widzenia jej zasadniczej roli jako żony i majtki. Jej bowiem pierwszorzędnym posłannic!ł)wem - opartym na naturalnej skłonnotści - jeat maciarizyńsftiwo. Jeśli przeto ma się ją przygotowywać, a nasłtępntie włączać w życie zawodowe, Ito trzeba mieć zawsze na myśili tę okoliczność, aby mogła znajdować w swej działalności zawodowej [takie warunki, które nie ograniczą jej naturalnej skłonn^ości i głębokie)] po)trzaby bycia żoną i majtka. Niezależnie od udziału w dtziała'ln'OŚCi zawodowej, rodzina tstanowi główny ośrotdek jej aktywności, a jej obwność w arodowiiskfu domowym jest miezastą-piona.
Dalsze jejszcze wzbogacenie .kaltolickiej koncepcji małżeństwa i rodziny inaistąpiło w oSitaitnich Mach, a jego wyrafzem jest ogłoszona ^przez Sobór Waitykańdki JI KołMti/tMcja Duszpasterska o Kościele w .Świecie Współczesnym, a następnie encyklika Pawła VI Hmna-wae vitae. Nauka Soboru Wajtykańskiego II (włączamy tu {także itireści 'zawarte w encyklice) pogłębiła dotychczasowe spojrzenie na małżeństtlwo *" przez podkreśłe-nie jego święjtości), 'wymikajjąceij z fakjtu ustanowienia .go przez Sttwórcę i podniesieniia do godności sakramentu przez Chrystusa. Małżeństwo jest akteim osobowym, iv któtryjm parltnerzy ptrzez ołsobMą izgodę oddają się
*' Por. S. Kunowski, Rozwó;. Zob. też: "Ateneum Kapłań-dkie" 197C: t. 75, z. ł: Rodzżłta; K. Wojtyła, U podstoto odwo-toy. StttdŻMiM o reaHzae^: Yałicanum II, Kraków 1972.

sobie, jetsft związkiem ttr^rałym ze wzgłęidu <na dobro oibu stron, ich potomfatwa i samego ąpołeczeństtJwa. Z naittu-ry swej małiżeńatwo i m^ość małżeńska są naśjtajwione na iroldzenie i 'wychowywanie diziebi, co prowadzi do wzajemnej pomocy, rozwija jedność, ale też wymaga pełnej wierności małżonków. Rodzenie i wychowanie płototmsiUwa jesit główną misją imałżonkójw, ale nie mo^ że być 'traktowane w 'Oderwaniu od 'ich wziaijeimintej miłości i duchowego otraz fizycznego uzupełniania się; zrodzenie pottomtstwa je^t funkcją i ikonsekw^enciją miłości małżeńskie)j. Małżeństwo isabramenitaiłine oznacza też izwiązek z Chrysjtusem, kitóry pragnie, by małżonkowie - podobnie jiak Om umiłował Koścół i wydał zań samego Siebie - oddając się sobie, miłpwali się wzajemnie w trwałej i bezgranicznej miiłośai i wierności. Tak rozumiana "ptrawdjziwa miłość małżeńska włącza isię w miłość Bożą i ptrowadzi małżonków do Boga, a jednocześnie wspiera w pełnieniu zadań małżeńskich i rodzicieljskieh. Wierne pełnienie "obowiązków małżeńskich i rodzicieljskich zbliiża małżonków chrześcijańskich/do jwłasnej dojakonałości i uświęcenia, a przez to do uwielbienia Boga" *?. Na gnuncie powyższej kon-oepcjti świętości małżeńsitwa chrześcijańskiego, zostaje głębiej jeszcze określona miłość małżeńska, płodność małżeńska, zaisady kierowania płodnością i poszanowania pocizęitego życia. Odwieczne stanowiisko Kościoła w tym zakresie zosttaje ;tu precyzyjniej ujęte wiraż z podaniiem pozyftywnydh wskazań kieriowania płodnośaią na drodze wykorzystania jej biologicznego ryitmu ^. w adn'ies<ieniu do zalgadtnień rodziny, Sobór
" Por. Paweł VI, PrzemótotełMe do Komtsji d!a 5praw Ro-dzm!/ oraz RodzżTta szkołą świętości, "Ateneum Kapłańskie" 1974: ł. 83, z. 3, s: 332 - 3<46.
^ Zob. W. Fijałkowski, Kierowanie piodwością, w: Miłość

podkreśla 'M zakorzenienie w na)turze człojwieka, świętość płynącą z sakralnego charakteru małżeństwa, fun-dam-entalne pirawa rodziny do rozwoju i wychowywania młodego pokolenia, jej posłannictwo apostolskie oznaczające przede wszyłstkim [tan fakit, że rodzHce mają być pierwszymi zwiaisftunamd w*iary dla swych dzieci, mają obowiązek i pcrahwo do rełigijjnego wychowania dzieci przez przykład uczciwego życia i modlitwy. Poza tymi podstawowymi wskazaniami, występują w nauce soborowej inne jeszcze wątki i myśli odnoszące się do obowiązków rodzicielskich, społecznych zadań rodziny w sumie ztmderzająpe, razem z przedstawionymi wyżej, do odnowy rodziny chrześcijańskiej, a zarazem wzbogacające chrześcijańską koncepcję małżeństwa i rodzimy *'.
pratoosłatoncj
b) Małżeśsttuo u;
Prawosławie od początku traktujje małżeństwo na równi ze stanejm zakonnym jako powołanie chrześcijańskie i drogę 'Uświęcenia człowieka. Znany historyk prą-? wtosławia P. Evdokimov ptłsze: "Wielkość człowieka polega na ttym - i jtaki jetsjt ścisły isens pokory - by być dokładnie na iswojją miarę, wymierzoną przez Boga. Dwie odmiany Taboru - ślwdęjtość mnisza i świętość małżeńska - prowadzą ku [szczyjtowi i itu się spotykają '[. . .]" ^". Stąd wynika prosta konsekwencją, że małżeńątwo nie przeszkadza kapłaństwu. Co więcej, do XIX wieku stan małżeński był nawet obowiązkiem duchownych (poza zakonnikami). Dopiero wówczas zgodzono się w Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej na celiibat duchownych powyżej czterdziestego. roku życia.
*' Próbę ukazania tej koncepcji przedstawia cytowana praca zbiorowa Miiośd - małżeństwo - rodzina.
** P. Evdokimov, PyaMosłatoie, Warszawa 1994, s. 328.

Założenia teologiczne igłoszą, iż uldtano-wienie małżeńśbwa miało miejisce w Raju. Jakio archetypowy obraz wyprzedza ono istnienie konkretnej pary ludzkiej - pary małżeńskiej, bowiem Adam został stworzony na obraz Chrystusa, a Ewa na obraz Kościoła. Wynika z tego, że małżeństwo wyprzedza tw czasie pierwszy upadek człofwieka. Małżeńsitwo ustanowione w Raju miało charakter isakramenitałny - nie jest przeto prawdą, że dopiero Chrystus podniósł związek małżeński do godności {sakramentu. On swą obecnością na goidach w Kanie Galilejskiej jedynie potwierdza sakramenjtalność małżeństwa ustanowionego w Raju s*. Jak każdy isatkrarnent, tak i małżeńsibwo "jelst tajemnicą w pełnym !tego słowa znaczeniiiu". Tajenrnica ;ta "na-leiży do Kościoła - tajemniczego miej&ca natszego u-święceinia. To uświępenie dak-oinujte się pod Itchnieniem Ducha św. piiizedbrażająCiego chrześcijan <tak isamo, jak przeobraził liUidzkie cechy Chryjsttusa" - pisze inny teolog prawosławia, N. Arisemtiew^. Poprzez sakrament człowiek ma uidział w Mistycznym Ciele Chrystusa - jakim jest Kościół - w którym realizuje się doczesny i eschatologiczny wymiar jego życia. Tajemnica jedności Trójcy św. nie odnosi się tylko do Boga. Obejmuje ona również dwoje ludzi żyjących w związku mał-żeń^kim. Człowiek bowiem jdst stworzony na podobieństwo Trójcy św., która chce aby żył nie pojedynczo, ale we 'wspólnocie małżeńskiej. I jak Bóg pobłogosławił pierwsze ludzkie małżeństwo - Adama i Ewy - nakazując mu rośniecie i rozmnażanie się, tak potem Kościół błogosławił przez wieki każdy związek małżeński swych wyznawców. Małżeństwo nie jest zatem jedynie stanem przyrodzonym człowieka - jest
** A. Asnaghi, Teo!op:a de! matWmoTMO presso gH or:enttHi, w: Encżc!opedm, s. 450.
** N. Aiiseniew, La p:e(e rttsse, Paris 1963, s. ;41.

173
 




ono w pełni stanem łaski. Sakrament małżeń-. s&wa jest aktem proroczym), kapłańskijm i królewskim, a więc pełnym udziałem chrześcijan w tajemnicy Chry-sltusa i Kościoła. Ów sakramenit uświęca małiżonków mocą Ducha sw; i daje im możliwość uczestniczenia w dziele tworzenia. Stworzenie człowieka, intstytucja małżeństwa i założemiie Kościoła zestplolone są w jednym atkcie sttjwóirczym Boga. Tym (tłumaczy się fakit występowania w JVoMM/łM Tes^ałneMcie tertminolojgii małżeńskiej, gdy jest mowa o istosunkach między Bogiem a ludźmi, Chrystusem a Kościołem (oblubienica, gody Barankowe) 23. Człowiek jeiąt powołany do życaa małżeńskiego - samojtna egzyatencjja nie odzwierciedła tajemnicy Boga w Trójcy św. Przywołuje się tu zdanie św. Ambrożego, według którego "rodzaj ludzki jejst "do!bry" jedynie w zjer'noczenitu itego, co męskie, z tym, co niewieście Jedynie ludzka diiada Adama - Ejwy, mężczyzny - kobiety odzwietrcłedla tę wielkość w Bogu, kftóry będąc "Jeden", mówi o Sobie "My" (Rdz l, 26)" ^. Zatem - jak pisze św. Jan Chryzostom - "gdy mąż i żona jednoczą isię w małżeńsitwie, 'nie tworzą czegoś ziemsOdiego, ale obraz 'samego Boga" ^. Stąd też przestroga: "Ktto nie jeist związany węzłem małżeńskim, nie posiada w sobie pełni byttu, lecz j'edynie .połowę" 2*. Na tym dopietro 'tle łatwiełj (rozujmie laię stanowisko Kościoła Prawosławnego odnośnie do celibatu duchownych i traktowanie małżeństwa jako zasadniczej 'drogi do świętości, przypisywanie mu tak wysokiej pozycji w hierarchii wartości uświęcających człowieka.
ss T. Ware, The Orthodoz ChttrcR, HamnondisworMi Middl 1963, s. 300 i nast.
MCyt. za:P. Evdokimov, PrawostctMMe/s.SRO.
M Sw. Jan Chryzo^ftom, P. G. LXII, 380, cył. za: P. Bhrdo-
kimov, Prawosiawie, s. ?30.	'
"Ibid^, s. 330-331.       '         '"
174

Celem przeto małżeństwa jesit lasiągnięcie ptrzez człowieka pełni byitu w Bogu, kitóry jeat Miłością. "Miłość zmiiemiia samą suibstanctję rzeczy [...] tylko miłość czyni z dwajga tifsltot jedną". Tylko miłość pozmaije Miłość, "tylko miłość łączy by^ty w Bogu i łączy je z im-nymi" - te zdania św. Jatna Ch<ryz)0)sito<ma tzdsitaiją wy-korzyisitaine dla "personaUisityćzneij mterpiretajcji cełu małżeństwa", Mory zdainiem Evdokimova (tylko w takim kontekście może . być właściwie zrozumiiatnyS?-Małżomkowiie diarzą się wzajemmą miłością i miłość ta staje ,się dlta nich właśnie formą łaski danej dla przezwyciężenia grzesznego stanu iseparacji i odosobnienia człowieka od człowieka i od Boga, kitóry j-eist pirawizo-rem najwyższej Miłości. Miłość małżeńska - wzorowana na Najwyższej Miłości - jest ,,pmeumajto!fo!ryczna"; matterią bowiem -sakramentu małżeństwa jest wzajemna miłość, "z której Dar Ducha św. czyni nieziniisZczal-ne zjednoczenie miłosne kobiety i mężczyzny" %. Pierwszym więc celem małżeństwa jest wzajemna miłość małżonków, "owa pełnia jedności małżeńisikieij, która czyni z nich ^kościół domowy" [...]. Dzieci przynoszą nową jakość macierzyństjwa i-ajcolstwa, ałe jest ito wylew pełni, kttóra pozostaje w sobie" ^. Poitomi^two przychodzi jako następłsitwo różnicy płcii i miłości. Znaczenie małżeństwa polega iteż na tyjm, że clzyni małżonków czystymi, bowiem "mii<ość irodzi się w czystości - zepsucie pochodzi z braku miłości". Jedynie miłość jesit w istainiie uwolnić człowieka od j^ego złych iskłotnntości, wskazać mu drogę wyzwolenia się z "impasu zdeprawowanej (kobiecości i męskości, przejścia w nieskoń-
*7 Ibid., s. 331 (tamże cytowane zdania św. Jana Chryzo-stoma).
" P. Evdokimov, Lc Manape. Nacremełłt de ł'AmoMr, Lyon 1947, s. 91.
" P. Evdokimov, PraiPOsiauMe, s. 332.  -        ^
275



czoność pierwoitnej nielskaizitelności". Kochajjący islę małżonkowie "pahrtzą razem w tym samym kfierunku [. . .] i mówią: "Spraw, Panie, abyśmy miłuijąc jedno drugiego, miłowali Ciebie samego"" ^".
Wiszys^tkie ,powyżisze założenia 'leżą u podstaw prze-bogaltej isymibdliki li(turgiii małżeńisjtwa w Kościele Prawosławnym. W!szyisttkie obrządki - bizantyjski, kop-tyjiski, idhaMeijski czy orTniański - starają się przez tę symlbolijkę, ijatk też całą zewnętrzną 'oprawę, wyrazić i zaakcentojwać zasadtnfiicizą tireść głoszącą niezwykłość małżeństwa dla powołania chrześcijańskiego czł-owieka. Najbogattszy w sweij zewnęjtrznejj oprawie jeiąt obrządek bizantyjski - do którego zreszjtą nawiązują inne obrządki w ptrawoisławiu^i - iskła)d^jący się z dwóch
, części: ojbctzędu zaiśiłufbin. i oibrzędu korionacji. Do koronacji używa isię w Kościetle Greckim wieńca wykonanego z liści i kwialtów naitomiaislt w Kościele Rosyjskim - ze złota i sirebra. Nałożeniie wieńca oznajcza fakt ojtrzymania przeiz nowożeńców Bzczególtnegt) charyzmatu, łaski Ducha św., potrzebnej do założenia nowe^ rodziny - domowego [Kościoła, któtry A. Raes okire-
- ślą mianem "małej cizęści Króleatwa Bożego" ^. Now!o-żeńcy 'przyjmują owe wieńce z wewnętrznym pocizu-oiem chwały i Taldości, ale winni też w nfich odczyść
^ symboł męczeńistwa, bowiem małżeństwo niiejednokro-
'ttnie będzie wymagać od nich ofiary z siejbie i poświę-eetnjia. Pnzy końcu cariemotnii nowożeńcy wypijają wino z jednego naczynia dla uczczenia cudu dokonanego pirtzez Chrystusa w Kanie Gatlileljlskiej. Ów wispótlny kie-łilch ma też dla niich istan^owić symbol wlspótłnie rozpe-
** Ibid., s. 334.
łes r:tes
" Ząb. R. Janin, Les Ep!źses Pariis 1964^
ies .EpHses d'Orźełti, Cheve-
" A. Raes, Le togne 1959, s. 78.
176

czętego od tego momenftu życia w jedności i miłości. Waijtio zauważyć, że owa symbolika liturgii małżeń-sttwa, jaik !też lijczne aispłekty założeń teolojgicznych, nie różnią Kościoła Prawosławnego <od niekttórych wschodnich ofbrząjdków Kościoła Rzy)mis<ko-Katolickiego. Ja<k widzieliśmy wyżetj,, Ktościół Kaitolicki od początków swego litsttmenia wyptrafcował włtaisną iteologiiczno-mi-śtyczną koncepicję małżeń^tjwa trakitdwanego jako sakrament uświęcający ehirześcijańskich małżonków, dający im sizczegóiłne łatsiki i pomagający we wzajemnym uświęceniu. Małżeństwo było itiu 'od początku traktowane jako droga chrześcijańskiego powołania człowieka. Ale Kościół Prawosławny - pto odłączeniu się od Rzymu - nie poszedł tak daleko, jak to uczyniono w Kościele Zachodniim, na idrodze formalizacji doktryny małżeńskiej i to zarówno dogmatycznej, jaik i teologi-czno-motralnej. Te aspekjty teologii małżeństwa, Morę w Kościele Zachodnim zotsitały "zagubione" w kazui-s^tyctznych i pmwno^normatywnych rozważantiahh scholastyki, a potem teologii ojkiretsu reiormacji i oświecenia, tu były przez wszysitkie wieki .rozwijane i pogłębiane.
Tym jetdnak, !co ptrzede wszysjtkijm różni ptrawiosław-ną koncepcję modelową małżeńistwa od kajtołickiej, jest sptrawa jego r o z w i ą z a l n o ś c i. Piratwosławie mianowiple dopuszcza w pewnych okoliczmościach możliwość trozwiązania małżeństwa, nawet wówczas, gdy to śtioi w sprzecizności z qgólną dokjt!ryiną o małżeństwie s*. Ta praktyka - przyjęta juiż w Cesangttwie Bizantyjskim - odwołuje się do zdania z EtoawpeHt sto. MateMsza, gdzie jest mowa o zdradzie małżeńsikiej jako wyjątkowej pddtsitawie usptrawiedliwiającej oddalenie współmałżonka. Razwód traktjujje się więc jako wy-
*^ Zcb. A. Asnaghi, Teołopża, s. 448 i Socjołogia małżeństwa ł rodzimy




jąttkowe - choć konieiczne - uistejpatwo ze wzgjlądu ludzką słabość i ułomność. Jest om traktowany w kategoriach aktu dyspejnisy, a zara)zem filatntropii, ma ;ata-ntotwtić wymaz dobroci Kościoła woibec łudzi, (których w pewnych okolicznościach nałeży pqtiraktować poza normą ogólną. A)k{t pow^tómego zawierania związku małżeńskiego jtest tu jednak traktowany zupełnie inaczej, aniżełi pierwjsze zaślubiiny. Na mieijisce rad'osnycth nienitów cetrettnonii religfi}j)nelj wlptMwaidza się pokiUi'tlne. 'M}a'ją one wyrażać boiłeść Kościoła 'z zerwajnia pierwszych więzów miłości. Prawo kanoni^
! czne tego Kościoła Stanowczo zabrania udzielania śłu--! bu więce!j ańiżeiHi trzy razy - oczywiście w sytuacjŁ zeirwtania poprztedniich związków małżeńskich s*.
Aczkołlwiek teoiretyc'znie wyłączną przyczyną i podstawą ukłzieilenia rozwodu !jegt adtrada małżeńiska, w praiktype w potszlczągółnyjch tkościołach ojdłączonych przyjmuje się różne pojwody. Wichodzi więc w grę - poza zdradą żony z jakmnkoilwtiek mężczyzną i izdradą męża 'z kotbiełtą zamężną - spi&ek przeć i'w -władzy politycznej, w wyniku którego spiskowiec zastaje na
*p)rzykład 'wy;diało)ny z kralju, usiłowanie zajbójstwa w^półmałiżotnka, dokonanie zabiegu prizeirwania ciąży prizez kolbietę wibrew woili imęża, itiłwała chomojba ufmy-słowa jednego ze 'współmałżonków ilulb choroba zaraźliwa,, porzucenie bądź przedłużająca isię nieobecność jedhie)j 'ze sttron, zmiana wyziniania po zawarciu małżeństwa i tskazanie na kairę więzieinia za czyn zniesła-wiaijąicy. Jak wjjdać z powyższego, są tu {wyjczerpane prawie wszystkie pofwtatrzaijące się w praktyce okołi-ez}no)ś!cii, przytjejte przez sądowniiicltwo świeckie w orzekaniu rozwiąizallinościmałiżeństwa.

Współcześni teologowie prawosławni akcentują szczególną irołę kobiety w [małżeństwie i rodzinie. Jest -ona - wedle tej initerpretaciji - wylpoisatżana "w spocjałny charyzmait z)bawiania", dzlięki kltóretmu może kierować swe^ "zibawcze" oddziaływanie na' męża i dzieci, a pnzez to -mieć szerszy udział w zbawianiu świata. Je^st otna zdolna obdarzać tmęża i dziieci s<zcze-gólnym rodzajeim pomocy "iwAogaicająciej i poszerzającej ducha wspólnoty małżeńsko-rodzinniej i w^pól-noty dzieci Bożych" ss. To właśnie w iteij wsipółnocie i po;przez tę wspólnotę dolkomuje aię przede wtszystkim probels zbawczego uświęcenia człowiieka. Stąd omawiana komcepcja zawiera liczne myśli akcentujące wysoką godność kobiety jako żony i matki oraz kotnie&zn-ość otoczenia jej szjczegóLną ojpieką d cztcią w małżeństwie i riodziiniie. Po'za małżeństwem - jako byt niepełny i mniej doskonały - nie zasługuje na takie wyróżnienie. Konsekwentnie więc stosunki władzy i zależności małżeńsko-^rodzihinej winny się układać na platformie szczególnego wyniesienia kobiejty i wtsjpóllnejgo "powołania obojga małżotnkóiw do święjtości w 'miłości". Zarówno idh życtie małżeńskie, jak też życie opartej na łch małżeństiwie r-ddziny "tma być owiaine - jak się wyraża N. Arseiniew - duchem chwały w -radości
Trudno powiedzieć, w jakim stopniu przedstawione tu w sposób nader zwięzły modelowe założenia prawosławnej kotnicepcji małżeństwa isą naidail <wtsipóilne dla wszystkich autokeiałilc!znych Kościołów w świiecie pra-wotsławnym, rozwijających przez wieki siwe doktryny

Douglas, La tradłztołte orźewtałe e
o, "RuHsia Chrisitiana" 19i67, nr 8, is. 17-20

ss p. Evdokimov, La j^emme et !e sałut du moHde, Tournai 19198, s. 97.
M N. Arseniew, La ptećĄ 's. 72.

178
179
 

w zasadzie niezależnie. Bez wątpienia zachowują otne- , ów znamietnny aspekt [duchowości małżeństwa, kitóry dominuje Jia)d jego str,uiklturą prawno-morałną.
c) Protestancka ycowcepeja małżeństwa
Zdanieim iznawjców zagadnientiai, sama teoretyczna koncepcja małżeństwa w pirotestanjtyzmie tnie j^est zbyt wyraźna; poiwisitała ona raCizefj jako przeciwstawienie się dotychczatsoweij ikowepcji Kościoła Katolickiego tną Zachodzie, jako chęć "rozprawienia się ze wiszyśtMm co kajtołickie i dotyChczais uznawane" s?. W tyim 'beż świece należy interpretować sens poszczeigóiljnych treści modelowych odrzucaijących - [tak istotny w katolicyzmie - nadprzyrodzony wymiar małżeństwa, a tttraktu-jących je w Ikatełgoriach zwyczajnego faktu społecznego, jednego z ziemsktich sposobów życia człowieka, podlegającego przez to kompetencji 'władzy świeckiej, którą przecież z istoty obchodził życie społeczne jej obywateli. Jak podkreśla J. EfHul ^, w kościele p-r<o)tei9ta.nc-kim uderza jedność i istatbiiłniość doktryny małżeńskiej. Minimalne fbowiem 'zachodzą różnice w teologii maiżeń-ątwa Lutra i Kałwitna i późiniejisizych ich itnteTparetaito-rów. Bardzo natomiast odbiega otd tych koncepcji teo^. łogijcznych prakityka życiowa wyznawców.
Przyrodzony aspekt małżeństwa. Małżeństwo jest Bożą instytucją rnaljącą iswój początek i przeznaczenie w naturze człowieka - należy wyłącznie do po^-rządiku natury, a nie łaski. Nie zostało 'ulsitaniowioinie przez Chrysltusa w Nowyjm 'Przymierzu, ale ptrzez Boga u ^sajmego zarania rodzaju łudzkiego. Naftuirałny
wet ProtestałHtźsmo, w:
. protestawtes ń Mepard de ło
s? A. Bellim, I! pedia, s. 416.
^ J. Ełlul, Posźtżow des
, s. 269. \

dek małżeństwa ujawnia się nie tylko w jego ustanowieniu i prawie najtury (odzwierciedlającym odwieczne prawo Boże), ale także w jego podstawiawyc-h zadaniach, mających charakter zgoła przyrodzony, konie-cznościOwy. Słowa skierowane przez Stwórcę do pierwszych rodziców ' - "Rośnijcie i <ro'zmnażaijc(ie się" - mają w interpretacji Lutra baajdziej kojniecznościo-wy charakter, aniżełi inne połecenia odnoszące się do biologi&znego zachowania człowieka. Wynika to z sa-maj natuiry nieokiełznanego popędu seksualnego człowieka, dila którego małżeństtwo stanowi jedyne "lekar-sttwo" jako faktyczne TemediMTłt coRcupiscentiae ss. Życie w c^iibacie leży poza naturalnymi możliwościami czJowieka. Celibat i dziewictwo są możliwe, ale j<e-dyniie w tyłn isensie, że odzwieirciedilają "cudowne" działanie Boga. Poza tymi wyjątkami "cudu", mężczyzna i kobieta współżyją ze sobą seksualnie; to bowiem należy do ich natury jako mężczyzny i kobiety. Wstrzemięźliwość seksualna musi zatem być traktowana jako "szczególny dar i dzieło Boga"; nie można przecież zmienić natury, działać wfhrew naturze bez tegoż właśnie szczególnego daru, którego źródłetm może być tylko Bóg *°.
Małżeństwo jest szczególnego rodzaju poleceniem, owszem nawet przykazaniem, jakie człowiek otrzymał od Boga. Jest ono nakatzem rodzenia, a jednocześnie zezwoleniem na używanie rzeczy stworzonych. Będąc instytucją naitutralną, pozostaje dziełem Boskiej, a nie ludizkiej woli i stąd należy je cenić jako stan szczególnej godnbś&i i iwynietsienia, wyższy nad wlszy)stkie inne stany życiowe. Jako szcizegółne polecenie i błogosławieństwo Boga, małżeństwo zjdaniem Lu-
** Zob: K. Barth, KirchMche DogwaMfc, Frantkfutrt am Mein 1957, t. 3, s. 195.
" Ząb. M. Thufian, Marżape et ceHbat, Genśve 1955.

180
 

trą przewyżfsza swą godnością ^naWet stan duchowny, zakonny. Pojdoibną qpifnię wyrazili w tym zakresie Kalwin i Melanchton. Jedynie niektórzy współcześni teologowie ptrojtesitamccy (między innymi K. Bartth i O. Pitper) głoszą tezę sprzeeiwiaijącą ssie temu, jakoby małżeństwo było wypełnieniem nakazu Boga odnośnie do udziiału w dziele stworzenia. Jest ono - według nich
- wypełnieniem nakazu przymierza Boga z Człowiekiem *i.
Małżeństwo nie j e s t sakramentem - w swej istocie bowiem, ze względu na cel, znajduje się wyłącznie w sferze porządku przyrodzonego. Oznacza to, że nie jest instytucją utworzoną przez Chrystusa dla udzielania człowiekowi szczególnej łaski. Wyrażenie św. Pawła, że jest to "wielki sakramenit" (Ef 5, 32 w tłumaczeniu J. Wujka) bynajmniej nie dowodzi sa-kramentalności małżeństwa, [gdyż termin "saikraime^nt"
- odnoszący się do Chrystusa - oznacza tu rzeczywistość świętą, tajemniczą, ukrytą, a nie znak. Melanchton dofdaje, że komiecznościowy charakter malżeń-s)twa dotyczy życia cielesnego azł-owtieka nie zaś jego "życia łaski", to jest życia wewnętrznego. Podobnie jak dla Kalwina,, małżeńsjtwo stanowi dlań jedynie "święte przykazanie" i jego realizację. Tak jak inne instytucje życia ispołecanęgo, zostało ułtwortzone dla dobra wspótlnoty ludzkiiej i może być przyrównane do wi^elu innych, koniecznych dla życia społecznego człoiwieka, zawodów czy sttanów życio^wych. Takie samo stanowisko zajmują antglikainie. Jest ono wyrażane w 25 artykule wiary tego wyznania *s. Nie będąc sakramentem, małżeństwo stanowi ziemskie powołanie człowieka: jego cel ma wyłącznie przyrodzony i docze-
4* Zob. A. Bellini, H matrimoTMO, s. 420. <: Ibid., s. 421.

sny charak)ter - prokreaiciję i wzajemną obowiązkową
pomoc -małiżonków. Luter mówi tu o powołatniu do stanu życia Wspólnotowego (poHticMwt uitae pełtus) pozbawionego jakie-gokioilwiek wymiaru nadprzyrodzotności. Jako instytucja społeczna, podobna wielu innym niezbędnym dla życia człowieka instytucjom, małżeństwo podlega wyłącznie usitawodawstwu świeckiemu, i to zarówno w sferze jego powstawania, jak też norm rządzących jego funkcjonowaniem. Wchodzą tu więc w grę także sytuacje łączące się z prohreacją czy rozwiązaniem niefunkcjonalnego związku. I aczkolwiek zawarcie małżeństwa dokonuje się zaWsze w kościele, to ceremonia ta ma jedynie charakter wezwania bło-gosławieńsitwa Bożego dla nowożeńców i prośby skierowanej do wiernych o modlitwę w ich intencji. Poza tym jest to dogodna okazja przedstawieniia wspólnocie wierzących nowego związku *s. Wacrto dodać na tym miejscu, że Luter sam przekazał ustawodawstwu cywilnemu pełną kompetencję w .odniesieniu do spraw małżeńskich, pozostawiając Kościołowi jedynie sprawę pobłogosławienia związku i domagając *się od niego modlitwy za nowożeńców.
d:e
Jako instytucja świecka, powołana dla celów prokre-acji i wzajemnej pomocy owianych duchem wspólnoty małżonków, może małżeństwo w określanych okolicznościach być rozwiązane. Wprawdzie Luter in-terpreituiąc odnośny tekst Ewangelii - ,,Co [.. .] Bóg złączył, tego człowiek nich nie rozdziela" (Mk 10, 9) ' - w zasadzie opowiedział się za nierozerwalnością małżeństjwa, jednakże nie ma ona dlań charakteru absolutnego. Aczkolwiek małżeństwo jest nierozerwalne, to jednak rozwód może być udzielany w sytuacji cu-
*" Por. I. Asheim, Die Veranttt)ortM.łłg der christ!:ch,e Erz:e7m.n.g, Geni 1957, s. 17 - 55.

J 82
MS
 

dzołóstwa jednego z małżonków. Przywołując %danie Ewang-elii: ,"Każdy, kto oddala swoją żonę - poza wypadkiem nierządu - naraża ją na cudzołóstwo; a ktto by oddaloną wziął za żonę, dojpuazcza się cuidzołós-twa" (Mt 5, 32), Luter dowodzi, że sam Chrystus uznał rozwód w tych okolicznościach. Jeśli przejto Chrystus dopuszcza rozwód w sytuacji cudzołóstwa i nie zmusza nikogo do życia w celibacie - rozuinruje twórca Reformacji - a św. Paweł nawet ratdzi żeby raczej się ożenić, niż gorzeć, to prosty z tego wniosek, iż na miejsce oddalonej żony, mężczyzna ma prawo poślubić inną. To samo odnosi się do osób ^opuszczonych bez własnej winy, które byłyby wówczas zmufszone do życia w celibacie, który przecież przechodzi - poza przypadkami cudu - ludzkie możliwości. Taikże winna strona, zasługując w świetle prawa na najwyższą karę - ale przecie prawo jest tolerancyjne - gdy nie jest w stanie żyć we wstrzemięźliwości, powinna zawrzeć nowy związek małżeński 4*. Przyjmuje się tu inną jaszcze okoliczność usprawiedliwiającą roziwód. Łączy się ona z niemożnością osiągnięcia pełnej satysfakcji seksualnej w danym związku. Skoro 'małżeństwo jeslt dane nam przez Boga - rozumuje Luter - dla uśmierzenia pożądliwości seksualnej, Od której nik)t (poza cudem) nie jest w stanie uwolnić się, a damy związek nie stwarza możliwości zaspokojenia itej pożądliwości, wówczas zgodnie z wolą Boga i dla posłuszeństwa Jego woli należy ów związek uznać za nieważny i zawrzeć nowy. Rozumowanie to jest - jak widziimy - prostą konsekwencją traktowania małżeństwa jako instytucji naturalnej, danej człowiekowi dla zaspokajania pożądliwości seksualnej. Owo remedium concMpiscentżae jest przecież dane wszystkim tym, którzy znaijlduiją się w

potrzebie, nawet jeśli już są ziwiązani węzłem mał-żeńskiim *s.
W tsumie zatem, oikolica^ości usprawiedliwiające ro-zerwalność węzła małżeńskiego są następujące: zdrada małżeńska, impotencja płciowa, ustawiczne odmawianie współżycia seksualnego, opuszczenie przez współmałżonika, zły chatrakter paritnem, maltreStOwanie małżonka bądź odstępstwo przeiz jedną zie sttron ołd protestanckiej wspólnoty religijnej. Jedyną postawą nie-rozerwalmości małżeństwa mógłby więc być tyłko jego sakramenitalay charakter, ale skoro małżeństwo nie jest sakramentem, Luter i jago następcy nie mogli znaleźć przeszkody uniemożliwiającej przyjęcie zasady rozerwalności.
Należy dla pełniości obrazu dodać, że Kościół Anglikański jes(t jednak bardziej nieprzejednany w odniesieniu do sprawy triwałości małżeństwa. Między innymi na ogólnoanglikańskiej Konferencji w Lambełh w 1908, następnie w 1920 i 1930 roku, przyjęto formułę, 'Zgodnie z którą "poleca się aby nie udzielać ślubu kościelnego osobie,, której poprzednli współmałżonek żyje [...]. Formalne błogosławieństwo związku małżeńskiego ma znaczenie urzędowe i nie może być udzielone temu związkowi, który z jakiejkolwiek przyczyny znajduje się poza Chrystusowym określeniem małżeństwa - a wolą Chrystusa jes)t, aby małżeństwo było trwałe przez całe życie współmałżonków z wykluczeniem wszelkich wyjątków" ^. To stanowisko później nieco osłabił arcybiskup Canterbury G. F. Fisher stwierdzając, że "nie można bezwzględnie zakazywać powtórnego zawierania rnałżeńgtwa. Jednak ten, kto powtórnie wchodzi w izwiązek małżeńsiki za życia

Zob. J. Boehmer, Ltłt^ers Ehebwch, Leipzig 1935.

4S Por. A. Belłmi, H matrtmoTtżo, s. 440;
^" Cyt. za: A. Bellini, H matrmMTMo, s. 442-443.

134
 

wtspółjmałżonka, stawia się w sytuacji uniemożliwiającej mu dawanie pełnego świadectwa szacunku dla nauki Chrystusa" *?. Kościół Anglikański zajmuje też bardziej rygorystyczne stanowiako w odniesieniu do spraiwy konjtroli urodzeń. Kioinfecrenctja w Lambath w 1930 roku przyjęła zasadę, że jedynym dozwolonym środkiem zapobiegania ciąży jest dobrowolna wstrzemięźliwość. Niemniej jedynak w przypa'dku, gdy istnieją oczywiste powody konieczności wytkluczenia ciąży, a ,,zdrowy roztsątdek przeiciwśtawia się pełneg wstrzemięźliwości", mojgą być stosowane środki inne. Stanowisko to - aczkolwiek niezgodne z etyką katolicką - odbiega też od zasady przyjętej w protestantyzmie, zgodnie z którą ito, jakie małżonkowie mają stosować metody czy środki zapobiegania niepożądanej ciąży, nie mieści się w kategoriach wartościowania monralne-go, byleby tylko oboje byli zgodni w tej decyzji, a przez to umacniali swą jedność małżeńską. Decyziję tę jednak pierwszy wypowiada mąż, gdyż otn pierwszy dźwiga odpowiedzialność za życie każdego członka rodziny. Decyzja powinna być podejmowana wobec Boga i w pełnym przekonaniu, że służy pogłębieniu jedności i miłości małżeńskiej. Wybór taki wymaga żywej wiary, podobnie zresztą jak w sytuacji rozwodowej, kiedy to zachodzi konieczność oceny ,,wobec Boga" słuszności decyzji przedstawionej urzędnikowi stanu cywilnego czy przedstawicielowi władzy sądowej 4s.
Warto na koniec podkreślić, że protestantyzm - podobnie zreisztą jak prawosławie - nie wypracował nrodeflowej koncepcji rodziny. Zasadniczym punktem wyjścia i dojścia w tej doktrynie jest małżeństwo. Rodziny nie rozważa się tu jako grupy społecznej lub

nie^jbędnej części składowej społeczeństwa. Rodzina jawi się jedynie jako "pewien sposób życia jednostek ludzkich, życia z Bqgiem i według prawa Bożego" ^. Więzi rodzicielskie, pokrewieństwa w zasadzie nie stanowią treści o charakterze tworzywa modelowego. Ałe akcentuje się wyraźnie problem osobistych odniesień małżonków do siebie oraz rodziców do dzieci. Owe odniesienia Winny odzwierciedlać reilacje Boga do człowieka. Rodzina powinna przede wszystkim służyć właściwemu ułożeniu stosunków pomiędzy jej członkami a Bogiem; w tym zakresie mają ją ożywiać te same zasady miłości i jedności, które rządzą życiem -małżeńskim. Z perspektywy owej jedności ujmuje się problem autorytetu i podporządkowania. Jedność ta wymaga autorytetu męża-ojca, który go jednak spraw-uje "nie jako ten, kto rządzi, kieruje czy przewodzi żonie bądź dzieciom, ale jako część jednego bytiu, mająca do spełnienia szczególnego rodzaju funkcje w całości małżeńsko-rodzinnej jednośai"s°. Relacje łączące zarówno małżonków, jak też rodziców i dzieci mają wyłącznie duchowy, a nie prawny charakter. Ojciec ma władzę duchową nad dziećmi tak ,"jak Bóg przyjął tytuł Ojca". Ma on przeito do wypełnienia wobec dzieci takie funkcje, jak Bóg biblijny wobec ludzkości. Ich realizacja nie może przeto prowadzić ani do autorytaryzmu, ani do legalizmu. Władza duchowa nie może się bowiem przeobrazić we władzę prawną. Dzieci powinny słuchać rodziców nie ze względu na ich autorytet formalny - który wymaga posłuszeństwa typu prawnego - ale właśnie ,,ze względu na konieczność respektu wobec tych, którzy zostali obdarzeni przez Boga darem dawania życia" si.

4" J. Boehmer, Lutfters, :s. 72.
M Ibid.
s* J. Ellul, PosżfżoH, s. 274.
^ Ibid.
<a Zob. J. Ellul, Position, s. 272.
 


2. Laicki Tnode! r odzi?M/
i rodziw?/
koncepcje
Laicyzacja instytucji małżeństwa i rodziny sięga swymi początkami jeszcze XVI wieku, kiedy 'to zrodziła się na zachodzie Europy myśl przekazania w ręce pań-sitwa władzy regulowania stpraw małżeńskich przynajmniej w odniesieniu do tej części ispołęczeńsjtwa, która nie mogła być objęta J!urysdykeją kościelną. Właśnie jednocześnie z postanowieniami ;Sofboru Trydenckiego, zgoidnie z któryjm tylko związki małżeństkie zawarte w kościele w obecności duchownego nabierały mocy pratwinelj - i to zarówno w sferze religijnej jak i cy-wiLnej - zrodziła się myśl objęcia jiurysdykcją świecką tych małżeństw, które nie mogą być błogosławione w kościele. Iinaczetj muisiałyby one być wyjęte spod. jakiegokolwiek prawa, a współżyjący ze sobą i rodzący dzieci ludzie niewierzący lub innowiercy musieliby być traktowani jako konkuibinarłutsze. Zwrócono zatem u-wagę na nienormalność taikiej isytuatciji i za jedynie słuszne z niej wyjście uznano zasadę, że każde wyznanie będzie regulowało sprawy małżeńskie swych wiernych ^. Nie było to jedinak rozwiązanie pełine, bowiem nadał poza wśzeilką jurysdykcją pozostawały pewne grupy ludności nie związanej z żadnym wyznaniem. Sprawa ta nabrzmiała jednak dopiero w XVIII wieku. Jak wspomniano, niektóre państwa europejskie teigo okresu domagały się od Kościoła zujpełnej rezygnacji z jurysdykcji w sprawach małżeńskich ss. Ale dopiero Wielka Rewolucja Francuska dokonała iw
5s Zdb. J. Leclercq, MarMge, s. 27 i
M Por. G. Desmottes, De !
Code cżwt, w: Rewou.veau, s. 50 i nast.

tym względzie zasadniczej zamiany wfprowadzając śluby cywilne i rozwody s*.
Warfto tu jednak dodać, że żadne państwo - historycznie rzecz biorąc - nie stworzyło instytucji zwanej małżeństwem, nigdy też nowożeńcy nie sttawali przed władzą państwową, aby ich Mtznała za małżeństwo i pojzyznała prawa małżeńskie. To się dokonywało w rodziinie i prizez rodizinę. Dop-ietro Kościół wypracował taką procedurę, a od niego przejęło ją państwo laickie XIX i XX wieku. Twórcy koncepcji małżeństwa cywilnego chcieli, aby państwo po prostu przejęło dotychczasowe funkcje Kościoła w tym zakresie i jednocześnie uwolniło je z wsizetlkich pierwiastków religijnych. Po takim zabiegu dotychczasowa doktryna małżeńska nadawała się w pełni do zaakceptowania; Kościół bowiem - jak to podkreślono wyżeij - budując swą koncepcję małżeństwa i rodzimy oparł się na zupełnie naturalnych., świeckich walorach morałnych, jak miłość, wierność, płodność, trwałość. Autorzy laickiej koncepcji małżeństwa niewiele prlzeto musieli zmieniać w dotychczasowej koncepcji chrześcijańskiej: odrzucić wszelkie treści religijne wiązane z małżeństwem, zmienić ceremonię zawierania ślubu i wprowadzić rozwód. Reisżta w zasadzie pozostaje wspólna. Mbżda więc powiedizieć, że małżeństwo "zlaicyzowane" to jelsłt ,pra-wie to samo małżeństwo, jakie wyjplracowała doktryna katolicka, tylko uniezależnione od Kościoła i prawa kanonicznego, a zależne od pańsitwa i prawa pań^tjwowego. Gruntowniej'sze i bardziej ideolo)gic'anie zdeterminowane podejście do budowy laickiej koncepcji modelowej małżeństwa i rodziny przejawili autorzy stojący na giruncie uisttroju socjaliBityciznego, a wcze-
Por. rozdział I, 2.b.

189
J M
 

śniejj jeszcize tak fzwatni Masycy marłksizmu. Na podstawie ich d'zieł, a także UEftawodatwfsttwa prawao-pań-śtwowego, deklafraiciji polityczmych, iindyfwijduaJinyhh wypowiedzi polityków i teoretyków prawa oraz wychowania socjałiałtycznego, m-ożina pokosić się o rekonstanu-kbję mniej więcej zwajrjteg isoctjałitstycziniefj koncepcji modeflołwaj małżeńisftwa i rodziny. Nie ma bowiem do tej pory opiracowainia jiedinoMtego i całoiśiciowego ^, [które ułatwiłoby potanianie tego modelu i pozwoliło ptrze-ciwata-wić go modelowi chriześtijańskiemu, który - jak widkielłiśmy - jest w najdro!bnie}jstzyfch szczegółach dopracowany i initegł*a!Iini€ związany z maraJaią i prawną ddktrytną Kościoła.
Aczkiołwi'ek w żad'nym otficfjaMjnym dotk<uimencie nie zna}jdu'je<my okrefśletnia małżeństwa tsodjalTi^tyiczinego, można na podstawie ptrzepitsów prawnych ^ ujmować je jako instytucję świecką, k[tótre)j tireść wya-aża się w uregulowanym przejz pirawo tirwałym zwiądkiu mężczyzny i kobiety, którego zawarcie jelstt zdarzeniem prawnym), powodującym powstanie miękłzy dwiema osobami jpłci odmdennej ko)m)pl€<ksu praw i obowiązków. Związek ów jest opainty na wzajj^eim^nej skłomtności stcron, powatajje w warunkach całkowitej swobody decyzJji, ma
^ W pewnym zakretsie rolę tę spełnia informacyjny antykuł E. BornhoiSfena, Die mara;żs(:sc^-sozM:stischew LeArełt voR der Ehe MKd FcwłżHe, w: WóT-tey&uc^ der PoHtż/c, Freihurg 1959. Fiłozoficzno-teoretyczne rozważania na itetn tematt podjęli z pozycji mankisistoWskich dwaj auitorzy francascy; ich analiza nie prowadzi jednalk do ukazania całościowej i przejrzystej socjalistycznej koncepcji modelowej małżeńfstwa i rodziny. Zob. G. Mury, Rodzma to obecnym społecześsiwie kapźtaiż-styczłu/w, "Zaszyty Teardtycizno-Poliłyczne" 1969, nr l (56); J. Yerrieres, O MM^otua. de^żnżcję rodziw!/, "Zetszyty Teoretycz-no-PoMtyczne" 1961, nr 6(85).
s* Zob. J. Godłewsiki, Lażcyzacja :ws%titcjź i^Potsee, Warszawa 1970.         :

charakter umowy małżeńiskidj między jedfnym mężczyzną i jeidną kobietą, a więc jetst to związek mono-gamiicztny. Małżeńs)^wo poili)ga<miiczine (bigamicfzine), aczkolwiek podlega Uinieiważnieniu na żądanie każdego z partnerów, który ma w tym initer-es prawtny, nie jesjt nieważne z mocy samego prawa. Dopóki więc nie zostanie unieważnione, [posiada swą moc prawną jak każdy inny związek małżeński. Owszem, może nawet u-lec konwailidacji, je:śłi pozostały ziwiązek czy związki ustaną bądź zostaną unieważnione. Małżeństwo jest imistytuciją świecką, co oznacza, że prawnie skuteczną formę jego zawamcia stanowi jedynie ślub cywilny, zawarty przed organami państwowymi specjalnie do tego powołanyimi. Świedkbść inatyjtucji małżeństwa znajduje też swój wyraz w -materialnoprawnych przepisach regulujących zawarcie, istnienie i rozwiązanie samego związku. Dalszyłm wreszcie wyrazem jest likwidacja niektórych przeszkód do zawarcia małżeństwa, określonych przez pratwo kościelne s?.
Padsttawą zawarcia związku małżeńskiego jest Zigo-dne oświaidczenie sitran wyrażające wolę pozostania małżonkami. Wyrasta ana z wizajemnej ku sobie skłonności partnerów, utożsamiającej się z szerotko pojętą miłością, której stałość stanowi niezwykle cenną cechę moralną partnera w małżeństwie, a wynika z wzajemnego zaufania małżankóiw do siebie. Zaufanie to jeslt tylko wttedy silne i trwałe, gdy stosunki między partnerami opierają się na uczciwości i szczerości. Rozumiana w ten siposob miłość małżeńska jest po'dsta-wą powstania i trwania związku, który nie ma racji bytu, igidy miłość słabnie lub zanika. Wówctzats mamy do czynienia z fikcją, a nie małżeństwem.
" Por. Z. Gawrońska-Wasilkowska, Małżeństwo. Istota - trwałość - rozwód, Warszawa 1966, s. 11 i nast.

Małżeństwo ma służyć przede wszystkim osobistemu dobru każdego z partnerów. Dobro to zasadza się na ich osobiiątym szczęściu, wynilkąjątcym z wzajeimhej miłości. We wlsipół'nym pożyciu małżeńskim, osiągając pełnię swego rozwoju, małżonkowie realizują swe cele osobiste. Osiągana w małżeństwie łączność duchowa, f izycizna i gospodarciza, warunkująca normalny i prawidłowy iroziwój człowieka, warunkuje jednocześnie urze-Czywilśtanianie istotnej treści małżeństwa, jego celu. Łączność fizyczna odnosi się przeide wszystkim do współżycia płciowego i wispółnego zamieszkania, które jelsit traktowane w kategoriach obowiązku wynikającego z umowy małżeńskiej. Wispółżycie sekisuailne, stanowiące dobro osobiste małżonków, przynoszące mn szczęście i satysfakcję wetwhęjtrzną, ma ;także sens ąpo-łeczny: zajpe^wnia mianowicie społeczeństwu trwainie i rozwój liczebny. Przez dawanie społec'zeńts)t!W,u nowych członków - a państwu obywateli - małżeństwo i rodzina najlepiej przysługują isię jego dobru.
Wairtość dziecka wynika prjzede 'wszystkim z jego przyszłego członkostwa w grupie społecznej i państwowej. Pogłębia ją dodatkowo ta okoliczność, że państwo socjalistyczne oczekuje w nim ndwegb budowniczego ustroju socjalistycznego. Ze względu ^na takie pojmowanie wartości dziejcjka w rodzinie i społeczeństwie, państwo kształtuje politykę populacyjną zgodnie z istniejącymi warunkami społeczno^gospodarczymi i potrzebami rozwojowymi krarjtu. Niezależnie od tego, jdzieci po-wiinny przychodzić na świat jeśli są chciane i oczekiwane przez rodziców. Świadome rodzicielstwo integruje interesy obojiga małżofnków i ich rodziny z in^eresa-mi społeczeńsitiwa. Oznacza to, że dzieci nie powinny przychodzić na świat wibreiw woli i bez świadomej woli rodziców, a ptrzede wtszysitkim majtki. Z teigo względu propaganda w zakresie planowania urodzeń zostaje po-

traiktowana jako jeden z istotnych elementów polityki
lu)dnościowej państwa socjalistycznego ^^. linistbrunren-
tami tej polityki jest upowszechnianie zinajjołmości i do
stępność środków antykoncepcyjnych oraz możliwość
dokonywania zabiegów przerywania niepożądanej cią
ży. "Zakaz prawny spędzania płodu jest niedorzeczny,
niesprawiedliwy i niemoralny - piisze polski filozof
marksista i pedagog W. Spasowski - Nikt nie ma
parawa nakazywać kobiecie spełnienia tak niebezpiecz
nego często i ciężkiego obowiązku jak rodzenie, i pra
wo kobiety do zażądania przerwania ciąży jestt prawem
do samostanowienia o tym, czy ma zostać matką, czy
nie. Idea świadomego macierzyństwa jest naczelnym
hasłem do wyzwolenia kobiety" s". Warto przy tej oka
zji dodać, że sam Lenin był przeciwny sztucznym po
ronieniom. Opowiadał się jednak za pełną wolnością
propagandy medycznej i ochroną praw demokratycz
nych, gwarantujących jednostce swobodę decyzji prze
prowadzenia - przewidzianego ustawą - zabiegu prze
rwania ciąży"". Dopuszczalność przerywania ciąży zo
stała prawnie zagwarantowana, aczkolwiek z różnymi
obostrzeniami i w różnych latach, we wszystkich pań
stwach socjalistycznych (zresztą nie tylko socjalistycz
nych).	(
Jedną z ważnych cech isocjalistyczinej koncepcji modelowej małżeństwa jest równouprawnienie męża i żony. Ma ono być odbiciem ogólnego założenia ustroju socjalistycznego, zmierzającego do zrównania klasowego członków społeczeństwa. Połitycztna, prawna i sp-o-
M Por. H. Chambre, L'euo!utioit de ia tegistation, souietżgue, de 19J7 d 1952, w: RenoMuectM, s. 214.
" W. Spasowskł, Wi/zwoteTMe człotużeka u? świeMe socjotogn pract/ i wychotuaMa łttdzkości, Warszawa 1963,
& 365.
" Por. H. Chambre, L'euo!tttio?t, s. 220.

193
33 Socjologia małżeństwa i rodziny
 



'
'!
łeczna równość obywateli ma być modeleim dla atosun-ków wewną^bizmałżeńskich i rodzinnych "*. Równouprawnienia kobiety z mężczyzną w społeczeństwie i rodzinie domagał się jeden z pierwszych teotretyków so-cjaiMzlmu A. Bebeł^. Jago u^zeczywiathi-enie twiązał z ulspoł^ecznieiniem środków produkcji i zagwarantowaniem kobiecie, na równi z mężczyzną, prawa do pracy i róiwmej płaicy. Ró<wność [praw kotbiety wyprowadzał z jej funkcji macierzyńskich. Kobieta rodząc dzieci oddaje społeczeństwu takie same usługi jak mężczyzna, który broni kraju i przyczynia się do wzrostu jego bo-gacttwa. Myśli te zojsitały pojdjęte przez Lenina i znalazły stwe odbijcie w prawnym i polityczno-społecznym zrówlnalniu kobiety z mężczyzną w pańsibwach socjalistycznych. "Władza radziecka - czytamy w podisjta-wowym dła tego problemu dziele klasyków - pierwsza i jedyna w świecie ziniojsiła całkowicie wszystkie da-wtne, burżuazyjjaie, nikiazeimne uis'tawy, kitóre odmawiały kobiecie równych z mężcjzyzną praw, które mężczyźnie nadawały przywileje, na przykład w dziedzimie prawa małżeńskiego, czy też w dziedzinie stosunku do dzieci" "s. W odniesieniu do stfery życia małżeńskiego i rodzinnego, to równouprawnienie małżonków oznacza: brak jakichkolwiek ograniczeń mężatki w zdolności do czynności prawnych oraz ograniczeń jej na rzecz męża w zarządzaniu majątkiem i pobierainiu z niego pożytku, prawo mężattki do podejmowania działałności zarobkowej ibez zgody, a naWe)t wibtrew wołi męża, oddanie decyzji we .Wszystkich iśtdbnych .sprawatch rodziny w ręce o)bojga małżonków oraz nałożenie na oboje
s. 213.
Kraków 1907. kobiety to toałce o

'* A. Bebeł, Kobieta i . "W. Lenin, J. Stalin, O Warszawa 1950, s. 34.
J 94

małżonków ciężaru zaspokajania potrzeb rodziny ^. Kontsekiwenitnie zatem, małżonkowie są zobowiązani - każde w zakresie swych możliwości - czynić Wszystko, co jest potrzebne do zaislpokojenia maiteriaiimych i moralnych potrzeb rod.zi!ny jako całości oraz poazCzeg nych jieij członków, Wspólińie kierować wychowaniem' dzieci i pdnolsić za nie ojdjpowietdzialność.
Obowiązek wzajemnej pomocy, iprzyczyniadia się do zaspoikojania ip'0trzeb rotdziny realizuje ,się prtzede 'Wszy-stikim dzięki pracy zawodowej. Zatem praha -zaw-odo-wa s<taije się rówinym jprawem mężczyzny i kobiety, męża i żony. Poza tym, dzięki pracy zawodowej kobieta uniezależnia się od mężczyzny. Gdy w rodzinie opar/te!j na niałżeńsltwie iparzyistym zdobywała na róiwni z mężczyzną środki do życia - dowodzi Engels - 'była nie tyilko wolna, ale zaijtmowała w rdtdzinie wylsoką pozycję. Je*j degradac)ja naisltępowała w miarę rozwojju własności prywatnej. Mężczyzna stawał się stopniowo "władcą .i panem" dłatego, że on zabezpieczał byt roidziinie. Jego panowanie w rodzinie było bezpośrednim :sku'tikiem j jego panowania ekonomicznego i zniktnie samo przez się Wiraż ze zinieisieniem tego ostatniego^. A zatem, uspołecznienie środków produkcji i zaangażowanie ko-bie)t w pracy zawodowej Etanowi igtoitny element modelowy tej koncepcji. Zgoidlnie z nią wykonywanie pracy zawodowej prze'z kobietę 'zaimężną nie tylko nie przynotai uszczerbku rodzinie, ale w pełnieijszym stqp-n'iu stwarza szansę powlęklszenia dobra rodziny dzięki zwiękiszeniu wspólnych zarobtków i ^rozszerzeniu pola
Zob. Z. Gawrońska-Wasi!tkowska, Małżeństwo, s. 17
*! F. Engel's, Poehodzewe rodzżwy, tołaswo^cż i państwa, w: K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 21, Warszawa 1969, s. 73inaśt.
13*
J95



^ działalności żony. iPtnzeiz pracę kobieta ma się włączać^ i szeroko -iv sprawy społeczne, wychodzić poza wąski ' krąg spraw domowo-rodzdintnych, istawać się pełnym : uczestnikielm życia społejcano^gospodarczego, kuHtural-, nego l politycznego. Jejj nieobecność w domu ma kompensować rozwijana partzez państwo <sieć msług i przejmowanie przez spełojalistyc'zne instytucje niektórych futnkjcji rtodziny, zwłaszcza gospodarczefj i opdekuńczo-' -wychowawczej (dla gwaranJtowania zamierzonego przez państwo kierunku wychowalnia). Włąjctzenie kobietty za-mężnelj w nuirit życia gospodarczego i społeczno-poli-łycznego kraju, podjęcie przez nią częściowo zadania , zabezpieczenia waru'nków bytu rodziny i przełożenie ^ tym samym części obowiązków domowych i wychowawczych na mężczyznę, męża i ojca ma być gwarantem pełnego równouprawnienia patrttnerów w miałżeń-słtwie.
ów egalitaryzm w małżeństwie znajduje swe prze-- dłużenie w stosunkach rodzice-dzieci. Stosuaiki prawne między rodzicami a dziećmi opietrajją się ma trzech podstawowych zasadach, a mianowicie: całkowitym zrównaniu uprawnień rodzicietLskich amdtjki i 'Ojca,, całkowitym tzrównainiiu upirawaiień dzdepi z małżeństwa z dzi'ećmi pozamałżeńsikimi oraz jednakowym kształtowaniu tych Ntasunków bez względu na ftxł, czy rodzice pozotsttają, czy nie pozostają w żwiąizku małżeń-skiim. Warunkiem jednak sjkułeeznego pełniemia przez rodziców iich zadań opiekuńczo-wychowawczych jest przestrzeganie przez dzieci ich obowiązku posłuszeń-sltwa wobec mattlki i ojca. Rodzice w razie konieczności mają prawo upotnuiinania i kancenia dzieci w granicach zaikreślonych istotą wychowania. Zbyt surowe obchodzenie się rodziców z dziećmi, jak też wywieranie przez nich demoralizującego wpływu na dzieci, może stanowić nadużycie władzy rodzieieilskiej i w konsekwencji
196

prowadzić do pozbawienia rodziców uprawnień rodzi-cieilskich.
M
Trwałość małżeństwa, uznawana w iej koncepcji modelowej za jeden z podstawowych eilementów konisftyttuły wnych, ma charakter względny. Zdaniem Masyków mariksizniiu bezwzględna trwałość związiku małżeńiskiego jeslt sprzecz-' na z właściwie rozumianym dobrem samych małżonków, a ^akże dobrem grupy społecznej"". Względna trwałość małżeńisitwa jast korelatem miłości, kjtóra - choć leży u podtsjtaw małżeństwa - nie zawiąże jeist trwała. "Jeśli odpadną 'Od małżeństwa względy ekonomiczne - pisał Engels - [...] odpadną od monogamii! te w)szys)tkie cechy charakiteirystyczne, kitóre zostały na niej wyryte na skujtek jej pochodzenia ze stosunkowi własności: ipo pierwsze, przewaga mężczyzny, po wtóre, nierozerwalność małżeńsitwa [...]. Jeśli moralne jest ty]jko małżeństwo oparjte na miłości, to jest nifm tylko takie, w iktórym miłość trwa. Czais trwania indywidualnej miłości płciowej jest różny u różnych jednostek, szjcizególniie u mężczyzn, i w razie zupełnego wygaśnięcia miłości lub wyparcia jej przez nową namiętną miłość rozwód jetst dobrodziejigtwem zarówno dla obu stron, jak dla społecizeńisłtwa""?. Aczkolwiek - dodaje potem Lenin - "'[-..] nie można być demokratą i so-, cjaliistą nie żądając nattycbjmiastowego wprowadzenia zupełnerj wolności rozwodu [...] całkiem nietrudno zrozumieć, że uznaniite wolności opuszczania mężów nie jelslt wezwaniem wszystkich żon do opusz-
czenia
G. M. Swiendłow, Brak i roztcod, Moslkwa 1949. F. Engels, Pochodzenie, s. 94. W. Lenin, O karykaturze marksizmu ź o ekonomizmiew, w: Dzieła, t. 23, Warszalya 1951, 3. 70.
197





Przedstawione itu zasady S'tały się podstawą aktów nortmatywtnych róiżniących w zasadniczy stposób te koncepcję modelową od koncepcji katolickiej, gdzie bezwzględna trwałość małżeństwa jest trakjtowatna jako istotny element -modelowy. Należy tu jednak zaznaczyć, że w k-antcepcji laickiej sprawa trwałości małżeństwa nie jest traktowana jedynie w kategoriach dobra i szczęścia zainteresowanych możliwością rozejścia się małżonków. Dobro dziecka .stafnowi tu - przynajmfniej teoretycznie - nie mniej ważną okoliozność dla każdorazowego orzecznictwa sądowego. Stąd interpretacja ołgółnych zasad dop-uszczającyCh rozwód jest w poszczególnych państwach, wyznających laicką koncepcję małżeństwa mmiej lub bardziej liberalina. Usitawo-daw)sit'wo tych pańs)tw uztnaje faikt, że rozwód rodzi negatywne konisekwetncje dla małoletnich [dzieci. Dobro dzieci wi]rmo zawsze zaijmować najdrizędne miejsce w społeczcnej hierarchii wartości, przy czyjm dobro to należy rozpatrywać na tle wartości zarówno duchowych, jak ii materialnych 69. Dlatego proponuje się, dla uzyskania pewinego rozeznania czy dobro dzieici ąprzeciwia się rozwodowi, szczegółowe roziważenie sy-huacji, w jakiej dzieci byłyby wychowywane, gdyby do rotzwodu nie doszło i porównainie jej z sytuacją, jaka nasttąpi po orzeczeniu rozwodu. iPrzyjlmuje się t-u ogólną zasadę, że życie dzieci w niezdrowym klimacie rozpadającej się rodziny z reguły mię daje gwaraincji [należytego ich rozwolju. Orziepzenie rozwodu powoduje uisjtamie między małżonkaimi tych więzi bliskości, które są charakjterystyczne dla małżeństwa. Ustaje więc €tbo-wią'zek wsjpólnego pożycia, pomocy i wiennoścl. Roz-wiedzeni małżonkotwle tracą wzajemne prawa dziedziczenia po sobie, mogą bez żadnych ograniczeń zawrzeć
"* Z. Gawrońska-WasilkoWska, Moiźełtsttuo, s. 85.
J9S

nowy związek małżeński. Pozostaje jednak niekiedy oboWiązek alimentacji byłego 'WiSpółtmałżonka, a zawsze - każdego nieletniego dziecka. Obowiązek ten szczegółowo regulują przepisy prawa rodzinnego, przy czym prawo może nawet wymuisić wypełnietnie tego obowiązku.
Pozoistaje wreszcie ostatni eletmentt modelowy w tej koncepcji,, a .miainowicie uikład ątOsumków rodzina-pań-s!two tną tle prociesów socjalizacji młodego pokolenia ?". Rodzina ma pełne prawo i obowiązek wychowania, ale i pańistwo zastrzega sobie w tym 'zakresie pewną sferę uprawnień. Rodzitna pełniąc 'niezbywalną przez nią funkcję socjailizacyjnią, mię sama, ale razem z szerszym ispołecizeństweim, we wzajemnych Oddziaływaniach jednostejk i g^p, wyitwarza ogółnosipołeczine wartości, normy i idee wychowawcze. W społeczeństwie socjalistycznym bowiem wychowatnie jest podjporządkowane głównym celom i normom społeczno^ustrojowym. Rodzice wychowując dzieci spełniają powierzone im przez społeczeństwo zadaaiia i ,z tęgo względu w-i)nini w swych działaniach wychowawczych mieścić się w uzaanej przez pańjstwo ideologii ispołeczmo-poLittyczinej ?i. Wiąpół-praca rodziny i szkoły w tym zakresie jest niezbędna. Zadaniem pańsltwa j^stt orgainizowanie wieilopłaiszczyz-nowych form tej wtspółpracy. Ale wzajemne uzależnienie rodziny i państwa ma o wiełe szersze podłoże. Rodzina kształtuje przyszłych obywateli państwa 30-cjalistyciznego, które winino czynić wszysttko, aby jej ułatwić to zadatnie. Czynić to może w ramach szeroko rozumianej polityki 'Społeiczmej, która winna zmierzać do umocnienia rodziny i ułatwienia jej realizacji po-
7" N. Galii, Ediicctziowe famiHare e societd, Brescia 1965,
s. 76.
?! A. S. Makarenko, W^c^owaMie to rodzime, Warszawa 1949.
i99


szczególnych 'funkcji. Sprzyja temu zrówman^ klasowe członków społeczeństtwa, równouprawnienie i aktywizacja zawodowa kobiet, system zabezpieczenia ro-dziinnego, tworzenie zastępczych dntstyituclji wychowawczych i opiekuńczych oraz upowiszechnienie {bezpłatnego syistemu oświaity. W tym świełtłe łaitwiej ukazuje się charakter wzajemnej zależności: rodzina a państwo. Porównując na koniec katolicką i laicką koncepcję modelową jako funkcjonujące w naszypn spoleczeń-atwie, warto podkreślić, że w niektórych punktach są one w dość dużyjm stopniu zbieżne ze ^obą, licizne są też momenty różnicujące je w społsób zasadniczy. Ale nawet przy zgodności stanowisk, uwidaczniają się różnice ich uzasadnień. Odjnosi się ito między innymi do sprawy trwałości związku małżeńsikiego. Koncejpcja so-ąjalistyczna stoi na stanowiilsku tak zwanej względnej trwałości małżeńistwa, poszukuije dla niej wyłącznie sjpołecztnego uzasadnienia, dopuszcza rozwiązalność związku w sytuacji trwałego i zupełnego rozkładu pożycia małżeńsikiego. Koncepcja katolicka nie uznaje rozwodów, ale jednak stwierdza nieważność związku zawartego przy istnieniu określonych "przeszkód zrywających" (wupedime^ta dii-imentict). Małżeństwo katolickie jeistt sakramentem, jako natiuraHny związek po-chiodzi z ustanowienia Bożego; -małżeństwo laickie jest pozbawione tej najdpirzyrodzoniej rzeczywistości. Celem maiżeńsitwa i roldiziny laickiej jest doibro osolbiisfte małżonków, posiadanie dziecka -oraz j ego wychowanie tzgod-ne z interesami socjaMśtycznego, laickiego społeczeństwa. Talk samo i liczbę dzieci w rodzinie wyznaczają pottrzeby pańisltwa. Naitomiatst w małżeństwie chrześcijańskim zarówno, wzajemna miłotść .maiżonków,, kjtóra jest ze swej isjtoty płodna, jak i dziecko - stanowią wartość samą w sobie i gtąd nienairuszailną. Poza tym, zgodnie z doktryną chrześcijańską, dziecko j<est czło-

wiekiem od chwili poczęcia, stąd dojkonainie zabiegu przerwania ciąży jest traktowane w kategoriach za-bóijisltwa. W laickiej komjoepcji dojpuiszcza Bię prawną możliwość sjpędzania płotdu a antykoncepcję (traktuije jako zasadnitcize rozwiązanie sprawy planowania urodzeń. Doktryna katolicka stoti na stanowisku odpowiedzialnego i świadomego irodziclelsltwa, którego realizację umożliwia powiśtrtzymywanie isię od wsjpółżycia seksualnego w okresie płodności ko[bieity. Sam fakt współżycia jest traktowany jako z natury skierowany na zrodzenie potomstwa i jako taki je(slt dopuszczalny wyłącznie w związku małżeńskim. W k-onlcelpcji laickiej nastąpiło rozdzielenie aktu współżycia od pro-kreacji, a samo wsjpółżycie seksualne jeisjt wyłączone ze sfery wartościowania moralnego. W)spółżycie to jednak mjuisi nosić cełchy [pełnej odpowiedzialności partnerów za siebie i za e'wen)tualne potomstwo, co je&t znowu uwarunkowane ich dojrzałością wiekową i społeczną, a taikźe istan-em cywi!liny)m. Rodzina w ikonc-epłcji katolickiej jelstt nadrzędna w sjtasuinjku do państwa ze wzgdędów chronologicznych i logicznych; ma cełe i zadania wyższe niż t3, dla k)tóryc'h istnieje państwo i z tego względu ma podstawowe prawa, które nie mogą być podporządkowane instytucji pań!s'Hwowej. W koncepcji laickiej małżeństwo i roidzina nie mają pierwszeństwa przed państweim i społeczeństwem,, ale od nich ojtfzytmiują wyraźnie 'okreśłone i prawnie zagwa-ranitowane możliwości funkcjonowania, a cele małżeństwa i rodziny oraz wychowania rodzinnego muszą być zharmonizowane z celami instytucji państwa Mjclkiego,


200
 



w
/ /C/!
Pełne ukazanie przem'ian w ataruklturze i funkcjach ro-dzJtny nie jetst możliiwe bez odniesienia ich do ztmian zachodzących w malkrdsftriuMurach społecznych. Idzie tu szezeg&Me o zmiatny isjpołecizne, jakie dokonały się w źyfciu społefczeńistiw na przestrzeni 'OBta'tntich 150 -- 200 lat, tak wyraźnie odfbiegaljajcych od tego wszystkiego, co dokonało się w .poprzedzającym je ityjsiąc-łeciu. Feaiomefn o'wylch przeftnian ostatnich dwóch sitiu-Leci ^prowadza się do fakttu ujawtndetnia się nie sjpotyka-nych dotychczais po)trzefb człowieka i m^ożitiwości ich zatslpokojefnia dzięki postępowi te[ch)niic'zin'e(m<u i wynalazkom. Zjjawiiska t€ łączą się z dwoma ogólnymi procesami 3)połec!zmypnd, a mianowicie: icnfduiatlriałizaiciją i urbanizacją. Są l)o profceisy ciągłe, dokonujące isię na'da<I, a ich dbepna iaza charaktteryzuje się: pdatępu-jącyim pddziałean pracy i JiutcMiwością sjpoieczmą; me-chamizaciją procesów pracy i automatyzacją produkcji; odkryeiean i wykorzyptandem nowych, bardziej wydajnych źródeł energii; odkryciem i wykonzyisłtaniem .nowych ,surowfców; wtzroisłtem wydajjinoślci pracy i wyńi-

kaijącym stąd wzrostem [dochodu narodfowego na przeciętnego mi'eszkańca; powtsttawaniem i wzrostem wielkich miast i aglomeracji miejlsiko-przemysłowych.
Będąca wyniikiem tych ogólnych czynników ewolucja rotdziny nic dokonuje się w jednakowym 'tempie i w tym samym zakresie we wiszystkich społeczeńsftwach. Zdaniem niektórych badaczy zal^eży to od tirzeeh czynników: -stopnia up,pzemypłowienia danego kraju, sttop-nia jego urjbaniiizacji oraz sftopMia izolacji, czyli położenia geopolitycznego kraju i jego podatności na wpływy zewnętrzne *. W opracowaniach ONiZ przyczyny zmian zachodzących w rodzinie dzieli się na dwie gru-py: pierwsza to procesy w pełnym tego słowa znaczeniu społeczne i zewnętrzne, do których natleżą zmiany struktury społecznej i zmiany funkcji społecznych; dnu-gą tworzą procesy ścisłe indywidualne i wewnętrzne, do których należą zlmiany w funkcjach rodziny oraz zmialny w strukturze jej poitirzeb. Do zmian zewnętrznych, kitóre maiją natychmiastowy, beizpośredni wpływ na rodzinę należą: zmiany strukttury zaftrudniema; zimiatny struktury wieiku lufdności ((przedłużenie prze-ciejhnego okireisu trwania życia łudzkiego, wzrost liczby osófb sitartszych w społeczeństwie); skrócenie okresu płodności w związku ze zmiainaimi kulturowymi i 'zawodowymi; postępujący zanik wielopokoleniowych i wielkich r=od<ziln jako wynik wamunków żylcda miejłskiego, zainik [bezpośredniej więzi międzypok^ołenowetj; rozdział mlejjjsca pracy od miejisca zamieszkania; wzrtois(t czasu trwania szkolenia zaiwodowego i kiszftałcetnda ogólnego; wtzro^t z^trudinienia kofbieft, w tym kofbiet zamężnych; zmiany w budżecie czasu rodziny, zwiększenie ilości czasu wolnego; złniany w charakterze sto;su<nków są-

siedzktich. Na kształt i funkcje rodziny wpływają pośrednio: baza gospodarcza i stosunki wytwórczości w kraju, instytucje społeczne i państwowe oraiz modele propagandowe mające stwarzać podattny gnunjt dla przemian rodziny ^.
tStzczegóItną rolę w teorii przemian rod'ziny współczesnej odgrywają zmiany zwiąizane z przejściem od typu społeczeństwa roln&czego do przemysłowego i zmianą charakteru środowilska zaRnieRzkatnia ludności. Oba te czynnifki - jindustrializacja i uriban^zacja, jako wzajemnie isię warunkujące, są tu traktowane łącznie. Przyjnzyjtmy snę iim w spojsób bardziej szczegółowy^.
Industrializacja rozumiana w sensie systematycznego zastępowania w procesach produkcyjnych siły fizycznej (ludzi i zwierząt) energią mechaniczną, oznacza nie tylko zerwanie z dotychczasową techniką pracy, ale przede wtsizystkim zapoć zątkowaniie nowego etapu w ekonomicznym rozwoju społeczeństw ludzkich. Zmiany technologiczne zrodziły nowe formy produkcji. Dokonało się przejście od form pierwotnych: rolnictwa, hodowli, ryibołówtsltwa do wttómych - przemysłu przetwórczego, a następnie trzeciorzędnych - usług. Przemiany środowiska pracy pociągają za sobą przemiany w środowTisku życia. O ile bowiem pierwotne fonmy produkcji mogły być realizowane wyłącznie w środowisku typu wiejskiego - o tyle w fazie drugiej i trzeciej wchodzi w grę tylko środowisko miejskie. Z tej przyczyny urbanizacja staje się istotnym komponentem rozwoju społecznego i gospodarCizego. Jeśli do XVIII wieku zdecydowana większość ludności

s Zob. Cycte d^tude Ettwpeem. sur foce a ł'ćvo!M^ioTł des besoiws de !
* Zob. W. F. Ogburn, M. F. Nimkofi, Famiły, Boston 1955, s. 18 i nasi.
poMttgne sociaie , Genśve 1962.
* W. F. Ogbum, Why the Fctmi!j/ źs ches stł?- !a fonwUe, Ttibingen -195^6, t. l, s. 1-8
204
, w:. Rechcr
 

205
 

i rodzin żyła ma wsi i 'Utrzymywała się z produkcji ptierwdtnejj (75 - 85%), o tyle oibacnie proporpje się odwróciły: 75 - 80% luidfnioślci w krajach w pełni uprze-mysłowibnych i zurbanizowanych zamieiszlkuje w środowiskach miejjtskich i utrzymujje się z pracy w przemyśle i ulsługach. Jedynie 10-20"/o ludności znajjduje zatrudiniełniie w talk zwanym sektorze pierwszym*.
Owe zmiany śroidotwii^ska pracy i zaimiejszkania - trakjtowane jako zmienne niezależne - wy^wierają za-sadniiozy wpływ na s'truk'turę i funkcje rołdtziny. Na-s^tępuje prtzade wszysitkim zantik [bądź roZuźnienie wię-zó!w pokTewieńiatwa międtzy pokołeniami bądź członkami rodćainy o)djdalonymi od siebie przelstrzenfnie, zaś Więź małzeńlsika - zasadzająca się teraz nie na czynniku ekonomicznym, lecz uczuciu i cechach osobowych partnerów - umacnia się. Podobnie wzmocnieniu ulegają więzi między rodzicami i nielicznymi już dziećmi. Rodzina przechodzi wieje proces kurczenia się i przeobrażeń sltrukturailinych w wyniku oddzdaływtania czynnika induistrializaciji i urbanizacji. Ów proces prtzeimian rodziny nroźma łaitWo ukazać porównuijąc typ rodziny trajdycyjnej, charakteryzu.jąt-ej się wiełojpokołeniowoś-cią i dużą iliczeb.notśoią członków, odpowiednim układem pozycjji i rół poisziczegołnych ezłonkóiw pracują-^ cych w jednym, wtspóilnyjm golslpodarisjtwite domowym,, z rodziną małą etpdki inidulsłhriaNizacji, w której imiejisce pracy jeij ozłotnków M^Mo odłączane od miejjsba 'zamieszkania, a pozycje i role poisziczególnych iczł^onków i^traiciiy tswójj dawiny ^układ zal-eżlnośicii i ipojdparządko-wania. Wadł^ug W. J. 'Gooide'a naleiisk iinjduiatriialiizaaji i 'uribanizaciji na ^tradycyjne Isbnuktfujry r^ołdzinne ispro-waidza isię 'do pięciu zasadniczych ni-oimentów:       ;
* Por. P. C. BeMrao, Socżołopża deHa ranea, Roma 1968, s 41.  j ,
206

1. Induistriailizaicja wizmaga ruchliwość przasitrzenną, osłabiajjąc itym [samym częigtdtiliwość i iinłymtmość kotn-taktów pomiędzy tczło:nkatmfi rodziny.
}2. Induistriailizacija Wzmaga rucMiwość isjpołeozną, prowadzi do zróżnicowania kłalsowago członków tej tsa-tmej rojdziny. Dziejje się 'tak wówczas, gdy na przykłald rodzice pozostają na roli, a idzieci przechadza do praby w przemyśle i Istają tsię robotniikami czy urzędnikami. W takiej isy)tuacfji członkowie tjednej widlkiiej rddziny reałiziujją różne isttyle żytcia i Wzory zachowania, co zapewne nie ułatwia kointaktów psychic'z)nych między nii-mi i imoż'e pnzyc*zyniać isiię do osłabiania Więzi rodzinnej.
3. System isłformałilzowanylch i zinlsitytuictjonaLtdzowa-nych 'działań - właściwy ispołecizeńśtWu zurbanizowanemu i uprztelmysłowion^amiu - podważa podbtawy wielkiej rodziny, która była nastawiona <na dziiałania tyjpu samopomocy i zaispokajała Szeroki wajchłartz po-itrzeb członków rodizłiny, bez WzgUędu na ich wiek, istain .zdrowia i przydatność produkcyjną.
4. <W ispołeczeńsitWie ziitnjduistriallizowanym i zurbanJi-zOwanym ,wyk[sizJbałica się 'Określony system wartości, akeenjtiutjajcy przede wszysjtkiim powodzenie osobilste i indywitduailne aukcesy człowieka, przedkładane nad dobro rodziny jako całości. Stąd członkowie rodziny niejchętnie podporządkowują się w isWych dążeniacH' i alspiraiCijach wSpóltnocie roldzinn'ej" inidywtidualnie i Oso^ biście wybJieraiją drogę swego życia, kują włalsne losy. Rodzima tniłc nie idaijąc albo daijąc niewiele tswytm ezłon-kom w !tym zakrelsie, nie ma 'też możliwości tsprawo-'wania tkontrpli nad ich izachówanialmi.
5. ,Ze Wzjględu na 'daleko posuniętą ispeicijalizację - w ramach którejj tworzy 'się mnólśtwo nowych 'zawo-dów - przygotowanie zawodowe, rjakie dżieici mogą ottrzymać tw domu oid ojca czy matlM, istatje isię mało
207

użytteczne, to znaazy 'sltwarza 'małe iszanise prakjtyczne-go wykorzysitaniia go w życiu,, a przez to dochodzi do zaniku tradycji społetozno-zawodowych rodziny, w ramach której przekazywane też były okarefślotne systemy wartości, [Sprzyjające Ciągłości ii ispójnosei rodźmy przez pokolenia ^.
tZe procesótu
Rodzina typu tradycyjnego była ośrodkiem produkcyjnym, jednostką ekonomiczną w trojakim sensie: Po pierwsze - produkowała prawie wszystko, co jej było [niezbędne do zaispokojenia pojtrzeb swych członków. Produkowała wszystko, co konsumowała i ko!nsumowa-ła prawie wszystko, co produkowała. Przedmiotem wymiany, najczęściej lotkalnej, były pozostałości owej nie-skontsuimowanetj produkcji rodzinnej. Rodziny żyły obok siebie w zasadzie ekonomicznie od siebie niezależnie, były bowiem .samowystarczalne. Po drugie < - wszyscy członkowie rodziny, którzy braili udział w tej produkcji rodzi-nnęj tworzyli pewien tsy)Stem podziału pracy, władzy i ról wyznaczonych płcią i wiekiem. Wtszyscy - od dziecka do starca - znajdowali sizanse i miejisce dla !siebie w owym rodzinnym podziale pracy, w rodzinnej organizacji pracy, na czele której stał ojciec jako głowa rodziny i przełożony gospodarstwa. Wiszyscy byli czynni Ekonomicznie. Po trzecie - owa współpraca rodzinna realizowana była w granicach terytorialnych domu i najbliższego otoczenia. W ten sposób rodzina [Stanowiła nie (tylko jednostkę wspólnego
, New
* W. J. Goode, Wofid Reuoi%tMm YoUk 1963, s. 369 i nasi.
208

zamieszkania, ale ze względu na ową współpracę była prawdziwą wspólnotą życia. Dla zdobycia środków do życia członkowie rodziny nie musieli wychodzić poza teren gospodarstwa doimowo-rodzinnego.
Ta funkcja ekonomiczna wymagała odpowiedniej liczby członków w rodzinie. Praca żony i dzieci - licznych dzieci - przynosiła zysk materialny rodzinie. Liczne potomstwo gwarantowało jeśli nie wzbogacenie się, to przynajmniej dobrobyt rodziny, utrzymanie odpowiedniego stopnia jej zamożności. W zasadzie nie występował problem "ciężarów rodziny" " - wyjąwszy przypadki rodzin wielodzdejtnych na małych gospodarstwach. Dziecko, którego wykształcenie kosztowało bardzo niewiele, zaczynało [pomagać rodzinie nadzwyczaj wcześnie, a przez to sitanowiło dodatkowy czynnik ekonomiczny przysparzający rodzinie więcej zysków, nmż wynosiły jej nakłady na jego wykształcenie i utrzymanie. Także żona nie wychodząc poza gospodarstwo domowe mogła, obok zwyczajnych prac domowych, wykonywać czynności produkcyjne wewnątrz tego gospodarstwa i przynosić, bez uszczerbku dla jej funkcji opiekuńczo-wychowawczej, zytsk rodzinie. Stąd, jeśM występował problem owych "ciężarów rodziny", !to był rozwiązywany automatycznie przez samą rodzinę.
Cechą znamienną takiej rodziny była jej opiekuńczość. Rojdzina żyła i pracowała nie na rzecz swych członików, iszczególnie dzieci, ale przeciwnie, wszyscy członkowie rodziny żyli i pracowali na rzecz rodziny. W kompensacie za to grupa rodzinna gwarantowała im środki 'utrzymania i uwalniała od ryzyka ekonomicznego. Nie zachodziła przeto potrzeba tW'Orzenia domów opiekuńczych dla dzieci, starców czy chorych
' Por. F. Banhegyii, SocżoMpio sńćaswej rodżny, BraMslava 1967, s. 28 i nast.
209
M Socjologia małżeństwa i rodziny




członków rodziny. Wiszyscy oni znajdowali pomoc i opiekę wewnątrz rodziny. Ostoją solidarności rodziny był ojciec - głowa rodziny, właściciel goąpołdarstwa domowego, z iktórym wiązały po!szczegó'lnych członków rodziny różne więzy pokrewieństwa czy zależności i !k)tóremu przysługiwał z tej raoji silmy autorytet ojcowski, a 'taikże małżeńiski. Stosunki rodziinne cechowała .przewaga mężczyzny - ojca 'i imęża nad żoną oraz dziećmi, <szczególnie córkami, których zamążpójście ,po-wodowane było raczej posłuszeństwem i interesem ekonomicznym rodźmy :niż głotsem serca l uczuciem.
Funkcja Ekonomiczna stanowiła tu izateim czynnik integracyjny o dużyfm znaczeniiu, była też ważnym czynnikiem trwałości małżeństwa. Rozród bądź sepe-racja oznaczały w tych warunkach nie tylko zerwanie więzów uczuciowych między imałżontkami, ale też przekreślenie samego in(teresu gosp^darczo-rodzipiinego. Często więc uczucie d iszjczęście o^sobiste partnerów w małżeńsitwie ustępowały owym wtsipóJmym interesom rodziny i gospodarstwa domowego. Nierówne były przy .tym granice owego podporządkowania. Częściej oznaczało ono podporządkowanie kobiety mężczyźnie, i to zarówno w rodzinie jak i w społeczeństwie, a wynikało między inny!mi z jej niemożliwości izabezipieczenia sołbie na właisną rękę warunków życiowych. Je'j kariera życiowa d osobista równała się kairierze !małżeńs!ko-ro-dzinnej. To wszystko przyczyniało <się do ^stabilności związku <małżeńs!kiago i ro^dziny jako grupy i insty-tucji Społecznej. Czynnikiełm le^j stabilnoaoi były więc względy fSpołeczno-ekonomlczne i Istpołe&zno-Jkuiltufrowe, mniej zaś religijne czy ^moralne ?.
Industrializacja i urbanizacja zimiendły w tsposób zasadniczy ów układ Btrukturalno-iunkcjonafLny rodiziny.

Z jednej bowiem strony, dotychczaisowa produkcja rodzinna, samowystarczalna i skierowana na ;z;aisipokoje-nie własnych potrzeb, przeobraża tslę w produkcję społeczną, jest uzależniona od społecznego podziału pracy i skierowana na wymianę obejmującą coraz szerszy zasięg. Z drugiej istrony - koncentracja siły roboczej w manufakturach oddaliła liczne jednostki 'zarówno od ogniska rodzinnego jak też wzajemnie od siebie, osłabiając dotychczas siMe więzy Godzinne. Nowoczesna rodzina imiej'sko-tprzemy,słowa nie może już być ośrodkiem produktyijnym. Wynika <to z Itrzeich zasadniczych względów: nie może wyprodukować tego wszystkiego, co konsumuje ani też skonsumować tego wszystkiego, co jest zdalna wyprodukować; jeij członkowie nie mogą już współpracować w ramach gospodarstwa domowego włączeni w tradycyjny układ zależności i podtporządko-watnia; ażeby zarobić na utrzymanie rodziny, wszyscy jej członkowie muszą p<odejmować pracę zawodową poza doimem. Rodzina poszerzona i łicztna staje isdę w tych warunkach mnie;j funkcjonalna, owszem - )dyafuinkcjo-naina, nie odpowiada bowiem [zmienionym waruinkom życia i pracy s. Zresztą, wzmagająca się migracja ludności do 'ośrodków miejsko-przemysłowych sprzyja po-wtsltawantiu nowego tyipu rodzimy, radzitny zawężonej i małodzletnej. Emigrują bowielm nie całe rodziny, ale przede wszysitkiim ludzie imłodzi, jprzed lub zaraz po zawarciu związku małżeńskiego. Oddaleni fizycznie od swych tradycyjnych środowisk roidziinnych, systtetma-tyeznie osłabiają kontatkty i powiązania z rodziną pochodzenia. Oczywiście, nie musi to oznaczać osłabienia uczucia i zaniku więzi rodzinnej. Jak wykazują póź-niejlsze badania, owa więź uczuciowa oparta na pokrewieństwie, nie tylko się utrzymuje, ale naiwet w- licz-

P. C. Beltrao,
Ibid., s. 45 i nast.
, s. 45.
 

2H
210
M*
 




nych przypadkach ulega natężeniu i wzmocnieniu. . Obserwacjje te stały się podstawą późniejszej ^daleko idącej modyfikacji omawianefj tu tteorii przemian ro-.  dziny, o czym powiemy tną swoim miejscu.
Ta zawężona, wyizolowana i rozproszona rodzina tnie jegt już w s)tanie pełnić opieMBuńczo-zaibezpieczającej funkcji w 'tradycyjnym znaczeniu. Całą ;sferę zabezpie-ctzetnia społecznego przejmują z konieczności specjalistyczne inlstytucje państW'Owe i społec'zme. To zabezpieczenie obejimuje z 'biegiem czasu również ttakie sytuacje i 'okołiczności, które tradycyjnie wchodziły w zakres fuaikeiji wychowawczej rodziny, a inawet funkcji rekreacyjnej. Ojciec - głowa rddzłny, pozbawiony władzy kierowniczej nad działalnością gospodarczą poszczególnych członków rodiźiny, w Itym także żony, traci podisjtawę swego dawnego au,'toryftetu. Jedność rodzinna i harmonia małżeńska muszą isię teraz oprzeć na zupełnie tinnym po^dłożu. Czynnik ekon'omiczny może bowiem - w przeciwieństwie do dawnych układów - odgrywać nołę dezintegrującą, a na pewno dezorganizującą. Członkowie urodziny znajdują poza rodziną bogate możliwości udziału w życiu gospodarjczym i społecznym; poza rodziną znajdu-ją bardzo często swe grupy odtniidaienia. EglzytsJtenicija iłudzka uzyskuje w tym układzie jakby inny wymiar, a mianowicie wymiar zawodowy, który w sposób wyraźny zaczyna przerastać tamjten wymiar rodzinny. "Phrzez dwa ojddzielLne środowiska - pracy i zamieszkania, ludzie isą jakby przy-cdągaind. - pisze P. H. Chomfbartt de Lauwe - ptrzez dwa przeciwne isolbie 'bieguny życia społecznego. Ów biegun łączący się z zamieszkaniem jesjt z punktu widzenia ekonomicznego środowilskietm konsumpcyjnym, w kjtórym dominuje sifera życta rodzinnego i isąjsiedzr-kiego ze słabo zaiznaczającym się życiem organizacyjnym. Biegun zawodowy nafMmiast jest iskidrpwany wy-

łącznie na produkcję; przez niego jednak człowiek włącza się w życie społeczne i uzyjskuje środki materialne do życia. Na linii tych dwóch środowisk zbiegają się dwie tendencje charakteryzujące cywilizację przemysłową. Środowisko zamieszkamia - rodzina wywiera wpływ zmierzający do zachowania moralnych i społecznych wartości tradycyjnych, w tym także rodzinnych, podczas gdy środowisko zawodowe jesit skierowane na postęp, zmiany i nowości, często podważające i przekreślające te warjtości" s. Wszytsttkie omówione względy powodują określone konsekwencje także w sferze pozostałych funkcji rodziny, ito jest wychowawczej, rekreacyjnej i religijnej, a także funkcji wy-znaczainia pozycji społecznej członków rodźmy.
Funkcja wychowawcza wprawdzie i we współczesnym społeczeństwie przemysłowym zaliczana jest do podstawowych funkcji .rodziny, nidmniej jednak, ze wzgtlędu na wspomniany wyżej proces specjalizacji charakteryzujący ten jtyp stpołeczeństwa, została ona w dużym sitopniu ograniczona. To ograniczemie polega na przekazaniu pewnych aspekjtów dtziałailności wychowawczej instytucjom spec jailiiistycznym, przekazaniu dokonującym się ze względu na zmieniające się treści wychowawcze, ograniczenie możliwości czasowych pracujących zawodowo rodziców, a przede wszystkim pro-fetsjanaiizajcję procesów przygotowania życiowego i zawodowego młodzieży. O ile w tradycyjnym sposobie wychowania główną rolę odgrywało przekazywanie wiadomości - i to szczegóhiie zawodowych - w ramach gospodarstwa domowego, to dziś, z powodu daleko posuniętej specjalizacji zawodowej, rodzina nie jest w stanie dać nawet cząsitki przygotowania zawodo-
' P. H. Chombart de Lauwe, Lct vźe qttottdżeiłne des s, Paris 1956, s. 17.   _^

wego dziecliotm. Stojpień speejjalizaicji i dokładności przygotowania zawodowego, jaki j^ast wymagamy przez współczesny przemysł, przewyższa bez porównania zakres rolniczych -czy rzemieślniczych umiejętności, jakie dawniej rojdzina mogła gwarantować swym dorastającym dzieciom. Rola wychowawcza rodziny sprowadza się dzisiaj zatem przede wszystkim do kształtowania cech osobowości dziecka, urabiania jego charakteru, co oczywiście itakże z punkitu widzenia zawodowego ma niemałe .znaczenie. I w tym zakresie żadna instytucja specjalistyczna nie jest w stande zalstąpić rodziny. Od [tego, {jak rodzina pełni to zadanie zależy cały procels przygotowania młodego pokolenia do czynnego i bezkonfliktowego włączenia się w życie społeczne. Nie idzie tu tylko o przekazywanie czy wjpalja-nie norm zachowań, ale o kształtowanie charakteru, inlterioryzację norm d izasa[d życiowych - co jest możliwe w zasadzie tylko w rodzinie z jej specyficzny]m charaikterem relacji, więzi d całej atmosfery cocłzien-nago życia.
Podobnie rzecz się .ma z religijną funkcją rodziny. W sipołeczeńistwie preindustrialtnym Kościół i państwo identyfikowały sdę, co prowafdziło do pomieszania wszysitkich istruktur istpołec^nych z instytucjami kościelnymi ^". Kościół przenikał wiszysttkie !S)truktu.ry ąpołeczne - w tym ł rodzinę. Instytucje kościelne spełniały rolę agencji społecznych integrujących instytucje cywilne. Instytucje społeczne przejęły .nadzór nad przestrzeganiem przepisów kościelnych, instytucje
*' Na temat przeobrażeń funkcji religijnej rodziny pod wpływem procesów industrializacji ł urbanizacji zob. W. Piwowarski, Proces sekułaryzacj: rodźmy jako żnst^tMcjt spo-{eczKO-reMgźjwej, "Roczniki Nauk Społecznych" 1976: t. IV. Z opracowania tego korzystano w szerokim zakresie w przygotowaniu niniejszego podrozdziału.

zaś kościelne udzielały społecznym swego pełnego poparcia. W tych warunkach Kościół wcielał się w struktury cywilne i przez nie przenikał całe życie sspołecz-ne, tym bardziej że instytucje społeczne upowszechniały wartości ti normy proponowane przez Kościół. Na tym tle kształtowały (się nadzwyczaj dogotdne warunki pełnienia przez rodzinę 'także funkcji socjalizacji religijnej jej członków, tym bardziej że sama rodzina była traktowana jako instytucja oparta na małżeństwie sakralnym. Isttotta oddziaływań religijnych rodziny sprowadzała iśię do procesu przekazywania dzieciom w ramach codziennych oddziaływań waritości, .schematów kulturowych i symboli religijnych oraz uczenia ich Określonego typu zachowań uznawanych w grupie religijnej. Mechanizm tych oddziaływań polegał na: przekazywaniu dziecku przez rodziców podstawowych wia-dołmości z zakresu religii, interioryzacji tprzez dziecko wartości i norm relśgdjnytch, naśladowaniu zachowań rodziców, społecznej kontroli zachowań dzieci z punktu widzenia ich zgodności z inortmami .religijnymi. Specyficzna atmosfera domowa oraz ptielęgnowana obyczajowość rodzinno-re^igijna (rodzinne praktyki religijne: chrzest, I Komunia św., ślub kościelny, wspólne praktyki niedzielne, co)dzieniny pacierz, śpiewy religijne, posjty, czyitelnictwo piism religijnych, żywotów świętych, a wreszcie otaczanie szczególną czcią przedmiotów kultu religijnego, jak obrazy religijne, kropielnicz-ki, wota itp.) prowadziły w sumie do tego, :że religia była w rodzinie dziedziczona. Tą drogą dokonywał ,się proces integracji każdego członka .rodziny - także nieletnich dzieci - z globalnym społeczeństwem religijnym, z Kościołem.
We współczesnym społeczeństwie industrialnym zachodzą liczne procesy nieobojejtne dla religijności człowieka, a więc i dla religijnej funkcji rodziny. W ra-

214
 

mach ogólnego kierunku specjalizacji pojawiają się nowe instyjtucje i role ispołeczne opante na różnych systemach wartości. Człowiek w coraz szerszym zakresie jest poddany ich oddziaływaniu, uniezależniając się jednocześnie od rodziny i nacisku środowiska domowego. Jednocześnie dzięki procesowi racjonalizacji następuje oczyszczenie dawnej mentalności z niewiedzy i magicznego myślenia. Człowiek ery industrialnej jest zafascynowany techniką, !wynalazkami i potęgą swego umysłu, co w isumie prowadzi do zaniku w jego świadomości potrzeiby Boga jako Stworzyciela, Odkuipiciela czy Daw-cy prawa, a 'tym samym isłabnie jego kontakt z Kościołem, zanikają praktyki, a dotychczasowa obyczajowość rodzinno-religijna ulega pewnym redukcjom i modyfikacjom ^^. Towarzyszy jtemu wzmagający się proces uwalniania struktur społecznych od dotychczasowych systemów religijnych, od wpływów Kościoła i emancypowanie się struktur cywilnych nais'taWionych na cele i wartości pozareligijne, ogólnoludzkie. Państwo nie tylko oddziela się 'od Kościoła, ale coraz częściej zdecydowanie przeciwstawia się określonym formom jego dotychczasowej szerokiej działalinośoi. Usiłuje więc ograniczać jego wpływ także ma rodzinę traktując ją jako instytucję świecką, mającą służyć ogólnoludzkim, pozareligijnym potrzebom człowieka i społeczeństwa. Rodzina traci swe oparcie w strukturach pośrednich (cechy, bractwa, organizacje charytatywne), które dawniej wiązały ją z życietm parafii, traci więc ramy, jakie dawniej stwarzała dla niej {parafia i wspólnoty lokalne. Przy częściowym ograniczeniu jej funkcji wychowawczej, narasitającym braku czasu rodziców dla przekazywania wiedzy religijnej dzieciom, kjtóre coraz częściej
i' Zob. J. Kiomorowska, Doroczne i okotżczitościowe zwyczaje w rodzinie, w: Przemiany rodziny potskiej, J. Kamorowska (red.), Warszawa 1975, s. 295 i na^sł.

przewyższają rodziców poziomem wykształcenia, wczesnej l pełnej emancypacji dzieci spod rodzicielskich wpływów, obniżaniu isię poziomu religijności samych rodziców, których codzienne życie coraz rzadziej jest dawaniem świadectwa wiary - funkcja religijna rodziny zupełnie zmienia swoje dotychczasowe oblicze. Przyczyinia siię do tego w niemałej mierze także - będąca wytworem wspomnianej wyżej tendencji specjalizacji ról i instytucji - świadomość rodziców istnienia specjalistycznej insitytucji mającej socjalizować religijnie, to jest katechizacji i wszelkich form duszpasterstwa dziecięcego i młodzieżowego prowadzonego przez związki o charakterze religijnym ^. Nie znaczy to [bynajmniej, że funkcja religijna rodziny zupełnie w tych warunkach zanikła: zależy ona od .stopnia świadomości religijnej rodziców i konkretnych warunków środowiskowych. Zanikły jednak, jak się wydaje, charakterystyczne dla epoki preindustrialnej formy i sposoby jej pełnienia przez rodzinę, przebogate dogodne warunki i okoliczności, dokonującego się przedtem w rodzinie, wtszechobejmująoego wpływu religijnego.
W odniesieniu do tradycyjnych oddziaływań rodziny w sferze rekreacji jej członków zaznaczają się tendencje o charakterze arrubiwalenitnym. Z jednej bowiem isjtrony 'specjalistyczne insttytucje wypoczynkowe i rekreacyjne odciągają poszczególnych członków od rodzinnych form wypoczynku i rozrywki, dając im bogatsze w tym zakresie szansę i możliwości. Z drugiej jednak - zaznacza się coraz bardziej wyraźna tendencja do rodzinnej konsumpcji wolnego czasu, której sprzyja rozwój środków masowego przekazu i upowszechnienie się prywatnych środków transportu. Co
M Zob. P. Poręba, Wych.oiuan.te reMpżjne to rodzinie, w: Wychowanie M rodzinie chrześcijańskiej, F. Adamski (red.), Warszawa 1973, s. 196 i naat.

216
217
 

najwyżej, organizacja czalsu pracy, zróżnicowanego dla
poszczególnych członków rodzony, w mniejszym lufb większym zakrejsie utrudnia wspólną rodzinną rekreację. Nie można tu jednak nie wspomnieć o zupełnie zmienionej dziiś fu<nkcji wolnego czasu, jak też nieco innej {treści wiązanej z tym pojjęcliem. Dawniej były przecież hardziej płynne granice dzielące czais wołny od czaisu pracy w gospodarstwie domowym czy rze-mieśłhjczym. Był sto przede wszystkim czas króttszy, a poza tym funkcją czasu wolnego ibyła regeneracja fizyczna mlie zaś rekreacja w dzisiejszyjm tego słowa znaczeniu. Zmieniło (się tak'że miejsce spędzania wolnego czaisu oraz społeczne otoczenie. Nie jest już nim krąg ludzi, z kjtórymi sSę stykało w codziennej pracy i było się skazanym na przebywanie z nimi po pracy w domu czy sąsiedztwie. Jak wspomnieliśmy wyżej, dzijsiaj codzienne poranne drogi do pracy poszczególnych azłonkótw rodziny, także sąsiadów, wyraźnie się rozchodzą. Inine Wreszcie były fizyczne i plsychiczne potrzeby regeneracji wczoraj, inne są dziś - a <stąd inna jestt funkcja wołnego czasu.
Dawna funkcja rodziny wyznaczania pozy-c j i społecznej )jej członków -wyraźnie traci na swym znaczeniu w obecnych warunkach, gdy irówny dostęp do oswiaity, upowszechnienie bezpłatnego systemu kształcenia ogółnego i zawodowego na ipoziomie średnim i wyższym, system [stypendiów i różnorakiej pomocy państwa i organizacji społecznych stają się istotnymi cechami odróżniającytmi isjpołeczino-polityczne i ustrojowe systtemy epoki industrializacji - od systemów państwowych okretsu prei'nduB)tr{iailinego. Wjpraw-dzie i w dbecnych, nawet najbardziej postępowych w tym zakresie, społeczeństwach fakt urodzenia się w rodzinie należącej do Masy robotniczej, warstwy średniej czy wyższej niejednokrotnie decyduje o przy-

' szłych losach i karierze życiowej dziecka - choćby ze wzgilędu na nierówne warunki startu - jednakże jego wpływ nie może być porównywany z dawnymi warunkami, którym obce były wspomniane wyżej osiągnięcia socjalne, zdobycze demokratyczne i w zasadzie nie znane było zjawiisko ruchliwości przestrzennej .czy, ,tym bardziej, społecznej.
Jakie konsekwencje wynikają dla samej rodziny z faktu ograniczenia bądź utiraty poszczególmych funkcji? Przed dezinjtegracją broni ją ta okoliczność, że jest nie tylko instytucją społeczną, ałe i jednostką biologiczną, opartą na Więzi łkrwi i więzi uczuciowej. Więzi te działają nadal, a nawet umacniają się (więzi uczuciowe) w nowych warunkach. Po wtóre, proces przemian w funkcjach rodźmy ma nie tyMko charakter Hościowy, ale i jakościowy. Byłoby wielkim uproszczeniem, gdybyśmy utożsamiani liczbę funfkcji z ich znaczeniem dla rodziny jako takiej. Rodzina oddała spo-łeczeństtwu niektóre funkcje in&tyttucjonailne, drugorzędne, ale zachowała, a nawet umocniła funkcje osobowe, Ristotne. Przekazała społeczeństwu niektóre dawne zadania i sfery działań,, wyobcowując się przez to ' w pewinytm isensie ze społeczeństwa, alle stając się jednocześnie tbardziej sobą, wzibogacatjąc się wewnętrznie i nastawiając na lepsze zaspokajanie tych potrzeb członków rodziny, które nie mogą być zaspokojone przez żadne, nawejt najlepiej zorganizowane, instytucje społeczne. W tym kontekście szczególnego znaczenia nabiera funkcja socjalizacyjna i funkcja miłości, które nadają ogólnemu procesowi wychowania człowieka i kształtowania jego osobowości inny, o wiele głębszy wymiar *s. A więc zmienił się zakres społecznych i gos-
** Szczególną rangę łych funkcji we współczesnym społeczeństwie akcentują T. Pansons i R. F. Bałeś. (Fami::/, SoctaM-Interactźow Process, London 1998, s. 9-16).


podarczych zadań rodziny, ale za to został pogłębiony i wzbogacony zakres jej oddziaływań na wewnętrzną sferę życia jej członków. Tą drogą zostały wzbogacone istoftne fumkcje rodziny, a przez to wzrosło jej społeczne i indywidualne znaczenie. Szczegółnej wagi nabrały te funkcje, których rodzina dawniej nie pełniła bądź nie dostrzegała ich właściwej rangi, a przez to zaniedbywała. W wyniku omówionych przemian zostaje wiec przełożony akcent ma %o, co istotne dla jednostki ludzkiej i dla społeczeństwa - a zatem i dla samej rodziny. Wiśród socjologów dominuje przekonanie, że to właśnie te ilstojttne funkcje - prokreacja, socjjałizacja, małość - będą wyznaczać oblicze i rangę rodziny w społeczeństwie industrialnym ^*.
2. Z?m(mi/ tu demograficznej rodzimy
Mianem strukitury zewnętrznej godziny obejmujemy jej skład osobowy. Z tego punktu wiidzenia rodziina jawi isdę nam jako mała grupa złożona z rodziców i ich dzieci bądź też jako zespół powiązanych ze sobą funkcjonalnie kilku dwupokoleniowych rodzin, podporządkowanych jednemu wspólnemu kierownictwu, uzależnionych od siebie ekonomicznie i wzajemntie ze sobą powiązanych w warunkach wspólnej pracy i zamieszkania. Właśnie tego typu rodzina wielopokoleniowa była pochodną istniejącej w epoce preAndulsjtrialnej sytuacji społeczno-gospodarczej. Gdy gospodarowano wspólnie na rołi, potrzeba było wielu rąk do pracy.
** Zob. J. Słoeitżel, Les chawgemeMts dału łes fonc(źons ^a-mHiałes, w: RenouueoM des żdees sur ła famiUe, R. Prigetnlt (wyd.), Parna 1954, s. 343 - 369.
220

Nie poprzestawano zatem na sile najemnej, ale z zasady włączano do jednej wspólnoty produkcyjnej do-raidtające dzieci, głównie synów, którzy zakładając swe
własne rodziny wzbogacali jpottencjał ekonomiczny rodziny pochodzenia. Włączanie do jednej wspólnoty gospodarczej nowych rąk do pracy (synowie, a potem ich dzieci), a także wiana, jakie przeważnie wnosiły synowe - wszystko to stanowiło dla wzbogacenia tego potencjału czynnitk pierwszorzędnej wagi. Dla zachowania go w stanie nienaruszonyim, po śmiencii ojca - głowy rodziny, najstarszy syn zajmował jego pozycję i troszczył się o utrzymanie dotychczasowego układu Współpracy i współdziałania wszystkich członków rddziny. Wiszyscy oni byli potrzebni w rodzńnie - znajdowali tu swe miejsce i wchodzili w określony układ podporządkowania. Świadomość wzajemnego uzależnienia ekonomicznego, możliwość zaspokajania w ramach rodztiny wszystkich potrzeb oraz wspólnota krwi stanowiły ważny czynniik zespailający tak liczne grono osób w jedną wielką rodzinę - gospodarstwo domowe. Zamieszkanie pod wspólnym -dachem i wzajemne świadczenie sdhie pomocy i usług wpływało dodatkowo na pogłębianie poczucia więzti rodzinnej. Rodzina - to był wspólny majątek, dom, wspóline dla wszystkich członków bogactwo maiterialne, ale też i wartości duchowe: tradycje dziedziczone razem z całą sferą materialnych przedmiotów z pokolenia na pokolenie. Wszystkie te okoliczności jednoczyły, zeąpalały członków rodziny, kształtowały w nich ducha solidarności, wzajemności i podporządkowania własnych interesów wspólnemu dobru całej rddziiny *s.
is Por. O. R. McGregor, Fam:^, Home and w: The Frowtters o? Soctoiop^, T. Fyvel (wyd.), London 1964.
221




"''
Tem typ wielkiej rodzimy występował powszechnie w okresie preainduistt-riallnym i nawet utrzymał się w niektórych rejonach Europy do początków obecnego .stulecia (isertbska zadrupa, fbułgartskie bratyttco czy rosyjska obszcaiłMt ^^). Zmiany społecznych warunków życia związanych z iindustriałizaciją i urbanizacją siały iSię bezpośredndtm czynnikiitem rozpadu -tego typu rodziny; okazała się ona bowiem niefunkcjonalna w nowych warunkach. Przejście od domowej produkcji jedh-ostkowej do produkcji przemysłowej i specjalistycznej pozbawiło licznych członków rodziny możliwości pracy i bytu wewnątrz gospodarstwa domowego. Poza tym, po-wtstające ośrodki mieljisko-przemysłowe ściągały ze wsi ogromne imasy łudzi, najczęściej młodych, gwaraaĄbując im tu nowe, lepsze warunki życia. Rodzina przesta)je więc być ekonomiczną bazą życia jej członków. Teraz każdy na własną rękę muisi dbać o sieibie, sam saMe zaibezpieczać byt materialny. Rodzinny majątek tracił daiwne znaczenie szczególnie dla młodego pokolenia, dla którego najlepszym posagiem staje się zawód i przygotowanie do samodzielnego życia poza rodzhną pochodzenia. Przejmowanie przez pańsitwo i itnlsttytuoje specjalistyczne, .pełnionej tdotyohczas wyłąjcznie przez rodzinę, funkcji zabezpieczenia społecznego i otajc'zaniia opieką pozostających bez środków do życia starych rodziców i innych niezdolnych do pracy członków wieł-kiejj rodzimy sjtanowiło dodaitkowy czynnik sprzyjający procesowa rozpadu rodzijny wielopokoleniowej. Rodzice nie muszą już oczekiwać pcimocy siwych dzieci - zreisztą pom'Oc ta byłaby z konieczności nlewysltarcza-jąca. Na tej samejj za;sadz!ie zanika isyatem'atyczn.ie potrzeba wspólnego zamieszkania starych rodziców z usamodzielnionymi życiowo i rodzinnie dziećmi. Jeśłi ttaka
^ Zob. F. Banihegyi, ^ocżoMgtct, s. 39.
222

 

sytuacja zachodzi, to nie matefiaiłne względy leżą u jej
podisitaw. Następuje zatem niesp'0tykane zjawisko w hi-
sftbrii rodzimy: pokrewieństwo i czynnik ekonomiczny,
jako s&ła zespalająca ad setek lat członków rodziny
w jedną wielką rodzinę, straciło swe znaczenie i moc,
przestało być owym niemal magicznym czynnikiem
łączącym dotąd pod jednym wispółnym dachem wszy
stkich tych, Morzy mieli świadomość wispółnoty krwi.
Zanikła jednocześnie pojdstawa wzajetmlneij zależności
pokoleń wewnątrz wiełkiejj rodziny, możności wywie-
ranią przez starsze pokolenie wtszechobejtmującego
wjpływu, decydowania o losach życiowych podporząd
kowanych interesowi całej rodziny dorastających,
a także już dorosłych, dzieci.	j
Uwzględniając wszysjtkie powyższe okoliczności, zna
ni zachodni i amerykańscy socjologowie rodzimy (Par-
sonfs, Bałeś, Oglbum, Burgess i itnhi) upowszechniali
w tLattach trzydziestych obecnego stulecia stanowisko
głoszące, że powszechnym typem rodziny we wtspół-
czesmych warunkach miejsko-^rzemysłowych staje się
mała, wyizolowana rodzina dwuipokoleniowa. iMa ona
być w jpełni uisamodzieltniona i uniezależniona od 'zespo-
łów sąsiedzkich, a przede wszystkim od zespołu naj
bliższych krewnych, otgranicza bowiem swe stosunki
pokrewieństwa do członków rodzitny dwupokoleniowej.
Dorośłi człomjkowie rodziny, ze wzglejdu na miejsce za-
trudnienia;, 'wchodzą w zupełnie inne układy powiązań
zawodowych i {towtarzy]ski)ch, własne kręgi znajomych,
wyobcowując się ze wspólnoty rodziny pochodzenia.
W tych warunkach więź pokrewieństwa i sąsiedztwa
zostaje ^wyraźnie zawężona d poddana zasadzie "selek-
tywności". Traci ona przy tym dawną iunkcję kontroli
sjpołecznej w stosunku do poszczególnych członków ro
dziny. Więź małżeńska i rodzinna ulega zmianie i opie
ra się prze^g^wgystkim na związkach emocjonalnych
223

nie zaś rzeczowych czy zależnościach funkcjonalnych, wynikających z pełnionych ról i zadań w rodzinie. Rodzina przeobraża się przy tym z formy instytucjonalnej w związek przyjaźni, a wzajemne obcowanie
i współżycie w niej opiera się na interakcji osobowości w małżeństwie i bezpośrednich stosunkach rodziców z dziećmi i?. Naszkicowany tu obraz opartej na małżeństwie partnerskim rodziny wspomniani isocjolo-gowie zachodni zwykli nazywać typem rodziny nuklearnej, to znaczy stanowiącej - na wzór struktury atomowej - małą, niezależną cząsteczkę składającą się na jedną masę współczesnego, zindustrializo-wanego i zurbanizowanego społeczeństwa. Jest ona w stanie łatwo dostosować się do istniejących war^utn-ków, może bowie)m bez trudności zmieniać miejsce zamieszkania, a także staitus społeczny. Zacieśniając więzi pokrewieństwa ,do bardzo małej liczjby osób, ogranicza swe kontakty głównie do rodziny pochodzenia. Jej członkowie czują się odciążeni czy nawet zupełnie zwolnieni z obowiązku wzajemnej opieki i pomocy - dzięki funkcjonującemu systemowi opieki i zabezpieczenia społecznego. Przy częstym dużym oddaleniu terytorialnym poszczególnych członików rodziny, czują się oni usprawiedliwieni czy nawet zwolnieni od częstych odwiedzin i kontaktów. Jest ona zatem w pełni niezależna i autonomiczna w stosunku do rodziny szerszej i społeczności lokalnej.
Po długim okresie wpływów omówionej koncepcji przeimian rodziny współczesnej, w latach sześćdziesiątych zaczęto poddawać rewizji jej założenia. Na .skutek pogłębienia badań nad rodziną, realizowalnych w licznych środowiskach i warstwach społecznych,

w różnych społeczeństwach znajdujących się w różnych stadiach rozwoju społeczno-^gospodarczego i urbanizacyjnego, trudno było w ramach teoretycznej koncepcji wyizolowanej rodziny nuklearnej wytłumaczyć niektóre zjawiska współczesnego życia rodzinnego, cechujące się regularnością występowania i znacznym natężeniem. Okoliczności te doprowadziły do konieczności poddania krytyce teoretycznych założeń owej koncepcji oraz zakwestionowania reprezentatywności materiału empirycznego, na którym one się opierały *s. Równocześnie podjęte zostały szerokie badania empiryczne nad funkcjonowaniem systemu pokrewieństwa we współczesnym społeczeństwie przemysłowym. Krytycy owej teorii trafnie zauważyli, że tkwi ona swymi korzeniami w znanych na początku XX wieku koncepcjach dychotomicznego ujmowania społeczeństwa jako co7HłnM?M% lub societtf, GenteiTMchoft lub GeseH-schaft, z charakterystycznymi cechami określającymi je jako rozwinięte bądź 'nierozwmięte, zamknięte bądź otwartte dM. Zgodnie z koncepcjami wielu znanych socjologów (Weber, Simmel, Durkheim, Tonnies), pod wpływem gwałtownych procesów industr&alizacyjno--unbanizacyjnych załamują się stare struktury społeczne. Przechodzenie społeczeństwa od typu preindusiriaU-nego do industrialnego, czy tym bardziej postindust-riailnego, od wiejskiego do miejskiego, niszczy jednocześnie tradycyjne systemy wartości, wzory postępowania i istniejący układ stosunków społecznych. Na ich miejsce mają się wytwarzać zupełnie nowe, bardziej funkcjonalne układy, wzory i systemy wartości. Proces ów dotyka także sitruktury rodzonnej, sieci po-

*? Zob. E. W. Bufgess, H. J. Locke, The Fam:!y. From to CompaTMOKShżp, New York 1963.

M Por. L. Dyczewski, Probiełł#ł%#ztnv muMearmej i szerokiej tue wspóiczesn^wł s%Kł)}!ec%B6sttoie, "Roczniki
ficzne"1972:t. XX, z. 2. .^v/%r'_''-r;. -, .- '-^..11

1B SocjcłogŁa małżeństwa ł rwłł
 

krewieństwa, układu więzi małżeń^ko-trodzlnnych, co w konsekwencji prowadzi do -zaniku rodzimy tradycyjnej, właściwej dla środowisk wieijsikieh i ukształtowania się nowego typu rodziny miejsko-przemysłowej, cechującej się zuipełniie inną struklturą zewnętrzną i odmiennym zakresełn funkcji.
Tymczasem trudno jest -utrzymać tego rodzaju dualistyczną interpretację rzeczywistości społecznej. W życiu społecznym nie 'ma przecież [tak gwałtownych przejść z jednej formy w drugą, nie ma też ;tak diametralnych różnić między tradycyjnymi i nowoczesnymi formami życia społecznego, które zawsze ujawnia cechy ciągłości. Dychotomiczny podział społeczności lokalnych - a w ślad za tym i rodzin - na wiejskie i miejskie oznacza dziś jedynie teoretyczną koncepcję modeli idealnych, służących do 'baidania rzeczywistości Społecznej, ujmowania jej w sposób możliwie najbardziej odpowiadający faktycznemu stanowi rzeczy. Ale sama ta rzeczywistość nie daije się talk łatwo dzielić. Nie ;ma przecież wyraźnej linii dzielącej dziś miasto od Wisi; zarówno w płaszczyźnie ekonomicznej, jak i stylu życia istnieje wiele podobieństw między wsią a miastem, rodziną wiejską i miejską ^. Z badań znanego etnologa amerykańskiego G. P. Murdocka wynika jednoznacznie, że funkcjonujące w badanych przezeń 250 społeczeństwach struktury pokrewieństwa nie giną ani też nie ztmieniają się radykalnie pod 'wpływem zetknięcia się z cywilizacją techniczną czy nową kulturą. Owe iStrukitury mają wyraźną skłonność do we-wnęlt'rznych przemian i dostosowania -się do nowych warunków, wymogów i potrzeb. Sysftemy szczepowe
's Zob. J. Turowski, Teorża mdywżduaZżzacj: rodźmy mażey mMacj: jedwos^i to św:et!e po!sktch, badań socjoło-, "Studia Socjologiczne" 1972, nr 3(46).

plemiennych społeczeństw ipreindustrialnych nie zmieniają się w systemy biurokratyczne, gdy zetkną się z kuiłturą ztechnicyzowaną społeczeństw zachodnich. J. Bennet i L. Desjpres badając struktury pokrewieństwa w kilku społeczeństwach uprzemysłowionych stwiierdziSM, że nowoczesne systemy ekonomiczne funk-cijonują sprawnie i w zgodności z tradycyjinymi systemami pokrewieństwa. Owszem nawet dostosowują się do tych systemów 2". Wobec powyższego, trudno jest łączyć pojawienie się rodziny nuklearnej z powstaniem społeczeństwa zindustrializowanego i zurbanizowanego. Nie muszą przecież automatycznie załamywać się tradycyjne sitruktury w nowym typie .społeczeństwa miej-sko-przemysłowego i niekoniecznie musi to ukształtować typ rodziny nuklearnej. Zdaniem S. Greenfielda, upowszechnienie się rodziny nuklearnej nie było ani koniecznym,, ani nawet stale współtowarzyszącym następstwem czy kc-relaitem procesów inidustrializacyjno--urbanizacyjnych. Rodzina nuklearna znana już była w niektórych społeczeństwach preinldusitriialnych, a rodzina wielopokoleniowa znana jest w dzisiejszych społeczeństwach zurbanizowanych. Nie można zatem w sipotsób jednoznaczny łączyć rodziny nuklearnej ze społeczeństwem industriallnym 2*.
Zarzuca się też twórcom koncepciji autonomicznej rodziny nuklearnej, że dla potwierdzenia swych hipotez korzystali z wycinkowych malteriałów empirycznych, ńierąprezentatywnych dla wszystkich społeczeństw industrialnych i wszystkich typów rodzin. Dane te dotyczą najczęściej rOdźin jeszcze nieustabilizowanych i nie w pełni włączonych w nowe, miejisko-przemysł-o-we warunki życia, rodzin, które jeiszcze nie zdążyły
2° Zob. L. Dyczewtski, ProMem; por. też: A. Młchel, Socto-logże de Ea ^airtiUe et du mał-iage, Paris 1972, s. 137 i nast. s* Zob. A. Miohel, .Socżołogże, s. 138.

226
227
 


w pełni unormować .swych kotntaktów 'z rodzinaimi pochodzenia. Qprójcz tego, owe koncepcje wyizolowanej rodzimy nuklearnej wykorzystywały szczególnie sytuacje konfliktowe i kryzysy rodzinne, a wiadomo, że takie .-sytuacje przede wszystkim sprzyjają izolacji rodziny i autonomizacji poszczególnych jednostek czy rodzin w stosunku do szerszej grupy pokrewieństwa. Podważeniu teorii autonomicznej, wyizolowanej rodziny nuklearnej sprzyjały szczególnie wyniki badań M. B. Suslsmana i E. Litwaka, zrealizowane przy końcu lat 50-tych ołbecnego stulecia w Stanach Zjednoczonych. Dotyczyły one właśnie więzi międzypokolenio-wej w rodzinach warstw średnich. Zosltały następnie wzmocnione wynikami badań C. C. Harrisa, P. Town-setndia, P. WiUmotta i M. Younga - obejmującymi systeim więzi rodzinnych w środowiskach robotniczych. Bafdania te dowiodły, że, bez względu na warstwę społeczną, w 'dzisiejszym społeczeństwie miejsko-przemy-słowym funkcjoniują szeroklie więzi pokrewieństwa i utrzymują się powiązania rodzinne między pokoleniami i całymi rodzinami^. Podobne rezultaty przyniosły także badania niemieckie, francuskie, austriackie i polskie - zrealizowane przez J. Piotrowskiego i L. Dyczewskiego. Te ostattnie, prząprowadzone wśród ludzi starych {Piotrowski) bądź w przekrajiu między-generacyjnym (Dyczewsfki), dowiodły, że zarówno między pokoleniami, jak i krewnymi w ramach pokoleń istnieją częsite i zażyłe kontakty umacniające poczucie więzi rodzinnej. Ujawniono tu dwa charakterystyczne zjawiska: po pierwsze - współczesnemu społeczeństwu industrialnemu nie są obce dawne powszechne formy zamieszkiwania kilku pokoleń pod jednym dachem.
są Zob. N. Gałli, EdMcaz:on.e famittare e socżetd, Breseia 1965, e. 127.

W różnych środowiskach miejlskich procent ludai starych mieszkających wspólnie z dziećmi waha isię w granicach 35 - 50"/o ('Otczywiście, ważną tego przyczyną jest niedostatek mieszkań, uniemożliwiający oddzielne zamieszkanie usamodzielniających się życiowo dzieci). Po drugie - współczesne życie -rodzinne w środowisku miejskim nie jesjt pozbawione licznych kontaktów zachodzących z różnym natężeniem pomiędzy poszczególnymi generacjami i krewnymi. Mają one miejsce z okazji odwiedzin, świadczonej wzajemnej pomocy typu materialnego; czy w poataci usług, obdarzaniu się upominkami z różnych okazji itp. Z badań wynika, że codzienny kontakt z dziećmi i wnukami ma co najmniej 2/3 rodziców w starszym wieku. Owe konitakity nie obejmują jednak tylko krewnych z linii prostej, włączani są w nie także krewni w linii bocznej ^.
A zajtem, krytyka teorii wyizolowanej, autonomicznej rodziny nuklearnej prowadzi nas d:o uznania fatktu wy-sltępowania w dzisiejszym [społeczeństwie miejsko-prze-mysłowym wielu typów rodzin. .Spośród wielu koncepcji w tym zakresie, na szczególne zainteresowanie zasługuje typologia przedsttawiiona przez E. Litwa-ka s*. Wyróżnia on mianowicie: rodzinę szeroką w tradycyjnym znaczeniu, .zmodyfikowaną rodzinę poszerzoną, wyizolowaną rodzinę poszerzoną oraz rodzinę nuldearną typu partnerskiego. Te cztery typy rodziny współczesnej dają się wyodrębnić na podstawie takich cech charakterystycznych jak: bliskość zamieszkania bądź terytorialne oddalenie, trwałość zobowiązań i wza-
23 L. Dyczewski, Więź poko!e?t w fodzźłtże, Warszawa 1976, s. 20; J. Piotrowski, Mżejsce człowefcot starego w t społeczeństwie, Wartszawa 1973, s. 188.
s* E. Liitwak, OccMpattowo! MoMżt^/ and JMended CohesżoM, "American Sociological Review" 1960: t. XXV, nr l, s. 9-21.

229
228
 

s* P. C. Beltrao, 1967, s. 57 i nast.
jemna pomoc bądź uniezależnienie się materialne i w
zakresie opieki, zakres realizowanej funkcji socjaliza-cyj-nej i stopień natężenia więzi uczuciowej, łączącej członków rodziny i pokolenia. Typową dla współczesnego społeczeństwa miejsko-przemysłowego jest niewątpliwie z -m o d y f d k o w a m a rodzina poszerzona występująca w dwóch formach:
1) Młoda rodzina prokreacji żyje wspólnie z rodziną pochodzenia, przy czym obie strony są często niezależne od siejbie ekdnomiicznie i prowadzą wsipólne bądź oddzielne gospodarstwa dotmowe. Są to trzypokolenio-we ro*dziiny żyjące pod wspólnym dachem i częjs)to - choć niekoniecznie - wtąpól-nie gospodarujące;
2) Rodziny małe imiiesztkające -osobno, ale zachowujące trwałe więzi emocjonalne z krewnymi, uitrzymują częiste konitakty i wymieniają usługi. Initensywność kontaktów i utsług narasta szczególnie w sytuacjach kryzysowych rodziny czy jednostek. Przy dziisiejiszych możliwościach transportu ten typ rodziny poiszerzonej zmodyfikowanej ma szczególne racje bytu; on też wydaje się być -najbardziej powszechny.
Rodzina wyizolowania niukleama nie jesit dziś w stanie zaąpokoić wszystkich potrzeb swych członków, nie jest bowiem w sttande pełnić wtietLu funkcji; gwarantować pomocy w chorobie i starości (gdy państwowe czy społeczne instytucje opiekuńcze zawodzą lub gdy się nie chce z nich korzystać), rozładowywać wszelkich napięć emocjonaMych kumulujących się w warunkach życia i pracy w społeczeństwie masowym i zatomizowanym:, wychowywać młodego pokolenia bez czynnego udziału pokolenia starszego.
Drugi aisjpekit omawianego ;tu procetsu przemian w s-trukturze zewnętrztnej rodziny dotyczy zagadnienia zmniejszania się l d c z b y dzieci w rodzinie dwu-pokoleniowej. Zjawd^o to ma wyraźny izwiązek ze

wispotmtniiatnymi proceistami przetniain w makrosltruktu-rach społecznych i łączy się ze zmianą stopy śmiertelności i stopy urodzeń. Z tego punktu widzenia wyodrębnia się cztery fazy rozwojowe ludzkości, otbejmo-wane ogólmym miiane'm wahań cyklu reprodukcji ludzkości^. Dła społeczeństw preindustriałnych char^tfkte-rysttycztna jeot wys.'oka stopa urodzeń i śmiertelności, gwarantująca stan tak Zwanej naituralnej równowagi między urodzeniami i zgotnatmi (stopa urodzeń waha się w granicach 40-45 na 1000 ludtności, stopa zgonów - 35 - 40 ma 1000 ludności). Wymikiem tego stanu rzeczy jest mały przyrost luidjności. Taki rozwój ludnościowy charakterystyczny był dla całych wieków, aż do końca XVIII wieku. Razem z -narastaniem procesów m-dus)triatMzacyjtn'0-turbanizacyjnych następuje poprawa warunków zidrowotmych, podnosi się ogólny ;s(tan higieny, ulegają poprawie warunki bytu ludności, co prowadzi do zmniejszenia się śmiertelności niemowląt i przedłużenia przeciętnej długości życia człowieka. Przy stale jeszcze utrzymujjącej -się wysokiej stopie urodzeń maleje śmiertelmość, a przez to zwiększa się ogólna liczba ludności. Stopa urodzeń niejednokrotnie przewyższa nawet dwukrotnie .s!topę zgonów. Należy podkreślić, że sytuacja taka jesjt znamietnna idla .spo-łeczeńlsttw eurotpej-skich do końca itrzeciej ćwierci XIX wieku i niektórych Sjpołeczeńsltw wtspółczesnych zinaj-dujących się w fazie rozwoju gospodarczego. Określana jest ogólinym miainem ekslplozji demograficznej. W trzeciej fazie następuje idaliszy .spadek śmiertelności i za-czytna ,siię zminiejjszać także stopa urodzeń '(śmiertelność spada z 20 do 10 zagonów na 1000 1-uidiności, stopa urodzeń - z 40 do 20, a nawet 15). Koarisekwetnciją tego
deHo popołazione mo^dźaie, Roma

231
 

stanu rzeczy jest osłabienie zaznaczającej sdę w okresie poprzeidniim eksplozji demograficznej. Zmniejszenie się stopy uroidzeń jest wynikiem: -niekorzystnych warunków mieszkaniowych w miasitach i osiedlach; wysokich kosztów utrzymania i wychowania dziecka, które już nie zarabia samo ma siebie, ale musi ibyć utrzymywane przez riOjdziców; dążenia do wyższej stotpy życiowej, którą właśnie wyznacza liczba {posdaidanych ptrzez rodzinę dzieci; odkrycia i upowszechnienia możliwości kierowania płodnością; emancypacji sipołecznej i zawodowej kobiet, nastawionych niie tylko <na dom i rodzinę, ale coraz bardziej na własne uniezależnienie, sukcesy zawodowe i rozwójj osobistych uzdolnień. Te wszystkie okoliczności sprzyjają rozwojowi szczególnego typu mentalności niechętnej dziecku i dzietności rodziny 26 Następuje zatem powohiy spadek przyrostu natu-rałnego, ale nie ma jeszcze wyraźnego zahamowania procesów reprodukcji ludności. Następuje to dopiero w ostatniej, czwartej fazie rozwojowej - przede wszystkim w krajach rozwiniętych - zaznaczającej się w drugim ćwierćwieczu obecnego Stulecia. Jest to tak zwana faza nowej równowagi (niestałej) między urodzeniami i zgonami, przy niskim poziomie jednych i drugich. Wprawdzie urodzenia (10 - 15 na 1000 ludności) przewyższają zgony (5 - 10 na 1000 ludności), coraz częstszym zjawiskiem jest jednak spadek współczynnika reprodukcji tnetto poniżej jedności, co nie gwarantuje utrzymania stanu liczebnego ludności na poziomie równowagi demograficznej.
W skali mikrospołecznej omówione 'tu procesy przemian demograficznych prowadzą do zmniejszenia się przeciętnej liczby członków w rodzinie, przede wszystkim zaś do upowszechnienia się rddzitny małodzietnej.
s" Zob. P. C. Beltrao, Soc:o!opM, s. 52.
232

Trzeba przy tym pamiętać o przedłużeniu się przeciętnej długości życia ludzkiego. Qd początku okresu przełmian demograficznych do chwili .obecnej przeciętna długość życia podwoiła się. W Europie Północtnto--Zachodniej przeciętna długość życia mężczyzny wy-
Tabl. !. Rodziny według liczby dzieci w Wielkiej Brytanii


Liczba dzieci w rodzinie

Lata

0

1-2  [  3-4

5.9

ponad 9



Liczba rodzin (w procentach)

1875

8,3

12,3

18,1

43,4

17,7

1895

9,9

23,1

25,8

34,0

7,2

)925

16,1

50,6

22,1

10,6

0,6

Mf Rr;;a;n,"Papersofthe
Źródło: G. Grebenik, 7* Koya) Comoiision on Foputation" 1936: t. VI, s. 3.
Tabl. 2. Przeciętna liczba dzieci w rodzinie




Kraje





1790

1880 j 1890

1900

1910 ) 1920

1930

1940

1950

Francja
Norwegia

-

3,4 8

-

3,3 4-5

-

2,9
2

2,6

2,3

2,3

Stany Zjednoczone  5,7

-

4,9



3,6

-

:



-

Źródło: G. Grebenik, 77:e 71rew^aH<sf Royal Commision on Population" 1956; t. VI, s. 3.
nosiła w 1840 roku 40 lat, a w 1970 - 70,5 roku, dla
kobiety odpowiednio: 42 l 75,8. Z interesującego nas punktu widzenia oznacza ito zminiejBzenie 'Stię liczby widów i umieralności matek będących jeszcze w wieku rozrodczym, co w konsekwencji winno się przyczyniać do zwiększenia płodności małżeńskiej. Wiinna temu również sprzyjać tendencja obniżania się przeciętnego wieku 'nowożeńców, zaznaczająca się już w idrugiej połowie ubiegłego stulecia. Wzrostowi liczby dzieci w rodzimie powinna wreszcie 'sprzyjać zjminiejiszająca 'się śmiertelność niemowląt, która dla Europy Zachotdniefj
233

^-
wynosiła w 1800 roku - 30%, w 1900 - 15'/9, w 1950
Zatem, skoro przeicietna rodzina okresu preiindugtria-llizacjl mogła iliiczyć na to, że dochowa do wieku zdolności zawodowej 4-6 [dzieci, to obecnie dochować by mogła 8-10 dzłeci. Oczywiście, gdyby nie wchodziła w grę świadoma kontroja urodzeń, nie znana w tamtych 'Warunkach. Ale, żeby dochować te 4-6 dzieci do wieku dojrzałego, ówczesna przeciętna matka musiała urodzie 10 -12 dziiepi i 14-15 razy zajść w ciążę. Był to kres imożMwości fizj^ogieznych kobiety. W obeicnych wartuinkaich zdrowojtpiości ii przy obecnej stopie gmier-tełności niemowląt, małżeństwo przecięttne, .nie stosując żadnych środków zapobiegawczych, nie płanujące urodzeń i przyjfmująfce każdą ciążę^ miiałołby ponafd '10 dzieci, spośród których w zaisajdziie wszyjs^kie dożywałyby wieku doljirzałości zawodowej, a więc i wieku rozrodczego. O ile przedtem jdła utrzymania równowagi demograficznej kraju, każda kobieta mulsiała przeciętnie rodzić 8-9 dzieci, to dziś wystarczy, że urodzli średnio 2,2 dziecka ss. Taka też upowszechniła się przeciętna wieHkosć wis}półcz'esnej rodziny induiatriallnelj, zmieniająca w sposób zasajdniiczy - wraz z zanikiem wielo-pokolaniowości - demogaraficzną strukturę rodziny.
. Procesy przeobroże^ to
Przemiany w wewnęjtrznej strulk:turze r:ddziny można rozpatrywać w trzech aspektach, a .mianowicie: w
aispekcie -zmiany pozycji i ról małżonków oraz
^ P. C. Beltrao, AłMtMsi, s. 86.
^Zdb. P. Vi)ncemt, La faw^He moł-ma!e, "Popułatioń' 1,960: t. 5, nr 2, s. 291.


pozycji dziecka w rodzinie, proceisu indywidualizacji rodziny i autonomizacji jejdnosltki w rodzitLie, zaniku tradycyjnych, instytucjonalnych form małżeństwa i rodziny na rzecz związku przyjaźni opartego na inter-inatMzaCiji wartości i norim rządzących zachowaniami członków rodziny i decydujących o je)j sjpójności^^. Pieriwiszy kierunek dwych przemian, obejmowany ogótl-ny!m mianeim demokratyzacji sjtosunków we-wnąjtrzrodzilnnych, dotyiczy bogatej sfery życia rodzinnego i sitan-owi ddzwierciedfłemie zmian ogółnych, jakie dokonują się w życiu dzisiejszych społeczeństw dążących do demokratyzacji stosunków społecznych i po-liitycznych. W odnieisiendiu )do życiia 'małżeńisko-rodzinne-go trzeba pamiętać, że zmiana roił i pozycji jednego członka automatycznie zmienia układ stosunków w całej grupie: dążności emancypacyjne żony .odbijają się na pozycji i rolach męża), awans społeczny dziecka oznacza zmianę jego powiązań wewnątiTiZrodźinnych, a przede wszystkim charakteru rellacji z roldziicatmi i rodzeńts]tiwelm.
Punktem wyjścia w analizie wspomnianego splotu uwarunkowań jest zmiana pozycji kobiety tną skujtek jej aktywizacji zawodowej poza dolmem i przejęcia części ciężairów utrzymania rodziny, dotychczas ponoszonych przez mężczyanę. Aktywizując się zawodowo kobieta jednocześnie wchodzi w życie społeczne, gospodarcze, polityczne i kuiltura[!n.e - a więc w ;te sfery, które dotylchczais były w zasajdzie udziałemi mężczyzny i pOjdsttawą jego prestiżu społecznego, a przez to i rodzinnego. W ten sposób zanika typ rodziny, w kitórej kobieta ima być wyłącznie zorientowana na sfetrę życia małżeńskiego i rodzinnego. Tendencja powyższa utrzymuje się do dnia dzisiejszego, a jej wyrazem są stale
!* Por. F Banhegyi, SocioMgża, s. 43 i natsit.



235
 

rosnące wskaźniki zatrudnienia kobiet, w tym przede wszystkim kojbiet zamężnych. Wskaźniki te osiągają w niektórych 'krajach nawet 45% ogółu zatrudnionych w gospodarce narodowej, nabdmiaist wśrótd kobielt zatrudnionych mężatki stanotwią zdecydowaną większość so. Ptroces ten jest konsekwencją faiktu oddzielenia się produkcji od rodziny i gospodarstwa domowego, stałe rosnących kosztów utrzymania i potrzeb rodziny, a także dążności emancypacyjnych samych kobiiet. Otóż przejście kobiety do pracy zawodowej poza domem zmienia jeij dotychczasową pozycję społeczną, wyznacza inną od dotychczasowej pozycję domową i inny stosunek wofbec męża. Z jednej strony, zmniejszyła się jej zależność od męża (i to mię tylko w.sferze materialnej, ale i osobowej) jako slkutek jej poszerzających się zadań pozatrodzinnych. Z drugiej natomiast, dowodząc swych możliwości zawodowych i .życiowych w tych sferach, które dotychczas przypisywano jedyniie mężczyźnie, kobieta sama nabiera pewności siebie, poczucia równości z mężczyzną zarówno w życiu społecznym, jak i rodzinnym. I na tej padjstawie kształtują się obecnie jej stosunki z mężem, dła którego staje się równą partnerką i 'to we wszystkich sferach życia społecznego i rodzinnego. To, ofczywiście, nie obniżyło jej rangi w rodzinie, gdyż nadal wykonuje dotychczasowe zadania domowe i rodizinne; dzieląc je częściowo z mężem dowiodła, że jej powołanie nie sprowadza się wyłącznie do rodzicielstwa, opieki naid dzieckiem i prowadzenia gospodarstwa domowego. Zamążpójście przestało być dla niej jedyną drogą i koniecznością życiową, a stało się sprawą walnego wyboru.
Dalszą podstawą zmiany charakteru stosunków mię-
s° Zob. A. Myrdal, V. Klein, Womełi/s Two RoZes. Home cmd Work, London 1968.

dzy małżonkami była rewizja dotychczasowych norm i praktyki w zakresie życia seksualnego. Zasadnicza
zmiana polegała tu na oddzieleniu 'życia seksualnego od prokreacji, uwolnieniu tej sfery życia małżeńskiego spod wszechogarniającego wpływu norm religijnych i dążności do traktowania go w kategoriach fizjologicznych potrzeb człowieka si. Sprzyjał ,temu wydatnie
Tabt. 3. Liczba rozwodów na 1000 małżeństw w latach 1900 i 1960
1900
1960
Kraj
1
USA                     j     75,3

259,0

Dania

30,0"

186,1

Francja

26,1

82,4'

Holandia

21,5-

57,7°

Niemcy

17,6

88,7*

Szwecja

12,9

174,6"

Belgia

11,9

70,4

Wielka Brytania

2,2"

69,5

' dane z 1910 r.;" dane z 1911 r.;' dane z 1958 r.; <* dane z 1959 r.;' Autor nie ujawnia sposobu obliczenia tej wielkości.
Źródto: W. J. Goode, WorM ReaołMKm on<7 Fami/y PaMer/M, New York 1963, s. 83
rozwój i upowszechnienie środków antykoncepcyjnych, czy w ogóle .metod regulacji poczęć, dzięki czemu kobieta została uwolniona od dotychczasowej obawy przed niepożądanym zapłodnieniem, a małżonkowie uzyskali możliwości świadomego kierowania płodnością. Daje to kobiecie szansę pełnej emancypacji także w sferze życia seksualnego. Zdaniem wielu autorów ta rewolucja iseksualna jest głównym czynnikiem zrównania kobiety z mężczyzną w małżeństwie i rodzinie ^.
Por. F. Banhegyl,
M. Mead, Matę and Femate. A 3tt<d^ o? th,e Sexes :M WorM, New York 1958; por. też: H. T. Christensen, Reiaiion bettueen, the Spouses, w: Les fam.:Hes a Tage de fes-pace, Rio de Janeiro 1863.

236
237
 

Niezależnie ojd różnych opitnii na ten temat, nie można jednak nie dostrzegać wiaLu neigatywnych a:.spekjtów (przybierających niejednokrotnie nawet postać wypaczeń czy wynaturzeń) owej rewolucji sek-sualinejj, w wyniku której została oddzielona sfera zachowań seksualnych od sfery protkreacji. Wchodzą tu mianowicie w grę upowszechniające się zjawiska zdrady małżeńskiej, walnej miłości, a przede wszystkim rozpadu małżeństwa.
Wzrostt liczby rozwodów wzmaga upawszechniainie się tak zwanej połijgamii sukcesywnej. Pierwiszy związek trakjtuje się niejednokrotnie jako swego rodzaju próbę i przygotowanie do następnego. Chęć zawarcia następnego związku staje się coraz częściej przyczyną rozwiązania poprzeidniego małżeńsjtwa. Zdaniem R. Hil-la drugi związek ,"zbiera owoce pierwszego", następne małżeństwa wykorzystują doświadczenia zdobyte w poprzednich. W tym gromadzeniu doświadczeń na 'pierwsze miejsce zawsze wysuwa iSię sfera zachowań seksualnych. Badane przez tego autora rozwiedzione i powtórnie zamężne kobieity odpowiadały, że w drugim i następnym związku odpzuwają nieporównanie więcej zadowolenia seksualnego (92°/o odpowiadających), i że pierwszy związek ułatwił im powodzenie seksualne w następnym (84"/o).
Jest rzeczą zrozumiałą, że w takiej sytuacji zupełnie inną rangę uzyskuje więź uczuciowa małżonków. Przez wieki mężowie łączyli swe oczekiwania wobec żon z nadzieją urodzenia im dzieci, dobrym ich wychowaniem, a przede wszystkim pomocą w gospodarstwie domowym. Była to w^ąc sfera zewnętrzna. W sferze wewnętrznej oczekiwaniia łączone były z posłuszeństwem i podporządkowaniem, kjtóre przytłaczały prawdziwe uczucia miłości. Niewiełe tu było miejsca na partnerstwo duchowe, pełne wzajemne oddanie się w
238

mdłości. Uczucie i 'miłość miały dopiero przyjść z czasem w małżeństwie i z tej przyczyny były niiejednokro-tnie traktowane jako jego dopełnienie, a nie podstawa. Ildeał miłości romantycznej, pełnej uczucia i uwielbienia dla partnera to dopiero efekt owych procesów przemian społeczno-kul;turowych i oczyszczania się małżeństwa tz całego balastu "przyziemności". Wtedy też zaczyna się na szerszą iskalę ów kuM kobldty, dający zapewne samym kobietom wiarę w siebie i isprzyjający ich narastającym aspdraejam osobistym i zawddo-wyjmss. Cały ten proceis narastania znaczenia miłości w małżeństwie, wyrównywania się pozycji społecznej i rodzinnej mężczyzny i kobiety, musiał doprowadzić-do odformailizowatnia stosunków małżeńskich, pogłębienia znaczenia więzi uczuciowej zarówno w powstawaniu, jak i trwaniu małżeństwa oraz uczynienia jej normą codziennych stosunków małżeńskich i rodzinnych. Nde można ;tu jednak-nie dostrzegać także i inmelj jeszcze tendencji. Otóż narastammi znaczenia kobiety w społeczeństwie i zmianie jej pozycji w rodzinie towarzyszy zarazem tendencja maslkułijnizacji kobiecy, -Która teraz chce we wszystkim dorównać mężczyźnie, dowieść swej równości zarówno w sferze ekonomicznej, sjpołeczno-tpolijtytcznej, jajk też seksualnej. Wysiłek ten podejmuje wibrew swej konstrukcji ipsychofiizycanej, a przez to często ze strajtą dila wiełu jednocześnie podejmowanych .ról, a także dila rozwoiju właisnej osobowości. Znaczenie proiblemu narasta tym bardziej, że owa tendencja madkulinizacji kobiety pociąga za sobą z konieczności zjawisko femdnizacji mężczyzny, który staje się jakby coraz mniej "męski", podejmując takie rołe, Morę tradytcja odwiecznie łączyła z kdbiełtą i jej
" Zdb. E. Sułłerot, La femwe dans !e mołłde modernę,
-Paris 1970.  . ^ :^^.^..,.'; Y^^ :'^ \*' .-.:-=..  . .^'. ' -""',,< -^ .-:- ',.-'

właściwościami. Ujawnia się to już w saimyim procesie wychowania i kształcenia, przygotowującego chłopców do ról uznanych dotychczas za kobiece, w upowszechnianiu nowych form zachowań kulturowych i w spo-łeczno-kulturowym kształtowaniu ról kobiety i mężczyzny.
Wszystkie powyższe okoliczności prowadzą więc także do zmiany pozycji mężczyzny w społeczeństwie i rodzinie. Jego hegemonia opierała się na ogólnym pater-naliistycznym nastawieniu, teraz zastępowanym nastawieniem matemaliatycznym. Ze względu na swe cechy "męskości", mężczyzna był wyłącznym nosicielem władzy i autorytetu rodzinnego, a więc decydował o wszystkich ważniejszych .sprawach, reprezentował rodzinę na zewnątrz i to bez względu na jego cechy indywidualne i kwalifikacje. Pozycja mężczyzny w rodzinie uległa zmianie ze względu na dwa zasadnicze momenty: a) miejsce pracy zawodowej zostało oddzielone od domu i rodziny, przez co zmniejszył się czas jego obecności w rodzinie, został wciągnięty w sferę problemów i układów pozarodzinnych, zawodowych, a to wszystko w dużej mierze wyłączyło go duchowo z rodziny; jego odpowiedzialność za rodzinę często sprowadza się do sfery materialnej, sprawy wewnętrzne rodziny przekazał kobiecie - żonie i matce; b) w tym układzie kobieta została zmuszona do przejęcia wielu funkcji domowych, w tradycyjnych warunkach realizowalnych przez obecnego w domu męża i ojca, przez co wzrosła jej pozycja domowa i rodzinna. W nowym układzie ról ona stała się centralną postacią w rodzinie - tym bardziej, jeśli częściowo dźwiga z mężczyzną ciężar utrzymania rodziny. Ze względu na te okoliczności mówi się nawet o nowej formie matriarchatu ery industrialnej. Pozycję mężczyzny w rodzmie podnosi dopiero konieczność jego włączenia się w prace domowo-rodzinne ze
240

względu na aktywizację zawodową kojMety i jej ograniczania czasowe.
241
Drugim nurtem omawianego tu procesu demokratyzacji życia rodzinnego jest zmiana pozycji dziecka w rodzinie, wyrażająca się w jego nowych rolach domowo-rodzinnych, zmienionych relacjach zro-dzicamii, a przede wszystkim w innym niż dotychczas miejscu zajmowanym w hierarchii wartości rodzinnych. Prtzez całe wieki dziecko było ^wplecione w obowiązujący system hierarchicznej zależności rodzinnej i traktowane przez rodziców w sposób utylitarny. Jak wiadomo, w rodzinie greckiej i rzymiskiej dzieci stanowiły własność ojca (głowy rodziny), który posiadał w stosunku do nich praktycznie nieograniczoną władzę. Ojciec decydował o tym, czy nowonarodzone dziecko ma być przyjęte do roldziny; także jego dalsze losy życiowe - włącznie z założeniem własnej rodziny - były wyznaczane decyzją rodziców. Nie znaczyło to, że dzieci nie były przez rodziców kochane, jednak z punktu widzenia pratwa podlegały one wspomnianej nieograniczonej władzy ojca. W okresie feudalizmu nieco maleje owa wszechpotężna władza rodziców nad dzieckiem, którego prawa do życia i rozwoju fizycznego i moralnego broni chrześcijaństwo. Niemniej jednak jest ono traktowane w kategoriach ekonomicznych - jaiko siła i pomoc rodzicom w gospodarstwie, jako czynnik powiększający stan materialnego posiadania rodziny i jako opieka dla rodziców na stare lata. Funkcjona-wanie gospodarstwa rolnego, rzemieślniczego, potem ro-zwój manufaktury i pierwsze kroki stawiane przez kapitalistyczną produkcję {przemysłową, wymagały ludzkiej siły roboczej. Dziecko od lat najmłodszych stanowiło zatem ważny czynnik w systemie gospodarczym rodziny i społeczeństwa. W społeczeństwach agrarnych rolę taką pełni do dnia dziisiejiszego. Warto
M Socjologia małżeństwa i rodziny

przy tyim pamiętać, że zarówno z punktu widzenia jego przydatności zawodowej, jak też odpowiedzialności karnej nierzadko było traktowane na równi z dorosłymi. Było to efektem nieznajomości biologicznych i psychicznych praw rozwoju dziecka, zakresu jego potrzeb oraz skali możliwości. Okoliczności te współwystępo-wały z narastającymi poitrzebaimi ekonomicznymi rodziny czy potem wynaturzeniami sysitemu wczesneigo kapitalizmu.
Zasadnicza zmiana w tym zakresie zaczyna się zaznaczać przy końcu ubiegłego stulecia, jest urwarumkowa-na licznymi czynnikami i obejmuje co najmniej kilka aspektów. Przede wszystkim, dziecko przeszło z peryferii życia rodzinnego w centrum wartości rodzinnych. Zrozumiano jego psychiczne potrzeby, prawa rozwoju, a zwłaszcza warunki prawidłowego rozwoju. W zasadzie zanikł już schemat myślenia, w którym patrzono na dziecko jako na pomniejszony model człowieka dorosłego. Zdano sobie w pełni sprawę ze swoistości jego cielesnego i duchowego rozwoju. W sferze emocjonalnej następuje intensyfikacja więzi łączących rodziców z dziećmi; dziecko przestaje być traktowane w kategoriach ekonomicznych, a zostaje uznane za wartość dla siebie. Jego zależność od rodziny zostaje poważnie ograniczona ze względu na postępujący proces specjalizacji instytucji wychowania i kształcenia, opieki lekarskiej i rekreacji. Rodzina przestała być jedynym i wyłącznym środowiskiem kształtującym rozwój i perspektywy życiowe dziecka. Z drugiej strony - ze w;zgłędu na wydłużający się okres kształcenia ogólnego i zawodowego - przedłuża się czas zależności idziecka od rodziny. Zależność ta obejmuje zarówno .sferę materialną, jak i duchowa, instytucjonalizacja i formalizacja procesów wychowania i kształcenia rodzi bowiem konieczność rozwoju w rodzinie całej
242

' '  . '.'^^:
gjfery uczuciowej dziecka i za.spokoj'enia jego potrzeby miłości - sfera ta, jak wiadomo, wymyka się Wszelkim oddziaływaniom instytucjonalnym, żadna z instytucji nie jest w stanie objąć jej swym wpływem 34.
Niemała też nastąpiła zmiana w pojmowaniu rodzicielstwa, które teraz trakituje się jako szczęście oso-biSte rodziców, a nie dopust Boży, mniej jako ciężar i obowiązek (nawet kompensowany tą okolicznością, że dzieci stanowiły potrzebną siłę roboczą) a więcej jako wartość z wyboru. Zajmowanie się dzieckiem,, jego pielęgnacja stają się dla matki czynnością radosną i uszczęśliwiającą, mniej zaś wymuszoną i Obojętną, tym bardziej że rodzi w swym dłuższym obecnie życiu małżeńskim bez porównania mniej niż dawniej dzieci, a te, które rOdzi są w zasadzie chciane i planowane. Samo dzieciństwo uzyskało przy tym zupełnie inny wymiar. O Hę dawniej było 'traktowane jako niezbędny i ciężki okres przejściowy w życiu człowieka, dziś zyskało samo w sojbie ważne znaczenie zarówno dla rodziców, jak i samych dzieci. Wychowujący rodzice traikitują swe roHe w spotsób bardziej świadomy, zasadniczy, a nie oikaizjbnalny, widzą ich ratngę wśród innych ról mał-. żeńskich i rodzinnych. Celem wychowania przestaje być narzucanie wzorów zachowań, jest nim natomiast pełne wprowadzenie dziadka w kuMturę społeczieństwa, bezkonfliktowe włączecnae go w życie społeczne i dlatego dawne metody autorytatywnego wychowania ustę-pują metodom deniokratyczny)m, nastawionym na indy-wUdualność dziecka, wykorzystującym w większym zakresie wyniki wiedzy psychologicznej i pedagogicznej o prawidłowym przebiegu procesu wychowania. Satm okres wychowania i kształcenia systematycznie

jel, The FamMy tmd ProMems of Ado-
[ew York 1854, s. 325 i nast.     ;- ń
M*
243

się wydłuża - tego bowieim wymaga współczesna cywilizacja techniczna, znika dawna chęć jak najszybszego wprowadzenia dziecka w życie zawodowe (nie wymagające szczególnego przygotowania), by przynosiło materia!lną korzyść rodzinie. Dziś przeciwnie, świadczenia materialne rodziców na rzecz dziecka trwają do późneigo dkre'su jago kształcenia zawodowego, a nawet tnie kończą się w pierwszych latach jego usamodzielnienia życiowego. Pomoc materialna rodziców w ^urządzaniu się" już doiroisłych i zakładających własne rodziny dzieci jest zjawiskiem niemal powszechnym. Z tego wynika, że dziecko nie tylko nie stanowi dziś elementu przynoszącego rodzicom jakąkolwiek pomioc materialną, ale że z góry zakłada koniecizność ustawicznego świadczenia rodziców na jego rzecz, i to niezależnie od wieku czy okresu rozwojowego. W tym świetle oczywistą staje się teza głosząca, że dziś rodzina jest dla dziecka, że staje się ono celem i sensem rodzicielskiego życia.
Zmieniiotna pozycja dziecka w rodzinie i społeczeństwie wyraża się także w jeigo bogatszych dziś potrzebach materialnych i duchowych, a przede wszystkim w pełniejszym stopniu ich zaspokajania. O zrozumieniu tych pottrzeb świadczy chociażby gtale rozwijający się przemysł zaba!wkarski, rosnąca produkcja artykułów młodzieżowych i dziecięcych, ustawicznie dostosowywana do zmieniających się wymogów mody. Poza tym również kultura maisowa, uwzględniająca specyfikę potrzeb dzieci i młodzieży i nastawiona na ich zaspokajanie, dodatkowo świadczy o ogólnym nastawieniu współczesnego świata ma dziecko i przyznawaniu mu szczególnego miejsca w hierarchii uznawanych potrzeb i wartości. Dziś młodzież stała się znaczącą społecznie grupą z własną podkulturą, z którą zarówno rodzina, jak i społeczeństwo muszą się poważ-

nie liczyć. Społeczny prestiż młodzieży wzrasta przy tym z każdym rokiem.
.Następny kierunek przemian w wewnętrznej strukturze rodziny, określany jako wzmagający się stałe proces indywidualizacji, charakteryzuje się dwoma tendencjami: jedna z nich obejmuje zjawiska izolacji rodziny od szerszych społeczności, druga natomiast - procesy dokonujące się wewnątrz rodziny, a zmierzające do autonomizacji poszczególnych .jej
członków.
Rodzina tradycyjna była wpleciona w inne struktury społeczne, pełniła liczne funkcje, jej] normy i reguły postępowania pokrywały się z normami i regułami szerszej społeczności. Struktura społeczna szerszych grup, na przykład grupy państwowej, niejako powielała, odtwarzała strukturę rodzinną: układy rodzinne były jaikby żywcem przeniesione na szersze zbiorowości ^. Dzięki temu, że rodzina spełniała wiele funkcji, była praktycznie zespolona z licznymi instytucjami państwowym)! i kościelnymi. Miała tu miejsce wzajemna wymiana usług i działań. W związku z tego rodzaju układami rodzina mogła wywierać poważny wpływ na całość życia społecznego - jej zespolenie z instytucjami pozarodzimnymi stwarzało dogodną dla tego podstawę i okoliczność. Społeczeństwo preindu-strialne jako zamknięte, to znaczy cechujące się słabą siecią powiązań zewnętrznych, w dużejj mierze samowystarczalne, stwarzało warunki dla silnego zespolenia rodziny z całością życia społecznego, jej szerokiego dtwarcia na wszelkie kontakty i związki zewnętrzne. Na tytm tle owa sieć społecznych powiązań rodźmy i jej wpływów na liczne sfery życia społecznego stanowiła jak gdyby jej cechę naturalną. W społeczeństwie zamkniętym rodzina była otwarta.
ss Por. W. F. Ogburn, Wh,y the FcurMt^, s. 3.
245

*' Zo&. E. arch, w:
246
i Buirgess, , s. 264.
'  Nowy typ heterogenicznego społeczeńsftiwa jnduistrM-nego cechuje wi-eltka rucMiwość jego członków, liczne ^ ich powiązania zewnętrznie oraz anonimowość życia '*-'.. jednostki na tle przewagi styczności rzeczowych i więzi formalnych. Zmienia się zatem i dotychczasowa ranga oraiz miejsce rodziny w życiu społeczeństwa. Zmniejsza slię liczba i zaknes jej funkcjii co automatycznie oiznacza - 'zawężenie możliiiwości jej wpływu na szersze układy . społecizne. Ale z drugiecj strony słabnie też wpływ samego społeczeństwa na sposób myślenia i zachowania jego członków: normy społeczne d ptrawne, dawniej podbudowywane autorytetem rodziny, tracą ową siłę oddziaływania, jaką cechoiwały się w tradycyjnych układach. Rodzina ograniczona w swych fuinkctjach staje się- coraz bardziej zamknięta na szersze wpływy społeczne. Nie tylko uniezależnia się od społeczeństwa, ale nawejt broni się przed jego prze&Mżnypn wpływ^em. Tego wytmaga charakter potrzeb jej Cizłonków, szukających w domu rqdz&nnym swego rodzaju zacisza, w którym mogliby się bronić przed atakami przebogatych bodźców zewnętrznych, w jakie obfituje współczesne życie codzienne. Co więcej,, staje się ona zasadniczym czymnikietm^środowiiskiem zachowawczym dla wielu atakowanych przez [społeczne oddziaływania wartości i niejednokrotnie Stanowi poważną tamę przed wszechogarniającymi wpływami społeczeństwa, pragnącego urabiać jej członków na swój sposób. W społeczeństwie otwartym rodzina jest coraz bardziej zamknięta. Stopień tej zamkniętości wydaje się naraistać razem z nasilającym się wyobcowującym wpływem ztechnicyzo-wanego i zbiunoikratyzowanego społeczeństwa^. Drugi tnualt owego ogólnego procesu indywidualizacji
Probłems źw Fant:!!/ Rese-

rodziny łączy się z autonomizacją jej członków. W tradycyjnym tyjpie rodziny wszyscy członkowie byli zespoleni wokół wspólnego jej dobra, do którego powstania i wzbogacenia przyczyniali się awą pracą i służbą na rzecz rodziny. Initeresy osobiste poszczególnych członków musiały być zawisze podporządkowane całościowemu interesowi rodzinnemu, na którego straży stał system norm moralnych, presja środowiska oraz autorytet ojca. Wszyscy członkowie byli więc podporządkowani rodzinie, ale i od niej zależni, ona sama natomiast była zintegrowaną jednością. Nie była to jedność międzyosobowego związku, ale przede wszystkim jedność gospodarczc-majątkowa o dużym autorytecie apo-łeczno-morałnym. Rodzina - to był wspólny majątek, dom, pieniądze, bogactwo, a jednocześnie wartości moralne, tradycje dziedziczone razem z całą sferą materialnych przedmiotów z pokolenia na pokolenie. To był właśnie ów czynnik jednoczący, zespalający członków, kształtujący w nich ducha solidarności, wzajemności i zależności.
Ta zintegrowana jedność zostaje podkopana i zachwiana razem ze zmianą struktury społecznejj, gospodarczej i politycznej współczesnych społeczeństw. Na skutek rozdzielenia produkcji od rodziny, gospodarstwa domowego od zakładu pracy, rodzina przesiała być ekonomiczną bazą życia jej członków. W tych warunkach każdy jej członek musi się sam o siebie starać, sam sobie zabezpieczyć byt materialny. Rodzina nie mogąc gwaranitować .swym członkom pracy i utrzymania, stara się przede wszystkim przygotować ich do samodzielnego życia: umożliwia im zdobycie zawodowego wykszitał-cenia i mniej lub bardziej wystarczającego przygotowania, dzięki któremu będą później sami w stanie zabezpieczyć sobie warunki życia i rozwoju. Skoro rodzinny majątek stracił dawną rangę i znaczenie, po-
247

sagiem - i to zarówno dla chłopców jak i dziewcząt - staje się zawód ii przygotowanie życiowe. Trudności rodziny w gwarantOwamiu materialnej pomocy i opieki tym członkom, którzy ze względu na wiek czy stan zdrowia nie są w sltanie isatmi się utrzymać, rozwiązuje pańlstwo poprzez rozbudowywany system opieki społecznej i instytucje zabezpieczenia społecznego. Dawna funkcja opiekuńcza rodziny traci więc nie tylko swą materialną bazę, ale też raciję bytu. Jeśli starzy, chorzy, niedołężni czy niezdolni do pracy członkowie rodziny nie korzystają w pełni ze społecznego systemu zabezpieczenia, to i tak - ze względu na stale rozbudowywany system świadczeń materialnych ze strony pań-sltwa i organizacji społeczno^ubeąpieczeniowych - nie sitanowią oni dla rodziny szczególnego ciężaru, któremu nie byłaby w 'stainie sprostać. Nawet w tych warunkach pozostają oni bardzo często na "własnym utrzymaniu"; w każdym razie nie ekonomiczne czynniki leżą u podstaw ich pozostawania w ramach rodziny pochodzenia czy rodziny wielopokoleniowej. -Zasadą j^est, że gdy nawet wspólnie zatmieiszkują, to prowadzą oddzielne gospodarstwa domowe. Zanika zatem prawie w zupełności podjstawa wzajemnej zależności, a więc i potrzeba wzajemnego podporządkowania.
Iinnyłm czynnikiem w dużylm stopniu osłabiającym ową zintegrowaną jedność rodzinną jesit charakter współczesnego życia w miejskiej cywilizacji przemysłowej s?. Członkowie rodziny - ze względu na wykonywane funkcje zawodowe i społeczne - wchodzą w zupełnie inne środowiska zawodowe, towarzysMe, własne kręgi znajomych, kręgi zainteresowań, wyoibco-wując się tym samym ze wispólnoty rodziinnej. Czas spędzany dawniej wspólnie w rodzinie obecnie zostaje
" Ibid., s. 272

*,''-f '   "       -''  ^'^	^A;r^-pr-^-^^r-^-^^i^\
laredukowany do minilmum. Poza Wispóltną kolacją : w dzień powszedni czy wspólnymi posiłkami w nie- i dzMę i święta, pozostaje czaseim szansa wispólnego spę- ^ dizenia urlopu. Gdyby nie telewizja, dom rodzinny :' coraz częściej przybierałby charaitater miejsca, do kto- ^ rego przychodzi się jeść i spać. Przy braku głębszych więzi emocjjonalinych w zasadzie spełnia on tylko te
funkcje.
Wszystkie powyższe okoliczności, sprzyjające proce^ so)wi autonomizacji jedntotstek w rodizinie, nie są jednaik w sltanie w zupełności podkopać jej wspólnotowego charakteru. Przestając być jednostką gospodarczą, rodzina we współczesnych warunkach ma szansę bycia jednością duchową; miejsce więzi przedmiotowych zaj-miują więzi osobowe, intymne, niewątpliwie głębiej niż poprzedhie zeiąpailające ze sobą członków rodziny. Jest to jednak imny typ Wispółnotty, nie obejmującej tak wszechtstronnie swych członków i dopuszczającej nawet duży stopień ich indywidualizacji i autonomizacji!, dzięki której mogą się - jako niezależni - czuć sobą, a nie przede wszyjstkim członkami rodziny. Ta ostatnia ma dla nich znaczenie i wysoką rangę, ałe ze względu na więź uczuciową i stosunki emocjionalne. Ów intymny charakter stosunków i poczucie jedności rodzinnej utrzymuje się dopóty, dopótki nie zostaną dotknięte, zagrożone indywiidualne iinteresy poszozególhych członków rodiziny.
Trzeci kierunek przemian w wewnętrznej strukturz-e rodziny obejmuje te zjawiska i sfery zachowań jej członków, które dowqdzą faktu internalizacji warjtości i snortm odnoszących się do życia małżeńiskio-ro-s. Omawiając to zagaidnienie, trzeba wyjść od

249
 


stwierdzenia, że nastąpiła we współczesnym społeczeństwie daleko idąca instytucjonalizacja i fo-rmalizacja łudzkich zachowań. Poprzez tę formalizację iS[połeczeń-stwo dzisiejsze usiłuje narzucić swym członkom gotowe wzorce myślenia i działania i za pośrednictwem różnych instytucji i organizacji wymuszać dch przestrzeganie. Jefdnocześnie w świadomości współczesnego człowieka rodzi się niechęć do formalizacji zachowań i zanika wola podporządkowania się gotowym schematom na rzecz dobrowolności, osobistej chęci, własnej inwencji i niekonwencjonalności. W odniesieniu do ży:ia małżeńsko-rodzinnego tendencja ta zostaje objęta ogólnym pojęciem partnerstwa, przeciwstawiającym się tradycyjnym formom podporządkowania i zniewolenia w rodzinie typu instytucjonalnego. Idzie tu przeto o internalizację tych reguł, norm czy nakazów, które dawniej były narzucane małżeństwu i rotdzinie z zewnątrz, a ich przestrzeganie strzeżone instytucjonalnie. W obecnym procesie przemian rodziny słabną więc pierwiastki instytucjonalne, a umacniają się grupowe, takie jak: intymność, bezpośredniość, nieformalność, wewnętrzne poczucie obowiązku i odpowiedzialności itp. Dokonują się tu zmiany jakościowe: rodzina jako jedność biolo-giczno-gospodarcza przeobraża się w grupę osobowo i uczuciowo zespolonych jednostek. Wyzbywa się przy tym zewnętrznych, instytucjonalnych form i wpływów na rzecz wewnętrzno-o&ołbowego zaangażowania wszystkich członków, gwarantującego im pełny rozwój osobowy, a grupie rodzinnej wewnętrzną spójność i funkcjonalność.
Znami amerykańscy socjologowie rodziny (Parisons, Bałeś, Ogiburn, Burgess) podejmując teoretyczną analizę procesów przemian zachodzących we współczesnej rodzinie, sprowadzają ją w zasadzie do stwierdzenia

typu uogólmiajjąicego. Stwierdzenie to głosi, że rodzina epoki industrialnej przeobraża się z instytucji w zwią-zdk partnerski, w którym rośnie ranga funkcji osobowych, systematycznie i nieodwołalmiie wypierających funkcje inistyjhucjónailtne. W preindutstriailnej fazie in-^tyłtucjonalłnej rodziny zachowania członków były regulowane prawem, normą religijną, obyczajem i na-cislkieim opinii zbiorowości lokalnej, podczas gdy w związku partnerskim naczelną rolę od)gry!wa wzajemne uczucie i porozumienie. To partnerstwo małżeńskie i rodzinne nie jest do dnlia dzisiejszego etapem zamkniętym, ale stanowi stale niezrealizowany i ustawicznie pogłębiający się proces. W tym ciągłym procesie rodzina systematycznie wyzbywa isię nieistotnych dla niietj zadań, nastawiając się na pojtrzeby oso)bowe jej członków. Zaznacza się więc przewaga funkcji osobowych, to znaczy takich, które służą wzajemnemu uzupełnianiu się męża i żony, rodziców i dzieci. Tym, oo dziś najbardziej ze społecznego punktu widzenia liczy slię w rodzinie, jest przede wiszyistkim jefj zdolność do formowatnia osojbowości swych członków i przeciwdziałania ich społecznemu wyobcowaniu.
Dla bandziej wyraźnego przeciwstawienia sabłe owych dwóch typów rodziny badacze posługują się pewną komsttrukcją metodologiczną. Potlega ona na aikcentowaniu przede wszy^tkiim tego elementu, który wydaje się być najbardziej znaczący w danej rzeczywistości, forimułowafniu go w sposób eklstremalny i sito-so<wa.ni)u tak przygotowanego schemaitu do ppisu konkretnych faktów. Dzięki takiemu poidejłściu metodologicznemu mogli wyodrębnić wiele przeciwstawnych sobie cech modelowych rodziny tradycyjnej - instytucjonalnej i współczesnej - partnerskiej. Miożna je przedstawić w postaci następującego zestawienia: -

25!
250
 

Cechy rodziny jako związku partnerskiego
Cechy rodziny jako instytucji
1. autorytatywna
1. demokratyczna, egalitarna
2. niestała, nietrwała
3. laicka
4. miejska
5. mobilna
6. spójna wewnętrznie
7. oparta na małżeństwie z miłości
8. nastawiona na ekspresję osobowości swych członków
9. pełniąca głównie funkcje osobowe
10. nastawiona przyszłościowo
11. integralność jest rezultatem wzajemnego uczucia i wewnętrznego zespolenia męża i żony, rodziców i dzieci ^
2. stała, trwała
3. sakralna
4. wiejska
5. stabilna
6. pełna konfliktów
7. oparta na małżeństwie z rozsądku
8. podporządkowująca osobiste interesy członków interesowi rodziny
9. zdominowana przez funkcje instytucjonatne
10. konformistyczna wobec tradycji
11. zachowująca integralność dzięki normom tradycyjnym, poczuciu obowiązków i presji opinii publicznej
Do pierwszego typu rodziny jako instytucji kwalifikuje się patniarchalna rodzina poszerzona (współcześnie jeszcze występująca), wyposażana we władzę opartą na zwyczaju i obyczaju, religii i prawie, a charakteryzująca się zupełnym podporządkowaniem po-szcizególinych członków rodzinie i jej głowie. Nietrudno zauważyć, że współczesna rodzina demokratyczna zbliża się najbardziej do idealnej konstrukcji rodziny partnerskiej, w której członkowie cietszą się wysokim stopniem swobody, a jednocześnie są zespoleni więzami uczuciowymi, pokrewieństwa i wspólnoty interesów w pełni uświadomionej przeiz wszystkich członków rodzimy. W ostatnich dziesiątkach la)t rodzina w społeczeństwie przemysłowym przeobraża się z typu patriar-chalnego, z dominantą władzy i autorytetu ojca, w typ
P. c. Baltrao, RocżoZo^a 13. 3:2.

demokratyczny, w którym wszyscy człon domi ciążących na nich obowiązków i przysługujących im praw. Równolegle do tej ewolucji następuje zmniej szenie się liczby członków w rodizinie. Zewnętrza czynniki, sprzyjające do niedawna trwałości małżeń stwa i rodziny - nacisk morm religijnych, norm aby czajowych i presja opinii publicznej - teraz przestaj; w zasadzie działać. Trwałość związku małżeńskiego za leży bardziej od więzów uczuciowych, zgodności cha rakterów i wzajemnego oidc żucia przez małżonków wspólnoty initeresótw rodzinnych.
Klasycznym dziś przykładem rodizmy partnerskie; jesit współczesna rodzina amerykańska (zresztą, nif tylko amerykańska: badatnia ujawniają bowiem upow-szechniainie się tego typu rodziny także w uprzemysłowionych i zurbanizowanych krajach Europy) opisana przez E. W. Buirgessa i H. J. Lopke'a w pracy pod znamiennym tytułem Th,e FamiZ^. From Jn.stitMtio% CowpawioTM^ip, a wydanej ;po raiz pierwszy w 1945 r ku. Partnertstiwo jest tu uznane za centralną warto; w życiu małżeńsko-rodzinnym i to zarówno pomiięd: mężem i żoną, jak i rodzicami i dziećmi. Zawarć związku małżeńskiego poprzedzają stolsunki oparte m przyjaźni przechqdzącei w miłość narzeczeńslką. "Chc dzenie ze sotbą" traktuje się jako otkrejs badania zgoć ności charakterów, poczuicia wzaj-emności interesów zdolności zrozumienia paTitnera, o)dczucia emocjonalna Współzależności i uzgoidnienia uiztna-wanych gutstói i warttiości. Małżeńsitwo apiera się na mdłości i zgodnoś ci charakterów kobiety i mężczyzny. Małżonkowie po siadają jedno lufb więcej dzieci, które są otaczane szcze góilną opieką i wychowywane zgodnie z wymogami na ukowymi pedagogiki, akceptującej daleko- pąsu: sw<ołbo)dę w postępowaniu z dzieckiem i konieczność rozumienia wychowawcy z wychowankiem. O

252
 

troszczy się o dom i funkejiotnawaniie wszelkich urzą-^ dzeń gospddaristiwa domowego, maitka natomiialsit wyko-] nuje drobne prace domowe i wtspółuczestnicfzy z ojcemj w zagwafraintow^ntiu materialnego bytu rotdimnie. Wszel-j kie decyzje są podejmowane zgodnie, po uprzednłma wzajemnym porozumieniu - rodzina jest więc małąa demokracją, je!j kolebką. Związek małiżeński charak-Ę teryzuje się trwałością, małżonkowie bowiem są peł-g ni wiary w siefbie i wobec siebie, a tną zewnątrz za-^ wtstze ołkazują obl^icze zgodnej rodzitny. Trwałość zwiąże! ku opiera się na wzajemne)] atrakcyjności partnerów, troszczących się ustawicznie o wzajemne przypddoba-nie, o właisne szczęście osobiste i szczęściie pairtn'era, które ma dominować najd Obowdązkiejm, powinnością zgodnie z zasadą, że nie człowiek jest dla małżeństwa, ałe małżeńisitwo ma stanowić sizansę dla człowieka. Stąd przewaga eklspreisji osobowości partnerów jw małżeństwie najd koniecznością ich podporządkowania się zadaniom i trudom życia rodzinnego. Małżeństwo partnerskie łatwo więc daje się przeciwstaiwić tradycyjnemu małżeństwu typtu instytucjonalnego*", w 'którym konwencjonaTność, pddpotrządikowanie, duałiztm ról i impersonailny charaikter stosunków małiżeńsko-rodzm-nych, akcentujących raczeij pokrewieńistwo i in,t.etres niż uczucie, dominowały nad ujawnionymi wyżej cechami charaikfterystycznymi sdła związku partnerskiego. W tym OstaJtmim niezależność i autonomia małżonków utnzy^t mMje ,się poza ich powiązaniami z szerszą rodziną i instytucjami życia społecznego. K'onwencjonalność w Sjprawaeh publicznych nie musi przecież iść w parze
M Porównania tego dokonał E. W. Burgess w zwięzłym ;3ó6tykule CołńpammsMp Marriape tu the Ułtited Ntates, w: Re-^ $, B. 1^9-88.

z niekanwencjonalnością w spraiwach prywatnych. Zm'O-dy&koiwane w;zory życia domowowroidziiininego harmonii-zujją ,z przyjętymi w społeczeństwie formaimi współżycia międzyluidizkiego. W tym świetle małżeńisfttwo partnerskie wydaje się być syntezą wartości grupowych, gwarantujących trwałość związku i ciągłość społeczeństwa, nie pommiejisizająt wartości indywidualnych, w*iążącyc'h stię z osobistą 'wolnością partnerów :i ich wewnętrzną isatysfaikcją.
Cechy konstyitutywne przejęła automatycznie oid mał-żeńsłtwa partnertskiego rddzitna, isjtąjąc isię dzięki temu w peżniparłtnerską. Podobnie jjak iunkcjotnallne we wesipółczesnych warunkaich miejsk'0-przdmysło'wych może być pczecliwistawiające się instytucijonalneinu małżeństwo partnerskie, tak też w pełni dostosowaną do warunków współczeiśnej rzeczywMości może być rodzina partnerska, diemokiratyczna i mała, wylptierająca dawne 'typy rodiziny, kltóre były iutnkicjotnałne dla epótki preJłnduiSMalłnej. Traidycyjjna rodzina 'łnstytuc j analna ulega nieojdwracalnemu ptroceisowi zaniku; na jej miejsce zjawia się rodzina partnerska będąca odpowiedzią na pojtrzeby jpsychib'z)ne człowieka obecnej d!0)by, u-kszitałtowane w procesie ogólnych przemian .strukturalnych wispółczestnego sjpołeczeństwa industrialnego. Jej zasadniczym celem je&t zespolenie duchowe iparitne-rów i ich szczęście osobiste, osiągane nie przez podporządkowanie się sfotrtmailizowanytm wzor-dm szerszej społeczności, ale na dirodze e;kspresjl ich osobo;wości d internalizacji warttości i inorm rządzących zachowaniami imałźeńsko-rojdzinnytmi. Nie toznacza ło bynajmniej przełamania licznych truidności i pnzeiszkód w funkcjonowaniu tego {typu .rodziny. Ideałem dla małżonków !i członków rodżitny jest partnerstwo i demokracja, a taki ideał - jak trafnie zauważa H. T. Chri-

gtetnsen - mię daje się we współczesnym życiu społecznym l rodzinnym ła!two ireałizdwać. Wymaga on o wiele więcej od małżonków, ich dzieci i wairtmnkaw ispołecz-nyph, anjfżeli dawny ddeał podporządkowaniia i działania według narzuconych z zewnąttirz, sformalizowanych

for
H. T. ChrMeansen, Mał-riape Anatys^S? Famiły Li^e, 'New Yoi*k 1968.  : -

w
Oczekiwania Czytełniika na szerszy socjololgiczno-hi-storyczny opis tradycyjnej rodziny tpoMcieij w dużym zakresie zaspokajają studia M. Barańlskiego i Z. Ja-bł-onoiwtsktłeij zaim!ieszlC'zone w pracy zJbioirowej Pł-zemict-MT/ rodziny polg?ciej ^. Auttorzy ci dokonali interesującej i pogłębionej anailizy rodziny poliskiej od czaisów najdawniejszych do początków XX wietku. Opierając się na licznych źródłach, ukazują atoaumkowo szeroko strukturę i funkcje oraz wewnętrzną organizację życiia ro-dizdmy poliskiej. Tu przeto ograniczymy się jedynie do sizikicowego odtworzenia obrazu rodziny itaradycyjtnej w Polsce, aby na jego tle lepiej ukazać proces przemian małżeństwa i rodziny dokonujący się wispółcze-
* Ząb. M. Barański, Rodzina od czasótv łłojdauwiejszych do końca XVHI wie?CM, w: Przemian!/ rodztłty potskiej, J. Komo-rowdka (red.), Warszawa 1975; Z. Jabłonowśka, Rodzina M? XIX i na początku XX
17 [Socjologia malżeńtgtwa i rodzimy

śnie. Obraz ten był '- jak wiadomo - ukształtowany: wielowiekowym oddziaływaniem struktury sipołeczno-; -etkonomicanej kraju, stnukitury aigramej oraz wpływem tradycji religijmo-morailnej. Dzisiejszy proces przemian małżeństwa i rodzimy jeist pochodną rysujących się zmian w ojwejj [strukturze i wiążących ssie z nimi przeobrażeń w ideologii d stylu życia. Obraz tradycyjnej rodziny poliskiej jest zapewne wspólny d!la społeczeństw zachodnich, a częściowo i Wschodniej Europy. Wyznacza go przede wszystkim - poza modelowymi oddziaływanietm chrześcijaństwa - ataai rozwoju społecztno-gcispodarczego d stopień urbanizacji okresu preindustrialaiego. Rzecz izrozumiiała, że nie jest łatwo odtworzyć go w pełni, bowiem tradycja, która mam go przekazała, czy źródła pisane nie ujmują wszystkich interesujących socjologa elementów modelowych Interesujący nas tu obraz rodziiny odnosd się do epoki preindustrialnej, okresu ustroju pańszezyźniano-pod-^ańczego, który dla wielu regionów Polski tr-wał nde-mal do lat 70--tych ubiegłego stulecia. Istotne cechy poMtiej rodizimy tradycyjnej są więc wyznaczone cechami ówczesnego społeczeństwa polskiego podzielonego między trzech zaborców, w różnym stopniu umożliwiających rozwój przemysłu. Było 'to w zasadzie społeczeństwo wiejskie, nie .znające większych skupisk miejskich !(poza kilkoma starymi miastami), o zróżni-cotwanelj strukturze wyznaniowej z wyraźną dominantą katolików. Ogromna część ludności utrzymywała tsię z pracy na roli - własnej bądź jako służba rolna.
Typową, ze względu na zasięg, była w tych warunkach rodzina chłopska. Zasadniczą jej cechą była dominacja gospodarstwa domowego nad rodziną i jej życiem. Stąd trwaniu i rozwojowi tegoż gospodarstwa były podporządkowane indywidualne potrzeby i aspiracje poszczególnych członków rodziny. JPodtpiO-
258

rządkowane mu też było Osobiste życie dorastających dzieci, które w doborze współmałżonka - dokonywanym raczej przez rodziców aniżeli młodych - powodować się muisiały przede wszystkim perspektywami powiększenia gospodarstwa rodziców lub odpowiednim uksiztałtowaniam własnego, mającego dla nich stanowić wanszitat pracy i jedyne źródło utrzyimamia rodzimy*. Łączył się z tyim fakt podporządkowania stosunków osobistych w rodzinie d stosunków pokrewieństwa stosunkom podziału pracy i podporządkowania rodziny jako załogi gospodarstwu rolnemu. W układzie tym gospo^-darz domu był we wszystkich pracach wspomagany przez domowmiików, służbę i dzieci - stanowili oni zespół jelmu podwładnych pracowników. Zależność między rodziną, gospodarstwem rolnym i gospodarstwem domowym wyznaczała nie tylko stosunki podporządkowania i wspóldziałnia w ramach grupy rodzinnej, ale określała też granice swobody i zależności każdego z jej członków. Identyfikacja gospodarstwa domowego z gojspodartstwem rolnym wyrażała się w zaspokajaniu ograniczonych potrtzeb rodziny głównie w drodze sa-mozaopattrzenia przez wykorzystanie produktów gotspo-dartstwa rolnego. Wyrażała się ona też w wykonywaniu wielu czynności produkcyjnych w -obrębie domu mieszkalnego. Podstawowe produkty - artykuły codziennego użytku, nie mówiąc o spożywczych - były wytwarzane w ramach gospodarstwa domowo-rodzin-netgo. Jako jednostka produkcyjna, rodzina wytwarzała nie tylko wszystkie artykuły spożywcze .(zboże, mle-
* Wysoka była istopa zawierania małżeństw, szczególnie przez kobiety. Staroipanieństwo było oceniane pogardliwie, a organizacja życia społecznego nie sprzyjała samotnym, bowiem poza rodziną trudno było zaspokoić codzienne potrzeby życiowe, a dla samotnej kobiety oznaczało to też brak środków do życia.
M*	259

ko, masło, ziemniaiM, słoninę, kiełbasę) wytwarzała też
płótno na pościel, [bieliznę, produkowała wełnę; tu tka
no materiały, tu wytwarzano lekarstwa z ziół, znając
ich zastosowaniie w [poszczególnych sytuacjach choro
bowych; tu wreszcie wyttwarzainio uprząż, narzędzia
domowe i produkcyjne. Jeśli idzie o funkcje, Ito rodzi
na tradycyjna charakteryzowała się tnie tylko ich rozle
głością, ale przede wszystkim poidporządkowaniem
wszysttkich innych zadań rodziny funkcji akonomicz-
no-wytwórczej; co wobec ukazanego wyżej faktu, że
rodzina produkowała niemal wszystjko, co konsumowa
ła, było rzeczą oczywistą.	^
Rodzinę itę cechował też ścilsły podział czynności! tmiędzy kobietą i mężczyzną, mężem li żoną, ojcem i matką. Były wyraźnie wyznaczone isf ery prac ^babskich" i "męskich", sam zaś moddł stosunków ;między mężem i żoną oparty był 'na zasadzie podporządkowania kobiety mężczyźnie, żotny - mężowi. ,,Norma miłości - pisze J. Turowiski - nie mogła być jjdeałems ł Stosunków między małżonkami. Taka reguła nie odpo- j wiadała związkowi dwóch osób, które mtiały prowatdzić ^ wspólnie gospodarstwo, produkować, zdobywać środki do życia cełem utrtzyimania sieibie i potomstwa w oparciu o pracę fizyczną. W tej pracy mężczyzna igrał rolę pod-eltawową. W podziale pracy jemu przypada zadanie najtrudniejsze; wykonywanie najcięższych prac [.. ] Relgtuła "reEpektu" obejmowała zarówno obowiązek posłuszeństwa, zgadzania się z wolą męża, uznawatniia jego roli główneij i kierowniczej, jak również wzajemny obowiązek wierności, [dbałości, a w szczególności po stroniie mężczyzny - uwalniania kobiety od prac ciężkich, "chłopsk!ich)>" s. Ze względu na fakt pełnienia
* Ząb. J. Turowski, Przemiału/ rodziny wiejskiej to potoojew-pej Po!sce, "Roczniki Filozoficzne" 1969: t. XXVII, z. 2, s. 52.

przez rodzinę licznych funkcji - i to zarówno instytucjonalnych jak i osobowych - mężczyzna potrzebował kobiety do pomocy w prowadzeniu gospodarstwa domowego; kobiety natomiast (w sytuacji braku przygotowania zawodowego i wykształcenia oraz możlliwości pracy zawodowe']) nie 'mtiały innego wyboru jak wyjść za mąż, wisjtajpić do klasztoru, zostać "ciężarem" rodziny pochodzenia afljbo, ostatecznie, pójść na służbę. Zawieranie związków małżeńskich, mające swą głęboką oprawę religijną, dokonywało się w zasadzie ,^wśród równych sobie", była to zresztą - jak powiedziano wyżej - przeważnie sprawa rodziny, powiększenia majątku, a nie uczucia i pragnień młodych. Zresztą, nieduże były szansę poznania się i wyszukaniia partnera
- w sytuacji braku ruchliwości przestrzennej, szerszych kontaktów. Poza ,spacerami i "randkami", młodzi mogli sdę spotykać w rodzinie i to głównie w rodzinie dziewczyny. Prawo aż do niedawna uprzywiletjowywaio pozycję mężczyzny, broniąc tradycyjnego podziału zadań domowych między małżonkami oraz wynikającej stąd organizacji życia rodzinnego*. ;Na czoło wysuwał się zatem ojciec - głowa rodziny; jemu winno się posłuszeństwo, on natomtiaslt ma się opiekować całą rodziną !i chronić ją, on jest właścicielem lub co najmniej administratorem dóbr ro}dziny, żona i dzieci nie mogą dysponować <swą własnością bez jego zgody i akceptacji, Ów autorytet ojca uwidaczniał stię także w życiu codziennym: on zajmował główne mieijlsoe przy stole, on był pierwszy obsługfiwany. Dzietci nie miały prawa zabierania głosu, nie mogły się włączać do towarzystwa
- miały być posłuszne, religijne ii "grzeczne". Rodzina stanowiła ramy zachowań moralnych dla każdego ze swych członków, była ową grupą odniesienia o o-
* Zdb. Z. JabłoiiMywIsIka, Rodzime, s. 54 i nasti

260
 

gromnych możliwościach wpływu; obejmowała całą sfe-] rę życiia 'każdego ze swych członków i jedynie -ojciec- j -<mąż miał pewne szanise wyzwalania się spod tego wpływu. Statnoiwiła też skuteczny systtem zabeżspiec żenią dla swych członków w sytuacji, gdy nie mogli na siebie zapracować. Rodzicom to zabezpieczenie miały gwarantować dzieci z chwilą dbjęcłia przez nie gospo-. darstwa. Obowiązek ten był w zasadzie wypełnia<ny sto-a isowniie do potrzeb, a na jego straży stały normy religijne i presja opinii społeczności lokalnej.
Oibok tego powszechnego typu rodziny chiopakiejj występowały jeszcize dwa inne typy: tradycyjnej ro-3 dziny rołbobniiczej i injtełijgenicko-mieisizczańslkiej. posiadały wiele cech wtspolnych rodzijnie chłopskiej,^ chociaż umiały też własne cechy specyficzne. W r o d z i- ^ nie r o Ib o t tn.i c z e j ojciec nie miał pozycji kierowniczej. Aczkoliwtieik był on przeważnie jedynym żywicielem rodziny, funkcję administrowania gospodarstwem domowym sprawowała żona-^matka, iktóra tP^ mowała dwywczo ptrace zarobkowe, stając się oibok męża częściowym żytwicielem rodziny. To ogiraniczało jego tendenqje skupiania w swych rękach autorytatywne)] władzy nad całą rodziną i czyniło stosuiniki miiędzy małżonkami bardziej wyrównanymi. Indywidualizacja członków rodziiHiy - w tym także dzieci, które miały już większe aspiracje zawodowe i kształceniowe niż w rodzinie chłopskiej - i egalitaryzm wewnątrzrodMn-ny były silmieljRze niż w ro)dzmie chłoplskiej, ale mnietj stRine niż w rodzinie inteligenckiej. Rodziny robotnicze były też bardziej niż chłopskie wyematnicypowane z tradycyjnych więzi wielkorojdzinnych, z systemu kontroli Zbiorowości łokałnej, pozbawione stabilizujących wpływów i krejpujących więzów rodziny instytucjonalnej **.
' Ibid., s. 57 i 262

Rodzina inłeligencko-mieszczańska cechowała się przede wszystkim rotsmącyim znaczeniem wykształcenia i zawodu ojca jako podstawy życia ro-dzitonego. Zmamionowała ją też bierność zawodowa mężatek, j^ednak dążności egalitarne kobiety, a .także wyższa pozycja dziecka, przy stosunkowo ograniczonej liczbie dzieci w rodzinie, wyodrębniały ten typ od rodziny robotniczej, a w szczególności chłopskiej. Zasadzało się to nie tylko na wyższych aspiracjach kształtowanych poziomem wykształcenia ojca, ale też wynikało z faktu lepszej pozycji materialnej rodzimy, po-zwaląjąceij kobiecie na pozostawanie w domu, zatrudnianie służby domowej i kształcenie dzieci.
W każdym z tych przypadków miejsce kobiety było w domu. Podstawową i najwłaściwiszą dla niej rolą społeczną była rola żony i matki. Przygotowanie córek do samodzielnego życia sprowadzało się do przekazania itm wiedzy i umiejętności należytego pełnienia roli żo-ny^matki-gospodyni. Stąd też akcentowano w wychowaniu odpowiednie cechy "kobiece" i zalety, jak gospodarność, oszczędność, uczuciowość, umiejętność pod^ porządkowania mężczyźnie, religijność. Cechy te wy-znacizały model dobrej kandydatki na żonę, a potem żony.
2. Sytuacja i kierwtełc przeobrażeń rodźmy współczesnej
Ze względu na zanikające we współczestnych warunkach okoliczności i cechy różnicujące dawniej w dużym stopniu poiszczególne ttypy rodziny, zrezygnujemy z omawiania ich oddzielnie, a tam tylko, gdzie to będzie pożyteczne czy konieczne zaisygnalizujemy fakit elementów modeli czy wzorów właści-
263

wych dła w<spółczesnej rodziny chłopskiej czy czej, miejskiej czy wiejskiej], cMopo-robotntiiczej czy in-^j teiMigenckiej. Istota przemian, o których mamy tu mó wić, sprowadza isię w każdym przypadku głównie do dezintegracji tradycyjnych form życia tmałżeńsko-ro^ dzinnego i zmiiany pozycji poszczególnych członków rodziny.
Gruntowne przeofbrażemia, jakie dokonały się w Połł-# sce pod wipływem procesów industrializacji i urbanizacji - a po II wojnie światowej nowych warunków spo^ łeczno-ustrój owych - zmieniły w ąposób zasadniczy sytuację małżeństwa i rodziny, ich strukturę oraz układ stosunków w obrębie grupy małżeńsko-rodzinnej Zrodziły też skomjplikowane warunki ii okoliczności często sprzyjające rozwojowi sił wewnętrznych i zewnetnał nych dezintegrujących rod%imę oraz utrudniających jej pełnienie podstawowych funkcji. Wairtp więc w szcze-góthiości zastanowić sdę nad odlpowiedziaimi na następujące pyjtania: W jakim kierunku idą ogólne {przemijany społeczne powodujące (przeobrażenia współczesnej polskiej rodziny? Jakie nowe wartości tworzą się w świadomości poszczególnych pokoleń? Co zmdenia się w psy-cMce i postawach życiowych nowych pokoleń? Jakie idee i motywy postępowania zanikają i co przychodzi na ich miejisce? <Czy zachodzą korzystne izmiany w sytuacji materialnej rodziny? Jak dziś kształtują się wzory i modele stosunków wewnątrzrodzinnych? Jakie wartości i normy regulują zachowaniia małżeńskie i rodzinne? Co wyznacza nową, inną pozycję dziecka w rodzinie? Wszystkie te zagadnienia maiją już w kraju swą literaturę. Pozwala ona na wstępne przynajmntiej naszkicowanie obrazu współczesnej polskiej rodziny, pokazanie go od strony konkretnych wzorów i wyobrażeń o należnych zachowaniach w małżeństwie i rodzi-mie. Szkicując ów oibraz dostosowany do całości pubłi-.

kacjfi ", zwrócimy szczególną uwagę na: przemiany w poglądach na charakter związku małżeńskiego; nową koncepcję współmałżonka i oczekiwania pod adresem małżeństwa i rodziny, snute przez młode pokolenia; zmiany w strukturze rodzimy i jej funkcjach; wzory i modele stosunków wewnątrzrodzinnych; nową pozycję dziecka w rodzijniie. Wydaje się, że ukazanie zmieniających się sytuacji w tym zakresie ma szczególne znaczenie dla naszych polskich warunków,, a jednoetze-śnie pozwala porównać rysujący się tu obraz rojdziny z opisanym wyżej schemateim charakiteryatyc!Z]nym dła społeczeńiśtw <ejpoki induSitriaiLnej.
a) Przemiawy tu poptqdac?t wa charakter związktt
Hdarąc pod Uwagę tradycyjne poglądy na małżeństwo, ukształtowane tysiącletnim oddziaływaniem w Połsce nauczania religijnego, sensownym wydaje (się pytanie: w jakich kategoriach pojmuje się dziś związek małżeński, co w powszechnym przekonaniu wyznacza znamiona jego sakrailności lub praktycznie sprowadza go do rzędu instytucji świeckiej? Badań, które dostarczyłyby odpowiedzi na tego typu pytanie, prowadzono w krajiu niewtele. Na podsłtaiwie szerszej próby badawczej, zrealizowanej w nowo 'powstałym środowisku wielkomiejskim przy końcu lat 70-tyoh ^ oraz na podstawie badań ogólnopolskich nad stosunkiem nowożeń-
* Bardziej szczegółowe rozważania na łemał wispółczesnej polskiej rodziny stanowiące iswago rodzaju podsumowanie dotychczasowych wyników badań podejmują: B. Łobodzłńska, RodziłM tv Potsce, Warszawa 1974; A. Dodzłuk-Liłyńska, D. Markowska, Wspóiczeswa rodzina te Po!sce, Warszawa 1975; Przemiału/ rodźmy potskiej, J. Komorowlska (red.), Wanszawa 1975.
? Zob. F. Adamski, Rodzima łtotoepo miasta, Warszawa 1&70, s. 98 - 120=

J
264
265
 



ców do chrześcijańskiego modelu małżeńątywa i rodziny, przeprowadzonych przez autora w 1974 roku s dochodzimy do stwierdzenia mówiącego o szerokim upowszechnieniu sdę przekonania o świeckim charakterze instytucji małżeństwa. Wyrazem tego przekonania są poglądy na temat celu małżeństwa, fakty poprzestawania na ślubie cywilnym bądź zwlekania przez osoby przyznające się do światopoglądu teistycznego z zawarciem ślubu kościelnego, poczucie granicy uprawnień seksualnych przysługujących ze związku cywilnego i opowiadanie się za dopuszczalnością rozwodów.
Wspomniane badania dowodzą rysowania się silnej tendencji do traktowania jako pierwszorzędnego celu małżeństwa tych zadań, które Kościół do niedawna o-kreślał mianem celu drugorzędnego. Z różnicy między tym, co w nauczaniu religijnym nazywano celem pierwszorzędnym i drugorzędnym małżeństwa, zdaje sobie sprawę zaledwie trzecia część badanych, i to przede wszystkim tych, kltórzy iznajdują się pod szczególnie sitlnym wtpływem oddziaływania Kościoła ze względu na stopień ich zaangażowania i praktyki religijne. Zasadniczym jednak wyrazem poglądów na charakter związku 'małżeńskiego jest rajnga, jaką przypisuje się samej formie jego zawarcia oraz poczucie uprawnień wynikających z tego faktu. Wprawdzie ponajd 80% par małżeńskich po zawarciu związku w USC zawiera również ślub kościełny - choć, jak wynika z badań nad nowożeńcami, tylko niecałe 40% z nich zdaje sobie w pełni sprawę ze znaczenia sakralności małżeństwa chrześcijańskiego - rejestruje się tu jednak niemałą opiesizałość w podejmowaniu związanej z tytn decyzji. Opieszałość ta jest szczególnie w&doczna u małżort-
* Zob. F. AdamaM, Mtodzi przetł śtu&etn, "Roczniki Nauk Społecznych" 1977: t. V.

ków młodszych kategorii wieku. Jeśli ślubu kościelnego niie wyznacza się zaraz na drugi czy najbliższy w tygodniu dzień po cywilnym - czyni tak przeciętnie co drugie małżeństwo - to potem zazwyczaj mijają miesiące zanim młodzi zgłoszą u proboszcza chęć zawarcia ślubu kościelnego. Biorąc pod uwagę fakt opowiadania się około 85% spośród wszystkich zawierających związki małżeńskie za światopoglądem teistycznym i dodatkową okoliczność, że ponad 45% z nich zalicza isię do regularnie praktykujących, to wydłużanie okresu dzielącego ślub kościełny od cywilnego może być traktowane jako wyraz uznawania pełnej mocy obowiązującej ślubu cywilnego, które oisiabda potrzebę zawarcia związku małżeńskiego o charakterze reliigijnym. Za rozumowaniem takim przemawia itakże dalszy materiał uzyskany w tych badaniach, a dostarczający informacji na temat przekonania o uprawnieniach płynących dla małżonków z faktu zawarcia jedynie ślubu cywilnego. Mianowicie, ponad 65% badanych wówczas małżonków i niemal 40% nuptturientów (młodzi przygotowujący się do zawarcia ślubu kościelnego) oświadczyło, że młodzi po ślubie cywiMym mają do siebie pełne prawo, którego nie mogą ograniczać żajdne normy religtijne. Oczywiście, im dłuższy okres dzieli zawarcie ślubu kościelnego od cywilnego, tyfm więcej zdecydowania i pewności oraz większa częstotliwość w wypowiadaniu tego rodzaju opinii. Upowszechnianiiu się tego przeświadczenia sprzyja niewątpliwie ustawodawstwo zabraniające udzielania ślubu kościelnego bez wykazania się przez kandydatów dokumentem potwierdzającym zawarcie związku w USC. Ale chyba w jeszcze większej mierze ułatwia je systematyczne osłabianie poczucia obowiązywania nonm religijnych, łctóre - jak wiadomo - nie pozostawiają w tym zakresie cienia wątpliwości.  , .  ,. ,'.t .,,..,      ^.,y.,.,. -.<^.


 

Innym wreszcie dowodem łaicyzowania się poglądów na małżeństwo jest zarówno sam fakt, jak i przeświadczenie o jego rozerwalności. W chwili obecnej dysponujemy już szerszym materiałem ilustrującym ów stan rzeczy. W Połsce okresu powojennego tmotuj-ć się systematyczne narastanie zjawiska rozwodów. Li-czfba rozwodów w miastach w okresie 1949 - 19*80 wzro^ sła prawie ttrzykrotinie i niemal dwukrotnie na wsd. Współczynnik rozwodów obłiCizainy na 10000 ludności wzróisł w miastach z 8,7 w 1949 do 1}7,5 w 1970 roku, (w 1978 roku obniżył się znowu do poziomu 15,0), na wsi - z 1,7 do 3,1. Rozwody olsiiągają największe nasilenie w, specyficznych środowiskach mięjskiitch. W wydzielonych miaiatayh wojewódzkich naistąpii ich dwukrotny wzrost na przelstrzeni jednego tylko dziesięciolecia. O iłe bowiem w roku 1960 stopa rozwodów wy-nosiiła: w Wariszawie - 17^1, we Wrocławiu - 13,5, w Łodzi - 13,4, w Krakowie - 11,6 i w Poznaniu -^-6,6, to w roku 1870 jej wysokość osiągnęła: W Warszawie - 34,7, we Wrocławiu - 25,9, w Łodzi - 29,2, w Krakowie - 22,4 i w Poznaniu - 17,4. C'zejsto,tłi-Wiość rozwodów rośnie także w miarę podnoszenia isię poziomu wykształcenia małżoników, koncentrują się one również w kategorii młodych małżeństw, choć od roku 1960 znabznie wzróisł udział rozwodzących się małżonków, którzy przeżyli ze sobą 10 i więcej lat". Odsetek rozpadających się małżeństw rośnie w Polsce na przestrzeni cał^ego powoje!nnego 354ecia w sposób niemali żywiołowy. Potdćzals gdy w pi^erws^zym ,pdęcioleciu końcizyło się rozpadem co 22^gie małżeństwo zawarte w tym czasie, to w ostatnim już co dziewiąte, przy czym w mieście rozpada się co piąte, a w dużych miia-stach co trzecie zawarte w danym roku małżeństwo * Rozwodu ^ łatach 1949 -1966, Warszawa #63; H. Bogac-ka, Rozwody to Połsce, w: Litdłtość, Wangzawta 1972, s. 120;

(w Warszawie nawet niemail co drugie). Udział miasta w ogóle orzekanych rozwodów wynotsił w 1950 roku 77,i8"/o w 1960 - 83,R% i w 1970 - 85,7% i".
Tabl. 4. Stopa rozwodów w Polsce na tle innych krajów (na 10000 ludności)
Kraj   j

1960

1965

1970    1975

Portugalia

1,1

1,1     0,8

0,8

0,9     0,16

Belgia

5,9

5,0     5,0

5,9

6,8    11,2

Holandia

6,4

5,1     4,9

5,0

7,4    14,7

Norwegia

7,1

5,8     6,6

6,9

8,2.    13,9

Francja

8,3

6,7     6,6

7,ł

7,2    12,7

Szwajcaria

9,0

8,9     8,7

8,4     9,6    13,9

Polska

4,4

4,9     5,0

7,5     10,5     12,1

Finlandia

9,1

8,5     8,2

9,9     11,5

19,9

Bu)garia

8.0

5,3     9,0

10,6    12,0

12,7  i

Jugosławia

10,9

11,0    12,0

11,1     9,6

11,8  i

Szwecja

11,4

12,1     12,0

12,4

15,2

21,4  i

Austria

15,2

12,9    11,3

11,6

13,4

14,3

Czechosłowacja

10,6

10,5     11,2

13,2

17,4

21,8  '

RFN

15,7

8,5     8,3

9,3

10,3

17,3

NRD

-

14,3     14,2

15,6

17,0

24,7

Dania        16,1

15,3     14,6

13,7

14,3

26,2

Węgry        12,0

16,3    16,6

20,1

22,0

24,6

Rumunia      14,7

18,1    20,1

19,4

3,9

16,3

ZSRR        4,0

6,0    13,0

15,6

26,0

30,8

USA        25,5

23,0    21,8

24,7

33,0

38,2

Źródło: Zh-moprapM: K
R, New York 1951 - 1976.
Jeśliby przyjąć prpponowaną przetz E. Rosseta .skalę natężenia zijawiisika rozpadu małżeństw, zgodnie z którą liczba rozwodów poniżej <5 na 10000 ludności daje bardzo niiską stopę rozwodów, od 5 do 10 - niską, od 10 do 15 - średnią, od 15 do 20 - wysoką i od 20 wzwyż - bardzo wysoką, to Polska cechuje się od lait siedemdziesiątych średnią stopą rozwodów. Wśród krajów europejlskich zaijmuje pod tym względejm 12 miejsce, ałe te kraje, które ją przewyższają są z reguły bar-
i* Podaję za: E. Roisset, Rozwody, "Więź" 1973: t. XVI, nr 1(177).

268
269
 


dziej zurbanizowane, co dodatkowo wskazuje sną ndeko-rzytshną sytuację Polski w zakresie trwałości małżeńB-twa. Na tę niekorzystną sytuację wpływa itakże fakt rozwodzenia się małżonków posiadających na utrzymaniu nieletnie dziećli. Co więcej, na przestrzeni lat 1950 -- 1979 wyraźnie rośnie wśród rozwodzących się udział {małżeństw z dwojgiem i więcej dzieci.
Liczba mało-łetnich dzieci opuszczonych przez co najmniej jedno z rodziców w wyniku rozwo
TaM. 5. Dzieci w rozpadających się rodzinach
Lata

bet dziet





jedne

dwu-dzietne

trój-dzietne

cztero-dzietne

Procen'
padających się rodzi
1951

60,9

8,6

t,S

0,4  '   5 865

1960

:i,4

13,1

3,3

!,0

10660



42,2

34,8

16.8

4.6

^

2094i

1970

37,4

38,8

17,9

4,4

!,4

32614

1979

39,:

40,8

1!,3

3,2

!Ji

33969

Źródło . Rosset, NOHWM&, ,Wiei" 1973  ;VI,nr l (177), s. 23 oraz oMkzenia autora
Z powyższych danych wynika, że jeśli już nie sam fakt rozpadu tak dużej łictzby związków małżeńskich (w <roku 1950 rozpadło się 11 125 małżeństw zaś w roku 1979 aż 40 322) to rosnąca w zastraszający sposób liczba osieroconych nieletnich dzieci staje się poważnym problemem społecznym.
do decyizji rozfwodw odczuciu ibadamycł
dnego z partinerów nanisowo-tmiesizkaniowe
ywow prowadzących maiżonL h. Na jt j czele w subiektywn ozwodzących się małżonków
;c maizensua i aiKonoiizm je-p wnie męża), potem kłopoty fi-łącznie z niekorzystnymi sto-
sunJkami wynikającym; z faktu współnego zamieszkania z teściami i wresizt e niedobór iseksiualny oraz zazdrość o wąpółpartnera Warto tu zauważyć, że wśrójd

;w
maiżeńatw, które się rozpadają w ciągu pierwszego roku stażu małżeńskiego aż 67% nie posiada własnego mieszkania lub mieszka wspólnie z teściami **. Wskazuje to dobijtnie na rolę czynnika mieszkania dla trwałości związku. Warto jeszcze dodać, że orzeczenia rozwodowe w nieznacznej więkiszości zapadają z powództwa kobiet (60%) przy stażu małżeńskiim do lat 15 i z powództwa mężczyzm (62%) przy stażu małżeńskim powyżej lat 15 ^. Niezależnie od wtspomnianych wyżej - podawanych przez osoby rozw-odzące się - motywów decyzji rozwodowych, ważną rolę odgrywa w narastaniu tego zjaw&ska swoistego rodzaju atmosfera społeczna, coraz wyraźniej sprzyjająca praktyce rozwodzenia się. Zjawisko to przybiera cechy choroby społecznej - rozwód w pewnym sensie staje się czymś modnym. Odczuwa się tu na szeroką skalę brak odpowiedzialności otoczenia sąsiedzkiego, koleżeńskiego, a także rodzinnego za trwałość małżeństwa osób najbliższych. Powszechna panuje obawa, aby ,,nie przegrać życia", z życia tego chce się wyciągnąć jak najiwiecej korzyści i mieć same przyjemności, a przeświadczenie, że ,,jalk się w jednym związku nie uda, to łatwo przecież rozpoczynać od nowa" niewątpliwie sprzyja rodze-ndu się postawy nieodpowiedziailności za małżeństwo, parthera i zrodzone z nim dzieci. Prawo państwowe idzie tu po linii najmniejszego oporu - i to niezależnie od dekłaratywinych wypowiedzi ustawodawcy, zgodnie z którymi trwałość małżeństwa leży u podstaw jego 'laickiej ^ oncepcji *s.
idi
wód.
ZtOOi
14.
)!op:c
ka-WasilkoTMSka, M :e%stM "od, wai awa M66, s. 13 - 15.

Zadaniem niektórych badaczy - jak nacasttające zjawisko roąpadu małżeńtstw nie może być oceniane jako patologiczne, bowiefm dopuszczalność rozwddów stanowi element współczesnego Wzoru rodziny **. Dodajmy tu, że jest to element nie tylko wzoru, ałe i uznawanego modelu rodziny. Liczne bowiem badan!ią dowodzą w sposób jednoznaczny upowszec'hniania się poglądów podważających koncepcję  nierozerwailności związku małżeńskiego. Przywoływany juiż matertiał badawczy informuje o szerokiej akceptacji rozwodów, za którymi opowiada się ponad 30% badanych małżonków. Przeszło dwukroftnie większy procent akceptujących rozwody ujawniły badania OBOP zrealizowane w 1962 roku na próbie ogólnopolskiej wśród ludności dorosłej is. jeśli natomiast idzie o młodych ludzi, stojących na progu decyzji zawarcia związku małżeńskiego, to częściej niż co trzeci z nich opowiada się za dopuszczalnością rozwiązania małżeństwa. Niezależnie od faktycznego zaisięgu upowszechniającej się opinii za lutb przeciw dopuszczailnotsci rozwodów, możina przyjąć stwierdzenie ogólne głoszące, że utrzyjmywaniu się poglądów broniących trwałości małżeństwa towarzyszy raczej pełna dojrzałość wiekowa, niższy poziom wykształcenia, większa liczba posiadanych dzieci, a przede
i* Ząb. A; Kłoskowska, Rodzima to Połsce Ludowej, w: Prze-WMaMy społeczne w Połsce Ludowej, A. Sarapata (red.), Warszawa 1965, ts. 9.
^ Zob. A. Podgórecki, Zjatoiskct prawne to opinii pubhcznej. Rtttdia socjoiogiczno-pł-atone, Warszawa 1964. Tak wysoki procent "akceptujących rozwody" wynika prawdopodobnie z niewłaściwego postawienia, czy raczej sformułowania, odnośnego pytania w przywoływanych tu badaniach OBOP. Pytanie brzmiało: "Czy, zdaniem Pana!(i), rozwody w ogóle powinny być dopuszczalne?" Badani mogli tu niewątpliwie mieć na myśli prawną djopuszczalność rozwodów, nie zaś własne Stanowisko w tym zakresie.

wszystkim głębsze zaangażowanie religijne. Ze stanowiskiem akceptującym oficjalne ustawodawistwto w tym zakresie częściej natomiast spotykamy się w zibioro-wościach młodszych kategorii wieku, legitymujących się wyższym stopniem posiadanego wykształcenia, dłużej zamieszkujących w środowisku miejskim (i w ogóle zannietszkujjacych w mieście), a przede wszystkim cechujących się luźniejszytmi związkami z religią. Jeśliby zatem przyjąć te zmienne jako charakterystyczne dla naszego industrializującego i unbanizującego się społeczeństwa, to należałoby oczekiwać bardziej jeszcze upowszechniającego się modelu małżeństwa jako instytucji świeckiej, której istotnym elementem jest osłabienie (lub nawet zupełne odrzucenie) chrześcijańskiej zasady nierozerwalności i dozgomności *".
Innym aspektem przemian poglądów na charakter związku małżeńskiego są nowe koncepcje współmałżonka i oczekiwania pod adresem małżeństwa. Wszelkie pozytywne wyobrażenia o małżeństwie i rodzinie łączą się z różnego rodzaju oczekiwaniami pod ich adresem. Rodzaj tych oczekiwań zależny jest od posiadanych już doświadczeń wyniesionych z domu rodzinnego, wieku i płcd, wykształcenia oraz poziomu wyrobienia wewnętrznego. Wyimaginowane w młodych latach, idealne wyobrażenia o cechach i zaletach małżonka i partnera w małżeństwie przechodzą z biegiem lat swoiste przeobrażenia^ nie obojętne zresztą dla przyszłego życia ro-dziinnego młodego człowieka wchodzącego w związek małżeński, czy też faktycznych już partnerów w mał-żeństtwie. Materiał badawczy uzysikany na reprezentatywnej próbie męskiej młodzieży Wartszawy w wieku
** Zoth F. Adaamski, Maizeiisttoo t rodzina - WMędzppen.era-cyjwe koncepcje mode:otw, "Więź" 1972: t. XV, nr 11(175), s. 62.

l! Socjologia małżeństwa  rod
273
272
 

lat 18 - 24 ^ oraz w ogólnopolskich badaniach aiutora naid nupturientiami stanowią dobrą ił<usitraclję wypowiadanych powszechnie sformułowań na tejmat pozytywnych wairtości dośtrzegajiych w małżeństwie i rodzinie. Otóż na liście pierwszorzędnych wartości życiowych młotdzi ludzie wytsiutwąją na czoło życie i szczęście rodzinne, wyprzedzające takie wartości jak: bogactwo, rozrywki, przyjemne środowisko czy osiągnięcia twórcze. Szczegółowy indeks oczekiwań pod adresem imał-żeń^twa i rodziny oraz {partnera w małżeńsłtwie sprowadza me do ^wymogów przede wiszystkiłn .uczuciowych. Młodzi oczekują od małżeństwa zaspokojenia potrzeb emocjonalnych, oparcia, zrozumienia, wzaje'mnej pomocy i autentycznej miłości. Nieco słatbszą pozycję zajmuje miłość i ucztucie u młodzieży starszej wiekiem, stojącej niemal na progu decyzji zaiwarcia małżeństwa, a także u młodych małżonków. Jak tego dowodzą do^ datkowo badania zreałizowtane wśród studentów ostatnich lat studiów szkół rolniczych *s oraz materiał uzyskany w ankiecie prasowej "Sztandaru Młodych" Życie toa diooje, najmniej popularne okazują się następujące cechy w modelu żony: uimiejejt&iość zarabiania pieniędzy, religijność i domatortstwo, w modelki męża natkaniaśt: religijność, elegancja, uroda i domatorstwo. W modelach tych ziwraca uwagę potirzeba zapew^nie-nia poczucia trwałości w małżeństwie opartego na wierności współmałżonka. Drugą cechą o istotnym zna-
" Z. Baunian, Wzory sukcesu, warszawskiej młodzieży, "Studia Socjologiczne" 1961, nr 3(3); zob. też S. Notwak, Treść i struktura wewnętrzna społecznych postaw studentów, w: Studenci Warszawy, S. Nowak (red)., Warszawa 1&66 (maszynopis powielony).
'  ^ Zob. M. Trą wińska, Modet rodziny t Tnaiżeństwa w opiniach studentów I i IV roku Wyższych Szkói Rołniczych, "Ro-
, czniki Socjologii Wsi" 19M: t^ II.

czeniu jest po*tirzelba więzi czy atrakcyjności inftełektu-' alnej! Uogólniajjąc powyższe stwierdzenia odnoszące się do ideału współmałżonka i małżeństwa można powiedzieć, że - niezależnie od pokoleniowej przynależności wyznających ten ideał - nosi on wyraźne cechy nowości, której źródła 'tkwią w przekształcającym się świecie. Nie jest .to powielanie marzeń typowych dla dawnych warunków, lecz nowa koncepcja współżycia w małżeństwie i rodzinie. Wypowiadająca się młodzież oraz osoby już żyjące w związkach małżeńskich nie wysuwają dezyderatu dotyczącego bogactwa, pochodzenia Masowego przyszłego współmałżonka, nie domagają się też posagu w tradycyjnym znaczeniu. Ich zdaniem przede wszystkim formacja osobowości małżonków decyduje o szczęściu w małżeństwie i trwałości rodziny. O ile dawniej małżeństwo mogło trwać przez wzgląd na majątek, na interesy, na stanowisko, na inne wartości pozaotsojbowe, ito dzńisiaij zupełnie uwolniło się od tych motywów i to zarówno w swym powstawaniu jak istnieniu. W świaidoimości szerokich rzesz społeczeństwa jego trwałość i rozwój zależy przede [wszystkim od kultury osób tworzących związek małżeński ^.
b) Zmiany w strukturze rodziny
Jedną z charakterystycznych cech współczesnej polskiej rodziny jest ograniczenie jej rozmiarów. Znana w Pałace z niezbyt dalekiej przeszłości rodzina rozszerzona była rodziną wielką, łączyła bowiem kilka pokoleń, podtrzymywała więzy pokrewieństwa, cechowała się też wielodzietnością. Otbecnie natomiast obserwujemy w tym zakresie trzykieruinkowy procełs przemian: po pierwsze, zmniejsza się tak zwana rodzina
*' Zob. F. Adamski, Modeł rodziny w świadomości młodzieży współczesnej, "Kułtura i Społeczeństwo" 1968: ł. XII, nr 1.

275
274
 

mała (złożona tylko z dwóch pokoleń) przez ograniczanie lijcziby dzieci. Po drugie, zmniejsza się wielkość gospodarstw domowych, to znaczy przypada ma nie mniejsza liczba osób zamieszkałych pod wspólnym dachem i wspólnie gospodarujących. W 1950 roku przypadało przeciętnie na l gospodarstwo domowe w przekroju ogólnopolskim 2,84 osoby, w 1960 - 3,47, w 1970 - 3,303". pip trzecie wreszcie, zmniejsza się częstotliwość występowania rodziny szerszej, coraz rzadsze bowiem są przypadki rodzin trzypokoleniowych, mieszkających pod wspólnym dachem i prowadzących wtspólne gospodarsitwo domowe. Stanowiły one w 1970 roku zaledwie 16,2°/o ogółu rodzin w Polsce. W środowiskach wiejskich występują dwukrotnie częściej (22,6% ogółu rodzin wiejskich) aniżeli w miejskich (10,6°/o ogółu rodzin miej)ski)ch). Utrzymujące się nadal fakty wspólnego zamieszkania rodziców z dziećjml mającymi własne rodziny łącizy się w środowiskach rolniczych z tradycyjnym, rodzinnym gospodarstwem chłopskim, nało-miatstt w mieście wynika przeważnie z trudności mieszkaniowych (na wsi mieszka razem z rodzicami i nie pnowadai własnego gospodarstwa domowego ponad 330 tyś. par małżeńskich, w mieście natomiast ponad 120 tyś.) s* bądź jest podyktowane względami organiaacyj-no-wychowawczymi. Młodzi małżonkowie z konieczności mieszkają u rodziców czekając na własne mieszka-nie, a posiadając własne mieszkanie często sprowadzają jednego z rodziców dla opieki nad wnukami ibądź pomocy w prowadzeniu gospodarstwa domowego. Wpływ na zmianę tej sytuacji może mieć rozwój budownictwa mieszkaniowego, zmiana form uczestnictwa młodych
s* Zob. B. Łobodzińska, Rodzino, s. 60; por. także: A. Do-dziuk-Lityńska, D. Markowska, Współczesna, s. 40.
** J. Piotrowski, Miejsce cztowieko starego w rodzicie ł spo-ieczenstwie, Warszawa 1973.

w systemie spółdzielczości mieszkaniowej oraz odpowiedni stopień nasycenia i dostępności sieci placówek zasjtępczych i opiekuńczych w poszczególnych typach środowisk przemysłowych czy ośrodków miejskich.
Szczególne znaczenie w przemianach struktury zewnętrznej współczesnej rodziny ma fakt ograniczania liczby dzieci w rodzinie dwupokoleńiowej. Jeszcze na początku obecnego stulecia dominującym typem rodziny była rodizina wielodzietna. Dzietność teoretyczna wynosiła 5-6 dzieci na jedną kobietę w wieku rozrodczym. Takiemu utrzymywaniu ,sdę dzietności teoretycznej sprzyjał fakt częsjtego występowania (szczególnie na wsi) rodzin, w których matki rodziły po kilkana-ścioro dzieci w swym życiu 22. PieirWaza rewolucja w tym zakresie dokonała się w latach I wojny światowej, po której współczynnik dzietności teoretycznej nie przekroczył liczby 4. W okresie międzywojennytm i w pierwszym dziesięcioleciu po II wojnie światowej ukształtował się on na poziomie 3,5 i od tego czasu systematycznie maleje, wynosząc w 1975 roku 2,1. W odniesieniu do środowisk miejskich utrzymuje się on na poziomie 1,6 wobec 2,0 w roku 1995, na WSi naltomiaist - 2,7 wdbejc 3j8 w 1955. Oznacza to, że obecnie l kobieta rodzi przeciętnie w swoim życiu 1,6 dziecka w mieście i 2,7 dziecka na wsi. Jeśli w 1938 rdku urodziło się w Polsce 886000 dzieci, w roku 1950 - 763 100, to w 1970 - 546 000 i 640 000 w 1975. Stopa urodzeń wynosiła dla poszczególnych lat: 25,3; 30,7; 16,,6 i 18,8, natomiast stopa przyrostu naturalnego: 11,2; 19,1; 8,5 i 10,3 as.
** Zob. S. KurowsM, Wstęp do demograf:: historycznej ż po-Htycznej, "Chrześcijanin w świecie" 1969, nr 2.
** J. Holzer, ATctMałna sytuacja demograficzna Polski, "Chrześcijanin w świecie" 1969, nr 2, s. 45 i nast.; W. Kawa-lec °erspektytoy rozicojtt Zudności Po!skł, w: Po!:ty?ca !w-

276
277
 


kierunku przemian ludnościowych. Dalszą cechą znamienną tego kierunku przemian będzie wzrost liczby rodzin małojdziethytch ze względu na stale wzrastające wskaźniki zatrudnienia kobiet (o czym będzie mowa niżej) oraz podnoszący się poziom wykształcenia ogólnego i 'zawodowego. Bowieim zarówno badania socjologiczne, jak też dane spisu powszechnego potwierdzają fak)t zachodzenia korelacji między aktywizacją zawodową kobiet zamężnych oraz rosnącym poziomem wykształcenia rodziców a tendencją do ograniczania liczby dziele!. Jeśli na kobietę w wieku rozrodczym z wykształceniem podstawowym przypada przeciętnie 2,4 dziecka, to już dla kobiet z wykształcaniem średnim wskaźnik ten spada do 1,6, zaś w odniesieniu do posiadających wykształcenie wyższe jest jeszcze niższy i wynosi 1,5. Wśród kobiet czynnych zawodowo pracujące fizycznie rodzą przeciętnie 2,2 dziecka, na-tomiaiśt pracujące umysłowo tylko 1,7 dziecka.
Naszkicowany tu faktyczny stan rzeczy znajduje pełne o)dbicie w sferze wyobrażeń małżonków o optymalnej liczbie dzieci w rodzinie. Najczęściej mianowicie znajduje akceptację model rodziny jedno-dwudzietnej. Aczikolwiek model ów uzyskuje zdecydowaną przewagę w każdej z badanych przez socjologów zbiorowości, to jednak respondenci reprezentujący rodziny małodzie-
Badania socjologiczne i 'dane statystyczne dowodzą niiezJbicie faktu upow-szechniania się wzoró!w i modeli rodziny jedno-dwudzietnej, która dominuje nad rodziną posiadającą troje i więcej dzieci. Powszechny Spis Ludności z roku 1970 pozwała obliczyć, że liczebny skład współczesnej polskiej rodziny przedstawia się następująco:
Tabl. 6. Rodziny według iiczby dzieci
Liczba dzieci

Ogółem

Miasto

Wieś


(w procentach)

0

20,5

20,2

21,1

1

30,6

34,7

26,5

2

27,0

29,4

24,5

3

12,7

10,6

14.9

ponad 3

9,2

5,1

13,0

Źródto: Obliczenia autora na podstawie danych Narodowego Spisu Powszechnego 1970 (W.yn[%t' osfafeczne. -ŁmfMtMć, Warszawa 1972).
W Polsce upowszechnił się zatem wzór rodziny z jednym lub dwojgiem dzieci (64% rodzin w mieście i 51"/o ogółu rodzin na wsi). W roku 1970 zaledwie jedna
na 9 - 10 rodzin posiadała czworo lub więcej dzieci. Taka przeciętna wielkość rodziny w skali ogólnokrajowej gwarantuje zaledwie reprodukcję proistą ludności. Jak widać z przedstawionych danych, rodzina jedno--dwudzietna jeistt przede wszystkim zjawiskiem -miejskim, choć staje się też wzorem Obowiązującym także w środowiskach wiejskich. Należy się spodziewać, że ze względu na wzmagające się stale procesy urbanizacji społecznej, wyrównywanie się sytuacji w omawianym tu zakresie w środowiskach miejskich i wiejskich będzie sjtanowiło j<edhą z zasadniczych cech ogólnego
dnościotum. Współczesne proMewn/ (prac. zbiór.), Warszawa 1973, s. 38 i naist.; część danych pochodzi z obliczeń autora na podstawie RoczłnTcóiu

TaM. 7. Współczynnik reprodukcji ludności netto w Potsce w okresie powojennym
Lata

Współczynnik reprodukcji netto


ogólny

w miastach

na wsi

1930

1,49

1,30

1,6,

1960

1,33

1,09

1,60

1970

1,01

0,79

1,31

1975

1,06

0,82

1,48

1977

1,04

0,84

1,43

Źródto: Roczm
zne, Warszawa 1951 - 1978.

279
278
 

tnę opowiadają się za nim najczęściej. Badania ogólnopolskie, izrealizowane przed iparu laty przez GUS na Mlkunaistotysięoznej prólbie kobiet zamęlżnych dowodzą, że aż 37% bezdzietnych mężatek nie chce mieć dziecka, 4'l"/o jednodzietnych rezygnuje z drugiego dziecka i aż ;81°/o dwudzielnych nie dopuszcza myśli o trze-ciim dziecku^. Warto tu jeszcze wtspomunieć o innej ujawnionej w ba)da.niach prawidłowości. Dotyczy ona kategorii wieku. Mianowicie, uznawanie poglądów akceptujących jako najlepszy model rodzinę jedno-dwu-dziatną jeist zjawiskiem! powiszechnym w najmłodiszych grupach wieku odpowiadających. W miarę podho&zenia się granicy wieku ten model znajduje nieco mniej zwolenników, natomialst wzrasta skłonność do uznawania .za optymalną liczbę co najmniej dwojga dzieci. Za takim modelem opowiada się na przykład co piąty z badanych przez auttora nuptturienłóiw, co czwarte małżeństwo kwalifikujące się do średniego i co trzecie do śta;r,sze'go pok'oletnia. Oba cytowane badania autora dowodzą też zależnośtci między akceptowaniejm określonego modelu rodziny a wyznawanym światopoglądeim i stopmietm zaangażowania relig!ij,nego. Osoby skłopnne akceptować moldel rodziny więcej niż dwudzietnej w zasadzie przyznają się do głębszych związków z religią i poizosta'wanLa pod ściiśle)jszym wjpływem oddziaływania Kotścioła. Natomiast badani mniej [zaangażowani religijnie, a tym bardziej wyznający świattojpoigląd laicki, z zaisady opowiadlają się za jedno-diwudzietnoacią. Po-twierjdzałoby to ogólnie znaną prawidłowość głoszącą, że jednyjm z przejawów laicyzacji jest poprzestawanie na minimalistycznych modelach i wzorach dzietności.
Niezależnie od omówionych tu czynników, wpływ na poglądy w sprawie optymalne j liczby dzieci w rodzi-
*^ Zob. Perspektyw rozrodczości na podstawie ankiety rodzinnej 1970, WaHszawa 19*71.

nie wywierają także maitertialine warunki, w jakich żyją badani. Im lepsze waruniki bytowe rodziny, tym mniejsza liczba dzieci i tym bardziej wyraźna tetndencja rodziców do uznawania za najlepszy model rodziny ma-łodzie'tnej. Uzyskany z wielu, badań materiał porównawczy zdecydowanie .wskazuje ma to, że za większą liczbą dzieci, to znaczy trojgiem lu[b czworgiem, opowiadają się c&ęściej rodzice dysponujący najniższymi dochodami. Małżonkowie dysponujący wyższym dochodem akceptują najczęściej model rodziny jedn'o-dwu-d!zie(tnej. Potwierdza siię tu - znana z obcych doświadczeń - pra<widłowość głosząca, iż podnoszeniu się stopy życiowej (do pewnego poziomu) i wzrostowi aispiracji życiowych małżonków towarzyszy na ogół tendencja w kierunku ograniczania urodzeń, związana także z kształtowaniem! bardziej racjonatUnego stosunku wobec problemów osobiisttejgo życia.
Rozważania na temat dzietności rodziny wymagają jeszcze uzupełnienia dotyczącego me,tod świadomego wpływania rodziców na realizację akceptowanego modelu. Materiał empiryczny, jakim dysponujemy w tym ; zakresie, jest jeiszcże bardzo ubogi. Z badań ptrzeprowa- ! dzonych w 1964 roku przez M. Ziomka na zlecenie Ko- j motetu Nauk Demograficznych wynika, że 77"/o kobiet ! ogranicza urodzenia. Natomiast przeprowadzona w 1972 : roku przecz ,GUS ,,Ankiieta Rodzimma" ujawnia, iż 56,6°/o mężatek stosuje antykoncepcję. W obu jednak przypadkach bra<k dokładnego roziróiżnienia technik anty-; koncepcyjnych, a przede wtszystkim potraktowania całego zagadhieniia planowania uroidzeń z punktu widzenia znajomości i stosowania metody naturalnej i metod antykoncepcyjnych 25. g badań autora, zrealizowanych;
ss Zob. T. Kukołowicz, Próba rozeznania to zakresie stoso-waTn/ch. praktyk reguiacji poczęć i urodzeń, "Roczniki Nautk; Społecznych" 1978: t. VI.

281
280
 

J
 

w 1966 roku w środowisku nowego miasta a. w 1974 na ogólnopolskiej próbie młodzieży przygotowującej się do małżeństwa wynika, że istnieje duża rozibieżność sta-nOwiisk w tyim zakrelsie. Na równi bowiem ujawnia się przekonanie o słusznośai metody powściąigliwości okresowej (około 33% respondentów), jak też o konieczności stosowania sztucznych zabiegów prewencyjnych (około 36% badanych małżonków i narzeczonych). Rysują się przy tym wyraźne zależności między stanowiskiem w tej kwestii a podstawowymi cechami społecznymi respondentów. Tak więc, o ile rozwiązanie akceptujące istbsdwaTiie środków anitykonc^epcyjnych znajduje w więklszości aprobatę u małżonków młodszych, to zaufanie do metody okresowej wstrzemięźliwości czę-śoiej chairalkteryzujje osoby średnich i starszych grtup wieku. Do czynników wywierających dający się zauważyć wpływ na akceptację określonej metody kontroli urodzeń należy również poziom wykształcenia. Najwięcej zwolenników meitqdy wistrzeimięźliwości okresowej spotyka się wśród małżonków i narzeczonych o najniższym poziomie wykształcenia. W miarę wzrostu wykształcenia daje się zauważyć zmniejszanie się zaufania do najturałneij metody planowaniia poczęć oraz bardziej otwarte przeciwstawianie się stanowitsiku Kościoła zabraniającego stosowania antykoncepcji przy jednoczesnej więkiszej aprobacie dostępnych technik^pre-wencyjnych upawiszetchnianych przez oficjałną propagandę. Najba!rdzłej jednak wyraźna jest zależność stanowiska na temat regulacji urodzeń od sttopnia zaangażowania światopoglądowego. Potwierdza się tu mianowicie fakit nieporównanie szerszego upowszechnienia prajktyjki isjtolsowania metody wstrzemięźliwości o-krelsowej przez małżonków i znajomości jetj (wraz z pełną akceptacją) pnzaz narzeczonych pozostających pod wpływem głębszego oddziaływania duiszpaistertskiego.

W tej sytuacji roisnący poziom wykształcenia religijnego jest czynnikiem sprzyjającym aikiceptacji mejtody na-turahiej. Trzeba jednak d-oidać, że wśró[d osób przyznających się do światopoglądu teistycznego, praktyka spełniania niektórych obowiązków wynikających z faktu przynależności do Kościoła nie wpływa - jak należałoby tego oczekiwać - w zdecydowany sposób na jednoznaczne odrzucenie antykoncepcji. Niemal 40% badanych przez autora kobiet-mężatek oraz około 30% narzeczonych obojga płci oświadczających, iż spełniają obowiązek spowiiedzi wielkanocnej lub nawet spowiadają się częściej aniżeli raz w roku, opowiada się za środkami antykoncepcyjnymi. Dane ampLrycizne pozwalają też doszukiwać się związku między pełną akceptacją przez małżonków stanowitstka Kościoła w interesującym nas tu zakresie a liczbą posiadanych dzieci. Okazuje się mianowicie, że to małżonkowie bezdzietni lub posiadający cb najwyżej dwoje dzieci stanowią zdecydowaną przewagę wśród odrzucających stanowczo normy religijne w zakretsfie regulacji urodzeń. I przeciwnie, do grupy w pełłid akceptujących stanowiisko Kościoła w powyżlazej sprawtie należą w zasadzie rodzice kilkorga dzieci. Można by więc z tego wnosić, że pełna alkcepjtacja katolickich norm rnoraiktych w zakirelsiie kontroli uro!dzeń sprzyja w poważnej mierze utrzymywaniu się modelu i wzoru rodzimy wielodzietnej.
Dla pełności dbrazu omaiwiianejj problematyki należy jeszcze wspomnieć o szeroko upowszechnionej w Polsce praktyce regulacji urodzeń, jaką jeat przerywanie ciąży. Stopa przerywania ciąży należy w Polsce do najwyższych w świecie. Stosunek przerwanych ciąż do urodzeń żywych, wyrażany w procentach, wynosił na przykład w 1971 roku dla Polski 36,2, dla Japonii - 37,3, dla Jugosławii - 6t4,2, dla Bułgarii - 102,i5, dla Finlandii - 2!2,!5, dla Kanady - 9,9, dla

283
282
 

Szwecji - 9,6, dla Wielkiej Brytanii - 9,1 i dla Sta- ^ nów Zjednoczonych - 4,8 2". W 1960 roku dokonano. 234000 oficjalnych zabiegów (na 100 ciąż dokonano 24,8 zabiegów), w 10 lat później, w roku 1970 dokona-no 214 000 zabiegów (co wynosi 27,8 zabiegów na 100 ; ciąż). Inaczej jeszcze mówiąc, na 100 żywo urodzo-* nych dzieci w roku 1960 zabijano w łonie matek 33,4-jj dziecka, zaś w 1970 - 36,2 s?. Według danych Minister-ij stwa Zidrowia i Opdeki Społecznej oraz Rocznika Ochro-s TŁt/ Zdrowa podobne wskaźniki utrzymują się także ^ pod koniec lat siedamidziasiąltych, mimo jednoznacznej protestacyjnej i dus^zpaśtenskiej akcji Kościoła.
Zachodzą pewne związki między praktyką przerywania ciąży a wielkością środowiska zamieszkania, stopniem jego industrializacji i urbanizacji: im większe miasto i im wyższy poziom urbanizacji i industrializa-cj regionu, tylm wyższy jest wskaźnik dokonywanych zabiegów. Owej praktyce towarzyszą coraz szerzej u-powiszechniające się poglądy akceptujące przerywanie ciąży w "szczególnych" okolicznościach. Z niektórych badań wynika, że około 40% dorosłej ludności dopuszcza możliwość dokonania zabiegu przerwania ciąży, przy czym stopień tej akceptacji znowu koreluje ze sttopnieim urbanizacji środowiiska zaimieszkania i poziomem wykształcenia badanych, a pnzede wszystkim stop-. nieim ich związania z religią i Kościołem. Na pytanie zastosowane w badaniach GUS: "Czy Pani w przypadku zajścia w ciążę "niechcianą" podda się zabiegowi jej
* Uwited Watioiłs Statisticat Yeorbook i972, New Yoifk 1973.
s? Statysityika zabiegów przerywania ciąży jest bardzo trudno dostępna. Autor opiera się na danych Roczników Ochrony Zdrowia oraz informacjach zawartych w pracach: M; Latuch, Ełementy poHtyki !udnościotoej ta Pohce, w: Potityka, s. 129; M. Sokołowska, B. Łobodzińska, Środki i przerywacie ciąży, "Problemy Rodziny" 1971, nr 1.

usunięcia?", aż 48,2% respondenltek z miasta i 22,7% ze wsi odpowiedziało "tak" ^. Także wpływ stopnia wykształcenia okazał się tu jednoznaczny: wzrost poziomu wykształcenia zwiększa częstość postaw akceptujących przerywanie ciąży. Tę samą prawidłowość ujawniły badania zarówno wśród rodzin środowiiska nowego miasta, jak i młodzieży przygotowującej się do zawarcia związku małżeńskiego. 42,6% badanych przez au(to-ra kobiet zaimężinych dopuszcza możliwość przerwania ciąży, przy czym dominują wśród nich zdecydowanie kobiety o wykształceniu ponadpodistawowytm i słabnących związkach z religią. Niewiele też niższy procent (36,1) akceptujących przerywanie ciąży ujawniły badania nad nupturientami: tu zależność postawy od poziomu wykształcenia, stopnia mrbanizacji środowiska zamieszkania czy stopnia zaangażowania religijnego jest wprost zaskakująca. Jeśłi tyilko 17,2% narzeczonych z wykształceniem podstawowym dopuszcza przerywanie ciąży, to mający wykształcenie średnie czynią tak w 43,2% i aż w 59,2% ci, którzy ukończyli szkoły wyższe. Podobnie, jeśli co piąty kandydat do małżeństwa mieszkający na wsi opowiada się za możliwością dokonywania zabiegów, to spośród tych, którzy mieszkają w dużych ośrodkach miejskich czyni tak częściej niż co drugi. Tak ,samo słabnący stopień ich zaangażowania religiijnego oznacza zdecydowane narastanie postawy dopuszczającej abortus: czyni tak 13,7% określających się jako głęboko religijni, 30,6% "przeciętnych" religijnie, 51,3% wierzących, ale nieregularnie praktykujących, 72,4% obojętnych i 85,7% niewierzących. Przedstawione tu szeroko fakty oraz opinie świadczą o poważnym osłabieniu norm moralnych w zakresie
ss Zob. Z. Smoliński, Stosunek mężatek do repuiacj: urodzeń ź przerytuaTMa ciąży, "Problemy Rodziny" 1974, ntr 6.

285
!84
 

^---
 

poszanowania nlenatrodzonejgp żytcia. Negatywne w tytm zakresie tenjdencje ujawniają swój stały charakter wyciskając określone piętno na strukturze spiołeczno-mo-rallnej wispółczasnej pol^skiej rodziny.
Wzory i modele stosunków wewnątrzrodzinnych ule-ga(ją także daleko idącym zmianotm. Wiadorno powszechnie, że przeobrażania rojdziny wtspółczesn'e'j dokonują się tak w sferze je,j typów, jak i modeli czy wzorów zalchbwanlia. Nas bęjdą tu itn)teretsdwać przede wszystkim te sytuacje, które poztwalajją na wyodrębnienie z poszczególnych typów po)d{zmy, okrelśl'onyich jej wzo-^ rów i modeli. To wyddrębtnienlie dokonuje się ze wzglę-* du na faktyczny układ stosunków we!wnątrzmodzinnych. I tak na przykład mówMy o wzorze czy modelu nddzi-ny tradycyjnej liub wispółezesnej w zależności od ujęcia roli męża i żony, stosunku rodzic e-dzieci oraz przyznania rojdzinie określonych funkcji do spełnieniia. W tradycyjnyjm modelu czy wzorze rojdzliny pełniącej, o-bo)k prokrealcyjneij i wychowawczej, funkcje gospodarczą, opiekuńczą, rekreacyjną czy religijną, uważało się za głowę rodzimy męża i ojca, który był jejdnocześnie jej głównytm żyjwiibielem, oficjałnie spraiwlującyim władzę nad żoną i dziećmi. Do zadań matki i żony, nie przygotowanej zawodowo, należało wyłącznie zajmowanie się gospodarstwem domowytm i wychowywanie dzieci. Taki wzór rodziny, zarówno ze względów eko-nomiczny&h jak i rieUjgijno-obytczajowych, cechował się trwałością związku małżeńskiego. Jednakże przeobrażenia, jakie dokonały się w Polsce pod wpływem indu-sttriaUizacji i urbanizaeiji oraz nowych warunków sjpo-łeczmo^u^trtojowych, złnienily w sposób zasadniilczy sy-tiuacjję rodziny i maiżeńlstiwa, jeigo strukturę oraz układ stosunków w obrębie grupy małżeńisklej. Na ten kierunek przeobrażeń małżeńlstiwa i rodzdlny wpłynęło w

zasadniczej mierze .prizejście kotbiety-żony i matki do pracy zawodowej poza dołmeim. Zjawisko to należy uznać za trwałe i niieddwracałne. Ma onio swe źródło w oddzieleniu się produkcji od gOspojdanatjwa domowego, od rodziny, w przemianach ustrojowych, w przeobrażeniach poglądów i świadotmości samych kobiet. Fakt przejścia żony i majtki do pracy zawodowej poza domem powoduje i pogłębia zmdanę stosunków w rodzinie i małżeńistwie. Jeśłi teraz kobieta staje się wispół-żywicielem rodziny, pirześtaje być jedynie gospodynią domiu, fto z konieczności ;sitosiunlki między ^małżo,nkami tracą charakter zależności i podporządkowania, a uzyskują pełnię równości. Teraz naturalną koleją rzeczy władza w rodzinie ulega podziałowi między ojca i matkę, żonę i męża. Tym samym zmiianiie ulega dotychczasowy podział czynności i ról mięjdzy małżionkami w rodzinie.
Zjawisko to jest charakterystyczne dla wszystkich społeczeństw wistępujących na drogę industrializacji i urbanizacji. N;ic zatem dziwnego, że w sposób przemożny objęło także i Polskę po II wojnie światowej, Właśnie jednym z natstęptśtw* przeobrażeń struktury społeczno-gospodarczej Poljski powojennej było znaczne zwiększenie się liczjby pracujących zawodowo kobiet, w tym kobiet zamężnych. Mimo poważnie zmnietj-szonej w stosunku do okresu przedwojennego liczby ludności kraju, liczba pracujących zawodowo kobiet - jeśli pominąć przedwojenną służbę domOwą - wzrosła po wojnie nietmal trzykrotnie. O :lle w roku 1931 było około ,1 060 tyś. kobiet zatrudnionych jako pracownice najemne poza rołhictwelm (w tym 400 000 służby domowej) to w 1950 pracowało w tych samych gałęziach gospodarki narodowej l 700 tyś., w 1960 liczba ta dochodziła do 2 400 tyś., w 1970 - przekro-

czyła 3 miliony, a w 1975 roku osiągnęła 4200 tyś. ^ Szczególnie w okresie powojennym prowadzono intensywną akcję na rzecz udziału kobiet w pracy zawodowej, a tym samym ich zaangażowania w życiu politycznym i społecznym. Pracę zawodową kobiet potraktowano - idąc po myśtM wskazań klasyków mark-^i!zmu - jak drogę do ich społecznego i politycznego wyzwolenia i równouprawnienia ^". Niewątpliwie zdawano też sobie sprawę z tego, że jest to skuteczny sposób wpływania państwa na proces przeobrażeń mode^ lowych rodziny, a zwłaszcza kierunek wychowania dzieci. Oczywiście owe tendencje wiązały się również z realizacją napiętych zadań gospodarki planowej, potrzebującej dużo rąk do pracy. Sprawa Wciąginięcia jak największej liczby kobiet do pracy w rozwijającym się przemyśle państwowym stawała się nawejt przedmiotem wielostronnych i intensywnych oddziaływań propagandowo-połMycznychsi. Miała ona wtedy iistotne znaczenie: trzeba było przecież zachwiać tradycyjne przekonania, że miejsce kobiety zamężnej jest w dotmu przy dzieciach i mężu, a w związku z tym przełamać nieufność i opory administracji! gospodarczej przeciw zatrudnianiu kabiett, zwłaszcza zamężnych.
** Obliczenia autora na podstawie danych Roczników Sta-
s* Powoływano isię tu głównie na zdanie Lenina, że "do całkowitego wyzwolenia kobiety, do rzeczywistego zrównania jej z mężczyzną potrzeba, by istniała gospodarka społeczna i ażeby kobiety uczestniczyły we wspólnej pracy wytwórczej. Wówczas pozycja kobiety będzie taka sama jak mężczyzny" (W. Lenin, J. Stalin, O roM kobiety w watce o socjaHzm, Warszawa 1950, is. 24).
** Poświęcono jej wiele miejsca w zasadniczym referacie wygłoszonym na VII Plenum KC PZPR w 1952 raku, a następnie w Uchwale Prezydium Rządu z 17 VII 1952 prawnie zabezpieczającej odpowiedni dopływ kobiet do gospodarki narodowej.

Przy tak prowadzonej akcji, dającej zapewne kobietom wiarę w siebie oraz otuchę i zachętę do podejmowania pracy, i przy jednoczesnej dużej podaży mlejsi pracy dla kobiet, doszło do tego, że w latach 1952 -- 1955 liczba zatrudnionych kobiet wzrastała szybcie; niż Mczbla zatrudnionych mężczyzn.
Tat 8. Aktywność zawodowa kobiet


Odsetek kobiet

Odsetek czynnych

Odsetek mężatek



wśród ogółu

zawodowo wśród

wśród czynnych



zatrudnionych

mężatek

zawodowo kobiet

1950

30,6

21,0

18,0

1960

32,9

42,0

55,0

1970

39,5

68,0

62,0

1975

46,8

74,0

70.0

Źródło: Obliczenia autora na podstawie danych RocznMrów
Prowadzona przez wszystkie lata konsekwentina polityka w tym zakresie powoduje, że obecnie w miastach i osiedlach na każde 100 kabiet w wieku produkcyjnym pracuje zawodowo 55. Stwierdza się przy tym wzrost wskaźnika zatrudnienia kobiet na przestrzeni niemal całego okresu powojennego. Oczywiście wskaźniki aktywizacji zawodowej kobiet są różne w różnych kategoriach wieku, wykształcenia, stanu cywilnego czy regionu kraju. Szybkie tempo wzrOsMru aktywności zawodowej w młodszych kategoriach wieku wiąże się z podnoszeniem się poziomu wykształcenia ogóDnego i zawodowego kobiejt. Jest rzeczą bezsprze-czjną, że coraz więcej kobiet .zdobywa wykształcenie zawodowe, średnie i wyższe. W grupie wieku 1-8 - 24 lat w roku 1960 1/4 kobiet posiadała wykształcenie ponad-podstawowe, natomiast w 1970 aż 6il% kobiet legitymuje się takim poziomem wykiształicenia, wyprzedzając pod typn względelm mężczyzn tej samej grupy wieku (60,3"/o). Także dwukrotny wzrost odsejtka bdbieit z wy-ksźtałcenlelm ponadpodstawowym notuje się na prze-

289
288
ny
ł9 Socjolog;  małżeństwa
 

strzeni owego dziesięciolecia w grupie wieku 25 - 29 łat (22,8% w 1960 i 44% w 1970). Według spisu kadrowego prowadzonego przez GUS w roku 1973 co dzie-więtnaista kobieta zatrudniona w gospodarce ujspoiepz-nionej posiaidała wykształcenie wyższe (w roku 1958 co trzyldzies)ta pierwsza) i co piąta policeactine bądź średnie zawodowe (w roku 19&8 co dziewdąita). Dziś około 2/3 włszyątkiich kdbiet poisiadatjąicych średnie i wyższe wykształcenie bierze ozyntny udział w pracy zawodowej 32.
W coraz mniejszym stopniu małżeństwo i macierzyństwo przyczynia się do rezygnacji z zatrudnienia przez kobiety. Do końca 'lat 60-tych jedynie około 30"/o mężatek po urodzeniu dziecka nie wracało do 'pracy zawodowej. Wynosiło to mniej więcej 40 000 osób rocznie, co na ponad 4 m'ln pracujących zawodowo kobiet nie jest liczbą dużą. Obecnie przerywa pracę na okres urlopu bezpłatnego '(wprowadzonego w 1972 roku) ponad 60% kobiet. Kobiety zamężne stanowią nadal większość pracownic. Wśród pracujących natomiast dominują mężatki z jednym dzieckiem - 50,8%. Matki z dwojgiem dzieci stanowią 35,8%, z trojgiem - 9,9%, a z czworgiem i więcej dzieci - 3,7% ^.
Warto tu jeszcze .zauważyć, że mężatki bierne zawodowo charakteryzują się stosunkowo wyższą dzietnością niż czynne zawodowo: przeciętna dzietność kobiet zawodowo czynnych w miastach wynosi 2,00, .podczas gdy w odniesieniu do kobiet niepracujących zawodowo wynosi 2,44. W skali ogólnokrajowej wielkości te
*s Zob. J. Piotrowiski, Praca zatuodotua kobiety a rodzina, Warszawa 1963, paasim. Wykorzystano tu również obliczenia autora na podsltawie danydh spiisu 'kadrowego GUS z 1973 r. i Roczników tStaty stycznych.
** Zob. A. KurzynowisM^ Ciqpłość pracy a macierzyństwo^
Wanstzalwa )1W7, A. Kurzynojwsikl, Aktywność zmtuodotua łcobiet
PRL, WariszaWa MT8.	,
290

wynoszą odpowiednio: 2,25 i 2,433*. Obiektywnie więc przebiegający proces wzrostu liczby kobiet zamężnych czynnych zawodowo jest naturalnym sprzymierzeńcem spadku dzietności kobiet w Polsce. Ich czynna rola w życiu społecznym wzrasta m. in. kosztem zmniejszenia .dzietności.
Czy tak postępujący proces aktywizacjli zawodowej kobiet dokonywał się bez przeszkód i ujemnych konsekwencji (poza obniżeniem dzietności) oraz tordwał ktobiettctm oitwartą drogę w ich dążeniu do zdobycia nowej pozycji społecznej? Podejmując ten problem, .trze^-ba sobie na wstępie w pełni zidać .sprawę z tego, że
- niezależnie od wielu ujemnych konsekwetnejji dla rotdziny i jej funkcji prokreacyjno-wychowawczej, o czyni powiemy niżej - w rzeczywistości kobiety nie , osiągnęły w Polsce pozyjcji równej mężczyz)notm. Wszelkie dane porównawcze dotytczące pozycji mężczyzny i kobiety w żydiu społecznym i zawodoiwym dowodzą uprzywilejowania mężczyzn. Uwidacznia się to w wielu dziedzinach. Jeśli występują w kraju lokalne trudności na ryinku pracy, to doty)czą one przede wszystkim kobiet. Przeciętne <płalce kobdejt są o ponad 30% niższe niż płace mężczyzn ss. Kobie-ty, aby osiągnąć niektóre zawody czy stanowiska, muszą się legitymować wyś-szytmi kwalifiikacjami niż mężczyźni. Każde badanie potwierdzą, że w ogólnym układzie hierarchicznym
- przedsiębiorstw - nawet sfeminizowanych - mężczyźni zajmują stanowiska wyższe niż kobiety. Mało jest kotbieit na wyższych stanowiskach kierowniczych w produkcji i a(dm'ijniisitraicji, w organizacjach społecznych i politycznych; przeważają naStbmias^ w zawodach
M Damę Narodowego Spisu Powszechnego z 1970 r. Zob. też: M. Kiliimiczyik, Przynateźność do grup spoieczno-zawodowych, a dzietność biołogiczna kobiet w Potsce, w: ^Potityka, s. 366 i 277.
^ Zob. J. Waluk, Płacd i praca kobiet w Połsce, Warszawa 1965.
M*	29 ł




L
dal rołą podstawową. Tu jednak daje się zauważyć po-" ważna tendencja deprecjacji owej roli. W szerszej Łowieni, panadro!dizinnej skali społecznej pozycja gospodyni domowej uległa degradacji jako zajęcie "przy garinkach i pieluchach". Oczywiście jeiśt to związane z szeroką aktywizacją zawodową kobiet zamężmych, jak też z rosnącym znaczeniem kształcenia, jakie dziś oihrzytmują dziawczęjtia, klształcelnia, które je przygotowuje niemal wyłącznie do pełmienia w przyszłości ról zaiwddowych. Ról domowo-irodziinmych program kształcenia nie Obejmuje. Stąjd baridzo częste skargi kobiet na niską rangę presjtiżu prac domjowych, pomimo że - jak powiedziajnio wyżej - w zasadzie hołduiją one przetkonatniiu, iż miejsce kobiety jest w domu przy dzieciach, a mąż powinien tyle zarobić, aby starczyło na utrzymanie rodziny. Według uznawanych powszechnie modeli, dobry mąż powinien zarabiać na dom zaś dobra żona powinna dbać o dom i zajmować się wycho-? wamiem dzieci, a nie pracować zaiwodowo. Nierzaidko są wypowiadame przy tym poglądy, że plsychiczną specyfiką kobiet jest to, iż większą ważność przypisują spraiwotm domowym i rodzinnym niż zawodowym i stąd z konieczności zawsze będą mniej przydatne w pracy zawodowej. OkoMczność ta jest też przyczyną unikania przez kobiety w piracy zawodowej zajęć i stanowijsk bardziej odpowiedzialnych,, batrtdziej aiblsortbujących, których wykonywanie mogłoby uszczuplić zaim(tereso-wanie i czas oraz energię, jaką muszą poświęcać domowi. I oltóż: łączenie przez kobtietę pracy zawodowej z zajęciaimi domowymi może dwojako oddziaływać na jej pozycję w rodzinie: podnosi tę pozycję z tytiułu posiadania pozycji zawodowej i przyczyniania się da po-lepsizeniia sytuacji materialnej rodziny; może jednak obniżać ją, jeśli poświęcając pracy zawodowej do dziesięciu godzin dziennie, cały pozostały czas musi pize-
294

znaczyć na zajęcia kulitnarne i porządkowe, wskutek czego brak jej już tego czasu na zajęcia innego rodzaju, na przykład kulturalne, samokształceniowe.
Mimo wielu badań, mamy bardzo mało systematycznej wiedzy o domowym środowilsku pracy kobiety. Mało wiemy o układzie czynności w rodzinie, zwłaszcza o zasobach energii zużywanej w pracach domowych, której nakład fizjologowie angielscy porównują do pracy drwala leśnego. Nie wiemy dokładnie, jak zmienia się ów układ czynności, gdy kobiejta pracuje zawodowo poza domem., jak wygląda wtedy realizacja pod-sitawowych funkcji yodztiny, które i wówczas (powinny przecież być spełniane bez zakłóceń. Idzie tu głównie o funkcję wychowawczo^opiekuńczą i funkcję gospodarstwa doimowągo. Oblicza się bowiefm, że liczba kobiet pracujących zawodowo i mających na wychowaniu nieletnie dzieci przekraczała w 1974 roku 800 000, a liczba samych dzieci wynosiła w miastach ponad l 300 tyś.: około 640 tyś. w wieku żłobkowym i około 660 tyś. w wieku przediszkoltnym. Rodzi się przecież pyitainie: jak zongamiizowałia jestt otpieka nad co najmniej każdym drugim z tych dzieci (przedszkola zaispokajały potrzeby - w stosunku do liczby zgłoszeń - w 68%, a żłotbki tylko w 24"/o^), gdy pboje rodzice przebywają w pracy zawodowej? Rodzi się też dalsze pytanie: czy dzieci objęte qpieką żłobka bądź przedszkola znajdują tam w pełni sprzyjające procesowi rozwojowemu warunki i okoliczności? Wiadomo, jak różne są opinie
s? "Trybuna Ludu" z 14 M ili976 oraz obliczenia autora, W IWa Jioku przebywało w żłobkach <187000 dzieci, podczatś gdy Mczba uradzeń prziez matlkl pracujące iprzehroczyła w tym samym raku 300 000. Sytuacja w przedszkolach przedstawiała aię jaszcze gttrzej: w 1979 nroku załatwiono odmownie 115000 [podań o przyjęcie tdzietika do przedszkola a około 1)30 000 dzieci jptnzyjęto ptonad przewidywane normatywy.
295

i poglądy na temat wpływu tych instytucji na psychiczny rozwój dziecka i kształcenie jego osobowości. Jeśli natomiast chodzi o funkcję gospodarstwa domowego, to wprawdzie badania stwierdzają fakt daleko idących zmian w podziale obowiązków domowych pomiędzy poszczególnyimi członkami rtodziny - jednak najbardziej nawelt pozytywne izmiany w tym 'zakresie nie odciążają na ogół koibiety w sposób istotny. Niewątpliwie bardzo paląca je)s)t ,pota*zetba wielu urządzeń społecznych, sieci tanich usług, któire by ułatwiały kobiecie pracującej jej zajęcia domoiwe i w coraz szerszym zakresie odciążały ją od nich. Nie mniej paląca jest potrzeba upowlszechnienia nowych form zatrudniania kobiet zamężnych (praca na pół eta(tiu, umowa o dzieło) i świadczeń socjalnych na rzecz kobiet czasowo bądź nawet zupełnie rezygnujących z pracy ze względu na opiekę nad małymi dziećmi. Przyznane w 1072 roku prawo do trzyletniego bezpłatnego urlopu dla matek wychowujących dzieci do la<t czterech jetst dla większości rodzin, w których dochody z pracy matki są koniecznym uzupełnieniem dochodu rodzinnego, mało przydatną formą pomocy socjalnej. Jeśli zatem wszystko wskazuje na to, że udział kobiet w pracy zawodowej ibędziie nadal wzrastał - dowodzą tego dane statystyczne oraz plany kształcenia zawodowego dziewcząt - to sprawy powyższe wydają się być tym bardziej godne usilnych sitarań o ich pozytywne rozwiązanie. Nie starczy bynajmniej dla wyzwolenia kobiety i podniesienia jej pozycji społecznej umoiżliwić jej pracę zawodową Procesowi aktywizacji zawodowej kobiet muisi towarzyszyć nieustanna troska o zmniejszanie jej zaabsorbowania zajęciami czekającyjmi na nią z racji zajmowania "drugiego etatu" w domu. Pełniejsza realizacja tego postu-laitu jeslt niewątpliwie warunkiem rzeczywistego wzbogacenia treści ^pojęć "emancypacja" i "awans społecz-

no-zawodowy kojbieity". Jest to też niezbędne ze względu na konieczność swoibodnego pełnienia przez rodzinę jej podstawowych funhćji. Praca zawodowa kobiety nie redukuje przecież funkcji rodziny; one muszą być zawsze pełnione, niezależnie od tego, jakie miejsce w rodzinie i pozycję w społeczeństwie przyznaje się kobiecie.
c) Nowa pozycja dziecka to rodzmże
Przedstawiony tu szkicowo obraz współczesnej polskiej rodziny byłjby niepełny, gdybyśmy pominęli milczeniem sprawę nowej, ciągle wzrastającej pozycji dziecka w rodzinie. Jakie więc dziś miejisce wyznacza się dziecku w rodzinie, jaki przyjmuje się kierunek jego wychowania oraz realizuje poziom kształcenia zawodowego, wyznaczający jego przyszłą drogę życiową i pozycję społeczną?
Badania socjologiczne dowodzą jednoznacznie zdecydowanego osłabienia tradycyjnego przeświadczenia fodziców o nieporównywalnej randze społecznej i ży-ciiowej wykształcenia córki i syna. Wliadomo, że nie tak dawno jeszcze, w przypadku kształcenia dzieci wychodzącego poza poziom szkoły podstawowej, przyznawano pierwszeństwo chłopcu jako przyszłej głowie rodziny. Kształcenie zawodowe dziewcząt nie tylko było traktowane jako sprawa mniejszej wagi, ale przede wszystkim nastawione było nią zawody mmiiej atrakcyjne finansowo, uznane powszechnie za "stosowne" dla kobiety. Dziś natomiast stawia się na równi sprawę wy-kszttałcenia chłopców i dziewcząt. Aczkolwiek nadal widzi się córki głównie w ich roli żon i majtek, to jednak w zdecydowany sposób wykreśla się obok niej nowy zarys roli zawodowej jako konieczny składnik przyszłej syituatcji życiowej. Stąd dziewczęta posyła się na równi z chłopcami do szkół zasadniczych zawodo-

297
296
 

wyCh, śrejdpiiilch i wyżjsizych, traktując zawód i dane im przygotowanie życiowe jaiko nąjląplszy i jedynie dziś liczący się jposag. Warfto podkreślić, że o iile wśród ogółu studentów poliskich kolbiety stanowiły w 1950 roku 36%, to w 1970 wjskaźniik ten urasta do 43%. O ile wśród uc;zniów azikół średnich ogólnokształcących w 1^950 dziewczęta w zasaidzlie dorównywały liczebnie chłopcolm (31%), a w zawodowych sttanowiły 42% ogółtu uczniów, to w 20 lat później w liceach ogólnokiształcą-cych .stantdwią zdecydowaną większość (7t6%) naito-mialst w zawoldo^wych nadal ustępują chłopcom (40%). W procełsie kszitałcenia na poziomie wyższym^ ma wielu kierunkach studiów dziennych kobiety stanowią zdecydowaną więkiszość: na kierukaeh humanistycznych - 75% ogółu situdentów, nauczyciefliskiich - 70%, meldyciznych - 65%, ekonomicznych - 63%, prawnto-
-admiiniistracyjnych - 50"/o. Niemały odsetek kobiet śtudiiuje na wydziałach maftematyczno-przyrodniczych
- 60%, nolnAczych - 43%, a naweft -technicznych - 25% 38. Dziś rodzice pytani o najlepszy posag dla córki w zasadzie nigdy już nie -wymieniają treści łączących się tradycyjnie z tyim pojęciem, wyfbijaijąc na pierwsze miejsce właśnie zawód, .wykszTałcenie, a nierzadko także mieszkanie. Ranga tych czynników rośnie w ich świadomości wraz z podhołszieniem się poziomu wykształcenia. Trakttdwamie sjprawy posagu w kategoriach bliższych jego tradycyjnemu rozumieniu. j'e!śli jeszcze wyjątkowo ma miejsce, to wśród rodziców o najniższym poziomie wykształcenia i to głównie pochodzących ze śnodowitsłk wiejskich, chociaż i u nich wyraźnie na-raata świadomość znaczenia wyk^zitałcenia dla przyszłej kariery osobistej i rtodziirmej córek.
Obliczenia autora na podstawie damyćh

^ Trzeba następnie zauważyć, że niemałe są w ogóle aspiracje rodziców w zakresie poziomu wykształcenia ich dzieci. Sprawy dobrego wychowania, jak i najwyższego wykształcenia dztieci, obchodzą dziś na równi oboje rodziców, którzy korzystając z realnych szans chcą w tym zakresie dać swym dzieciom nieporównanie więcej aniżeli sami otrzymali. Zasajdnicza zmiana polega tu na tym, że - jak to dobitnie ujmuje jedna z cytowanych często wypowiedzi ankietowanych - o ile "dawniej dziecko w rodzinie było niczym, to teraz jest wszysitkim; o nas nigdy rodzice tak niie dbali ani się troszczyli, jak my myślimy i troszczymy się o nasze dzieci" s*. Ta myśl i trotska obejmuje nie tyMko sprawy materialnego bytu dziecka, jego wygody i przyjemności życiowych, ałe także j<ego przyszłości, której kształt wyznacza dziś wykisztaiłcenie i przygotowanie zawodowe, i [to bez względu na płeć dziecka.
A zajtem, wyraźny wzrost aspiracji rodziców (także w rodzinach robotniczych i chłopiskiich) co do przyszłości dzieci, nacisk kładziony na ich naukę, egalitarne traktowanie chłopców i dziewcząt, wzrcuśt uidziiału ojców w opiece nad dziećmi - włszystlko to świajdczy o zasa-diniiłczaj zmianie pozycji dziecka w rodzinie. Z im młodszym pokoleniem dzieci (a więc także i rodziców) mamy do czynienia, tym bardziej zdecydowanie rzuca się w oczy fakt, że dziecko przestaje być traktowane jako podpora materialna rodziców, rośnie zainteresowanie rodziny jego przyszłością, staje się ono naprawdę - jak pisał kiedyś G. Wurzibacher - "źródłem i celem duchowego wypełnienia ojcowskiego życia" *". Dzisiaj w każdym środowisku społecznym rodzice są świadomi
M F. Adamslki, Hutnik i jego rodama, Katowice 1666, &. 138.
4" G. Wurzbacher, Beitrage zw gegentuartigetł VeyfassM,wg ttiMi EłłttwoMtmp der toestdeMtschew LałłdfamiHe, w: Recher-ehes sur to JaimMe, ł. l, Tiibingen 1966, s. 254.

299
298
 

poważnych i realnych szants dania dzieciom wykształcenia, zabezpieczenia iim wyższej pozycji ąpołeicznej i chcą z nich w szierokim zakresie korzystać -^ zresztą już korzystają w niemałym stopniu. DoStrzegąjąic ogólnie korzystne okoliczności i szerokie możliwości wybo--ru zawodu, są skłonni wildizieć swe dzieci w o wiele leip&zej od własnej pOizycjji sipołecznej i zawodowej.
Zadaniem niniejszego rozdziału było ukazanie istdt-nych przemian zachodząicych we wlsipółczełstnej polskiej rodzinie z zaznaczeniem ich kierunku i określeniem aktualnego, wynikającego z nich stanu rzeczy. Główne tendencje owych przemian dały się sprowadzić do nowego pojmowania istoty, celu i charakteru' związiku małżeńskiego, upowszechniania się modełu i wzoriu rodziny małodziettinej, kształtowania się nowych, wynikających z faktu aktywizacji zawodowej kotbiety zamężnej, wzorów i modeli stosunków wewnątrzrodzinnych oraz nie spotykanego do niedawna wzrosjtu aspiracji rodziców, co do przyszłości ich dzieci. Ukazane tu gzeiro-ko fakjty oraz opinie i poglądy odnoszące się do wszystkich wyżej wytmiamionych problemów dowodzą w sumie istnienia dwótch ścierających się, przeciwstawnych sobie tendeniciji wyznaiczających wtspółbzelsną sytuację małżeństwa i rodziny. Jedną z tych tendencji stanowią siły zewnętrzne i wewnęjtfrzne oddziałujące na rodzinę w siposób dezintegrujący. Wymienić tu należy pa pierwszym miejscu pracę zawodową kobiety i majtki. Zjawisko to odbija się niewątpliwie w sposób niekorzystny na rodzinie. W warunkach całodziennej pracy ojca i majtki, dotm z konieczności przestaje być te^-renem pełnego życia rodzinnego, rodzinnych spotkań i wspólnego przebywania;, stając się często tylko plat-
300

formą, na której prowadzi się skrajnie zindywidualizowane życie z zachowaniem znacznego jaszcze zakresu wspólności w sprawach gospod&riczych. Następnym elementem osłabiającym wewnętirzną spoiistość współczesnej poljskiej rodziny jest zawężenie się zakresu spraw i przeżyć wspólnych dła wiszy^tkich członków rodziny. Wynika to z faktu utraty przez rodzinę nieiktóirych jej tradycyjnych funkciji, indytwijduaUzujjącego Oddziaływania charakteru i miejsca prajcy poszczególnych jej członków oraz ołgraniczania iim możlotwośoi wtspólnego spędzania wolnego czasu na skutek zróżnicowanego czasu pracy. Do czyniników dezintegrujących rodzinę należy wtreszcie zaliczyć upowszechnianie się wyobrażeń i poglądów na charakter, ceł i trwałość instytucji mał-żeństtiwa, kjtórych rezultatem jest stale rosnący wskaźnik rozwodów. Pojmijamy tu inny jeszcze czynnik rozkładowy, jakiim jest aliktoholizm, kjtóry zaisługuje na slpecja'lne poftraktowaniie. Warto tu chociażiby wspotm-nieć, że z badań nad przyazynatmi rozwodów wynika jednoznacznie, iż alkoholizm jest obok niewierności małżeńskiej najczęstszą przyczyną rozpadu małżeństw. Niezależnie qd tych wszystkich sił i okoliczności, na współczesną polską rodzinę, jej trwałość i wewnętrzną spójność oddziałują liozne czynniki integrując e. Trzeiba tu wymienić na ptierwiszym miejscu tradycję moralno-ispołeiczną, która przenika we^wnęttrzne życie rodziny, wzmacnia zasady jej trwania i spełniania przez nią podstawowych, niezbywalnych funkcji oraz oddziałuje pozytywnie na wzmacnianie właściwie rozumianej wspólnoty rodzinnej. Oddziaływanie tego czynnika osłabiają stałe utrzymujące się procesy ruchliwości społecznej - i to zarówno pionowej jak i poziomej. Innym elelmen^etm integrującym współczesną polską rodzinę jest - pomimo szerokiego upowisizechniienia się pracy zawodowej kobiet zamężnych - nadal silne jej
30


r
uzależnienie od pracy i dochodu ojca. Zadanie utrzy-mainia rojdizainy, niazałeżnie od ukazanych w tym zakresie faktów, jest w szerokiej świadomości 'społeczeństwa obowiązkiem spoczywającym na ojcu i mężu. Częściowe przenoszenie itego obowiązku także na żonę i matkę jest w opinii ojbojjga małżonków zjawiskiem przejściowym, dającym się tolerować tyliko czasotwo. Nawiet pomimo stale rosnących i niewystarczająco zatspokaja-nych potrizeb rodźmy, sitlainowisko wispółmałżonków j-etsit w zaisatdzie jednoznaczne: owylm poita^zebotm przecijwtsta-wiajją wyraźnie dbbno wspólne rodziny, rotzuimiane niie-wąiUp^łiwie w sensie wzmacniania j^j spoistości. Wiąże się z tym bezpośrednio następny ważny cizyntnik integrujący, a mianotwiilcie przyjejty padzliał czynności i obowiązków donrowo-rodziminylch. W ktansekwetncji przemiany poglądów na cechy i właiściwości wlspółmałżon-ka jako równego partnera oraz w wyniku faktycznych układów w zakresie pełnienia ról domowych i rodizin-nych, małżonkowie - powodowani dodatkowo życzliwością i wyrozumiałością - roz-umieją, że mUlsizą razem dźwigać wszysłtkie .trudy życiowe. Zaciera się więc wyraźna gramica podziału obowiązków domowych męża i żony, i to niezależnie od faktyiczmego udziału kor biejty w pracy zawofdowej. Uldział mężów w wielu czym-nośdiatch, utznanych ttrajdycyjinie za ^babskie" opiera się już przeważnie na poczuciu zwykłej powinności. Powinność ta przybiera cechy bezwzględnej konieczności życiłowejj w sytuacji pracy zawiodawej żony i matki. Czyntndk ten odgry)wa oczywiście bardzo ważną rolę w procesie integracji rodziny. Należy tu wreszcie zaliczyć wtstzytsltkie sytuaicje i okoliczności cotraiz szerzej uinnażliwiające członkom radziny wispólną konisiutmpcję treści kuljtury matsowej (telewizija) i wsipóLne spędzanie wolnego czasu (upowszechnienie prywatnych środków transportu). Integrujący wpływ tych czynników

na życie współczesnej rodzliny p,odikreśla się już od dajwna na Zaicholdizie. U nas staje się on powoli również odczuwalny, aczkolwiek niezbyt duży jest jeszcze zasięg jego oddziaływania.
W sumie więc trzeba powiedzieć, że wszystkie ukazane tu procesy i czynniki, kjtórymi objęte jest małżeństwo i rodzina, mają w zasadnie wspólną cechę: prowa-dizą do ich reorganizacji **. Niosą ze sobą widie trudności dla życia małżeńtskowpodzininego, ale bezpodstawne byłoby wnioskowanie z tego o kryzysie instytucji małżeństwa i rodziny. Małżeństwo i rodzina stawiane są przez młojdłzież na szczycie w hierarchii wartości życiowych; wskaźnik zawierania małżeństw jest w Polsce bardzo wyaoki (olbliozany na 1000 ludności wynosił w roku 1931 - 8,3, w 19i50 - 10,R, w 19-60 - 8,2 a w 1WO - 8,5 ^), pnzecięjtny wiek nowożeńców śtojsunkowo niislki (2!1,7 lait dla kobiet i 24,1 dla męż-clzyzn), sltopa roziwodów średnia i minimalny procent rozwiedzionych małżonków, którzy by powtórnie nie zawierali związku małżeńskiego.
Ważne jest w tej sytuacji zdanie sobie sprawy, że zmieniające się warunki społeczno-ekonomiczne i cy-wildzacyjno-kulturowe domagają się po prostu działania w kierunku lepszego przygotowania młodego człowieka do ról małżeńskich i rodzinnych, poprawy warunków społeczno-ekonomicznych funkcjonowania rodziny, przystosowania tradycyjnej rodziny do zmienionej sytuacji, domagają się też wyrabiania wyższej kultury osób tworzących związek małżeński - tak, aby i małżeństwo, i rodzina mogły sprawnie funkcjonować we współczesnej, zmieniającej się rzeczywistości.
to Po!sce i śniecie,
** J. TuroWsIki, S&tuacja maiźeństwc "Zna!k" 1960, nr 77(11).
** Por. odpowiednie RoczłMłM


303
 

Zanim scharakjteryzujemy pokrótpe jprzedimioit i kierunek badań nad rodziną, dobrze bęjdzie uświadomić ^otbi-e, że [badacz zagaidjnień małżeństwa i radzimy isitaje przed szczegóiłinego rodzaju jtirujdnościiatmi, nie Ispotyka-ny)mi w 'takijm istopiniu i 'zakrejsie 'w innych dzieidziitnaeh badań socijiołojgiczinych ^. Trudności ite Wiążą się z iistot-nytmi ptnzeszkodaimi : - najtury dmjocjonalnej oraz racijiO-Jiałnej - ze slmony "dbie^któw badania". -Przez przeszkody itypu emocjonalnego rozumiemy wszelkiego rokłzaiju ,uprz!edzetnia, obawy i ptrzy<ję:te z góry wydbrażenija, (które zamazują prawdziwy obraz jednostek [badaiwczych: o,sójb, par imałżeńlskifch czy rodziny. Można 'tu wytróiżnić cztery grupy zjawisk. Pjo [pierwsze - [tkwiące głęlboko w człowieku przeświaidczenia^ że rodiziina i życie irodtzinne ^tamowią najlbardlziej
Zob. A. Michel, La sociołopie de !a famiHe. Rea :ż
prese^tes et conwnewtes, Paris 1970, s. 17 i nm -też: R. Hill, A Cr:tiqMe of Con.tempoł-ał-3/ Marriage a i Research, "Sociał Forcas" 1956: t. XXIII, itr '3.

watną sferę życia człowieka, powodujące niechęć do ujawniania przed badaczem czegokolwiek, co mogłdby przekraczać granice tej prywatności, wyciągać .na jaw jąpraiwy i probilamy, które ma się wyłącznie [dla własnego girotna rodzinnego i których się strzeże przed światem płdzarodfzinnytm. Po drugie - nastawienie "ro-manjtyczne", -dzięki któremu uisiłujje isię przedstawiać badaczowi infonmacje o życiu małżeńsko-rodzinnym raczej w wersji -upiększonej. Badani są .baridziej iskłon-ni mówić o isjwym 'życiu małżeńskiim i rodzinnym w kategoriach piowiiinniościowych, modeli normatywnych i propagandowych, nie zaś środowiBkowych, a tą drogą Wypaczają bardzo często prawdziwy othraz rzeczywistości. Jej paznainie byłoby możliwe w pełni przy zastosowaniu meftody obserwacji uczestniczącej, która - rzecz jasna - nie jest do zaisitosofwania w szerszym zakresie w badaniach nad życiem małżeńsko-rodzin-nym. Po 'tirtzecie - 'trudności związane z przekrocze-miem, przełatmanielm tabu, jaTcihn jie^t objęta sfera życia seksualnego <czło;wieka. MałżeńsUwo - -oparte przecież na zróżnicowaniu płci i popędzie seksualnym człołwie-ka - 'tfrudmo j^st badać z wyłączeniem 'tej isf ery uczuć, .przeżyć i izachowań. Tymczaisem w świadiOimości wielu ludzi utrzyjmuje się przeświadczenie (co izależy między innymi od typu kultury), że sfera życia seksualnego nie [Stanowi przedmiotu idochojdzeń bada-Wczych, gdyż jeidną z zasaidniczych funkciji rodziny jeisit właśnie ujęcie tej isfery w określone rajmy, uczynienie jej najbardziej pryjwaitiną domeną życia małżonków, otrzymujących w tym fcelu isjpelcjaltne uprawnienia ze strony spo-łeczeńiśtiwa. Natlomiast rełzygnac^ja w badaniach z tej sfery życia małżeńskiego zubaża tje nadmiie-nnie, zakrywając przed badaczem pełny obraz rzeczywistości mał-żeńsko-rodzinnej. Po czwarte wreszcie - niepowodzenia życia małżeńsko-rodzimnego modzą niechęć ujaw-
20 Socjologia [małżeństwa i rodziny

niania przed badaczem czegokolwiek, co może ośmieszyć, degradować bądź pomniejistzać jedną z'e E)tron, lub taż celową chęć - - częjsitą w tego rodzaju sytuacjach - pomniejiSzentia współpartnera bądź członka pod'ziny. Badacz nie ma w zatsadzie w ftakich syituacjatch żadnych szan]s poznania prawdziwego obrazu interesującej go sf.ery życia małżeńskiego Czy rodzinnego. Z kolei przez przeszkody 'typu racjonalnego rozumiemy ignorancję, dogmattyzm czy "zakompleksiaiłość" j.ednos)tki jako intefresując-ego batda-cza członka [rodziny, utrudniające poznanie rodtziny i jej prtoiblemóiw. Badacz dysponujący zwyczajnymi technikami [baidaWczyimi jest bar-dz)O często ^ograniczony w <swych możliwościach poz-naWczytch^. Niejednokroitnie trzeba by dysponować odpowiednimi urządzeniami technicznymi (podsłuchowymi i wizualnymi), któire by reijejśtnowały w sptasób bezwiedny dła badanych interesujące socjologa infotnmacje o życiu małżeńśko-rodzinnyjm, jego jasnych i ciemnych stronach, co łaczyiwiście nie jest do przyjęcia z punktu widzenia eityki zawodowej baldacza. Niejednokrotnie wichqdz)i tu jeszcze w grę (sipratwa therminologii, .utrudniająca dokładne porotzumi'enie się badacza z badanymi. Niezależnie jednak od powyższych trudności i przeszkód, rodzina - ze względju na arolę, jaką odgrywa w życiu społecznym, 'zmiany jakim ustawicznie podlega - znajduje się od dawna w cen!truim zainteresowań badawczych socjologii. Baidania nad Todlziną sięgają swymi począt{kami najwcześnie;j)szęgo okresu wyodrębnienia się i rozwoju socjologii jako samodzielnej dyscypliny naukowej s. Oczywiście, różny był zakres
Por. R. Hill, D. Hansen, The Ident^ccttżow of
Utźłized w FawMti/ Ntttd!/, "Jouirnatł of ge and ^he Family" 1960: ł. XXII, nr 4.
s zo(b. R. Hill. Recewt Wortd Deueitopm.ełŁts m AppHed Fa-^, w:

i jmożiHwości tych .zainteresowań badawczych w poszczególnych okresach yoziwojowych socjologii, co wiązało się ze [stopniowym wypracowywaniem i doskonaleniem ane'tod i technik bada*wazych, które by wbrew przed8ta!W!ionym wyżej trujdnośc-iom umożliwiały poznawanie fenomenów życia małżeńskiego i rodzinnego. 'Brzedmiojtem 'intetretsujątcych najs 'tu baidań jeist za-ttetm:
(a) Rodziiina jako grupa ts p o ł e c z n a, ze wiszy-gtki^mi włatściwymi jej iwewnętriznyłni pawiązaniami. Wc'h<oldzą tu więc w jgrę: wzajemne stotsuniki poszczególnych czł^oinkóiw rodziny, w]s]półmałżonlków do siebie, rodziców i dzieci, układ władzy w rodzinie; Warunki aprawnegto funkcjonowania gruipy !małżeńlsko-roidzinnej: dobór partnerów,, Itru^dności dost^osotwania małżeńskiego, kotnflikity wewnątrznotdzinne, 'ich podłoże i sposoby akomodacji, sytuacje kryzypowe małżeństwa i rodziny, procesy ich dezintegracji i dezorganizacji, uwarunkowania sukcesiu małżeńskiego; wreszcie procesy odnawiania isię [grupy rodzinnej, zdobywania nowych członków dla isiebie d dotsitairczania ich społeczeństtwiu: zagadnienie dizieltmości rodziiny i kontrola uiroidzeń.
(b) Wamunlki funkcjonowania rodziny jako instytucji społecznej. Ta sfera badań obejnriuijeina-stępujące zagadnienia bardziej szczegółowe: funkcje rodziny i procels )ich przeobrażeń; role imałiżeńskie i rodzinne oraiz wairunki w jakich mają być realizowane; role ,po:zaro)d)zinne i ich wpływ na tBunkajonowanie ro-
y, London 1969, ł. 2. Historię socjologicznych badań
nad rodziną przedstawia w wyczerpujący siposób H. T. Chri-
stemsen, DevełopmeMt of t^e Fam^y FżeM of <Stud:es, w: Hawd-
oooi^ of Marwape awd the Famźi!/, H. T. Christensen (wyd.),
Chicago 1964. Charakterystykę i historię polsikich badań socjo
logicznych nad rodziną podaje Z. Tyszka, SocjoZopżct
Wac&zawa 1979, s. 216 i nast.	'

307
306

 

dziny; normy prawine, religijne i obyczajowe regulujące 'zachowania małżonków i czionków rodziny; patologia życia 'rodzinnego i jej <ąpołeiczne uwarunkowania.
(c) Wzajemne !zał'eżności między rodziną a środowiskiem, w którym iżyje: więzi sajsiedzkie i pio-ktrewieńistwa, styczności i iśtoisunki ląpołecztne .rodziny czy poszczególnych jej członkójw; warusnki maiteriaiLne, to 'znaczy finansowe i miesiztkainiiowe, wyznaczające standard życia rodziiny, stopień zaspokojenia jej po-trtzeb; prącia i zawody członków Todzłny; typ środowiska społecznego i jego (wpływ na fonrmy życia rodzi-, ny; kultura i jej oddziaływanie na rodzinę*, w 'tym konsumpcja treści kultury ptrzez rod'^nę 'jako całość i poszczególnych j^ejj członków.
Wyłitczone (tu zagadnienia bynajtmniej nie wyczerpują całej możliwej listy usftawicznie mnożących Się problemów, wzbogacających przedmiot socjologicznych badań nad rodziną. Ttu wskazaliśmy tylko na najbardziej tyjpowe, ogółne nurłty dociekań badawczych by zwróciić uwagę Czytelnika nie tyilko na Tazległość problematyki, ałe i jej rangę s)połeczną. Historię badań nad rodziną można podzieilić na kiiika okresów ^, uwzględniając przy tym zarówno moment czaisu, jak i interesującą Ibadaiczy w danym okresie problematykę.
1. Do końca XIX wieku podejimowano badania hi-stosryczne nad roldziną jaiko instytucją. Badacze zajmowalii się wówczas faizami arożwojo^wylmi małżeń-sitwa i rodzony w ciągu hijsihorii ludzkości. Wychodzono przy jtytm z założenia, że rodzina - podoibnie jak wszy-sitkie inne inistyttuicje 'społectzne .- jest c-zymś znuien-nytm) i ulegającym Mstorycznym ptrzeoibrażemiom. Wśród Czyjnniików odgrywatjących ważną rolę w -Owym
* Por. Z. Tyszka, Socjotogża, s. 28 i naist. s Zob. R. Hill, Recent; por. też: A. Mirtiel, Soctołogźe de ta ^ctłniHe et du Tnartape, Parłs 1972, s. 86 i nast.     '   ^

procesie rozwojowym życia małżeńisko-rodzinnego do-
atrzegano przede wjszystkim czynniki biologiczne. Pod-
noszono fakt, że siły biologiczne działające w rodzinie
są ujęte w rygorystyczne ramy obyczajów, nakazy re-
ligijne, <prżejpifsy prawa, nacijsk opinii ispołec'zino)ści lo-
kailnych. Dopiero wynikiem ich działania są określone
fazy rozwoju rodziny. Jak już zaznaczono wyżej, do
połowy XVIII wieku panowało powszechne przekona-
nie, że pierwotną fazą rozwojową rodziny jest rodzina
mała, oparta na małżeństwie monogamicznym. Dopiero
owe historyczne badania wprowadziły niemałe w tym
zakresie zamieszanie. Przyczyniły się do tego głównie
prace J. Barhofena (Dcts Mutte-rrecht, 1'861), L. Morga-
na (Ałtcie^t Socie^i/, 1877), F. Engelsa (Pochodzenie *ro-
dziłŁi/, tołastłości pr^tuatnej i państwa, l!884). Skutecz-
ną polemtikę z wyłożotnymi tam tezami podjęli następ-
nie badacze innych orientacji historycznometołdoloigicz-
nych, wśród których na szczególną uwagę 'zasługują:
E. Westermarck (The Histori/ oj Human Marriage,
1891), W. Schmidt (Uł-spru?ig der Gottesidee, 1926)
i B. Maliinowski (The Fami^ awłowp the Amtraiiałt
Abo-ripines, 1913). Wszystkie te badania charakteryzują
się antropologicznym i etnograficzinym podejściem. Ba-
dano więc ludy pierwotne, różne grupy etniczne w ich
hijstorycznym rozwoju. Nie 'wiazyscy jednak badacze
dysponowali dokładnymi i usystematyzowanymi meto-
dami gromadzenia danych empirycznych, istąd daleko
idące różnice zajmowanych istatnowiisk.
2. Mniej więcej od połowy ubiegłego stulecia - dzięki nowo wypracowanym metodom - podejmuje się zupełnie odmienne badania. Zasadnicza zmiana polega !tu na przesunięciu punktu ciężkości z przeszłości na t e r a ź ń i e j <s z o ś ć d przejściu z szerok.ich d ogólnych .rozważań na zagadnienia bardziej konkretne, ży-wotine w tym okresie, a więc: zagadnienia efkonomicz-

309
308
 

!ie i socjalne rodziny, proMem uptośledzenia społeczne-go i zawodoweigo kobiety, przejawy dezorganizacji rodziny w związku iż procetsatmti indutsltrializacji i urbanizacji (narastająca sltopa rozwodów, osłabienie więzi małżeńsko-rodzmnej). Badania te pełniły więc okreś-lotną funkcję w sytuacji, gdy zaczęjto dostrzegać konieczność reform społecznyoh. Ponieważ odegrały one szczególną rolę w hiistorii sofcjdlogiiti rodziny, warto poświęcić ijm nieco więcej uwagi. Inicjatorem tego kie-runtku badań był znany myślicieł i działacz społeczny drugiej połowy XIX 'wieku, F. Le Play^. W roidzmie wi)dział podstawową komórkę sp^ołeczeńtsjtwa w miniaturze. Wszystkie isiiły twórcze i rozkładowe narodu 'wy-chodzą z irodzimy a^bo na niej się kończą. Ze stanu jej integracji alibo dezinitegracji można sądzić o stanie całego ąpołeiczeństiwa. Zasadniicze .problemy życia rodiziany obracają [się wokół budżetu, jakim rodzina dysponuje. W budżecie rodziny wiiernie oidmałowuje się jej zapo^-bdegiliWłOłść w goispodarowaniu, przezorność lub rozrzut- -ność, regularność lub be^ztroska, zdrotwie lub choroba, praca stała łub brak pracy, nędza i ubóstwo lub dostatek. Budżełt rodziny jeist pirzejtp zwierciadłem, w którym ołdibijjają isię -wisizyjstkie ważniejsze (proMemy i fazy jej iatniemia. Z tej przyczyny należy (go wziąć jako centralny punkt monografii rodziiny. I właśnie monografie Le Haya są tak zbudowane. We wstępie opisuje ogólnie położenie [badanych rodzin, dane demograficzne, środki egzyistetncjii, wyposażenie mieszkań, życiie wewnątrzrodzinne, naistępnie szetroiko analizujje btłidżelt i w zakończeniu podaje uwagi oraz wnioski własne. Według tak zbudowanego plamu opracowano wiele monografii rodzin we Francji, Niemczech, Włoszech i Sta-

naćh Zjedinoc-zonych. Wyniki swej pracy ogłosił Le Płay ^ w zbiorze monografii Les ou^rters e^ropeens wydanym'^ w Paryżu w 1855 roku. Wyniki późniejszych badań monograficznych [publikowano w s<eri!i RobotmcT/ oby-dtott śtuźatótu (Les ou^fiers des deur mow-des). Gruipa jego uc^zniów z E. Deimdliiins na ezełe zainiqjiowała wydawanie przeglądu "La Science Sociiale", też poświęconego badaniom rodziny. Właśnie pracownicy tej grupy przeprowadzili badania nad roibdhmkami paryskimi (R. Pinojt), życiem iroidztin ro[boit)niczych w Stanach Zjednoczonych oraz kweisttią robtOtnifczą w Atnglii (P. de Rouissiers), badania <nad tżyciem rodzin Toboitniczych w Norwegii (P. Bereatu) oraz wiele innych badań obejmujących 1'iczne kraje Europy początków ery kapitalizmu. Badaniom poddawano tylko tak zwane rodziny--typy (j^airtiHes-tT/pes), to znac:zy rodziny o podobnych cechach. Te zaś łatwo wykrywa się w świecie robotniczym, bo tu ściśle rządzą konieczności materia'ltne: są one podobne u wszystkich ludzi tego samego kraju i tego samego zawodu - one czynią podobnymi rodziny. I przeciwnie, rodziny nierojboltnicze mają życie bardziej różnorodne, bowiem czynnik umysłowy zajmuje tu więcej miejsca. Z tych przyczyn Le Płay i jego uczniowie zajmują tsię badaniem właśnie rodziny robotniczej. W późniejszym okresie objęli jednak badaniami także rodziny urzędnicze i inteligenckie. Na-gromajdzone monografie posłużyły im do porównania budżetów rodzinnych wielu badanych środowisk. Tytm sposobem stwierdzili systematyczny postęp w zamożności klasy robotniczej XIX wieku. Wypracowanymi przez Le Playa i jego szkołę metodami posłużono się następnie w wiiełu państwach?. W iNiemcziech pioinie-


? Por. Les'anKhodes
Genśve 1926. ^. '^'. .< .'
' Zob. J. Szczepański, <Socjo:ogfM. metod, Warszawa M63,, ;s. 80 i


rem podobnych badań był W. H. RleM. Rozwój badań i wiedzy o rodzinie uważał 'za nieiztbędny warunełk dła wiedzy o państwie i społeozeńisitwie w ogóle. Zapoczątkowana tą drogą praca badawcza dała pojtem inspirację licznym badaniom budżettów rodzinnych, prowadzonym bardziej udoskonalonymi i pogłębionymi metodami do dinia dzisiejszego.
3. Trzeci e*taip badań zaczyna się w latach trzydziestych bieżącego stulecia i charakteryzuje się przełożeniem nacisku na problemy psychologiczne i społeczne życia rodzinnego s, a mianowicie <na: charakter stosunków łączących małżonków oraz rodziców i dzieci, zagadnienia higieny psychicznej życia małżeńsko-rodzinnego, proMem dostosowania partnerów w małżeństwie oraz poradnictwo małżeńsko-iro-dzinne. Do charakterystycznych opr^cawań tego okreau należą prace L. M. Termana (Ps3/cho!o(?ica% Factors m Merita! Nappiness, 1933), E. W. Burgessa i L. S. Cott-rel^la (Predicting Sttccess or Fai^re m Morriape, 1939) czy wreszcie E. W. Burgessa i H. J. Locike'a (The FawMitt/. From Jnstitution to Cowtpamonship, 1945). Badania tego rodzaju wyrastają z potrzeb poznania przyczyn zaznaczającego się kryzyfsu małżeństwa 4 rosnącej stopy rozwodów.
4. Po drugiej wojnie świaitowej zaczyna się czwarty ejtap badań nad .rodziną cechujący się tendenc(ją do budowy socjologicznych teorii rodziny. Jestt ito możliwe na podstawie nagromadzonych dqtychczas materiałów, Które zostają poddane zabiejgom ainalityczno--gyntetycznym ^. Dąży się więc do wyjaśmiaMia zjawiisk
s Por. F. Banhegyi, Socźołópia SMĆctswej rodzin/, Bmtislava 1967, s. 8.
* Zob. R. HiH, Contewłporar^ DevełopmcMts żłł Fałnźt^/ T^e-ory, "Journal of Marriage and the Family" 1966: ł. XXVIII, nr l
312

życia rodzinnego przez funkcjonowainie innych instytucji, poszukuje się zależności między zmianami dokonującymi się w rodzinie a przeobrażeniami szerszej struktury społecznej, ustala się zależności wewnętrznej struktury rodziny od sitrtukjtury społecznej itd. fWśród znanych powszechnie badaczy itego nurtu należy wymienić H. T. Chriisteinsena (Hawdbook of Marriape Fami^, 1964), C. C. tZimlmerimana (Fami^ t, 1&47), T. Parrłsomsa i R. F. Balelsa łłd JRterctcttOłt Process, 1955).
Niektórzy auitorzy w s'wyeh próbach charakterystyki socjologicznych badań nad rodziną biorą za punkt wyjścia, poza momentem czasu i prtoiMernattyką, teoretyczne założenia badacza i jego podejście metodologiczne i". Tą drogą wyodrębniają Mika Ujęć teorettycz-no-badawczych, naszym zfdaniem nie zaważę miedzy sobą wyraźnie zróżnicowanych. Na podstawie takich krytteriów wyodrębnia ,się co naijmniej pięć ujęć teore-tyczno-tbafdaiwczych, a mianawSicie:
Ujęcie i n t e r a k c y j n e - gdzie rodzinę pojmuje się jako jedność, całość złożoną z osób wywierających na siebie wzajemny wpływ. To wzajemne oddziaływanie dokonuje się poprtzez reałizaclję ról opartych na normach, które jednostka idenityiikuje z normami swych grup odniesienia. Ujęcie to obejmuje także studia nad aujtorytetem małżeńskim i rodzinnym oraz kontEUktami małżeńskimi. Jako 'typowe dla tego podejścia należałoby wymienić prace: M. Mead (<Se;x and Temperament, 1949 i Matę a?M% FemaZe, 1949), E. W. Burgessa (CompanioTnhtp Marrwpe tn United States, 195'6), R. O. Blooda i D. M. Wo^lfe'a (Httsbands ałłd Wires. The Dynamics of Married Livingf, 1960), A. Michetl (Wife'5 Satisfaction tuith Husbands

standinp in Parisian Urban FamiZies, 1970), R. Wincha (Adjustment m Marriaoe, 1963).
Ujęcie ist r ukturaln o-funkcjonalne - traktujące rodzinę jako podsystem .stpołeczny podporządkowany systemowi całościowemu. W ramach tego podsystemu analizujje aię rolę każdego członka rodziny, uśkłajd jtych rół umożliwiający funkcjonowanie rodziny i systemu całościowego. Podejście to reprezentują głównie T. Partsotns wraiz z R. F. Bailetsem (Family, SociaZization and Jnteraction Process, 1955) i częściowo W. J. Goode (The FamiZt/, 1964).
Ujęcie sytuacyjne - w którym rodziinę traktuje się jako pewną sytuację społeczną, wyznaczającą zachowania jej członków i - w przeciwieństwie do ujęcia interakcyjnego - bada się jej odniesienie do środowiska i warunków zewnętrznych. Badacze usiłują tu ustalić, na ile owe warunki zewnejtrzne mogą wyznaczać zachowania jetdnoatki. Zaliczyć tu tmo:żna badania: J. Bossarda i E. Bolla (Wht/ Marriapes po Wronp, 1958), J. Deilcourtta (FamiUe et ciuilisation ttrbaine, 1960), R. Hilla (The FamiZy and SociaZ Chanie, 1960), P. H. Chomibart de Lauwe (La uże quotidienne des famiZZes ouvrieres, 1956), A. Miichel (Familie, in-dttstriaZisation, Zogement, 1959). Z polskich prac można tu zakwalifikować Z. Tyszki Przeobrażenia rodziny robotniczej tu tuartt^kach uprzemysło-wiema i urbanizacji (1970), F. Adamskiego Rodzina notuego miasta (1970), J. Piottrowtsikiego Praca zatuodou;a kobiety a rodzina (1963).
Ujęcie instytucjonalne - traktujące rodzinę jako instytucję historyczną, w której kształtuje się określony system waHtości i potrzeb ludzkich. Rodzina miała i ma zaspokajać te potrzeby, a sposoby owego zaspokajania były i są uzależnione od wpływów środowiska kulturowego i znajdują swe uzasadnienie we

wzorach kultury. Typowym autorem dla tego podejścia jest J. Sirjamaki (The American FamiZy in the Ttuentieth Century, 1955), C. C. Zimmerman (FamiZy and Ciunization, 1947), H. Schelsky (Die FamiZie iw WandeZ der Zeit, 1955), D. Olaessenis (FamiHe ttnd Wertsystem. Eine -Studie zttr "ztoeiten, sozioktłittMrel-Zen GebMrtR des Mgnchen, 1962), W. N. Kołbanowski (Lubotu^ braA; i siemja w socyaHsticzeskom obszczest-tuie, 1948), D. McKinley (^ociait CZass and FamiZy Lij^e, 1964), M. E. Spiro (ChiMren of the Kibbutz, 1953). W. J. Swtietłołw (BraA: i siemja pri kapitalizmie i socya-Hzmie, 1939).
Ujęcie rozwojowe - opierające się na kilku z wyżej wymienionych aispektów i korzystające w ich analizde z dorobku i metod nauk pokrewnych socjologii. Rodzina j^estt tu traktowana jako siwego rodzaju pole interakcji, któira przybiera określone formy, zależne od cykli życia jej członków. Pełnione przez poszczególnych cizłonków role ulegają 'zmianie razem ze zmianą ich wieku i składu rodziny. Tego rodzaju podejście badawcze reprezentuje przede wszystkim R. Hiill (The Three Generation Research Desipn, 1970), E. M. Du-vall (FamiZy DeveZopment, 19!62), M. Ziemska (Osobowość a rodzina, 1975), J. Piotrowski (Miejsce czżotuieka starego w rodzinie i społeczeństwie, 1973), D. W. Win-nicott (The FamiZy and IndiwdMaZ DeueZopment, 1965).
iSocjoloigicizna literatura baidawcza na temait rodziny, nagromajdzona w poszczególnych okresach i będąca dorobkiem wspomnianych wyżej uijęć ^metoidoloigiczno-^teo-reitycznych, jeist dziś bardzo bogata. Z każdym rokieim i miesiącem otrzymujemy nowe opracowania, niejed-nokrqt!nie podejmujące stare zagadnienia. Sytuacja ta jest charakterystyczna szczególnie dla amerykańskiego rynku wydawniczego. Kraje Europy Zachodniej, a tym bardziej Środkowej czy Wschodniej systematycznie

314
315
 

nadrabiają w tym zakrejsie swe zaległości**. Podejmowana na międzynarodowych i regionalnych kongresach czy sympozjach problematyka badawcza nięjedhokro(t-nie faiscynuje rozległością tema'tyc'zną i doslkanałością warisztątu badawczego. Chciałolby się złośliwie powiedzieć, że zbyt !bogata literatura badawcza poświęcona rodzinie jeąt jedną z przyczyn nalszej ciągle jeszcze niewystarczającej Wiedzy o tejj podstawowej, trwałej a zarazem zmiennej komórce życia społecznego. Jej stan i sytuacja posiadają pewme cechy wspólne bez względu na środowiisko geograficzne czy społeczno--kuHturową, z drugiej zaś stromy liczne znamiona wyznaczają odrębność typów, wzorów czy modeli rodziny Wschodu i Zachodu, co staje się przejdrniotem szczegółowych rozważań międzynarodowych spotkań socjologów, porównawczych przedsięwzięć badawczych i dyskusji. Dowodzą tego między innymi kongresy socjologiczne (Anusiterdam 1956) czy międzynarodowe seminaria naukowe nad rodziną (Tokio 1965) poświęcone owej profblematyce odrębności rodziny Wschodu i Zachodu.
Charakterystyka socjologicznych Ibadań nad rodziną wymaga jeszcze określenia ich funkcji. Pełnią one mianowicie funkcję opisową, analityczną bądź normatywną, czy inaczej "terapeutyczną". Funkcję opi.so-w ą pełn<ią głównie badania budżeftów rodzinnych, monografie rodzin, dane spisów powszechnych. W tego typu badaniach idzie o prosty opis faktów bez ukazania przyczynowych związków między niani. Wykrywanie związków przyczynowych miiedzy stwierdzanymi

fakjtatmi i opracowywanie typologii badanych zjawisk wchodzi w zakres funkcji analitycznej. Prowadzone dziś na szeroką skalę badania nad rodzina pełnią przede wszystkim tę funkcję, stwarzając pod-sitawę dla budowania teorii rodziny i jej przemian. Funkcję normatywną bądź terapeutyczną pełnią te badania, które pozwalają gromadzić materiał etmpiryczny, z którego można wyciągnąć wnioski praktyczne w celu ulepszania .sytuacji, dostosowywania warunków do wymogów prawidłowego funkcjonowania życia małżeńsko-rodzinnego, czy też dostosowywania rodziny do konkretnych warunków i okoliczności. Wyniki badań socjologicznych mają w myśl tej funkcji służyć terapii społecznej, usuwać zagrożenia prawidłowego funkcjonowania rodziny w danych warunkach społecznych i gospodarczych. Wyniki badań nad rodziną służą tu zatem polityce iSpołecznej i na tego rodzaju badania istnieje dziś szczególne zapotrzebowanie. Ich rola nie jest dziś mniejsza, aniżeli w drugiej połowie XIX wieku, gdy Fryderyk Le Pjłay i jego .szkoła rozpoczęli gromadzenie małteiiałów empirycznych do*^ tyczących rodziny dla podjęcia dzieła "reformy łecznej".

** O sytuacji badawczej d wydawniczej w naszym kraju informują w sposób wyczerpujący prace A. Dodziuk-LityńsMej i D. Markowskiej: Rodzina w miastach po!s7cich. Przepłgd badań społecznych z !af 1945 -1968, Wrocław 1971 oraz Współczesna rodzina w Polsce, Warszawa 1975.
316

3J8
masowa,
Adamstki F., ModeZe małżeństwa i rodźmy a
Wanszawa 1970. Badeńska Ł., Charakterystyka poZskich badań Mad rodziną -
socjołogiczna wiedza o współczesnej rodzinie połskiej, "Ro-
czniki Nauk Społecznych" 1976: ;t. IV. Braun-Gałkowska M., Psychospołeczne uwarunkowania powo-
dzenia małżeństwa, "Roczniki Nauk Społecznych" 1976: t. IV. Chomba-rt de Lauwe P. H. et al., FamiHe et habitation, Pa-
ris 1959.
Colombo C., La santita deHa famigłia, w: Famigłie d: oggż e
mondo in tras/ormazione (prac. zbiór.), Ronią 1954. Goode W. J., Zndustriałization and FamiZy Change, w: fndu-
striałization and Poczęty, B. F. Hoezelitz, W. E. Moore
(wyd.), Paris 1963.
Janiszewskd L., Rodzina marynarzy i rybaków morskich, Warszawa 1976.
Janiszewski L., Rtom : potrzeby badań wad rodz:nq Zudzż morza, "Przegląd Zachodnio-Pomonski" 1970, z. 2.
' mtegralną częścią Uteratury pirMldmio)tu są prace, do ikłórych odsyła się CzytelnUca w tekście katążM (doJtładny opis bibliograficzny znajduje się w przypisach).
Kłoskowska A., Wzory : mode!e w socjoZcgżczwycft rodzżwy, "Studia Socjologiczne" 1962, <nr '2(5).

Konig R., OM ProMems and JVew Qtteries :n Fam.:!y Socto-łogy, w: FamżHes żw East and West, R. Konig, R. Hill (wyd.), Paris 1970.
Kollontai W., La famżHe et !'etat conurmniste, Bruxelles 1921.
Kołbanowski W., M:{ość, maiźeństtco ż rodzina tu spo!eczeń-stw:e socjaHstycznym, Warsza*wa 1949.
Komorow^ka J., Rodzina w:e!komiejska, w: Warszawa. So-rjoZoptczne zagadnienia stoticy i ag!omerac?i (prac. zbiór.), Warszawa 1969.
Kryczka P., Rodzina a proMem Mykotejenia i reedukacji nieEe-tnich przestępcótu, "Studia Socjologiczne" 1962, nr 3(6).
Kryczka P., -Środowisko rodzinne nie!etnich. przestępców, "Roczniki Nauk Społecznych" 1976: t. IV.
Kurzynowski A., Aktywizacja zawodowa kobiet a wżetkość rodziny, w: PoEityka łttdno^ciowa. Współczesne probtemy (prac. zbiór.), Warszawa 1973.
Kurzynowiski A., Macierzyństwo a praca kobiet zamężnych (poza rotnictwem), w: Socja!ne i prawne środki ochrony macierzyństwa i rodziny (prac. zbiór.), Warszawa 1976.
Levi-Strauss C., Antropołopia strttktMraZna, Warszawa 1970.
Lorimer P., CttUure and Human FertiHty, Paris 1954.
Łobodzińska B., Małżeństwo w mieście, Warszawa 1970.
Łobodzińska B., Manowce małżeństwa i rodziny. Szkice obyczajowe, Warszawa 1963.
Łobodzińska B., .Seks w socjołogicznych badaniach rodziny, w: Seksuologia społeczna. Wybrane zagadnienia, K. Imieliński (red;), Warszawa 1974.
Łobodzińska B., Społeczna roła męża-ojca w sytuacji dqżeń emancypacyjnych kobiety, żony-matkż, "Roczniki Nauk Społecznych" 1976: t. IV.
Małżeństwo w śwżetłe nauki katołickiej (prac. zbiór.), Lublin 1928.
Markowska D., Rodzina w środowisku wiejskim. Studium wsi podkrakowskiej, Wrocław 1964.
Olszewska-Ładyka A., Rodzina, Warszawa 1964.
Parsons T., Struktura społeczna a osobowość, Warszawa 1969.
Piotrowski J., Aktywność zawodowa kobiet zamężnych i wyrtż-kajqce z niej potrzeby rodziny, Warszawa 1969.
Piotrow,s'ki J., Przeobrażenia w funkcjach rodziny a reprodukcja łttdności, w: Połityka Ludnościowa. Współczesne proMe-m^ (prac. zbiór.), Warszawa 1973;
3J9

Radwan H., Marriage, Famiły and Society, New York 1965.
Rodzina i dziecko, M. Ziemska (red.), Warszawa 1980.
Sohreiber W., Małżeństwo i jego dzieje, Lwów 1903.
Smoliński Z., Postawy prokreacyjne młodych małżeństw, w: ^ocjałne i prawne środki ochrony macierzyństwa i rodziny (prac. zbiorj, Warszawa '1976.
<Socio!ogie comparee de !a famiHe contemporaine (prac. zbiór.), Paris 1955.
Sokołowska M., Kobieta pracująca. Socjomedyczna charakterystyka pracy kobiet, Warszawa 19)63.
Sokołow^ka M., Wrochno 'K., 'Pozycja społeczna kobiet w świe-tłe statystyki, w: Kobieta współczesna (prac. zbiór.), Warszawa 1966;
Strojnówski J., ProMemy regułacji urodzeń z punktu widzenia morałności łaickiej i chrześcijańskiej, w: PoHtyka !u-dnościowa. Współczesne probłemy (prac. zbiór.), Warszawa 1973.
Strzemińsika H., Praca zawodowa kobiet a ich budżet czasu, Warszawa 1970.
ŚwięcicM A., Rodziny ałkohoHków, ich potrzeby i metody społecznej interwełMJ!, w: tSocjałne i prawne środki ochrony macierzyństwa i rodziny, (prac. zbiór.), Wanszawa 1976.
Trawińska M., Anałiza wskaźników definicyjnych niektórych terminów dotyczących małżeństwa ł rodziny, "Roczniki Nauk Społecznych" 1976: t. IV.
Trawińska M., Bariery małżeńskiego sukcesu, Warszawa 1977.
Frawińska M., Modeł rodziny i małżeństwa w materiałach autobiograficznych, "Wieś Współczeisna" 1967: t. XI, nr 1(119).
Tjyfan B., Pozycja społeczna kobiety wiejskiej, Warszawa 1963.
Turowski J., Przemiany współczesnej rodziny, "Zeszyty Nau-tkowe KUL" 1959: ł. H, nf 4(8).
Tytszka Z., Rodzina a zakład pracy, Warszawa 1972.
Tyszka Z., Rodziny robotnicze w Po!sce. Różnice i podobieństwa, Warszawa 1977.
Waraywoda-Kruszyńska W., Małżeństwo a struktura społeczno, Wrocław 1974.
Wieiowieyski A., Przed nami małżeństwo, Kraików 1974.
Zaborowiski Z., O rodzinie. Rodzina jako grupa społeczno-tpy-chowawcza, Warszawa 1980.
(opracował <S. Notuotny)
Ba&ańskł M. 257      " - ?{=
BarnhoifenE. ,190
Barth K. Ml - 182
Bauman Z. 274
Bebeł A. i!94
BeHini A. 180, 182, 185 -186
BeMrao P. C. 50, 115, 206, 210 -
- 211, 231 - 232, 234, 252 BeiMiett J. 227
Bereau P. 3iMl	^
Blood R. O. 31113
Boehmer J. Ii84, 187
Bo<gacka H. 268, Ml
Boli E. 314           *
Boinałd L. G. A. de 4)2i8^
Bossard J. 314
Bousqueł M. 07, 98
iBroomL. <4i4, 1BO  ,   -,..
Bulą M. 60
Burgasis E. W. 211-22, 39, 223,
224, 246, 248, B50, 263-254,
3tl2 - 3113
ChambreA. 193-164 ChiMe G, 139 - 140
Abraham IM- 103
Achinger A. 15
Adam 1<73, 174
Ad^imski F. 30, 53, 60, &2, M4,
169, 17tl-172, 217, 268-26H,
273, 275, 299, 3)14 Ałimerais H. d' 79, 105 Ambitoży św. 174 Ankermann E. 145' Ariiga K. 64, 74 Araeniew N. 173, 179 Artemida 107 ATytsjtoteiles 11     , A^heim 1. M8 AisnaghiA. 173,17'7    , Auboyer J. 85 Augu^yn św. 1164, 167 Ausubel D. P. 243
BachofenJ. 138, 145, 309 Sałets R. R 50, -l^S,. 167, 219,
323, 250, 3)li3 - 3il4 Bała^gusmkin E. G. 20 B&nhegyl F. 4Z, 209, ;222, 2)36,
!237, 249, 3tli2
 

21 Socjologia małżeństwa i rodzimy
 

Lestapis S. de 166
Levi-,Straus.s C. 160 - ,153
Lewin K. 40
Lewis .B. 97
Lirution R. 85
ILMwak E. 228 - 229
Lo Manaco Aprile A. 100, 104,
sl09- 110, 1'13 Lacke H. J. 21, 22, 234, 233,
312
Łowię R. H. 146 Luter M. 180 - ,185
Łazarz św. t!62
Łobodzińtslka B. ilil, 265, 276, 984
Matclver R. M. 19 - 20, -22, 132 Maidinier G, 1)6, 27, 160 iMakareniko A. S. 1'99 łMaMno T, 64, 6-9 Malachiaisz 104 MaMnoWiski B. 146, 147, 309 Marek św. ł'83 Maria św. 1)62 Maria św., Matka Chrystusa
ł'14
Marie 135 Markowstka D. 11, 36, 265, 276,
316
M!a<r)ks K. 1,25 - 128, 195 Marta św. 162 Martin W. T. 29 Mateusz św. ,162,1177 tMauss M. 160 MicGregor O. R. 281 McKMey D. 315 iMead M-. 237, 3)13 Medea ;106 MełancNton P. 182 Merłton R. K. 44, 120 Metaiis p. 153
Jair 162
Jan Ohryzdsftom św. 174 - liTB
Jainin R. 176
Jawcki S. M8
Jetretmiatsz 104
Jemus Chrystus 159-1(62, 167,
170 - 171, 173 - 174, 176, 180,
H82, il'84 - !186 Judyta 104 Jurewloz O. 107, Ml Juvenał 11:3
Kabalan H. 90, 93, 95 Kaliikst 3i2 Kalwin J. 180, 182 Kawalec W. 277 Khan A. 81, 87 Kirkpairiak C. 20 Klein V. 236
Klemens Aleksandryjski J163 Klitmczyk M. 29A Kłaskowska A. 272 ,Kołbatnowis!ki W. N. 315 Komoro-wska J. 11, 17, 41, 2!16,
257, 265 Konig R. 20 Kjapoltkin P. 134 Kukułowicz T. 54, 281 KunowsM S. 162, 168, 170 Kurowski S. 277 Kurzynowsiki A. 290
La-ciroix J. 26, 122, 128 -129,
132, 1134, 136 Łannes X. 118 Latuch AT. 284 Leclercq J. 17, 31, 33-34, 111,
,1,16, 160, 165, 188 Leni L. G. 99, 102 Lenin W. I. 135, M3-.ia4, )1&7,
28)3 Le Play F. 10, 310 - 311, 317
Chmiel J. 99 - 100, 102, 104 Chombart de Lauwe P. H. 212-213, 314
Chritstensen H. T. 46, 337, 255 -
- 256, 307, 318 Claessens D. 315 Colombo C. 161 Comte A. 122, 12)9 - 'ISil Caoley C. H. 20 - 21, 1,23 CottreM L. S. 39, 44,1'20, 31,2 Cycero 29 Czapów C. 55
Fijałkowski W. 171 Fisher G. F. 185 Fyvel T. 22,1
Galii N. 24, 26, 58, 123, 136,
141, 157, 199, 228 Gaudefimy-Demoimibyhes M. M Gaiwroń)s'ka-WasilikoWiS'ka  Z.
19,1, 195, 198, 271 Gibellmi R. 32 G,ad'lewaki J. 190 'Goode W. J. 44, 120, 206, 208,
237, 314 Górecki J. 271 Graebner F. 145 Grebenik G. 233 Greenfield S. 227 Gunther H. F. K. 34, 108, 110
(Hammurabi 100 -102
Hansen D. 306
iH&rimg B. 63, )H62
Harnrłs G. C. 16, 18, 28, 238
Hegeł G. W. F. 26, 1S2-123,
126, 131 Hera 107 Herodot 13'8 Hervieu P. E. 136 Hestia 107 Hszjod 10S HiiU R. 46, 121, 238, 304, 306,
3M, B)14 - 3)16 Hotllingsheaid A. E. 29 Holzer J. 277 H-omer ł06 Hrożny B. 84
łzaak 103 tlzajasz 104
Jabłanowska Z. 17, 215*7, Z61 -
-262 Jaoher W. 30, 53
Daniel-Rops H. )102 Darwin K. 199 Delcauilt J. KM, 314 Demalins E. 31H Deimotstenes 110 Detsforges J. 1,36 Desmottas G. 35, 188 DeSpres L. 227 Diodor 138 Dodziuk-Lityńlsłka A. M, 36,
265, 276, 31;6 Domus E. 165 DosssettUl G. 166 douglas J. ,1)78 Drążek C. 164 Oumas A., syn 135
E. il)22, ISO, S25 E. M. 315 Dyczewsk! L. 225, 227-229
Ellul J, 1'80, !186 -187
EngeUs F. 20, 127, H28, 141-
-144, H95, !1'97, 309 Batera H04 EurypMes 106 Evddkłnnov P. 17'2, 174 - 176,
1179 Ewa 173, A74
323
322
 

Michel A. 44, 5)1, 59, 138, ISO, )163, 155, 2B7, 304, 308, BRa-
Mohammed Abdul 96 M^jry 107
Mojżesz 99, HOH.         ^ 'Moreeł L, 32, 34, IM, U4 (Morgan L. H. 13i8 - 1411, -144 -
- 145, 309
Muidock G. P. 15, 226 jMury G. 190 Myndal A. 236
Naquet A. A36 -137 Nimkotff M. F. 52, 205 Nowak S. 274
O'Brien R. W. 29
Ogbum W. F. 204- !85 3Z&,
245, 250
Okasaki A. 72, 76', 80 Ozeasz 104
Page C^ H. 19
Parsons T. 50, 150, 155 - 158,
2!19, 228, 250, 313 - 314 Paweł VI A66, ,170 -17)1 Paweł św. M5, 162-183, 182,
184
Peryikles 106, 109 Płn-ot R. 3H Piotr św. 163 Piołwwski J. 36, 41, 228-238,
276, 290, 293, 3,14-316 Pi}per O. 182 Piuis XI 166-M67 Płwowamski W. 56, 63, 214 Platon 110 Podgórecki A. 272 Potręba P. 62, 217 PotierJ. 169         : Prigent R. 32, 35, 72, 9S, ił(ł;
324
Westecmarck E. A. 144-A4S,
309
Willmtottt P. 22& iWinichR. 13)14       '.  " WimMiicoltt D. W. 3)16 Wimiiczufk L. 107, Uli Wbjtyła K. (Jan Paweł II)
164,170
WoMp n. 3UŁ 3R8 WoUson S. 125 Wofoniecki JJ30 Wujek J. Ii82      \ Wurzbateher G. 298  '  -
Young M. 22i8
Zełdłhoh M., (Jr.) 157
Zeus 107
Ziemska M. 36 - 37, 316
żimmenmatn C. C. 71, 105 - MM,
109, H6, A13, 315 Ziomek M. 28t
F. 561  .
TahaH. 9B	M
Tahiir El Haddada 97    t Tecman L. M, 39, 312 TeTttuMan 163 Thmrłan M. 181 Thurn!wald R, 146 TiMion G. 150,153 - 154 Tobiasz ,104 Tónnies 'F. 34, ,122, 225 Ttowneend P, 22J8 Trawińfsika M. 4)1, 274 Turowski J. 226, 260, 303 Tyihych W. 100
Tyszka Z. 11, 3)6, 50, 307 - 308 314
tłHcen H. Z: 95, 97
Verrieres J. 20, 190 Vihcenł P. 234
Wałuk J. 29j]( Wa<re T. &f74 Weber M. 226
220
Pjroudho-n P. J. 13tŁ,-H'33
Ra-oheła 102 RadołiZf e-Bnoiwn ^*;^. RaeS A. 176 -RayJ, H8, 96 [Rebeka 102
W. H. 3rl2 R. H. 46 (RoBset E. 269 - 270 Rtwssiera P. de 3)1): Rybicki P, '25
Salctnon 102 - 103 iSamueł 101
Sara 1^02         ' Sarapata A. 272 Sidhe<l)5ky H, 3)15   ^.  ' Schmidł: W. M5, 309   -Schraig C. C. 29       . Shu-Ching Lee 66, 72 . Simmel GL 225 Sirjamaiki J. 315    ; SmaHńiski Z. 285 SokołowakaM.384 Spas^wtsSciW. J.98 5pem<cer H. ł'39 Stpiro M. E. 3tl5 Stałin J. W. 1194, 2189 Sitoeitzdl J, 220 SuĘemt E. 2B9 SuSaman M. B. 228 Swietrdł&w G. M. 197 SWieMow <Wi. J. 8tl6 SzozepańisM J. 14, 38-39, t  - 40, 43, 310 Sąozuiłkiewicz T. 138 - M9,
147
Szytmański E. 91 - 92 Szymboriska A. 1)4     .
'
38-145,
 


PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE
Wydanie 1. Nakład 10000+250 egz. Ark. wyd. 14,5. Ark. druk. 20,5. Papier druk. salt. M. V 70 g. 82X104 cm. Oddano do składania 10 lutego 1991 r. Druk ukończono w gru-ddiu 1981 r. Zam. nr 3)12/96. P-łlO.' /5BO. Cena zł 45,-
DRUKARNIA UNIWERSYTETU
IM. A. MICKIEWICZA W POZNAŃKŻ