ALAN UNTERMAN
ENCYKLOPEDIA TRADYCJI i LEGEND ŻYDOWSKICH
Warszawa1994

Z angielskiego przełożyła Olga Zienkiewicz
KSIĄŻKA i WIEDZA



Tytuł oryginału: Dictionary of Jewish Lorę and Legend (c) 1991 Thames and Hudson Ltd, London
(c) Copyright for Polish edition by Książka i Wiedza Warszawa 1994

OD TŁUMACZKI
Przekład angielskiej książki poświęconej judaizmowi, a więc operującej mnogością słów hebrajskich, nastręczał wiele problemów terminologicznych. W piśmiennictwie polskim traktującym o tematyce żydowskiej panuje duża dowolność i bardzo często mechanicznie powiela się wzory angielskie. W oparciu o istniejące źródła polskie, jak i korzystając z pomocy konsultantów starałam się usystematyzować zasady przenoszenia na język polski terminów i nazw własnych hebrajskich. Ogólnie zastosowałam nieco uproszczone zasady fonetycznej transkrypcji wyrazów hebrajskich, możliwie najwierniej oddającej ich brzmienie w ustach czytelnika polskiego.
Zrezygnowałam z uwzględniania w zapisie polskim podwojonych spółgłosek hebrajskich. Poszłam tu za radą hebraistów, przede wszystkim pani Magdy Bendowskiej, która przekonała mnie o zgodności takiego posunięcia z zasadą zapisu fonetycznego, owe podwojone spółgłoski bowiem, jak w słowach rabi (rabbi) czy Sukot (Sukkot), nie znajdują odbicia w wymowie hebrajskiej. W większości przypadków pominęłam e krótkie, tzw. szwa, szczególnie jeśli występowało w przedostatniej sylabie wyrazu. Jest to głoska praktycznie niesłyszalna i transkrybowanie jej w sylabie przez Polaków akcentowanej całkowicie wypaczałoby prawidłową wymowę. I tak najważniejszą modlitwę żydowską należy nazywać Szma, a nie Szema, sefirot zaś to sfirot. W kilku wypadkach dodałam odsyłacze od nieprawidłowej, ale spotykanej w polskim piśmiennictwie pisowni do formy właściwej. Zgodnie z regułą przyjętą przez autora hasła hebrajskie występują w odpowiadającym obecnej wymowie izraelskiej brzmieniu se-fardyjskim. Pozwoliłam sobie jedynie na cztery wyjątki, wymuszone niejako utrwaloną już w pisowni polskiej formą. W słowach tych (cadyk, dybuk, mykwa i jidysz) pojawia się głoska y, zasadniczo w transliteracji nie stosowana. Dzięki bezcennej pomocy pana Michała Friedmana w wielu wypadkach uzupełniłam sefardyjskie brzmienie terminów hebrajskich ich aszkenazyjskimi, a zatem spotykanymi na naszych terenach, odpowiednikami, podanymi w nawiasie kwadratowym zaraz po haśle głównym, np.: cicit [aszk. cyces]. Unikatowej wiedzy pana Friedmana zawdzięcza też polskie wydanie Encyklopedii właściwe brzmienie nielicznych haseł pochodzących z języka jidysz.
Kilka haseł hebrajskich występuje w formie odpowiadającej liczbie mnogiej rzeczownika hebrajskiego (np. kinot, kaparot, sfirot), co wynika zarówno z wierności zamysłowi autora, jak z uwarunkowań frazeologicznych czy konotacyjnych. W pozostałych przypadkach rzeczowniki pojawiają się w liczbie pojedynczej i odmieniam je w miarę możliwości zgodnie z zasadami gramatyki polskiej.
Starałam się nie ingerować w ustalone zasady pisowni imion biblijnych czy nazwisk postaci historycznych. Oczywiście nie sposób uniknąć przy tym pewnych niekonsekwencji, np. pojawiania się w tekście dwóch różnych form tego samego imienia hebrajskiego. Jedna z nich wywodzi się zwykle z polskiej tradycji biblistycznej (Juda,

Jozue, Elizeusz), dmga (Jehuda, Jehoszua, Elisza) odpowiada wymowie hebrajskiej, także spopularyzowanej już za sprawą książek o tematyce judaistycznej i tłumaczeń literatury żydowskiej. Postacie biblijne zachowały więc przyjęte spolszczone brzmienie ich imion, ewentualnie uzupełnione przeze mnie oryginalną, hebrajską formą. Odtwarzając imiona innych osób korzystałam z licznych źródeł, jak: WEP, poświęcone Tal-mudowi prace Szymona Dątnera, Anny Kamieńskiej i Witolda Tylocha, czy inna praca Alana Untermana Żydzi: wiara i życie w przekładzie Janusza Zabierowskiego.
Większość cytatów biblijnych pochodzi z III wyd. Biblii Tysiąclecia, czyli Pisma Świętego Starego i Nowego Testamentu, niektóre z nowego przekładu Pisma Świętego opublikowanego w 1991 roku przez Brytyjskie Zagraniczne Towarzystwo Biblijne.
Uzupełnienia, które wprowadziłam, podaję w nawiasach kwadratowych.

WPROWADZENIE
Od czasów Oświecenia, kiedy zaczęły się wykruszać mury getta, a Żydzi przyjmowali kulturę zachodnią, przywykliśmy przedstawiać ich religię w kategońach jej najbardziej racjonalnych przejawów. Judaizm wyłaniający się z kart pism uczonych Żydów XIX i XX stulecia to religia etycznego monoteizmu, której obrzędowość służy wpajaniu wartości teologicznych i moralnych opartych na wierze w boskiego Stwórcę, pana historii ludzkości i autora Tory.
Zarys takiego właśnie obrazu judaizmu odnaleźć można już w dziełach filozofów Złotego Wieku w średniowiecznej Hiszpanii, ale odbiega on znacznie od religii praktykowanej przez zwykłego Żyda. W tej zracjonalizowanej wersji, łatwej do zaakceptowania dla współczesnych intelektualistów, trudno jednak rozpoznać barwny świat wierzeń i obyczajów większości Żydów. Ci bowiem dopisywali się do kompleksu legend, tradycji ludowych i przesądów, które można by określić mianem zbioru aga-dycznego (od talmudycznego terminu "agada" oznaczającego opowieść). Wzmianki o mroczniej szej stronie tego zespołu agadycznego, o ile w ogóle pojawiają się w pracach poświęconych judaizmowi, alegoryzują ją lub też tłumaczą się z niej jako z dziwacznych zaułków mentalności gettowej, zamiast ujmować ją raczej jako zasadniczy element żydowskiej świadomości narodowej. A przecież te tak zwane zaułki są równie istotne dla rozumienia Żydów i judaizmu jak wysublimowana wiara myślicieli. Do dziś sytuacja nie uległa zasadniczej zmianie. W przeciwieństwie do zawodowych teologów wielu zwykłych Żydów albo przyjmuje dosłownie znaczną część tego zespołu wierzeń, albo po prostu nie kwestionuje tych pierwiastków. Owa bajeczna tradycja, która współcześnie tak bardzo przyczyniła się do odrodzenia życia społeczności żydowskich, przezwyciężających pamięć zetknięcia z Holocaustem, nadal budzi zażenowanie żydowskich zwolenników nowoczesności w myśleniu. Uprawiają oni teologię nakazową, pisząc o swej wierze w duchu polemicznym w celu zaprezentowania judaizmu, z dawien dawna pariasa dla chrześcijaństwa, w formie możliwej do przyjęcia przez świat nieżydowski.
Ta książka jest próbą uzdrowienia sytuacji poprzez pełniejsze oddanie tej irracjonalnej strony judaizmu, znajdującej swoje odzwierciedlenie w naukach i legendach utrwalonych w samym sercu religii, jaką żyją zarówno uczeni w Piśmie, jak i świeccy tradycjonaliści. Nie każdy przywiązany do tradycji Żyd wierzy, rzecz jasna, we wszystkie, zawarte w tym słowniku treści, wielu bowiem wręcz może nie zdawać sobie sprawy z istnienia bardziej ukrytych wątków i pojęć. Jednak każdy z nich traktuje poważnie czynniki przez outsiderów czy nawet żydowskich nowatorów uważane za cudaczne. Im bardziej tradycjonalistyczna będzie wyznawana przez niego wiara, im bardziej ortodoksyjny sposób jej praktykowania, tym większe prawdopodobieństwo, że Żyd mieszka w świecie podzielonym na "jidn" (Żydów) i "goim" (nie-Żydów) oraz

zaludnionym postaciami przeniesionymi przezeń żywcem ze stron hebrajskiej Biblii. Wielu wyczynów tych biblijnych bohaterów czy łotrów próżno by zresztą szukać w jej tekście, opisane zaś zostały w przypowieściach midraszowych, klasycznych komentarzach czy też historiach opowiadanych dzieciom przez rodziców lub nauczycieli w chederze.
Naukowe widzenie przyrody, począwszy od subatomowego świata mezonów i kwarków, poprzez biologiczny - wirusów i bakterii, aż po astronomię czarnych dziur i gwiazd typu supernowa, na tyle, na ile w ogóle jest żydowskim tradycjonalistom znane, rywalizuje z agadycznym światem aniołów i demonów; dusz wcielających się ponownie w ramach reinkarnacji lub nawiedzających ludzi i domy; czyniących cuda mędrców i kabalistów; przedziwnych stworzeń nie znanych zoologom, a tak wielkich, że zasłaniają słońce, lub też małych, lecz tak mocarnych, że potrafią najlżejszym muśnięciem rozłupywać skały; magicznych substancji, które chronią przed pożarem lub złym urokiem; lekarstw, których skuteczność zasadza się na modlitwie, zamawianiu i amuletach; i wreszcie dobrych i złych dni i liczb, od których zależy szczęście i życie Żyda. To świat nadziei na przyjście Mesjasza, w którego erze nastąpi zmartwychwstanie ciałem, narody zaprzestaną zbrojnych zmagań, natura zatraci swą wrogość, ludzie będą żyć w zgodzie z dzikimi zwierzętami, a drzewa zapewnią obfitość owoców przez cały rok.
Trudno pogodzić tę legendarną materię ze światopoglądem naukowym. Pominąwszy już wszystko inne, naukowe pomiary wieku świata, rozwoju człowieka od czasów jego najdawniejszych praprzodków czy też skali historii ludzkości mówią o milionach lat, natomiast agadyczna skala czasu obejmuje zaledwie 5750 lat, liczonych od momentu stworzenia Adama i Ewy przez Boga, szóstego dnia Stworzenia świata. Dla żydowskiego tradycjonalisty teorie naukowe pozbawione są integralności: można je pominąć jako przejściowe koncepcje, ulegające zmianie wraz z nowymi odkryciami;
można je poszufladkować i trzymać z dala od ich agadycznych odpowiedników; albo można je w ogóle całkowicie zignorować.
Poważnej kolizji tym łatwiej uniknąć, że sam judaizm nigdy nie wysuwał jednej, zwartej doktryny agadycznej. Agada poddawana jest ciągle reinterpretacji, przy czym dopuszcza się istnienie obok siebie elementów sprzecznych nawet ze sobą, co będzie wyraźnie widać na niektórych przykładach przedstawionych w tej książce. Jest przecież w legendach jakaś "prawda", mimo że nie mówią prawdy.
Materiał do tej pracy czerpałem głównie ze źródeł pisanych. Sięgnąłem do tekstów midraszowych, talmudycznych, zoharycznych, kabalistycznych, chasydzkich, halachi-cznych i magicznych, a także do bogactwa folkloru lokalnego, życiodajnego krwiobiegu kultury aszkenazyjskiej i sefardyjskiej. W obliczu tak bogatej, wielowątkowej i starodawnej tradycji z równą trudnością przychodziły mi decyzje, co włączyć do książki, jak i co pominąć.
Zastosowano uproszczoną transliterację słów hebrajskich, aramejskich czy jidysz, by czytelnikowi łatwo było rozpoznać je w brzmieniu praktycznie używanym. Zachowano też niekiedy tradycyjną pisownię terminów związanych z kulturą aszkenazyjską, aczkolwiek w przypadku wyrazów hebrajskich przyjęto obecnie używaną wymowę izraelską. Do minimum ograniczyłem przypisy, z wyjątkiem wersetów czy ustępów z Biblii.
Alan Unterman

SKRÓTY
W tekście występują następujące skróty ksiąg biblijnych:
Rdz - Księga Rodzaju (Genesis)
Wj - " Wyjścia (Exodus)
Kpł - " Kapłańska (Leviticus)
Lb - " Liczb (Numeri)
Pwt - " Powtórzonego Prawa (Deuteronomium)
Joz - " Jozuego
Sdz - " Sędziów
Rt - " Rut
Sm - " Samuela
Kri - " Królewska
Km - " Kronik
Ezd - " Ezdrasza
Est - " Estery
Hi - " Hioba
Ps - " Psalmów
Prz - " Przysłów
Iz - " Izajasza
Jr - " Jeremiasza
Lm - Lamentacje
Ez - Księga Ezechiela
Dn - " Daniela
Oz - " Ozeasza
Am - " Amosa
Za - " Zachariasza
Ml - " Malachiasza
Inne skróty:
amhar. - amharskie; aram. - aramejskie; aszk. - aszkenazyjskie; gr. - greckie;
hebr. - hebrajskie; hiszp. - hiszpańskie; jid. - jidysz; portug. - portugalskie; tur. -tureckie.

Aaron - pierwszy -> arcykapłan Izraelitów, brat Mojżesza i Miriam. Przedstawiany jest jako miłośnik pokoju, który godził zwaśnione strony zwracając się kolejno do każdej z nich i stosując tzw. białe kłamstwo, czyli prosząc o wybaczenie w imieniu drugiej strony. W czasie następnego spotkania nie dochodziło już do kłótni, ponieważ zwaśnieni wierzyli, że zostali przeproszeni. Dzięki temu Aaron idealnie nadawał się do roli arcykapłana, którego ofiary miały sprowadzać pokój między Dziećmi Izraela a ich Ojcem w niebiosach. Aaron posiadał cudowną różdżkę, zwaną laską Aarona, stworzoną o zmierzchu szóstego dnia Stworzenia (zob. też -> tetragram). Kiedy zakwestionowano jego kandydaturę na arcykapłana, laska owa pokryła się z nagła kwiatem migdałowca, by zaświadczyć na rzecz Aarona (Lb 17). Aaron zmarł od pocałunku -> Szechiny, najłagodniejszą z możliwych śmierci, a sam Bóg przygotował dlań mary pogrzebowe i złoty kandelabr do oświetlenia drogi. Cieszył się wśród Izraelitów tak wielką popularnością, że żałoba po nim ogarnęła "cały dom Izraela" (Lb 20, 29). Ogrom tej straty unaoczniło symboliczne zaniknięcie słupa obłoku i ognia, dzięki zasługom Aarona prowadzącego dotąd Izraelitów przez pustynię. Wprawdzie Aaron ponosił odpowiedzialność za wykonanie -> Złotego Cielca, lecz uczynił to tylko dlatego, by w razie jego odmowy Izraelici nie popełnili jeszcze większego grzechu zabicia swego arcykapłana. Aaron jest jednym z Siedmiu Wiernych Pasterzy Izraela, jak nazywa się wybitnych przywódców biblijnych, zapraszanych co wieczór podczas święta Sukot jako goście duchowi. Zob. także Arka Przymierza.
Aaron z Bagdadu (IX w.) - babiloński mistyk, znany także jako Abu Aaron ben Samuel ha--Nasi, który zaszczepił wschodnie tradycje mistyczne na terenie Włoch. Uczniowie Aarona, szczególnie członkowie rodziny Kalonymos, przenieśli jego nauki do Niemiec, gdzie legły one u podstaw ruchu pietystycznego zwanego Chasidej Aszkenaz. Jego życie obrosło legendami utrwalonymi zwłaszcza w średniowiecznej Kronice Achimaaca. Jedna z nich głosi,
że gdy lew zjadł osła, który obracał żarna w młynie jego ojca, Aaron zaprzągł lwa do kieratu. Ojciec Aarona uznał takie wykorzystywanie "króla zwierząt" za niedopuszczalne i wygnał syna z domu. Podczas swych wędrówek Aaron odnalazł dziecko pewnego Żyda z Hiszpanii, które za sprawą złych czarów zamieniono w osioika, i przywróciwszy mu ludzką postać odesłał je do rodziny. Innym razem spotkał znakomicie przewodzącego modłom młodego mężczyznę, który jednak nigdy nie wspominał w modlitwach imienia Bożego. Aaron odkrył, że młodzieniec jest martwym duchem, utrzymywanym przy życiu dzięki niewy-powiadalnemu imieniu Boga, które zostało umieszczone pod skórą jego prawej ręki. Aaron wyciął to imię, a ciało młodzieńca natychmiast rozsypało się w proch, jak dzieje się to ze zmarłymi od dawna. We Włoszech Aaron działał jako sędzia, przypisując sobie władzę, która należała się jedynie członkom Sanhedrynu w poprzedniej epoce. Skazywał grzeszników na śmierć i przeprowadzał sądy Boże kobiet podejrzanych o cudzołóstwo (sota). Aaron określany bywa mianem "mistrza wszelkich tajemnic".
aba (aram., "ojciec") - słowo używane we wczesnym okresie rabinicznym jako imię, a także tytuł grzecznościowy i jedno z imion Boga. Jego zastosowanie ilustruje jedna z opowieści Talmudu o czyniącym cuda świątobliwym Chananie, wnuku słynnego Choniego ha--Meagel. Podczas suszy przyszły do niego dzieci mówiąc: "Aba, aba, daj nam deszcz". On zaś jął się modlić o zesłanie deszczu dzieciom nie odróżniającym Boga, Wielkiego Aby, który daje deszcz, od Chanana, ludzkiego aby, który deszczu zsyłać nie umie. Mistycy żydowscy słowem "aba" określają sfirę mądrości (Chocimia), "ojca" wszystkich innych -> sfirot.
Aba Wysoki zob. Raw
Abed-Nego zob. Chananiasz, Miszael i Aza-riasz
Abel zob. Kain i Abel
ablucja (hebr. "twila") - rytualne obmywanie wodą to częsty temat w prawodawstwie Pię-cioksięgu dotyczącym czystości i nieczystości
10

rytualnej. Najważniejszą formą ablucji jest całkowite zanurzenie ciała w -> mykwie, czyli w zbiorniku "wody żywej", bieżącej, w przeciwieństwie do czerpanej. Mykwę tworzy się przeważnie na bazie wody deszczowej w połączeniu z wodociągową. Zanurzają się w niej kobiety po menstruacji (-> nida), nawróceni na judaizm (-> prozelita) oraz mężczyźni przed -> Jom Kipur. Poranna kąpiel przed modłami przyjęła się pod wpływem kabały wśród cha-sydów. Należy także obmywać przez zanurzenie nowe przybory kuchenne nabywane od nie-Żydów. Drugą co do ważności formą ablucji jest rytualne mycie rąk, podczas którego każdą rękę z osobna należy polewać wodą z naczynia. Trzeba to robić rano po obudzeniu się w celu usunięcia nieczystego ducha osiadającego na opuszkach palców, przed modlitwami, spożywaniem chleba, wygłaszaniem -» błogosławieństwa kapłańskiego oraz po powrocie z cmentarza czy po kontakcie ze zmarłym. Wodę wykorzystaną do obmycia rąk uważano niegdyś za potencjalnie niebezpieczną i nie wolno jej było wylewać w miejscu publicznym, gdyby bowiem dostała się w ręce czarownic, mogłyby one użyć jej przeciwko ludziom.
Abraham - pierwszy -> patriarcha, który położył fundamenty hebrajskiego -> monoteizmu. Na rozkaz Boga Abraham udał się razem z żoną Sarą do Kanaanu. Do wiary w jedynego Boga doszedł drogą refleksji o naturze wszechświata, odrzucając bałwochwalstwo. W należącym do jego ojca sklepie z posążkami roztrzaskał głowy wszystkim bożkom, zostawiając tylko największego na ofiarę. Ojca, zdumionego tym widokiem, przywodzącym na myśl bitwę między bożkami, Abraham zapytał, jak może oddawać cześć bałwanom, skoro nie wierzy, by były zdolne do takiego czynu. Za swoje herezje wtrącony przez króla Nimroda do rozpalonego pieca, Abraham wyszedł zeń nietknięty. Na znak -> przymierza z Bogiem już w bardzo podeszłym wieku Abraham dokonał zgodnie z boskim nakazem -> obrzezania się, po czym wiekowa Sara cudem poczęła syna Izaaka. Dziesięciokrotnie Bóg wystawiał wiarę Abrahama na próbę, żądając od niego nawet złożenia Izaaka w ofierze (-> akeda). Abraham poznał całą Torę, zanim jeszcze Bóg
Aaron i Mojżesz. Mojżesz wyciąga ramiona ku niebu, aby zakończyć plagę gradu (XIV--wieczna Hagada hiszpańska)
Abraham z dłońmi skrzyżowanymi w modlitwie (Dwa Europos, Ul w. n.e.)
11

ją objawił, łącznie z wieloma dodatkami rabi-nicznymi. Zaprowadził również zwyczaj odmawiania modlitw porannych (-> szacharit). Z wyjątkowym miłosierdziem odnosił się Abraham do bliźnich, co znalazło swój wyraz w jego -> gościnności, staraniach, by odwieść Boga od zamiaru zniszczenia Sodomy za nie-godziwości jej mieszkańców, oraz magicznym kamieniu, który nosił na szyi, by za jego pomocą uzdrawiać chorych. Abraham został pochowany w -> Grocie Makpela. Teraz zasiada u bram gehinom i pilnuje, by obrzezani nie ginęli w jej ogniu. Wprowadzony przez anioła w tajniki języka hebrajskiego, Abraham wykonał golema, a przypisuje mu się również autorstwo wczesnego dzieła mistycznego Sefer Jecira. Jako pierwszy misjonarz monoteizmu (Rdz 12, 5) jest ojcem duchowym wszystkich nawróconych na judaizm, którzy dołączają do boskiego przymierza zawartego pierwotnie z nim właśnie. Prozelici płci męskiej zwykle przyjmują imię Abraham. W każdym pokoleniu żyje trzydziestu ludzi równie sprawiedliwych jak Abraham i to im świat zawdzięcza swe trwanie. Zob. też zchut awot.
Abraham ben Dawid z Posquieres (ok. 1125-
-98) - prowansalski rabin i mistyk, powszechnie znany jako Rabad. Najważniejszy z krytyków Majmonidesa. W obronie nieskomplikowanych wierzeń pobożnych Żydów występował przeciwko filozoficznym koncepcjom Majmonidesa. Twierdził, że choć w błędzie są ci, którzy wierzą w cielesność Boga, to jednak niektórzy z nich są lepszymi ludźmi niż Maj-monides i nie należy ich traktować jak heretyków. Rabadowi objawił się prorok Eliasz, a jego dom nauki, jak utrzymywał, latami nawiedzał także Duch Boży (-> Ruach ha-Ko-desz). Majmonides powiedział, że nikt go nigdy nie przechytrzył z wyjątkiem rabiego Abrahama, którego określił mianem "rzemieślnika w jednym tylko wyćwiczonego".
Abrawanel lub Abrabanel, Izaak (1437-1508)
- iberyjski mąż stanu i uczony. W 1483 musiał uciekać z Portugalii przed fałszywymi oskarżeniami, których padł ofiarą, gdy pełnił funkcję królewskiego skarbnika. Osiedlił się w Hiszpanii, którą wkrótce także musiał opuścić wraz
z wszystkimi wypędzonymi w 1492 Żydami, udając się tym razem do Włoch. W swych znaczących komentarzach do Biblii, wykorzystujących źródła zarówno chrześcijańskie jak i żydowskie, kwestionował niekiedy tradycyjnie przyjęte autorstwo niektórych ksiąg Biblii, choć nie podważał ich boskiego rodowodu. Własne gorzkie doświadczenia pułapek i meandrów władzy politycznej doprowadziły go do krytycznej oceny panowania biblijnych królów i całej kultury miejskiej. W pewnych fragmentach Pisma doszukiwał się podstaw doktryny Zmartwychwstania i wędrówki dusz. Twierdził wręcz, że ta ostatnia miała służyć jedynie jako uzasadnienie lewiratu i stanowiła wymóg wiary w boską sprawiedliwość. W rozważaniach nad starotestamentową doktryną mesjańską stawał zdecydowanie po stronie interpretacji żydowskiej, przeciwstawiając się naukom chrześcijańskim. Jego metoda komentarza do Biblii polegała na zadawaniu całej serii pytań związanych ż tekstem, po których dopiero przedstawiał swoje odpowiedzi. Zgodnie z żartobliwą tradycją ludową Abrawanela wini się za "niewiarę" niektórych jego czytelników. Oto bowiem Żyd, objedzony ciężkim czuleniem, zasiada w szabat, żeby studiować Biblię z komentarzem Abrawanela, i udaje mu się jedynie przebrnąć przez pytania, po czym zasypia w fotelu, nigdy nie docierając do odpowiedzi, które miały rozwiać wszelkie wątpliwości.
Absalom - syn króla -> Dawida, przywódca ludowej rebelii przeciw swemu ojcu (2 Sm 15). Gdy wojska Dawida stłumiły bunt, Absalom zginął w czasie próby ucieczki, zaplątawszy się długimi włosami w gałęziach drzewa. Chciał się uwolnić obcinając włosy mieczem, ale zaniechał tego na widok otwierającej się pod nim otchłani gehinom. Zawieszony, stanowił łatwy cel dla ścigających. Absalom jest jednym z tych, którym odmówiony będzie udział w Przyszłym Świecie (Olam Haba), ponieważ całkowicie lekceważył przykazanie o czci należnej rodzicom. Odziedziczył włosy Adama i nie obcinał ich z próżności, a także z powodu ślubowania nazyrejskiego.
Abulafia, Abraham (1240-91) - hiszpański mistyk i kabalista. Abulafia wędrował w po-
12

szukiwaniu Dziesięciu Zaginionych Plemion i rzeki Sambatjon, a gdy nie był już w stanie kontynuować poszukiwań, zajął się studiowaniem Sefer Jecira i doznał wielu objawień. Dążył do uzyskania daru proroczego natchnienia drogą medytacji nad kombinacjami liter hebrajskiego alfabetu oraz nad mistycznymi imionami Boga. Uważając się za Mesjasza, wyruszył w 1280 do Rzymu, by nawrócić papieża Mikołaja III na judaizm. Został aresztowany i miał zginąć na stosie, lecz śmierć papieża uratowała mu życie. Po odzyskaniu wolności udał się na Sycylię, gdzie ogłosił się Mesjaszem utrzymując, że posiadł Ducha Bożego (Ruach ha-Kodesz). Rabi Salomon Adret powiedział o nim: "Ten głupiec... ten Abraham, który podaje się za proroka i Mesjasza. ...Zwiódł Dzieci Izraela swymi kłamstwami". Abulafia wierzył, że era mesjańska nadejdzie w roku 1290.
Achab zob. Eliasz; Jezabel; Naaman acharit ha-jamim zob. eschatologia
Achiasz Szilonita zob. Baal Szem Tow, Izrael;
Jeroboam
\dam - pierwszy człowiek, który powstał na ;órze -> Moria z prochu zebranego z czterech :rańców Ziemi, w który Bóg tchnął tchnienie ;ycia, tak że stał się człowiek istotą żywą na ibraz Boga (Rdz 2). Wszystkie anioły podpo-ządkowaty się Adamowi, jako panu ziemskiej omeny, z wyjątkiem -> Szatana, który nie hciał uznać jego władzy i został za karę sunięty z niebios. Odtąd zawsze pozostaje 'rogiem i oskarżycielem człowieka. Człowiek astał stworzony po zwierzętach, aby jego wentualną pychę można było ukrócić przypo-[nieniem, że komar był wcześniej. Został rów-eż stworzony sam, by świadczyć, że kto szczy jedno życie, niszczy cały świat. Ponie-aż wszyscy ludzie pochodzą od Adama, nikt e może utrzymywać, że jest od kogokolwiek piej urodzony. Adam powstał jako hermafro-•ta złożona z boskich pierwiastków męskich żeńskich (Szechina), od której Bóg odciął ńską połowę. Przed oddzieleniem -> Ewy srwszą żoną Adama była reprezentująca jego
Adam, rzeźba Jacoba Epsteina
Głowa Adama Kadmona i struktura sfirot (XVlI-wieczna "Kabbala Denudata")
13

źle skłonności Lilit, która go jednak opuściła. Początkowo Adam wyglądał jak jeden z aniołów i był ogromnych rozmiarów, ale został zredukowany do zwykłych ludzkich proporcji, kiedy grzech popełniony w -> Ogrodzie Edenu obudził w nim żądzę i ściągnął na niego i wszystkich jego potomnych moc nieczystości (-> grzech pierworodny). Zgodnie z przekazem kabalistycznym dusze wszystkich ludzi były niegdyś cząstką wielkiej duszy Adama, a dusze tych, którzy potrafią sobie nawzajem w życiu pomagać, wywodzą się z podobnych okolic pierwotnej duszy Adama. Adamowi pokazano, co wydarzy się w każdym przyszłym pokoleniu, a on oddał siedemdziesiąt lat swego życia za życie króla Dawida. Mistyczną Księgę Anioła Raziela przypisuje się właśnie Adamowi, a owa anielska księga, z której korzystał w Raju, została przekazana na użytek tych jego potomków w każdym pokoleniu, którzy otrzymali dar boskiego natchnienia. Adam i Ewa są pochowani w Grocie Makpela.
Adam Kadmon (hebr., "przedwieczny człowiek") - świetlna istota, według kabały ukształtowana na początku procesu emanacji. Adam Kadmon to transcendentny przejaw Boga samego, uosobienie, którego tworzywem były sfirot. Ziemski Adam, który został stworzony na obraz Boga (Rdz l, 26-7), powstał właściwie na podobieństwo Adama Kadmona, i tego ostatniego właśnie ujrzał Ezechiel w wizji jako ludzką postać na niebiańskim tronie. Wszystkie światy znajdują odzwierciedlenie w "przedwiecznym człowieku", na bardziej zaś utajnionym poziomie - w jego ludzkim odpowiedniku, który może obrać sobie Adama Kadmona za cel kontemplacji własnej natury duchowej (-> mikrokosmos). Kabała luriańska (-> Luria, Iza-ak) naucza, że niektóre z niższych sfirot składających się na Adama Kadmona rozbiły naczynia, w jakich miały się zawrzeć, szwirat ha-kelim, zostawiając w ich odłamkach uwięzione drobiny światła. Proces tworzenia został wprawdzie przez Boga częściowo skorygowany, lecz do człowieka należy dokończenie dzieła naprawy (-> tikun) poprzez wzniesienie pozostałych iskier z powrotem do ich boskiego źródła.
adar - dwunasty miesiąc księżycowy w kalendarzu hebrajskim, licząc od nisan, miesiąca Exodusu, lub szósty miesiąc od świąt Nowego Roku (Rosz ha-Szana). Adar zaczyna się zwykle w lutym albo marcu, a jego znakiem zodiakalnym są Ryby. "Gdy adar nadchodzi, każdy powinien rozradować się wielce" z powodu przypadającego w tym miesiącu zapustnego święta -> Purim. Rok przestępny ma dwa miesiące adar, przy czym ten drugi traktowany jest wówczas jako adar właściwy, w którym wypada Purim i bar miewa chłopca urodzonego w adar w roku nieprzestępnym. Jeśli dwóch chłopców urodzi się w dwóch miesiącach adar roku przestępnego, obaj zostaną uznani bar miewa i pełnoletnimi z religijnego punktu widzenia w urodziny w miesiącu adar ich trzynastego roku życia, nawet jeśli nie będzie to rok przestępny. Może się więc zdarzyć, że młodszy chłopiec (urodzony, powiedzmy, 3 dnia II adar) osiągnie "dojrzałość" na parę tygodni przed starszym (urodzonym, dajmy na to, 25 dnia I adar). Siódmy dzień miesiąca adar jest rocznicą zarówno urodzin jak i śmierci Mojżesza;
trzynasty dzień miesiąca adar, w przeddzień Purim, to post Estery; a 15 adar to Szuszan Purim.
ad-lo-jada (aram., "aż nie będzie wiedział")
- w święto Purim zaleca się Żydom picie alkoholu do momentu, kiedy nie będą w stanie rozróżnić (ad-lo-jada) między błogosławieniem
-> Mardocheusza, bohatera Księgi Estery, a przeklinaniem -> Hamana, złoczyńcy z tej opowieści. Narodziny tego obyczaju wiążą się zarówno z rolą wina w historii purimowęj, jak i z przesłaniem wypływającym z tego święta, mianowicie że Bóg działa również za kulisami zdarzeń, a nie tylko w sposób podlegający racjonalnemu pojmowaniu. Niektórzy rabini, przeciwni zachęcaniu do -> pijaństwa, interpretowali sens tego zalecenia tak, że należy wypić nieco więcej niż zwykle, a potem zasnąć, bo we śnie człowiek zatraca zdolność odróżniania dobra i zła. We współczesnym Izraelu urządza się karnawałowe zabawy ad-lo-jada z paradami ulicznymi.
Adonaj zob. tetragram
14

Adon Olam (hebr., "Pan Świata") - powszechnie znany hymn, śpiewany zwykle na koniec porannego nabożeństwa w szabat. Wprawdzie pochodzenie Adon Olam nie jest znane, lecz przypisywano go hiszpańskiemu poecie z XI w. Salomonowi Ibn Gabirol. Hymn mówi o Bogu, wiecznym i jedynym królu, nie mającym sobie równego, zbawicielu człowieka i jego schronieniu. Kończy się słowami: "Jego dłoni powierzam ducha mego w czasie snu, by się obudzić. I z mym duchem i z ciałem mym także Pan jest ze mną i nie zaznam strachu". Z tego względu włącza się go do modlitw odmawianych przed snem.
Adret, Salomon (1235-1310) - wybitny hiszpański rabin i mistyk, powszechnie znany jako Raszba. W 1305 Adret wydał zakaz (cherem) studiowania "greckiej wiedzy", czyli dyscyplin świeckich, wszystkim, którzy nie ukończyli dwudziestego piątego roku życia. Skłoniła go do tego głównie popularność alegorycznych interpretacji Pisma wśród tych, którzy znaleźli się pod wpływem filozoficznych dzieł Majmo-nidesa. Dla alegorystów Abraham i Sara reprezentowali treść i formę, a Dwanaście Plemion - dwanaście znaków Zodiaku. Wprawdzie Adret bronił Majmonidesa przed jego bardziej skrajnymi krytykami, jednak jako halachista nalegał, by rytuał traktować dosłownie. Tefilin nie są, na przykład, jedynie symbolicznym sposobem pamiętania o Bogu, ale wiążą się z rytuałem nakładania filakterii. Umysł ludzki nie może służyć do osądzania, co jest, a co nie jest możliwe dla Boga, lub też jakie jest właściwe znaczenie Tory. Zob. też Avila; sza-bes goj.
afikoman [aszk. afikojmen] (grec., "deser") -kawałek przaśnego chleba (-> maca) zjadany na sam koniec -> sederu w Pesach. Nie podaje się po nim żadnego deseru, stąd jego nazwa. Afikoman, środkowy kawałek z trzech porcji macy na sederowym talerzu, symbolizuje pe-sachowe jagnię, które w starożytności zjadano na koniec posiłku. Do sederowych zwyczajów weszła na stałe zabawa polegająca na tym, że pan domu chowa afikoman przed dziećmi, które starają się go wykraść, by zwrócić dopiero w zamian za obietnicę podarku. Ponieważ
afikoman, tak jak pesachowe jagnię, trzeba zjeść przed północą, negocjacje między ojcem a dziećmi muszą się do tego czasu zakończyć. Dzięki tej zabawie dzieci mimo znużenia nie zasypiają podczas długiego obrządku. Nie zjedzony afikoman zatrzymuje się czasem na szczęście lub jako -> amulet chroniący przed złem. Można go również powiesić na ścianie domu jako zabezpieczenie przed pożarem.
agada [aszk. agude] (aram., "opowieść") -nauka rabiniczna traktująca o sprawach moralności i wiary, odwołująca się do historii, folkloru i legend. Agada nie wkracza w dziedzinę prawa i rytuału, czym różni się od -> halachy. Wielkie znaczenie agady zawiera się w stwierdzeniu, że ci, którzy szczerze pragną poznać Boga, powinni studiować agadę. W okresie talmudycznym niektórzy rabaje, skoncentrowani na tematyce halachicznej, wypowiadali się o tej gałęzi wiedzy żydowskiej lekceważąco i słabo ją znali. Nawet Akiwa, wybitny autorytet halachiczny, za próbę prezentacji agadycznej otrzymał pewnego razu upomnienie od -> Isz-maela ben Eliszy, który nakazał mu ograniczyć komentarz do spraw ściśle rytualnych. Literatura agadyczna wyrosła z kazań i -> midraszy. Istniały trzydzieści dwie zasady agadycznej interpretacji Biblii. Swym homiletycznym korzeniom zawdzięcza agada potoczny język, bogactwo włączonych do niej przypowieści, opowiastek ludowych, polemik czy rozważań na temat odkupienia i Mesjasza. Popularne, tradycyjne wierzenia w anioły i demony mają swe źródło właśnie w agadzie, a jej alegoryczny sposób obrazowania zyskał szczególne uznanie mistyków kabalistów. Teksty agady-czne obfitują w przedziwne, barwne opowieści o Bogu, postaciach biblijnych i mędrcach Tal-mudu. Niektórzy myśliciele karaimscy zarzucali tym historyjkom śmieszność, a żydowscy racjonaliści pomniejszali ich wagę z obawy przed antropomorfizmem, do którego jakoby miały zachęcać. Kilku wybitnych gaonów w posttalmudycznej Babilonii oświadczyło, że nie należy polegać na agadzie tam, gdzie wchodzi ona w konflikt z rozumem, jako że jest tylko wykładnią opinii poszczególnych rabich i nie ma wiążącego charakteru doktryny. Z kolei inne znakomitości średniowiecza upiera-
15

ły się przy dosłownym rozumieniu agady i przyjmowaniu jej z wiarą jako części -» ustnej Tory.
Agrat bat Machalat - królowa -> demonów, grasująca po świecie wraz ze swymi niszczycielskimi hufcami. Agrat opisuje się jako konkubinę -> Samaela, króla demonów, i wnuczkę biblijnego Iszmaela. Iszmael porzucił babkę Agrat na pustkowiu, gdzie urodziła się jej matka. Ta została potem żoną demona, który był ojcem Agrat. Mędrzec Chanina ben Dosa ograniczył niszczycielskie działanie Agrat do nocy wtorkowych i piątkowych, ponieważ błagała go, by nie kazał jej całkowicie opuścić świata. Dlatego Talmud zaleca unikać samotnego wychodzenia z domu w te wieczory. Zob. też księżyc.
Agudat Israel zob. mitnagdim; Neturej Karta
aguna [aszk. agune] (hebr., "kobieta związana") - tym mianem określa się mężatkę, której mąż zniknął bez śladu, choć brak potwierdzenia jego śmierci, albo kobietę porzuconą przez męża, który odmówił jej -> rozwodu, uniemożliwiając tym samym ponowne zamążpójście. Mężczyzna w podobnej sytuacji znajduje się w lepszym położeniu. Wśród Sefardyjczyków, dopuszczających poligamię, może on zwykle ożenić się ponownie. Nawet w środowisku Aszkenazyjczyków, przestrzegających na ogół monogamii, będzie mógł zawrzeć nowy związek małżeński, jeżeli uzyska zgodę stu rabinów. Sprawy "związanych kobiet" wypływają zwykle jako pokłosie wielkich wstrząsów, pogromów lub wojen, po których aguny zgłaszają się do sądów rabinackich z prośbą o rozstrzygnięcie ich statusu. Ponieważ pomoc agunie jest miewa, bejt din może zezwolić jej na ponowne zamążpójście na podstawie bardzo wątłych dowodów śmierci męża, jak np.jej własne oświadczenie, zeznanie apostaty czy materiały czysto dokumentalne. Uzasadnieniem tej praktyki bywał argument, że gdyby mąż żył, ludzie baliby się dawać fałszywe świadectwo, skoro mógłby się w każdej chwili pojawić. W razie powrotu pierwszego męża, naocznie dowodzącego błędności decyzji sądu, każde dziecko zrodzone z drugiego małżeństwa uznaje się za -»'mamzera,
a kobieta musi opuścić drugiego męża, ponieważ oboje popełnili -> cudzołóstwo. Wielokrotnie starano się wbudować do dokumentu ślubnego (ketuby) klauzulę unieważniającą wstecznie małżeństwo na wypadek takiej sytuacji, lecz próby te nie zyskały aprobaty rabinatu ortodoksyjnego.
Ahaswerus zob. Żyd Wieczny Tułacz ajin ha-ra zob. zły urok
Akademia na Wysokościach - niebiańska -> jesziwa, w której Bóg i nie narodzony Mesjasz wraz z duszami zmarłych mędrców zgłębiają Torę. Studiuje się tam te same co na ziemi przedmioty, a w kwestiach halachicznych przytacza i roztrząsa rozmaite poglądy uczonych. W razie różnicy zdań między Bogiem a resztą Akademii można zasięgać opinii żyjącego mędrca. Zawezwany do Akademii na Wysokościach umiera, by wydać orzeczenie, niekoniecznie zresztą po myśli Boga. Ta idea zapoczątkowała stosowanie wyrażenia "wezwany do Akademii na Wysokościach" jako eufemizmu śmierci uczonego (-> Raba bar Nachmani). U podłoża koncepcji takiej uczelni leży przeświadczenie o ponadziemskiej wartości studiów nad Torą.
akeda [aszk. akejde] (hebr., "związanie") -historia próby posłuszeństwa, jakiej Bóg poddał Abrahama, rozkazując mu złożyć syna Izaaka w ofierze na górze Moria (Rdz 22). W ostatniej chwili archanioł Michał powstrzymał rękę Abrahama. Niektóre relacje rabiniczne przedstawiają Izaaka jako 37-letniego mężczyznę, który jednak dobrowolnie godzi się na przywiązanie do ołtarza. W liturgii opowieść o akedzie odczytywana jest dla przypomnienia Bogu o oddaniu patriarchów, a ludziom o zmiłowaniu okazanym Izaakowi przez Boga. Na Rosz ha--Szana oprócz czytania akedy trąbi się w róg na pamiątkę barana, którego Abraham złożył jako ofiarę zastępczą (zob. też Psalmy). W średniowieczu Izaak stał się symbolem żydowskiego męczeństwa i bohaterem legendy mówiącej, że zginął naprawdę, lecz po to, by znowu powrócić do życia. Dlatego w obliczu chrześcijańskich prześladowań i wymuszanych
16

chrztów rodzice odwoływali się do tego biblijnego przykładu zabijając swoje dzieci z nadzieją na ich zmartwychwstanie. Zob. też zchut awot.
Akiwa lub Akiba (2 w. n.e.) - mędrzec Miszny. Jeszcze jako zwykły pasterz zakochał się w Racheli, córce swego pracodawcy, która zgodziła się go poślubić, pod warunkiem że podejmie studia nad -» Torą. 40-letnijuż wówczas Akiwa dopiero wtedy uwierzył, że wiedza może jeszcze dotrzeć do jego umysłu, gdy natrafił na kamień wydrążony powolnym, lecz stałym kapaniem nań wody. Jego teść, niechętny temu związkowi, odmówił młodej parze wszelkiej pomocy materialnej, Rachela musiała więc sprzedać swe włosy, by wspierać Akiwę w jego studiach. Siadywała obok niego, trzymając płonące drewniane szczapki, żeby nie musiał odrywać się od nauki. Akiwa należał do najwybitniejszych uczonych swoich czasów, był współtwórcą Miszny. Był jednym z czterech rabich, którzy odbyli mistyczną podróż do -> Raju, lecz tylko on wyszedł z niej bez szwanku. Od swego nauczyciela Nachuma Gamzo przejął jako własną maksymę, że wszystko, co czyni Bóg, obraca się na dobre. Pewnego razu, podróżując na ośle z lampą i kogucikiem, dotarł do miasta, ale nie uzyskał pozwolenia na wjazd. Nie zrażony tym, ułożył się do snu na pobliskim polu. W ciągu nocy jego lampa zgasła, koguta zjadło jakieś dzikie zwierzę, a osioł uciekł. Następnego dnia okazało się, że nocą miasto zostało złupione przez zbójów, jego natomiast nikt nie napastował, ponieważ nie widać było światła ani nie słychać było piania koguta czy ryku osła. Wszystko więc, co uczynił Bóg, wyszło na dobre, choć w pierwszej chwili wyglądało na ciąg katastrof. Akiwa zdecydowanie popierał powstanie -> Bar Ko-chby przeciw Rzymianom i mimo wątpliwości swych kolegów wierzył, że Szymon Bar Ko-chba jest Mesjaszem. Poległ męczeńską śmiercią w wieku 120 lat w czasie prześladowań za cesarza Hadriana. Torturowany, z uśmiechem recytował Szma, mógł bowiem wreszcie wypełnić przykazanie o miłowaniu Boga całą duszą, czyli oddając za Niego w męczeństwie życie. Zob. też Awinu maikenu:
chalot; Lewi Icchak z Berdyczowa;
Mozaika przedstawiająca akedę: Abraham ma właśnie złożyć swego syna Izaaka w ofierze (VI w. n.e., synagoga Bet Alfa, Izrael)
nte. XVl-wieczny drzeworyt pochodzą-i.sS.w Hagady

żesz; omer; Pieśń nad Pieśniami; Szymon ben Azaj.
akum (hebr. akronim "owed kochawim uma-zalot", czyli "czciciel gwiazd i znaków Zodiaku") - popularne w literaturze żydowskiej określenie pogan i w ogóle innowierców. Pierwotnie nazywano tak ludzi czczących gwiazdy, lecz w średniowieczu termin ten upowszechnił się w stosunku do wszystkich nie-Żydów, co pozwalało ominąć chrześcijańską cenzurę, sprzeciwiającą się pewnym ostrym słowom, jakie w żydowskich tekstach padały pod adresem gojów. Niektórzy ze znamienitych rabinów średniowiecznych za wszelką cenę starali się wykazać, że dyskryminacyjne prawa przeciwko akum nie dotyczą chrześcijan i muzułmanów.
alchemia - ezoteryczne poszukiwanie metody przekształcania pospolitych metali w złoto, a także receptury eliksiru młodości. Alchemią parało się wielu kabalistów. Uchodził za alchemika Jehuda Loew ben Becalel z Pragi, który w powszechnym mniemaniu posłużył się alchemią do skonstruowania -> golema. Wśród chrześcijan panowało przekonanie, że Żydzi posiedli tajemnice alchemii, a kabalista Samuel Falk był bardzo poszukiwanym w XVIII-wiecznym Londynie alchemikiem cudotwórcą. Wierzyli w alchemię nawet ci rabini, którzy jej nie uprawiali, zgodni co do tego, że wielcy bohaterowie biblijni opanowali tę sekretną wiedzę. To dzięki niej właśnie przedpotopowi protoplasci, jak Matuzalem, dożywali tak sędziwego wieku. Według jednego z mi-draszów Abraham nosił na szyi kamień, który potrafił wyleczyć każdego, kto nań spojrzał, a Salomon otrzymał od królowej Saby w podarunku kamień filozoficzny. -> Kabata podawała wiele przepisów na zrobienie złota ze zwykłego metalu, a istniały nawet opowieści o wytwarzaniu go z ziół. Technikę kombinacji liter umożliwiającą mistykom kontrolowanie boskiej mocy twórczej uważano za analogiczną do kombinacji pierwiastków chemicznych stanowiących sedno doświadczeń alchemicznych (zob. też alfabet hebrajski; gematria).
Alejnu le-szabeach (hebr., "Winniśmy chwalić") - modlitwa ułożona przez Rawa, stanowiąca pierwotnie część liturgii noworocznej (Rosz ha-Szana), obecnie kończąca każde nabożeństwo dzienne. Alejnu zawiera podziękowanie Bogu, że nie uczynił narodu żydowskiego takim jak inne ludy, nie znające prawdziwego Boga. Na Rosz ha-Szana i Jom Kipur Alejnu śpiewa się na poważną nutę, a chazan i wierni padają na ziemię po dojściu do słów:
"My natomiast zginamy kolano i kłaniamy się i składamy dzięki przed Królem, Królem królów". Przy innych okazjach słowom tym towarzyszy jedynie skłonienie głowy. Męczennicy intonowali Alejnu na tę posępną melodię w drodze na miejsce każni. W 1171 Żydzi z Blois (Francja) zostali oskarżeni o mord rytualny na dziecku. Nie zgodzili się przyjąć chrztu dla uratowania życia i cala gmina zginęła w płomieniach śpiewając Alejnu. Świadkowie ich śmierci opowiadali ponoć, że nigdy nie słyszeli podobnej pieśni. W późnym średniowieczu zajadłe spory wywołał jeden z wersów Alejnu, mówiący o bałwochwalczych praktykach gojów: "Oni bowiem oddają pokłon marności i pustce". Chrześcijanie twierdzili, że słowa "i pustce" są zamaskowaną aluzją do Jezusa, ponieważ ich wańość numeryczna (gematria) jest taka sama jak hebrajskiego imienia Jezus. Żydzi odpowiadali, że modlitwa pochodzi z czasów przed Chrystusem, ale mimo to w krajach chrześcijańskich zmuszeni byli usunąć obraźliwy zwrot z modlitewników. W gminach, w których ten wers zachowano, istniał zwyczaj spluwania na podłogę przy jego wymawianiu, przeciw czemu występowali niektórzy rabini, zresztą z ograniczonym skutkiem. Spodziewane nadejście czasów, kiedy zaniknie bałwochwalstwo, a wszystkie ludy przyjmą jarzmo królestwa niebieskiego, to treść drugiego akapitu Alejnu. Do popularności modlitwy w liturgii przyczyniła się właśnie ta druga część, dodająca pognębionym Żydom ducha i ożywiająca nadzieję na przyjście Mesjasza.
Aleksander Wielki zob. Ogród Edenu; Szymon Sprawiedliwy
alfabet hebrajski, alef-bet - składa się z dwudziestu dwóch liter, z których pięć ma inne formy końcowe. Kwadratowe pismo stosowa-
18

ne obecnie różni się od starohebrajskiego i istnieje wyrażona w Talmudzie opinia, że Ezdrasz przyjął je po powrocie z wygnania babilońskiego, pozostawiając stare, zaokrąglone pismo na użytek Samarytan. Pogląd ten nie został jednak powszechnie zaakceptowany, nie można bowiem kwestionować oryginalności obecnego kształtu liter, skoro uznaje się go za święty. W literach dostrzega się przesłanie, odczytywane z aliteracji ich nazw. Każda litera hebrajska posiada także wartość liczbową, a słowa - wartość stanowiącą sumę wartości ich liter. Stąd słowa, zwroty lub zdania o tej samej wartości można kojarzyć pojęciowo, co nosi nazwę -> gematrii. Tradycje mistyczne, takie jak -> Maase Bereszit, -> Maase Merkawa i -> kabała, traktowały litery jako nośniki mocy twórczej, ponieważ Bóg stworzył świat za pomocą stów (-> Sefer Jecira). Znajomość odpowiednich kombinacji liter dawała mistykowi nie tylko zdolność pogrążania się w kontemplacji, przybliżając go tym samym Bogu, lecz także umożliwiała mu tworzenie zwierząt i ludzi (-> golem). Biblijny rzemieślnik Becalel wybudował -> Przybytek na pustyni właśnie dzięki kombinacjom hebrajskich liter. Uświęcony charakter modlitw wiąże się z zawartymi w literach duchowymi mocami, które zostają wyzwolone dzięki wypowiadanym słowom. Każda najmniejsza zmiana w modlitwie narusza zatem równowagę tych sił, podobnie jak błędy popełnione przy przepisywaniu zwoju Tory, tefilin czy mezuzy. W zamierzchłych czasach skrybowie (-> sofer) liczyli wszystkie litery w Biblii. Wierzono, że jest ich 600 000, jedna na każdego Izraelitę, który uczestniczył w Exo-dusie. Kabaliści przytaczają opowieść o tym, jak Izaak Luria spotkał prostego człowieka, którego modlitwy odnosiły wyjątkowy skutek. Człowiek ów powiedział Lurii, że tak naprawdę nie umie czytać, więc recytuje alfabet i mówi Bogu, żeby wziął litery i Sam ułożył je w słowa.
alija (hebr., "wstępowanie na górę", "wznoszenie się") - o wezwanym do wygłoszenia błogosławieństw nad tekstem z -> sefer Tora mówi się, że "wstępuje do Tory", alija la-Tora. Zwrot pochodzi stąd, że czytanie Tory odbywa się na -> bimie, czyli podium, do którego
Laboratorium służące uprawianiu alchemii (XVII-wieczny rękopis)
Litery alfabetu hebrajskiego z obrazkami ukazującymi obrzędy pesachowe (XV w.)
19

prowadzą zwykle stopnie. Pierwotnie ludzie wzywani do odczytania fragmentu Tory robili to sami, lecz obecnie zastępuje ich wyszkolony odczytywacz, by nie wprawiać w zakłopotanie tych, którzy nie umieją czytać niewokalizowa-nego tekstu. Wita się ich specjalnym -» pozdrowieniem. Pierwszeństwo przy aliji ma ko-hen, drugi w kolejności jest lewita, potem inni Żydzi. Członkowie kongregacji mają prawo do aliji przy szczególnych okazjach, i tak dla pana młodego będzie to szabat poprzedzający jego ślub, dla chłopca - bar miewa, a obaj dostają zwykle do odczytania -> maftir i -> haftarę;
dla krewnego osoby zmarłej okazją taką będzie rocznica jej śmierci (jarcajt), a dla ojca -narodziny dziecka. W synagogach ortodoksyjnych alija przysługuje tylko mężczyznom, ale w kongregacjach reformowanych wzywa się także kobiety. W niektórych gminach istnieje zwyczaj licytacji pewnych fragmentów do odczytania z okazji szabatu czy świąt. Kto zgłosi najwyższą sumę, może zadecydować, czy chce aliji dla siebie, czy też woli uhonorować nią kogoś innego. Ponieważ niektóre urywki rozdziałów Tory są uważane za szczególnie istotne lub pomyślne, licytacja nad nimi może prowadzić do całkiem zaciekłej rywalizacji. Słowa "alija" używa się również w całkiem innym sensie, oznaczającym podróż lub emigrację do Ziemi Izraela, o której mówi się wówczas "alija la-erec" ("wznoszenie się do kraju"). W zasadzie droga do Izraela wiedzie pod górę jedynie od strony płaskich nizin Egiptu czy pustyni, zachowano jednak to obrazowe wyrażenie dla każdej wędrówki do Izraela, ponieważ Ziemia Święta uchodzi za przewyższającą duchowo inne krainy. Współczesne fale emigracji do Izraela określa się mianem pierwszej aliji (1881-1903), drugiej aliji (1904-
-14) itd. Zob. też gabaj; gelila; oblubieniec Tory.
alija le-regel zob. pielgrzymka
Alkabec, Salomon (1505-76) - poeta i mistyk mieszkający w Safedzie w północnej Palestynie. Alkabec wyemigrował do Palestyny z Turcji po niezwykłym przeżyciu w noc święta Szawuot. Studiował mianowicie Torę z Józefem
-> Karo, gdy tego ostatniego opanował duch
Miszny. Duch ów (magid) przemówił do nich ustami Karo, doradzając osiedlenie się w Ziemi Izraela. Alkabec wyraził później przekonanie, że tylko w Ziemi Świętej można naprawdę przeniknąć tajniki kabały. Należał do grona mistyków, którzy przyodziani w biel wychodzili w piątek wieczorem na pola, by powitać szabat. Hymn, jaki ułożył na tę okazję, Lecha Dodi, zdobył popularność w całym świecie żydowskim i szybko stał się znanym utworem liturgicznym. Alkabec zginął z ręki Araba, który pochował go pod drzewem ligowym. Figowiec ów natychmiast zakwitł. To niecodzienne zdarzenie doprowadziło do wszczęcia śledztwa, w wyniku którego odkopano ciało, a morderca zawisł na tym samym drzewie.
alkohol - w wielu opowieściach biblijnych napoje odurzające odgrywają istotną rolę, a ich spożywanie reguluje wiele przepisów. I tak -> Noe wypił zbyt dużo wina po Potopie, przez co jeden z jego synów mu ubliżył. Po zniszczeniu Sodomy pijany Lot, nieświadom tego, co się dzieje, został ojcem dzieci swych dwóch córek. W stanie nietrzeźwym nie wolno służyć Bogu, zatem kapłan znajdujący się pod wpływem alkoholu podczas pełnienia swej funkcji może zostać ukarany śmiercią z niebios (Kpł 10). Sędziemu nie wolno było po spożyciu trunku uczestniczyć w rozprawie. Nie tykali alkoholu nazyrejczycy, wiodący życie bardziej świątobliwe niż zwykli Izraelici. Nie należy modlić się po pijanemu, a ktoś, kto to czyni, bliski jest grzechu bałwochwalstwa, dlatego arcykapłan Eli upomniał biblijną -> Annę, podejrzewając ją o nietrzeźwość, gdy z wielkim przejęciem modliła się w sanktuarium w Szilo. Każdy zobowiązany jest jednak dotrzymać warunków umowy zawartej po pijanemu i każdy odpowiada też za popełnione po pijanemu grzechy, chyba że straci świadomość jak biblijny Lot, co usprawiedliwia jego postępki. -> Wino jest napojem zalecanym podczas licznych obrzędów. W święto Purim Żydów zachęca się do picia alkoholu do momentu, kiedy stracą rozeznanie, kto jest bohaterem, a kto złoczyńcą w historii Estery (-> ad-lo-jada). Wyznawcom -> chasydyzmu alkohol służył do potęgowania wrażeń w trakcie ich religijnych obrządków.
20

Alliance Israelite Universelle zob. Mortara, Edward
almemar zob. bima
Airoj, Dawid (XII w.) - fałszywy mesjasz z Kurdystanu. Airoj, który był zręcznym sztukmistrzem, ogłosił się Mesjaszem i stanął na czele rewolty przeciw sułtanowi, przyrzekając swym zwolennikom, że poprowadzi ich do Jerozolimy. Rozesłał także do swych współwyznawców listy wzywające do przyłączenia się do wojny z muzułmanami. Wiodące osobistości żydostwa babilońskiego usiłowały bez skutku odwieść go od wcielania w czyn uzur-patorskich roszczeń. Według legendy Airoj, pojmany przez sułtana, uciekł, w czarodziejski sposób przepływając rzekę na swym płaszczu. Zginął podobno z rąk wątpiących w niego Żydów, którym chciał udowodnić, że będzie żył, nawet jeśli obetną mu głowę, co też uczynili. Według innej wersji zabił go jego przekupiony teść w obawie przed masakrą całej żydowskiej społeczności, jaką groziło dalsze pozostawanie Airoja na swobodzie. Nawet po śmierci Airoja wielu Żydów perskich nie przestało weń wierzyć. Ich właśnie w oszukańczy sposób pozbawili majętności dwaj ludzie występujący rzekomo w imieniu Airoja, którzy przyrzekli im, że nocą polecą z dachów swych domów do Jerozolimy. Podstęp został odkryty o świcie, lecz szalbierze, którym wcześniej powierzono drogocenności na przechowanie, zdążyli zbiec. Zob. też tetragram.
al tikrej (hebr., "nie czytaj") - technika egze-getyczna stosowana przez rabich talmudycz-nych dla nadania niewokalizowanemu tekstowi Biblii wokalizacji lub pisowni odmiennej od standardowej. Posługiwanie się al tikrej nigdy właściwie nie pociąga za sobą zanegowania tradycyjnego rozumienia tekstu i dlatego najlepiej odpowiada mu tłumaczenie: "Nie czytaj tego jedynie w zwykły sposób, ale także inaczej". Pozwala to zinterpretować sens słów na nowo, nawet jeśli reguły gramatyczne i składniowe wymuszają klasyczne odczytywanie. Podstawą stosowania tej techniki są wersy:
"Jeden raz przemówił Bóg, a dwa razy to usłyszałem" (Ps 62, 12), czyli że słowa Biblii
Nielegalna aUja żydowskich imigrantów lądujących u wybrzeży Palestyny w J 939
W Simchat Tora istnieje zwyczaj picia alkoholu (drzeworyt, Wilno, XIX w.)
21

nadają się do poszukiwania w nich innych, oprócz tradycyjnych, treści.
Amalekici - plemię wywodzące się od Ezawa (Rdz 36, 12), które zaatakowało Izraelitów w drodze do Ziemi Świętej w czasie Exodusu (Pwt 25, 18). Amalekici początkowo okazali życzliwość spokrewnionym z nimi Izraelitom, by przy nadarzającej się okazji zaczaić się na bezbronnych starców i dzieci idących w tyle pochodu i zabić ich. Potem Amalekici urządzili sobie zabawę, odcinając genitalia swym obrzezanym ofiarom i rzucając je wysoko w niebo, jakby naigrawali się z Boga tym znakiem przymierza pomiędzy Nim a Izraelem. W wojnie, która rozegrała się później między tymi dwoma narodami, Mojżesz zajął miejsce na szczycie wzgórza dominującego nad polem bitwy. Jak długo Mojżesz trzymał ręce w górze, zwyciężali Izraelici, lecz gdy zmęczony opuścił je, przewagę zyskali Amalekici (Wj 17, 8-12). Miszna pyta, jakim sposobem ręce Mojżesza mogły decydować o losie bitwy i odpowiada, że dopóki wskazywały one niebiosa. Izraelici kierowali myśli ku Bogu i ufali mu, a ich wiara dodawała im mocy. Gdy jednak przestali koncentrować się na swym Ojcu w niebiesiech, osłabli i zaczęli przegrywać. Amalekita stał się symbolem odwiecznego wroga Izraela w każdym pokoleniu, szczególnie tych narodów nie-żydowskich, których pastwą łatwo padali Żydzi przez swoje grzechy czy brak wiary. W rabi-nicznych opowieściach o Amalekitach znalazły odbicie różne postawy wobec obrzezania za czasów rzymskich oraz późniejsze chrześcijańskie próby nawracania Żydów. -> Haman, złoczyńca z historii purimowej, pochodził od króla Amalekitów Agaga, któremu darował życie -> Sauł (l Sm 15, 9). Stąd fragment mówiący o wspominaniu uczynków Amaleką odczytuje się w szabat poprzedzający Purim, a imieniu Hamana wymawianemu w synagodze towarzyszą gwizdy i syki, zgodnie z przykazaniem o wymazaniu pamięci o Amaleku (Pwt 25, 19).
amen [aszk. ojmen] (hebr., "prawdziwy" lub "wiemy") - liturgiczną odpowiedź oznaczająca zgodę, wymawiana po wysłuchaniu -> błogosławieństw i modlitw -> chazana i innych.
W starożytności niewielu ludzi znało na pamięć modlitwy, nie było bowiem drukowanych modlitewników i panował powszechny analfabetyzm, odzew na modlitwę zastępował więc jej wypowiadanie. Powiedziane też jest, że po nadejściu Mesjasza ustanie kara w gehinom i otworzą się wrota Ogrodu Edenu dla tych, którzy z całą mocą odpowiedzą "amen" na -> Kadisz odmawiany w niebiosach. Ta modlitwa rozbrzmiewać będzie od krańca do krańca świata, tak że nawet niegodziwcy w piekle będą mogli odpowiedzieć: amen. Bóg ześle wówczas aniołów z kluczami, by otworzyli bramy piekła, uwolnili jego mieszkańców, obmyli ich i przy-odzianych w nowe szaty przyprowadzili przed oblicze Boga.
am ha-arec (hebr., "ludzie ziemi") - termin używany w literaturze rabinicznej w odniesieniu do chłopów ociągających się z płaceniem dziesięciny i nie przestrzegających zasad rytualnej czystości przy spożywaniu pokarmów. Podczas gdy Jerozolima stanowiła główne centrum nauki i kultury, to regionem am ha-arec była przede wszystkim Galilea. Religijni przywódcy na tym obszarze odznaczali się raczej charyzmą niż wiedzą, a ich uczniowie skłaniali się ku przystępnej formie judaizmu, sprowadzającej religię do prostych wierzeń. Talmud zawiera kilka przychylnych wzmianek o religijnym zaangażowaniu am ha-arec i zaleca szczególną pieczę nad ich dziećmi, ponieważ mogą wyrosnąć na uczonych w Piśmie. Mimo to między uczonymi a wieśniakami istniał wyraźny antagonizm. Ci pierwsi sądzili, że am ha-arec ich nienawidzą i przy nadarzającej się okazji mogą posunąć się nawet do fizycznej przemocy. Starano się nie dopuszczać do małżeństw mieszanych z członkami rodzin chłopskich, a prymitywnego pod względem religijnym bytowania am ha-arec w ogóle nie uważano za prawdziwe życie, skoro am ha-arec obca jest prawdziwa pobożność. W okresie posttalmudycznym wyrażenie "am ha-arec" zaczęło oznaczać nieuka, nie obeznanego nawet z podstawami wiedzy talmudycznej i pozbawionego wrażliwości moralnej.
Amida (hebr., "stanie") - główna modlitwa -> liturgii, stanowiącą jądro każdego nabożeństwa,
22

wzorowana na codziennej -> ofierze świątynnej. Amida odmawiana w dni powszednie w trakcie -> szacharit, -> minchy i -> maariw znana jest pod nazwą Szmone esre, "Osiemnaście", ponieważ pierwotnie zawierała osiemnaście -> błogosławieństw. Dziewiętnaste błogosławieństwo, zawierające prośbę o pokaranie heretyków, prawdopodobnie wychrzczonych Żydów, dodano w II w. W szabat i święta zastępuje się Amidę jej krótszą wersją (-> musaf). Amidę odmawia się po cichu, na stojąco, ze złączonymi stopami i twarzą zwróconą w kierunku Świątyni w Jerozolimie (-> mi-zrach). Przed jej rozpoczęciem modlący się robi trzy kroki do tyłu i trzy kroki do przodu, co ma symbolizować stawienie się przed oblicze Boga. Po zakończeniu wycofuje się sprzed boskiego oblicza powtarzając tę procedurę. Nie wolno przerywać Amidy, nawet gdyby, jak ujmuje to Miszna, pozdrawiał nas król czy wąż owinął się wokół nogi. Inni ludzie nie powinni przechodzić w odległości bliższej niż cztery kubity (mniej więcej 1,80 m) od pogrążonego w tej modlitwie, aby nie wchodzić pomiędzy niego a Boga. Amidę odmawia się z radością, a smutek, senność czy roztargnienie należy od siebie odpędzić. Zob. też Zmartwychwstanie.
Amnon z Moguncji (X w. ) - bogaty i wpływowy Żyd, który stał się obiektem nacisków ze strony arcybiskupa Moguncji, nakłaniającego go, by przeszedł na chrześcijaństwo. Amnon poprosił o trzy dni do namysłu. Gdy termin ten upływał, poczuł wstyd, że choćby na pozór rozważał taką możliwość, i poprosił arcybiskupa, by obciął mu język. Zamiast tego ukarano go obcięciem dłoni i stóp. Tak okaleczonego zaniesiono na jego prośbę do synagogi, gdzie przybył w środku modłów na Rosz ha-Szana. Odmówił modlitwę, Unetane tokef, wyrażającą nabożny lęk i cześć dla boskiego sądu odbywającego się w święto żydowskiego Nowego Roku, po czym umarł. Objawił się później jednemu z rabinów we śnie i nauczył go swej modlitwy. Stała się ona centralnym punktem liturgii w synagodze na Rosz ha-Szana i Jom Kipur, a śpiewa się ją na uroczystą i żałobną nutę.
amoraita (aram. "amora", "mówca", "interpre-tator") - jedno z określeń uczonego talmudy-cznego. Pierwotnie termin ten odnosił się do pomocnika, który stał obok rabiego podczas wykładu i głośno powtarzał jego słowa licznie zgromadzonym uczniom, uzupełniając je wyjaśnieniami. Później zaczęto tak nazywać mędrców talmudycznych, którzy komentowali tekst -> Miszny. Amoraita nie mógł otwarcie podważać nauk -> tanaity, bezspornego autorytetu w dziedzinie literatury misznaickiej, mógł je tylko interpretować. Po zakończeniu redakcji Talmudu palestyńskiego i Talmudu babilońskiego judaistyczne komentarze amo-raitów zostały uznane za miarodajne.
Amos (VIII w. p.n.e. ) - izraelski prorok skromnego pochodzenia, który mawiał o sobie:
"Nie jestem ja prorokiem ani nie jestem uczniem proroków, gdyż jestem pasterzem, tym, który nacina sykomory" (Am 7, 14). Amos krytykował lud za jego grzechy i przepowiadał -> wygnanie, lecz wyśmiewano go, ponieważ się jąkał. Spotkała go śmierć z rąk króla Uzja-sza, który uderzył go rozgrzanym, metalowym przedmiotem. Księgę Amosa zamyka dodające otuchy przesłanie o końcu niewoli Izraela, kiedy to "odbudują miasta zburzone... zasadzą winnice... założą ogrody... Zasadzę ich na ich ziemi, a nigdy nie będą wyrwani z ziemi, którą im dałem - mówi Pan Bóg twój" (Am 9,14-15). Według Talmudu słowa, jakimi Amos ujął boskie pouczenie: "Szukajcie mnie, a żyć będziecie" (Am 5, 4), oddają podstawową myśl kryjącą się za wszystkimi przykazaniami Tory.
Amram z Moguncji - średniowieczny rabi, który w testamencie prosił o pochowanie w rodzinnym mieście, Moguncji. Tuż przed śmiercią w Kolonii powiedział swym uczniom, że jeśli przeniesienie jego ciała do Moguncji okaże się zbyt trudne, powinni ułożyć je w łodzi, a ta odnajdzie drogę. Tak też zrobili, a łódź sama dopłynęła Renem do Moguncji. Jednak kiedy tam dotarła, chrześcijanie mogunccy uznali, że leżące w niej ciało należy na pewno do chrześcijańskiego świętego i Żydzi nie mają doń żadnego prawa. Chrześcijanie nie zdołali przenieść zmarłego z brzegu rzeki, biskup kazał
23

więc zbudować tam kościół. Amram objawił się swoim uczniom we śnie radząc, żeby po kryjomu zabrali ciało z krypty kościoła i pogrzebali je na cmentarzu żydowskim, podrzuciwszy w to miejsce inne zwłoki.
amulety (hebr. "kamea") - teksty i rysunki mające chronić przed demonami, -> złym urokiem, chorobą, krwawieniem z nosa, pożarem, włamywaczami i nieprzyjaciółmi, a także służące jako środek na pozyskanie czyjejś miłości, bezpieczne przebycie morza, kobiecą bezpłodność, łatwy poród, na zapewnienie pomyślności nowo narodzonemu dziecku, dobry połów, znalezienie wody i zdobycie mądrości. Na małych skrawkach pergaminu wypisuje się je zwykle magicznymi znakami, kombinacjami liter (-> alfabet hebrajski) i imionami Boga lub aniołów, takich jak Rafael. Trzech potężnych aniołów, Sanwi, Sansanwi i Samangelaf, zapewnia ochronę przed -> Lilit, królową demonów, która atakuje rodzące kobiety i uśmierca noworodki. Aby amulet był skuteczny, wypisać go musi święta osoba, znawca praktycznej -> kabały. Jeśli przyniesie skutek w trzech różnych przypadkach, uchodzi za sprawdzony. Amulety nosi się na szyi, czasami wiesza na ścianie domu. Niektóre zawierają Magen Dawid. Wśród Żydów w krajach muzułmańskich dużą popularnością cieszy się amulet ścienny w kształcie ręki (-> jad) mający zabezpieczać dom i rodzinę przed urokiem. Amulety wykonuje się także z przedmiotów rytualnych, takich jak kawałki afikomanu, z mezuzy noszonej przez dziewczęta na łańcuszku na szyi oraz z tefilin. Strzegą przed urokiem również czerwone części ubrania lub noszona w kieszeni sól. Mimo powszechnego zapewne ich stosowania w okresie talmudycznym Majmonides i inni bardziej filozoficznie nastawieni rabini, jak Ezechiel -> Landau, potępiali posługiwanie się nimi jako pusty zabobon. Podtrzymywane ludową wiarą i teoriami mistyków, nie wyszły jednak z użycia. W średniowieczu o żydowskie amulety starali się nawet chrześcijanie. Zob. też baal szem; mezuza; Raziel; Uriel.
Anan ben Dawid (VIII w. ) - założyciel sekty -> Karaimów. Anana, jako nie dość bogobojnego, pominięto na rzecz jego brata w awansie
na stanowisko -> egzylarchy. Pod wpływem tego rozczarowania skupił wokół siebie odłamy żydostwa babilońskiego niechętne judaizmowi rabinicznemu. Kiedy przy ich poparciu ogłosił się w 767 r. egzylarchą, przychylne oficjalnemu kandydatowi władze muzułmańskie aresztowały go. W więzieniu muzułmański sekciarz doradził Ananowi, by podał się za krzewiciela nowego wyznania i tym sposobem uniknął dalszej kary. Anan głosił religię, która interpretowała tekst biblijny bardziej dosłownie niż tradycja rabiniczna, raczej w duchu przywodzącym na myśl -> saduceuszy. Wymagał od swych zwolenników, aby samodzielnie dociekali sensu Tory, a nie tylko polegali na jego zdaniu. Jego surowa interpretacja halachy nie dopuszczała palenia żadnego światła czy ognia w szabat. Co więcej, Anan zabraniał również w tym czasie stosunków seksualnych, bo zakaz "orania i zbierania plonów" w szabat dotyczy nie tylko uprawy roli, lecz i ludzkiego ciała. Anan cenił ascetyczną postawę wobec życia i wysunął na poczesne miejsce wiarę w wędrówkę dusz, przy czym oba te elementy uległy pewnej modyfikacji w późniejszym karaimi-zmie. Początkowo sprzyjał Mahometowi jako prorokowi Arabów, także Jezusa uważał za proroka. Twierdził, że zwolennicy jego ruchu sprzeciwiali się zabiciu Jezusa.
androginos (grec.) - termin stosowany w literaturze rabinicznej w odniesieniu do hermafrodyty, czyli istoty posiadającej zarówno męskie, jak żeńskie cechy płciowe. Istnieje pogląd, że Adam po stworzeniu był androginiczny, ponieważ tekst biblijny (Rdz l, 27) mówi, że Bóg stworzył człowieka "jako mężczyznę i niewiastę". Ewa jako osobna istota powstała zatem w wyniku przecięcia pierwotnego an-droginosa na pół. Ponieważ płeć androginosa nie jest znana lub jest on/ona przedstawicielem trzeciej płci, halachicznie trzeba ją/jego traktować raz jako mężczyznę, raz jako kobietę, raz jako jedno i drugie, a czasami jako żadne z nich. Androginos musi zostać obrzezany i wypełniać wszystkie nakazy obowiązujące mężczyznę oraz może poślubić kobietę, ale nie mężczyznę. Gdyby doszło do ślubu androginosa z mężczyzną, wówczas według opinii niektórych konieczny jest rozwód. Androginos
24

nie jest tym samym co osoba pozbawiona cech płciowych, czyli tumtum, którego piec jest nieokreślona.
Ani maamin (hebr., "Wierzę") - wysoce stylizowane ujęcie trzynastu -> artykułów wiary Majmonidesa, z których każdy rozpoczyna się słowami: "Wierzę wiarą doskonalą..." Ani maamin stało się popularną wykładnią zasad wiary, a także, mimo że przeinacza koncepcje Majmonidesa, zostało włączone do wielu wydań codziennych -> modlitewników jako osobiste zakończenie modłów Szacharit w dni powszednie. Środowiska żydowskie niechętne filozoficznemu odchyleniu Majmonidesa sprzeciwiały się odmawianiu Ani maamin czy też zamieszczaniu go w modlitewnikach. Zmodernizowany modlitewnik rekonstrukcjonistów w USA zastąpił formułę "Wierzę" inną, ujmującą zasady żydowskiej lojalności. Rekonstrukcjonizm opiera się na przekonaniu, że Żydzi nie muszą wyrażać swej wiary w kategoriach dogmatu, lecz w kategoriach swoich pragnień i oczekiwań w stosunku do żydowskiego dziedzictwa. Dwunasty punkt Ani maamin dotyczy Mesjasza: "Wierzę wiarą doskonałą w nadejście Mesjasza, a choć zwleka on z przybyciem, czekać nań będę dzień w dzień". Ten fragment śpiewali przed śmiercią Żydzi w hitlerowskich obozach koncentracyjnych, dając dojmujący wyraz nadziei w boskie ocalenie.
Anioł Śmierci (hebr. "Malach ha-Mawet") -jeden z -> aniołów, którego zadaniem jest kładzenie kresu ludzkiemu życiu. Anioł Śmierci ma zakryte nawet oczy, tak że na jego widok ludzie otwierają w zadziwieniu usta, a wówczas kropla trucizny z jego miecza pada na ich język. W domu, w którym ktoś umarł, należy wylać wodę ze wszystkich naczyń, bo mogła się do niej dostać trucizna z miecza anioła. W literaturze kabalistycznej Anioł Śmierci utożsamiany jest z Samaelem, księciem ciemnych mocy -> sitra achra, i jego połowicą -> Lilit, zabijającą noworodki i rodzące kobiety. Psy wyczuwają obecność Anioła Śmierci i albo zastygają w bezruchu, albo sygnalizują jego zbliżanie się warczeniem. Żydzi aszkenazyjscy nie nadają dzieciom imion żyjących krewnych, ponieważ Anioł Śmierci mógłby się pomylić
Hebrajczycy znakujący nadproża swoich drzwi krwią baranka pesachowego, aby Aniol Śmierci pominął ich domy. Owo "pominięcie" to właśnie dosłowne znaczenie słowa "pesach"
25

i zabić niewłaściwą osobę. Tę skłonność do pomyłek można wykorzystać dla ocalenia życia. Istnieje zwyczaj nadawania ciężko choremu dodatkowego imienia, aby anioł nie mógł rozpoznać swojej zamierzonej ofiary. Sprzedawanie dziecka innym rodzicom to także wybieg stosowany dla wprowadzenia w błąd Anioła Śmierci, który zna ludzi po ich imieniu i nazwisku rodowym. Poza tym można zniwelować jego moc rozdając jałmużnę lub studiując Torę. Król Dawid wiedział, że umrze w szabat, poświęcał więc wszystkie dni sobotnie na jej zgłębianie, a umarł tylko dlatego, że anioł zdołał odwrócić jego uwagę (zob. też -> luz). Mędrcowi Talmudu -> Jehoszui ben Lewiemu udało się wskoczyć do Ogrodu Edenu za życia, zabrawszy uprzednio Aniołowi Śmierci miecz. Bóg wprawdzie kazał mu oddać miecz, lecz pozwolił Jehoszui zostać w Raju, skąd słał on na ziemię do swych kolegów opisy niebios i piekła, wykorzystując Anioła Śmierci jako posłańca. W Przyszłym Świecie (Olam Haba) Anioł Śmierci zostanie zgładzony przez Boga.
anioły (hebr. "malachim" oznaczające "posłańców") - pojawiają się w Biblii w różnych postaciach: jako tajemnicze -> cherubiny strzegące wejścia do Ogrodu Edenu (Rdz 3, 24), uskrzydlone istoty śpiewające w niebiosach hymny pochwalne na cześć Boga, aniołowie w ludzkiej postaci, z których trzech odwiedziło Abrahama (Rdz 18), a jeden walczył z Jakubem (Rdz 32). Niektóre anioły (np. -> Gabriel, -> Metatron, -> Michał, -> Rafael, -> Raziel, -> Sandalfon, -> Szatan, -> Uriel oraz trójka Sanwi, Sansanwi i Samangelaf) noszą w literaturze biblijnej, midraszowej czy kabalistycz-nej indywidualne imiona, a niekiedy wymieniane są także w modlitwach. Niektóre, jak -> Anioł Śmierci, odgrywają ważną rolę, ale brak im pełnej osobowości, inne wydają się istnieć tylko chwilowo, stworzone dla wypełnienia konkretnego zadania. Każdy naród ma swego anioła stróża, a każdy embrion w łonie matki uczy się Tory od anioła (-> narodziny). Dwa anioły towarzyszą ojcu rodziny, kiedy w szabasowy wieczór wraca z synagogi do domu, a w żydowskim domu wita się je śpiewnym pozdrowieniem "Szalom Alejchem". Zasadniczo anioły nie mają żadnych złych -> skłonności, lecz cała tradycja -> demonów odwołuje się do wiary w anioły zniszczenia, które niweczą wysiłki ludzi starających się przestrzegać przykazań (zob. też -> zły urok). Anioły zanoszą Bogu modlitwy ludzi, ale do nich samych modlić się nie wolno. W liturgii zamieszczone są pieśni przypisywane aniołom, niektóre z nich pochodzą z literatury Hejchalot. Mistycy -> Maase Merkawa musieli uczyć się słów haseł, żeby minąć posterunki anielskie na drodze do niebios, co, jak twierdzili, ich samych przekształcało w anioły. Wiele dzieł kabalisty-cznych zawiera magiczne formuły dające władzę nad aniołami, ale i surowe przestrogi przed nadużywaniem tych praktyk, ponieważ nikt nie powinien wywoływać aniołów dla swojej ochrony. Zamiast tego należy modlić się do Boga. W Jom Kipur wszyscy Żydzi są jak aniołowie, noszą bowiem białe szaty (-> kitel), obywają się bez jedzenia i wypowiadają na głos anielską odpowiedź po pierwszej linijce Szma. Zob. też Kdusza.
Anna [hebr. Chana] - matka proroka -> Samuela i biblijna prorokini. Anna pierwotnie była bezpłodna i modliła się o dziecko w sanktuarium w Szilo. Arcykapłan -> Eli sądził, że jest pijana, gdyż nie wydawała żadnego dźwięku, ale w istocie modliła się bezgłośnie z wielkim przejęciem (l Sm l). Modlitwy odniosły skutek i w bardzo zaawansowanym wieku urodziła syna. Ponieważ Bóg wysłuchał jej próśb, mędrcy stawiali modlitwę Anny za wzór, jak należy się modlić, i odmawiana po cichu -> Amida stała się punktem centralnym liturgii.
Anszej Kneset ha-Gdola zob. Wielkie Zgromadzenie
Antoninus zob. Jehuda ha-Nasi
antropomorfizm - język hebrajskiej Biblii, literatury rabinicznej, kabały i liturgii obfituje w wyrażenia opisujące Boga w kategoriach ludzkich. Ponieważ Biblia zakazuje wszelkich prób malowania wizerunku Boga, uczeni tal-mudyści, posługując się zwrotami rażąco antro-pomorficznymi, dodawali niekiedy formułę:
26

"kiwejachol", to znaczy: "gdyby było to możliwe (ale oczywiście nie jest)". Niemniej jednak zwykli Żydzi nadal myśleli o Bogu na bardzo ziemską modłę. Z tego powodu ara-mejskie tłumaczenie Biblii (targum) parafrazowało pewne wyrażenia, a filozofowie średniowieczni, jak Majmonides, rozpisywali się o herezji, w jaką można popaść przez dosłowne rozumienie antropomorficznego języka. Majmonides przekonywał, że w rzeczywistości język taki odwołuje się do ludzkiego pojmowania Bożych działań na tym świecie, nie zaś do samego Boga. Mistycy chętniej snuli rozważania nad "fizycznymi" wymiarami Boga, szczególnie w dziełach literatury -> Sziur koma, a problem antropomorfizmu omijali utrzymując, że świat fizyczny jest jedynie niższym gatunkowo odzwierciedleniem boskiego porządku.
antysemityzm - termin ukuty pod koniec XIX w. dla określenia postaw i działań antyżydowskich, obejmujący obecnie odwieczne uprzedzenia wobec Żydów - od czasów przedchrześcijańskich po współczesne prześladowania polityczne. W ciągu dziejów charakter postaw antysemickich ulegał zmianom. W okresie przedchrześcijańskim niechęć sąsiadów (-> goj) do nie dających się zasymilować z innymi kulturami Żydów wypływała częściowo z przesłanek etnicznych, a częściowo z ekonomicznych, uwarunkowanych koniecznością konkurowania z nimi w interesach. Czasem przeradzała się w szyderstwa na tle religijnym, ponieważ Żydzi wielbili niewidzialnego Boga. Potrzeba wykazania wyższości Nowego Przymierza nad Starym Izraelem oraz zwalczanie trendów judaistycznych we własnym łonie (-> judaizanci) stanowiły dodatkowe bodźce dla chrześcijaństwa, które do innych zarzutów dołączyło oskarżenie o bogobójstwo i obraz utożsamianego z Żydami diabła, umacniając ksenofobię w stosunku do Żydów jako obcych kulturowo. Wątki te przewijają się w najrozmaitszych postaciach od pism Nowego Testamentu po najnowszą literaturę kościelną. Żydów postrzegano jako ucieleśnienie Antychrysta, masakrowano podczas -> krucjat, zmuszano do zakładania -> oznak żydowskich, oskarżano o bezczeszczenie eucharystycznej
"Purpurowy anioł" M. Chagalla
^^t
11""" - w
OOK U MOET DEZE FILM ZIEN!
EEN DDCUHENTAIRE FUM DYEH HET WERELD-JODENDDM. NAAR EEN IDEE VAM Dr E.TAUBERT.SAHEH5TELLINC:FRITZ HIPPIER MUZIEK: FRAM; R FRIEDL
Holenderski plakat reklamujący antysemicki film "Der Ewige Jude"
27

hostii, o używanie krwi chrześcijan do swych obrzędów (-> mord rytualny), zamykano ich w -» gettach, skazywano na wygnanie z krajów chrześcijańskich oraz przymusowo chrzczono. Liberalna polityka osiemnastowiecznego Oświecenia zapoczątkowała wprawdzie bardziej pozytywne nastawienie do Żydów, ale odrodzony nacjonalizm europejski raz jeszcze ich wyalienował i przyczynił się do powstania takich utworów antyżydowskich jak -> Protokoły Mędrców Syjonu. Rasiści i faszyści wykorzystywali antysemityzm chrześcijański dla celów politycznych (-> pogrom), czego kulminacją było nazistowskie "rozwiązanie kwestii żydowskiej" przez ludobójstwo (-> Holocaust;
obozy koncentracyjne). Islamska wrogość wobec Żydów przybierała zwykle łagodniejsze formy, a Żydzi mieli status narodu chronionego (.-> dimma), choć bywali siłą nawracani na islam. W czasach współczesnych po klasyczny arsenał wyobrażeń antysemickich sięga dla celów politycznych antysyjonizm. Zob. też męczeństwo; syjonizm; sztadlan.
apikoros [aszk. apikojres] (hebr., "heretyk", od greckiego filozofa Epikura) - Żyd, który nie wierzy w objawienie, zaprzecza wiarygodności tradycji rabinicznej lub wyśmiewa się z rabich. Apikoros należy do tych, którym nie będzie dany udział w Przyszłym Świecie (Olam Haba), i czeka go wieczne potępienie. W jidysz określenia tego używa się zwykle w stosunku do kogoś, kto wyraża opinie sprzeczne z ortodoksyjnym nauczaniem, szczególnie jeśli w grę wchodzi osoba obeznana z judaizmem. Halacha zaleca wykluczanie apikorosa ze społeczności przez niedopuszczanie go do jakichkolwiek funkcji religijnych, a gdzie jest to możliwe - zabicie go lub nieratowanie mu życia, jeśli znajdzie się w niebezpieczeństwie. Inni ludzie powinni natomiast umieć odpowiadać na pytania apikorosa.
Apokalipsa - dzieła zawierające wizjonerskie objawienia tajemnic boskiej nauki dotyczących aniołów. Mesjasza i końca świata (-> Dzień Sądu). W literaturze apokaliptycznej pojawia się wiele motywów z -> agady, odwołujących się do mistycyzmu okresu talmudycznego, lecz sekrety odsłaniane wybranym mają często silne
zabarwienie heretyckie. Bohaterowie Apokalipsy podczas swych mistycznych podróży do nieba pobierają u aniołów nauki o boskim zamyśle zrealizowanym w akcie Stworzenia, o dobrych i złych duchach (-> demony) oraz o zamiarach Boga wobec ludzkości. Objaśnia im się również sens znaków zwiastujących nadejście wieku mesjańskiego. -> Zwoje znad Morza Martwego także zawierają teksty apokaliptyczne.
Apokryfy - nie należące do kanonu, na wpół święte pisma roszczące sobie prawo do miana objawionych. Dla zapobieżenia pomieszaniu dzieł apokryficznych, zawierających niekiedy nauki heretyckie, z natchnioną literaturą hebrajskiego kanonu biblijnego, te pierwsze usuwano z obiegu przez składanie ich w -> genizie i zakaz publicznego odczytywania. W konsekwencji hebrajskie lub aramejskie oryginały większości żydowskich Apokryfów zaginęły, zachowały się jedynie niektóre tłumaczenia. Zob. też Machabeusze; Syrach.
apostazja - Żyd apostata, który porzuca wiarę żydowską dla innego wyznania lub zostaje heretykiem, nosi miano "mumar", co oznacza kogoś, "kto się zmienił", albo "meszumad", czyli "ktoś zmuszony do odstąpienia od swej wiary". Do osiemnastu błogosławieństw składających się na -> Amidę dodano jeszcze jedno, zawierające prośbę o pokaranie odszczepień-ców, którzy stali się gnostykami lub przyjęli chrześcijaństwo. Pod pewnymi względami apostata jest zresztą nadal uznawany za Żyda, nie przysługują mu jednak żadne przywileje z tytułu przynależności do żydostwa. Grzech apo-stazji uważano za tak ohydny, że kwestionowano nawet możliwość okazania przez odstępcę autentycznej skruchy, choć halacha nie aprobowała tego podejścia. Jeden z najbardziej znanych apostatów wczesnego okresu rabini-cznego -> Elisza ben Awuja odmówił powrotu na łono judaizmu, błędnie mniemając, że Bóg przyjąłby raczej skruchę każdego innego grzesznika, ale nie jego. W średniowieczu ze współczuciem odnoszono się do tych, których siłą ochrzczono podczas -> krucjat i w chrześcijańskiej Hiszpanii za czasów -> inkwizycji (zob. też -> marrani), lub tych, którzy wybrali
28

islam, postawieni przez fanatycznych władców muzułmańskich przed alternatywą: konwersja albo śmierć. Znacznie mniej życzliwości okazywali Żydzi tym swoim współwyznawcom, którzy dobrowolnie przechodzili na inną wiarę. Rodzice, pocieszani przez krewnych i znajomych, odprawiali pełną żałobę po dziecku, które dopuściło się apostazji, odsiadując sziwę na niskich krzesłach. Od tego momentu dziecko traktowano jak zmarłe i nigdy nie wymieniano w domu jego imienia. Te negatywne uczucia odwzajemniała druga strona, stąd najzawziętsi przeciwnicy judaizmu wywodzili się spośród Żydów, którzy zostali chrześcijanami z przekonania. Oni właśnie bywali inspiratorami niektórych z najgorszych posunięć antyżydowskich, takich jak palenie Talmudu z powodu jego rzekomo antychrześcijańskich nauk czy represjonowanie byłych współwyznawców. Zob. też Donme; Sabataj Cwi.
aramejski język - język z grupy semickich, spokrewniony z -> hebrajskim. W starożytności aramejskim posługiwano się na całym Bliskim Wschodzie, stanowił zatem integralny składnik kultury żydowskiej. W Talmudzie wyrażona jest nawet opinia, że Adam mówił po aramej-sku. W literaturze żydowskiej występują różne odmiany aramejskiego, odpowiadające dialektom palestyńskim i babilońskim. Po aramejsku napisano duże fragmenty Biblii (księgi Daniela i Ezdrasza) oraz -> targum i większość tekstu -» Talmudu. Literacki aramejski to język Zo-haru. W liturgii modlitwy przeznaczone do powszechnego użytku także odmawiano po aramejsku, np. -> Kadisz żałobny, recytowany przez Żydów nie znających na tyle hebrajskiego, by móc rzeczywiście prowadzić modły. Mówiono jednak, że ponieważ anioły zanoszące Bogu modlitwy nie rozumieją po aramejsku, lepiej zatem nie modlić się w tym języku. W większości gmin dokument małżeński (ketubę) nadal spisuje się w dialekcie babilońsko-ara-mejskim.
arawit zob. maariw
arba minim zob. cztery gatunki
arba kosot zob. cztery puchary
arcykapłan (hebr. "kohen gadol") - najwyższy rangą ze sprawujących posługę kultową najpierw w Przybytku, a potem w Świątyni, potomek Aarona, pierwszego arcykapłana. Uświęcony charakter tego stanowiska oznaczał, że arcykapłan może poślubić jedynie Izraelitkę dziewicę, a nie wdowę, rozwódkę czy nawróconą (Kpł 21, 13-15). Arcykapłan sam jeden wkraczał do -> Świętego Świętych w ramach rytualnego pojednania w -> Jom Kipur. Aby dopełnić tego obrządku, musiał być człowiekiem żonatym, a w odwodzie mieć zawsze drugą żonę na wypadek śmierci pierwszej. Przewiązywano go liną, żeby móc wyciągnąć z sanktuarium jego ciało w razie nagłej śmierci. Nawet Szatan nie śmiał oskarżać Izraela w czasie, gdy arcykapłan przebywał w Świętym Świętych, powiadano bowiem, że arcykapłan przewyższa samego anioła Michała, skoro ten drugi może wstawiać się za Izraelem tylko za pomocą słów, a w mocy tego pierwszego leży interwencja za pośrednictwem aktów rytualnych. Arcykapłan powinien górować nad swymi kolegami -> kapłanami siłą, bogactwami, mądrością i wyglądem. Zob. też kohen; Me-tatron; miasto schronienia; Urim i Tumim.
arka Noego (hebr. "tewa") - statek, który zbudował Noe na rozkaz Boga dla ocalenia przed -> Potopem siebie samego i swojej rodziny oraz zwierząt (Rdz 6). Arka miała trzy pokłady: najwyższy dla ludzi, środkowy dla zwierząt, a dolny na odpadki (chociaż istnieją też inne wersje jej rozplanowania). "Świetlik" w dachu arki (Rdz 6, 16) zrobiony był z jaśniejącego kamienia, ponieważ chmury deszczowe pogrążyły świat w ciemnościach i zwykłe okno by nie wystarczyło. Oprócz żony Noego, jego trzech synów i synowych, arka uratowała również olbrzyma Oga, króla Ba-szanu, który przywarł do niej z zewnątrz na cały okres Potopu. Tym tłumaczy się, dlaczego żywot Oga, jak odnotowano w Biblii, obejmował czasy przed i po Potopie. Po Potopie arka wylądowała na górze Ararat, gdzie według relacji pewnych podróżników niekiedy się jeszcze ukazuje (zob. -> Beniamin z Tudeli).
Arka Przymierza (hebr. "Aron ha-Brit") -skrzynia z drewna wykładana złotem, którą
29

trzymano za zasłoną w miejscu zwanym -> Święte Świętych w -> Przybytku na pustyni, a później w -> Świątyni w Jerozolimie (Wj 25). Na wieku Arki umieszczone były dwa anioły ze złota, nazywane -> cherubinami, a wewnątrz znajdowały się -> Tablice Dekalogu. Arka w cudowny sposób nie zajmowała wcale miejsca w Świętym Świętych, choć przecież Biblia podaje jej rozmiary. W czasie wędrówki przez pustkowia na czele pochodu Izraelitów Arka niosła -> lewitów, na których barkach pozornie spoczywała. Wyrównywała także góry, by ułatwić ludziom przejście i niszczyła węże i skorpiony na ich drodze. Filistyni zagarnęli Arkę, lecz przekonali się, że spowodowała upadek bożka, którego czcili, a im samym przyniosła chorobę i nieszczęście (l Sm 5). Kiedy postanowili ją zwrócić, krowy ciągnące wóz, na którym ją położono, śpiewały przez całą drogę do domu. Pod koniec okresu Pierwszej Świątyni -> Jozjasz ukrył Arkę, by nie wpadła w ręce Babilończyków, a jej odnalezienie nastąpi wraz z nadejściem Mesjasza.
Aron ha-Brit zob. Arka Przymierza
aron ha-kodesz (hebr., "święta skrzynia", także "hejchal", "tewa") - szafa zawierająca -> sefer Tora, umieszczona na tej ścianie synagogi, która wskazuje kierunek Jerozolimy, nazywana również świętą arką. Jej nazwa pochodzi od -> Arki Przymierza. Ponieważ podczas modłów zgromadzeni zwracają się w stronę Jerozolimy, aron ha-kodesz staje się punktem centralnym nabożeństwa w synagodze. Pali się nad nią wieczna lampa (-> ner tamid). Z podestu naprzeciw arki wygłasza się kazanie, stamtąd również pada -> błogosławieństwo kapłańskie. Aron ha-kodesz ukryta jest za zaciągniętą zasłoną (-> parochet), a jej drzwi otwiera się przy wyjmowaniu sefer Tora lub odmawianiu szczególnie ważnych modlitw, kiedy wierni z szacunku dla Tory wstają (-> pticha). Na -> Simchat Tora, kiedy wyjmuje się wszystkie zwoje Tory, w arce umieszcza się zapaloną świecę symbolizującą światło Tory. Drzwi i obramowanie aron ha-kodesz często były misternie rzeźbione i ozdabiane, przy czym szczególną popularnością cieszył się motyw lwa.
artykuły wiary (hebr. "ikarim") - aż do średniowiecza religia żydowska nie miała usystematyzowanej wykładni doktrynalnej. Ani Biblia, ani Talmud nie omawiały szczegółowo podstawowych zasad wiary, choć niektóre z nich, jak na przykład -> monoteizm, odgrywały kluczową rolę. Teologia biblijna wyrażała swe stanowisko wobec poszczególnych zagadnień, takich jak zagrożenie idolatrią lub kwestia zainteresowania lub obojętności Boga dla ziemskich spraw, nie zajmowała się natomiast dogmatem. Podobnie, ustępy Taimudu poświęcone sprawom żydowskiej wiary poruszały konkretne problemy. I tak Miszna wśród tych, którzy nie będą mieć udziału w Przyszłym Świecie (Olam Habą), wymienia: "Ten, kto mówi, że nie ma -> Zmartwychwstania, że -> Tora nie pochodzi z niebios, ani -> apikoros ... także ci, którzy czytają niekanoniczne księgi, którzy szepczą zaklęcia nad raną ...lub którzy wymawiają -> tetragram w pełnym brzmieniu". W średniowieczu dzięki kontaktom z filozofią grecką, chrześcijańską i islamską myśliciele żydowscy dostrzegli konieczność sformułowania podstawowych założeń judaizmu, które pomagałyby odróżnić go od tamtych religii. Najpoważniejszym takim ujęciem okazało się opracowane w XII w. przez Majmonidesa trzynaście artykułów wiary, pod którymi musi się podpisać każdy wyznający judaizm Żyd, potwierdzając swą wiarę: l. w Boga Stworzyciela, który jest 2. jedynym, 3. bezcielesnym, 4. wiecznym oraz jest 5. wyłącznym obiektem kultu; 6. w prawdziwość proroctw biblijnych, w to że 7. Mojżesz był największym prorokiem, 8. Tora dana była Mojżeszowi i 9. nie podlega zmianom;
10. Bogu wiadome są uczynki ludzi, więc 11. nagradza ich i karze, 12. Mesjasz nadejdzie oraz 13. istnieje życie pozagrobowe. W nieco zmienionych i skróconych wersjach włączono te zasady do tekstów hymnów, Adon Olam i
-> Igdal w modlitewnikach, a także w formułę
-> Ani maąmin.
Arysteasza list - grecki tekst opowiadający o tłumaczeniu Tory dokonanym w III w. p.n.e. dla biblioteki króla egipskiego Ptolemeusza Filadelfosa w Aleksandrii. Arcykapłan wysłał z Jerozolimy siedemdziesięciu dwóch mędrców, po sześciu z każdego z Dwunastu Plemion,
30

a ich przekład Biblii na grekę wywarł wielkie wrażenie na faraonie. Według -> Filona z Aleksandrii pracą każdego z uczonych mężów kierowało boskie natchnienie. Chrześcijanie, wierząc w tę boską inspirację, nadali wysoką rangę utożsamianemu z Septuagintą greckiemu tłumaczeniu. Przedkładali je ponad oryginał hebrajski. W talmudycznym opisie tego zdarzenia każdy z uczonych pracował w osobnym domu, ale przepojeni Bożą mądrością stworzyli identyczne wersje. Wszyscy poczynili takie same zmiany w tłumaczeniu w celu uniknięcia wątpliwości, jakie mógłby nasunąć królowi dosłowny przekład hebrajskiego tekstu. Zob. też tewet.
asceza - judaizm nie zachęca do zinstytucjonalizowanej ascezy pod postacią monastycy-zmu, celibatu czy ślubów ubóstwa, chociaż pojawiały się one w praktykach niektórych sekt (-> esseńczycy). Świat stworzony przez Boga jest światem dobrym i ludzie będą musieli zdać także sprawę ze wszystkich ziemskich przyjemności, z których dobrowolnie zrezygnowali. Nie brak jednak przykładów indywidualnego i grupowego umartwiania ciała. Biblijni -> nazyrejczycy wyrzekali się wina i nie obcinali włosów. W czasie oficjalnych -> postów dorośli obywają się bez jedzenia i picia, a niekiedy podejmują dodatkowe posty. Poszczenie uważa się za rodzaj ofiary, w której składa się Bogu w darze tłuszcz i krew człowieka. Niektórzy świątobliwi mężowie usiłowali za pomocą bardzo nawet długotrwałych postów odwrócić przewidywane katastrofy; jak głosi opowieść, jeden z mędrców Miszny, rabi Cadok, pościł przez czterdzieści dni, chcąc w ten sposób zapobiec zburzeniu Świątyni. Liczne świadectwa potwierdzają upowszechnienie w późnym średniowieczu praktyki poszczenia od szabatu do szabatu. Na początku miesiąca aw na znak żałoby po zagładzie Świątyni nie spożywa się mięsa ani wina, chociaż rabini odnosili się niechętnie do prób ustanowienia całkowitego zakazu tych produktów. Niektórzy uczeni, jak Szymon ben Azaj, nie ożenili się, ponieważ "pragnęli Tory samej" bardziej niż kobiety. Do abstynencji seksualnej zachęcało wielu autorów średniowiecznych, uważających ascęzę za niezbędny warunek doskonalenia duchowego. Inni
Mozaika przedstawiająca Arkę Przymierza (VI w., synagoga Bet Alfa, Izrael)
Uczony żydowski opracowujący wykres astrologiczny (XV[-wieczny drzeworyt)
31

mędrcy skracali swój sen, żeby móc studiować Torę. Eliasz Gaon z Wilna na przykład spal tylko dwie godziny na dobę przez większość swego życia. Pod wpływem kabały ludzie oddawali się takim praktykom pokutniczym jak na przykład tarzanie się w śniegu w nadziei, że przyspieszą tym nadejście Mesjasza. Członkowie sekt orientacji mesjańskiej, m. in. zwolennicy Sabataja Cwi, traktowali ćwiczenia w ascezie bardzo poważnie.
Aseret ha-Dibrot zob. Dekalog
Aseret Jemaj Tszuwa zob. Dziesięć Dni Pokuty
Asmodeusz - złośliwy król demonów. Asmo-deusz wiedział, gdzie znajduje się legendarny -> szamir, potrzebny królowi Salomonowi do zbudowania Świątyni. Salomon napełnił winem studnię, z której demon pijał wodę, i w ten sposób udało mu się schwytać odurzonego Asmodeusza. Kiedy niesiono go do Salomona, Asmodeusz płakał mijając wesele, śmiał się z człowieka zamawiającego buty, które miały wytrzymać siedem lat, oraz drwił z prezentującego swoje sztuczki magika. Wyjaśnił później Salomonowi, iż mając zdolność przenikania pozorów wiedział, że pan młody wkrótce umrze, człowiek kupujący buty nie przeżyje nawet siedmiu dni, nie mówiąc o siedmiu latach, a sztukmistrz stał nad zakopanym skarbem, o którym nie miał pojęcia. Salomon zdobył szamira i wszedł w posiadanie księgi magicznej, którą ofiarował mu demon. Asmodeusz zdołał go jednak oszukać i wygnać z królestwa, po czym zasiadł sam na tronie. Ludzie podejrzewali, że nie jest prawdziwym monarchą, ponieważ nigdy nie pokazywał się publicznie, a wedle krążących pogłosek jego seksualne poczynania z żonami Salomona znacznie odbiegały od żydowskich obyczajów w tym względzie. Po długiej żebraczej włóczędze Salomon powrócił i przepędził Asmodeusza. Zob. też Beniamin z Tudeli.
astrologia - wpływy astralne decydują o życiu jednostki, lecz nad losem Izraela czuwa sam Bóg. Dzięki temu dobre uczynki mogą zniwelować niepomyślne wyroki i nawet przepowiednie nie zawsze sprawdzają się zgodnie z ludzkimi wyobrażeniami. Faraon, dowiedziawszy się od swych astrologów, że ten, kto ma wyzwolić Izraelitów z niewoli, zginie od wody, kazał wrzucić wszystkie żydowskie dzieci do Nilu. W rzeczywistości jednak Mojżesz sam ściągnął na siebie zgubę, gdy chcąc wydobyć na pustyni wodę ze skały, uderzył w nią, zamiast do niej przemówić. Ludzie urodzeni w różne dni tygodnia odznaczają się określonymi cechami charakteru. I tak niedziela przydaje wy-bitności, poniedziałek - złości, wtorek - bogactwa i upodobania do przyjemności, środa - inteligencji, czwartek - dobroduszności, piątek - pobożności, natomiast urodzeni w sobotę umrą także tego dnia. Pewne dni uchodzą za sprzyjające lub niekorzystne dla różnych przedsięwzięć. Radzono unikać picia wody w środę lub piątek wieczorem i nie poddawać się zabiegowi puszczania krwi w poniedziałek, wtorek lub czwartek ze względu na negatywne oddziaływanie planet (mazał). Zaćmienie księżyca wróżyło nieszczęście Żydom, a zaćmienie słońca - gojom. Pozostałością tej wiary we wpływ gwiazd na nasz los jest zwrot "mazał tow" [w jid. "mazeł tow"], ("powodzenia", "na szczęście"), którym Żydzi pozdrawiają się przy radosnych okazjach. Zgodnie z innym poglądem układ ciał niebieskich w chwili narodzin rozstrzyga o społecznej roli człowieka. Przykładowo, dominacja Marsa zwiastuje narodziny tych, którzy będą rozlewali -> krew jako mordercy, rytualni rzężący albo chirurdzy. O ile kabaliści (-> kabała) i wielu średniowiecznych rabinów wierzyło, że niebiosa są "księgą żywota", a astrologia "najwyższą z nauk", o tyle Majmonides zbywał te teorie jako zakazane przesądy. Spotykane w Talmudzie odwołania do astrologii tłumaczył jako odosobnione jednostkowe opinie, które należy odrzucić, ponieważ Żyd powinien polegać jedynie na Bogu. Zob. też Nostradamus; przesad; Sefer Jecira.
Aswerus zob. Estera; Haman; małżeństwo mieszane; Mardocheusz; Żyd Wieczny Tułacz
asymilacja - proces przyswajania przez mniejszość żydowską wartości, kultury i stylu życia
32

większości nieżydowskiej. Ponieważ w całej -> diasporze Żydzi musieli walczyć o zachowanie swej odrębnej tożsamości, całkowita asymilacja zawsze postrzegana była jako zagrożenie. Niemniej jednak Żydzi przejęli wiele elementów kultury krajów, w których mieszkali, co z kolei kształtowało różne miejscowe odmiany judaizmu. Nieustające zmagania żydowskich przywódców religijnych z -> przesądem i modą gojów tylko częściowo odnosiły skutek. Zasięg zewnętrznych wpływów na życie Żydów uwidocznił się najbardziej w posługiwaniu się przez nich językiem -> jidysz (dialekt niemiecki) i -> ladino (dialekt hiszpański), które odpowiednio dla Aszkenazyjczy-ków i Sefardyjczyków stały się linguae francae. Folklor i obyczaje judaizmu w znacznym stopniu sięgają korzeniami analogicznych tradycji kultywowanych przez otoczenie i nie ma chyba dziedziny życia i religii żydowskiej, na której ten proces asymilacji nie odcisnąłby swego śladu. Nie oznacza to bynajmniej, że judaizmowi groziła utrata tożsamości, ponieważ to, co wchłaniał, ulegało "zjudaizowaniu" i wcieleniu jako integralna część jego tradycji. W czasach nowożytnych sytuacja uległa radykalnej zmianie w wyniku świadomych wysiłków na rzecz przyjęcia europejskiej kultury i stylu życia. W żadnym środowisku żydowskim nie brak zwolenników "zeświecczenia". Stanowią oni znaczny procent ludności państwa Izrael. Wśród młodzieży żydowskiej daje się również zauważyć rosnąca tendencja do poślubiania nieżydowskich partnerów (-> małżeństwo mieszane) i stopniowego odrywania się od środowiska żydowskiego. Ten współczesny proces asymilacji z towarzyszącym mu zanikaniem specyficznie żydowskiego modelu życia został do pewnego stopnia zahamowany przez Holocaust. Śmierć sześciu milionów współwyznawców była traumatycznym wstrząsem dla tych Żydów, którzy przed erą hitleryzmu wierzyli, że zostaną po prostu zaakceptowani przez swych nieżydowskich gospodarzy. Syjonizm i odrodzenie współczesnego Izraela także rozbudziły nowe poczucie żydowskiej solidarności narodowej. Zob. też apostazja.
Aszamnu [aszk. Oszamnu] (hebr., "Zgrzeszyliśmy") - spowiedź wymieniająca rozmaite -»
grzechy w porządku alfabetycznym. Aszamnu intonuje się w czasie postów, w Jom Kipur i nawet podczas niektórych obrzędów codziennej liturgii. Państwo młodzi odmawiają Aszamnu przed ślubem, z chwilą bowiem zawarcia małżeństwa wszystkie grzechy są im odpuszczane i rozpoczynają życie od nowa. Umierającego należy namawiać do wyznania grzechów, lecz trzeba mu też powiedzieć, że taka spowiedź nie oznacza jeszcze śmierci. Jeżeli jednak odmawianie Aszamnu go przygnębia, czuwający przy łożu chorego nie powinni nalegać. Każdemu wymienianemu grzechowi towarzyszy zwykle bicie się w piersi ponad sercem, a przy specjalnych okazjach śpiewa się Aszamnu na wzruszającą melodię mającą pobudzić uczucie -> skruchy.
Aszer ben Jechiel zob. Berlin, Sauł
Aszkenazyjczycy (hebr. Aszkenazim) - pierwotnie Żydzi wywodzący się z Niemiec. Biblijna nazwa "Aszkenaz" (Rdz 10, 3; Jr 51, 27) oznaczała, jak sądzono w średniowieczu, Niemcy. Ponieważ większość Żydów z krajów chrześcijańskich zachodniej, środkowej i wschodniej Europy od czasów średniowiecza do współczesności jest zarówno pod względem kulturalnym, jak i demograficznym spadkobiercami Żydów franko-niemieckich, terminu "aszkena-zim" używa się teraz w odniesieniu do nich wszystkich. Na kulturę aszkenazyjską składają się rozmaite dialekty -» jidysz, żydowskiego lingua franca, odrębne rytuały, obyczaje, liturgia, architektura synagogalna (-> szul), metody badań Pisma i odmienna wymowa słów hebrajskich (-> hebrajski język), odróżniające Żydów aszkenazyjskich od ich współwyznawców -> Sefardyjczyków i żydostwa orientalnego. Ponieważ większość tych ostatnich mieszkała w krajach muzułmańskich, a Aszkenazyjczycy w chrześcijańskich, jedni i drudzy utrzymywali swą odrębną tożsamość przez mniej więcej czterysta lat aż po czasy współczesne, podlegając też wpływom różnych kultur krajów ich goszczących. W państwie Izrael jest dwóch naczelnych rabinów - aszkenazyjski i sefardyjski. Zob. też Chazarowie; Gerszom ben Jehuda; Jehuda Pobożny; Sefer Chasi-dim: sztetł.
33

a-t-ba-sz - szyfr, w którym pierwsza litera hebrajskiego -> alfabetu zastępuje ostatnią i tak dalej. Nazwa tego kodu właściwie kryje w sobie klucz, ponieważ a-t-ba-sz oznacza alef (pierwszą literę), taw (ostatnią), bet (drugą) i szin (przedostatnią). Dzięki zastosowaniu tego szyfru można słowa przemieniać w inne słowa, dochodząc do skojarzeń znaczeniowych w interpretacji biblijnej i kabalistyce. Istnieją różne warianty a-t-ba-sz, jak łączenie pierwszej litery z dwunastą, drugiej z trzynastą itd.
Auschwitz - -> obóz koncentracyjny zbudowany przez nazistów w 1940 roku w pobliżu Oświęcimia. Wraz z położonym w pobliżu obozem śmierci Birkenau (Brzezinka) Auschwitz stai się największym hitlerowskim ośrodkiem eksterminacji. Więziono tu i mordowano więźniów politycznych [w pierwszych dwóch latach głównie z Polski, a następnie i z innych okupowanych krajów Europy - red. poi. ], jeńców rosyjskich. Cyganów i głównie Żydów, z których wielu natychmiast po przywiezieniu poddawanych było selekcji przeprowadzanej przez osławionego doktora Mengele i szło od razu na śmierć jako niezdatni do pracy. Więźniom wytypowanym do niewolniczej pracy tatuowano na przedramieniu numer obozowy. Ocenia się, że ponad milion samych Żydów z całej Europy zginęło zagazowanych w pomieszczeniach przypominających dla uniknięcia paniki łaźnie. Ciała palono w piecach krematoryjnych. Mengele i jego personel medyczny przeprowadzał eksperymenty na ludziach, szczególnie na identycznych bliźniętach. Auschwitz stał się symbolem ludobójczej polityki nazistów, najbardziej osławionym obozem -> Holocaustu.
auto da fe (portug., "akt wiary") - pierwotnie ogłoszenie werdyktu katolickiej -> inkwizycji o chrześcijańskich renegatach, z których wielu było krypto-Ży darni (-> marrani). Uznanych za winnych głównego zarzutu przekazywano władzom świeckim wykonującym wyrok przez spalenie na stosie, ponieważ Kościół nie chciał sam przeprowadzać egzekucji. Na auto da fe i towarzyszące mu kazanie zwoływano ludność danego miasta. Ceremonia przeistaczała się w publiczny spektakl z procesjami i kajającymi
się grzesznikami, odzianymi w specjalne szaty wskazujące rodzaj grzechów, jakie popełnili. Auto da fe poprzedzały tortury, jakim inkwizytorzy poddawali oskarżonych, aby zmusić ich do przyznania się do winy i okazania skruchy. Majątki skazanych na śmierć ulegały konfiskacie na rzecz Kościoła. Z czasem termin ten zaczęto stosować na określenie samej egzekucji. Ostatnie odnotowane auto da fe odbyło się w 1826 w Walencji.
autopsja - halacha zakazuje pośmiertnej sekcji zwłok, ponieważ widzi w niej oznakę braku szacunku dla zmarłego. Jedynym wyjątkiem jest sytuacja, gdy uzyskana w ten sposób wiedza może bezpośrednio ocalić inne życie. Najbardziej ortodoksyjni rabini podtrzymują wąską interpretację tego ograniczenia, po raz pierwszy naszkicowaną przez Ezechiela Landau w XVIII w. Dopuszczają oni pośmiertne oględziny tylko wówczas, gdy na tę samą przypadłość co zmarły choruje z zagrożeniem życia inny pacjent, którego można by uleczyć dzięki wiedzy medycznej uzyskanej z autopsji. To wykluczałoby sekcje przeprowadzane z myślą o rozwoju badań naukowych, skoro nie wiążą się one z bezpośrednim ratowaniem życia. Wprawdzie żydowscy tradycjonaliści przestrzegają tych praw państwowych, które wymagają sekcji zwłok, lecz jeśli to tylko możliwe, starają się ich unikać. W państwie Izrael sprawa autopsji budzi wiele emocji i doprowadziła do starć między religijnymi Żydami a organami rządowymi.
Avila, prorok z Avili (XIII w.) - hiszpański cudotwórca analfabeta o imieniu Abraham, którego dziełem miały być obszerne zapiski mistyczne, natchnione, jak twierdził, przez anioła. Avila utrzymywał także, że posiada dar wieszczenia i jest Mesjaszem. Czołowy rabin hiszpański tych czasów Salomon Adret odmówił potwierdzenia tych roszczeń, ponieważ człowiek nieuczony nie może zostać prorokiem. Adret nakazywał Żydom cierpliwie znosić niedole wygnania i nie zawierzać znakom i cudom bez dokładnego zbadania sprawy. Wbrew temu wielu członków żydowskiej społeczności Avili pod wrażeniem dokonań swego "proroka" latem 1295 przyodziało się w biel, by oczekiwać
34

świtania ery mesjańskiej. Wedle chrześcijańskiej wersji wydarzeń na białych szatach pojawiły się krzyże i część Żydów przeszła na chrześcijaństwo. Starszyzna żydowska uznała to za dzieło szatana.
aw - piąty miesiąc księżycowy kalendarza hebrajskiego, licząc od nisan, miesiąca Exo-dusu, lub jedenasty, licząc od Świąt Nowego Roku (Rosz ha-Szana). Zaczyna się w lipcu lub na początku sierpnia, ą jego znakiem Zodiaku jest Lew. Aw to najsmutniejszy miesiąc roku, podczas którego doszło do zburzenia zarówno Pierwszej, jak i Drugiej Świątyni, co upamiętnia post dziewiątego aw (-> aw, dziewiąty). Tak więc: "Gdy aw się zaczyna, radości ubywa". Niegdyś piętnasty aw był mimo to pomniejszym dniem świątecznym (-> aw, piętnasty).
aw, dziewiąty (hebr. "tisza be-aw") - najsmutniejszy dzień żydowskiego roku, co uwydatnią post upamiętniający zburzenie Pierwszej i Drugiej -> Świątyni w -> Jerozolimie. Oprócz całodobowego postu obowiązuje również częściowa żałoba (-> jajko). Nie nosi się skórzanego obuwia, nie należy siadać na krzesłach przed południem, -> tefilin zakłada się dopiero na modły popołudniowe, zabrania się mycia ciała oraz studiowania Tory, przynoszącego wszak wielką radość. Zgodnie ze zwyczajem spania na twardszym posłaniu niż normalnie niektórzy ludzie podkładają sobie nawet pod głowę kamień zamiast poduszki. W wieku mesjańskim dziewiąty aw stanie się pogodnym świętem, lecz kto nie opłakiwał zniszczenia Świątyni, nie dostąpi łaski ujrzenia jej odbudowy. Mówi się wręcz, że Mesjasz narodził się tego dnia, kiedy zburzono Świątynię, czyli że w zniszczeniu zawarte jest już ziarno odkupienia. Modły w synagodze odbywają się w przyćmionym świetle, czyta się -> Lamentacje i intonuje specjalne hymny -> kinot przy akompaniamencie westchnień i płaczu. Niektórzy zachowują zwyczaj porzucania swoich tekstów kinot po ich wykorzystaniu, dając wyraz wierze w nadejście Mesjasza przed następnym dziewiątym dniem miesiąca aw. W poematach liturgicznych odtwarza się historię prześladowań, wygnania i męczeństwa. W dawnych czasach
Aszkenazyjski domokrążca (angielska figurka ceramiczna)
Główna brama obozu Auschwitz.
35

dzieci potęgowały posępną atmosferę rzucając dorosłym w brody kłujące rośliny. Post w miesiącu aw kończy okres -> Trzech Tygodni Żałoby, rozpoczęty postem siedemnastego dnia miesiąca tamuz, w czasie którego nie zawiera się małżeństw. To w nocy dziewiątego aw Izraelici płakali na pustyni, zrozpaczeni raportami wywiadowców z Ziemi Obiecanej, z których wynikało, że nigdy nie będą w stanie jej zdobyć (Lb 14). Za ten próżny płacz i brak wiary zostali przez Boga ukarani. W całej swej historii Żydzi zawsze mieli nad czym płakać tej nocy. Do innych tragicznych wydarzeń, jakie wiążą się z tą datą, należy wygnanie Żydów z Hiszpanii w 1492. Zob. też Lewi Icchak z Berdyczowa; sijum.
aw, piętnasty (hebr. "tu be-aw") - pomniejsze święto obchodzone w starożytności. Tego dnia można było zawierać małżeństwa, między -> Dwunastoma Plemionami Izraela, z czego wziął się zwyczaj paradowania panien przed ewentualnymi starającymi się. Według Miszny: "Nie było dla Izraela takich dni świątecznych jak piętnasty aw i Jom Kipur, kiedy to córy Jerozolimy wychodziły w białym przyodziewku, pożyczonym, by nie zawstydzać tych, które takowego nie miały. Tańczyły w winnicach i mówiły: «Młodzieńcze, podnieś oczy i wy-bierz»". Atrakcyjne dziewczyny ośmielały kawalerów do wybrania sobie pięknej żony. Mniej ponętne, lecz wywodzące się z szacownych rodzin, zachęcały ich do zdecydowania się na kogoś z dobrym pochodzeniem (-> jichus). Te, które nie odznaczały się ani urodą, ani koligacjami, zachęcały chłopców, by wybierając sobie żonę kierowali się względami nie materialnej, lecz raczej duchowej natury.
aw bejt din zob. bejt din awel, awelut zob. żałoba
aw ha-rachamim zob. krucjaty; wspominanie umarłych
Awinu maikenu [aszk. Owinu małkejnu] (hebr., "Ojcze nasz. Królu nasz") - modlitwa, której każda linijka zaczyna się od słów "Ojcze nasz. Królu nasz", a którą odmawia się w dni
postne oraz podczas Dziesięciu Dni Pokuty. Powstanie Awinu maikenu wiąże się z pewnym zdarzeniem podczas suszy, kiedy to rabi Akiwa wypowiedział pięć krótkich suplikacji, z których każda zaczynała się od słów "Ojcze nasz, Królu nasz". Mimo że posty i modlitwy innych nie zdołały położyć kresu suszy, po prośbie Akiwy natychmiast zaczęło padać. Widząc skuteczność formuły Awinu maikenu, rabaje rozwinęli tę modlitwę i włączyli ją do liturgii. Dwie formy zwracania się do Boga jako do naszego "Ojca" i "Króla" nawiązują do wyobrażenia człowieka jako "dziecka" i "sługi" Bożego.
awoda zara zob. bałwochwalstwo
Azazel - miejsce przeznaczenia kozia ofiarnego, który w Jom Kipur zabierał grzechy Izraela na pustynię (Kpł 16). Z dwóch identycznych kozłów drogą losowania wybierano jednego na ofiarę Bogu, a drugiego wysyłano do Azazel na pustynię, spychając go z wysokiej skały. Nad głową kozła arcykapłan wyznawał w imieniu ludu wszystkie jego przewinienia. Wokół rogów kozła zawiązywano jeden koniec szkarłatnej nici, a jej drugi koniec mocowano na skale na szczycie urwiska. Po zrzuceniu kozła ze skały nić bielała na znak odpuszczenia grzechów ludu (-> Szymon Sprawiedliwy). Wprawdzie słowo "azazel" mogło oznaczać miejsce albo samego kozła, tłumaczono je także jako imię demona. Tym samym grzechy Izraela powracały do swego źródła nieczystości. Dla kabalistów kozioł był próbą przekupienia mocy zła, tak by Szatan zamiast oskarżać Izrael wstawił się za nim. Imię Azazel nosi również jeden z upadłych aniołów (-> Salomon).
baal ha-bait (hebr., "pan domu", "gospodarz") - świecki członek żydowskiej -> gminy, który jest głową rodziny. Odpowiednikiem baal ha-bait w jidysz jest bałebos. Określenia te implikują rzetelność i solidność oraz uporządkowany, przyzwoity tryb życia. Stąd porównanie kogoś do baal ha-bait stanowi dobrą rekomendację odpowiedzialności w postępowaniu. Nazwanie mężatki bałebosta to dla niej komple-
36

ment oznaczający, że jest dobrą gospodynią i prowadzi schludny, porządnie zaopatrzony dom. -> Rabin i -> chazan przewyższają go statusem w gminie, lecz baal ha-bait ma z kolei lepszą pozycję społeczną niż biedacy lub wędrowni najemnicy, których powinien wspierać materialnie.
baal szem [aszk. bał szem] (hebr., "mistrz imienia") - tytuł przydawany cudotwórcom lub ludowym uzdrawiaczom, którzy opanowali imię lub imiona Boga. Określenia tego użyto po raz pierwszy we wczesnym średniowieczu, a wzmianka z XI w. mówi o pewnym baal szem, którego widziano w dwóch miejscach naraz. Baal szem trudnił się wypisywaniem -> amuletów, odprawianiem -> egzorcyzmów i leczeniem chorób umysłowych. Chronił przed demonami, utrzymywał w ryzach złe, opętujące ludzi duchy (dybuki) i udzielał porad ziołole-czniczych. Wprawdzie niekiedy nadawano to miano półanalfabetom, jednak nosili je także świątobliwi uczeni. Istnieje wiele opowieści o tym, jak przenosili się w powietrzu i czynili cuda za pomocą praktycznej -> kabały. Eliasz Baal Szem z Chełma (XVI w.) stworzył golema, którego ożywiał kawałek papieru z -> tetra-gramem umieszczony pod językiem. Po usunięciu tego papierka golem obrócił się w pyt. Joel Baal Szem Heiłprin (XVII w.) ocalił statek przed zatonięciem wypisując boskie imię na jego dnie. Samuel -> Falk Baal Szem z Londynu (XVIII w.) dla swej znajomości -> alchemii cieszył się wielkim wzięciem u arystokracji angielskiej i potrafił chronić budynki przed pożarem. Najsłynniejszym z tych cudotwórców był Izrael -> Baal Szem Tow, który sam przejął dziedzictwo nauk kabalistycznych od legendarnego Adama -> Baal Szema.
Baal Szem, Adam - legendarny cudotwórca, którego wyczyny uwieczniono w wielu opowieściach w jidysz. Adam odnalazł rękopisy kabalistyczne spisane przez patriarchę Abrahama i ukryte w grocie. Dzięki nim mógł zostać baal szemem i czynić cuda. Zaprosił kiedyś króla na ucztę do swego skromnego domostwa. Jeden z antysemickich ministrów usiłował bez powodzenia odwieść króla od tej wizyty, lecz kiedy dotarli na miejsce, zamiast małego domku
Kozioł ofiarny wypędzony w Jom Kipur na pustynię do Azazel (obraz Williama Holmana Hunta)
Baal ha-bait u szczytu stołu w czasie sederu (ilustracja Artura Szyka do Hagady pesacho-
wej)
37

ujrzeli przepyszny pałac peien najwspanialszego jadła. Adam widział, jak sąsiedni monarcha budował pałac, w którym miał wydać tego dnia przyjęcie, więc po prostu porwał go lotem strzały przenosząc na swoją ulicę. Adam powiedział swym gościom, że nie wolno im niczego zabrać z pałacu, jeśli zaś wsadzą rękę do kieszeni, znajdą tam to, czego naprawdę pragną. Minister ów wyjmując dłoń z kieszeni odkrył, że umazana jest ekskrementami, które nie dają się zmyć. Adam poinformował go, że zejdą dopiero wtedy, gdy przysięgnie wyrzec się nienawiści do Żydów, a jakiś Żyd odda mocz na jego rękę. Król, na przekór radzie gospodarza, zabrał z uczty dwa kieliszki, w ten sposób uniemożliwiając zwrot pałacu pierwotnemu właścicielowi. Pod koniec życia Adam spytał Boga, komu ma oddać swoje teksty kabalistyczne, i we śnie otrzymał odpowiedź, że powinien je dostać Izrael ben Eliezer (-> Baal Szem Tow, Izrael). Kiedy syn Adama wybrał się do domu Izraela, ku swemu rozczarowaniu stwierdził, że jedyną osobą o tym imieniu, jaką tam spotkał, był podrzędny posługacz synagogalny. Zostawił jednak karty manuskryptu obok śpiącego Izraela. Następnego dnia zobaczył, że tamten uważnie je studiuje. Zdał sobie sprawę, że Izraelowi rzeczywiście nie brakuje biegłości w uprawianiu -> kabały, lecz Baal Szem Tow zabronił mu ujawniać swe prawdziwe oblicze.
Baal Szem z Londynu zob. Falk, Samuel
Baal Szem Tow, Izrael (1700-60) - uzdra-wiacz ludowy, mistyk i charyzmatyczny przywódca wykluwającego się -> chasydyzmu, noszący pierwotnie nazwisko Izrael ben Eliezer, a znany powszechnie jako Beszt. Młody Izrael dorastał jako sierota w południowej Polsce i nie odebrał formalnego wykształcenia. Przyswoił sobie jednak tajniki -> kabały dzięki tekstom, które zostawił mu w spadku Adam -> Baal Szem, a od niebiańskich nauczycieli jak prorok Achiasz z Szilo posiadł umiejętność duchowego wniebowstępowania. Podczas jednej z takich wypraw spotkał Mesjasza, który powiedział mu, że era mesjańska nadejdzie, gdy nauki Beszta rozejdą się jak świat długi i szeroki. Powiada się o nim, że wiedział, kim
są -> łamed wownicy z jego pokolenia. Lubił przebywać na polach i w lesie, chłonąc boski pierwiastek w naturze, i z czasem został wędrownym uzdrawiaczem ludowym. W tej roli znany był jako Baal Szem Tow, czyli Mistrz Dobrego Imienia, stosujący leczenie ziołami, amulety i egzorcyzmy, twórca -> golema i nauczyciel swoistej, przystępnej kabalistyki. Jego przesłanie religijne znalazło szeroki oddźwięk, zazębiało się bowiem z potrzebami prostych i prawie niepiśmiennych Żydów. Pokazał im, jak mogą służyć Bogu swymi codziennymi zajęciami poprzez skupienie na Nim wszystkich myśli (-> dwekut,). Modlitwa była znacznie ważniejszą formą wyrażania swego oddania Bogu niż studiowanie Tory i nawet "dziwnych myśli", które nieuniknienie dopadają modlącego się człowieka, nie trzeba odpędzać, lecz dotrzeć za nimi aż do ich korzeni w Bogu. Iskry boskości uwięzione w świecie materialnym można tą drogą wznieść z powrotem do ich prapoczątku. To zadanie restytucji iskier (-> tikun) Żyd może realizować wszelkimi swymi poczynaniami, nie tylko przez przestrzeganie przykazań. Beszt podkreślał potrzebę radości w służbie Bogu, istotną zwłaszcza dla tych, których życie upływa w cierpieniu i znoju. Odwodził ich od skrajnej ascezy, zachęcając do picia alkoholu, śpiewu i tańca w ekstazie pozwalającej przekroczyć granice własnego ja.
Babel, wieża Babel (hebr. "migdal Bawel") -wieża, którą budowało pierwsze pokolenie po Potopie, żeby sięgnąć nieba (Rdz 11). Zamierzali oni zdobyć niebiosa szturmem, pokonać Boga i osadzić na jego miejscu swoje bożki. Wiedzieli, że Bóg ma władzę nad wodami, zesłał bowiem Potop, ale sądzili, że uda im się schronić przed ewentualną powodzią w wysokiej budowli. Nadzorcy bardziej troszczyli się o budulec niż o pracowników, których łatwo było zastąpić innymi. Śmierć robotnika była mniejszym zmartwieniem niż spadnięcie cegieł z dużej wysokości, skoro tyle czasu zajęło wydźwignięcie ich na górę. Budowniczych spotkała w końcu kara i -> hebrajski, którym się pierwotnie porozumiewali, rozpadł się na wiele różnych języków. Przestali się więc rozumieć, nie mogli współpracować i rozpierz-
38

chli się na wszystkie strony. Niektórzy zmienili się w zwierzęta lub demony. Uniknęli surowszej kary, ponieważ przejawili przynajmniej społeczną więź i pracowali wspólnie, podczas gdy ludzie z pokolenia przed Potopem stosowali wobec siebie przemoc, za co Bóg ich zniszczył.
babilońska niewola zob. egzylarcha; Eze-chiel; Ezdrasz; Gedaliasz; lewici; Święte Świętych; wygnanie
Bachia ibn Pakuda (XI w.) - hiszpański moralista i autor pierwszego, a zarazem jednego z najważniejszych żydowskich dzieł z zakresu etyki. Swej pracy nadał tytuł Obowiązki serca dla skontrastowania jej treści z prawami judaizmu, które traktował jak powinności ciała. Poczuwał się do podjęcia tej tematyki w przekonaniu, że literatura żydowska zaniedbała sferę wewnętrznej czystości człowieka, a zwykłych ludzi cechuje mechaniczne i egoistyczne podejście do przykazań halachy. U podłoża moralności religijnej winna leżeć miłość Boga i kontemplacja Jego wielkości, a celem praw jest poskromienie zwierzęcych instynktów wrodzonych naturze ludzkiej, by umożliwić człowiekowi samodoskonalenie. Wprawdzie Bachia włączył do swych rozważań filozofię i przy jej pomocy dowodził istnienia Boga, lecz stwierdzał, że "prawdziwa filozofia to wiedza o samym sobie". Nie wzdragał się przed cytowaniem nieżydowskich, szczególnie sufic-kich źródeł, a swą książkę podzielił na dziesięć części, odpowiadających dziesięciu stadiom życia duchowego. Rabi Józef Karo usłyszał od swego magida, że powinien studiować pisma Bachii, by powściągnąć swe złe skłonności. Obowiązki serca wywarły także wielki wpływ na musarystów w XIX stuleciu.
badchan [aszk. badchen] (aram., "żartowniś") - w środowisku żydostwa wschodnioeuropejskiego trefniś, którego zadaniem było ożywianie zabawy na weselu piosenkami, żartami i zagadkami, szczególnie dotyczącymi państwa młodych. Badchan pracował zwykle z zespołem muzyków, klezmerów, którzy przygrywali na weselach. Zdarzało się, że bardzo ostre docinki badchana, kpiącego ze wszystkich obecnych,
Baal Szem Tow, rysunek nieznanego artysty, XIX w.
Budowa wieży Babel (angielski rękopis z XI w.)
39

nie oszczędzały nawet zakłopotanych nowożeńców. To ściągnęło krytykę na samą instytucję weselnych wesołków, ponieważ ich gru-biańskie i niestosowne dowcipy wydawały się drwiną z uświęconej uroczystości. Wysuwano argument, że takie zabawianie jest niedopuszczalne, skoro Żydzi noszą żałobę po zburzeniu Świątyni. Nie zarzucono jednak tej formy rozrywki, a niekiedy z braku zawodowego trefhisia nawet celebrujący zaślubiny rabin żartował i śpiewał beztroskie piosenki. Talmud opowiada, jak podczas jednej ze swych okresowych wycieczek z niebios na ziemię prorok -> Eliasz wskazał dwóch żartownisiów, którzy mieli zapewnione miejsce w mesjańskim Przyszłym Świecie (Olam Haba), ponieważ rozśmieszali ludzi smutnych. Zob. też Ostropoler, Her-szełe.
Bahir, Sefer zob. Sefer ha-Bahir
Balaam - wnuk Labana, prorok madianicki, równie wielki wśród gojów, jak Mojżesz wśród Żydów. Ponieważ tylko on potrafił określić dokładnie, kiedy Bóg się złości, król Moabu Balak sprowadził go, by przeklął Izraelitów w takiej chwili boskiego gniewu (Lb 22), kiedy jego klątwa będzie miała szczególną moc. Podstęp ten się jednak nie powiódł, gdyż Bóg natchnął Balaama, by pobłogosławił Izraelitom. Zanim dotarł na miejsce wykonania zadania, zastąpił mu drogę anioł wymachujący mieczem, zesłany przez Boga, by odwieść Balaama od wszelkiej myśli przeklinania Izraelitów. To oślica (-> osioł) Balaama dostrzegła anioła i odmówiła pójścia dalej mimo razów, jakie spadły na jej grzbiet. Ostatecznie oślica przemówiła do swego pana pytając, dlaczego ją bije. Wówczas Balaam zauważył anioła i zdał sobie sprawę, że oślica ustrzegła go przed niebezpieczeństwem. Posiadający cudowne właściwości pysk oślicy Balaama to jedna z rzeczy stworzonych o zmierzchu szóstego dnia Stworzenia, choć niektórzy rabini średniowieczni uważali epizod z mówiącym osłem za sen lub wizję. W istocie Balaam, który kulał i byt ślepy na jedno oko, z proroka stał się złym czarnoksiężnikiem. Kiedy okazało się, że nie zdoła przekląć Izraela, usiłował sprowadzić go na manowce doradzając Moabitom, by posłali do obozu Izraelitów swoje kobiety, które skłoniłyby ich do nierządu (Lb 25). Nigdy się nie pokajał i za karę w ge-hinom gotuje się bezustannie we wrzącym nasieniu. Nawet tam głosi, że nie należy dążyć do zapewnienia Izraelowi pokoju i dobrobytu. Zob. też Jetro; proroctwo.
Balak zob. Balaam
Balfoura deklaracja - list brytyjskiego ministra spraw zagranicznych Arthura J. Balfoura do lorda Rothschilda z 2 listopada 1917, przekazujący w zasadzie zgodę rządu Wielkiej Brytanii na utworzenie w Palestynie Żydowskiej Siedziby Narodowej. Przywódcy syjonistyczni prowadzili negocjacje z rządem brytyjskim jeszcze przed 1917, dążąc do uzyskania jego poparcia dla idei odbudowania państwa żydowskiego na Ziemi Świętej. Dla syjonistów deklaracja była historycznym dokumentem uznającym roszczenia Żydów do Palestyny, aczkolwiek zawierała zastrzeżenie, że Narodowa Siedziba Żydów nie może ograniczać praw tamtejszej ludności nieżydowskiej. Religijni syjoniści okrzyknęli deklarację tekstem o zasadniczej wadze religijnej, ponieważ Talmud sprzeciwia się podejmowaniu przez Żydów prób ponownego politycznego zdominowania Ziemi Świętej bez zgody narodów nieżydowskich. Natomiast Brytyjczykom chodziło prawdopodobnie o pozyskanie poparcia żydostwa północnoamerykańskiego dla aliantów w I wojnie światowej i nakłonienie żydostwa rosyjskiego, by pomogło wytrwać Rosji po stronie Anglii. Tezy deklaracji Balfoura podtrzymała konferencja w San Remo z 1920, a Liga Narodów ustanowiła mandat brytyjski nad Palestyną w 1922. Zob. też syjonizm.
bałebos zob. baal ha-bait
bałwochwalstwo (hebr. "awoda zara", "obcy kult") - Dekalog zakazuje czczenia bożków, a z punktu widzenia swej religii Izraelici najniżej upadli właśnie popełniając grzech -> Złotego Cielca. Bałwochwalstwo uważane jest za -> grzech główny (-> kara śmierci) i nie wolno się go dopuszczać nawet dla ratowania życia. -> Męczeństwo Żydów, stanowiące temat wielu podań i opowieści, wiązało się zwy-
40

kle z przeciwstawianiem się bałwochwalstwu. Majmonides stwierdził wprost, że deifikacja Jezusa była idolatrią, aczkolwiek chrześcijańscy cenzorzy usunęli tę uwagę z wydań jego kodeksu. Zresztą nawet rabini, którzy nie uważali połączonego kultu, szituf, Jezusa i Boga Ojca za naganny w wypadku chrześcijan, nie mieli żadnych wątpliwości co do tego, że przechodzenie Żydów na chrześcijaństwo oznacza oddanie się bałwochwalstwu. Początkiem ido-latrii jest okazywanie czci Bogu przez adorację Jego przedstawicieli, takich jak słońce i księżyc. Z czasem ich uwielbienie koncentruje się nie na transcendentnym Bogu Stworzycielu, lecz na owych pośrednikach. Bóg nie mógł zniszczyć takich obiektów kultu, gdyż bez wielu z nich ustałby bieg świata. -> Abraham odkrył na nowo monoteizm, gdy uświadomił sobie, że posążki bóstw produkowane przez jego ojca nie są niczym więcej niż tylko patykami i kamieniami, z których je zrobiono. Według dzisiejszego judaizmu złe skłonności, za sprawą których ludzie zwracają się ku bałwochwalstwu, straciły swą moc, natomiast ludzie po prostu kontynuują bałwochwalcze tradycje swoich przodków. Jednak każdy, kto odmawia bałwochwalstwa, zasługuje na miano Żyda. Biblijny zakaz sporządzania bożków miał głęboki wpływ na żydowskie podejście do sztuk pięknych (-> sztuka sakralna). Ozdoby synagogalne są zwykle dwuwymiarowe, brak w nich zarówno postaci ludzkich jak i niebiańskich, a dominującym środkiem religijnego wyrazu pozostaje dźwięk.
Barak zob. Debora; Jael
baranek pesachowy zob. afikoman; Pałasze;
Pesach; Samarytanie
Bar Kochba, Szymon (II w.) - przywódca rewolty żydostwa palestyńskiego przeciw Rzymianom w latach 132-5. Pierwotnie nosił nazwisko Bar Koziba, lecz wykorzystał termin Bar Kochba jako mesjański tytuł oznaczający "syna gwiazdy". -> Akiwa poparł roszczenia Bar Kochby do miana Mesjasza mimo kpin swych rabinicznych kolegów, którzy mówili, że prędzej mu trawa wyrośnie na policzkach, nim nadejdzie jego mesjański "syn Dawida".
Baham i jego oślica, anioł z mieczem zagradza im drogę (obraz Rembrandta)
Bałwochwalstwo pogan, rycina z XV-wiecznej Biblii hiszpańskiej
41

Vv
iuBpBq IMO uia)Bz '(uBfunu) uzXz3Z3ui npSis
-3izp f3iuuifBu 03 o^zsiuisazon isnm q3Xuz3i(
-qnd q3B(poui M SBZ OJO^S -M9UBpBq np3is3izp pBMAilifa.nn auppz 3SOA03spiui 01 isaf aż
'B{BpBj?[BZ B1SBIUI Bl'3IUIJ3p BUIBS 13MBJS; 'BUIUl3 03 B{BM/(ui/(Zfln Oq(B OMOSUBUIJ |<UZ3(BZ3IU
(^q uapag -AloujodsM MBJĆS niuazpBMOJd A\ naSamod i (uip lfaq) o33ispBuiqB.i npas pvp[s M (irefep <-) 3iMoizp3s o->[Bf iuzpoq3;\v 'OMop
-OMBZ I{BM03B.ld 3IU I AlOJ^ lU3IUBMOIpniS 3IS t|BMOUlfBZ i\'UOV\ 'q3/(UOZ3n q3/CzS:HU3IUIBUZfBU
op 3is ^oBzsoupo {ruAł aiuiOAuaid - ("Bp5fBz zaq •5(aiMO{zo" '•UIBJB) [uapBq ••?[ZSB] ueneq
•(BqBH UIBIO) BIBTMS;
038(ZSXZJJ Op I{ZS3pO 3Z '3BfBIlufeuZO 'T[8Td
-.1313 0-5[Sy3Z33lU l[S3f BZ3ZSB{MZ 'I3J3IUIS q3I
od ZBJBZ izpn( pBZpaso qn( BpAz q3i BZ qoso q3XAU{qoiBiA\i? i3n(SBZ ?iso{3zoJ 3zoui (Oł[ lag
-Bq3iu z so{3 Aq{/(q BZ3ui f3r pJ3ims ui3iu3zp
-J3IA\lod UI/(uAp3f I(S3f '3I3SfodZBUIBZ 3UJ01M
-Od BU 3I33iq05[ pHOMZOd ^Z3IBU Az3 '0331 Op 03 UBpZ 33IUZOJ i((BMOd3}S/(M MpUiqBJ pOJSM I UMpOJOJd 033UMOJ n}3lXJOinB BUI 3IU \OT[ IBg
-X33iqo?( •s(e[ - mAisnd BU 'i'?[S3m so{3 5[Bf iuiZJq q3i'}isf3im q3BiuBMOpnqaz ^\\ •ui3q33 uii?(s
-ireiq3IU 13MBU OqiB 'KlOlSI IZpni Op f33BfelMBUI
-3ZJd T3U[033Z3ZS IU31U3IIUI qn[ MO{01UB UI3S
-0(3 '3iq3IS Op 0333BIMOUI B3og UI3SO{3 B'5[3IA
-0{Z3 z3ZJd mKireMiq3ri[spod ?/(q 33IM AqB{Biui
:3plBUIZOJ [05[ lBq OUBM013JdJ31UI •[0')[ lBq B{IZp
-BSZOJ M01I(3Uiq 3SXZJ05[ BU 31UZ331B1SO 3Z5IB1 B(BUIBZS I B(3([JH <- IUre5[[UU3[OMZ ^Zp3IlU
-od /Oods ("3IUUI3IM -MpazJds B(izpnqzA\ 'M03
-Jp3UI pSOZS'5[3IM S0{8 <- U3IUIA\Od 3Bu8i<ZJ(S
-ZOJ f3J015[ O '3IA\BJdS /& SOiq3IU Z Bf3U3AU31UI B5[B1 3(B 'SOUB?[J^H U3q BJ3Z3I(3 <- 31Uldo
B(Buii(zJipod io-5[ lBq •3-u •M n z q3iqBJ 3pndsXp
^ •UII'5[Sy3Z(BUI UI3J3UUBd UlKpS/(ZJd o33f 31Zp
-3q OH 'BZ3ZS3IMqO BUOUqUI3 UI3IUBM01(BlZS'?[n UlAupd p3ZJd lUp Q\? BU I 0?I3(Bp 31 S q3i<3Bf
-31Zp qOBIU3ZJBpKM O BpBIMOdo 'niU3ldBJ!S M 3q33p0d 3Z'5[B1 ISOuAzJd [01[ IBg ""AJOJ. 3IUBM
-Xqp3IUBZ BZ niU3ZJOM!S BpBig" :(0-5[ lBq BMO{S fBUX§ <- ^J03 Z 3IS 33t;fBMKqOp ?3ZsK{S 3IS BfBp
3iuu3izp03 •?so')(zpn{ ?3iuuiodn Xq '3is BA\Azpo
{05| lBq AJOJ^ Btp BIUBMOUBZSOd I nU^Jp3l[UB§ 'BUB{dB5[/:3JB q3^UOTMBqZOd q3BSBZ3 f^ •B8og Ul3I')(inUlS KuBJqZ3A S0{§ I?[SUBiq3IU U31 33ZS/t[S ^p3I'5[3IU 0(Kq 3UBp /(UIIU UIi<3BfBZp3IMpO IU/<1
-BIMg niU3Z3ZSIUZ od B 'q3^131:M§ Uli(l3IA\§ M f(3BflUq3p3 UB{dB1(X3JB (0-S1 lBq }BZS/({§ •B3og pO
3iuB(sod iMO?[3iA\o{Z3 {iso{S \vpvu qo/(ur[(qiq Mi30JOJd <- niuBisn od Ai9ii[ 'so(3 i^syBiq3iu -("nso{3 B5[J93" 'uq3q) [(0?[ SBq •?[ZSB] |05( lBq
-iCuJqfeu-i5( Ui(s 'BAt3iui }Bq Z3i •qoz •3ufnqiq
OMBJd Z3ZJd q3/(UB33(BZ ng3IS5[Op3lj M01U3m
-SBJJ q3i(UM3d 3IUBlXz3 BU nod0{q3 Z3IUMOJ 3IS B(BAZOd 3IU XA^OIUI JBq A\0p0q0q0 3ISBZO A\ q3BUIUl3 q3Al01'>[3IU ^ •q3BS3J BU ^3BUI 3IU3Z3
-3ld •>[Bf qOI5[Bl 'pSO(SOJOp f3MIZpA\BJd ^3X361'
-BSBUJAM qOB(BniAl q3KJ01->[3IU M BA\13IUlS3Z3n Op i<U(OpZ 33IM }S3f 3IU 'f3UZ3Kzg pSO(BZJfop 3Z3ZS3f 3BUSBISO 3IU 3ZOUI 03ld0{q3 IU13101SBU
-XZJI ZBM3IUOJ 'q3A/AOUO( MOSO{M q30Mp f3IUUJ
-fBU 03 3I33IUSOJ^M lS3f I3SO(SOJOp UJnU3lKJ5( Ul^MIZpMBJd 31/(l O 'BIUBM3ZJfop 8oJd BZ IB) niSBU/(ZJl 5[3IM OiSMzJd 3{I O "'ŁlBlJBq <- 3IU
-BM3lds 3BZ3IM3 3IU(o83Z3ZS 'q3BIUBA\0]OSXzJd
BU uizpo3 3ptM pizpSds isnm 33ido{q3 UJAJOI'>[
p3ZJd 'lf3Bf3IUl p3ZJqO 3Z'}[B] 0^ •M03IZpOJ Z3ZJd UJ^UBMBp^M '(OpBMzJd I qoKuM3J5( B{p UI3p3f
-^ZJd BUBMO)3IAW lS3f I /(uiZpOJ f3(B3 np<(Z M q3XM01IUI IU3IUIB5[ Op X'Z3(BU KMOIUI JBq 3S01S
-/<Z30Jfl 'B5[33IZp ^uAz3 BZ I3SOU{BIZp3IMOdpO
po o3 3iu3iu[OA\n BZ n3og 3Bfn'5[3izp 'OMIS
-U3IMB{So3o(q BZSB(8XM B3d0{q3 03pf0 'q3BU
-izpoJn q3i5[sfBJq3q o83f od iBqBzs XzsAU3id
M 3C>[AAZ '(BflIB <-) iOOJ, BIUBl/(z3 Op B3d0{q3 3tS 3fn{OA^M XA3IUJ JBq iCzBIjO Z I3S01Si<Z30Jn
q3BuiBJ ^ 'uiiy3l <- znrBpBp[Bz 33ido{qo ^MH(
-poui OQ •q3;<uz3i(qnd q3B(poui XzJd o83up3qz
-3iu lutuonb 'nuBruim <- op 08 3is BZOI^M i
UBZB'?[^ZJd <- BIUBS3Z.IlS3Z.ld 5[3ZBIMOqO UIIU BU BM^Z30dS niMq3 f31 PO 'UI^ufiSipJ UJ3p3[3zA\ pod o83IU13(OUpd BZ lS3f ^UBZBA\n 33ld0{q0
Bp/(z Biup o83up3f i IBI ITISBU^ZJI niu3z3yo5[n
Od - ("BIUBZB5[KzJd UXs" '-Jq3q) GM31UI JBq •ISBU Z3)
-qoz •uio8oJM o83f(B8BUJod 3iu 8og o-»[iA) 3(^q
'K30U!Od f3!?[SOg Z3q 3IS 3IZpf3qO 3Z '{BIUM3d
-BZ qOi<JOi'>[ M '^Mii(pom 3Ai]dpq3 BZ 5qq30^
JBg {pnZJpO 3og •33{Bd U3p3f 3iqOS (BURpO igBMpO f3MS BIUBZB?1/(A Bip KpZB5( q3/(JO}?[ Z 'Xqq30^ JBg ^ZJ3IU{OZ BIU333IMSOd OUJIUI ZBJO
'Xuii(ozoJ3f UJ3p/(qopz 3Z 3iuzoB( 'q3/(uJBiinm MOS33-5[ns q3/(3BZ3Buz m[]i^ ouiiułod JBi3g Kzp
-J3IM1 f3lUlBlSO B5[S3C;[ Z ZBJM 0{pBdn 3IUB1SMOJ

gwarantowali możliwość odprawiania nabożeństw. Odczytywanie minimum dziesięciu wersetów Pięcioksięgu podczas popołudniowych nabożeństw w poniedziałki, czwartki i soboty miało symbolizować właśnie dziesięciu batlanów. W czasach nam bliższych określenie to nabrało wydźwięku pejoratywnego i w jidysz używa się go w stosunku do pozbawionych stałego zajęcia nieudaczników bez widoków na przyszłość. Tego rodzaju batlan może wiązać koniec z końcem jako opłacany członek minjanu, albo pobierając drobne wynagrodzenie od rodziny jakiegoś zmarłego, który nie pozostawił synów, by odmawiali za niego Kadisz.
bat miewa (hebr., "córka przykazania") -dziewczynka w wieku dwunastu lat i jednego dnia, według swej hebrajskiej daty urodzin, uznawana jest za dorosłą kobietę, zobowiązaną do przestrzegania -> przykazań. W gminach reformowanych i konserwatywnych w synagodze odbywa się uroczystość z wywoływaniem dziewczynek do czytania Tory (-> alija) podobnie jak chłopców z okazji -> bar micwy. Również w wielu współczesnych synagogach ortodoksyjnych urządza się bat micwę. W tradycyjnych synagogach uroczystości dla chłopców i dziewcząt różnią się głównie tym, że bat micwę organizuje się zwykle dla grupy dziewcząt, raczej w niedzielę niż w sobotę, a zamiast wywoływać je do Tory, daje się dziewczynkom do odczytania inne teksty. Wprowadzenie bat micwy nie zyskało jednak powszechnej akceptacji rabinów ortodoksyjnych, ponieważ wielu uważa ją za zbytnie ustępstwo na rzecz judaizmu reformowanego i sprzeciwia się wykorzystywaniu synagogi dla celów w zasadzie towarzyskich. Zob. też Przysłów, Księga.
Batszeba - ulubiona żona króla Dawida i matka jego następcy Salomona. Dawid zakochał się w niej, ujrzawszy ją w kąpieli, a potem nawiązał z nią romans. Gdy zaszła w ciążę, zaaranżował odesłanie jej męża żołnierza Uria-sza Chetyty do domu, tak by dziecko mogło uchodzić za jego prawowitego potomka. Ten fortel się nie powiódł, Uriasza wyznaczono więc na pierwszą linię frontu, żeby zginął w bitwie.
Moneta z brązu z wizerunkiem liry bita przez Szymona Bar Kochbę (132-135 n.e.)
Batszeba w kąpieli (obraz. Rembrandta)
43

Prorok -> Natan zganił króla za zły uczynek, jakim było zabranie komuś żony (2 Sm 11-12). Wbrew negatywnemu obrazowi związku Dawida z Batszebą w Biblii Talmud utrzymuje, że Dawid nie popełnił w zasadzie cudzołóstwa. Wszyscy żołnierze armii królewskiej musieli przed wyruszeniem w pole wręczać swym żonom warunkowy akt rozwodu, na wypadek gdyby nigdy nie powrócili z wojny. Batszebą była więc rozwódką, a romans Dawida z nią nie był cudzołóstwem. W chwili poznania Dawida Batszebą była jeszcze bardzo młodą dziewczyną i ciągle dziewicą, Udasz bowiem nie skonsumował małżeństwa. Nawet kiedy urodziła Salomona, już po śmierci w niemowlęctwie swego pierwszego dziecka, nie miała jeszcze trzynastu lat.
Bawli zob. Talmud bchor zob. pierworództwo
bdikat chamec (hebr., "poszukiwanie kwasu") - ponieważ na -> Pesach trzeba usunąć z domu wszelki chleb pieczony na zakwasie, w przeddzień wieczorem organizuje się poszukiwanie ukrytych okruszyn. Zwyczajowo odbywa się to przy świetle świecy, co ułatwia zbadanie wszystkich szczelin i zakamarków, a chamec wymiata się piórkiem, po czym należy wyrzec się posiadania kwasu, którego nie udało się znaleźć. Aby błogosławieństwo wypowiadane przed poszukiwaniem nie okazało się całkiem nieskuteczne, w różnych pokojach ukrywa się dziesięć starannie zawiniętych okruchów chleba. Cały kwas spala się następnego dnia rano. Ponieważ zaczyn symbolizuje wyniosłość i arogancję, "rosnące ciasto" w człowieku, w rozumieniu żydowskich moralistów szukanie cha-mecu miało pociągać za sobą wewnętrzne porządki. Człowiek powinien odnaleźć swój własny skrywany egoizm i pozbyć się go.
Becalel - izraelski rzemieślnik, który wybudował na pustyni -> Przybytek i wykonał jego uświęcone wyposażenie (Wj 31). Mojżeszowi brakowało pewności co do tego, jak wypełnić instrukcje Boga, musiał więc skonsultować się z Becalelem i pozwolić mu zaprojektować i wykonać swoje dzieło. Becalela wypełniał
"Duch Boży", a Mojżesz powiedział, stosując grę słów opartą na jego imieniu ("w cieniu Boga"), że na pewno posiadł swe artystyczne umiejętności, gdyż żył w cieniu Boga. Przy pracy Becalel wykorzystał magiczną moc liter
-> alfabetu hebrajskiego, tak jak Bóg użył kombinacji liter w dziele Stworzenia świata. Budując Przybytek Becalel miał zaledwie trzynaście lat.
Behemot (hebr., "bestia", a dokładnie: "bestie")
- gigantyczne zwierzę wspomniane w Biblii (Hi 40), lądowy odpowiednik potwora morskiego -> Lewiatana. Wielki jak tysiąc gór Behemot wypija codziennie tyle wody, że dla zaspokojenia jego pragnienia wypływa z Raju specjalna rzeka. Ryczy raz do roku w miesiącu tąmuz, żeby przerazić i dzięki temu trzymać w ryzach dzikie zwierzęta tego świata. W erze mesjańskiej Behemot i Lewiatan uśmiercą się nawzajem, a ich mięso zostanie zjedzone podczas wielkiej mesjańskiej uczty.
Bejn ha-Mcarim zob. Trzy Tygodnie Żałoby
bejt din (hebr., "dom sądu") - religijny trybunał składający się zwykle z trzech sędziów (-> dajan), którym podlegały: nadzór koszemości,
-> rozwody, spory cywilne i -> prozelici. Starszego rangą sędziego nazywano aw bejt din, "ojciec trybunału". W starożytności w poważniejszych sprawach zagrożonych -> karą śmierci orzekały większe, 23- lub 71-osobowe sądy (-> Sanhedryn). Każda gmina żydowska miała swój bejt din, który odbywał posiedzenia w dni targowe, pierwotnie w poniedziałki i czwartki. Ponieważ Żydom nie wolno wnosić swych sporów przed sądy gojów, w społecznościach ortodoksyjnych bejt din ma rozległe pole działania. Istnieje przekonanie, że sam Bóg uczestniczy w debatach sędziowskich. Przewodniczy również niebiańskiemu bejt din, który ocenia uczynki ludzi i rozdziela nagrody i kary. Zob. też Tam, Jakub.
bejt ha-kneset zob. synagoga bejt ha-kwarot zob. cmentarz
bejt ha-midrasz [aszk. bej s hamedresz] (hebr., "dom nauki") - sala publiczna spełniającą za-
44

równo funkcję -> synagogi, jak i szkoły, szczególnie centralnego miejsca nauki w -»jesziwie. W bejt ha-midraszu odprawia się nabożeństwa, aby studenci mogli się modlić nie opuszczając miejsca nauki. Już dwie wczesnobiblijne postacie, Szem i Eber, powołały do życia bejt ha-midrasz, gdzie Torę studiowali patriarchowie. O wielu innych bohaterach biblijnych mówi się, że zakładali bejt ha-midrasze lub w nich studiowali. Gdy Balaam błogosławił Izrael okrzykiem: "Jakże piękne są twoje namioty, Jakubie" (Lb 24, 5), miał na myśli "namioty Tory". W czasach talmudycznych biednym studentom wstęp do bejt ha-midraszu utrudniała często konieczność opłacenia odźwiernego. Na przełomie I i II w. n.e. rabi Gamaliel, czołowa osobistość żydostwa palestyńskiego w owych czasach, domagał się, by prawo nauki w bejt ha-midraszu przysługiwało tylko studentom, którzy "wewnątrz byliby tacy sami jak z zewnątrz", czyli odznaczali się wielką prawością. Było to równoznaczne z wykluczeniem wielu mniej doskonałych, co wywołało z czasem powszechny sprzeciw, który przyczynił się do usunięcia Gamaliela ze stanowiska. Od tego czasu drzwi bejt ha-midraszu były otwarte dla wszystkich chętnych i trzeba było dostawiać setki miejsc do siedzenia. Przy wkraczaniu do bejt ha-midraszu rabaje zalecali następującą modlitwę: "O Panie mój. Boże, spraw, bym nie pobłądził w rozumieniu -> halachy, a moi koledzy nie cieszyli się z moich błędów. Abym nie ogłosił zakazanym, co jest dozwolone, ani też odwrotnie. By moi koledzy nie błądzili w rozumieniu halachy, a ja bym się nie cieszył z ich błędów". Przy wychodzeniu z bejt ha-midraszu należało powiedzieć: "Dzięki Ci, Panie mój. Boże, że przypadło mi w udziale znaleźć się pomiędzy tymi, co siedzą w bejt ha-midraszu, a nie pomiędzy tymi, co siedzą na rogach ulic. Bowiem wszyscy wstajemy wcześnie rano, lecz gdy ja budzę się do słów Tory, oni podnoszą się tylko po to, by marnotrawić czas". Zob. też szul.
bejt ha-mikdasz zob. Świątynia
bejt Hillel; bejt Szamaj zob. Hillel; Szamaj
bekiesza zob. ubiór
Obrzęd bdikat chamec z zasadniczymi błogosławieństwami i obrazkiem Żyda szukającego zakwasu (XV-wieczna Hagada niemiecka)
Walka Behemota z Lewiatanem w erze mesjańskiej (XIV-wieczny manuskrypt iluminowany z południowych Włoch)
45

beli ajin ha-ra zob. zły urok Bemidbar zob. Chumasz
Beniamin z Tudeli (XII w.) - podróżnik, który prowadził dziennik swych wędrówek od Hiszpanii przez Ziemię Świętą aż po Bagdad, Persję i Egipt. Do swych zapisków włączył legendy zasłyszane po drodze w różnych gminach żydowskich. Opowiada o grobie Ezechiela nad Eufratem, gdzie nadal pali się światełko zapalone przez Ezechiela, a w bibliotece, której zbiory pochodzą nawet z okresu Pierwszej Świątyni, znajduje się zwój Tory przepisany jego ręką. Wspomina o arce Noego na górze Ararat, na której wzniesiono meczet, o pałacu -> Salomona w Libanie wybudowanym przez króla demonów -> Asmodeusza, o słupie soli, który był kiedyś żoną Lota i który nadal oglądać można w Palestynie, o trumnie -> Daniela zawieszonej pod mostem i o ogromnej wannie zrobionej z czaszki olbrzyma, w której mogło się kąpać jednocześnie trzech ludzi.
hen sorer umore zob. syn krnąbrny Berab, Jakub zob. Sanhedryn; smicha Bereszit zob. Chumasz
Berlin, Sauł (1740-94) - pisarz rabiniczny, darzący sympatią idee oświeceniowe krzewione przez Mosesa -> Mendelssohna i zbliżone doń kręgi. W niejednej ze swoich prac zawarł lekko zawoalowany krytycyzm obskurantyzmu kolegów. Swoje nowoczesne zapatrywania ujawnił najwyraźniej w opublikowanym przez siebie tomie responsów, Besamim Rosz, którym podszył się pod wybitny autorytet średniowieczny, rabiego Aszera ben Jechiela. Berlin twierdził, że podstawą dzieła jest nabyty przezeń we Włoszech rękopis, do którego dołączył swój komentarz, ale w rzeczywistości wiele rozstrzygnięć rzekomo pochodzących z XIII w. odzwierciedlało liberalne poglądy znamienne dla epoki Berlina. Co więcej, niektóre z nich stały w sprzeczności ze znaną niechęcią Aszera do filozofii i wiedzy świeckiej oraz z jego konserwatyzmem w kwestiach halachicznych. Odkrycie prawdziwej wymowy książki wznieciło wśród uczonych burzę protestów. Niektórzy talmudyści wystąpili zresztą w obronie Berlina, a literatura halachiczna, choć z zastrzeżeniami, nadal się na nią powołuje.
bernikla - rodzaj wędrownej gęsi, której nagłe pojawianie się latem zrodziło ludowy przesąd, że rośnie na drzewach jak owoce. Zohar wspomina rabiego, który twierdził, że widział na własne oczy gęsi rosnące na drzewach. Wątpliwości co do jej statusu wywołały dysputę nad tym, czy w wypadku bernikli konieczny jest ubój rytualny (szchita), tak jak innych ptaków, czy też należy zaklasyfikować ją do owoców. Podniosły się nawet głosy, że bemikla w ogóle nie jest koszerna, bo zalicza się do zabronionych stworzeń morskich lub gadów. Główny kodeks praw, czyli Szulchan Aruch, orzekł, że nie powinno się jej spożywać, lecz Jakub Emden opowiadał o samcach bemikli zapładniających małże, z których powstają nowe ptaki, i był skłonny dopuszczać spożywanie takiego potomstwa, nawet jeśli same małże nie są koszeme.
Beruria (II w.) - żona mędrca tanaity rabiego Meira, a zarazem najwybitniejsza postać kobieca całego okresu talmudycznego. Beruria cieszyła się renomą uczonej, a jej opinie przedkładano w pewnych wypadkach ponad przeciwstawne zdanie mędrców. Mąż cenił jej rady i to ona nauczyła go nie modlić się o zniszczenie grzeszników, ale o usunięcie grzechu, tak by grzesznicy się pokajali. Kiedy dwóch ich synów umarło w szabat, zataiła ich śmierć przed mężem, by nie popsuć mu radości z okazji nadejścia szabatu. Pod koniec święta zapytała Meira, czy powinna oddać przedmioty, które powierzono jej w depozyt. Odrzekł, że trzeba je oddać, zaprowadziła go więc do martwych synów mówiąc: "Bóg dał, Bóg wziął". Według legendy z okresu posttalmudycznego Meir zlecił jednemu ze swych uczniów, by spróbował uwieść Berurię, zbyt ponoć zadufaną we własną cnotę i umiejętność zwalczania pokus. Meir chciał tylko dać jej nauczkę, lecz Beruria, uświadomiwszy sobie, że naprawdę o mały włos nie uległa, popełniła samobójstwo.
besamim zob. wonności
46

Beszt zob. Baal Szem Tow, Izrael
Betlejem (hebr. "bejt lechem", "dom chleba")
- miasto na terytorium plemienia Judy na południe od Jerozolimy. W jego pobliżu pochowano matriarchinię -> Rachelę (Rdz 35, 19), a w samym mieście rozegrała się historia Naomi i -> Rut. W Betlejem urodził się król -> Dawid (l Sm 16), a ponieważ Mesjasz ma pochodzić z rodu Dawida, miasto uważane jest za kolebkę przyszłego mesjańskiego króla (Mi 5, l). Wprawdzie chrześcijanie rozumieją to dosłownie, zdaniem komentatorów żydowskich oznacza to, że Betlejem będzie miastem rodzinnym praprzodków Mesjasza, a niekoniecznie miejscem jego narodzin czy zamieszkania.
Biblia (hebr. "Tanach" lub "Kitwej ha-Kodesz", co oznacza "święte pisma") - podstawę judaistycznego Pisma Świętego stanowią dwadzieścia cztery księgi, podzielone na trzy działy. Najważniejsza jest -> Tora, obejmująca Pięć Ksiąg Mojżeszowych, zwanych również -> Chumaszem. Te zostały bezpośrednio przez Boga objawione Mojżeszowi, a potem spisane przez niego na pustyni podczas Exodusu. Bóg nauczył także Mojżesza -> ustnej Tory, zawierającej wyjaśnienia do tekstu pisanego. Istnieje w Talmudzie różnica zdań co do tego, czy to Mojżesz napisał ostatnie sześć wersów Księgi Powtórzonego Prawa, opowiadających o jego śmierci i pogrzebie. Jedni wyrażają opinię, że napisał je sam przed śmiercią ze łzami w oczach, a drudzy - że dołączył je Jozue po śmierci Mojżesza. Dwa pozostałe działy powstały z natchnienia Ducha Bożego (-> Ruach ha-Kodesz). Dział drugi. Prorocy, obejmuje Księgi historyczne Jozuego, Sędziów, -> Samuela (l i 2) oraz Królewskie (l i 2), a także zbiór przekazów proroczych w Księgach --> Izajasza, -> Jeremiasza, -> Ezechiela i dwunastu proroków niniejszych (-> Ozeasza, Joela,
-> Amosa, Abdiasza, -> Jonasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza i Malachiasza). Na dział trzeci składają się Hagiografy lub Pisma, czyli Księgi -> Psalmów, -> Przysłów, -> Hioba, -> Pieśń nad Pieśniami, Księga -> Rut, -> Lamentacje, Księga -> Koheleta, -> Estery (zob. też -> megila),
-> Daniela, -> Ezdrasza, Nehemiasza oraz
Betlejem
Biblia hebrajska (Tanach), Lizbona 1484
47

Kronik (l i 2). Przed ustaleniem kanonu toczyły się spory o to, czy niektórych z tych ksiąg nie należałoby usunąć z obiegu i trzymać w genizie (-> Apokryfy). Na przykład kilka pouczeń Ezechiela zdawało się stać w sprzeczności z innymi fragmentami biblijnymi i trzeba je było jakoś pogodzić przed dopuszczeniem księgi do swobodnego rozpowszechniania jako tekstu uświęconego. Podawano również w wątpliwość boską inspirację ksiąg Przysłów, Koheleta, Pieśni nad Pieśniami i Estery. Ostateczne rozstrzygnięcia zatwierdziły ich status pism świętych. Istnieją cztery podstawowe metody interpretacji biblijnej (-> pardes) łącznie z -> pszat i -> midraszem. Zob. też targum; Tanach.
bima (hebr., "podwyższenie", inaczej "alme-mar") - podium w synagodze, z którego odczytuje się -> sefer Tora (-> alija) i prowadzi modły. W synagogach reformowanych bimę umieszcza się zwykle pod ścianą, naprzeciw aron ha-kodesz, lecz większość gmin ortodoksyjnych obstaje przy centralnym położeniu bimy, niosącym wiernym przesłanie, że Tora należy do wszystkich. Na bimę, otoczoną ba-lustradką, prowadzą schodki. W święto Sukot okrąża się ją z czterema gatunkami roślin, a w Simchat Tora ze zwojami Tory (-> hakafot).
birkat ha-gomel zob. błogosławieństwo górne!
birkat ha-mazon zob. błogosławieństwo po posiłku
birkat ha-kohanim zob. błogosławieństwo kapłańskie
biszul nochri zob. goj; reguły odżywiania błazen zob. badchan
błogosławieństwa (hebr. "brachot") - liturgiczne błogosławieństwa zwykle rozpoczynają się słowami: "Bądź błogosławiony Panie, Boże nasz. Królu wszechświata". Do najważniejszych należą te, które wiążą się z jedzeniem i piciem, wskazujące Boga jako dawcę wszelkich środków podtrzymania życia (-> błogosławieństwo po posiłku), te, które odmawia się przed dokonaniem -> micwy, by podkreślić rytualny
charakter takiego uczynku, oraz te, które wchodzą w skład -> liturgii synagogalnej. Brzmienie błogosławieństw utrwaliło siew okresie Drugiej Świątyni i odtąd traktuje sieje jako uświęcone. Istnieją błogosławieństwa na prawie każdą okoliczność - od wychodzenia z toalety po ujrzenie tęczy, od wyzdrowienia (-> błogosławieństwo gornel) po zapalanie świec szabatowych. Usta Żyda powinny wymawiać sto błogosławieństw dziennie w uznaniu Boga za źródło wszelkich łask. Zwyczajowo na błogosławieństwo odpowiada się po końcowym -> amen: "Niech będzie błogosławiony On i Imię Jego". Oprócz błogosławieństw liturgicznych istnieje jeszcze inna ich forma: udzielanie błogosławieństwa kongregacji przez kapłana (-> błogosławieństwo kapłańskie) lub dziecku przez ojca na początku szabatu. W tych wypadkach nie stosuje się tradycyjnej formuły błogosławieństwa kierowanego do Boga. Zob. też modlitewnik.
błogosławieństwo gomel (hebr. "birkat ha-gomel") - modlitwa dziękczynna odmawiana przez kogoś, kto wyszedł cało z groźnej opresji. Talmud wymienia przepłynięcie morza, przejście przez pustynię, zwolnienie z więzienia i wyzdrowienie z poważnej choroby jako przypadki niebezpieczeństw wymagających odmówienia błogosławieństwa gomel. W czasach Świątyni składano ofiarę dziękczynną, dziś jej miejsce zajął gomel. Odmawiając gomel człowiek składa Bogu dzięki za łaskę okazaną nie zasługującemu, na co zgromadzeni odpowiadają słowami wyrażającymi nadzieję, że Bóg nadal będzie czynić dobro. Do obyczaju należy odmówienie tego błogosławieństwa w ciągu trzech dni po danym wydarzeniu, gdy się zostanie wywołanym na aliję do Tory. Kobiety po urodzeniu dziecka także odmawiają gomel w obecności dziesięciu dorosłych mężczyzn w synagodze lub w domu.
błogosławieństwo kapłańskie (hebr. "birkat ha-kohanim") - trzy biblijne wersety, którymi -» kapłan błogosławi ludzi: "Niech cię Pan błogosławi i strzeże. Niech Pan rozpromieni oblicze swe nad tobą, niech cię obdarzy łaską. Niech zwróci ku tobie oblicze swoje i niech cię obdarzy pokojem" (Lb 6,24-6). Sam kapłan
48

nie jest właściwym źródłem błogosławieństw. Skierowuje je tylko na wiernych, jako że to Bóg prosi go o wzywanie Jego imienia (-> tetragram) nad Izraelitami, by Sam im pobłogosławił (Lb 6, 27). Błogosławieństwo kapłańskie wygłasza się w synagodze codziennie, w każdy szabat lub w święta, zależnie od miejscowej tradycji. Przed podejściem do -> aron ha-kodesz kapłan zdejmuje obuwie, a jeden z -> lewitów obmywa mu ręce (-> ablucja). Intonuje błogosławieństwo, słowo po słowie, za chazanem, rozstawiając palce po dwa, z kciukami obok siebie. W ludowych wierzeniach, wspieranych tekstami mistycznymi, każdego, kto spojrzy na dłonie kapłana, oślepi światło Boga, które osiada na czubkach palców w czasie błogosławieństwa. Żeby tego uniknąć, podczas wygłaszania błogosławieństwa kapłani zakrywają głowę i wyciągnięte ręce talitem, a członkowie kongregacji stojący naprzeciw niego opuszczają wzrok lub także zakrywają głowy talitem. Niektórzy odwracają się nawet plecami, lecz jest to potępiane, gdyż może być zinterpretowane jako przejaw braku szacunku dla kapłana i całego obrzędu. Błogosławieństwem kapłańskim posługują się także rodzice błogosławiący swym dzieciom w piątek wieczorem, ludzie odprawiający -> egzorcyzmy, jak również rabini błogosławiący młodą parę pod chupą oraz chłopców i dziewczęta z okazji ich bar micwy lub bat micwy. Zob. też nagrobek.
błogosławieństwo po posiłku (hebr. "birkat ha-mazon") - podstawą odmawiania specjalnej modlitwy dziękczynnej po jedzeniu jest werset biblijny: "Najesz się, nasycisz i będziesz błogosławił Pana" (Pwt 8,10). Wprawdzie wynika z niego, że błogosławieństwo trzeba odmawiać tylko po zadowalającym posiłku, rabaje jednak zalecili całą modlitwę po zjedzeniu kawałka chleba wielkości oliwki, przy czym trzeba pozostawić na stole odrobinę chleba i soli na znak dosytu. W dni powszednie przed odmówieniem mazon zakrywa się wszystkie noże, które pozostały na stole, ponieważ stół jest jak -> ołtarz, przy którym nie wolno posługiwać się żelazem. Główne części błogosławieństwa po posiłku ułożyli: Mojżesz po zesłaniu manny na pustyni, Jozue po wkroczeniu Izraelitów do
Kunsztowna bima z synagogi portugalskiej w Amsterdamie (XVII-wieczny rysunek)
Błogosławieństwo odmawiane przed zjedzeniem chleba
Dłonie trzymane jak do błogosławieństwa kapłańskiego ze znakami kabalistycznymi i dwiema literami tetragramu na każdej (XVIII w.)
49

Ziemi Świętej, Dawid po zdobyciu Jerozolimy i Salomon po zbudowaniu tam Świątyni. Po posiłkach nie zawierających chleba odmawia się krótszą wersję tej modlitwy. Błogosławieństwo odmawia się również przed jedzeniem, korzystanie bowiem z dobrodziejstw Bożego świata bez złożenia najpierw Bogu podziękowań uważane jest za równoznaczne z kradzieżą. Zob. też modlitewnik.
Bnej Israel - mówiący językiem marati indyjscy Hebrajczycy z okolic Bombaju. Bnej Israel nie używają określenia "Żyd", ponieważ po hebrajsku oznacza ono mieszkańca królestwa Judei, podczas gdy Bnej Israel utrzymują, że wywodzą się z -> Dziesięciu Zaginionych Plemion z królestwa Izrael. Według innej wersji przodkowie Bnej Israel opuścili Palestynę w II w. p.n.e. Z katastrofy statku u zachodnich wybrzeży Indii uratowało się siedem par. Z czasem Bnej Israel zapomnieli swej religii, lecz zachowali pewną wiedzę o szabacie i innych świętach, znajomość przepisów dotyczących pożywienia, obrzezania oraz modlitwę -> Szma. Powtarzali Szma przy każdej okazji, aż rozpoznał ją przypadkowy gość, Żyd, który pomógł im nawiązać kontakt z szerszą społecznością żydowską. Wśród swych sąsiadów Hindusów znani byli jako "sobotni olejarze", ponieważ zarabiali na życie tłoczeniem oliwy, lecz nie pracowali w soboty. Bnej Israel dzielą się na dwie grupy: "białych", którzy pochodzą bezpośrednio od pierwotnych osadników, oraz "czarnych", potomków Bnej Israel z mieszanych małżeństw z tubylcami. W przeszłości "biali" i "czarni" Bnej Israel nie zawierali między sobą związków małżeńskich ani nawet nie jadali razem. Dziś, choć mają wspólne synagogi, "czarni" nadal odgrywają podrzędną rolę. Co ciekawe, ciemny kolor skóry spotyka się w obu grupach. Odrodzenie religijne Bnej Israel nastąpiło po przybyciu Dawida Rahabi, Żyda z Koczinu. Chcąc sprawdzić, czy Bnej Israel są naprawdę Żydami, dał kobietom z tej gminy różne gatunki ryb, prosząc o przyrządzenie z nich posiłku. Wybierając tylko ryby koszeme kobiety przekonały go o żydowskim rodowodzie grupy. Pierwszą synagogę Bnej Israel zbudowano w Bombaju w 1796. Wprawdzie brakowało im kapłanów, lecz dla celów
obrzędowych korzystali z pomocy kapłanów bagdadzkich Żydów z Bombaju. Wielu członków Bnej Israel wyemigrowało do Izraela, gdzie naczelny rabinat podawał w wątpliwość ich żydowski status.
bobe majse (jid., "babcine gadanie, powia-stka") - niewiarygodna historia lub babskie gadanie, którego nie trzeba brać poważnie. W jidysz często zbywa się coś uwagą: "To tylko bobe majse". Jednak geneza tego wyrażenia nie ma nic wspólnego z opowieściami babci. Odnosiło się ono do historii z Bowe Buch, przekładu na jidysz książki Buovo d' An-tona, opublikowanej po raz pierwszy we Włoszech w 1540. Była to romantyczna opowieść, która w wersji jidysz zdobyła dużą popularność wśród Żydówek. Z czasem wyrażenie bobe majse zaczęło oznaczać każdą wymyśloną historię i nabrało w końcu odcienia pejoratywnego jako coś, czemu trudno dać wiarę.
Botarel, Mojżesz (XIV-XV w.) - hiszpański mistyk i fałszywy mesjasz. Botarel napisał dla chrześcijańskiego patrona hebrajski komentarz do Sefer Jecira, pełen rzekomych cytatów z nie istniejących dzieł dawnych uczonych. Wykładanie Tory nie-Żydowi uzasadniał talmudy-cznym zdaniem o goju, który jest jak arcykapłan, jeśli studiuje Torę. Po samonamaszczeniu się na Mesjasza Botarel przeszedł próbę ognia, nie odnosząc szwanku w rozpalonym piecu. Jego zwolennicy widzieli ponoć otaczający go obłok i rozmawiającego z nim anioła. On sam podawał się za wielkiego i świątobliwego ra-biego, któremu objawił się Eliasz. Nauki Bo-tarela dotyczyły stosowania czarów i amuletów oraz ćwiczeń w ascezie sprowadzających prorocze, odsłaniające przyszłość sny. Botarel wierzył, że można pogodzić filozofię z kabałą, a Arystotelesa należy uznać za żydowskiego mędrca.
bóle porodowe Mesjasza zob. eschatologia;
Karo, Józef; mesjanizm; Mesjasz
brachot zob. błogosławieństwa brit zob. Przymierze
brit mila zob. obrzezanie
50

Bund - żydowska organizacja socjalistyczna, założona w Wilnie w 1897, opowiadająca się zdecydowanie za kulturą jidysz i bardzo nieprzychylnie nastawiona do religijności i syjonizmu pospołu. Bundyści przeciwni byli praktykowaniu obrzezania czy nawet wspominaniu imienia Bożego w ich siedzibach. Wierzyli, że w warunkach diaspory Żydzi mogą przetrwać jako odrębna jednostka kulturowa, a nie religijna. Ich ideały społeczne wywodziły się z marksizmu, a bundyści bardzo aktywnie uczestniczyli w organizowaniu grup samoobrony do walki z przejawami antysemityzmu (-> pogrom). W porewolucyjnej Rosji zdławiony przez bolszewików, niegdysiejszych sprzymierzeńców, ruch ten rozwijał się nadal w Polsce i na Litwie, gdzie bundyści odznaczyli się w partyzantce antyfaszystowskiej, a szczególnie w powstaniu w Getcie Warszawskim. Bund istnieje wprawdzie nadal wraz ze swymi sekcjami młodzieżowymi, gazetami i szkołami prowadzonymi w języku jidysz, lecz to już zaledwie cień dawnej organizacji, zdziesiątkowanej przez Holocaust.
Bnej Israel piekący macę, z Hagady na P esach w tłumaczeniu na język marati (Puna, 1874)
cadyk (hebr. "cadik", "mąż sprawiedliwy") -człowiek prawy, którego uosobieniem był -> Józef, jest ostoją świata, żyje bowiem podług swej wiary. W każdym pokoleniu co najmniej 36 ludzi (-> łamed wownik) podtrzymuje dzięki swym cnotom istnienie świata. Samo dzieło Stworzenia podjęto właśnie ze względu na cadyka. Cadyk przestaje z Bogiem na równych prawach i może nawet unieważniać boskie postanowienia. Anioł odpowiedzialny za poczęcie przynosi przed oblicze Boga nie uformowaną kroplę nasienną i pyta, jakiego rodzaju ma to być człowiek. Czy będzie silny czy słaby, mądry czy głupi, bogaty czy biedny? Anioł nie pyta, czy zostanie cadykiem czy nikczemnikiem, ponieważ każdemu dana jest wolna wola, by sam mógł dokonać tego wyboru. Nawet po śmierci o cadyku mówi się jak o żywym, a jego dusza wiedziona jest przed Tron Chwały. W Olam Haba cadyk zasiądzie w koronie na głowie, skąpany w promieniach Szechiny. W kabalistyce cadyk reprezentuje przedostatnią ze sfirot. Odpowiada męskiemu
"Pogrzeb cadyka" Samuela Hirszenberga, przedstawiający tłum chasydów zmierzających na miejsce pochówku swego przywódcy
51

organowi rozrodczemu, jest kanałem, którym spływa na ziemię boski prąd. Znane są mu wszelkie sprawy ukryte, jako że dokonał oczyszczenia swego ciała. W -» chasydyzmie cadykiem zwano mistrza, rebego, którego uważano za nosiciela cząstki duszy Mojżesza. Jako taki nie podlegał krytyce swych zwolenników. Był duchowym przywódcą społeczności, odsłaniającym niezgłębione tajemnice raczej za pomocą opowiadań i przypowieści niż zawiłych analiz tekstów talmudycznych. Stanowił ogniwo łączące zwykłego Żyda z Bogiem. Jego nauki pojąć w pełni mógł tylko ktoś, kto osiągnął podobny poziom, choć niekiedy nie był wielkim uczonym, ale tylko osobą świątobliwą. Pokładano wielką wiarę w niebosiężną moc duchową cadyka (-> Ruach ha-Kodesz), dzięki której mógł nawet pouczać Boga, jak postępować ze światem ludzi. Uczniowie szukali u niego przewodnictwa duchowego i błogosławieństwa zapewniającego dobre samopoczucie fizyczne. Potrafił pomóc bezdzietnym parom i egzorcyzmował opętanych przez demony. Niektórzy cadycy chasydzcy, jak na przykład Izrael z Rużyna, dzięki ofiarności swych wyznawców żyli w wielkim przepychu. W każdym wieku żyje jeden cadyk, w którego wcieliła się dusza Mesjasza i, jeśli pokolenie okaże się tego wańe, zaprowadzi on erę mesjańską (-> Lubawicz). Zob. też dwekut: ga-baj; jarcajt.
caraat zob. trąd cdaka zob. dobroczynność
Chabad zob. Lubawicz; Szneur, Zalman z Lądów
chacham (hebr., "mędrzec") - jedno z najbardziej ogólnych określeń uczonego Żyda, odnoszące się szczególnie do mędrców okresu talmudycznego, którzy objaśniali -» ustną Torę. W judaizmie rabinicznym chacham stanowi religijny ideał człowieka, wysuwając się nawet przed proroka. Dla podkreślenia, że mędrcy pogłębiają swoją wiedzę nieustannie, używa się również tytułu "talmid chacham", czyli uczeń-mędrzec, a według jednej z definicji chacham to ktoś, kto gotów jest uczyć się od każdego. Do cech prawdziwego mędrca należą:
nawyk milczenia w obecności mądrzejszych, wynikający z uprzytomnienia sobie własnych braków, zasada nieprzerywania kolegom, umiejętność zadawania bezpośrednich i istotnych pytań, uznawanie cudzych racji, jeśli się nie miało słuszności, oraz odwaga otwartego przyznawania się do niewiedzy w jakiejś kwestii. Natomiast głupcom w zdobyciu mądrości miało pomóc wdychanie powietrza kraju Izraela, jedzenie codziennie śniadania oraz podróż na południe. Pycha prowadzi do tego, że mądry może mądrość postradać. W jidysz słowo "cho-chem" używane jest często z sarkazmem w stosunku do kogoś zbyt pomysłowego i niepraktycznego, tak jak bohaterowie historyjek o "mędrcach" z -> Chełma. Eliasz Gaon z Wilna mawiał, że został chachamem w pięć minut, czyli wykorzystywał na naukę każdą wolną chwilę pomiędzy różnymi zajęciami, podczas gdy większość ludzi traciłaby po prostu czas. U Sefardyjczyków mianem chachama tytułuje się rabina danej gminy.
Chad gadia (aram., "Jedno koźlę") - popularna piosenka z -> Hagady śpiewana podczas -» sederu na Pesach. Opowiada o tym, jak ojciec kupił za dwa pieniążki koźlę, które zagryzł kot, którego zbił kij, którego strawił ogień, który zalała woda, którą wypił wół, którego zarżnął rzeźnik, którego z kolei zabił Anioł Śmierci. Wyliczanka kończy się zgładzeniem Anioła Śmierci przez Boga. W świadomości żydowskiej Chad gadia nabrała wymowy symbolicznej. Koźlę miało reprezentować lud Izraela prześladowany przez wielkie narody, które z kolei za karę dostawały się pod panowanie innych potęg. W czasach mesjańskich sprawiedliwości stanie się wreszcie zadość, gdy Zmartwychwstanie unicestwi dzieło Anioła Śmierci. Pierwotnie Chad gadia była dziecinną przyśpiewką, z czasem jednak zaczęto ją traktować bardzo poważnie. Istnieją nawet wzmianki o obłożeniu wyśmiewających się z niej klątwą (cherem) za okazywanie w ten sposób lekceważenia dla rabich, którzy włączyli piosenkę do obrzędów pesachowych.
Chafec Chaim zob. Izrael Meir ha-Kohen chag zob. święta
52

chag sameach zob. pozdrowienia
Chaim z Wotożyna (1749-1821) - litewski rabin i najważniejszy uczeń -> Eliasza Gaona z Wilna. Chaim zgodnie z instrukcją swego mistrza założył w rodzinnym mieście jesziwę, żeby nauczać Tory jego metodami. Polegały one na studiowaniu całej literatury talmudycz-nej, zamiast kilku zaledwie traktatów, na których woleli się koncentrować wykładający w innych akademiach, oraz na odrzuceniu sztucznej dialektyki (pilpulu). W jesziwie woło-żyńskiej zawsze siedział ktoś pogrążony w Torze, o różnych porach zaś przewijali się przez nią niezliczeni studenci wymienni, którzy uczyli się nocami lub podczas świąt, kiedy cały świat pochłonięty jest czymś innym. Chaim napisał główne ideologiczne dzieło -> mitnag-dim, Nefesz ha-Chaim, w którym studiowanie Tory przedstawia jako zasadniczy religijny obowiązek człowieka i podstawę jego więzi z Bogiem. Książka obfituje w wyobrażenia kaba-listyczne, lecz robi z nich zupełnie inny użytek niż teksty chasydzkie. W kilku miejscach Chaim skrytykował w niej religijność chasydów, dowodząc zaś, że kult boskiego pierwiastka w świątobliwym człowieku jest sam w sobie bałwochwalstwem, piętnował otaczanie czcią chasydzkich cadyków. Kiedy jako młody człowiek Chaim po raz pierwszy piastował w gminie stanowisko rabina, jeden z wiernych zapytał go, kiedy ma nastąpić nów księżyca (molad). Chaim musiał przyznać, że po prostu nie wie, co wywołało konsternację niewykształconych członków jego gminy, którzy zaczęli podejrzewać swego rabiego o ignorancję. Mądrzejszy tym doświadczeniem co do oczekiwań prostych Żydów, Chaim miał zwyczaj ofiarowywać kalendarz hebrajski (luach ha-szana) każdemu z absolwentów swojej jesziwy, którzy otrzymali smichy. We wstępie do Nefesz ha-Chaim synowie Chaima piszą, że jego motto życiowe brzmiało: "Człowiek musi wspólodczuwać cierpienie innych i nieść im pomoc".
chatka zob. lewirat
chała [aszk. chała] - jedna dziesiąta ciasta oddawana kapłanowi przed pieczeniem. Pierwotnie -> dziesięcina dotyczyła jedynie pro-
Stót nakryty białym obrusem na szabat, ze świecami, winem i kielichami do Kiduszu oraz okrągłymi chatami obok specjalnej haftowanej serwetki
53

duktów Ziemi Świętej, lecz rabini rozciągnęli obowiązek tej daniny także na diasporę. Obecnie, ponieważ kapłani jako rytualnie nieczyści nie mogą spożywać chali, oddzielony kawałeczek ciasta spala się w piecu do pieczenia -> chleba. Słowa "chała" zaczęto używać na określenie plecionego pieczywa spożywanego w szabat i święta. Dwa lub trzy bochenki leżą przy każdym posiłku na pamiątkę podwójnej porcji manny, która spadała w piątki i w przeddzień świąt (-> rosa). Ujmowanie dziesiętnej części ciasta należało do specjalnych zadań kobiet w rodzinie, a karą za jego zaniedbanie była śmierć przy porodzie. Zob. też seuda szliszit.
chamec (hebr., "zakwas") - podczas święta -> Pesach nie wolno jeść ani nawet posiadać zakwasu. To określenie dotyczy wszystkiego, co zawiera drożdże, oraz ciasta, któremu pozwolono wyrosnąć. W czasie święta nie spożywa się więc -> chleba, lecz -> macę, pieczoną bez zaczynu. Z domu trzeba usunąć wszelki zakwas i odnaleźć pozostały chamec (-> bdikat chamec), żeby go spalić. Można również zamknąć chamee w schowku i sprzedać go nie-Żydowi przed rozpoczęciem święta, żeby odkupić go po jego zakończeniu. O ile chleb na zaczynie to pożywienie bogatych i możnych, o tyle pieczywo niewyrośnięte jest "chlebem niedoli", którym odżywiali się niewolnicy izraeliccy w Egipcie. Chamec symbolizuje "rosnące drożdże" w człowieku, egoizm, arogancję i samolubstwo, które oddzielają go od Boga. Mistycy porównywali chamec do ciemnej chmury egoizmu przesłaniającej boskie światło, a zjadanie go w czasie Pesach - do bałwochwalstwa.
chamin zob. czulent
chamisza chumszej Tora zob. Chumasz
chama zob. słońce
chamor zob. osioł
Chana i jej siedmiu synów - według Apokryfów Chana była pobożną mieszkanką Palestyny w II w. p.n.e. podczas antyżydowskich
prześladowań Antiocha Epifanesa. Żydów zmuszano do jedzenia wieprzowiny na dowód, że odrzucili swą religię. Chana zachęcała siedmiu synów, by wybrali raczej męczeńską śmierć niż publiczne złamanie reguł swej wiary, odmówili więc i zginęli ugotowani żywcem w kotle. Gdy przyszła kolej na ostatniego, siódmego syna, przekonywano Chanę, by dla ratowania mu życia nakłoniła go do zjedzenia mięsa świni. Mimo to Chana zaleciła mu iść w ślady braci, więc i on poniósł męczeńską śmierć. Wówczas Chana nie pozwalając się dotknąć żadnemu mężczyźnie popełniła -> samobójstwo skacząc w ogień. W literaturze ra-binicznej odnajdujemy podobną historię kobiety imieniem Miriam, która żyła w Palestynie w czasie prześladowań Hadriana w II w. n.e. Ona także miała siedmiu synów męczenników, których podtrzymywała w wierze. Przykazała im, gdy już trafią do nieba, powiedzieć praojcu Abrahamowi, żeby nie szczycił się tym, że na wezwanie Boga gotów był ofiarować jednego syna (-> akeda), skoro ona musiała oddać siedmiu. Jego przeżycie było przy tym tylko próbą, a ona doświadczyła wszystkiego naprawdę.
Chana Rachela z Ludomierza (1805-92) -wybitna kobieca postać chasydyzmu, z domu Chana Rachela Werbemacher, zwana później Panienką z Ludomierza. Jako dziewczynka studiowała literaturę rabiniczną z ojcem i kilkakrotnie przeżywała stany ekstatyczne. Miała zwyczaj odwiedzać grób matki, żeby się przy nim modlić, i pewnego razu zasnęła na cmentarzu. Po obudzeniu przestraszyła się i biegnąc przed siebie wpadła do otwartego grobu. W efekcie wielkiego psychicznego wstrząsu zachorowała. Po wyzdrowieniu twierdziła, że doznała wizji i otrzymała nową duszę. Zaczęła zakładać talit i tefilin, zastrzeżone zwykle dla mężczyzn, a po śmierci ojca odmawiała Kadisz, co należy do przywilejów syna. Skupiła się wokół niej grupa chasydów, których nauczała Tory przez otwarte drzwi swego domu. Specjalnie do tego celu zbudowano więc przylegającą do owych drzwi synagogę. W wieku 40 lat z namowy innych cadyków wyszła za mąż i od tej pory wycofała się z pełnienia jakiejkolwiek roli przewodniej. Pod koniec ży-
54

cia wyemigrowała do Ziemi Świętej, gdzie brała udział w kabalistycznych zabiegach mających przyspieszyć nadejście Mesjasza.
Chananiasz, Miszael i Azariasz (znani także pod babilońskimi imionami jako Szadrak, Me-szak i Abed-Nego) - trzej wygnańcy z Judei, którzy jak Daniel zachowali żydowski tryb życia, mimo że zajmowali wysokie pozycje na dworze babilońskim (Dn l). Zdolność opierania się pokusie zawdzięczali przede wszystkim ścisłemu przestrzeganiu reguł żywieniowych. Cechowała ich doskonała prawość i by nie oddawać czci bożkom, wybrali męczeństwo, chociaż prorok -> Ezechiel odradzał im taką decyzję. Kazano im przejść przez rozpalony piec, a oni w cudowny sposób wyszli zeń nietknięci. Anioł Gradu zgłosił się na ochotnika, by ocalić ich przez ugaszenie ognia, lecz zadanie to zlecono -> Gabrielowi, Aniołowi Ognia, ponieważ zaofiarował się schłodzić żar w środku pieca i jednocześnie rozpalić jego obrzeża, tym samym podnosząc wartość cudu. Przechodząc przez piec trzej niedoszli męczennicy śpiewali pieśni pochwalne na cześć Boga.
Chananja ben Teradion zob. samobójstwo;
sefer Tora
Chanina ben Dosa (I w. n.e) - galilejski cudotwórca i postać charyzmatyczna. Wiódł żywot ascety, co tydzień posilając się jedynie niewielką ilością chleba świętojańskiego, za to Bóg mówił o nim: "Zalety mego syna Chaniny podtrzymują cały świat". Dopraszano się jego modlitewnego wstawiennictwa o wyzdrowienie chorych, a on wiedział, że modlitwa odniesie skutek, jeśli przychodzi mu łatwo. W potrzebie zwracali się do Chaniny nawet wysoko postawieni rabaje jerozolimscy i jeden z nich, którego syna uleczyła taka modlitwa, opisał Cha-ninęjako sługę Bożego mającego zawsze dostęp do swego boskiego pana. Życie Chaniny obfitowało w cuda. Oddziaływał nawet na zwierzęta, z którymi miał kontakt. Jego osioł odmawiał przyjęcia pożywienia, z którego nie odjęto dziesięciny, kiedy więc został skradziony, złodzieje nie zdoławszy go nakarmić musieli puścić wolno, a on odnalazł drogę do domu. Chanina i jego rodzina żyli w wielkim
ubóstwie. Pewnego razu jego córka stwierdziła, że do zapalenia światła w szabat nie zostało nic prócz octu. Ojciec namówił ją, by nie tracąc wiary zapaliła ów ocet, skoro bowiem Bóg mógł sprawić, że pali się oliwa, to sprawi, że zapłonie ocet. Octowe lampki rzeczywiście paliły się przez cały szabat. Żona Chaniny z trudem znosiła skrajną biedę i namawiała męża, by część swej przyszłej nagrody za dobre uczynki podjął jeszcze za życia, zamiast zostawiać wszystko na życie pośmiertne. Chanina uległ jej błaganiom i z nieba zjawiła się złota noga stołowa. Tej samej nocy żonie przyśniło się, że stół jej męża w niebiosach ma tylko dwie nogi, podczas gdy stoły wszystkich innych sprawiedliwych mają trzy. Nakłoniła więc Cha-ninę, by pomodlił się o zabranie nogi z powrotem do nieba. Zob. też grzech.
Chanuka (hebr., "poświęcenie") - ośmiodniowe postbiblijne święto świateł rozpoczynające się dwudziestego ósmego dnia miesiąca kislew, zwykle w połowie grudnia. Chanuka upamiętnia zwycięstwo -> Machabeuszy w 165 r. p.n.e. nad panującymi wówczas w Palestynie Seleu-cydami, którzy zbezcześcili Świątynię i narzucili Żydom swą hellenistyczną religię. Macha-beusze wyświęcili ponownie ołtarz świątynny, żeby mógł służyć żydowskim wyznawcom, po czym chcieli zapalić świecznik (-> menora), ale znaleźli tylko jeden mały pojemniczek z rytualnie czystą oliwą i nadal nietkniętą pieczęcią arcykapłana. Oliwa ta paliła się cudownym sposobem przez osiem dni, co umożliwiło przygotowanie nowej czystej oliwy. Na pamiątkę tego cudu w każdym domostwie zapala się przez osiem dni coraz więcej światełek na ośmioramiennej menorze, pierwszego dnia jedno, drugiego dwa itd., czemu towarzyszy odśpiewanie pieśni -> Maoz cur. Lampki chanu-kowe umieszcza się w drzwiach lub oknach, by "rozgłosić cud". Z historii o cudownej oliwie wypływa morał, że wszystkiemu, co czyste, choćby było bardzo niewielkie. Bóg przydaje mocy rozświetlania dalece przekraczającej jego naturalne możliwości. I tak, niewielka armia Machabeuszy walczących o prawdziwą religię pokonała potęgę imperium greckiego, a niewielki naród żydowski-zachowujący naukę Bożą nadal żyje, mimo że dawno upadły wielkie
55

cywilizacje oparte na fałszywych naukach. Na Chanukę je się zwykle potrawy smażone na oliwie, a dzieci dostają w prezencie pieniądze, chanuka gett, żeby mogły pograć o nie czwo-robocznym bąkiem znanym w jidysz jako drejdł. Dorośli w czasie tego święta grają często w karty mimo dezaprobaty wielu autorytetów rabinicznych, wytykających niekiedy, że stówo oznaczające w jidysz karty ma ten sam odpowiednik liczbowy (gematrię) co słowo "szatan". W oczach mistyków lampkami cha-nukowymi promieniowała ukryta poświata mesjańska.
charoset - potrawa spożywana w czasie wieczerzy sederowej w święto Pesach, symbolizująca zaprawę murarską, używaną przez izrae-lickich niewolników w Egipcie, lub glinę, z której musieli wyrabiać cegły. Składa się zwykle z posiekanych owoców i orzechów roztartych razem na pastę, a osłodzonych winem lub daktylami. W charosecie macza się gorzkie zioła, -> maror, aby były smaczniejsze.
Chasdaj Crescas zob. wolna wola
Chasidej Aszkenaz zob. Aaron z Bagdadu;
Jehuda Pobożny; Sefer Chasidim
chasidej umot ha-olam zob. sprawiedliwi wśród narodów świata
chasydyzm - ruch odrodzenia religijnego powstały w oparciu o nauki Izraela -> Baal Szem Towa, zapoczątkowany w połowie XVIII w. w Polsce przez -> Dow Bera z Międzyrzecza. Chasydyzm kierował swe przesłanie do Żydów wyniszczonych duchowo i fizycznie rzeziami Chmielnickiego. W miejsce elitaryzmu uczonych zwolennicy Baal Szem Towa proponowali takie odczytanie -> kabały, z którego wynikało, że Boga odnajdować należy we wszelkich przejawach życia, ponieważ świat istnieje wewnątrz Niego, a służyć Mu można nawet swymi codziennymi zajęciami. Ten mistyczny panente-izm przyciągnął do ruchu także uczonych, ale najbardziej przemówił do rzesz niewykształconych Żydów. Zachęcał ludzi, aby lgnęli do Boga (-> dwekut) i doświadczali Go w radosnej ekstazie osiąganej za pomocą śpiewu, tańca,
a nawet używania tytoniu i alkoholu. Każda społeczność chasydzka skupiała się wokół osoby charyzmatycznego przywódcy, -> cadyka, który posiadał, jak wierzono, moc czynienia cudów i spełniał rolę kanału przekazującego boską energię (-> Ruach ha-Kodesz), spływającą poprzez niego na świat. Chasydzi prosili cadyka o błogosławieństwo dla wszelkich swych przedsięwzięć i opowiadali'niezliczone historie o jego cudownych uczynkach. Zakładali własne, autonomiczne synagogi (-> sztibł), stworzyli nową -> liturgię opartą na rytuale luriańskim, wprowadzili zmiany do obrządku, nie przestrzegali ustalonych pór modlitw, skoro modlitwa miała wypływać z wewnętrznej potrzeby, oraz przyjęli charakterystyczny -> ubiór. Przeciwnicy nowego kierunku (-» Landau, Eze-chiel; mitnagdim) widzieli w chasydach późnych następców mesjańskich heretyków Saba-taja Cwi i Jakuba Franka. Wzburzało ich zaniedbywanie przez chasydów studiów nad Torą i szaleńcze zachowanie niektórych z nich, fikających koziołki w synagodze podczas modłów. Palili ich książki, ogłosili przeciwko nim klątwę (-> cherem) i doprowadzili do uwięzienia kilku czołowych postaci. W miarę swego rozprzestrzeniania chasydyzm zatracił jednak charakter religii protestu i zbliżył się do zinstytucjonalizowanej formy ortodoksji. Dziś jako siła konserwatywna odgrywa zasadniczą rolę w przeciwstawianiu się nowoczesności wdzierającej się do tradycyjnego żydowskiego modelu życia. Jeśli chodzi o sektę z Satmar i chasydów z Bełżca zob. -> Neturej Karta. Zob. też kawana; Lubawicz; sztrejmł.
chatan zob. małżeństwo; oblubieniec Tory;
Simchat Tora
chawruta zob. jesziwa chazak u-waruch zob. pozdrowienia
chazan (hebr., "kantor") - urzędnik synago-galny prowadzący modły, szczególnie w szabat i święta, który może także odczytywać sefer Tora i uczyć dzieci z gminy. Znany jest także jako "szeliach cibur", czyli "wysłannik publiczny", ponieważ w imieniu wiernych odmawia modlitwy, które wymagają minjanu. Współ-
56

cześnie przy nominacji chazana bierze się głównie pod uwagę jego uzdolnienia wokalne. Powstała cala gałąź muzyki kantoralnej przeznaczonej dla chazanów wirtuozów. W teorii musi on być godnym reprezentantem społeczności, powinien mieć żonę, nosić brodę, cieszyć się dobrą opinią i sympatią wiernych, odznaczać przyjemnym wyglądem i dobrym głosem. Gdyby stracił głos, może przejść na emeryturę, lecz pozostaje na utrzymaniu gminy. W późnym średniowieczu ostro krytykowano dowolność, z jaką chazan traktował teksty liturgiczne, nadmiernie przeciągając niektóre fragmenty, powtarzając słowa wyrwane z kontekstu i ignorując elementarne zasady gramatyki i składni. Taki chazan "primadonna" zatrzymywał się w środku modlitwy, aby sprawdzić, jakie wrażenie wywiera jego śpiew na słuchaczach. Ludowe powiedzonko w jidysz odczytuje trzy litery tego słowa, czyli ch-z-n, jako akrostych trzech wyrazów: "chazonim zajen naronim", czyli "kantorzy to głupcy". Nieco łagodzi je inne powiedzenie: "Może wszyscy kantorzy to głupcy, ale nie wszyscy głupcy są kantorami". Zob. też hagbaha; Kadisz; Kdusza: kitel; Koi nidrej; muzyka.
Chazarowie - lud pochodzenia tureckiego, zamieszkały na terenach między Morzem Czarnym a Kaspijskim, którego przywódcy przeszli w VIII w. na judaizm, być może pod wpływem sąsiadujących z nimi plemion -> Żydów z gór. Według legendy król Chazarów przyjął emisariuszy chrześcijaństwa i islamu, którzy przybyli by go nawrócić, lecz zażądał także spotkania z przedstawicielami judaizmu. Gdy spytał chrześcijańskich i muzułmańskich mędrców, która z dwu pozostałych religii jest lepsza, obie strony odpowiedziały zgodnie: "judaizm", postanowił więc zostać żydem, przyciągając do tej nowej wiary wielu notabli i pewien odsetek zwykłej ludności. Władca Chazarów zaprosił do swego królestwa żydowskich uczonych i nawiązał korespondencję z Hasdajem ibn Szaprutem, wysoko postawionym urzędnikiem żydowskim na dworze sułtana Kordo-by. Żydowscy kupcy z miejsc tak odległych jak Niemcy i Hiszpania także osiedlali się wśród chazarskich współwyznawców. Niepodległe żydowskie królestwo Chazarów upadło
Tunezyjska mosiężna menora chanukowa (XVIII w.)
Drewniana figurka Żyda z brodą i pejsami w charakterystycznym stroju wyznawcy chasydy-zmu (Polska)
57

w XIII w., nie będąc w stanie odeprzeć rosyjskich i mongolskich najeźdźców. Chazarscy uchodźcy osiedlali się w różnych europejskich skupiskach żydowskich i niektórzy uczeni wysuwali nawet zbyt chyba daleko posunięte przypuszczenia co do chazarskiego rodowodu Żydów węgierskich czy wręcz większości A szkenazyjeżyków. Wielki poeta i teolog pochodzący z Hiszpanii -> Jehuda Halewi napisał filozoficzną obronę judaizmu, Kuzari, której zasadniczym wątkiem są pytania zadawane przez chazarskiego króla i odpowiedzi żydowskich, chrześcijańskich i muzułmańskich mędrców.
chazir zob. świnia
cheder (hebr., "pokój", "sala") - zajęcia z religii często odbywające się w pokoju przy synagodze lub w prywatnym domu nauczyciela, melameda. Do tradycji należało posyłanie do chederu chłopców już w wieku trzech lub pięciu lat, by nauczyli się czytać po hebrajsku z elementarza Reszit Daat oraz z Księgi Kapłańskiej, którą mechanicznie tłumaczono na jidysz. W biedniejszych gminach z braku podręczników kilkoro dzieci korzystało z jednej książki. W wyniku tego wśród Żydów jemeń-skich doszło do przedziwnej sytuacji: niektóre dzieci potrafiły czytać po hebrajsku wyłącznie do góry nogami, ponieważ zawsze siedziały z drugiej strony wspólnej książki. Dzieci spędzały w chederze większość dnia, a nauczyciele wierzyli w kary cielesne, utrzymując dyscyplinę za pomocą pasa. Wkrótce po bar micwie uczeń opuszczał cheder i wstępował do jesziwy lub szedł do pracy. Dziewczęta w dawnych czasach w ogóle nie uczęszczały do chederu. Dzisiaj zajęcia te, dla chłopców i dziewcząt, prowadzi się zwykle w niedziele rano i wieczorami w dni powszednie po szkole. W potocznym jidysz "spędzaniem czasu w chederze" nazywano eufemistycznie pójście do więzienia.
Chełm - miasto, którego mieszkańców obrano za bohaterów wielu historyjek o poczynaniach bezgranicznie niedorzecznych. Chełmer cho-chem, czyli mędrzec z Chełma, to typowy król głupców. Złożonym zagadnieniom mędrcy z Chełma stawiali czoło z właściwą sobie prostotą. I tak pewien rabi oznajmiał ze swej kazalnicy, że rozwiązał problem ubóstwa, bo od tej chwili biednym dostanie się śmietanka, a bogaci będą musieli zadowolić się mlekiem. Jakim sposobem? - dopytują się wierni. - Od tej chwili będziemy nazywać mleko śmietaną, a śmietanę mlekiem - pada odpowiedź. Pewnego razu mędrcy z Chełma kłócili się, co jest ważniejsze, słońce czy księżyc. Jeden z rabich orzekł: "Oczywiście, że księżyc, bo na co komu słońce w dzień? A światło księżyca bardzo się przydaje w nocy, kiedy jest tak ciemno". Czołowi obywatele gminy postanowili przekształcić Chełm w cel pielgrzymek, łapiąc księżyc do beczki z wodą, tak żeby Żydzi zajrzawszy do środka mogli odmówić specjalną modlitwę na powitanie nowiu, wymagającą ukazania się księżyca. Zamknęli beczkę, w której zobaczyli księżyc, i dla bezpieczeństwa zabrali ją do domu, po czym sprawdzając, czy nic mu się nie stało, stwierdzili, że księżyc skradziono. Gmina ta słynęła z dobroci i miłosierdzia. Kiedy stróż (szamasz), który przez wiele lat budził Żydów z Chełma na poranne modły, postarzał się i zniedołęźniał, postanowiono nie zwalniać go z pracy. Zniesiono do jego domu wszystkie okiennice z całego miasteczka, tak by co rano zamiast obchodzić domy i stukaniem w okna budzić ludzi, mógł to robić nie wychodząc z mieszkania.
cherem (hebr., "klątwa", "ekskomunika") -wykluczenie ze społeczności. Karę ekskomu-niki, znaną również jako niduj, ustanowiono dla 24 przestępstw, do których zaliczały się:
obraza autorytetu rabina, świadczenie przeciwko współplemieńcowi w sądzie nieżydowskim, szydzenie z obyczajów żydowskich, bluźnier-stwo i sprzedawanie niekoszernego mięsa jako koszeme. Cherem ogłaszano w synagodze. Otwierano aron ha-kodesz, wyjmowano sefer Tora, trąbiono w szofar, wygłaszano klątwę i wygaszano świece. Lżejszą postacią choremu był okresowy ostracyzm społeczny, na przykład przez siedem dni nikomu nie wolno było zadawać się z ekskomunikowanymi, jeść z nimi, nie wliczano ich do minjanu przy modłach i nie wywoływano do czytania Tory. Od wyklętego oczekiwano przywdziania żałoby za znak skruchy. Ostrzejsza forma choremu oznaczała
58

całkowity bojkot społeczny i traktowanie osoby obłożonej klątwą, jakby nie była Żydem. Nawet śmierć nie kładła temu kresu, ponieważ trumnę z ciałem wyklętego symbolicznie kamienowano, a rodzina nie odprawiała żadnych obrządków żałobnych. Wprawdzie nie pochwalano cheremu, jednak szeroko go wykorzystywano jako środek utrzymania jedności religijnej. Stosowano go przeciw mędrcom talmudycznym, którzy nie godzili się z głosem większości, przeciwko takim postaciom jak Spinoza, wyklęty przez amsterdamską gminę żydowską, przeciw takim ruchom jak chasydyzm, wyjęty spod prawa przez -> mitnagdim wschodniej Europy, przeciwko studiowaniu filozofii w średniowieczu i kabały przed osiągnięciem dojrzałego wieku w okresie po upadku mistycznego mesjanizmu Sabataja Cwi. Najbardziej znany i najtrwalszy cherem, przypisywany ra-biemu -> Gerszomowi ben Jehudzie, zakazywał Aszkenazyjczykom poligamii i rozwodzenia się bez zgody żony.
cherub, cherubin - biblijny skrzydlaty -> anioł z twarzą młodzieńca lub dziecka, którego imię wywodzić się ma podobno od słowa oznaczającego "młodość". Cherubiny zajmują poczesne miejsce w wizji niebios objawionej prorokowi Ezechielowi (Ez 10), a Biblia częstokroć przedstawia Boga jako "spoczywającego na cherubach". W interpretacji mistyków znaczyło to, że imiona Pana Zastępów spoczywają na cherubinach (por. 2 Sm 6, 2), czyli że boskie imiona, reprezentujące męskie i żeńskie sfirot, wyryte były na ich czołach. Cherub z ognistym mieczem strzeże wejścia do Ogrodu Edenu, aby człowiek nie mógł doń ponownie wkroczyć. W Świątyni Salomona zasłona oddzielająca Święte Świętych tkana była w cherubiny, wyrzeźbiono je także na wrotach świątynnych. Dwa złote, stojące cherubiny, jeden męski i jeden żeński, ozdabiały także wieko Arki Przymierza, choć wierzono, że istniały one cudownym sposobem, nie zajmując przestrzeni fizycznej. W Przybytku Bóg objawił się Mojżeszowi spomiędzy dwóch cherubinów (Lb 7, 89). Gdy Izrael dochowywał Bogu wierności, dwa cherubiny obejmowały się, dając wyraz miłości Boga dla swego ludu i niosąc obietnicę płodności ludzkiemu zespoleniu
Chawn przy pulpicie w synagodze, z ptasią głową dla ominięcia zakazu przedstawiania postaci ludzkich w sztuce żydowskiej (XIV-wie-czna niemiecka Hagada)
Dwa cherubiny nad Arką Przymierza w Świątyni (XIII w., Francja)
59

płciowemu. Zasłony sprzed Świętego Świętych odsuwano na bok, by pielgrzymi przybywający na święta pielgrzymie do Jerozolimy mogli ujrzeć ten symbol boskiej miłości. Gdy jednak Izrael błądził, cherubiny odwracały się od siebie na znak boskiego gniewu, wróżąc zbliżające się nieszczęście. Istnienie owych anielskich postaci wywoływało pewne zakłopotanie wśród nastawionych filozoficznie orędowników żydowskiego monoteizmu, a Majmonides tłumaczył, że dwa cherubiny były tam właśnie po to, by wykluczyć możliwość pomyłkowego uznania ich przez ludzi za podobiznę samego Boga. Niemniej jednak po zniszczeniu Świątyni goje drwili z Żydów za otaczanie czcią cherubinów.
chet zob. grzech
Chewra Kadisza (aram., "Święte Bractwo") - żydowskie towarzystwo pogrzebowe, którego członkowie obojga płci podejmują się tahary, czyli posług związanych z przygotowaniem ciała do -> pogrzebu. Wszyscy członkowie Chewry zwyczajowo poszczą przez jeden dzień w roku, na wypadek gdyby w jakiś sposób naruszyli godność tych, których pochowali, kończąc post biesiadą. Najczęściej wybierają na to siódmy dzień miesiąca adar, rocznicę śmierci Mojżesza, którego pochował sam Bóg (Pwt 34, 6). Członkowie Chewry opiekują się też chorymi i starają się czuwać przy nich w godzinie śmierci. W wielu społecznościach Chewra Kadisza składa się z ochotników, mogących w każdej prawie chwili opuścić miejsce pracy, by obmyć i ubrać zwłoki, ponieważ pogrzeb zwykle odbywa się w dniu śmierci. Ich trudną pracę ceni się wysoko jako przejaw najdalej posuniętego miłosierdzia.
chilazon zob. tchelet
chilul ha-szem (hebr., "profanacja boskiego imienia") - Żydom nakazano, by nie bezcześcili imienia Boga, ale uświęcali Go wśród ludu Izraela (Kpł 22, 32). Wiąże się to z unikaniem wszelkich zachowań mogących zdyskredytować naukę Boga i z takim postępowaniem, które dawałoby ludziom asumpt do wychwalania Boga i jego Tory. W razie konieczności
Żyd powinien być gotów na -> męczeństwo, najwyższą formę uświęcenia imienia Bożego. Ponieważ gorzej jest grzeszyć publicznie niż potajemnie, osoba owładnięta pokusą powinna założyć ciemne ubranie i pójść grzeszyć tam, gdzie nie jest znana. W ten sposób nie dojdzie przynajmniej do zbezczeszczenia imienia Bożego. Mówi się również, że wykroczenie przeciw gojowi jest czymś gorszym od podobnego przewinienia wobec współwyznawcy, ponieważ pociąga za sobą profanację imienia Boga. O ile kajając się można odpokutować zwykłe grzechy (-> skrucha), o tyle bardzo trudno odpokutować grzech zbezczeszczenia imienia Bożego. Niekiedy dla uniknięcia chilul ha-szem zawiesza się obowiązywanie praw Tory, a działań zwykle dopuszczalnych można czasem zakazać, jeżeli istnieje obawa ich fałszywej interpretacji przez ludzi postronnych.
chińscy Żydzi - brak jednoznacznych dowodów określających datę przybycia pierwszych Żydów do Chin. Legendy wiążą pojawienie się żydostwa chińskiego z -> Dziesięcioma Zaginionymi Plemionami lub z wygnańcami uciekającymi po zburzeniu Drugiej Świątyni w I w. n.e. W IX w. perscy Żydzi handlujący jedwabiem założyli swoje placówki w Chinach, a o spotkaniu z nimi wspominają w swych sprawozdaniach niektórzy podróżnicy. Znani byli jako ci, którzy "usuwają ścięgno z uda zwierząt przed ich spożyciem", w czym znalazła odbicie jedna z żydowskich reguł odżywiania. Bliższe naszym czasom informacje o życiu Żydów w Chinach pochodzą od misjonarzy jezuickich. W XVII w. pewnego jezuitę odwiedził żydowski mandaryn, który wziął obraz Marii z Dzieciątkiem Jezus za Rebekę i Jakuba. Głównym skupiskiem Żydów był wówczas Kajfeng, stolica prowincji Honan w środkowych Chinach. Tamtejsza duża synagoga miała wyryty w kamieniu napis z datą 1163. Żydzi chińscy przyswoili już sobie kulturę otoczenia i nie można ich było odróżnić od rodowitych Chińczyków. Gdy po raz pierwszy natknęli się na Żydów portugalskich, nie mogli uwierzyć, że ci biali cudzoziemcy w ogóle są Żydami. W księdze zmarłych z Kajfengu (XV--XVII w.) można prześledzić, jak z czasem imiona hebrajskie ustępowały miejsca chiń-
60

skim. Żydzi chińscy zachowali zaledwie rudy-mentamą znajomość hebrajskiego, nie znali wielu rytuałów i uprawiali starodawny kult na modłę chińską w przekonaniu, że jest to jedynie sposób okazywania czci zmarłym. Przechowywali zwoje Tory w schowku zwanym Święte Świętych, nad którym wyryte było Szma, a czytanie Tory odbywało się z krzesła z hebrajskimi inskrypcjami. Przed wejściem do synagogi zdejmowali obuwie, zwyczaj spotykany również w niektórych gminach sefardyjskich, a czytający Torę zakrywał twarz zasłoną, tak jak zgodnie z przekazem biblijnym czynił to Mojżesz (Wj 34, 33). Ich liturgia przypominała swoją formą obrządki żydostwa perskiego z pewnymi elementami zaczerpniętymi z modlitewnika jemeńskiego.
chinuch zob. edukacja
chleb (hebr. "lechem") - jako zasadnicze pożywienie Żydów chleb towarzyszy wszystkim rytualnym posiłkom. Przed jego spożyciem należy dokonać rytualnego obmycia rąk, a na koniec posiłku odmawia się główne -> błogosławieństwo po posiłku. Specjalne bochenki chały (-> chała), której nazwa pochodzi od ujmowanej z ciasta dziesiątej jego części, piecze się na szabat i święta. Dwa takie bochenki, symbolizujące podwójną porcję -> manny, jaką Izraelici otrzymywali przy takich okazjach na pustyni, zjada się do każdego świątecznego posiłku. O mannie powiada się, że jest "chlebem z nieba" (Wj 16, 4). W święto -> Pesach można jeść jedynie -> macę, chleb pieczony bez zaczynu. To "chleb niedoli", pożywienie niewolników i biedoty, mające przypominać Żydom, że ich przodkowie byli niewolnikami w Egipcie. Na Rosz ha-Szana zwyczaj ludowy kazał podczas ceremonii -> taszlich wrzucać do wody okruchy chleba uosabiające grzechy człowieka. "Lechem", hebrajskie słowo oznaczające chleb, odnosi się także do żywności w ogóle, tak więc Adam, zgrzeszywszy, słyszy: "W pocie więc oblicza twego będziesz musiał zdobywać pożywienie [lechem]" (Rdz 3, 19). W Talmudzie głupiec to ktoś, kto je chleb z chlebem, czyli skrobię ze skrobią, odpowiednik kanapki z kromką chleba w środku.
Chmielnickiego rzezie - masakry ludności żydowskiej podczas kozackiego powstania przeciw władzy polskiej na Ukrainie w latach 1648^9. Wódz Kozaków Bohdan Chmielnicki zmierzał do unicestwienia żydostwa ukraińskiego, znienawidzonego za rolę pośrednika między polską arystokracją a ukraińskim chłopstwem. Utożsamianymi z polskim panowaniem Żydami pogardzano także z racji chrześcijańskich uprzedzeń antyżydowskich (-> antysemityzm). Podczas rzezi burzono synagogi, bezczeszczono zwoje Tory i zabito około 100000 Żydów. Wielu Żydów musiało ratować się ucieczką, a niektórzy dla ocalenia życia przyjmowali chrześcijaństwo. Po masakrach nastąpił okres ogólnej żałoby i przez wiele lat Żydzi wschodnioeuropejscy pościli w rocznicę pierwszej rzezi. Powstanie Chmielnickiego doprowadziło do ekonomicznego kryzysu i duchowej dezintegracji zorganizowanego życia społecznego gmin żydowskich. W znacznym stopniu przyczyniło się zatem do upowszechnienia mesjanistycznych wierzeń Sabataja Cwi, ponieważ w ogromie cierpień ukraińskiego żydostwa rozpoznawano bóle porodowe Mesjasza, a rok 1648 już przedtem uważano za wróżebną datę mesjanizmu.
chochern zob. chacham
chol ha-moed [aszk. chojł hamojed] (hebr., "powszedni czas w święto") - środkowe dni dwóch dłuższych świąt -> Pesach i -> Sukot, które traktuje się jak półświąteczne, dopuszczając wykonywanie niezbędnych prac. Nie zawiera się w tym czasie małżeństw, żeby nie umniejszać radości z samego święta, a chociaż odbywają się pogrzeby, żałobę wycisza się, dopóki święto nie minie. Wprawdzie większość Aszkenazyjczyków nakłada tefilin w czasie chol ha-moed, nie robią tego jednak Sefardyj-czycy i chasydzi, ponieważ według mistyków noszenie tefilin w tym czasie jest zabronione. W chol ha-moed świat znajduje się pod wpływem boskich tefilin i zakładanie ludzkich oznaczałoby odmowę poddania się temu niebiańskiemu oddziaływaniu.
Choni ha-Meagel (I w. p.n.e.) - cudotwórca i święty mąż. Swoje nazwisko ha-Meagel ("za-
61

kreślający koła") zawdzięczał incydentowi, jaki miał miejsce podczas dotkliwej suszy. Poproszono go o orędownictwo u Boga, narysował więc wokół siebie krąg, odmawiając wyjścia zeń, dopóki Bóg nie ześle odpowiedniej ilości deszczu. Jeden z czołowych rabich owych czasów Szymon ben Szetach chciał go wykląć (cherem) za zuchwalstwo wobec Boga, ale nie zdołał tego przeprowadzić, gdyż modlitwy Choniego zostały wysłuchane. Pewnego razu Choni spotkał człowieka sadzącego drzewo świętojańskie i zapytał go, dlaczego to robi, skoro owocuje ono dopiero po siedemdziesięciu latach. Człowiek odparł, że czyni to dla swych wnuków, tak jak jego przodkowie sadzili drzewa dla niego. Wkrótce potem Choni zasnął głębokim snem za skałą i przespał siedemdziesiąt lat. Po obudzeniu ujrzał drzewo świętojańskie i wnuka tego, który je sadził, zajadającego owoce. Wrócił do swej wioski, ale okazało się, że jego dom zajmuje wnuk, a wszyscy ludzie, których znał, dawno nie żyją. Pomodlił się wówczas do Boga, aby pozwolił mu umrzeć, gdyż łatwiej pogodzić się ze śmiercią niż z życiem bez przyjaciół. Zob. też aba; deszcz.
chucpa (hebr., "bezczelność", "zuchwalstwo") - słowo stosowane powszechnie w jidysz dla określenia tego sympatycznego zuchwalstwa charakteryzującego podobno Żydów, a szczególnie -> sznorerów. To wręcz tradycja przekazuje w swych tekstach wizerunek Izraela jako najbezczelniejszego z ludów. Dla uzmysłowienia tego przytacza się czasami historyjkę o człowieku, który zamordował rodziców, a potem prosił sąd o zmiłowanie dla biednego sieroty. Często chucpę ocenia się pozytywnie, jak w owym talmudycznym zwrocie "zuchwalstwo, nawet kierowane do Boga, przynosi korzystny skutek". Niemniej jednak używa się tego terminu również w sensie negatywnym i sąd rabinacki (bejt din), w którym zasiadało dwóch zamiast trzech członków, określano mianem "zuchwałego bejt din". Analogicznie w okresie poprzedzającym nadejście Mesjasza legną w gruzach wartości społeczne, a "zuchwalstwo wzrośnie".
Chuetas - -> marrani żyjący na Balearach, wywodzący się z nawracanych w XIV i XV w.
siłą na chrześcijaństwo Żydów, którzy woleli chrzest niż śmierć. Słowem "chueta", oznaczającym "świnię" lub "zjadacza świń", określano pogardliwie przechrztów, być może również z powodu ostentacyjnego spożywania przez nich wieprzowiny na dowód, że nie są Żydami. W XVI i XVII w. pewną liczbę marranów z Majorki skazano na śmierć za judaizowanie, a ich majątki skonfiskowano. Początkowo nie mieli prawa wstępowania do armii, do cechów, duchowieństwa oraz zajmowania stanowisk publicznych. Ograniczenia te zniesiono dopiero po 1782. Mimo że Chuetas są teraz pobożnymi katolikami z własnym kościołem w budynku byłej synagogi, dla innych chrześcijan pozostają pariasami, żyjącymi i nawet grzebanymi osobno. Podejmowano rozliczne starania, by osiedlić ich w państwie Izrael, lecz zakończyły się one niepowodzeniem i Chuetas powrócili na Majorkę.
chukat ha-goj [aszk. chuke hagoj] (hebr., "obyczaje gojów") - Żydom nie wolno naśladować pewnych form zachowań -> gojów, co wynika z biblijnego zakazu: "Nie będziecie postępować według ich obyczajów" (Kpł 18, 3 i 20, 23). W zawężonym sensie unikanie chukat ha-goj dotyczy pewnych aspektów nieżydowskich wyznań i -> przesądów, które Żydzi powinni odrzucać. Zwyczaj noszenia -> nakrycia głowy, na przykład, przekształcił się w obowiązek dlatego, że chrześcijanie modlili się w kościołach z odkrytą głową, a klękania podczas modłów judaizm również zakazuje ze względu na skojarzenie z chrześcijaństwem. Niektórzy Żydzi interpretują chukat ha-goj szerzej, uznając za niedopuszczalne jakiekolwiek zmiany w tradycyjnym -> ubiorze czy wyglądzie. I tak, potępiają noszenie garniturów zamiast długich, czarnych chałatów typowych dla mieszkańców dawnych gett, golenie brody i nowoczesne fryzury mężczyzn. Krytykują także zwyczaj noszenia przez rabinów "księżych" strojów, a wystrój i styl synagog reformowanych porównują do kościelnego. Dzięki zakazom związanym z chukat ha-goj żydowski styl życia przetrwał w swej unikatowej postaci przez wieki, nawet jeśli Żydzi przejmowali pewne zabobonne praktyki właściwe kulturom narodów, pośród których żyli.
62

Chulda - prorokini z VII w. p.n.e. działająca w południowym królestwie Judy. Król -> Jo-zjasz zwrócił się do niej po radę, licząc na jej większą niż u mężczyzn proroków wyrozumiałość dla słabości Izraelitów. Emisariusze królewscy odnaleźli ją w Jerozolimie, gdzie w jesziwie nauczała starszyznę ustnej Tory. Jej imię oznacza łasicę, a nazywano ją tak z powodu braku uszanowania, jaki okazała udzielając odpowiedzi królowi (2 Kri 22,15). Chulda jest jedyną osobą nie pochodzącą z królewskiego rodu, którą pochowano w obrębie murów Jerozolimy. Po śmierci powierzono jej zarząd jednego z kobiecych sektorów Raju.
Chumasz (hebr., "piąty") - Pięcioksiąg, czyli Pięć Ksiąg Mojżeszowych, nazywany jest Chu-maszem, co jest skrótem słów: chamisza chum-szej Tora, czyli "pięć piątych -> Tory". Te "piąte" części to: Bereszit (Księga Rodzaju), Szemot (Wyjścia), Waikra (Kapłańska), Bemid-bar (Liczb) i Dwarim (Powtórzonego Prawa). Zob. też Biblia; Samarytanie; Tanach.
chupa (hebr., "baldachim") - baldachim ślubny symbolizujący dom pana młodego, pod którym stoi on ubrany w -> kitel czekając na nadejście narzeczonej przed ceremonią zaślubin. Panna młoda nadchodzi z rodzicami osłonięta welonem i w niektórych gminach okrąża narzeczonego trzy lub siedem razy (-> hakafot). Żydowska tradycja mistyczna podkreśla konieczność przyozdobienia chupy na cześć niebiańskiej oblubienicy, żeńskiego pierwiastka Boga, która przybywa radować się wspólnie z ziemską panną młodą. Stąd chupa bywa wykonana z misternie haftowanego aksamitu rozpiętego na czterech drążkach, lecz w niektórych społecznościach sefardyjskich może to być zwyczajny talit, trzymany wysoko przez czterech mężczyzn. Ultraortodoksyjni Aszkenazyjczycy ustawiają chupę pod gołym niebem, jako że gwiazdy są symbolem płodności. Ogólnie przyjętym na to miejscem jest jednak synagoga, mimo zastrzeżeń niektórych ortodoksyjnych rabinów, których zdaniem upodabnia to uroczystość do ślubu kościelnego. W baldachimie rozpostartym nad młodą parą widziano światłość Bożą, która otacza wszelkie stworzenie. Wychodząc spod chupy młodzi rodzą się jakby
Zakończenie Księgi Kapłańskiej w iluminowanym manuskrypcie Chumaszu. Rycina przedstawia chłopca w chederze. Nauczyciel trzyma bicz (XIV w.)
Uroczystość zaślubin. Młoda para stoi pod wykonaną z materiału chupa (XV-wieczny rękopis francuski)
63

na nowo i rozpoczynają -> małżeństwo oczyszczeni z wszelkich przeszłych grzechów.
cicit [aszk. cyces] (hebr., "frędzle") - cztery pasemka, podwójnie przewleczone przez cztery rogi -> talitu, związane pięciokrotnym węzłem tak, by zostawić osiem frędzli. Noszenie cicit idzie w parze z biblijnym zaleceniem, ujętym również w trzeciej części -> Szma, by posiadać frędzle na krańcach szat dla przypomnienia o boskich przykazaniach (Lb 15,38-9). Noszenie cicit waży ponoć tyle, co wypełnianie wszystkich pozostałych przykazań razem. Ratuje człowieka przed grzechem, czyni go godnym przyjęcia boskiej obecności (Szechiny) oraz chroni przed złym urokiem i demonami. Te nitki wiążą człowieka z Bogiem, a okolone frędzlami ubranie stanowi gwarancję, że ma się również czyste szaty duchowe dla przyodziania duszy po śmierci. Dziś pasemka te są białe, choć pierwotnie jedna nitka farbowana była -> tcheletem na błękitno. Przy porannym odmawianiu Szma trzyma sieje w ręce i całuje, gdy pada słowo "cicit". Tradycjonaliści żydowscy noszą niekiedy na wierzchu cicit stanowiące część ich kamizelki talit katan, żeby cały czas mieć je przed oczami. Zob. też szaatnez.
cimcum (hebr., "skurczenie") - samowycofanie się Boga, umożliwiające zaistnienie skończonego świata drogą emanacji. Skoro Bóg jest nieskończony, bez cimcum nie byłoby wolnego "obszaru", w którym mogłaby powstać czaso-wo-przestrzenna struktura osobnego tworu. Według kabały luriańskiej (-» Luria, Izaak) w wyniku początkowego cimcum oraz późniejszych aktów cofnięcia, zachodzących na każdym etapie tworzenia, zrodziły się ograniczające sfirot strony lewej, a w efekcie końcowym moce -> sitra achra. Wprawdzie boska samo-kontrakcja była nieodzownym czynnikiem aktu stworzenia, zapoczątkowała jednak świat wymagający korekty (-> tikun) doprowadzając do zderzenia sił ograniczających z wszechogarniającą boską miłością. Fiknięcie naczyń, które w zamierzeniu miały zawierać cząsteczki boskiej światłości, obrazuje właśnie owo zderzenie. Niektórzy kabaliści pojmowali całą koncepcję cimcum dosłownie, zakładając nieobecność transcendentnego Boga w stworzonym
świecie i odrzucając panteizm. Dowodzili, że doskonały Bóg nie może być obecny w przyziemnych formach życia. Jeden z XVIII-wie-cznych kabalistów Jakub Emden twierdził, że początek doktrynie cimcum dała racjonalna konieczność wytłumaczenia, jak Bóg nieskończony mógł powołać do życia coś skończonego. W rozumieniu tych, którzy interpretowali teorię cimcum metaforycznie. Bóg ukrywa się w dziele stworzenia, tak by ludzie mieli poczucie swojej od Niego odrębności. Gdyby Bóg był widoczny, nie można by postrzegać nic innego, przy czym niezależne istnienie świata jest właściwie pozorne, podobnie jak odrębność Boga, ponieważ boska nieskończoność nieuchronnie wypełnia wszystko. Świat zatem istnieje wewnątrz Boga (-> panenteizm) i zarazem przesłania boskość, której istota pozostaje nieprzenikniona dla wszystkich poza mistykami.
cmentarz (hebr. "bejt kwarot", "dom grobów") - poświęcony teren przypisany na wieczność zajmującym go umarłym, eufemistycznie nazywany także "domem życia". Nad cmentarzem unoszą się ponoć duchy zmarłych, o czym świadczy talmudyczna opowieść o człowieku, który zasnął na cmentarzu i podsłuchał ich rozmowę. Zorientował się z niej, co zapisane jest ludzkości w niebiosach. Ponieważ zmarli nie są w stanie przestrzegać przykazań, na cmentarzu nie należy ich drażnić ostentacyjnym stosowaniem się do nich. Stąd nie wolno nosić tam zwojów Tory, zakładać tefilin czy pokazywać swoich cicit. Zwyczajowo przed świętem Rosz ha-Szana odwiedza się groby krewnych, by prosić ich o wstawiennictwo w modłach. Natomiast kierowanie modlitw do samych umarłych budziło zastrzeżenia, bo jedynym adresatem modłów może być Bóg. Potomków rodu kapłańskiego (-> kapłan) chowa się blisko wejścia na cmentarz, żeby rodziny mogły odwiedzać ich groby bez obawy skalania się bliskością innych zmarłych. Na niektórych cmentarzach mężczyźni i kobiety grzebani są w oddzielnych rzędach, a w każdym razie nie dopuszcza się do składania w sąsiadujących grobach zmarłych różnej płci, chyba że są to małżonkowie. Ta dbałość o zachowanie skromności ma na względzie przyszłe -> Zmartwychwstanie, kiedy umarli podniosą się z gro-
64

bów. Z analogicznego powodu nie wolno grzebać w tym samym sektorze cmentarza ludzi posłusznych nakazom religii i tych, którzy znani byli z niedbalstwa w tej dziedzinie lub wręcz z niegodziwości. I rzeczywiście, samobójców (-> samobójstwo) i odszczepieńców chowano niegdyś na skraju właściwego cmentarza, z dala od innych grobów, choć dziś się to raczej nie zdarza. Groby świątobliwych stają się celem -> pielgrzymek, a odwiedzający je kładą na -> nagrobkach karteczki z prośbami o modły w jakiejś intencji. Zob. też Góra Oliwna; hakafot; pogrzeb; śmierć.
com zob. post com (iedalia zob. Gedaliasza post
creatio ex nihilo zob. emanacja; Stworzenie świata
cuda (hebr. "nisim", "znaki") - hebrajska Biblia, szczególnie Pięcioksiąg, opowiada o niezliczonych cudach, jakimi przejawiała się w dziejach Izraela interwencja Boga. Sfera ich oddziaływania rozciągała się od losów jednostkowych, jak w przypadku Sary, której wiek, gdy urodziła Izaaka, wykluczał praktycznie posiadanie dzieci (Rdz 21), aż po cuda narodowe, jak niezwykłe zdarzenia związane z Exo-dusem i -> przejściem przez Morze Czerwone (Wj 14). Tradycja rabiniczna wysuwa opowieści o biblijnych cudach na bardzo poczesne miejsce. Niewiele jest zresztą takich postaci czy wydarzeń w Biblii, które nie doczekałyby się starannych opracowań z punktu widzenia towarzyszących im cudownych wypadków. Dla mędrców cała biblijna przeszłość dosłownie nasycona była pierwiastkiem nadnaturalnym, ponieważ wszystko, co wchodzi w kontakt z boskością, przekracza jakby swoje doczesne ramy. I tak Talmud opisuje, jak Przybytek zbudowany na pustyni istniał w nieziemskiej przestrzeni, gdzie -> Arka Przymierza i złote cherubiny miały fizyczną postać, lecz były w cudowny sposób bezwymiarowe. U schyłku okresu biblijnego cuda są już rzadkością, a jeśli pojawiają się jeszcze, to przybierają mniej oczywistą formę, i rabaje ostrzegają ludzi przed poleganiem na cudownych przypadkach.
Kamieniarz grawerujący nagrobek na rosyjskim cmentarzu karaimskim
Jozue dokonuje cudu zatrzymania słońca (obraz Johna Martwa)
65

Żydowska literatura i folklor obfitują jednak w relacje o cudach, szczególnie zaś o świątobliwych cudotwórcach (-> baal szem; cadyk;
tamed wownik). Talmud opowiada o człowieku, któremu po śmierci żony wyrosły piersi, by mógł wykarmić swoje dziecko. Wielu dzisiejszych Żydów uważa powrót do Ziemi Świętej i odrodzenie współczesnego państwa Izrael za cudowne zrządzenie Boga. Zob, też dwekut;
Tablice Dekalogu.
cudzołóstwo - dochodzi do niego w wypadku stosunków seksualnych między mężatką a mężczyzną, który nie jest jej mężem. Analogiczne stosunki żonatego mężczyzny i niezamężnej kobiety nie stanowią cudzołóstwa, ponieważ Biblia dopuszcza poligamię (-> monogamia). Cudzołóstwo, którego zakazuje Dekalog, uważane jest za jeden z trzech grzechów, które Żyd powinien raczej być gotów okupić śmiercią niż popełnić (dwa pozostałe to bałwochwalstwo i morderstwo). W starożytności zarówno mężczyznę jak kobietę przyłapanych na cudzołóstwie uśmiercano (-> kara śmierci), jeśli znalazło się dwóch świadków tego czynu; kobieta podejrzana o cudzołóstwo musiała poddać się sądowi bożemu zwanemu -> sota, żeby udowodnić swą niewinność. Obecnie, jeżeli wiadomo, że doszło do cudzołóstwa, mąż musi rozwieść się z niewierną żoną, a jej nie wolno poślubić swego kochanka. Dziecko urodzone z cudzołożnego związku uznawane jest za -> mamzera. Prorocy obrazowo posługiwali się pojęciem cudzołóstwa dla odmalowania Izraela pogrążonego w kulcie obcych bogów; Prorok Ozeasz wręcz przeniósł swe osobiste przeżycia związane z miłością do cudzołożnej żony w sferę proroczych przekazów o miłości, jaką Bóg wciąż darzy niewierny lud Izraela. Zob. też rozwód.
cyces zob. cicit
Czarni Żydzi - judaizujące grupy czarnej ludności w USA, z których większość nie ma żadnych historycznych powiązań ze społecznością żydowską ani nie nawróciła się oficjalnie na judaizm. Grupy te cechuje jednak szczególne przywiązanie do Biblii hebrajskiej, ą w ich własnym przekonaniu również wspólne korzenie z -» Pałaszami, choć w rzeczywistości wywodzą się raczej od zachodnioafrykańskich niewolników, a nie czarnych Hebrajczyków z Etiopii. Czarni Żydzi są wytworem ruchów odrodzeniowych wśród czarnych Amerykanów. Tylko niewielki ich odsetek podążył konsekwentnie śladem swej nowej tożsamości, nawracając się na ortodoksyjny judaizm i podejmując na przykład studia w takich instytucjach jak Yeshiva University. W początkach lat 70-ych pewna liczba amerykańskich Murzynów, którzy bez powodzenia próbowali zamieszkać na stałe w Liberii, wyemigrowała do Izraela, by osiedlić się w mieście Dimona. Rabinat państwa nie uznał ich wprawdzie za Żydów, lecz pozwolono im na osiedlenie, ponieważ odesłanie ich mogłoby zostać ze względu na kolor ich skóry odczytane jako rasizm. Czarni Żydzi z Dimony stosują nauki Karaimów w swoich obrządkach, z dosłownym podejściem do Pisma Świętego, bardzo rygorystycznym przestrzeganiem szabatu i wieloma niezwykłymi obyczajami. Wymawiają tetra-gram zgodnie z pisownią, co dla Żydów wszelkich innych orientacji jest przecież praktyką wyklętą.
czarnoksięstwo zob. ablucja; czarownica z Endor; dybuk; kara śmierci; magia; Szymon ben Szotach
czarownica z Endor - biblijna nekromantka, która wskrzesiła proroka -> Samuela, by król Sauł mógł zasięgnąć jego rady (l Sm 28). Gdy Samuel powrócił na ten świat, czarownica widziała go, ponieważ go wywołała, lecz nie słyszała jego głosu. Sauł słyszał go, ale nie widział, a pozostali ani go nie widzieli, ani nie słyszeli. Powstanie Samuela z grobu było możliwe dlatego, że nie upłynęło jeszcze dwanaście miesięcy od jego śmierci, a dusza przez ten okres trzyma się blisko ciała. Inne duchy, nie wyłączając Mojżesza, podążyły za Samuelem ze świata podziemi sądząc, że rozpoczęło się Zmartwychwstanie. Niektórzy komentatorzy wyznawali pogląd, że epizod z wiedźmą miał miejsce podczas transu, w jaki popadł Sauł, albo też był rezultatem oszustwa, czarnoksięstwo bowiem nie dysponuje naprawdę mocą wywoływania umarłych.
66

czerwona jatówka (hebr. "para aduma") -krowa koloru rudego, mająca najwyżej jeden włos innej barwy, którą palono, a jej prochów rozpuszczonych w wodzie używano do rytualnego oczyszczania. Obrzęd czerwonej jałówki pozbawiony byt racjonalnego uzasadnienia, a jego prawdziwy sens zostanie ujawniony dopiero w erze mesjańskiej. Jedną z jego paradoksalnych cech było to, że wprawdzie czerwona jałówka służyła do oczyszczania osób bardzo skalanych, lecz zarazem powodowała pewną nieczystość kapłanów biorących udział w przygotowaniach. Pierwszą czerwoną jałówkę spalono w czasach Mojżesza, a do jej prochów domieszano później szczątki pozostałych ośmiu krów spalonych do czasu zburzenia Drugiej Świątyni. W przyszłości Mesjasz osobiście dopilnuje palenia dziesiątej czerwonej jałówki albo, według innej wersji, sam Bóg oczyści lud Izraela. Zob. też Góra Oliwna.
Czerwone Morze zob. przejście przez Morze Czerwone
cztery gatunki (hebr. "arba minim") - gałązka palmy (-> lulaw), owoc cytrusowy (-> etrog), witka wierzbowa (arawa) i mirt (hadas) to cztery gatunki roślin, którymi potrząsa się, trzymając je razem, w święto -> Sukot (Kpi 23, 40). Podczas święta obnosi się je również (-> hakafot) codziennie wokół synagogi, a siedem razy siódmego dnia, -> Hoszana Raba. Czterema gatunkami potrząsa się dla uczczenia szczodrości Boga pod koniec żniw, a także kojarzy sieje z modlitwami o deszcz w ostatnie dni świąt. Symbolizują podobno różne typy Żydów, składające się na całą społeczność. Palma daje owoce, ale nie ma przyjemnego aromatu i uosabia Żyda, który studiuje Torę, lecz nie wypełnia przykazań. Mirt ładnie pachnie, lecz nie daje owoców; wierzba nie ma ani woni, ani owoców, a etrog odznacza się jednym i drugim. Tak jak trzeba trzymać je razem, tak i wspólnota żydowska powinna się zjednoczyć, bo wówczas silniejsi duchem będą mogli wspomóc słabszych. Cztery gatunki przedstawiano również jako oręże Izraela. Podnosząc je w górę Żydzi sygnalizują swoje, jako armii Boga, zwycięstwo nad Jego nieprzyjaciółmi - poganami.
Czarny Żyd nowojorski w tefilin
Młodziutki chasyd trzymający cztery gatunki roślin (obraz Izydora Kaufmanna)
67

cztery puchary (hebr. "arba kosot") - podczas -> sederu w Pesach wypija się cztery kieliszki słodkiego czerwonego wina, symbolizujące cztery aspekty boskiego wybawienia z Egiptu wymienione w Biblii (Wj 6, 6-7). Nalewa się także, ale już nie wypija, piąty kielich, znany jako puchar Eliasza (-> Eliasza puchar). Symbolizuje on obietnicę Boga, że zabierze Izraelitów do Ziemi Świętej, które to przyrzeczenie spełni się raz jeszcze dopiero po nadejściu Mesjasza. Kielichy mają także wyobrażać cztery puchary pokarania, które Bóg wyleje na narody świata w przyszłości. Czerwone wino ma przypominać o krwi pesachowego baranka. którą Izraelici pomazali swoje odrzwia w Egipcie (Wj 12, 7). Kiedy Żydzi cierpieli wskutek oskarżeń o -> mord rytualny, czyli używanie chrześcijańskiej krwi w czasie -> Pesach, zamiast czerwonego wina podawano białe.
cztery pytania (hebr. "ma nisztana", czyli "czym się różni") - w czasie pesachowego -> sederu najmłodsze dziecko czterokrotnie pyta głowę rodziny, dlaczego seder różni się od innych posiłków. Pytania dotyczą jedzenia -> macy i -> maroru, zwyczaju maczania pokarmów i przechylania się na lewo w czasie ich spożywania. Za tak sformalizowanym wprowadzeniem zawartych w -> Hagadzie pytań kryje się chęć prowokowania dzieci do zadawania pytań nasuwających się w trakcie różnych rytuałów. W odpowiedziach na cztery pytania zawiera się opowieść o egipskiej niewoli Izraelitów i o tym, jak Bóg ich z niej wybawił. Ta historia leży u podłoża wszystkich obyczajów składających się na -> Pesach.
czulent (także czolent, szalent, szalet) - potrawa szabatowa, którą przetrzymuje się gorącą w piecyku lub na palenisku od poprzedniego dnia i podaje jako zasadnicze danie na sobotni obiad. Wśród Aszkenazyjczyków głównymi składnikami czuleniu są: mięso z kością, fasola, cebula i ziemniaki. Spożywa sieje często razem z nadziewanymi szyjkami kurzymi, hełzł, i nadziewanym jelitem, kiszką, gotowanymi razem z czuleniem. Niektórzy Sefardyjczycy nazywają tę potrawę chamin, czyli gorące danie, i sporządzają ją z baraniny lub kurcząt, ryżu i jajek na twardo z dodatkiem orientalnych przypraw.
W małych wschodnioeuropejskich sztetł każda rodzina zostawiała swój czulent na noc w gminnej piekarni, a w sobotnie południe starsze dzieci przynosiły go do domu. Zródło-słów jidyszowego słowa "czulent" jest niejasny, może ono pochodzić od starofrancuskiego wyrazu "chald", "gorący". Od Żydów wymaga się spożywania czegoś gorącego w sobotę nie tylko dla wzmożenia radości z szabatu, lecz także dla zaznaczenia różnicy między nimi a Karaimami, którzy nie pozwalają, by w szabat palił się jakikolwiek ogień.
daf ha-jomi zob. sijum
dajan (hebr., "sędzia") - sędzia zasiadający w sądzie religijnym, czy to w -> bejt din, czy w -> Sanhedrynie. Podczas narad towarzyszy dajanom sam Bóg. Sprawiedliwy sędzia działa więc ramię w ramię z Bogiem i powinien odczuwać nabożny lęk na myśl o odpowiedzialności wiążącej się z tym stanowiskiem, jak gdyby przykładano mu miecz do pleców, a pod stopami otwierało się gehinom. Sędziów nieustannie przestrzega się przed korupcją, okazywaniem przychylności w sądzie lub wydawaniem niesprawiedliwych wyroków. Dajano-wi nie wolno brać łapówki, nawet jeśli jest przekonany, że nie zmieni ona jego osądu, ponieważ łapówki powodują psychologiczną ślepotę, a sędzia, który je bierze, zostanie w końcu ukarany utratą wzroku. Przeprowadzenie uczciwej i bezstronnej rozprawy wymaga obecności co najmniej trzech sędziów, aby żaden dajan nie wydawał wyroku sam. Tylko Bóg rozsądzą sam, lecz nawet i On wciąga urzędujące anioły do swych rozważań, co widać na przykładzie tworzenia Adama, kiedy Bóg powiedział do aniołów: "Uczyńmy człowieka" (Rdz l, 26). Przed pogrzebaniem krewnego żałobnicy odmawiają błogosławieństwo potwierdzające, że Bóg jest prawdziwym sędzią ludzkiego żywota. Mianowanie niegodnego sędziego równa się zasadzeniu bałwochwalczego drzewa pośród ludu Izraela, a jeśli gmina popada w kłopoty, winę za to ponoszą najprawdopodobniej sędziowie. Sędziemu, który jest krewnym, przyjacielem lub wrogiem jednej ze
68

stron, nie wolno uczestniczyć w ich procesie. W czasach biblijnych w sprawach cywilnych i obrzędowych orzekali kapłani i lewici, lecz obecnie w roli dajana może występować każdy Żyd z odpowiednimi kwalifikacjami z wyjątkiem prozelitów i kobiet (aczkolwiek zob. -> Debora). Żydzi nie powinni wnosić swoich spraw do sądów nieżydowskich, jeśli mają dostęp do sądu żydowskiego, ponieważ sprowadzają tym samym niesławę na boskie prawa Tory. Zob. też kary cielesne; smicha.
Daniel - czołowa postać -> wygnania babilońskiego. Jego dokonania relacjonuje Księga Daniela, napisana w połowie po hebrajska, w połowie po aramejsku, języku potocznie używanym przez Żydów w -> diasporze. Wywodzący się z rodu Dawida Daniel nie był wprawdzie prorokiem, lecz odnotowano wiele jego apokaliptycznych wizji, natchnionych duchem boskiej mądrości. Osiągnął znaczącą pozycję w cesarstwie babilońskim dzięki umiejętności interpretowania snów oraz odczytania słów "mane, tekel, fares" (aram. "mene mene tekel ufarsin"), które cudownym sposobem pojawiły się na ścianie pałacu. Wierność żydowskiemu obyczajowi modlenia się trzy razy dziennie naraziła go na wrzucenie do jaskini lwów, gdzie ochronił go anioł (Dn 6). Widząc ucisk, jakiego doznają na wygnaniu Żydzi, Daniel odmówił wychwalania Boga jako "potężnego", skoro nie przejawił On swej mocy zesłaniem kary na nie-Żydów. Daniel przyczynił się do zorganizowania powrotu Żydów do Ziemi Izraela. Średniowieczny podróżnik Beniamin z Tudeli odnotował w swych zapiskach z podróży, że widział trumnę Daniela zawieszoną na łańcuchu pośrodku mostu na jednej z rzek Persji. Umieścił ją tam szach perski, który chciał w ten sposób zakończyć spór między Żydami z obu stron rzeki co do stałego miejsca jej spoczynku. Przed interwencją szacha trumna co roku wędrowała na inną stronę rzeki. Pewni podróżnicy donosili także, że ryby po przepłynięciu pod trumną Daniela miały złote kolczyki. Zob. też Petaachia z Ratyzbony.
Dawid - król Izraela, potomek Rut, Moabitki nawróconej na judaizm. Dawid był pasterzem w -> Betlejem, a troska, jaką otaczał powie-
Daniel w jaskini lwów (XII w., Hiszpania)
Tabliczka z terakoty przedstawiająca młodego Dawida grającego na harfie
69

rzone mu owce, upewniła Boga, że jest odpowiednim kandydatem na przyszłego króla Izraela. W słynnej przygodzie pokonał filistyńskiego olbrzyma Goliata za pomocą pasterskiej procy i kamienia (l Sm 17), podstępem skłoniwszy go najpierw do podniesienia głowy, a tym samym odsłonięcia czoła. Dzięki swym zdolnościom muzycznym Dawid koił przygnębienie króla -» Saula, lecz nieopanowana zazdrość tego ostatniego położyła kres ich związkowi. Syn Saula Jonatan nawiązał trwałą przyjaźń z Dawidem i pomógł mu w ucieczce przed swym ojcem. W wieku 28 lat Dawid został w końcu namaszczony na króla przez proroka Samuela i objął rządy po śmierci Saula, czyniąc świeżo podbitą -> Jerozolimę swoją stałą stolicą. Ten wojowniczy władca, który rozszerzył granice swego królestwa, odznaczył się również wybitnie na polu religii. Nad jego łożem wisiała harfa, w której strunach grał o północy wiatr, budząc Dawida, by sławił pieśnią chwałę Pana i studiował Torę. Pisał psalmy, ułożył Księgę -> Psalmów i według niektórych był także autorem -> Perek szira. Dawid wiedział od Boga, że umrze w szabat, spędzał więc cały ten dzień na studiowaniu Tory, żeby -> Anioł Śmierci nie miał nad nim władzy. W każdy sobotni wieczór wydawał przyjęcie, świętując swoje przeżycie, co dało początek obrzędowi melawe malka. Dawid umarł w święto Szawuot, które wypadło w sobotę, kiedy Aniołowi Śmierci udało się odwrócić jego uwagę od przedmiotu studiów. Bóg wybrał jego potomków, jako prawdziwych królów Izraela, by spośród nich powołać pewnego dnia -> Mesjasza. Za odrodzenie dynastii Dawida odmawia się modlitwy, a słowa: "Dawid, król Izraela, żyje i żyć będzie", należą do liturgii. Ulubioną żoną Dawida była -> Batszeba, a jej syn -> Salomon został jego następcą. Zob. też skrucha.
Debora - prorokini, z której namowy doszło do zwycięskiej bitwy z wojskami Kananejczy-ków około XII w. p.n.e. Debora wysyłała do boju swego męża Baraka, który dowodził Izraelitami, zachęcając go do ataku, lecz ten gotów był na to tylko pod warunkiem, że i ona dołączy do żołnierzy. Kananejczycy zostali pokonani, a ich generał Sisera zginął w końcu z ręki innej kobiety, -> Jael. Po zwycięstwie Debora
odśpiewała hymn triumfu (Sdz 4). Kilku tal-mudycznych rabich zarzucało Deborze arogancję, przejawiającą się w jej pieśni i sposobie traktowania Baraka. Deborę opisuje się wprawdzie jako sędziego, lecz kwestią sporną pozostaje, czy kobiecie wolno piastować taką godność. Zwolennicy poglądu, że rzeczywiście pełniła tę funkcję, tłumaczą, że "siadała ona pod palmą... dokąd przybywali Izraelici, aby rozsądzać swoje sprawy" (Sdz 4, 5), ponieważ ze względu na wymóg skromności nie chciała przebywać w domu sama z mężczyznami, którzy do niej przychodzili. Kabaliści powiadają o niej:
"Biada pokoleniu, w którym nie znajdzie się nikt dla sprawowania sądów oprócz niewiasty".
Dekalog (hebr. "Aseret ha-Dibrot") - istnieją dwie wersje Dekalogu, czyli Dziesięciorga Przykazań, które Izraelici otrzymali od Boga na górze -> Synaj (Wj 34 i Pwt 10). Różnią się brzmieniem i dołączonymi wyjaśnieniami, szczególnie w kwestii szabatu. Obie wersje zostały przekazane -> Mojżeszowi w tym samym czasie, lecz pierwszą palec Boży spisał na dwóch kamiennych -> Tablicach Dekalogu, które Mojżesz potłukł ujrzawszy, jak jego lud oddaje cześć -> Złotemu Cielcowi, a drugą wersję zapisał na innych tablicach sam Mojżesz. W gruncie rzeczy tylko dwa pierwsze przykazania, sformułowane w pierwszej osobie. Bóg wypowiedział do Izraela, pozostałe przekazał ludowi Mojżesz. Według żydowskiej rachuby "Dziesięciu Powiedzeń", jak dosłownie brzmi nazwa Dekalogu, wprowadzające stwierdzenie:
"Jam jest Pan, Bóg twój", liczone jest jako pierwsze przykazanie, co odróżnia ją od rachuby chrześcijańskiej. Nadanie Dekalogu nastąpiło na pustyni na dowód, że przeznaczony jest dla wszystkich, a ogłoszono go w 70 językach świata. W istocie przedłożony najpierw innym narodom został przez nie odrzucony na wieść, że zabrania morderstwa, cudzołóstwa i rabunku. Lud Izraela natomiast zgodził się przestrzegać jego zasad, zanim je poznał, świadom, że doceni ich wartość w działaniu. 620 liter Dekalogu symbolizuje 613 -> przykazań i siedem -> praw Noachidów. Odczytuje się go w synagodze w ramach czytania Tory na święto -> Szawuot, które upamiętnia objawienie na Synaju. Stosuje się spe-
70

cjalną śpiewną modulację, a wierni okazują szacunek wstając. Dekalog nie pojawia się w liturgii, co ma zapobiec heretyckiemu przypuszczeniu, że tylko Dziesięć Przykazań pochodzi od Boga, a inne części Tory nie mają boskiego rodowodu.
demony - powstały wieczorem szóstego dnia Stworzenia (czyli w piątek) i Bogu nie starczyło czasu, by dać im ciała, gdyż zbliżał się szabat, pozostały więc bezcielesnymi duchami. Nie mają cieni ani kciuków, latają w powietrzu, znają przyszłość i są śmiertelne. Ludzie są zewsząd otoczeni demonami, które ocierając się niszczą im odzież i powodują choroby. Ich widok przeraziłby każdego. Siady ich stóp, podobne do odcisków kogucich łap, można wykryć posypując ziemię specjalnym popiołem. Nad demonami można zapanować za pomocą -> magii, -> mezuzy i -> amuletów, a niektórzy rabini utrzymywali, że rozumieją ich mowę. Nawiedzają drzewa, ruiny i toalety, stąd powstała nawet ochronna modlitwa na okoliczność korzystania z ubikacji. Atakują tych, którzy śpią sami (-> Szma), wychodzą w pojedynkę nocą (-> dzień i noc) lub robią coś parami (zob. też -> zły urok). Niegdyś uważano także za niebezpieczne picie wody w pewnych godzinach, ponieważ dostawała się do niej krew menstruacyjna demonie (-> min-hag). Współcześni halachiści twierdzą, że dla odmienionej natury ludzkiej wiele dawnych sztuczek demonów nie stanowi już zagrożenia. Niektóre demony to upadłe -> anioły. Inne posiadają osobowość, jak -> Agrat bat Macha-lat, królowa demonów, -> Asmodeusz, złośliwy ich król, -> Samael, arcydemon utożsamiany z -> Szatanem, oraz -> Lilit, która wywołuje u mężczyzn nocne polucje, by płodzić małe demoniątka. Zgodnie z pewnym zwyczajem, nadal spotykanym w Jerozolimie, odgania się takie dzieci od ich zmarłego ojca przez okrążanie ciała przed pogrzebem i rzucanie w różne strony monet, mających odwrócić uwagę małych demonów. Jeden z demonów, Ketew Me-riri, ma nierównoboczne ciało całe pokryte sierścią, głowę cielęcia z rogiem jednorożca, a na piersi jedno oko. Sam jego widok wystarczy, by paść trupem (-> Trzy Tygodnie Żałoby). W szabat demony nie mają władzy
Antropomorficzny obraz Mojżesza otrzymującego od Boga Tablice Dekalogu na górze Synaj (Biblia Moutier-Grandval)
71

i wracają do swej siedziby w "czeluści przepastnej otchłani", znajdującej się na terytorium -» skra achra. Istnieniu demonów zaprzeczali Majmonides i inni racjonalni myśliciele. Zob. też dybuk; szwat; żałoba.
deszcz (hebr. "geszem") - w judaizmie, szczególnie w liturgii, deszcz odgrywa istotną rolę wynikającą z rolniczego podłoża religii w Ziemi Świętej. Gdy deszcze się opóźniały, w gminie urządzano zbiorowy post z odmawianiem modlitw pokutnych, brak deszczu bowiem traktowano jak karę za takie grzechy, jak kradzież i niewypłacanie pieniędzy odłożonych na cele dobroczynne. W przeszłości groźba suszy kazała ludziom zwracać się do świątobliwych mężów, na przykład Choniego ha-Meagel, którzy byli w stanie wpływać na stan opadów (-> aba). Siup dymu unoszący się nad ołtarzem pod koniec święta Sukot miał sygnalizować rodzaj nadchodzących deszczy. Jeżeli dym zwiewało na północ, cieszyli się biedni, bo oznaczało to obfitość opadów w przyszłym roku, dzięki czemu płody rolne będą szybko wyprzedawane po niskich cenach w obawie przed zgniciem. Jeżeli słup kierował się na południe, cieszyli się właściciele ziemscy, bo wróżyło to małą ilość deszczu, w związku z czym plony będzie można składować i sprzedawać z wyższym zyskiem. Jeżeli dym wędrował na zachód lub wschód, wszyscy albo się smucili, bo zapowiadało to suszę, albo radowali, bo deszczu powinno być w sam raz. Najlepsze na deszcz były noce środowa i piątkowa, kiedy wszyscy siedzą w domu. Zob. też musaf.
diaspora (gr., "rozproszenie") - termin stosowany w odniesieniu do skupisk żydowskich poza Krajem Izraela. Początki diaspory sięgają końca okresu Drugiej Świątyni, gdy w Babilonii, Aleksandrii, Rzymie i na całym obszarze wpływów grecko-rzymskich wyrastały ważne ośrodki żydowskie. Życiu Żydów poza granicami rodzinnej Palestyny zawsze towarzyszyło poczucie -> wygnania i ujmowana doktrynalnie nadzieja na przyjście Mesjasza, który przywróci ich na łono ojczyzny (-> zgromadzenie wygnańców). Zarazem jednak Żydzi z własnej woli osiedlali się w wielu regionach i utożsamiali z kulturą goszczących ich narodów. Począwszy od III w. n.e. główne formy judaizmu postbiblijnego kształtowały się w diasporze. Religia żydowska przyswoiła sobie wiele cech typowych dla różnych krajów i pod koniec średniowiecza rozwinęła się w kilka odrębnych judaizmów, zasadniczo skupiających się wokół podziału na -> Aszkenazyjczyków i -> Sefar-dyjczyków. Wspólna wszelkim postaciom judaizmu w diasporze jest niezależna od miejsca religijność, przystosowująca się do otoczenia i zdolna przetrwać wypieranie czy prześladowania ze strony często wrogo nastawionej większości chrześcijańskiej lub muzułmańskiej. Żydzi przejęli charakterystyczne cechy rasowe wielu narodów, wśród których żyli, poprzez
-> asymilację i przyciąganie prozelitów, a także posługiwali się potocznie takimi językami jak
-> ladino (judeo-hiszpański) i -> jidysz (ju-deo-niemiecki). Zob. też egzylarcha; synagoga.
dibuk zob. dybuk
dimma - specjalny status chroniący Żydów w społeczeństwie muzułmańskim jako "lud Księgi". Status ten wiązał się z płaceniem określonego podatku i zakazem prowadzenia działalności misyjnej wśród muzułmanów. Żydzi musieli nosić odróżniający ich -> ubiór i mieli pewne, ograniczone prawa jako obywatele drugiej kategorii, pociągające za sobą utrudnienia w obejmowaniu posad państwowych. Za zabicie Żyda płaciło się mniejsze odszkodowanie niż za muzułmanina. Wprawdzie specjalny status pozwalał Żydom prosperować w świecie muzułmańskim, jednak nie zawsze całkowicie ich zabezpieczał, na przykład przed nawracaniem siłą na islam, szczególnie pod rządami szyitów. Według tradycji muzułmańskiej w Dniu Sądu Ostatecznego sam Mahomet oskarży tych, którzy krzywdzili Żydów lub chrześcijan.
Dina zob. Jakub; Lea
dobro i zło (hebr. "tow we-ra") - w judaizmie zło nie występuje jako niezależna potęga, lecz jest wytworem Boga jak wszystko inne. I tak Bóg mówi prorokowi Izajaszowi: "Ja jestem Pan, i nie ma innego... Ja tworzę światło i stwarzam ciemności, sprawiam pomyślność i stwarzam niedolę" (Iz 45, 6-7). Mędrcy zalecali
72

odmawianie błogosławieństwa zarówno przy okazji pomyślnego, jak i niepomyślnego zdarzenia, bo "wszystko, co czyni Miłosierny Bóg, czyni (w końcu) dla naszego dobra". Jeden z uczonych talmudycznych twierdził, że nawet o śmierci, zasadniczym uosobieniu zła, należy mówić słowami z historii Stworzenia, gdy Bóg spojrzał na wszystko, co uczynił, "a było to bardzo dobre" (Rdz l, 31). Wielu średniowiecznych filozofów żydowskich pomniejszało znaczenie zła, widząc w nim głównie nieobecność dobra. W kabale pełniło ono natomiast istotną rolę. Zło miałoby więc istotnie pochodzić z boskiego źródła, lecz w swej strukturze jako -> sitra achra, czyli "druga strona", pozostaje w nieustannym konflikcie z siłami dobra. Ponieważ nie może żyć samodzielnie, pasożytuje na świętości dzięki ludzkim -> grzechom. Zob. też skłonności.
dobroczynność (hebr. "cdaka", co znaczy "sprawiedliwość") - Biblia wymienia wiele zasad miłosierdzia, począwszy od rolniczych praw -> leket, szichcha, pea, aż po względy dla wdów, sierot, cudzoziemców i ubogich. Prorocy często wstawiali się za biedakami, zachęcając ludzi do okazywania im współczucia. Ze swej strony biedacy zapewniali bogatym okazje do wypełnienia -> micwy, równie ważnej jak wszystkie inne przykazania. Dobroczynnością można zadośćuczynić za grzechy, ratować się przed śmiercią i przybliżać dzień mesjańskiego odkupienia. Wymóg łożenia na dobroczynność obowiązuje wszystkich, bogatych czy biednych, a kabaliści wprowadzili zwyczaj dawania jałmużny codziennie przed porannymi modłami ze słowami: "Oto wypełniam powinność miłowania bliźniego swego jak siebie samego". Ubodzy we własnej gminie mają pierwszeństwo przed innymi biedakami, lecz najdalej posunięta dobroczynność dla zachowania harmonii obejmuje nawet gojów. Najlepszą formą dobroczynności jest dawanie z zachowaniem anonimowości zarówno ofiarodawcy, jak i adresata, dzięki czemu unika się zawstydzania przyjmującego datek. Należy zadbać o specyficzne potrzeby biedaków. Jeśli na przykład zubożeje człowiek poprzednio bogaty, powinno się zapewnić mu datkami dawny tryb życia. Właściwie powinno się sprawdzać
Diaspora spowodowała powstanie na całym świecie wspólnot żydowskich. Na zdjęciu getto w Nowym Jorku w 1903
Częsty motyw nagrobny mówiący o dobroczynności zmarłego (B. Senior)
73

wiarygodność szukających wsparcia, lecz w trakcie święta -> Purim trzeba udzielić go bez pytań każdemu, kto poprosi. Zob. też sznorer.
Donnie (tur., "nawrócony") - sekta Żydów nawróconych na islam, mieszkających do 1924 głównie w Salonikach, którzy zachowali żydowskie obrzędy i nie zawierali małżeństw z muzułmanami. Do powstania Donme doszło po przejściu -> Sabataja Cwi i niektórych jego stronników na islam w 1666. Przyjęli wówczas imiona tureckie, zachowując potajemnie żydowskie na prywatny użytek. Z czasem zapomnieli hebrajskiego i nawet ladino, którym się porozumiewali między sobą, został wyparty przez turecki. Wielu Donme zasymilowało się całkowicie w społeczeństwie tureckim, a w pewnym okresie wszyscy golarze w Salonikach wywodzili się z tej sekty. Wprawdzie tureccy muzułmanie odnosili się do tych neofitów podejrzliwie, lecz podobno wielu nowatorów spod znaku młodoturków, łącznie z Kemalem Atatiirkiem, pochodziło z Donme. Członkowie sekty zachowali mistyczne wierzenia mesjańskie nawiązujące do Sabataja Cwi, a Zohar cenili ponad wszystkie inne dzieła żydowskie. Trzy podgrupy Donme prawie nie utrzymywały ze sobą kontaktów, członkowie każdej hołubili bowiem wiarę, że boskie wcielenie, jakim był Sabataj Cwi, przybrało po jego śmierci postać właśnie ich przywódcy. Kobiety jednej z tych grup schodziły w każdy szabat nad brzeg morza, by oczekiwać przybycia swego mistrza Jakuba Querido mimo wiadomości o jego śmierci w drodze powrotnej z pielgrzymki do Mekki. Ich żydowscy współwyznawcy podejrzewali tych krypto-Żydów o kazirodztwo i praktyki anty-nomiańskie [amoralistyczne], skoro wierzyli oni, że obowiązuje ich nowa, mesjańska Tora. Wyglądało na to, że podczas uroczystości "wygaszania świateł" 22 dnia miesiąca adar dochodziło do cudzołożnych występków w ramach rytualnej zamiany żon. Ponieważ dziecko zrodzone z małżeństwa kazirodczego lub z takich orgiastycznych kontaktów musi być uznane za mamzera, rabini tureccy odmawiali przyjęcia Donme z powrotem na łono judaizmu.
Dow Ber z Międzyrzecza (1710-72) - od 1760 czołowa postać -> chasydyzmu po śmierci
jego twórcy Beszta (-> Baal Szem Tow). Dow Ber, znany jako Magid (Kaznodzieja), po raz pierwszy przyszedł do Beszta w poszukiwaniu lekarstwa na swą słabowitość, a Beszt historyjkami i przypowieściami usiłował przekonać go o bezcelowości skrajnej ascezy, jaką uprawiał. Nie wywarło to wielkiego wrażenia na Dow Berze, przyzwyczajonym do bardziej sko-larskich pouczeń, Beszt poprosił go więc, by przestudiowali razem tekst kabalistyczny. Słuchając jak Dow Ber objaśnia fragment, którym się zajęli, Beszt powiedział mu, że tak naprawdę nie wie nic. Potem wytłumaczył ów tekst w dokładnie taki sam sposób jak Dow Ber, lecz w trakcie jego wykładu pokój rozświetlił się blaskiem aniołów, które przywiódł tam czar jego świątobliwych słów. "Twej nauce brak duszy" - rzekł Dow Borowi. Zyskawszy w nim oddanego ucznia, Beszt wprowadził potem Dow Bera w arkana kabały oraz nauczył języka ptaków i drzew. Po śmierci swego mistrza Dow Ber nadał powstającemu ruchowi nowy kierunek, jako że lubował się raczej w samotności niż, jak Beszt, w towarzystwie ludzi. Zebrał wokół siebie grono utalentowanych uczniów, którzy szerzyli potem naukę chasydzką jak Polska i Ukraina długie i szerokie. Do Dow Bera garnęło się wielu nowych zwolenników ruchu. Podobno Magid prosił każdego z nich o podanie wersetu z Pisma Świętego, które splatał później w kazanie. Każdy ze słuchaczy był przekonany, że jego werset stanowi osnowę głównego wątku kazania, które nawiązuje do jego własnej sytuacji. Początkowo opozycja wobec chasydyzmu zasadniczo kierowała się przeciw Dow Berowi. Oskarżano go o propagowanie panteizmu i antynomianizmu [amora-lizmu], o zaniedbywanie studiów nad Torą i wprowadzanie nowych obrządków. Obłożono Dow Bera i jego zwolenników klątwą. Po śmierci Dow Bera ruch chasydzki podzielił się na wiele odłamów, na czele których stawali najczęściej jego uczniowie, jak Lewi Icchak z Berdyczowa i Szneur Zalman z Lądów.
drejdł zob. Chanuka; hazard
Dreyfusa sprawa - kampania antysemicka rozpętana przeciw kapitanowi Alfredowi Drey-fusowi (1859-1935), oficerowi armii francu-
74

skiej oskarżonemu o szpiegostwo na rzecz Niemiec. Na podstawie sfałszowanych dowodów w 1894 uznano go winnym, publicznie zniesławiono i skazano na dożywotnie zesłanie na Wyspę Diabelską. Rząd francuski i reakcyjne dowództwo wojskowe, ciesząc się masowym poparciem elementów antysemickich znacznej części społeczeństwa francuskiego, odmówiły rozpatrzenia nowych materiałów, mogących oczyścić Dreyfusa z zarzutów. Niektórzy, nawet podejrzewając pomyłkę sądową, przekonani byli, że honor armii należy bezwzględnie przedkładać nad niewinność pojedynczego żołnierza, który na dodatek nie jest "czystym" Francuzem, ale Żydem. Dreyfus zyskał jednak także znaczną sympatię, a Emil Zola skierował do prezydenta Republiki Francuskiej list otwarty, zatytułowany "J'accuse", z mocą zaprzeczający oskarżeniom. W efekcie takich akcji doszło do ponownej rozprawy w 1899, podczas której Dreyfusa uznano winnym tylko zdrady lżejszego kalibru, by w końcu oczyścić go całkowicie z zarzutów w 1906. Żydom sprawa Dreyfusa dotkliwie uświadomiła zasięg i intensywność nastawień antysemickich (-> antysemityzm), nawet wobec tak zasymilowanego Żyda jak Dreyfus. Teodora -> Herzla, który był sprawozdawcą sądowym z tego procesu, sprawa Dreyfusa przekonała o konieczności stworzenia Żydom siedziby narodowej, co zaowocowało jego politycznym zaangażowaniem się po stronie -> syjonizmu.
drusz zob. pardes drzewa zob. tu bi-szwat
Drzewo Poznania (hebr. "ec ha-daat") - drzewo rosnące w -> Ogrodzie Edenu, określane jako Drzewo Poznania Dobra i Zła. Adamowi i -> Ewie zabroniono spożywania owoców z tego drzewa, groziło im to bowiem śmiercią (Rdz 2, 3). Wąż zdołał nakłonić Ewę do spróbowania owocu, a ona dała go do zjedzenia nie tylko Adamowi, lecz wszystkim zwierzętom i ptakom oprócz jednego. W rezultacie ptak ów, feniks, nigdy nie umiera. Zakazany owoc opisywano raz jako figę, raz jako winogrono, to znów -> etrog, orzech, a nawet pszenicę, która pierwotnie rosła w kłosach wysokości drzewa. Adam i Ewa zostali wypędzeni z Raju,
zanim udało im się zjeść owoc z -> Drzewa Życia, które miało wspólny korzeń z Drzewem Poznania. Tajemnicę owego drzewa próbowano tłumaczyć na wiele sposobów. Miało ono symbolizować umiejętność rozróżniania między dobrem a złem (-> wolna wola) albo doświadczenie seksualne, przy czym zakazane drzewo odpowiadałoby kobiecie, lub też sygnalizować złe skłonności za sprawą węża, który zatruł owoce, wstrzykując do nich swój jad. Wyobrażało metaforycznie oddalenie się człowieka od natury w pogoni za dogadzaniem sobie i luksusem lub jego zdolność do kłamstwa, albo wreszcie eksploatację bogactw przyrody i łączenie gatunków, które pierwotnie były odrębne. Po nadejściu Mesjasza Bóg wyrwie Drzewo Poznania z korzeniami, by wrzucić je do ge-hinom, gdzie spłonie, i dopiero wówczas ujawni się jego prawdziwa istota.
Drzewo Życia (hebr. "ec ha-chaim") - drzewo rosnące w środku Ogrodu Eden. Wypędzenie Adama i Ewy z Edenu po zjedzeniu owocu z -> Drzewa Poznania miało zapobiec spożyciu przez nich owocu z Drzewa Życia, który zapewniłby im nieśmiertelność. Drogę powrotną do rajskiego ogrodu zastępuje cherub z ognistym mieczem, strzegąc przed człowiekiem dostępu do Drzewa Życia (Rdz 3). Cudowna różdżka Mojżesza zrobiona została z tego drzewa, a Tora, którą Bóg dał człowiekowi, zwana jest "drzewem życia", jej nauka bowiem to ziemski odpowiednik tamtej rajskiej rośliny. Sam owoc Drzewa Życia jest zastrzeżony dla sprawiedliwych w Przyszłym Świecie (Olam Haba), a jego gałęzie zapewniają cień wszystkim mieszkańcom Edenu. Drzewo owo jest tak ogromne, że trzeba pięciuset lat na przejście z jednej strony jego pnia na drugą. Spod Drzewa Życia wypływają rajskie rzeki, które nawadniają cały świat. Zob. też Henoch; neszama jetera.
Dura Europos - wykopalisko archeologiczne w Syrii z dobrze zachowaną synagogą z III w. n.e., odkrytą w 1932. Budynek synagogi przekształcono w część miejskich fortyfikacji, napełniając go piaskiem, stąd zachował się w całości wraz z nietkniętymi rozległymi freskami. Wynika z nich jasno, że -> sztuka syna-
75

gogalna w odległych siedliskach żydowskich swobodnie posługiwała się postacią ludzką w odtwarzaniu scen biblijnych czy innych, a nawet nie wzdragała się przed włączeniem dla celów dekoracyjnych motywów pogańskich. Swoboda artystycznego wyrazu sięgała nawet przedstawiania ręki Boga przyjmującej zmarłych w scenach z opowieści Ezechiela, rzecz nie do pomyślenia dla późniejszych artystów żydowskich, działających na terenach bardziej centralnych.
dusza (hebr. "nefesz", "neszama") - dusza ludzka reprezentuje pierwiastek boski w człowieku, obraz Boga w istocie ludzkiej, a nazywa sieją lampą Bożą. Bóg tchnął duszę w każdego z nas, tak jak w pierwszego człowieka Adama. Po śmierci dusza opuszcza ludzi (-> życie pozagrobowe) jak podczas conocnego snu, a powróci do swej fizycznej postaci przy Zmartwychwstaniu. Ciało należy myć i traktować z szacunkiem, skoro gości ono duszę, a tylko od Boga jedynego zależy, kiedy zechce zabrać z powrotem to, co kiedyś dał, stąd zakaz samobójstwa. W szabat każdy Żyd otrzymuje dodatkową duszę (-» neszama jetera), która przydaje mu świętości należnej temu dniowi. Według kabały każda dusza pierwotnie była połową dwupłciowego duchowego tworu, który podzielił się w chwili przybycia na ten świat. W heteroseksualnej miłości męża i żony widzi się więc próbę ponownego zespolenia elementu męskiego i żeńskiego. Jednostkowe dusze składają się z różnych części. Zaznacza się podział na duszę zwierzęcą, którą mają wszyscy ludzie, oraz duszę boską, którą posiada jedynie lud Izraela. Na poziomie duszy boskiej istnieją dalsze stopnie rozróżnienia, m.in. na duszę duszy, za pomocą której dochodzi się do mistycznej percepcji boskości. Specjalnością kabały luriańskiej było odgadywanie, jaką postać miały w przeszłości (-> wędrówka dusz) dusze zamieszkujące współczesne ciała. Zob. też ti-kun; wonności.
Dwanaście Plemion - dwunastu synów Jakuba (znanego również pod imieniem -> Izrael), Ruben, Symeon, Lewi, Juda, Issachar, Zebulon, Dań, Naftali, Gad, Aszer, Józef i Beniamin, to patronimiczni przodkowie dwunastu plemion
ludu Izraela. Stojących na czele każdego rodu zwano nasi. Plemieniu -> Lewiego nie przysługiwał udział w Ziemi Obiecanej, bo jego członkowie, odpowiedzialni za obrzędy ofiarne i nauczanie religii, rozproszeni byli wśród innych plemion. Z tego względu nie zalicza się ich do Dwunastu Plemion. Za to dwóch synów Józefa, Efraima i Manassesa, uznaje się za założycieli samodzielnych plemion. Dziesięć plemion królestwa północnego, wziętych do niewoli przez Asyryjczyków, zyskało miano -> Dziesięciu Zaginionych Plemion. Plemię Judy uważane jest za ród królewski, z którego wywodzą się zarówno król Dawid, jak i Mesjasz. Zob. też aw, piętnasty; matriarchinie.
Dwarim zob. Chumasz
dwekut [aszk. dwejkes] (hebr., "trzymanie się", "lgnięcie") - uczeni talmudyczni nie traktowali biblijnych słów o przylgnięciu do Boga dosłownie. Rozumieli je jako nakaz trzymania się Bożych ścieżek (-> imitatio dei) lub przestawania z mędrcami, którzy są żywym ucieleśnieniem nauk Boga, ponieważ nie ma właściwie możliwości przylgnięcia do trawiącego boskiego ognia. Dla kabalistów natomiast dwekut to stan ekstazy. Dusza ludzka została wyciosana z boskości i odnajduje swą prawdziwą siedzibę w Bogu. Dwekut stanowi tym samym najwyższy stopień uduchowienia, poprzez które mistyk za życia uczestniczy w wieczności dzięki bezustannemu utrzymywaniu Boga w swej świadomości. Na bardziej doczesnej płaszczyźnie można osiągnąć ten stan poprzez wyobrażanie sobie -> tetragramu, nawet w czasie wykonywania świeckich zajęć lub rozmowy z innymi ludźmi. Bardziej ekstatyczne doznawanie dwekut wprowadza ciało w rodzaj transu, podczas gdy dusza, lgnąca w myślach do Boga, zyskuje zdolność ściągania na ziemię boskiej mocy, a później czynienia -> cudów. W -> chasydyzmie dwekut stało się pojęciem kluczowym, ważniejszym nawet od studiowania Tory. Prowadzi do zatraty indywidualnego "ja" cadyka. Dla zwykłego chasyda wiara jako taka polega na dwekut i nieustającym poczuciu obecności Boga, "słodkiego Ojca" (zob. też -> Lubawicz). W pojęciu chasydów nikt nie powinien odnosić się do Boga jak do istoty
76

nieznanej, skoro Żydowi nie wolno czcić obcych bogów. Zob. też Szechina.
dybuk (hebr. dibuk, "czepiający się") - złośliwy duch, który wiąże się z żyjącymi przejmując ich osobowość. Dybuk to "naga dusza", nie mogąca zaznać spoczynku lub reinkarnacji (-> wędrówka dusz), która musi znaleźć sobie ciało już zajęte, lecz przez swój grzech podatne na takie wtargnięcie. Dybuk przemawia ustami danej osoby nowym głosem, powodując jednocześnie zmianę osobowości. Można wypędzić go -> egzorcyzmami i wtedy opuszcza ciało przez mały palec u nogi, lecz najpierw trzeba go nakłonić do wyjawienia swej tożsamości, a także przeprowadzić restytucję (-> tikun), aby dybuk znalazł spokój, bo inaczej znowu w kogoś wstąpi. Czasami nie jest duszą ludzką, ale demonem nawiedzającym kobietę, która może przez to stać się czarownicą. Jedna z pierwszych wzmianek o dybuku pojawiła się w XVII-wiecznej opowieści o człowieku, który popełnił cudzołóstwo i utonął w morzu. Jego żona, nie mogąc wyjść ponownie za mąż, zajęła się w końcu nierządem. Mężczyznę owego najpierw połknęła ryba, a potem wcielił się w krowę. Żyd, który ją nabył, wobec dziwacznego zachowania zwierzęcia postanowił krowę zarżnąć. Dybuk owładnął obecnym przy uboju młodym człowiekiem i uległ dopiero egzorcy-zmom miejscowych rąbich. Przed odejściem powiedział dwóm z obecnych mężczyzn, że są homoseksualistami, co wyczytał z ich czół. Chaim Vital opowiadał o cudzołożniku, który został ojcem nieślubnych dzieci (mamzerów). Po śmierci jego dusza nie zaznała spoczynku przez dwadzieścia pięć lat. W końcu opanowała pewną rozzłoszczoną kobietę, wszedłszy do jej domu drzwiami, na których brakowało mezuzy. Inny dybuk był duszą biedaka, który zmarł, gdy przedstawiciel opieki społecznej odmówił mu posiłku. Dybuk wstąpił w owego urzędnika i Izaak Luria zdołał go usunąć tylko pod warunkiem, że urzędnik ów przez trzy dni nie spojrzy na żadną kobietę. Zjawiła się jednak jego matka, a gdy urzędnik na nią popatrzył, dybuk powrócił, by go udusić.
dysputy - narzucane Żydom w średniowieczu debaty religijne między nimi a chrześcijanami,
Dwanaście Plemion, fresk w synagodze Dur a Europos (III w. n.e.)
Chrześcijanie w trakcie dysputy z Żydami (XIII w., Hiszpania)
11

mające na celu przekonanie tych pierwszych o wyższości religii tych drugich. Żydów zmuszano do udziału w dysputach i uczeni żydowscy chcąc nie chcąc bronili swej religii w obecności królów, panów i biskupów. W trakcie owych debat chrześcijanie usiłowali wykazać, że teksty talmudyczne zawierają "dowody" na to, że Jezus był wyczekiwanym Mesjaszem, a żydowskich nauk powinno się zakazać jako anty chrześcijańskich. Stronę żydowską niezmiennie uznawano za przegraną, nie potrafiącą dowieść swych racji, co z kolei pociągało za sobą niekiedy posunięcia antyżydowskie w rodzaju palenia Talmudu jako dzieła bluźniercze-go. Do dysput dochodziło z inspiracji zakonników dominikańskich, którzy wykorzystywali Żydów odszczepieńców jako dyskutantów po stronie chrześcijańskiej, ponieważ przeważnie mogli oni posłużyć się swoją znajomością Talmudu. Pierwsza dysputa odbyła się w Paryżu w 1240, a znamienitym rabinom biorącym w niej udział zaoferowano glejt, by mogli wypowiadać się swobodnie. W konsekwencji spalono wiele manuskryptów Talmudu. Druga dysputa miała miejsce w Barcelonie w 1263. Po jej zakończeniu Mojżesz -> Nachmanides, główny żydowski uczestnik, został zmuszony do opuszczenia Hiszpanii, ponieważ przeprowadził nazbyt udaną obronę judaizmu. Żydów wciągano siłą w owe dysputy jeszcze w XVIII w., kiedy to Kościół wystawiał przeciw nim zwolenników Jakuba -> Franka, żydowskiego heretyka, który szukał schronienia u polskich władz kościelnych.
dzieci - pierwsze przykazanie, jakie otrzymali Adam i Ewa, dotyczyło posiadania dzieci, co wyrażało się w słowach: "Rozradzajcie się i rozmnażajcie się" (Rdz l, 28). Dzieci są głównym celem małżeństwa, a ponieważ są znakiem błogosławieństwa Bożego, wielu ortodoksyjnych Żydów nie stosuje -> kontroli urodzin. Każde małżeństwo (-> rodzice) powinno mieć przynajmniej jednego syna i jedną córkę, co gwarantuje reprodukcję, a jeśli małżeństwo przez dziesięć lat pozostaje bezdzietne, może to stanowić podstawę rozwodu. Syn otrzymuje swoje hebrajskie imię podczas uroczystości -> obrzezania, a córka w synagodze, kiedy jej ojciec zostaje wywołany do czytania
Tory (alija) wkrótce po jej narodzinach. Zgodnie z obyczajem ojciec błogosławi dzieci przy świątecznym stole w piątek wieczorem. Ojciec także odpowiada za ich wykształcenie, wyuczenie ich zawodu, dopilnowanie, aby wstąpiły w związek małżeński, zapewnienie posagu i naukę pływania. W wielu rodzinach ortodoksyjnych do ukończenia trzech lat nie czyni się rozróżnienia między płciami, do tego wieku bowiem chłopiec nosi długie włosy. Później chłopcom i dziewczynkom przypisane są już odrębne role. Swoją żydowską tożsamość dziecko dziedziczy po matce, lecz status jako kapłana czy lewity ma po ojcu. Dzieci zrodzone ze związku cudzołożnego lub kazirodczego uznawane są za -> mamzera i nie mogą pobierać się swobodnie z innymi członkami społeczności. Zob. też pierworództwo; syn krnąbrny;
urodziny.
dzień i noc - 24-godzinny przedział czasowy składający się na jeden cały dzień, jom, zawsze zaczyna się o zachodzie słońca i kończy następnego wieczora. Ten podział opiera się na słowach z historii Stworzenia w Księdze Rodzaju, gdzie mówi się o każdym z pierwszych sześciu dni: "I nastał wieczór, i nastał poranek" (Rdz l). Dlatego szabat i wszystkie święta zaczynają się poprzedniego dnia wieczorem. Dzień i noc dzielą się każde na dwanaście godzin, których długość ulega zmianie zależnie od pory roku. Według tych różnych w różnych porach roku godzin oblicza się też porę modlitw, a niektóre synagogi w Jerozolimie mają zegar z regulowanym wahadłem, który inaczej pokazuje czas latem, a inaczej zimą. Mówi się, że Bóg codziennie z każdym porannym brzaskiem ponawia dzieło Stworzenia, jak wtedy, gdy pierwszym aktem tego dzieła stało się wyłonienie światła z ciemności (Rdz l, 3). Przyjęcie na całym świecie północy jako roz-granicznika daty, po jednej stronie którego jest jeden dzień, a po drugiej następny, wywołało zasadnicze dyskusje halachiczne na temat ewentualnego przestrzegania szabatu zgodnie z tą konwencją. Z równie trudnym problemem borykają się Żydzi mieszkający na Dalekiej Północy, gdzie dzień (czyli okres od zachodu słońca poprzez jego wschód aż do następnego zachodu) może trwać nawet kilka miesięcy
78

i nie istnieje typowa 24-godzinna doba. Według Talmudu i literatury mistycznej w nocy grasują po świecie -> demony, lecz z nastaniem dnia Samael i jego kohorty powracają do swych leży w "czeluści przepastnej otchłani". Ze względu na czyhające demoniczne moce ludzie nie powinni wychodzić nocą samotnie.
Dzień Niepodległości Izraela zob. ijar
Dzień Sądu (hebr. "Jom ha-Din") - u Kresu Dni po nadejściu -> Mesjasza, kiedy nastąpi
-> Zmartwychwstanie, zarówno Izrael jak narody nieżydowskie zostaną trąbieniem w wielki szofar wezwane przed boski trybunał. Prorok
-> Eliasz powróci na ziemię, by pogodzić rodziny: "I zwróci serca ojców ku synom, a serca synów ku ich ojcom, zanim przyjdzie wielki i straszny dzień Pana" (Ml 3, 24). Dniu Sądu towarzyszyć będą straszliwe ciemności (Am 5, 18), burza, grzmoty i trawiący ogień (Iz 29, 6). W liturgii żydowskiej święto Nowego Roku (-> Rosz ha-Szana) nazywa się również Dniem Sądu, ponieważ dmie się wówczas w szofar, a Bóg osądza świat, rozstrzygając o losie poszczególnych ludzi w zbliżającym się roku. Zob. też eschatologia.
dziesięcina (hebr. "maaser") - w czasach biblijnych pobierano rozmaite dziesięciny od płodów Ziemi Świętej (Lb 18, 21-6; Pwt 14, 2-9;
18, 3-4). Trafiały one do kapłana, lewitów lub do biednych w różnych latach cyklu szmita, podczas gdy inne dziesięciny zabierano do spożycia w Jerozolimie. Od zakończenia wygnania babilońskiego nie składało się dziesięcin lewitom, gdyż odmówili oni przyłączenia się do Ezdrasza i powrotu do Ziemi Izraela. Bóg nagradza oddawanie dziesięcin bogactwami, a ofiarodawcy unikają dzięki nim piekła, przy czym uchylanie się od obowiązku dziesięciny sprowadza suszę. Żydzi są zachęcani do wy-próbowywania Boga przez dawanie dziesięcin i sprawdzanie, czy rzeczywiście zostaną nagrodzeni. Obecnie istnieje zwyczaj oddawania jednej dziesiątej dochodów na cele dobroczynne jako swego rodzaju kontynuacja tej rolniczej powinności. Zob. też chała; Korach; Pinchas ben Jair; tu bi-szwat.
Dziecko chasydzkie obok chupy na ślubie w środowisku ortodoksyjnym. Proszę zwrócić uwagę na nakrycie głowy i pejsy
79

Dziesięcioro Przykazań zob. Dekalog
Dziesięć Dni Pokuty (hebr. "Aseret Jemaj Tszuwa" [lub Straszne Dni, "jamim noraim"]) - dziesięciodniowy okres od pierwszego dnia miesiąca tiszri (-> Rosz ha-Szana) do dziesiątego tiszri (-> Jom Kipur) przeznaczony na pokutę i rachunek sumienia. Żydzi muszą w tym czasie ściślej dopełniać rytuału, jako że odbywa się nad nimi sąd. W liturgii tych dni Bóg przedstawiany jest jako król zasiadający na swym sędziowskim tronie. Codzienne modlitwy uzupełnia się (-> Awinu maikenu), dołączając wyznanie grzechów (-> Aszamnu) i prośbę do Boga o wpisanie do księgi życia. Zob. też skrucha.
dziesięć plag egipskich - kara Boża, za pośrednictwem Mojżesza spuszczona na Egipcjan, aby niewolnicy izraeliccy mogli udać się na pustynię i odbyć -> Exodus, służąc Bogu (Wj 7, 11). Pierwsza plaga, polegająca na przemienieniu wód Nilu w krew, skierowana była głównie przeciw tej rzece, którą Egipcjanie czcili jako bóstwo i w której wodach topiono nowo narodzone dzieci Hebrajczyków. Plagi nie przynosiły żadnej szkody Izraelitom. I tak w czasie dziewiątej plagi Egipcjanie, nie widząc nic w gęstych ciemnościach, nie mogli się poruszać. Izraelici natomiast nie tylko mieli światło w Goszen, gdzie mieszkali, ale także widzieli wszystko w domach Egipcjan, jeśli do nich wchodzili. Izraelici uznani za niegodnych wybawienia z niewoli, czyli około czterech piątych całej społeczności, zmarli podczas plagi ciemności, tak by Egipcjanie nie mogli się cieszyć z ich śmierci. Podczas pesachowego sederu przy wymienianiu każdej z dziesięciu plag ulewa się ze wszystkich kieliszków odrobinę wina dla przypomnienia, że odzyskanie wolności nie byłoby możliwe bez cierpień Egipcjan. -> Hagada na Pesach mnoży ilość plag, co ma ilustrować przerażającą potęgę Boga karzącego tych, którzy sprzeciwiają się Jego woli. Zob. też szarańcza.
Dziesięć Zaginionych Plemion - po oderwaniu się od Judei pod wodzą -> Jeroboama w celu utworzenia północnego królestwa -> Izraela plemiona Rubena, Symeona, Issachara, Ze-bulona. Dana, Naftąłego, Gada, Aszera, Efra-
ima i Manassesa zostały uprowadzone (2 Kri 17, 6; 18, 11) w niewolę przez Asyryjczyków w 722 r. p.n.e. Podobno pozostają nadal w kraju swego wygnania albo zachowując swój judaizm w stanie nienaruszonym, albo też żyjąc z pozoru jak nie-Żydzi. Niektórzy mieszkają za rzeką -> Sambation, której Żydzi nie mogą przekroczyć. Na przestrzeni wieków niejednokrotnie pojawiali się osobnicy podający się za potomków jednego z Dziesięciu Zaginionych Plemion (-» Reuweni, Dawid), a podróżników odwiedzających Etiopię, Arabię i Persję dochodziły słuchy o niezawisłym królestwie żydowskim położonym na niedostępnych obszarach za górami lub pustyniami (-> Eldad ha-Dani). Na ślady Dziesięciu Zaginionych Plemion natrafiono ponoć wśród Hindusów wyższych kast w Indiach i kapłanów szinto z Japonii, których praktyki mają wskazywać na ich biblijny rodowód. Panowanie pierwszego japońskiego króla sięga roku 730 p.n.e., czyli przypada na okres niewoli, japońscy Izraelici mieliby zaś dotrzeć do swej nowej siedziby na tratwach. Żydowscy Karaimi z Krymu przypisują sobie pochodzenie od owych plemion, tak jak i niektórzy Duńczycy, którzy nazwę swego kraju wywodzą od plemienia Dań. Na zbliżonej zasadzie Izraelici brytyjscy w słowie "British" dostrzegli dwa wyrazy hebrajskie "brit isz", oznaczające "przymierze człowieka". Analogicznie Kamień Scone [kamień koronacyjny królów szkockich, obecnie znajdujący się w Opactwie Westminsterskim] miał jakoby służyć Jakubowi za podgłówek podczas snu o sięgającej nieba drabinie (Rdz 28), a do Anglii przeniesiony został przez izraelskich wygnańców. Podróżnicy odkrywający Indian południowoamerykańskich twierdzili, że należą oni do Dziesięciu Zaginionych Plemion (-> Montezi-nos, Aaron) i zachowali żydowskie obyczaje, takie jak lewirat i rozdzieranie odzieży w żałobie. To samo twierdzono o Kurdach, Abory-genach australijskich, Indianach północnoamerykańskich, Meksykanach, Masajach z Kenii oraz mieszkańcach Afganistanu, Chin, Buchary, Kaukazu (-> Żydzi z gór), Birmy i Gruzji. Po nastaniu Mesjasza zagubione plemiona powrócą do Ziemi Świętej, by ponownie zjednoczyć się ze swymi współbraćmi. Zob. też Dwanaście Plemion; Pałasze; Szma.
80

Eber zob. Jakub; Moria ec ha-chaim zob. Drzewo Życia ec ha-daat zob. Drzewo Poznania Eden zob. Ogród Edenu
edukacja (hebr. "chinuch") - Szma nakazuje rodzicom (Pwt 6,7; 11, 9) uczyć swoje dzieci słów Bożych. W powszechnym rozumieniu nakaz ten miał dotyczyć tylko męskich potomków. Kształcenie dziewczynki w Torze było jakby uczeniem jej niemoralnego postępowania, ponieważ mogła posłużyć się swą wiedzą dla lubieżnych celów. W czasach biblijnych edukacją dorosłej ludności zajmowali się kapłani i lewici, do których należał sam Mojżesz, a istniały także szkoły proroków, gdzie przekazywano tradycje wieszczenia. Rabi w judaizmie postbiblijnym był zasadniczo nauczycielem -> ustnej Tory, a od I w. n.e. wprowadzono formalny system oświaty dla dzieci, tym samym przenosząc odpowiedzialność za ich naukę z rodziców na klasę zawodowych pedagogów. Wielu przeciętnych Żydów utrzymywało wysoki poziom umiejętności czytania i pisania po hebrajsku. Żydowscy chłopcy niekiedy zaczynali uczęszczać do -> chederu już po swych trzecich urodzinach, a po bar micwie wstępowali do -> jesziwy. Dorośli wysłuchiwali czytania Tory w poniedziałki i czwartki oraz w szabat i święta. W starożytności czytaniom towarzyszyło publiczne tłumaczenie z komentarzem (targum), a dla żydowskich rolników babilońskich urządzano specjalne miesiące kształcenia w tych okresach, gdy nie zaprzątała ich praca na roli. Sama synagoga wieczorami i pod koniec tygodnia służyła za dom nauki (-> bejt ha-midrasz). Uchodzić za -> am ha--arec, czy też nieuka, równało się krańcowej zniewadze. W naszej epoce gminy żydowskie znaczną część swych zasobów przeznaczają na oświatę, uchylono nawet ograniczenia dotyczące edukacji kobiet, choć nadal oponuje się przeciwko studiowaniu przez nie Talmudu. W łonie matki anioł uczy embriona całej Tory, a potem dotyka wargi dziecka przed narodzinami, by wszystko zapomniało. Religijne na-
" ...Oto dziesifć plag, którymi poraził Bóg Egipcjan w ich kraju..." Hagada na Pesach, Józef Budko, 1916
Edukacja grupy uczniów przez rabie go. Nauczyciel siedzi, uczniowie stoją (XlV-wieczny rękopis hiszpański)
81

uczanie jest zatem formą duchowego przywoływania tej wiedzy z pamięci. Po nadejściu Mesjasza cały świat będzie pełen Bożej wiedzy (Iz 11, 9).
Efraim zob. Dwanaście Plemion egel ha-zahaw zob. Złoty Cielec
egzorcyzmy - procedura wypędzania -> demonów lub innych złośliwych duchów (-> dybuk) opanowujących ludzi czy miejsca. Do rytuału egzorcyzmowania należało dęcie w szo-far, odmawianie modlitw i namaszczanie osoby opętanej oliwą i wodą, nad którymi recytowało się Psalmy. Danego demona czy ducha trzeba było rozpoznać, a w przypadku "nagiej duszy", która stała się dybukiem, należało odkryć grzech, za sprawą którego wcieliła się w ludzkie ciało. Grzech ów wymaga restytucji (-> tikun), by po wypędzeniu dusza zaznała spoczynku. Odprawianie egzorcyzmów w nawiedzonym domostwie polegało na takich zabiegach jak:
intonowanie Psalmu 91 i -> błogosławieństwa kapłańskiego, okrążanie budynku z sefer Tora, wylewanie wody na próg, straszenie demonów rozmaitymi hałasami, recytowanie formuł zabraniających im wstępu oraz umieszczanie na framudze koszemej mezuzy.
egzylarcha (hebr. "resz galuta", czyli "głowa diaspory") - przywódca żydostwa babilońskiego, wybierany na zasadzie dziedziczności z linii rodu Dawida. Początki godności egzylarchy, odpowiadającej stanowisku -> nasiego w Ziemi Świętej, nie są znane, a pierwsza wzmianka o nim pojawia się w II w. n.e. Po zredagowaniu tamtejszej wersji Talmudu, dzięki któremu Babilonia stała się najważniejszym ośrodkiem kultury żydowskiej. Żydzi przez kilka stuleci wszędzie uznawali egzylarchę za przywódcę -> diaspory. Jego imię wymieniano w modlitwie Kadisz i nawet dzisiaj, po upływie wieków od zaniknięcia tego urzędu, w synagogach nadal odmawia się modlitwę Jekum purkan za zdrowie egzylarchy. Do XI w. eg-zylarchowie żyli w wielkim przepychu kosztem - w przybliżeniu - jednej piątej dochodów gminy. Utrzymywali na poły królewski dwór z wydawaniem uczt, świetnymi strojami, służbą
i przyboczną orkiestrą. Egzylarsze podlegał samorząd żydowski o ograniczonych uprawnieniach, a on sam mógł egzekwować prawo karne zgodnie z halachą. Pobierał także podatki dla władz nieżydowskich i mianował sędziów oraz kontrolerów rynku. W synagodze, gdzie inni wywołani do aliji Żydzi podchodzili do sefer Tora, egzylarsze zwój przynoszono, by wygłosił nad nim błogosławieństwo. Kilkakroć dochodziło do poważnych sporów między eg-zylarchami a tymi, którzy nie zgadzali się z ich decyzjami lub oburzali na nadużywanie przez nich władzy. Karaimi wyłamali się z judaizmu rabinicznego w VIII w. w konsekwencji sporu o sukcesję na stanowisko egzylarchy, kiedy odrzucony kandydat -> Anan ben Dawid zapoczątkował nowy ruch. We wczesnych latach X w. -> Saadia Gaon wszczął długą i zajadłą dyskusję z egzylarcha Dawidem ben Zakajem.
Ejbeszic, Jonatan (1690-1764) - kabalista i autorytet talmudyczny działający w Pradze i północnych Niemczech. Ejbeszica mimo jego ortodoksyjności podejrzewano o sympatie dla Sabataja Cwi, fałszywego Mesjasza, którego wielu wyznawców zachowywało zewnętrzne pozory żydostwa, skrycie skłaniając się ku herezji. Ejbeszic został mianowany rabinem Altony dla swej sławy wypisywacza amuletów strzegących kobiety ciężarne przed demonami, w Altonie wiele kobiet umierało bowiem przy porodzie. Jakub -> Emden, syn byłego rabina tego miasta i zagorzały przeciwnik sabataizmu, oskarżył Ejbeszica, że jest kryptosabataistą i wszczął przeciw niemu zażartą kampanię serią pism polemicznych i pamfletów. Ejbeszic konsekwentnie zaprzeczał jakimkolwiek swoim związkom z heretyckim ruchem i wskazywał, że podpisał nakaz wyklęcia (cherem) sabatai-stów. Zdołał pozyskać swych kolegów rabinów, wyprowadzonych z równowagi nadgorliwością Emdena, dla decyzji zamknięcia prywatnej drukami Emdena i wydalenia go z Altony. Pomimo tego poparcia oskarżenia Emdena mocno podkopały reputację Ejbeszica, do czego przyczynił się także fakt, że zarówno jego syn, jak i kilku uczniów zostało sabataistami, niektórzy przeszli nawet na chrześcijaństwo, a u kilku znanych członków tego heretyckiego ugrupowania znaleziono listy od Ejbeszica.
82

Ejcha zob. Lamentacje Ejn sof zob. sfirot; Zohar Eklezjastes zob. Kohelet Eklezjastyk zob. Syrach ekskomunika zob. cherem
Eldad ha-Dani (IX w.) - tajemnicza postać podająca się za przybysza z niezawisłego państwa żydowskiego w Afryce, gdzie osiadty niektóre z -> Dziesięciu Zaginionych Plemion. W czasie podróży do skupisk żydowskich w Babilonii, Północnej Afryce i Hiszpanii Eldada spotkało wiele przygód, łącznie z ucieczką przed szczepem afrykańskich kanibali, którzy zjadłszy jego towarzyszy, nie połakomili się już na jego wątłą i wychudzoną osobę. Zabrano go jako więźnia do Chin, skąd został w końcu wykupiony, a przy okazji przewędrował tereny, na których żyli i rządzili się inni członkowie Dziesięciu Zaginionych Plemion. Jego własne plemię Dań zamieszkiwało ponoć Etiopię, a za sąsiadów, po drugiej stronie rzeki -> Samba-tion, miało lewitów. Plemię Lewi żyto w pokoju w krainie pozbawionej złodziei, gdzie nie trzeba było zamykać drzwi. Opływająca ich kraj rzeka przez sześć dni w tygodniu toczyła spienione wody, niosąc zwały skał i piasku, uspokajając się tylko w szabat, kiedy spowijały ją kłęby dymu i ognia. Ponieważ Żydzi nie mogli jej przekroczyć nie profanując szabatu, ludzie z dwóch plemion porozumiewali się ze sobą stojąc na przeciwległych brzegach Sambation i krzycząc do siebie albo wysyłając gołębie pocztowe z listami. Afrykańskie plemiona żydowskie miały swój własny Talmud, napisany po hebrajsku, w którym każda nauka rozpoczynała się od słów: "Tak dowiadujemy się od Jozuego, który z kolei dowiedział się tego od Mojżesza". Eldad przytacza pewne przepisy halachiczne z owego Talmudu, odbiegające od norm obowiązujących w społecznościach żydowskich, które odwiedzał.
Eli - arcykapłan z sanktuarium w Szilo, który przyjął jak własnego syna młodego -> Samuela ofiarowanego przez swą matkę, -> Annę, na służbę Bogu (l Sm l). Rodzeni synowie Eliego
byli skorumpowanymi kapłanami, którzy pozwalali sobie na lekceważenie jego zarzutów, ponieważ niedowidział. Zginęli, gdy Arka Przymierza, którą nieśli na pole bitwy, dostała się w ręce Filistynów. Eli na wieść o przechwyceniu Arki i śmierci synów spadł z krzesła i złamał kark (l Sm 4, 18). Umarł mając 92 lata, a z jego śmiercią nastąpił także koniec sanktuarium w Szilo. Na wszystkich jego następcach spoczywało przekleństwo krótkiego życia (l Sm 2, 31), choć mogli odwrócić ten wyrok studiowaniem Tory i aktami miłosierdzia.
Eliasz [hebr. Elijahu] - prorok północnego królestwa Izraela w IX w. p.n.e., który zaprotestował przeciwko bałwochwalstwu uprawianemu przez króla Achabaijego żonę -> Jezabel (l Kri 17-22). Eliasza często utożsamia się z arcykapłanem -> Pinchasem, także fanatycznym zelotą, który żył kilka stuleci wcześniej, za czasów Exodusu. Eliasz nie umarł, lecz po-mianowaniu swego następcy, Elizeusza, został w trąbie powietrznej uniesiony żywcem do nieba przez rydwan i konie ogniste (2 Kri 2, 11). W niebiosach występuje w roli kronikarza ludzkich uczynków i przewodnika prowadzącego dusze zmarłych do Raju. Często wraca na ziemię w rozmaitych przebraniach (-> San-dalfon) jako posłaniec Boga, czasem jako przedstawiciel -> Raziela, wspomagając ludzi w potrzebie. O spotkaniu z nim opowiadało wielu talmudycznych rabich i średniowiecznych mistyków twierdząc, że powierzał im mistyczne tajemnice. Kiedyś pewien rabi zapytał go, kto z ulicznego tłumu ma zapewniony udział w -> życiu pozagrobowym, a Eliasz wskazał dozorcę więziennego i dwóch zawodowych trefnisiów, wyjaśniając, że strażnik dba o moralność powierzonych mu przestępców, podczas gdy trefnisie wywołując śmiech podnoszą ludzi na duchu. Eliasz nie opuszcza żadnej uroczystości -> obrzezania, podczas której ustawia się dla niego specjalne krzesło (-> Eliasza krzesło), i przychodzi do każdego żydowskiego domu na kieliszek wina (-> Eliasza puchar) na seder. Eliasz powróci raz jeszcze przed wielkim i straszliwym -> Dniem Sądu (Ml 3, 23), żeby ogłosić nadejście -> Mesjasza. Będzie miał za zadanie zaprowadzić pokój
83

wśród ludzi, przywieść ich skruszonych na powrót do Boga i rozstrzygnąć te problemy w literaturze rabinicznej, które pozostały nie rozwiązane. Zadmie w wielki -> szofar i zainicjuje -> zgromadzenie wygnańców i -> Zmartwychwstanie. Ponieważ Eliasz nie przyjdzie w szabat, pod koniec szabatu śpiewa się pieśni wyrażające nadzieję na rychłe pojawienie się Eliasza jako zwiastuna ery mesjańskiej w nadchodzącym tygodniu. Niektórzy rabini wierzyli, że Eliasz jest aniołem, który chwilowo przybrał ludzką postać, aby zawitać na ziemię. Ma więc dwa ciała, jedno do bytowania w niebie i jedno, w jakim pokazuje się ludziom na ziemi. Zob. też mincha; Zohar.
Eliasza krzesło (hebr. "kise szel Elijahu") -puste krzesło stawiane w czasie obrzędu -> obrzezania, które ponoć zajmuje prorok -> Eliasz. Eliasz skarżył się Bogu, że Izraelici zaniedbują -> przymierze zawierane przez obrzezanie, Bóg posyła go więc z nieba na każdą uroczystość obrzezania, zarówno w nagrodę za jego gorliwość, jak i po to, by mu udowodnić, że nie miał racji potępiając wszystkich. W liturgii obrzezania mówi się o Eliaszu jako o "Aniele Przymierza", którego prosi się, by stanął po prawej ręce mohela dokonującego tego aktu i wspomagał go. Dziecko kładzie się na moment na krześle, a tym samym na kolanach Eliasza, przed samym obrzezaniem. W synagogach przechowuje się na tę okazję misternie rzeźbione krzesła Eliasza.
Eliasza puchar (hebr. "kos Elijahu") - w czasie pesachowego -> sederu nalewa się specjalny puchar wina dla proroka -> Eliasza, otwierając drzwi i zapraszając go do środka. Dopóki drzwi pozostają otwarte, rodzina prosi Boga o pokaranie tych ludów, które go nie uznają i które prześladują naród żydowski. Wierzono, że Eliasz odwiedza tej nocy każdy żydowski dom, biorąc go pod swą opiekę. W czasie gdy dzieci wpatrują się w drzwi, ktoś z dorosłych ulewa odrobinę wina z pucharu na dowód, że Eliasz zaiste złożył przelotną wizytę i upił swego wina, chociaż pozostał niewidoczny. Początki lego obyczaju sięgają dyskusji rabich, czy po -> czterech pucharach wina należy wypić na sederze piąty, wyobrażający przyszłe Boże odkupienie. Eliasz ma podobno w przyszłości rozsądzić wszelkie nie rozstrzygnięte spory, stąd nadano piątemu pucharowi jego imię. A ponieważ zostawia się go na stole i nikt z niego nie pije, z czasem przyjęto, że to właśnie Eliasz przybędzie, by go wypić. A skoro Eliasz będzie stanowił straż przednią Mesjasza, a puchar wyobraża mesjańskie odkupienie, tym stosowniej -sze wydaje się przekonanie, że z tego właśnie pucharu napije się Eliasz u progu ery mesjańskiej, której początek przypadnie na Pesach.
Eliasz Baal Szem z Chełma zob. baal szem;
golem
Eliasz, Gaon z Wilna (1720-97) - czołowa osobistość -> mitnagdim, religijnych przeciwników -> chasydyzmu. Eliasz był genialnym dzieckiem. Znał całe działy Talmudu na pamięć i szybko prześcignął swych nauczycieli. Jeszcze w młodości opanował wszystkie gałęzie literatury rabinicznej, łącznie z dziełami z reguły ignorowanymi w programach jesziw, a także wykazał się biegłością w kabale. Pewne świeckie studia uważał za niezbędne dla właściwego rozumienia źródeł żydowskich, lecz zajadle zwalczał dociekania filozoficzne, które odwodzą ludzi od wiary w moc uroków i czarów. Studiował przy świecy i zaciągniętych, nawet w ciągu dnia, zasłonach, żeby nic go nie rozpraszało, a spał tylko po dwie godziny na dobę, cztery razy po pół godziny, przez resztę nocy trzymając stopy w misce z zimną wodą, żeby nie zasnąć. Już przed swą bar miewa próbował stworzyć -> golema, lecz zaniechał tego na znak otrzymany z nieba. Przy innej okazji odmówił przyjęcia anielskiego przewodnika (-> magid), który miał mu pomóc w zdobywaniu wiedzy, ponieważ nie chciał nauczyć się niczego, do czego nie doszedłby własnym wysiłkiem. Wprawdzie nigdy nie objął żadnego z proponowanych mu oficjalnych stanowisk rabina twierdząc, że nie mógłby wywiązać się z takiej funkcji, skoro nie zgadza się z tak wieloma swymi poprzednikami, lecz mimo to powszechnie uznawano go za duchowego przywódcę litewskiego żydostwa. Jego kapłańskim powiernikiem był Jakub Kranz. Swego najważniejszego ucznia -> Chaima z Wołożyna Eliasz namówił do otworzenia jesziwy nowego typu,
84

w której zajmowano by się studiowaniem całego Talmudu babilońskiego bez żadnej potępianej przez Eliasza mętnej dialektyki (pilpul). Podpisał nakaz wyklęcia (cherem) chasydów w 1772 oraz w 1781, ogłaszając ich heretykami i zakazując zawierania z nimi małżeństw. Opowiadał się także za publicznym paleniem chasydzkich dzieł. Odmówił spotkania ze Szneu-rem Zalmanem z Lądów, który chciał osobiście przekonać Eliasza o znaczeniu i wiarygodności ruchu chasydzkiego. Rozpoznał jednego z -> łamed wowników imieniem Lejb, którego poprosił o towarzyszenie mu w drodze do Ziemi Świętej.
Eliezer ben Hyrkanos [lub Hurkanos] (I-II w. n.e.) - tanaita i uczeń -> Jochanana ben Zakaja, który powiedział o nim, że równy jest wszystkim mędrcom Izraela razem wziętym. Eliezer częstokroć przeciwstawiał się bardziej liberalnym opiniom swych kolegów i był zwolennikiem surowszych poglądów, typowych dla szkoły Szamaja, z jej dosłowną interpretacją Pisma. Mówiono o nim na przykład, że biblijne wyrażenie "oko za oko" wolał rozumieć dosłownie niż w kategoriach odszkodowania pieniężnego. Łączyły go pewne związki z wczesnymi żydowskimi chrześcijanami i raz nawet Rzymianie aresztowali go, podejrzewając o przynależność do tej gminy. Uświadomił sobie wówczas, że to kara za zadowolenie, z jakim przyjął halachiczne pouczenia -> Jezusa od jednego z jego uczniów. Pewnego razu Eliezer spierał się z innymi mędrcami, a ponieważ nie zdołał ich przekonać, poprosił rosnące opodal drzewo o pomoc. Drzewo przeniosło się z korzeniami na inne miejsce, lecz rabaje orzekli, że drzewa niczego nie dowodzą. Poprosił więc strumień o poparcie i strumień zawrócił swój bieg, lecz i teraz rabaje orzekli, że strumienie nie świadczą o niczym. Zawołał więc do ścian akademii, by zaświadczyły o słuszności jego słów, i ściany zaczęły pochylać się do wewnątrz. Jeden z mędrców zganił mury za wtrącanie się do dyskusji, a one zatrzymały się w pół drogi. Wówczas Eliezer wezwał niebiosa, by poparły jego zdanie, i dał się słyszeć głos z nieba (-> bat koi): "Halacha jest we wszystkim po stronie rabiego Eliezera". Mimo to -» głos większości rozstrzygnął na niekorzyść
85

Eliezera, a na niego nałożono klątwę (cherem) za niepodporządkowanie się decyzji kolegów. Po śmierci Eliezera jego poglądy zyskały większą aprobatę i niektóre z nich przytacza się jako normę halachiczną. Mówi się, że sam Bóg w niebiosach cytuje nauki rabiego Eliezera.
Elisza ben Awuja (n w. n.e.) - mędrzec Miszny, który popadł w herezję i zyskał przydomek "acher" ("inny") z powodu zmiany przekonań. Elisza był jednym z czterech mędrców, którzy wybrali się w mistyczną podróż do -> Raju, a jego wiara w wyniku tego przeżycia nabrała dualistycznego charakteru gnostycyzmu. Opisuje się go jako tego, który "zniszczył rośliny" Raju, ponieważ ujrzał anioła Metatrona w niebiosach i uznał go za drugie bóstwo. Po swej apostazji zaprzeczał, jakoby istniała jakaś nagroda za wypełnianie przykazań, oddawał się wzbronionym praktykom seksualnym i publicznie profanował szabat. Byli towarzysze stronili od niego, jedynie uczeń -> Meir nadal studiował pod jego kierunkiem, uzasadniając to powiedzeniem, że odrzuca heretycką łupinę owocu nauk Eliszy, spożywając sam miąższ. Meir twierdził, że jego mistrz żałował za grzechy w godzinie śmierci, a kiedy ujrzał, że grób Eliszy tli się od ognia z niebios, rzucił nań swój płaszcz, by zdusić płomienie, ze słowami:
"Nawet jeśli nie Bóg, to ja cię zbawię!" Za pośrednictwem Meira wiele powiedzeń Eliszy trafiło do literatury rabinicznej.
Elizeusz [hebr. Elisza] - izraelski prorok z VIII w. p.n.e., uczeń -> Eliasza, działający przez ponad 60 lat. Zdobył podwójną cząstkę ducha swego mistrza w nagrodę za lojalność i za pozostanie z Eliaszem, dopóki ten nie wstąpił do nieba uniesiony przez trąbę powietrzną (2 Kri 2), dlatego był w stanie uczynić dwa razy więcej cudów niż jego mistrz (-> Ruach ha-Kodesz). Elizeusz wiódł prawdziwie świątobliwy żywot i nawet muchy omijały jego stół z powodu aromatu, jaki roztaczał. Niektóre teksty plasują go jako proroka na drugim miejscu za Mojżeszem. Jednak i jego imały się ludzkie słabości i został pokarany wątłym zdrowiem za to, że pewnego razu ściągnął napaść dwóch niedźwiedzi na grupę dzieci, które się z niego naśmiewały (2 Kri 2). Podobna kara
spotkała go za wyjątkowo surowe potraktowanie służącego Gehaziego, który wziął pieniądze od syryjskiego generała -> Naamana, wyleczonego przez Elizeusza (2 Kri 5). Cudowna moc Elizeusza nie zaniknęła z jego śmiercią i pewien nieboszczyk ożył po zetknięciu się ich ciał. Jednym z uczniów Elizeusza był prorok -> Jonasz.
elul - szósty miesiąc księżycowy kalendarza hebrajskiego, licząc od nisan, miesiąca Exo-dusu, lub też ostatni miesiąc przed początkiem świąt Nowego Roku (Rosz ha-Szana). Elul zwykle zaczyna się pod koniec sierpnia, a jego znakiem zodiakalnym jest Panna. Ponieważ elul poprzedza okres -> skruchy następujący na początku nowego roku, jest to pora obrachunku z własnym sumieniem i duchowych porządków. Pietyści należący do ruchu musa-rystycznego we wschodniej Europie zazwyczaj spędzali cały ten miesiąc w odosobnieniu, bez żadnych kontaktów z ludźmi, czasem składając również ślub milczenia i skrupulatnie roztrząsając własne myśli i uczynki. W niektórych gminach przez cały elul codziennie rano po modłach trąbiono w szofar,	 budząc sumienia wiernych do żałowania za grzechy.
emanacja (hebr. "acilut") - zaistnienie wszechświata drogą stopniowego przejawiania się istoty Boga. -> Kabała przyjmowała koncepcję emanacji chętniej niż bardziej filozoficzną z ducha wiarę w creatio ex nihilo, rozumiejąc ją nie jako zachodzący w czasie proces, lecz raczej w kategoriach strukturalnej analizy rzeczywistości. Emanacja dokonuje się za pośrednictwem dziesięciu -> sfirot i czterech światów:
Emanacji, -> Stworzenia, Ukształtowania i Działania, poprzez które odbywa się wypływ boskiego pierwiastka. Wiara w emanację bliska była panteizmowi, którego mistycy unikali, odmalowując świat jako płomień z Bożego paleniska lub szatę Boga, w której zawiera się już sama boskość. Zob. też Adam Kadmon;
cimcum; sitra achra; tikun: Zohar.
Emden, Jakub (1697-1776) - niemiecki kontrowersyjny autor rabiniczny. Ojciec Emdena rabi Cwi Aszkenazi, zwany Chacham Cwi, zaangażował się mocno w sprawę wyplenienia wyznawców Sabataja Cwi, fałszywego Mesja-
86

sza, ze społeczności żydowskiej. Jakub Emden poświęcił życie kontynuacji tego zadania. Występował również w obronie honoru ojca, wojując z jego następcami w rabinacie Altony. Demaskatorski ferwor Emdena skrupił się głównie na osobie Jonatana -> Ejbeszica, rabina z Altony, w którego amuletach Emden dopatrywał się aluzji do Sabataja Cwi. Wykorzystując własną drukarnię Emden opublikował kilka zjadliwych pamfietów na Ejbeszica, w wyniku czego został przez jego zwolenników zmuszony do opuszczenia Altony. Wyostrzony zmysł krytyczny Emdena nie oszczędził Zoharu, a wnikliwa analiza tekstu doprowadziła go do wniosku, że niektóre części są późniejszymi podróbkami, co podkopywało twierdzenia sabataistów, jakoby ich heretyckie poglądy znajdowały w tym dziele uzasadnienie. Kierując się uprzedzeniami antyfilozoficznymi Emden uznał, że Przewodnik błądzących ma wymowę zbyt antytradycjonalistyczną, by mógł go napisać Majmonides. Chrześcijaństwo natomiast wyszło z rozważań Emdena obronną ręką, napisał on nawet, że Jezus wyświadczył światu podwójną łaskę, umacniając wartości Tory i nauczając pogan, by wyrzekli się bałwochwalstwa i podporządkowali moralności. Uznał, że wiara w Trójcę Świętą nie jest dla chrześcijan grzechem i spotka ich nagroda za szerzenie wiary w Boga. Emden opowiadał się również za przywróceniem konkubinatu (-> konkubina). Zob. też cimcum.
Endor zob. czarownica z Endor erec Israel zob. Izrael
eruw (hebr., "zmieszanie") - sposób na uchylenie w szabat i inne święta zakazu pewnych czynności. Do rozciągnięcia szabatowych granic służy eruw techumim ("zmieszanie granic") polegający na pozostawieniu dwóch posiłków przy granicy terenu, poza który nie wolno w szabat wychodzić, dzięki czemu miejsce to staje się symbolicznym domem i można odejść od niego na dalsze dwa tysiące kubitów. W celu przygotowania posiłków na szabat w święto wypadające w piątek odkłada się część jedzenia przed rozpoczęciem święta, by spożyć je w sobotę. Ten eruw tawszilin ("zmieszanie pokarmów") oznacza, że gotowanie zaczęto już
Miesiąc elul, uosobiony przez zodiakalny znak Panny (mozaika synagogalna w Hammath w Tyberiadzie)
Jedno z graficznych przedstawień emanacji, "Sefer Jecira", rękopis
87

wcześniej i dlatego można je kontynuować. Eruw chacrot ("zmieszanie podwórek") polega na tym, że w szabat mieszkańcy jednej okolicy, począwszy od kilku domów aż do całej ulicy czy nawet miasteczka, łączą się w jeden prywatny teren. Umożliwia to ludziom przenoszenie rzeczy przez cały obszar eruw, mimo że normalnie w szabat niczego nie wolno nosić poza granicami swego domu. Żeby eruw zadziałał, daną okolicę musi otaczać prawdziwy lub symboliczny mur, przy czym należy odłożyć na bok bochenek chleba symbolizujący wspólny posiłek, w którym uczestniczą wszyscy członkowie nowego, prywatnego terytorium. Karaimi uznawali eruw za oszustwo, lecz rabini bronili go jako środka wprowadzonego przez króla Salomona dla wzmożenia radości z szabatu.
eschatologia (hebr. "acharit ha-jamim", co oznacza "koniec dni") - doktryna "rzeczy ostatecznych" zajmuje w żydowskiej wierze istotne miejsce w ścisłym powiązaniu z koncepcją nadejścia -> Mesjasza i -» Zmartwychwstania. Era przedmesjańska obfitować będzie w wielkie rozruchy i wojny, nazywane "bólami porodowymi Mesjasza" lub "śladami stóp Mesjasza", dlatego w cierpieniach i wygnaniu, jakie stawały się udziałem narodu żydowskiego w różnych epokach, widziano zapowiedź ostatecznego odkupienia u kresu dziejów ziemskich. Talmud opisuje owe "ślady stóp Mesjasza" jako czas narastania zuchwalstwa. Rządzący zwrócą się ku herezji i nie będzie nikogo, kto by im to wytknął. Akademie Tory zamienią się w domy publiczne. Mądrość uczonych w Piśmie będzie gnić. Młodzi zawstydzać będą starych. Własna rodzina stanie się nieprzyjacielem człowieka. Oblicze pokolenia przypominać będzie oblicze psa. "Na kimże mamy więc polegać? Na Ojcu naszym w niebiesiech". Armie -> Goga i Magoga zostaną w końcu pokonane i nastąpi -> zgromadzenie wygnańców w Ziemi Świętej. Na świecie nastanie pokój, goje uznają jedynego prawdziwego Boga i pogodzą się z panowaniem Jego królestwa, a ziemia "się napełni znajomością Pana" (Iz 11,9). W erze mesjańskiej dojdzie do wielkiego -> Dnia Sądu ludzkości, a zmarli wstaną z grobów do nowego życia. W okresie, który nastąpi
potem, zwanym -> Olam Haba, sprawiedliwi przyłączą się do Mesjasza w wielkiej uczcie;
nieczyste potrawy zostaną uznane za koszerne;
świat będzie mówił jednym językiem; noc stanie się jak dzień; ciepło słońca uleczy chorych;
drzewa co miesiąc przynosić będą obfitość owoców; dzikie bestie złagodnieją, a Bóg zgładzi Anioła Śmierci. Na wypadek jednak gdyby ktoś rozumiał tę wizję zbyt dosłownie, powiedziano, że nie będzie "jedzenia ani picia, tylko sprawiedliwi będą po prostu rozkoszować się blaskiem Bożej Obecności (Szechiny)".
essenczycy - żydowska sekta, której rozkwit przypada na okres od II w. p.n.e. do zniszczenia Drugiej Świątyni w 70 r. n.e. Zakłada się, że do społeczności esseńczyków należeli Żydzi z Qumran, a -> zwoje znad Morza Martwego stanowią pozostałości ich biblioteki. Istniała wśród nich silna monastyczna tradycja celibatu, niektóre gminy w ogóle wykluczały ze swego grona kobiety, choć na cmentarzu w Qumran znaleziono szkielety kobiece. Poszczególnych grup esseńczyków nie łączył chyba całkowicie zuniformizowany tryb życia, a z pism Filona, Józefa Flawiusza, Pliniusza oraz tekstów z Qumran wyłaniają się odmienne wizerunki tej sekty. W literaturze rabinicznej czy w Nowym Testamencie nie ma o nich jawnych wzmianek, co może wskazywać, że nie uczestniczyli bezpośrednio w życiu religijnym Jerozolimy I w. n.e. Essenczycy uważali, że Świątynią w Jerozolimie kieruje klika skorumpowanych kapłanów, trzymali się zatem z dala od tego sanktuarium. Cechowała ich większa niż u innych Żydów skrupulatność w kwestiach nieczystości rytualnej, czego unaocznieniem były białe płócienne szaty, które nosili jako symbol czystości, i co zarazem ograniczało ich kontakty z ludźmi spoza sekty.
Estera - bohaterka Księgi Estery, lepiej znana pod przybranym imieniem perskim niż pod właściwym hebrajskim, które brzmiało Hadasa. Estera była osieroconą kuzynką -> Mardocheu-sza, który ją wychował i poślubił. W wieku czterdziestu lat nadal wyglądała tak pięknie i młodo, że sam mąż namówił ją, żeby została żoną perskiego króla Aswerusa. Wprawdzie związek taki byłby w wypadku Żydówki,
88

a szczególnie mężatki, niedopuszczalny, jednak Estera nie miała w rzeczywistości stosunków seksualnych z Aswemsem. W łożu króla zastąpił ją duch zesłany przez Boga, a mający jej postać. Jako Żydówce udawało jej się żyć w królewskim pałacu w utajeniu, nie zdradzając swego pochodzenia mężowi i jego dworowi. Przyznawała się za to do królewskich przodków, zgodnie zresztą z prawdą, jako że należał do nich król Saul. Pozycja królowej umożliwiła jej ocalenie Żydów imperium perskiego przed zagładą z rąk -> Hamana i jego stronników. Wybierając się do króla ze wstawiennictwem za swymi współbraćmi Estera pościła, a sam Bóg stroił ją i towarzyszył jej. Na pamiątkę postu Estery (-> Estery post) Żydzi zwyczajowo poszczą w przeddzień -> Purim. To właśnie Estera przekonała uczonych, by wprowadzili czytanie Księgi Estery co roku. -> Megilę czytano na Purim, a imię Estery wymawiano jak hebrajskie słowo "ukryję", w czym symbolicznie miał się wyrażać charakter tej historii, ponieważ Bóg się w niej nie objawia ani nie jest w Księdze Estery bezpośrednio wspomniany. Zob. też targum.
Estery post (hebr. "taanit Ester") - dzienny post trzynastego adar, w przeddzień -> Purim. Wzorowany jest albo na poście, jaki podjęła -> Estera przed złożeniem wizyty królowi perskiemu, podczas której miała wstawić się za swym ludem (Est 4, 16), lub też na poście Żydów przygotowujących się do obrony przed napastnikami (w oparciu o Est 9, 2). Ten zwyczaj poszczenia rozpowszechnił się dopiero w średniowieczu i ze względu na jego niedługi rodowód pobłażliwie odnoszono się do tych, którzy mieli trudności z zachowaniem postu. Przestrzega się go jednak ściśle w wielu gminach na terenie Persji, łącznie z wywieraniem nacisku, by pościli chorzy. Karaimi dochowują postu Estery przez trzy dni poprzedzające Pe-sach, według zapisu biblijnego bowiem właśnie wtedy pościła Estera.
Eszet Chail zob. Przysłów, Księga
etrog - owoc cytrusowy zaliczany do -> czterech gatunków, którymi potrząsa się razem podczas święta -» Sukot (Kpł 23, 40). Istnieją
Wykopaliska szczątków klasztoru essericzyków w Qumran
Srebrne naczynia na etrogi
89

zasady określające, co stanowi o koszemości etrogu, a ludzie starają się kupić piękny owoc, żeby wypełnić micwę. Wprawdzie etrogu nie można zjadać jak innych owoców, przyjął się jednak zwyczaj robienia z niego dżemu po zakończeniu święta. Spotyka się także pogląd, że to etrog był owocem z Drzewa Poznania, który zjedli w Ogrodzie Eden Adam i Ewa. Talmud poucza, że drzewo etrogowe rozpoznaje się po identycznym smaku, co jego owoc. Potrząsając etrogiem razem z lulawem, czyli gałązką palmową, trzeba trzymać go odpowiednią stroną do góry, tak jak rośnie na drzewie. W XIX w. wybitny rabin niemiecki rozpisywał się szczegółowo na temat tego, którą stroną do góry należy trzymać w Europie etrog wyhodowany w Australii, skoro tamtejsze dół i góra są odwrotnością naszych. Zob. też tu bi-szwat.
eulogia zob. hesped
eunuch (hebr. "saris") - kastracja ludzi i zwierząt jest zabroniona, a eunuch nie może w społeczności Izraela swobodnie zawierać małżeństwa. Może jednak wziąć sobie za żonę prozelitkę lub wyzwoloną niewolnicę. Według definicji eunuchem jest ten, komu usunięto oba jądra, natomiast toczy się spór co do tego, czy mężczyznę z jednym jądrem należy zaklasyfikować jako eunucha, skoro może być zdolny do posiadania dzieci. Prorok Izajasz zachęcał cunuchów, by nie czuli się wykluczeni z rodzinnej struktury gminy. Bóg przyobiecał bowiem kastratom, którzy przestrzegają szabatu, że nagrodzi ich lepiej od "synów i córek" (Iz 56, 3^t).
Ewa - żona -> Adama i matka rodzaju ludzkiego. Pierwotnie Ewa złączona była z Adamem plecami jako -> androginos, a potem została oddzielona, gdyż Adam potrzebował towarzyszki, z którą mógłby stanąć twarzą w twarz. Bóg osobiście skojarzył małżeństwo Adama i Ewy oraz poprowadził ceremonię ślubną w obecności aniołów, uświetniających ją tańcem i muzyką. -> Szatan, który za pośrednictwem -> węża skusił Ewę do spróbowania zakazanego owocu z -> Drzewa Poznania w Ogrodzie Edenu, utrzymywał z nią stosunki seksualne,
a ze związku tego narodził się -> Kain. Jego brat Abel był już synem Adama. Poprzez ten akt wąż naznaczył wszystkich jej potomków skazą nieczystości (-> grzech pierworodny). Dzieciom Ewy w każdym pokoleniu zagraża -> Lilit, pierwsza żona Adama, powodująca choroby i śmierć niemowląt. Według jednych Lilit była demonicą, która uciekła od Adama, gdyż nie chciała mu się podporządkować, zdaniem innych była pierwszą Ewą, która zgrzeszyła i została zastąpiona nową Ewą. Ewa pochowana jest razem z Adamem w Grocie Makpela w Hebronie. Zob. też n idą.
ewen sztija zob. Moria; Stworzenie świata;
Święte Świętych
Exodus (hebr. "jecijat Micraim", co oznacza "wyjście z Egiptu") - cudowna historia wybawienia Izraelitów z egipskiej niewoli oraz ich wędrówki przez pustynię pod wodzą -> Mojżesza, aż po wejście pod wodzą Jozuego do Ziemi Obiecanej. Ta historia stanowi główny temat drugiej księgi Pięcioksięgu, Księgi Wyjścia. Wizja każdego przyszłego zbawienia opiera się na prawzorze Exodusu. Mesjańskie odkupienie nastąpi w tym samym miesiącu nisan, w którym Izraelici opuścili Egipt, a sam Mesjasz będzie swego rodzaju współczesnym Mojżeszem. Exodus jest także punktem centralnym liturgii i obrzędowości kalendarza żydowskiego, szczególnie trzech świąt pielgrzymich. Każdy Żyd powinien poczuć się tak, jakby to on sam wyszedł z Egiptu, a obrzędy pesachowe (-> Pesach) odtwarzają tamto przeżycie. Główne wątki krążą wokół opieki, jaką Bóg roztoczył nad Izraelitami. Egipcjanie zostali za zniewolenie ludu Izraela ukarani -> dziesięcioma plagami, Morze Czerwone rozstąpiło się, by Żydzi mogli przejść suchą stopą, na górze -> Synaj otrzymali -> Dekalog, źródło wody zwane -> Źródłem Miriam podążało za nimi przez pustynię, prowadził ich -> słup obłoku i ognia, ich odzienie przetrwało czterdzieści lat tułaczki po pustkowiach, -> Arka Przymierza zniżała wzgórza i podnosiła doliny, żeby ułatwić im drogę, a -> manna z nieba zapewniała dostatek pożywienia. Zob. też Hagada; Korach.
90

Ezaw - syn -> Izaaka i Rebeki, starszy brat bliźniak -> Jakuba. Bracia całkowicie różnili się charakterami, a Ezaw przejawiał agresję wobec Jakuba jeszcze w łonie matki. Ezaw był bałwochwalcą i już jako embrion usiłował wydostać się z brzucha matki za każdym razem, gdy przechodziła obok miejsca kultu bożków. Został znakomitym myśliwym (Rdz 25, 27), ponieważ ukradł magiczne okrycie, które należało niegdyś do Adama. W dniu, w którym sprzedał swoje prawo pierworództwa bratu Jakubowi, wrócił właśnie do domu po popełnieniu morderstwa, gwałtu i cudzołóstwa. Szydził z wiary w Boga i Zmartwychwstanie i powiedział, że na nic mu się nie zda kapłańska funkcja, jaką przejmował w rodzinie najstarszy syn. Udało mu się zdobyć uczucie ojca udając w domu zainteresowanie religią, wypytywał go bowiem bardzo szczegółowo w kwestiach rytuału. Pozbawiony podstępem przez brata błogosławieństwa ojcowskiego (Rdz 27), Ezaw żywił do Jakuba już nie tylko niechęć, lecz wręcz pragnął go zabić. Ezaw zginął w czasie kłótni podczas pogrzebu Jakuba. Wnuk Jakuba ściął mu głowę, gdy Ezaw nie chciał pozwolić na pochowanie Jakuba w Grocie Makpela. Początkowo widziano w Ezawie uosobienie okrutnego cesarstwa rzymskiego, później symbolizował chrześcijaństwo średniowieczne z jego niechętnym nastawieniem do potomków Jakuba. Wśród mistyków Ezaw uchodzi za przedstawiciela sitra achra czy też pierwiastka zła w ludzkim świecie, które ostatecznemu zniszczeniu ulegnie dopiero w erze Mesjasza.
Ezdrasz - kapłan i uczony w Piśmie z V w. p.n.e. Wspomagany przez Nehęmiasza stanął na czele wygnańców z Babilonii powracających, by odbudować -> Świątynię. Ezdrasza uważano za drugiego Mojżesza, który sam godzien byłby otrzymania Tory. Za jego sprawą Żydzi porzucili swe nieżydowskie żony (Ezd 10), lecz Ezdrasz zabrał ze sobą wszystkie rodziny z problemami genealogicznymi, ponieważ wiedział, że żydostwu babilońskiemu brakować będzie odtąd kierownictwa. Na Żydów jemeńskich, którzy odmówili dołączenia się doń, rzucił klątwę wiecznego ubóstwa. Wprowadził na użytek przepisywaczy Tory kwadratowe pismo hebrajskie (-> alfabet hebrajski).
Adam i Ewa skrywający swą nagość pod listkami figowymi po zjedzeniu owocu z Drzewa Poznania w Ogrodzie Edenu (XV w., Norfolk)
Ilustracja z niemieckiej Hagady (X111-X1V w.), przedstawiająca Ezawa na górze Seir. Ptasia głowa zastępuje ludzką z uszanowania dla tradycji nieprzedstawiania postaci człowieka w sztuce żydowskiej
91

Do praktyk, jakie zapoczątkował Ezdrasz i zgromadzenie mędrców, któremu przewodził (-> Wielkie Zgromadzenie), należało czytanie Tory trzy razy w tygodniu, w poniedziałki, czwartki i sobotnie popołudnia. O wielkim mędrcu Hillelu mówi się niekiedy, że był uczniem Ezdrasza. Zob. też dziesięcina.
Ezechiasz - król południowego królestwa Judy w VIII w. p.n.e. Jako monarcha zasłużył się na polu religii, oczyścił bowiem wiarę Izraelitów z naleciałości pogańskich i zniszczył -> węża miedzianego, który stał się obiektem bałwochwalczego kultu (2 Kri 18, 4-5). W dzieciństwie matka uratowała mu życie pokrywając jego ciało ognioodporną krwią -> salamandry. Dzięki temu przetrwał bałwochwalczy, związany z ogniem obrzęd. W dojrzałym wieku Ezechiasz zapadł na ciężką chorobę, podczas której odwiedził go prorok -> Izajasz, ganiać za to, że się nie ożenił i nie miał dzieci. Ezechiasz żałował, odzyskał zdrowie i poślubił córkę Izajasza, z którą spłodził niegodziwego Manassesa. Wiódł skromny żywot, obywając się tylko jednym posiłkiem z prostych warzyw, a pobożność, jaką zasłynął, kazała niektórym rabini widzieć w nim Mesjasza.
Ezechiel - prorok wywodzący się z rodu kapłańskiego, który znalazł się na wygnaniu w Babilonii w VI w. p.n.e. Działalność proroka rozpoczął jeszcze w Kraju Izraela. Miał wizję rozstępujących się niebios (Ez 1-3), w której zobaczył cztery istoty i cztery koła w kołach, a na -> Tronie Chwały postać podobną ludzkiej (-> Adam Kadmon). Wizja owa stała się głównym przedmiotem dociekań mistyków Merka-wa (-> Maase Merkawa), w następstwie czego zakazano na pewien czas jej publicznego odczytywania. Talmud porównuje wizję Ezechiela z objawieniem Izajasza, któremu także dane było ujrzeć niebiosa. Chananiasz, Miszael i Azariasz zapytali Ezechiela, co powinni wybrać: męczeństwo czy pokłon bożkom, a on doradził im ucieczkę. Nie posłuchali go jednak, wybierając męczeńską śmierć, od której ocalił ich Bóg. Ezechiel podtrzymywał na duchu ludzi rozpaczających po zniszczeniu Świątyni. Wielki ładunek nadziei niesie także jego proroctwo o wyschłych kościach, które ponownie ożyją
(Ez 37). Jeden z uczonych talmudycznych przypisywał sobie nawet pochodzenie od tych, których wskrzesił Ezechiel. Ezechiela pochowano w środkowym Iraku, a nad jego grobem zbudowano synagogę (-> Petaachia z Ratyzbony;
Beniamin z Tudeli). Stała się ona ważnym celem żydowskich pielgrzymek. Powiadano też, że nad grobem unosił się niegdyś słup ognia. Zwój Tory, z którego kiedyś w tym miejscu czytano w Jom Kipur, miał być podobno pisany ręką samego Ezechiela, a o bibliotece tego sanktuarium krążyły słuchy, że zawiera jeszcze księgi pochodzące z czasów Świątyni. Nad grobem paliła się ciągle lampka, którą po raz pierwszy zapalił Ezechiel. Toczono niegdyś spory o to, czy nie należałoby wycofać Księgi Ezechiela z obiegu ze względu na niektóre nauki ocierające się o herezję. Ostatecznie jednak wątpliwości przezwyciężono i księga znalazła się w kanonie biblijnym.
ezrat naszim zob. mechica
Pałasze (amhar., "obcy") - czarni "Żydzi" z Etiopii nazywający siebie Beta Israel, "Dom Izraela". Swój niejasny rodowód Pałasze wyprowadzają od świty Menelika, syna królowej -> Saby i króla Salomona, lub Dziesięciu Zaginionych Plemion czy też uciekinierów z Jerozolimy po zniszczeniu Drugiej Świątyni. Twierdzi się również, że wywodzą się z mieszanych małżeństw jemeńskich czy egipskich Żydów z tubylcami lub że w ogóle są -> judaizantami bez autentycznych korzeni żydowskich. Falasze starej daty nie znają hebrajskiego i mówią po amharsku. Ich religia opiera się na Biblii, lecz bez tradycji rabinicznej. Nadal składają w ofierze baranka pesachowego, lecz nie znają zakazu mieszania potraw mięsnych z mlecznymi. Jak inni Etiopczycy niektórzy Pałasze praktykują obrzezanie kobiet. Nadal także zachowują hierarchię nazyrejczy-ków i kapłanów, którzy nie dziedziczą tytułu, lecz są na to stanowisko wybierani. W ich obrządku i mitologii bardzo ważną rolę odgrywa szabat, anielska królowa niebios. W szabat urządzają uroczysty wspólny posiłek w synagodze. Tego dnia zakazują palenia ognia, sto-
92

sunków seksualnych, przekraczania rzeki i wszelkiej walki, chyba że w samoobronie. Ich legenda głosi, że gdy Menelik przekraczał w szabat rzekę, jeden z jego stronników, który stał się później założycielem społeczności Pałaszów, odmówił kontynuowania podróży, podczas gdy pozostali przeszli w końcu na chrześcijaństwo. Równie ściśle Falasze przestrzegają czystości rytualnej. Kobieta w czasie menstruacji (-> nida), kobieta w połogu i żałobnicy trzymani są w odosobnieniu. Kontakt z nie--Falaszami także oznaczałby skalanie, Pałasze nie przestają więc ze swymi sąsiadami. Chrześcijańscy misjonarze próbowali ich nawracać, z ograniczonym skutkiem, wielu natomiast nawrócono siłą po upadku ich niezawisłego królestwa. W Izraelu niektórzy rabini uznają ich za członków plemienia Dań, podczas gdy inni uważają za gojów.
Falk, Samuel (1708-82) - kabalista działający w Anglii, znany jako -> Baal Szem z Londynu. Falk uciekł do Anglii z Niemiec w 1742, kiedy Jakub Emden oskarżył go o uprawianie herezji sabataizmu i czarnej -> magii. W Londynie prowadził laboratorium alchemiczne, nosił zwracający powszechną uwagę złocisty turban i łańcuch, a dzięki swej znajomości -> alchemii, kabały i sporządzania talizmanów cieszył się wielkim wzięciem w sferach królewskich i arystokratycznych. Zyskał renomę cudotwórcy. Potrafił sprawić, że świece paliły się tygodniami, niejednokrotnie przez długi czas z łatwością obywał się bez jedzenia i picia. Zastawione przez niego przedmioty same trafiały z powrotem do jego domu, a gdy nadchodził termin ich wykupienia, szedł do lombardu uiścić zapłatę wyjaśniając, że zostały już zwrócone. Pewnego razu uratował wielką synagogę londyńską przed szalejącym nie opodal pożarem wypisując na jej drzwiach kabalistyczną formułę z czterech liter hebrajskich. W momencie gdy ogień docierał do synagogi, wiatr zmienił kierunek i budynek ocalał. Jego portret często zamieszczany jest pomyłkowo w książkach jako podobizna współczesnego mu Izraela Baal Szem Towa.
faraon - miano królów egipskich w czasach biblijnych, używane szczególnie w stosunku
Ezechiel Michała Anioła ze sklepienia Kaplicy Sykstyńskiej
Faraon
egipski Ramzes U
93

do władcy Egiptu z okresu niewoli i Exodusu Izraelitów. Ów konkretny faraon cierpiał na -> trąd, a ulżyć w jego stanie miały mu, zgodnie z radą lekarzy, kąpiele w krwi izraelickich dzieci. Pomimo tej dolegliwości przedstawiał się poddanym jako bóstwo, wolne od wszelkich ludzkich słabości. Właśnie dlatego -> Mojżesz spotkał się z nim wcześnie rano nad brzegami Nilu, gdzie faraon zajmował się zwykle potajemnie swoją toaletą. Tylko faraon uratował się z fal Morza Czerwonego, które zatopiło całą armię egipską, a po odbyciu kary za grzechy został osadzony na tronie w Niniwie. Gdy prorok Jonasz przybył do tego miasta z Bożym przesłaniem, faraon, zupełnie odmieniony, sam stanął na czele odprawianej przez jego lud pokuty. Faraon ów nie umarł, lecz stoi u bram piekieł, pouczając przybywających tam królów, jak należy prawdziwie pojmować wolę Bożą.
faryzeusze (hebr. "peruszim", oznaczające "separatystów" lub "interpretatorów") - członkowie jednej z grup działających w judaizmie pod koniec okresu Drugiej Świątyni, którzy przeciwstawiali się dosłowności w interpretacji biblijnej stosowanej przez kapłańską arystokrację saduceuszy, a także ascetyzmowi esseńczy-ków. Po zburzeniu Świątyni w 70 r. n.e. oba te odłamy praktycznie zniknęły ze sceny, a ustne nauczanie faryzeuszy ukształtowało judaizm rabiniczny, któremu początek dało zgromadzenie mędrców w Jawne (-> ustna Tora). Wprawdzie Nowy Testament odmalował faryzeizm w niekorzystnym świetle, jednak sami faryzeusze bardzo krytycznie odnosili się do hipokryzji współwyznawców. Uczeni nadal nie są zgodni co do tego, czy pierwotni faryzeusze byli minimalistami, troszczącymi się głównie o reguły rytualnej czystości pożywienia i dziesięciny, czy też maksymalistami, którzy adaptowali obrzędy świątynne dla potrzeb domu i synagogi, kultywowali spuściznę obyczajową, a studiowanie i komentowanie Tory uczynili środkiem ciężkości życia religijnego. Już samą nazwę tej sekty tłumaczono rozmaicie, raz jako tych, "którzy się trzymali z dala" od rytualnego skalania, kiedy indziej jako tych, "którzy interpretowali" zapisany tekst Tory, rozwijając tym samym tradycję rabiniczną. Zob. też Szymon ben Szefach.
feniks zob. Drzewo Poznania filakteria zob. tefilin
Filon z Aleksandrii (20 r. p.n.e.-50 r. n.e.) -filozof żydowski. Filon mieszkał w Aleksandrii i zajmował się reinterpretacją judaizmu dla potrzeb tych Żydów, którym kultura grecka stała się bliższa od hebrajskiej. Pisał po grecku o Biblii, której postaci i opowieści tłumaczył w kategoriach platońskich i stoickich, widząc w nich odzwierciedlenie prawd filozoficznych. Jego alegoryczna i symboliczna egzegeza wywarła pewien wpływ na myśl rabiniczną, lecz zasadniczo jego nauki pozostały nie znane mówiącemu po aramejsku ogółowi żydostwa palestyńskiego, a nawet trudno je pogodzić z etosem rabinicznym. Nie zachowywane przez judaizm, dzieła jego przetrwały jednak dzięki Kościołowi chrześcijańskiemu, dla którego szczególnie pociągająca okazała się doktryna Logosu, wypracowana przez Filona w celu wyjaśnienia języka, jakim Biblia mówi o Bogu. Zob. też Arysteasza list.
Firkowicz, Abraham (1786-1874) - rosyjski uczony karaimski, który zgromadził olbrzymi materiał, mający dowodzić całkowitej odrębności -> Karaimów od Żydów. Firkowicz wiele podróżował po Palestynie, imperium otomań-skim i Krymie, zbierając rękopisy i przepisując inskrypcje nagrobne przemawiające za tezą o starożytnym rodowodzie karaimizmu. Niektóre z jego manuskryptów pochodziły z miejsca nazwanego później -> genizą kairską. Firkowicz twierdził, że odnalazł nagrobki Karaimów pochodzące z pierwszych stuleci naszej ery, co ewidentnie podważałoby potoczne mniemanie o narodzinach tego ruchu dopiero w VIII w. Obecnie jednak uczeni zgodni są co do tego, że zawzięte dążenie Firkowicza do udowodnienia swej tezy i animozja do judaizmu rabinicznego pchnęły go do fałszowania większości swoich materiałów.
Frank, Jakub (1726-91) - pseudomesjasz i przywódca sekty heretyckiej. Frank znalazł się pod wpływem najskrajniej antynomiańskich zwolenników sabataizmu (-> Sabataj Cwi) podczas swych podróży po imperium otomańskim.
94

Jak wielu innych tamtejszych sabataistów sprawiał wrażenie, że po przejściu na islam nadal potajemnie praktykuje religię żydowską, a kiedy wrócił do Polski, głosił antytalmudyczną wersję judaizmu, zakładającą m.in. oddawanie się obrzędom orgiastycznym. Chcąc uniknąć prześladowania i klątwy (cheremu) polskich rabinów, uczniowie Franka zwrócili się do katolickiego biskupa Kamieńca Podolskiego o opiekę w imię rzekomo bliskich powiązań ich ruchu z chrześcijaństwem. Frankiści odrzucali Talmud, chcąc zachować judaizm w postaci opartej na Zoharze. Biskup zorganizował -> dysputę między nimi a Żydami ortodoksyjnymi w 1757, oficjalnie wygraną przez frankistów. Na nieszczęście Franka biskup ów wkrótce potem umarł i prześladowania zwolenników sekty podjęto na nowo. Druga dysputa z rabinami odbyła się w 1759, po czym Frank schronił się wraz ze swymi stronnikami pod skrzydła Kościoła katolickiego, tym samym usuwając siebie i ich poza zasięg antagonizmu w ramach żydostwa. Twierdził, że ta zmiana wiary jest kolejnym etapem w procesie mesjańskiego odkupienia, a jego ruch zobowiązany jest do posłuszeństwa nakazom ukrytej, mistycznej Tory, wykraczającej poza granice narzucone przez nauki stanowiące normę judaizmu. Nadrzędne organa katolickie wkrótce nabrały podejrzeń co do frankistów i wszczęły śledztwo w sprawie ich wierzeń i praktyk. Frank został aresztowany i uwięziony na trzynaście lat za herezję. Po uwolnieniu nadal przewodził ruchowi aż do śmierci, po której misję jego kontynuowała córka Ewa.
gabaj [aszk. gabe] (hebr., "opiekun", "strażnik") - szanowany urzędnik gminy. W szerszym zakresie gabaj spełnia rolę charytatywnego skarbnika, zbierając podatki i składki oraz decydując o ich przyznawaniu na różne cele. W synagodze gabaj jest administratorem, wybieranym spośród świeckich członków gminy dla zarządzania religijnym życiem społeczności. To on rozstrzyga o przydziale zaszczytnych funkcji związanych z otwieraniem arki i wywoływaniem (alija) wiernych do czytania sefer Tora. W chasydyzmie o potrzeby każdego cadyka dba jego osobisty gabe, który nadzoruje dostęp do rabiego i kieruje sprawami jego dworu.
Gabirol zob. Ibn Gabirol, Salomon
Gabriel - archanioł i Książę Ognia, często wymieniany razem z -> Michałem, -> Rafaelem i -» Uńelem. Gabriel stoi w gotowości po lewej ręce Boga i strzeże lewego boku człowieka uśpionego. Uratował Abrahama z pieca ognistego, do którego wrzucił go Nimrod, a potem ocalił -> Chananiasza, Miszaela i Aza-riasza przed podobnym losem. Był jednym z trzech aniołów, które odwiedziły Abrahama, a także wybawił Lota z Sodomy przed zesłaną na miasto pożogą ognia i siarki. Gdy Mojżesz jako dziecko poddany został przez faraona próbie, czy sięgnie po rozżarzony węgielek czy po grudkę złota, to Gabriel pchnął rękę dziecka w ogień, dzięki czemu faraon doszedł do wniosku, że Mojżeszowi brak inteligencji i nigdy nie będzie stanowić zagrożenia dla jego panowania. Wprawdzie Gabriel nie dorównuje rangą Michałowi, potrzebuje bowiem dwóch ruchów, by osiągnąć w locie swój cel, podczas gdy Michał tylko jednego, jednak Gabriel rządzi Rajem, podlegają mu cherubiny w niebiosach i pierwsze owoce na ziemi. Zabiera w niebiosach głos w obronie Izraela, lecz gdy w przeszłości Izraelici nie żałowali za swe grzechy, był zmuszony spalić Świątynię. W erze mesjańskiej stoczy wielką walkę z -> Lewia-tanem.
galut zob. wygnanie
Gamaliel - imię często występujące wśród potomków wielkiego mędrca Miszny, Hillela. Najważniejszym z nich był raban Gamaliel z Jawne, zwany Gamalielem II, który żył między I a początkiem II stulecia n.e. Czasami mylono go z jego dziadkiem Gamalielem I, który według Nowego Testamentu był nauczycielem Szawła z Tarsu i u którego zasięgano rady w sprawie Jezusa i jego nauki. Gamaliel II został nasim żydostwa palestyńskiego wkrótce po zniszczeniu Drugiej Świątyni, kiedy Sanhedryn przeniósł się z Jerozolimy do Jawne. Silną ręką sprawował przywództwo i dążąc do zachowania
95

religijnej spójności w czasach wielkiego zamętu ustala} normy postępowania halachicznego, zmuszając swych towarzyszy do ich zaaprobowania. -> Jehoszui ben Chananja, który inaczej niż Gamaliel wyliczył datę Jom Kipur, kazał pojawić się tego dnia w zwyczajnym, roboczym ubraniu dla podkreślenia nieświą-tecznego charakteru błędnej daty. Rzucił również klątwę (cherem) na swego szwagra -> Eliezera ben Hyrkanos za niepodporządkowanie się głosowi większości mędrców. Twarda polityka Gamaliela przyczyniła się do okrzepnięcia tkanki żydowskiego modelu życia, ale jemu samemu nie przysporzyła sympatii kolegów (-> bejt ha-midrasz). Na pewien okres zdjęli go ze stanowiska i przywrócili nań dopiero po złagodzeniu kilku z jego bardziej bezkompromisowych ustaleń. Niemniej jednak Gamaliel odegrał zasadniczą rolę w kształtowaniu charakteru judaizmu postświątynnego, przystosowując liturgię i obrzędy świątynne do potrzeb synagogi i domu, wykluczając żydowskich chrześcijan z synagogi przez wprowadzenie modlitwy przeciw heretykom, uznając za obowiązujące raczej stanowisko szkoły Hil-lela niż -> Szamaja, okazując troskę o nieży-dowskich niewolników, z utrzymywaniem rodzinnej żałoby po śmierci swego ulubionego niewolnika włącznie, oraz dając przykład dba-' łości o ubogich. Zażądał mianowicie, by pochowano go w skromnym odzieniu, aby nikt nie czuł się zawstydzony brakiem drogiego całunu pogrzebowego. Zob. też targum.
gan Eden zob. Ogród Edenu
gaon (hebr., "znakomitość", "eminencja", l. mn. "geonim") - tytuł przysługujący przewodniczącym akademii babilońskich od VI do XI w. n.e. Mędrcy babilońscy przejęli duchowe zwierzchnictwo, uznając się za strażników tradycji Talmudu babilońskiego. Używali tytułu "gaon" dla podkreślenia swego statusu i odpowiadali na napływające z całego żydowskiego świata pytania o sens talmudycznych tekstów, tym samym inicjując rozwój literatury responsjalnej (-> responsa). W czasach późniejszych tytuł ten nadawano wybitnym mędrcom, których wyższość powszechnie uznawano, jak na przykład w wypadku -> Eliasza Gaona z Wilna.
Z biegiem czasu zaczęto go używać ogólnie w stosunku do rabinów jako tytułu grzecznościowego. Zob. też Saadia Gaon.
gartł zob. ubiór
Gedaliasza post (hebr. "com Gedalia") - post przypadający na trzeciego tiszri, zaraz po Kosz ha-Szana, w którym to dniu zamordowano ostatniego żydowskiego gubernatora Judei przed -> wygnaniem babilońskim około 586 r. p.n.e. Gedaliasz wierzył we współpracę z babilońskimi najeźdźcami, a jego śmierć położyła kres wszelkim pozorom połowicznej niezawisłości Judejczyków (Jr 40, 41). Z postu tego płynie nauka, że śmierć człowieka sprawiedliwego może być ciosem równie dotkliwym jak zburzenie Bożej Świątyni, także upamiętnione oficjalnymi dniami postu.
gehinom (hebr., "dolina Hinom", zwana także gehenną) - piekło lub czyściec. W położonej w pobliżu Jerozolimy dolinie w czasach biblijnych bałwochwalcy składali w ofierze dzieci. Później nazwy tej używano dla określenia nieskończonej przestrzeni piekieł, wierzono bowiem, że jedna z jego bram znajduje się właśnie w dolinie Hinom. Z jej dna miał się ponoć bezustannie unosić dym. Większość zmarłych spędza w gehinom najwyżej dwanaście miesięcy, podczas których obmywają się z grzechów w rzece ognia (ale zob.-> Perek szira). Synowie odmawiają modlitwę -> Kadisz przez pierwsze jedenaście miesięcy po śmierci rodziców, żeby pomóc im w przejściu tego procesu oczyszczenia, odprawia się też modły w trakcie -> wspominania umarłych. Wielkich niegodziwców wtrącono tam na czas nieokreślony, chociaż i oni mają chwile wytchnienia w -> szabat i -> święta, kiedy ognie piekielne gasną (-> seuda szliszit). Kara wymierzana w gehinom zależy od rodzaju grzechów danej osoby. I tak, za złośliwe plotkowanie wisi się na własnym języku, a -> Balaam, który chciał wystawić Izraelitów na pokusy niemoralności seksualnej, tkwi zanurzony we wrzącym nasieniu. Talmud zaznacza, że nawet najznamienitszym doktorom pisane jest gehinom. Po nadejściu Mesjasza potępieńcy z gehinom będą mogli rzec -> amen w odpowiedzi na Ka-
96

lisz odmawiany w niebiosach. Wówczas zo-;taną uwolnieni i przyprowadzeni przed oblicze 3oga.
;elila (hebr., "zwijanie") - uroczyste zwijanie efer Tora po skończonym czytaniu w syna-;odze. Zamknięty zwój przewiązuje się, okry-va "sukienką", pektorałem, dołącza ozdobne Izwoneczki i pałeczkę do wskazywania tekstu jad). W czasach talmudycznych ostatnia osoba yywołana (-> alija) do wygłoszenia biogosła-vieństw nad Torą zwijała także rodał. Ponieważ )yło to wypełnieniem micwy, mówiono, że ;elila niesie z sobą duchowe dobrodziejstwo 'ebrane od wszystkich, którzy poprzedzili zwi-ającego w czytaniu Tory. Gdy gelila stała się odrębnym aktem, straciła wiele ze swej rytu-dnej doniosłości, nie brak jednak relacji o oferowaniu dużych sum za przywilej zwijania rodału. Obecnie gelilę zleca się często chłopcom, którzy nie mieli jeszcze bar micwy.
gełt zob. Chanuka Gemara zob. Talmud
gematria - homiletyczna reguła pozwalająca kojarzyć słowa lub zwroty z innymi słowami lub zwrotami, których litery mają w sumie tę samą wartość liczbową. Gematrię umożliwia to, że w hebrajskim nie ma odrębnego systemu cyfr. Każda litera -> alfabetu odpowiada konkretnej liczbie, a większe liczby tworzy się z kombinacji liter. W tekście biblijnym zatem przez odpowiedni dobór słów można dzięki gematrii szukać ukrytych informacji o ludziach, miejscach i datach. O Abrahamie powiada się na przykład, że zabrał na bitwę 318 sług (Rdz 14). Ponieważ ta liczba jest liczbowym odpowiednikiem imienia jego służącego Eliezera, można przyjąć, że Abraham wziął ze sobą tylko tego jednego sługę. Mistycy przywiązywali szczególną wagę do gematrii, jako że Bóg stworzył świat za pomocą liter. Służyła im do odkrywania tajemnych znaczeń tekstów, do wymyślania mających wielką moc imion Boga lub aniołów, a nawet do określania dokładnej liczby słów, jaką powinna zawierać każda modlitwa. Spekulacje co do daty nadejścia Mesjasza opierały się czasami na wskazówkach, których
Dmący w trąbę archanioł Gabriel (drzeworyt Geoffreya Whitneya)
Piekielne męki umarłych \v czyśćcu gehinom (obraz Jana von Eycka, XV w.)
97

dostarczała gematńa. Oprócz zwykłego dodawania istnieją także bardziej skomplikowane metody gematrii, w których każdą literę wymawia się w pełnym brzmieniu przed zsumowaniem, wartość słowa ulega pomnożeniu przez samą siebie lub też litery przepisuje się według szyfru -> a-t-ba-sz, gdzie pierwsza litera alfabetu odpowiada ostatniej, druga przedostatniej itd.
geniza (hebr., "schowek") - pokój lub zbiornik, w którym składa się na przechowanie zniszczone święte teksty i karty zawierające imię Boga. Po ustaleniu kanonu hebrajskiej Biblii mędrcy Miszny odesłali pisma nie należące do kanonu (-> Apokryfy; targum) do genizy, by nie mylono ich z Pismem. Talmud wspomina nawet o księdze medykamentów, którą k ról Ezechiasz umieścił w genizie, bo ludzie skłonni byli bardziej polegać na lekarstwach niż na Bogu. Dzisiaj geniza pełni głównie funkcję repozytorium Biblii, modlitewników i innych podręczników religii, które nie nadają się już do użytku. Ponieważ ich świętość musi być uszanowana, a zawartych w nich imion Bożych nie wolno świadomie niszczyć, pozwala im się sczeznąć drogą naturalną. O dziełach takich mówi się "szmot" (w jid. "szajmos") lub "(boskie) imiona". Geniza jest przeważnie piwnicą lub strychem synagogi, a kiedy się zapełni, księgi zabiera się na cmentarz, by je pogrzebać. W niektórych gminach sefardyjskich starym woluminom towarzyszy w drodze na cmentarz publiczna procesja, z intonowaniem psalmów, muzyką, tańcem i dźwiękami szofaru, co ma zapobiegać suszy i innym zagrażającym gminie nieszczęściom. Zdarzało się, że pełniące rolę genizy strychy lub piwnice zapieczętowywano lub porzucano. W XIX w. Abraham Firkowicz, starając się udowodnić starożytny rodowód Karaimów, opróżnił zawartość magazynów krym-skiej synagogi, a angielski uczony Solomon Schechter odkrył ogromny zbiór manuskryptów w genizie mieszczącej się na strychu synagogi w Kairze (-> Syrach).
ger zob. prozelita
ger cedek zob. prozelita
Gerszom ben Jehuda, zwany też Rabenu Ger-
szom (960-1028) - czołowa postać żydostwa franko-niemieckięgo, znana jako meor ha-gola, czyli "światło diaspory". Tradycyjnie uważa się, że Gerszom przewodził reformatorskiemu synodowi rabinów europejskich, na którym za niezgodne z normami halachicznymi uznano poligamię, rozwód z żoną wbrew jej woli oraz rozmaite inne postępki, jak np. otwieranie korespondencji bez zgody adresata. Te zasady przyjęły wszystkie gminy aszkenazyjskie, a każdy, kto przeciw nim wykraczał, podlegał ekskomunice (-» cherem). Wprawdzie zakaz poligamii miał początkowo obowiązywać przez dwieście lat, jednak -> monogamia utrwaliła się ostatecznie w kodeksie aszkenazyjskiej ha-lachy. Gerszom żył w czasach prześladowań Żydów i wymuszanych chrztów, które nie ominęły jego żony i syna. Podszedł z wielką wyrozumiałością do ich nieszczęścia, zabraniając innym przypominać im o przeszłości, kiedy już powrócili na łono judaizmu. Jesziwa w Moguncji, w której nauczał, przyciągała studentów z całej Europy, a Gerszom uważany był za duchowego ojca żydostwa aszkenazyj-skiego. Ułożył wiele religijnych wierszy, a niektóre z nich włączono do liturgii.
ger toszaw zob. prawa Noachidów geruszin zob. rozwód geszem zob. deszcz
get (aram., "dokument") - dokument rozwodowy (-> rozwód) niezbędny do rozwiązania -> małżeństwa, ale niekonieczny w wypadku, gdy unieważnić swój związek chcą mężczyzna i jego -> konkubina. Biblia mówi o nim jako o "liście rozwodowym", który mąż musi napisać i wręczyć żonie osobiście, zanim odeśle ją ze swego domu (Pwt 24, 3). Obecnie wypisywaniem getów zajmuje się zawodowy pisarz, -> sofer, wyznaczony do tego przez bejt din. Aramejski tekst dokumentu musi zawierać jednoznacznie brzmiące nazwiska męża i żony, nazwę miejscowości, łącznie z pobliskimi rzekami, oraz datę wypisania. Podpisuje go dwóch świadków. Te ścisłe wymogi dotyczące prawidłowego wypisywania getu miały zapobiegać takim katastrofalnym skutkom jak cudzołóstwo
98

•popełnione przez niewłaściwie rozwiedzioną kobietę, gdyby wyszła powtórnie za mąż. Współcześnie wielkie opory napotykają próby pogodzenia stanowisk -> judaizmu reformowanego i ortodoksyjnego, ponieważ przedstawiciele tego drugiego kierunku nie uznają mocy dokumentów rozwodowych tego pierwszego. Mąż musi dawać get z własnej woli, a jeśli wywierano na niego nacisk, rozwód może zostać unieważniony. Jednak tam, gdzie halacha zaleca rozwód, męża można bić (-> kary cielesne), dopóki nie powie: "Chcę". Użycie siły ma na celu wyłącznie pokonanie jego złych skłonności nie pozwalających mu wyrazić zgody na wręczenie getu nakazanego przez Torę. Rodowód getu sięga podobno starożytności i sam Abraham miał jakoby wręczyć get swojej służebnicy Hagar, gdy odsyłał ją na naleganie Sary. Wprawdzie Tora dopuszcza rozwód, jednak powiedziane jest, że gdy mąż daje żonie get, ołtarz roni łzy, a wielki hałas, niesłyszalny dla ludzkich uszu, przetacza się we wszechświecie. Get stosowano nie tylko przy rozwodach, wręczali go bowiem także panowie swym niewolnikom jako akt ich wyzwolenia.
getto - obszar miejski wydzielony dla Żydów w celu odseparowania ich od nieżydowskich mieszkańców. Termin pochodzi od włoskiego określenia odlewni żelaza i po raz pierwszy użyto go w odniesieniu do położonej blisko odlewni dzielnicy Wenecji, poza którą od 1516 Żydom nie wolno się było osiedlać. Przez całe wieki średnie Żydzi mieszkali w skupiskach zarówno dla obrony przed wrogą większością, jak i po to, by nie oddalać się od swych instytucji religijnych. Tych gett nie zamykano szczelnie, przypominały raczej rejony zamieszkania, typowe dla -> sztetł w -> strefie osiedlenia, w rodzaju tych, jakie nadal spotyka się wśród Żydów w diasporze. Zdarzały się jednak okresy narzucania Żydom zakazu wychodzenia poza getto i osiedlania się gdzie indziej. Doszło do tego w Rzymie w 1556 za papieża Pawła IV i dopiero pod koniec XIX w. pozwolono znów Żydom rzymskim na swobodne wybieranie miejsca zamieszkania. W zamierzeniu Kościoła oddzielenie Żydów od katolików miało zapobiegać styczności tych ostatnich z żydowską herezją oraz chronić ich przed
Getto Warszawskie, 1942
Warsztat w getcie (E. M. Lilien)
99
f

rzekomą groźbą -> mordu rytualnego. Mury getta i zamykanie na noc bram nie tylko zabezpieczały Żydów przed furią motłochu chrześcijańskiego (-> pogrom), lecz także więziły ich w środku. Z powodu przeludnienia i stłoczenia domów w gettach panowały złe warunki sanitarne i istniało duże zagrożenie pożarowe. W Pradze, na starym terenie żydowskim, cmentarz należący do getta był tak przepełniony, że zmarłych grzebano tuż pod powierzchnią w grobach już zajętych. Życie w gettach miało jednak także swoje dobre strony, sprzyjało bowiem rozwojowi samorządności i zapobiegało asymilacji. Podczas -> Holocaustu naziści zapędzili Żydów do gett, które stały się etapem pośrednim na drodze do eksterminacji w -» obozach koncentracyjnych. Jednym z największych było Getto Warszawskie, gdzie Żydzi w ostatnim zrywie podjęli walkę zbrojną z armią niemiecką 19 kwietnia 1943. Niemcy zdławili powstanie dopiero po zrównaniu z ziemią całego obszaru getta.
gilgul neszamot [gilguł neszomes] zob. wędrówka dusz
glat koszer zob. koszer
Gliki z Hamein (1645-1724) - Żydówka niemiecka, która przez ostatnie trzydzieści trzy lata życia prowadziła dziennik w języku jidysz. Początkowo miała to być forma autoterapii w zwalczaniu depresji po śmierci męża. Później kontynuowała pisanie jako świadectwo dla potomnych. Pamiętnik dostarcza informacji o jej rodzinie i relacjonuje wpływ wydarzeń historycznych na wspólnotę żydowską. Rzuca również interesujące światło na rozwój języka jidysz i społeczną historię Żydów. Gliki była, jak na swoje czasy, kobietą wykształconą. Wyszła za mąż w wieku czternastu lat, miała dwanaścioro dzieci i kierowała interesami męża po jego śmierci. Opisywane historie zawsze stanowiły dla niej, jako osoby głęboko religijnej, źródło moralnej nauki lub duchowego pokrzepienia. Wychowana w Hamburgu, relacjonuje w swych zapiskach życie żydowskiego środowiska tego miasta, z jego złodziejami i uczonymi. Pewnego razu żydowski złodziej diamentów mógł uratować się od szubienicy
przyjmując chrzest, lecz wolał umrzeć jako Żyd. Gminy hamburskiej nie ominęło mesjańskie uniesienie wywołane wieściami o pojawieniu się Sabataja Cwi i Gliki donosiła, że "radości tej nie da się opisać". W rzekome mesjaństwo Sabataja uwierzył także jej teść, który wysłał do portu meble i zapasy, żeby czekały na dany przez Mesjasza sygnał wyruszenia do Palestyny. Część tego bagażu wypa-kowano dopiero po trzech latach. Glikł powiedziała o judaizmie, że sedno Tory zawiera się w zdaniu: "Kochaj bliźniego swego jak siebie samego", ale w jej czasach "rzadko tak się dzieje".
gtos większości - o prawidłowości swej interpretacji -> Tory uczony powinien przekonać kolegów za pomocą logiki i nawiązania do tradycji, nie tak jak prorok, którego wiarygodność opiera się na boskim przekazie, jakiego był adresatem. W razie różnicy zdań między rabinami -> halacha zwykle dostosowuje się do opinii większości. U podłoża tej zasady leży interpretacja wersetu: "Nie przyłączaj się do większości ku złemu" (Wj 23, 2), odnoszącego się do sądów i sędziów. Podczas sporu
-» Eliezera ben Hyrkanos z innymi mędrcami
-> Jehoszua ben Chananja odmówił uznania cudownych zdarzeń za potwierdzenie słuszności poglądu Eliezera i nie uwzględnił nawet głosu z nieba, który także poparł Eliezera. Jehoszua argumentował, że skoro Tora została dana ludziom, to kwestie religijne musi rozstrzygać głos większości, a nie Bóg. Wprawdzie pozwalano poszczególnym członkom Sanhedrynu pozostawać przy swoim zdaniu nawet wbrew zapatrywaniom większości, lecz jeśli mędrzec taki nie dawał się odwieść od zamiaru nauczania innych swoich przekonań, uchodził za zaken mamre, buntownika, wśród starszyzny. Jednak nie wszystkie poglądy rabinów ceniono na równi i w okresie posttalmudycz-nym zdarzało się często, że przy ustalaniu normatywów praktycznych przychylano się właśnie do stanowiska mniejszości.
głuchoniemi (hebr. "cheresz") - uważani są przez prawo żydowskie za upośledzonych w podobny sposób co dzieci i niedorozwinięci. Dzieci przychodzą na świat głuchonieme, jeśli
100

ich rodzice prowadzili frywolne rozmowy podczas stosunków seksualnych, za sprawą których zostały poczęte. Po otrzymaniu przez Izraelitów Dekalogu na górze Synaj wszyscy głuchoniemi wśród nich odzyskali słuch i mowę, a w czasach mesjańskich głusi znów będą słyszeć (Iz 29, 18). Głuchoniemych nie można wliczać do minjanu, przyjmować jako prozelitów, nie wolno im uczestniczyć w interesach czy świadczyć w sądzie. Według prawa rabinicznego, lecz nie biblijnego, mogą zawierać związki małżeńskie i rozwodzić się przy zastosowaniu języka migowego, lecz człowiek normalny, który stał się głuchoniemy po ślubie, nie może rozwieść się z żoną, gdyż jego małżeństwo wobec prawa biblijnego ma moc obowiązującą. Niemych, którzy słyszą, lub głuchych, którzy potrafią mówić, nie obowiązują te same bariery prawne co głuchoniemych. Pewne kręgi rabinów ortodoksyjnych podejmują obecnie kroki zmierzające do przyznania głuchoniemym wszelkich uprawnień wynikających z ich żydostwa poprzez zapewnienie im statusu osób w pełni władz umysłowych, choć niepełnosprawnych. Niektóre autorytety w zakresie halachy zaprzeczają, jakoby nowoczesne techniki kształcenia głuchoniemych mogły w czymkolwiek poprawić ich status. Przeklinanie głuchych jest zabronione (Kpł 19, 14), z czego wyciągnięto wniosek, że nie wolno wykorzystywać własnej przewagi nad kimś, kto dotknięty jest jakimkolwiek inwalidztwem.
głupiec zob. szlemiel
gmina (hebr. "kehila") [jid. "kahał"] - jedna z podstawowych form organizacyjnych życia społeczności żydowskich, składająca się z mężczyzn pełniących rolę głowy rodziny (-» baal ha-bait). Gmina ma zwykle własną synagogę, a także najczęściej cmentarz i Chewra Kadisza. Większe gminy zatrudniają cały zespół oficjalnych funkcjonariuszy religijnych, czyli -> da-jana, rabina, chazana, nauczycieli chedero-wych, rzezaka rytualnego (szocheta), sofera, szamasza i mohela. Ponieważ Żydzi ortodoksyjni muszą w szabat i święta docierać na nabożeństwa do synagogi na piechotę, gmina obejmuje zwykle obszar terytorialnie ograniczony. W dawniejszych czasach gminy dysponowały pewną samodzielnością i mogły kontrolować nie tylko własne instytucje opieki społecznej i charytatywne, lecz także wszelkie sfery życia ich mieszkańców. Wyznaczały grzywny, skazywały ludzi na okresowe zakuwanie w dyby, a najwyższym wymiarem kary był ostracyzm i wykluczenie ze społeczności (-> cherem). Wprawdzie literatura rabiniczna kładzie nacisk na dostosowanie się do norm i obyczajów społeczności, lecz w wyniku nieporozumień z ich religijnym lub świeckim zwierzchnictwem Żydzi często tworzyli podgminy. Dobrze ilustruje to anegdotka o Żydzie, który jako rozbitek znalazł się sam na bezludnej wyspie. Gdy przybył ratunek, zapytano go, co mają oznaczać dwa budynki po dwóch stronach wyspy. Żyd odpowiedział, że jeden to synagoga, w której się modli, a drugi to ta synagoga, w której noga jego nigdy nie postanie.
Gog i Magog - w okresie bezpośrednio poprzedzającym nadejście -> Mesjasza dojdzie do wielkiej wojny Goga i Magoga przeciw Izraelowi, której pokłosiem będzie totalne spustoszenie (-> eschatologia). Wizja owych legendarnych narodów opiera się na proroctwie Ezechiela o Gogu z kraju Magoga (Ez 38, 2). Ich król, Armilus, zrodził się z płciowego zbliżenia Szatana z kamiennym posągiem dziewczyny w Rzymie. Ostatecznie pokona go Mesjasz wraz ze swą armią w wojnie kładącej kres wszelkim wojnom. Niektórzy nawróceni na judaizm goje (-> prozelici) w erze mesjańskiej wyrzekną się judaizmu i umkną przed nadciągającymi siłami Goga i Magoga, lecz wszystkim tym Żydom, którzy nie zaniedbywali obowiązku spożywania w szabat trzech posiłków (-> seuda szliszit), oszczędzone będą udręki tej wojny. W czasach prześladowań Żydów, kiedy najbardziej wzmagały się nadzieje na rychłe odkupienie, w różnych okrutnych i wojowniczych potęgach widziano uosobienie Goga i Magoga.
goj (hebr., "nie-żyd", "innowierca") - innowiercę, który nie jest synem -> przymierza i którego obowiązuje jedynie siedem -> praw Noachidów, określa się mianem goja. W starożytności oddających cześć bożkom gojów podejrzewano o niemoralne praktyki seksualne
101

i brak szacunku dla ludzkiego życia. Nie ufano im do tego stopnia, że nawet przejawy dobroci z ich strony interpretowano jako próby przedstawienia się w lepszym świetle. Z powstaniem chrześcijaństwa i islamu niektórzy rabaje nawoływali do odróżnienia rozwiązłych pogan z minionych epok od tych innowierców, którzy podporządkowali się systemowi wartości moralnych i religijnych. To rozgraniczenie nie zyskało jednak powszechnej aprobaty ze względu na elementy bałwochwalstwa występujące w chrześcijaństwie oraz z powodu barbarzyńskich prześladowań, jakich ofiarą padali Żydzi zarówno ze strony chrześcijan, jak i muzułmanów, a także kabalistycznej wiary w to, że goje nie posiadają boskiej duszy. Goje nie mogą zeznawać w bejt din ani świętować szabatu, nie wolno też uczyć ich Tory. -> Małżeństwo mieszane z gojem prowadzi do -> asymilacji i uznawane jest za równoznaczne z wyrzeczeniem się religii Izraela. Rodzina osoby zawierającej takie małżeństwo dopełniała tygodniowej żałoby jak po umarłym. Wiele przepisów dotyczących pożywienia wprowadzano dla podtrzymania oddzielenia Żydów od gojów, tak że biszul nochri (-> reguły odżywiania) zakazują nawet pewnych koszernych potraw sporządzanych przez gojów. Naśladowania obyczajów nieżydowskich jednoznacznie zabrania prawo o -> chukat ha-goj. Natomiast dobroczynnością należy obejmować także gojów i odwiedzać ich w czasie choroby, pielęgnując pokój. Negatywne nastawienia wobec gojów znajdują wyraz w określeniach takich jak nochri (obcy), orel i orelte (nieobrzezani), szajgec i sziksa (wstrętny mężczyzna lub kobieta), jok i jajkełte (onomatopeiczne odwrócenie słowa goj). -> Sprawiedliwi wśród narodów świata będą jednak mieli swój udział w Przyszłym Świecie (Olam Haba), a w erze mesjańskiej wszystkim gojom dane będzie poznanie jedynego prawdziwego Boga. Zob. też słonce.
golem (hebr., "nieuformowany") - sztuczny człowiek, powołany do życia za pomocą praktycznej -> kabały. W jidysz termin ten ma zastosowanie obraźliwe i oznacza tumana. Z ziemi dziewiczej formowano postać ludzką, wokół której wykonywano magiczny taniec ze
śpiewną recytacją imion Boga lub kombinacji liter z -> Sefer Jecira. Gdy golem się już podniósł, wprawiało się go w ruch wypisując -> tetragram na papierku, który należało umieścić pod jego językiem, lub też grawerując hebrajskie słowo na jego czole. Stworzenie golema było jednym z etapów kształcenia adeptów kabały, a także celem uprawiających -> alchemię. Dwóch talmudycznych rabich co piątek wytwarzało sztuczne cielę na posiłek sza-batowy. Inny mędrzec stworzył człowieka i posłał go do swego kolegi, który stwierdziwszy, że przybysz nie umie mówić, zdał sobie sprawę, że ma do czynienia z golemem, i nakazał mu obrócić się z powrotem w proch. Istnieje wiele opowieści o ludziach, którzy robili golemy. Należeli do nich Jeremiasz i jego syn ben Syrach, Abraham Ibn Ezra i Salomon -> Ibn Gabirol, który wykonał sobie sztuczną służącą. Eliasz Baal Szem z Chełma był zmuszony usunąć boskie imię ze swego golema, gdy ten przeobraził się w potwora i zaczął zagrażać światu. Jego wnuk poruszył w jednym ze swych responsów pytanie, czy można wliczać golema do minjanu. Eliasz Gaon z Wilna zamierzał jeszcze przed ukończeniem dwudziestego roku życia stworzyć golema, lecz zaniechał tego na znak otrzymany z niebios. Izrael Baal Szem Tow miał golema, który spełniał funkcję jego osobistego sługi. Pewnego razu Izrael kazał mu naoliwić wóz, a kiedy okazało się, że golem wysmarował cały pojazd oliwą, doszedł do wniosku, że lepszy byłby ludzki służący. Rabi Dawid Jafe z Grodna wykonał golema, żeby w zastępstwie -> szabes goja rozpalał ogień w szabat. Na nieszczęście z powodu nieostrożności niezręcznego golema całe miasto strawił pożar. Bohaterem wielu opowieści stał się golem praski, dzieło -> Jehudy Loew ben Becalela z Pragi.
Goliat zob. Dawid golus, gołes zob. galut
gołębica (hebr. "jona") - stała się powszechnym symbolem pokoju i niewinności za sprawą opowieści o Noem, wysyłającym z arki gołębicę, żeby sprawdzić, czy po -> Potopie nad światem zapanował spokój. Gdy gołębica po-
102

wróciła z zerwaną z Góry Oliwnej gałązką oliwną w dziobie, Noe wiedział, że świat nadaje się już do zamieszkania. Dła Żydów gołąb, jako ptak najbardziej prześladowany, uosabia ciemiężony przez inne narody lud Izraela. Gołębica słynie z wierności swemu partnerowi, a Izrael dochowuje wierności Bogu. Powiada się, że gdyby ludzie nie otrzymali daru Tory, mogliby nauczyć się moralności płciowej od gołębi. Ptak ten może się bronić tylko za pomocą skrzydeł, odtruwając lub uderzając nimi w walce, tak jak Izrael może się bronić jedynie za pomocą przykazań. Talmud przytacza opowieść o pewnym pobożnym człowieku, Eliszy Baal Knafaim (Elisza od Skrzydeł), który nosił tefilin nawet w czasach represji na tle religijnym. Pewnego razu trzymał je właśnie w dłoni, gdy zaczepili go żołnierze rzymscy, którym powiedział, że ma w ręku skrzydła gołębia. I to właśnie znaleźli żołnierze, gdy siłą otworzyli mu dłoń. Później Elisza wyjaśniał, iż wspomniał o skrzydłach gołębia dlatego, że Izrael często wyobrażano pod postacią tego ptaka. Obraz gołębicy służy także często do przedstawiania Boskiej Obecności, czyli Sze-chiny, a młode gołębie i turkawki były jedynymi ptakami składanymi obrzędowo w ofierze w Świątyni. Zob. też Samarytanie.
gomel zob. błogosławieństwo gomel
gościnność (hebr. "hachnasat orchim") - żydowska tradycja wywodzi obyczaj gościnnego przyjmowania obcych we własnym domu od Abrahama, który pod tym względem może służyć potomnym jako wzór do naśladowania (-> zchut awot). Namiot Abrahama miał cztery wejścia, by żadnego nie zauważonego przechodnia nie ominęło zaproszenie. Nawet odczuwając skutki zabiegu obrzezania Abraham porzucił rozmowę z Bogiem, by zaoferować gościnę trzem przechodzącym aniołom, których wziął za zmęczonych podróżnych (Rdz 18). Z incydentu tego wynika, że gościnność ważniejsza jest nawet od przebywania z Bogiem. W Biblii nie brak innych jej przykładów. Lot zaprosił tych samych aniołów i bronił ich bezpieczeństwa, narażając na wielkie ryzyko siebie i swoją rodzinę; prostytutka Rachab ukryła w swym domu wywiadowców -> Jozuego przed
Grecki napis na bramie Dziedzińca Gojów, zabraniający nie-Żydom wstępu do Świątyni
^-^T^^L,
Golem w szale łomocący do drzwi synagogi
Gołębica,
rysunek Bcn Shahna
103

izraelskim podbojem Kanaanu (Joz 2), a prorok Elizeusz otrzymał pokój w domu Szunemitki (2 Kri 4). Po zburzeniu Świątyni stół jest ołtarzem pojednania, a serdeczność, z jaką człowiek przyjmuje ubogich gości, jego daniną ofiarną. Dom powinien więc być otwarty dla wszystkich, a jego gospodarz ma obowiązek jak najlepiej ugościć przybyszy. O pewnym uczonym talmudycznym powiadano, że zanim zasiadł do posiłku miał zwyczaj podchodzić do drzwi i wołać: "Wszyscy, którzy jesteście głodni, chodźcie i jedzcie". Zwrot ten należy teraz do rytuału w Pesach, gdyż na początku sederu zaprasza się do środka wszystkich głodnych lub potrzebujących. W średniowieczu budynek synagogi służył podróżnym jako schronienie, a dzisiaj istnieje zwyczaj zapraszania obcych, którzy uczestniczyli w nabożeństwie w synagodze, do domu na szabat lub posiłek świąteczny.
Góra Oliwna (hebr. Har ha- Zejtim) - wzgórze niedaleko Jerozolimy, z którego gołębica wysłana z arki przez Noego przyniosła gałązkę oliwną symbolizującą koniec Potopu. Wraz z nadejściem mesjańskiego Dnia Pana Bóg objawi się właśnie na tej górze (Za 14). Stąd rozpocznie również swój triumfalny marsz do Jerozolimy Mesjasz, któremu towarzyszyć będą dźwięki wielkiego szofaru Eliasza oraz Wskrzeszenie Zmarłych. W czasach Świątyni spalano na Górze Oliwnej -> czerwoną jałówkę, a jej prochy zanoszono do Świątyni łączącym ją z górą mostem. Tu także zapalano pierwsze wici sygnalizujące dostrzeżenie nowiu (-> kalendarz). Dziś Góra Oliwna słynie przede wszystkim z cmentarza, najważniejszego w Izraelu, pogrzebani tutaj znajdują się bowiem najbliżej miejsca -> Zmartwychwstania i ich ciała nie będą musiały toczyć się podziemnymi korytarzami przed powstaniem z ziemi. Zob. też zgromadzenie wygnańców.
Grota Makpela - starodawne miejsce pochówku, które Abraham nabył dla swej żony Sary (Rdz 23). Jego wybór padł na tę jaskinię, gdy wszedłszy do niej zobaczył, że pochowani są tam Adam i Ewa, a powietrze przenika rajski aromat. Grota pełniła następnie rolę grobowca rodzinnego dla potomków Abrahama, Izaaka
i Jakuba oraz ich żon Rebeki i Lei, tym samym stając się miejscem spoczynku wszystkich patriarchów i matriarchiń oprócz Racheli. Grota Makpela znajduje się w Hebronie i stanowi cel żydowskich pielgrzymek. Powiadano też o niej, że jest wejściem do Ogrodu Edenu dla dusz żegnających się z życiem doczesnym.
grzech (hebr. "chet") - według Biblii grzech polegać może na pomyleniu kierunków, zboczeniu ze ścieżki, stąd -> skrucha (tszuwa) dosłownie oznacza powrót do Boga. Człowiek obdarzony jest -> wolną wolą, zawsze więc ponosi odpowiedzialność za swe czyny, a w starożytności nawet nie zamierzone grzechy odkupywało się składając ofiarę pokutną. W gruncie rzeczy nikt nie zgrzeszy, o ile nie wstąpi weń duch głupoty. Istnieją trzy grzechy główne: bałwochwalstwo, morderstwo i rozwiązłość seksualna, których nie wolno popełniać nawet za cenę życia. Za szczególnie wstrętny grzech uchodzi także plotkowanie (-> laszon ha-ra) oraz przywodzenie innych do złego. Świątobliwego Chaninę ben Dosa poproszono kiedyś o uwolnienie wsi od jadowitego gada. Zrobił to następując stopą na jego legowisko. Gad go ukąsił, lecz nie zaszkodziwszy mędrcowi sam zdechł, co Chanina skomentował mówiąc, że to nie jad jest dla ludzi zabójczy, lecz ich grzechy. Zamiar zgrzeszenia nie liczy się jeszcze jako sam grzech, z wyjątkiem myśli bałwochwalczych, które same stanowią już część grzechu bałwochwalstwa. Bóg karze za grzechy, tak że nawet skrucha i pokutny post w -> Jom Kipur nie zawsze wystarczą, by uzyskać -> przebaczenie bez dalszej kary. To grzech oddala od nas Bożą Obecność (-> Sze-china), a wzmaga moc -> sitra achra. Według kabały grzech zostawia ślad na czole, z którego można odczytać listę występków popełnionych przez daną osobę. Nawróceni na judaizm i pary zawierające -> małżeństwo są w ogólnym mniemaniu jak nowo narodzeni i wybacza się im wszystkie stare grzechy. Zob. też Aszamnu;
chilul ha-szem; dobro i zło; grzech pierworodny; skłonności; taszlich.
grzech pierworodny - w literaturze żydowskiej powszechne jest przeświadczenie, że każdemu człowiekowi została dana -> wol-
104

na wola, by mógł wybierać między dobrem a złem, podległa jedynie jego zdolności opierania się własnym złym -> skłonnościom. Grzech -> Adama naznaczył jednak przyszłe pokolenia, tak że ludzie umierają niezależnie od tego, czy grzeszyli czy nie, grzech Adama bowiem sprowadził na świat -> śmierć. Talmud opowiada o tym, jak -> wąż w Ogrodzie Edenu odbył stosunek seksualny z -> Ewą i wtrysnął jej swą plugawość, która przeszła na wszystkich jej potomnych. W rozumieniu mistyków oznaczać to miało szczelinę w boskiej jedni. Szatańskie moce -> sitra achra, wspomagane ludzkim grzechem, zajęły miejsce boskiego pierwiastka męskiego i skojarzyły się z boskim pierwiastkiem żeńskim, Szechiną. Dopiero przeżycie, jakim było przyjęcie Tory na Synaju, zdjęło z Izraela piętno wężowego pluga-stwa.
gut jontow zob. pozdrowienia Gwiazda Dawida zob. Magen Dawid gwina zob. ser
Grzech pierworodny (Michał Anioł)
hachnasat orchim zob. gościnność
hadran (aram., "powrót") - formuła recytowana z okazji zakończenia studiów nad traktatem talmudycznym (-> sijum) zawierająca ostatni ustęp tegoż traktatu, po którym następuje aramejskie: "Powrócimy [hadran] do ciebie, traktacie [tu nazwa], i ty powrócisz do nas. Nasze myśli o tobie... i twoje myśli o nas. Nie zarzucimy cię... i ty nas nie zarzucaj ani w tym, ani w Przyszłym Świecie". Nazwa "hadran" może się też odnosić do typu dyskursu wygłaszanego przy takiej okazji, często w dialektycznym stylu -> pilpul.
haftara [aszk. haftojre] (hebr., "zakończenie") - fragment z Ksiąg Proroków odczytywany w szabat, święta i dni postu po czytaniu -> sefer Tora (-> liturgia). Haftarę ustala się obecnie zwyczajowo w gminach i zwykle znajduje w niej odzwierciedlenie jeden z tematów odczytanego rozdziału Tory, albo szczególny chara-
Recytowanie hadran z okazji zakończenia studiów nad traktatem talmudycznym (sijum) (obraz S. Hirszenberga)
105

kter danego dnia. W średniowieczu podchodzono do tego z większą elastycznością i gminy miały znaczną swobodę wybierania fragmentów na haftarę. I tak z okazji śmierci w XI w. gaona Szeriry w gminie babilońskiej odczytano ustęp zaczynający się od słów: "Gdy zbliżył się czas śmierci Dawida" (l Kil T). Wierni zastąpili nawet imię Salomona, syna i następcy Dawida, imieniem Chajego, który był synem i następcą Szeriry. Kiedy zmarł Mojżesz Maj-monides, gmina egipska zarządziła odczytanie fragmentu, którego początek brzmiał: "Mojżesz, sługa mój, umarł" (Joz l, 2). Sądzi się, że haftarę wprowadzono w czasach, gdy czytanie Pięcioksięgu było zabronione. Nie zaprzestano natomiast jej odczytywania po uchyleniu tego zakazu dla podkreślenia, że Księgi Proroków zaliczają się do Pisma Świętego, czemu niektóre sekty zaprzeczały. Aby jednak nie stawiać czytania Proroków na równi z Pięcioksięgiem, osoba wybrana do haftary jest najpierw wywoływana do -> aliji i odmawia błogosławieństwa nad rozdziałem Tory (-> maftir).
Hagada [aszk. HagudeJ (hebr., "opowieść pe-sachowa") - podczas -> sederu często odczytuje się liturgiczne teksty z bogato ilustrowanych wydań Hagady (-> rękopisy iluminowane). Ma to umożliwić każdej rodzinie odtworzenie historii wybawienia z Egiptu, zgodnie z nakazem Pięcioksięgu (Wj 13, 8). Na treść Hagady składają się głównie biblijne cytaty opisujące -> Exodus, psalmy pochwalne, homilie rabiniczne oraz hymny i dziecinne piosenki śpiewane pod koniec posiłku. Zawiera ona instrukcje dotyczące rytualnego spożywania macy i maroru oraz picia czterech pucharów wina. Hagada obejmuje też niektóre najpopularniejsze obrazy i wątki literatury żydowskiej:
-> cztery pytania zadawane przez najmłodszego członka rodziny; charakterystykę czterech synów (mądrego, niegodziwego, prostego i posłusznego), z których pierwszych trzech powtarza w innej wersji dziecinne pytania o Pesach; listę -> dziesięciu plag, podczas recytowania której ulewa się kroplę wina przy każdej wymienianej pladze; prośbę do Boga o pokaranie narodów nieżydowskich uciskają-cych Żydów, którą odmawia się po napełnieniu
pucharu Eliasza i otwarciu drzwi; życzenie spotkania "następnego roku w Jerozolimie" oraz piosenkę o koźlątku (-> Chad gadia) kupionym przez ojca za dwa grosze, którego śmierć zostaje pomszczona przez Boga. Hagada napisana jest stylem potocznym i nosi wyraźne znamiona ludowości, unikając wszelkich spraw doktrynalnych. Jest jednak wykładnią idei, że zbawienie człowieka nie zależy od ludzkiej zaradności, lecz spoczywa w ręku Boga. Imię Mojżesza nie pada w tekście Hagady ani razu mimo zasadniczej roli, jaką odgrywa on w biblijnej historii Exodusu.
hagbaha [aszk. hagbohe] (hebr., "podnoszenie") - podnoszenie otwartego -> sefer Tora, tak by zebrani wierni widzieli przynajmniej trzy kolumny tekstu. U Sefardyjczyków hagbaha odbywa się przed czytaniem Tory, natomiast większość Aszkenazyjczyków czeka z tym do zakończenia czytania, kiedy wywołuje się jedną osobę do hagbahy i jedną do zwinięcia Tory (-> gelila). Przy uniesieniu zwoju wierni wstają, często wskazując małymi palcami i śpiewając: "Takie Prawo dał Mojżesz Izraelitom. Przestrzegali nakazów Pana, danych przez Mojżesza" (Pwt 4, 44 i Lb 9, 23). Obyczaj hagbahy wywodzi się z interpretacji wersetu: "Przeklęty, kto nie trzyma się nakazów tego Prawa" (Pwt 27, 26). To przekleństwo miało dotyczyć chazana, który nie pokazuje kongregacji zwoju Tory przez podniesienie go do góry.
Hagiografy zob. Biblia; Tanach
hakafot [aszk. hakofes] (hebr., "okrążenia", l. pój. hakafa) - procesje wokół -> bimy pośrodku synagogi, odbywające się w święto -> Sukot, gdy mężczyźni niosący -> cztery gatunki, okrążają raz synagogę intonując Hosza-na, a także podczas -> Hoszana Raba, kiedy wykonuje się siedem hakafot. Na -> Simchat Tora wszystkie znajdujące się w aron ha-kodesz rodały obnosi się dokoła w siedmiu hakafot, wzbogaconych śpiewem i tańcem dla uczczenia zakończenia cyklu czytań Tory. Pod koniec każdego okrążenia zwoje wręcza się następnym osobom, aby jak najwięcej ludzi miało możliwość radowania się Torą. W niektórych gminach istnieje też obyczaj okrążania zwłok przed
106

pogrzebem ze śpiewną recytacją wersetów, mających chronić zmarłego przed mocą demonów, i z rozrzucaniem w różne strony monet, żeby zachęcić je do odejścia. Mistycy zalecali siedmiokrotne okrążanie grobów sprawiedliwych w czasie suszy lub w razie groźby innych kłopotów, a także jako lekarstwo na bezpłodność, środek na zachowanie dobrego zdrowia itp. Celem takich hakafot jest zbudzenie sprawiedliwych, by wstawili się w modłach za tymi, którzy potrzebują ich pomocy. Przy poświęcaniu ziemi na żydowski pochówek praktykuje się także siedmiokrotne obchodzenie przez przynajmniej dziesięciu mężczyzn (min-jan) granic cmentarza. W czasie tradycyjnej uroczystości zaślubin panna młoda okrąża narzeczonego siedem razy pod -> chupą.
halacha [aszk. hałuche] (hebr., "droga", "ścieżka") - prawna spuścizna judaizmu, zwykle zestawiana na zasadzie kontrastu z teologią, etyką i folklorem -> agady. Rozstrzygnięcia halachiczne nakreślają normy praktycznego postępowania, a w razie rozbieżności ustalenia zapadają, przynajmniej w teorii, -> głosem większości uczonych, czego ilustrację stanowi historia dyskusji pomiędzy -> Eliezerem ben Hyrkanos a jego kolegami. Podejmowanie decyzji halachicznych utrudnia fakt, że niektóre grupy preferują surowsze zwykle podejście legalistyczne typowe dla literatury kabalisty-cznej, zamiast precedensów talmudycznych i posttalmudycznych. Miejscowe obyczaje (-> minhag) także często biorą górę nad opinią większości uwidocznioną w kodeksach prawnych jak -> Szulchan Aruch czy w -> re-sponsach. Zob. też Jehuda Loew ben Becalel;
szalom; Talmud; Zohar.
Halel (hebr., "pochwała") - zestaw -> Psalmów (113-18) chwalących Boga, przypominających Exodus i wyrażających wiarę w boskie zbawienie, śpiewanych w święta i przy nowiu księżyca. Przy tej ostatniej okazji odmawia się krótszą wersję Halelu, tak bowiem jak księżyca będzie przybywać, tak raz jeszcze przybędzie Izraela w erze Mesjasza. W tej krótszej postaci recytuje się je także w ostatnich sześciu dniach -> Pesach, a jako przyczynę podaje się fakt, że armia egipska zatonęła podczas przekra-
Psalmy Halel z iluminowane] Hagady rękopiśmiennej
107

czania Morza Czerwonego pod koniec Pesach. Z tego względu dłuższy Halel byłby niestosowny, nawet Bóg skarcił bowiem śpiewające mu z tej okazji anioły słowami: "Moje stworzenia toną w morzu, a wy chcecie śpiewać?" Podczas święta -> Sukot przy intonowaniu niektórych wersów Halelu wymachuje się gałązkami palmowymi w cztery strony świata oraz w kierunku nieba i ziemi. Melodie wykorzystywane do śpiewania Halelu podczas różnych świąt odzwierciedlają muzyczne tradycje
-> liturgii świątecznej.
Halewi Juda zob. Jehuda Halewi hałuche zob. halacha
Haman - złoczyńca z Księgi Estery, który uzyskał pozwolenie króla perskiego Aswerusa na wytracenie wszystkich Żydów w królestwie. Plany Hamana udaremnili żydowska królowa
-> Estera, -> Mardocheusz oraz krzyki gnębionej przez Hamana szkolnej dziatwy, które obudziły współczucie Boga. Wrogość Hamana ściągnął na Żydów Mardocheusz, odmawiając złożenia mu pokłonu i oddawania czci jak bóstwu. Zresztą antyżydowskie inklinacje były w wypadku Hamana cechą rodzinną, skoro należał do potomków Agaga, króla -> Ama-lekitów. Hamana w końcu powieszono wraz z dziesięcioma synami na tym samym drzewie, które przygotował jako szubienicę dla Mardo-cheusza (Est 7, 10). Było to drzewo cierniowe, gdyż żadne inne nie zgodziło się posłużyć do egzekucji sprawiedliwego Mardocheusza. Wnuki Hamana przyjęły judaizm i niektórzy mędrcy talmudyczni przypisywali sobie pochodzenie z tego rodu. Podczas odczytywania tej historii w święto -> Puńm w synagodze imię Hamana witane jest gwizdami i krzykami, ponieważ imiona niegodziwców powinny być wymazane. Zob. też ad-lo-jada.
hamantas/.e zob. Purim Har ha-Zejtim zob. Góra Oliwna
Hasmoneusze - nazwa dynastii królewskiej ustanowionej przez -> Machabeuszy, po ich udanym powstaniu przeciw panowaniu Seleu-
cydów w Palestynie w II w. p.n.e. Teoretycznie królowie powinni wywodzić się z rodu Dawida, zatem Hasmoneusze pochodzący z rodziny kapłańskiej nie mieli właściwie prawa do tronu. Ich panowanie upływało pod znakiem dotkliwej opozycji ze strony faryzeuszy, a Talmud ledwie o nich wspomina. Niemniej jednak królowie hasmonejscy rządzili niezawisłym państwem Hebrajczyków aż do 37 r. p.n.e., kiedy mordercze spory o sukcesję doprowadziły do interwencji Rzymu.
ha-szem zob. tetragram haszkawa zob. wspominanie umarłych
Hatikwa (hebr., "nadzieja") - narodowy hymn państwa Izrael śpiewany na ludową melodię pochodzącą z Mołdawii. Słowa ułożył hebrajski poeta Naftali Herc Imber, który większość nieszczęśliwego, zakończonego śmiercią alkoholika" życia spędził w USA. Hatikwę przyjął za swój hymn Kongres Syjonistyczny, a potem nowe państwo żydowskie, chociaż właściwie nigdy nie została oficjalnie zalegalizowana jako hymn izraelski. Hatikwa opowiada o żyjącej w sercach wszystkich Żydów nadziei, że staną się członkami wolnego narodu na własnej ziemi, ziemi Syjonu i Jerozolimy. Pewne kręgi ortodoksyjne wyrażały zastrzeżenia do świeckiego tonu Hatikwy, zmieniając kilka słów, by nadać jej bardziej religijny wydźwięk. W tej zmodyfikowanej wersji zamiast nadziei na stanie się "wolnym narodem", z powodu nieco libertyńskich skojarzeń, jakie słowo to budzi w hebrajskim, mowa jest na przykład o stawaniu się "świątobliwym narodem". Dla żydowskich antysyjonistów Hatikwa jest wyklęta.
Hawdala [aszk. Hawdołe] (hebr., "oddzielenie") - uroczyste zakończenie szabatu w sobotę wieczorem, którego sens polega na zaznaczeniu granicy między czasem świętym a powszednim, w skróconej formie odprawiane także na zamknięcie świąt. Wstępna modlitwa Hawdali to część nabożeństwa maariw poprzedzającego ceremonię domową. W jej trakcie wypowiada się błogosławieństwo nad winem lub, jeśli go brak, nad innym napojem, który uchodzi za napój narodowy i z tego względu przywiązuje
108

się doń jakąś wagę. Potem następuje błogosławieństwo przed wdychaniem -> wonności, które mają ożywiać ciało opuszczone przez specjalną duszę szabatową (-> neszama jetera). Trzecie błogosławieństwo dotyczy świecy o posplatanym knocie, Adam odkrył bowiem działanie ognia po zakończeniu szabatu Stworzenia świata. Wreszcie odmawia się modlitwę Hawdala, błogosławiącą Boga, który rozróżnia między świętym a świeckim, między światłem a ciemnością, między Izraelem a nie-Żydami oraz między siódmym dniem a powszednimi dniami tygodnia. Zwyczajowo płomień świecy gasi się odrobiną wina, nalanego na talerzyk na znak obfitości, po czym nieco owego wina wciera się w powieki i w rogi kieszeni ubrania. Na zakończenie Jom Kipur używa się tylko wina i świecy, a uroczystość Hawdali przy innych świętach odbywa się albo bez wonności, albo bez światła świecy. Przed Hawdala nie wolno niczego jeść, a jeśli się zapomni ją odprawić, można obowiązku tego dopełnić w każdej chwili do wtorku wieczorem lub przez cały dzień poświąteczny. Mistycy wierzyli, że Hawdala może ustrzec przed mocami nieczystości, które ożywają w świecie, gdy tylko skończy się szabat.
hazard - zawodowi hazardziści nie są dopuszczani do składania zeznań przed sądem żydowskim, gdyż ich działalność uznawana jest za formę rabunku. W średniowieczu w nałogowym hazardzie widziano przyczynę rozpadu małżeństw i zło mogące sprowadzić nieszczęście na całą gminę, w której się rozpanoszyło. Zubożałym graczom odmawiano wsparcia, bejt din nie przejmował ich długów i nie wywoływano ich (alija) do czytania Tory. W niektórych społecznościach rzucano nawet na nich klątwę (cherem) i biczowano. Wielu Żydów grało w karty na pieniądze podczas święta -> Chanuki, niekiedy przez całą noc. Grali również chanu-kowym drejdł, czyli małym wirującym bącz-kiem z hebrajskimi literami na czterech bokach, oznaczającymi wygraną lub przegraną. Wigilia Bożego Narodzenia to także ulubiona pora uprawiania wspólnego hazardu. Tę noc określano jako nitel ("natal"), kiedy Żydzi powstrzymywali się zwykle przed jakimkolwiek publicznym manifestowaniem swej religijności,
Haman i jego dziesięciu synów powieszonych na szubienicy, której przygotowali dla Mardo-cheusza (XIV w., Niemcy)
109

by nie wzbudzać niechęci chrześcijan. Nie było studiowania Tory, nie odbywały się żadne lekcje i studenci korzystali z okazji, by odprężyć się przy różnych grach. Władze religijne odróżniały graczy okazjonalnych od zawodowych hazardzistów. Potępiały wprawdzie jednych i drugich, lecz zwalczały jedynie prawdziwy hazard. XVI-wieczny rabin Leon -> Modena napisał w młodości traktat przeciwko grom hazardowym, lecz w dojrzalszym wieku sam popadł w uzależnienie i nie mógł opanować swej namiętności do hazardu. Rabiego Arie Levine'a, znanego uczonego jerozolimskiego z XX w., żona hazardzisty poprosiła kiedyś, by wyperswadował jej mężowi wydawanie wszystkich pieniędzy na kupony loterii. Levine zdołał tego dokonać mówiąc graczowi, że jeśli Bóg będzie chciał, by wygrał, to wystarczy jeden kupon. Hazardzista zapytał rabiego, dlaczego sam nie zagra na loterii wiedząc, że tak świątobliwa osoba na pewno by wygrała. "Zgadza się, właśnie dlatego nie gram" - odparł rabi.
hazkarat neszamot zob. wspominanie umarłych
hebrajski język - należy do grupy semickich. Biblia żydowska napisana jest w większości spółgłoskowym hebrajskim (-> masora) bez wokalizacji, chociaż kilka ksiąg biblijnych napisano po -> aramejsku. Dla Żydów hebrajski jest językiem świętym, za pomocą którego Bóg stworzył świat, a -> alfabet hebrajski nadal kryje w sobie moc twórczą, jeżeli ktoś wie, jak ją wyzwolić poprzez odpowiednie kombinacje liter. Według tradycji rabinicznej hebrajski był pierwotnie mową całej ludzkości, dopóki w trakcie budowania wieży Babel nie doszło do jego rozpadu na siedemdziesiąt różnych języków (Rdz 11). W Egipcie Izraelici nadal mówili między sobą po hebrajska, a zachowując swoją tożsamość zasłużyli sobie na wybawienie, z niewoli. Przez kilka ostatnich wieków ery przedchrześcijańskiej ludzie w Palestynie oraz w -> diasporze posługiwali się na ogół miejscowym dialektem, najczęściej jedną z odmian aramejskiego, a hebrajski stawał się językiem uczonych używanym dla celów literackich i liturgicznych. Samą Biblię trzeba
było przetłumaczyć na aramejski (-> targum), aby zwykli ludzie mogli ją rozumieć. Miszna została już napisana hebrajszczyzną znacznie prostszą od biblijnej. W średniowieczu wymowa hebrajska uległa różnym odkształceniom w środowiskach Sefardyjczyków i Aszkenazyj-czyków. Wraz z rozwojem współczesnego syjonizmu Eliezer Ben Jehuda (1858-1922) przedsięwziął misję reaktywowania hebrajskiego jako języka mówionego, odmawiając posługiwania się jakimkolwiek innym, wymyślając nowe słowa i wszczynając prace nad dużym słownikiem hebrajskim, nie uwzględniającym wyrazów obcego pochodzenia ani aramejskich. Obecnie w państwie Izrael mówi się po he-brajsku w nieco zmodyfikowanej sefardyjskiej wersji fonetycznej. W czasach Mesjasza wszystkie narody znów będą mówić po hebrajsku.
Hebron (znany także jako Kirjat-arba) - miasto na wzgórzach judejskich niedaleko Jerozolimy, jedno ze świętych miast Izraela. W -> Grocie Makpela w Hebronie znajdują się groby patriarchów. Pierwotnie Hebron byt -> miastem schronienia (Joz 20, 7), a przez pewien czas także stolicą króla Dawida (2 Sm 2, 11). Podczas krucjat żydowska społeczność Hebronu zmalała, lecz rozrosła się ponownie pod panowaniem muzułmanów. Od XVII w. Hebron był ośrodkiem kabalistyki.
hechszer zob. koszer
Hejchalot (hebr., "sale") - teksty wyrosłe na gruncie mistycyzmu -> Maase Merkawa okresu talmudycznego i wczesnośredniowiecznego. Podstawę literatury Hejchalot stanowi wizja proroka Ezechiela (Ez l): rozstępujące się niebiosa i boski rydwan okrążający -> Tron Chwały. Akcja toczy się wokół mistycznych przygód tanaickich mędrców -> Akiwy i -> Iszmaela ben Eliszy w trakcie ich wędrówki przez siedem sal. Przed podjęciem takiej duchowej wspinaczki, zwanej "zstąpieniem rydwanu", adept nauk mistycznych oczyszczał się postem i modłami. Musiał także opanować specjalne hasła utworzone z imion Boga lub aniołów, dzięki którym mógł minąć posterunki aniołów przy wejściu do każdej sali, a potem cało powrócić na ziemię. W podróży przeprawiał się przez
110

rzeki ognia, póki nie osiągnął najwyższej sali u szczytu niebios. Tam spotykał -> Metatrona, anioła zwanego małym Bogiem, doznawał swej wizji tronu i napawał się cudownym wymiarem Boga wyrażonym w -> Sziur koma. Niebezpieczeństwa związane z taką wyprawą sygnalizuje Talmud w opowieści o czterech mędrcach, którzy wkroczyli do -> Raju. Jeden z nich umarł, drugiego widok ten przyprawił o szaleństwo, a trzeci został heretykiem. Tylko Aki-wa powrócił w spokoju. Ekstatyczne pieśni literatury Hejchalot wywarły znaczny wpływ na poetykę liturgii synagogalnej.
hejchal zob. aron ha-kodesz hełzł zob. czulent
Henoch - wczesna postać biblijna, człowiek tak prawy, że został żywcem wzięty do nieba. Wskazuje na to werset: "Henoch chodził / Bogiem, a potem nie było go, gdyż zabrał go Bóg" (Rdz 5, 24). Za życia Henoch był szewcem, całkowicie oddanym Bogu, a zszywając buty łączył ze sobą niższe i wyższe światy. W niebiesiech otrzymał nowe, ogniste ciało i przeobraził się w anioła -> Metatrona, który jest przełożonym aniołów i pełni funkcję niebiańskiego sofera. Mistycyzm żydowski kojarzy Henocha z Eliaszem, podejmując temat jego przeżyć w kilku dziełach Hejchalot i literatury apokaliptycznej. Dzieła owe miałyby pochodzić z oryginału, który Henoch otrzymał od aniołów, zawierającego mądrość Drzewa Życia. Dzięki jej zgłębianiu Henoch był w stanie "chadzać z Bogiem".
heretyk zob. apikoros
Herzi, Teodor (1860-1904) - pisarz austriacki i twórca ruchu syjonistycznego (-> syjonizm). W młodości Herzi, świadom problemów, z jakimi borykają się Żydzi w społeczeństwie nie-żydowskim, propagował asymilację poprzez masowe chrzczenie dzieci żydowskich. Jednak antysemityzm, z jakim zetknął się we Francji podczas procesu Dreyfusa (-> Dreyfusa sprawa), który relacjonował jako dziennikarz pod koniec lat 1890-ych, przekonał go o konieczności stworzenia własnej ojczyzny Żydów.
Pismo hebrajskie z iluminowanego rękopisu Hagady
Wniebowzięcie Henocha i jego przeistoczenie w tiniofa Metatrona (XI-wieczny rękopis angielski)
111

W 1896 opublikował pracę Państwo żydowskie, przedstawiając w niej szczegółowo swoje nieco wyidealizowane rozwiązanie tego problemu, a w 1902 powieść U wrót nowego życia zaczynającą się słowami: "A jeśli zechcecie, nie będzie to baśnią". Pierwszy, zorganizowany przez Herzla Kongres Syjonistyczny odbył się w 1897 w Bazylei. Resztę swego krótkiego życia Herzi poświęcił na pozyskiwanie od zamożnych Żydów finansowego wsparcia dla swego projektu, a także na spotkania z wieloma przywódcami ówczesnego świata: cesarzem niemieckim, sułtanem tureckim, królem Włoch, papieżem oraz ministrami brytyjskimi i rosyjskimi. Zob. też sztadlan.
hesped (hebr., "pochwała") - mowa wygłaszana zazwyczaj zaraz po -> pogrzebie dla uhonorowania zmarłego i wzruszenia jego krewnych i przyjaciół. Biblia zawiera kilka wzmianek o takich mowach pochwalnych, na czele z najsłynniejszym lamentem Dawida po śmierci Saula i jego syna Jonatana, zaczynającym się od słów: "Chluba twoja, o Izraelu, na twoich wzgórzach poległa, jakże padli bohaterzy!" (2 Sm l, 19). W radosne dni roku żydowskiego nie wygłasza się hesped na pogrzebach, chyba że zmarły jest wybitną osobistością. Wprawdzie przemawiający ma za zadanie sławić nieboszczyka, lecz nie powinien w tym przesadzać. Talmud powiada, że sądzeni i karani będą zarówno zmarli, jak i ci, którzy wygłaszają nieprawdziwe o nich pochwały.
Hillel (I w. p.n.e.-I n.e.) - mędrzec wczesnego okresu rabinicznego, zwykle nazywany Hille-lem Starszym. Wywodził się z rodu Dawida. Porzucił swój dom w Babilonii, by studiować pod kierunkiem palestyńskich nauczycieli Sze-maji i Awtaliona, którzy zresztą pochodzili z rodzin konwertytów na judaizm. Ubogiego babilońskiego studenta nie stać było na opłacenie odźwiernego strzegącego wejścia, żeby więc słuchać wykładów Hillel musiał wdrapywać się na dach akademii. Pewnego razu w szabat podczas burzy śnieżnej trzeba go było ściągać z dachu, gdzie leżał przygnieciony warstwą śniegu. Żarliwością w nauce zyskał uznanie swoich mistrzów i z czasem pozycję wybitnego członka akademii, osiągając czołowe stanowisko wśród żydostwa palestyńskiego (-> nasi). Jako przywódca religijny mniej konserwatywny i bardziej podatny na nowatorstwo niż jego najważniejszy kolega -> Szamaj, Hillel w wielu istotnych kwestiach toczył z nim poważne dyskusje. Konwertytom nie stawiał przeważnie nadmiernych wymagań. I tak pewnemu kandydatowi do przejścia na judaizm, który chciał poznać całą -> Torę w czasie, w jakim utrzyma się stojąc na jednej nodze, odpowiedział: "Nie rób bliźniemu swemu, co tobie niemiłe. Reszta to komentarze. Idź i ucz się". W celu ulżenia doli biedaków, którym potrzebne były pożyczki w roku poprzedzającym -> szmitę, kiedy długi anulowano, Hillel wprowadził dokument pro-zbul umożliwiający przeniesienie długów na bejt din, tak by nadal mogły być zwrócone. Opowieści o Hillelu zajmują szczególne miejsce w narodowej świadomości Żydów, podobnie jak jego sentencje, na przykład: "Jeżeli nie ja dla siebie, to kto dla mnie, a jeśli jestem sam dla siebie, to kim jestem? A jeżeli nie teraz, to kiedy?" Zwolennicy szkoły Hillela, bejt Hillel (-> Gamaliel), zdobyli po jego śmierci przewagę i byli w większości sporów ze stronnikami Szamaja, bejt Szamaj, stroną wygrywającą, co zawdzięczali także poparciu, jakiego udzieliła im -> bat koi.
Hiob - bohater biblijnej Księgi Hioba o nieznanej narodowości, dacie urodzenia i śmierci. Utrzymuje się pogląd, że był Żydem albo pobożnym gojem w czasach Mojżesza, który miał jakoby opisać jego historię. W literaturze żydowskiej można spotkać krocie innych wersji, łącznie z taką, która uważa go za postać czysto legendarną. Jako doradca -> faraona miał podobno milczeć, gdy omawiano plan potopienia w Nilu dzieci Izraelitów. Za to milczenie został wyłoniony spośród innych do przejścia próby cierpliwości i wiary. Stało się tak z podusz-czenia Szatana, z zawiścią patrzącego na prawość Hioba i obawiającego się, że może on zaćmić Abrahama w oczach Boga. Rzeczywiście nie brak głosów domagających się uznania wyższości Hioba w jego służbie Bogu nad zasługami Abrahama. Tak jak i on Hiob był bardzo gościnny i drzwi jego domu wychodziły na różne strony, by ułatwić doń dostęp. Swoje cierpienie znosił z wielkim opanowaniem. Gdy
112

jego ciało oblazty robaki, nie tylko nie próbował ich usuwać, lecz podnosił z ziemi te, które odpadły od jego otwartych ran, w przekonaniu, że one także muszą podporządkować się woli Bożej. Cierpienie Hioba ocaliło jego pokolenie przed wymarciem i przyczyniło się do odkupienia win świata. W końcu nie mogąc pojąc biegu spraw świata popadł w blużnierstwo i zaprzeczył istnieniu boskiej sprawiedliwości. Bóg objawił mu się w burzy lub wedle innej interpretacji we włosach na jego głowie (gra słów wynikająca z podobnego brzmienia hebrajskich wyrazów oznaczających burzę i włosy), by odsłonić przed nim Swoje tajemnice. Hiob pojął wówczas, że choć chwała Boża wypełnia wszechświat, to Bóg jest także obecny w najnędzniejszym przejawie Swego dzieła Stworzenia.
Hirsch, Samson Raphael (1808-88) - czołowa postać ruchu neoortodoksyjnego w Niemczech. Hirsch kształcił się zarówno w jesziwie, jak i na uniwersytecie, stąd przesiąkł nowożytną kulturą niemiecką i tradycją żydowską. Po opublikowaniu w 1836 swej pierwszej pracy Neunzehn Briefe ueber Judentum [Dziewiętnaście pytań o judaizm] zapoczątkował prąd, który później nazwano neoortodoksją. Ideą ruchu było połączenie Tory z elementami ogól-nokulturalnymi pod hasłem "Tora im derech erec" (Tora i dobre obyczaje). Hirsch wierzył, że Żydzi powinni przyswoić sobie to, co najlepsze z kultury nieżydowskiego otoczenia, żeby dać jeszcze pełniejszy wyraz wartościom judaizmu. Udało mu się dzięki temu odwrócić tendencję asymilacyjną wśród żydostwa niemieckiego. Hirsch porzucił ważne stanowisko rabina okręgowego na Morawach, wybierając w 1851 kierowanie małą ortodoksyjną gminą we Frankfurcie nad Menem. Doprowadził tam do powstania separatystycznej kongregacji, instytucji oświatowych i czasopisma, w którym mógł propagować swoje poglądy. Spotykał się z opozycją Żydów reformowanych, którym nie odpowiadał jego tradycjonalizm, ortodoksów, którzy krytykowali go za podejmowanie studiów świeckich, a także tradycjonalistycznych rabinów niemieckich, którzy zwalczali oddzielanie się osobnych podgmin od całej społeczności żydowskiej. Hirsch zmodyfikował nieco
Teodor Herzi, twórca politycznego syjonizmu
Hiob ucztujący z rodziną, zanim rozpoczęty się jego udręki (XIV w., Bizancjum)
113

rytuał, ale tylko na tyle, by łatwiej go było zaakceptować zwolennikom nowoczesności. Wprowadził do liturgii kazania po niemiecku i chór, lecz poza tym obstawał przy ścisłym przestrzeganiu norm halachicznych.
Holocaust - pierwotnie termin oznaczający ofiarę całopalną, czyli taką, którą całkowicie trawił ogień, obecnie używany w odniesieniu do hitlerowskiej eksterminacji Żydów podczas drugiej wojny światowej. Masowe zabijanie Żydów było kulminacją antysemickiej polityki nazistów, zapoczątkowanej antyżydowskimi ustawami i propagandą. Początkowe założenia zmierzały do wywołania masowej emigracji Żydów z Niemiec i Austrii. Następnym etapem okazało się palenie synagog w całych Niemczech 9 listopada 1938, znane jako "Kristall-nacht", ponieważ ulice pokryła warstwa potłuczonego szkła. Przedsiębiorstwa i sklepy żydowskie splądrowano, a wkrótce zaczęły się deportacje do -> obozów koncentracyjnych. Po zajęciu Polski, w której żyło kilka milionów Żydów, hitlerowcy zapędzili ich do zatłoczonych gett (-> getto) lub uśmiercali całe gminy na miejscu. Z czasem rozwinęło się to w zorganizowaną strategię ludobójstwa dokonywanego w obozach zagłady przeważnie metodą gazowania. Ocenia się, że w Holocauście wymordowano około sześciu milionów Żydów w ramach nazistowskiego programu eksterminacji, obejmującego również inne grupy jak Cyganów czy homoseksualistów. Dążąc do nadrzędnego celu, jakim była Europa "Judenrein" ("oczyszczona" z Żydów), Hitler uszczuplał nawet cenne zasoby machiny wojennej. Wprawdzie zdarzały się sporadyczne akty oporu i buntu, z których największą sławę zdobyło powstanie w Getcie Warszawskim w 1943, lecz realizacji ludobójczej polityki nazistów sprzyjała bierność większości ofiar, oszukiwanych, zmuszonych do życia w warunkach urągających człowieczeństwu i nie mogących dać wiary temu, że człowiek w nieludzkim traktowaniu drugiego człowieka może stoczyć się w tak bezdenną otchłań. Ci, którym udało się przetrwać Holocaust, opisują go jako piekło na ziemi. 19 kwietnia, rocznicę wybuchu powstania w Getcie Warszawskim, Żydzi obchodzą jako Dzień Pamięci Holocaustu. Zob. też Krymczacy; ladino.
Horeb zob. Synaj
Hoszana Raba [hebr., poi. "Hosanna"] - siódmy dzień świąt -> Sukot nosi nazwę Hoszana Raba od modłów Hoszana ("Zba.w nas, prosimy") odmawianych właśnie wówczas w całości podczas siedmiu okrążeń (-> hakafot) synagogi z wiązką czterech gatunków roślin. Przed rozpoczęciem modłów na bimę wnosi się siedem zwojów Tory i z każdym okrążeniem jeden rodał wraca do aron ha-kodesz. Pod koniec tego obrzędu przy każdym wiernym chłoszcze się ziemię pękiem witek wierzbowych pięć razy, a w niektórych gminach dopóty, dopóki nie opadną z nich wszystkie liście. Te wiązki zwane są hoszanot. W Hoszana Raba dobiega końca sąd nad ludźmi rozpoczęty w -> Rosz ha-Szana, a los każdego człowieka na następny rok zostaje przypieczętowany. Jest to więc pomniejszy Jom Kipur, a chazan wkłada tego dnia biały, przypominający całun kitel. Istnieje ludowy przesąd, że kto nie zobaczy swojego cienia w wieczór poprzedzający Hoszana Raba lub czyj cień będzie pozbawiony głowy, ten nie dożyje następnych świąt Nowego Roku. Mistycy zaprowadzili w przeddzień Hoszana Raba zwyczaj czuwania i studiowania Tory przez całą noc w ramach restytucji (tikun) mającej moc przekreślania wszelkich poważniejszych grzechów. W społecznościach -» Żydów z gór w dniu Hoszana Raba dziewczęta urządzały tańce.
Hurwic, Józef Josł (1848-1919) - przywódca jednego z bardziej skrajnych odłamów -> mu-saryzmu. Hurwic, zwany później Dziadkiem z Nowogródka, decyzję o poświęceniu się religii podjął po zawarciu znajomości z Izraelem Lip-kinem Salanterem, założycielem musaryzmu. Kiedy zmarła jego żona, Hurwic na kilka lat odciął się od świata, z którym łączyły go jedynie dwa otwory w ścianie pokoju, przez które podawano mu posiłki, przez jeden mięsne, przez drugi mleczne. Założył w Nowogródku jesziwę musarystyczną, w której nauczał, że życie powinno opierać się na całkowitej ufności w Bogu, a swoje listy podpisywał zawsze:
"Ten, który wierzy". Modlił się o niepowodzenie swych studentów w ich doczesnych przedsięwzięciach, tak by znów złożyli swe losy w ręce Boga. Hurwic zalecał uczniom ćwicze-
114

nią duchowe, mające zmniejszyć ich podatność na cudze argumenty. Wobec ludzi spoza jesziwy jej studenci zawsze występowali w wyświechtanych ubraniach. Namawiano ich, by uodporniali się na drwiny wchodząc na przykład do apteki i prosząc o gwoździe lub jakiś inny dziwaczny towar. W ten sposób studenci z Nowogródka uczyli się przyjmować prawdę zgodnie z własnym, wewnętrznym przekonaniem, a nie polegać na opinii tłumu. Sam Hurwic otwierał w całej Rosji jesziwy, lecz nie wahałby się ich zamykać, gdyby uznał, że nie dorastają do jego ideału. W okresie po Holocauście bezkompromisowe akademie w stylu nowogródzkim stały się rzadkością. Istnieje jeszcze kilka opartych na modelu Hurwi-ca, lecz choć dysponują pełną obsadą wykładowców, brakuje im studentów z powodu zbyt wysokich wymagań, jakie przed nimi stawiają.
Transport starców z getta w Terezinie do Au-schwitz podczas Holocaustu (Leo Haas, rysunek tuszem, 1943)
Ibn Ezra, Abraham (1090-1164) - hiszpański komentator biblijny i poeta. Poślubił córkę -> Jęhudy Halewiego, lecz większość swego dorosłego życia spędził w biedzie, przenosząc się z kraju do kraju. W 1158 odwiedził Londyn i dotarł nawet do Indii, pisząc po drodze wiersze, podręczniki gramatyki i komentarze biblijne. Wędrował z myślą o odnalezieniu jedynego, nawróconego na islam syna, którego chciał przywieść z powrotem do judaizmu. Swoje ubóstwo i brak sukcesów w interesach przypisywał astrologicznemu złemu losowi. "Gdybym handlował świecami, słońce nie zaszłoby aż do mojej śmierci. Gdybym zajmował się całunami, za mojego życia nikt by nie przeniósł się na tamten świat". Wierzył w alchemię i astrologię oraz w to, że ludzie we śnie otrzymują odpowiedzi na dręczące ich pytania. Podobno stworzył także golema, którego następnie zniszczył. Ibn Ezra był pisarzem niekonwencjonalnym, o umyśle nacechowanym niezależnością i krytycyzmem, stąd jego egzegeza biblijna odbiegała często znacznie od wzorców rabini-cznych. Późniejsze pokolenia pietystów odnosiły się do jego komentarzy podejrzliwie, wietrząc w nich herezję i gorsząc się sarkastycznymi uwagami, jakich nie szczędził tym, których zdania nie podzielał.
Rycina w drzewie przedstawiająca człowieka 2. bezgłowym cieniem w wieczór Hoszana Raba. W folklorze żydowskim był to znak, ze dana osoba nie przeżyje następnego roku
115

Ibn Gabirol, Salomon (1021-58) - hiszpański poeta i filozof. Osierocony we wczesnej młodości, musiał ciągle wędrować po Hiszpanii, zmieniając miejsce pobytu za każdym razem, gdy jego skłonność do wypowiadania swego zdania bez ogródek przysporzyła mu wrogów. Podczas podróży pisał wiersze i przenosił idee neoplatońskie ze źródeł arabskich na grunt chrześcijańskiej Europy. Jego mistycyzm, odrzucający pozory tego świata, pełen głębokiej tęsknoty za Bogiem, wywarł znaczny wpływ na kabałę. W liturgii nadal pojawia się filozoficzny wiersz Gabirola Keter malchut, dla swej uduchowionej wzniosłości odczytywany w niektórych gminach w Jom Kipur. Przypisuje mu się także autorstwo hymnu -> Adon Olam. Ibn Gabirol stworzył sobie do posług domowych kobiecego golema. Zadenuncjowany do władz za rzekomą rozwiązłość, musiał pokazać prowadzącym dochodzenie, że jego twór rzeczywiście składa się z drewna i zawiasów. Legenda powiada, że z zazdrości o talent poetycki Gabirola pewien muzułmanin zabił go i pochował pod drzewem figowym. Od tej pory drzewo owocowało wcześnie bardzo słodkimi figami. W poszukiwaniu przyczyny tego zjawiska rozkopano ziemię pod drzewem, znaleziono ciało Gabirola, a następnie schwytano mordercę.
Ibn Latif, Izaak (1220-90) - hiszpański mistyk. Mówiono o nim, że jedną nogą tkwi w kabale, a drugą w filozofii. On sam w istocie wierzył, że da sieje pogodzić, z tym że kabała góruje nad filozofią, dotyka bowiem wyższego poziomu rzeczywistości: intelekt sięga zaledwie pleców Boga, podczas gdy ekstaza mistyczna może przenieść nas przed Jego oblicze. Tworząc własny system mistycyzmu kabalisty-cznego Ibn Latif posługiwał się nową terminologią, oddającą wszechobecność Boga we wszystkim i wszystkiego w Bogu. Sięgnął przy tym do filozoficznych tekstów Majmonidesa we własnej, mistycznej interpretacji. Wzbudził wiele krytycyzmu, nawet wśród tych, którzy poważali go za świątobliwy charakter. Jego koncepcje kabalistyczne traktowano nieufnie, ponieważ wymyślił je sam nie powołując się na żadnego mistrza, a jego opiniom odmawiano wiarygodności.
ibn Pakuda zob. Bachia ibn Pakuda
Igdal (hebr., "Niech się sławi") - znany hymn datujący się z XIV w., ujmujący trzynaście -> artykułów wiary Majmonidesa w formie poetyckiej. Igdal śpiewa się w szabat i święta na rozmaite melodie. W zakończeniu pieśń wyraża nadzieję na nadejście Mesjasza i Zmartwychwstanie. Kabaliści, przeciwni racjonalnej analizie judaizmu przeprowadzonej przez Majmonidesa, nie włączyli Igdal do swej liturgii pomimo niewątpliwie nabożnej tonacji hymnu. Nie powiodły się próby wprowadzenia go do codziennych modłów, mimo wystąpień niektórych rabich popierających ten pomysł.
ijar - drugi miesiąc księżycowy kalendarza hebrajskiego licząc od nisan, miesiąca Exodu-su, lub ósmy licząc od świąt Nowego Roku (Rosz ha-Szana). Ijar zaczyna się w kwietniu lub maju, a jego znakiem Zodiaku jest Byk. Czternastego dnia ijar przypada drugi Pesach, Pesach Szeni, obchodzony niegdyś przez tych, którzy byli podczas pierwszego rytualnie nieczyści lub nieobecni w Jerozolimie. Piąty dzień ijar to Dzień Niepodległości Izraela, obchodzony jako mniejsze święto dziękczynienia przez religijnych syjonistów, a osiemnasty to -> lag ba-omer. Szesnastego dnia miesiąca ijar na pustyni po raz pierwszy spadła Izraelitom z nieba manna.
imitatio dci - biblijne słowa: "Za Panem, Bogiem swoim, pójdziesz... i przylgniesz do Niego" (Pwt 13, 5) Talmud rozumie jako nakaz naśladowania boskich aktów miłosierdzia. Skoro On przyodział nagich Adama i Ewę, należy przyodziewać ubogich (-> dobroczynność);
skoro On odwiedził niedomagającego Abrahama, należy odwiedzać chorych; tak jak On pocieszał i błogosławił Izaaka po śmierci jego ojca Abrahama, tak powinno się pocieszać osoby w żałobie; jak On pochował Mojżesza na górze Nebo, tak należy grzebać swoich zmarłych (-> Chewra Kadisza); skoro Bóg wybaczył Izraelitom, należy przebaczać swym bliźnim (-> przebaczenie).
inkwizycja - Święte Oficjum Kościoła rzymskokatolickiego zajmujące się ściganiem i osądzaniem heretyków. Od końca XIII w. inkwi-
116

zycja szczególnie interesowała się Żydami, zwłaszcza nawróconymi siłą na chrześcijaństwo, a potajemnie praktykującymi nadal judaizm. W śledztwie nagminnie stosowano tortury, żeby wymusić przyznanie się oskarżonych do zarzucanych im grzechów, a w razie uznania ich za winnych przekazywano podsądnych świeckiemu ramieniu Kościoła dla wymierzenia kary. W skrajnych przypadkach było nią spalenie na stosie oraz konfiskata majątku (-> auto da fe). Za panowania Ferdynanda i Izabeli inkwizycja pod wpływami dominikanów urosła do wielkiej potęgi, doprowadzając do wypędzenia Żydów z Hiszpanii w 1492, co miało zapobiec ich kontaktom z -> judaizantami i krypto-Żydami (-> marrani). Inkwizycja dzia-łała również aktywnie w Portugalii, Włoszech i Ameryce Południowej, a w Hiszpanii i Portugalii zniesiono ją dopiero na początku XIX w. Folklor żydowski widział w działaniach inkwizycji prawdziwe oblicze chrześcijaństwa:
okrutne, nietolerancyjne i fanatyczne. Zob. też apostazja.
Isserles, Mojżesz (1525-72) - polski halachista i autor istotnych aszkenazyjskich gloss do -» Szulchan Aruch, głównego kodeksu prawa żydowskiego. Isserlesowi bliskie było filozoficzne spojrzenie na judaizm cechujące Maj-monidesa, bronił więc tego ostatniego przed umniejszającymi wartość jego dzieła atakami. W swych pracach tłumaczył domniemane oddziaływanie demonów negatywnymi siłami natury i cytował powiedzenie: "Kochaj Platona, kochaj Arystotelesa, ale nade wszystko kochaj prawdę". W jego interpretacji mistyczna "podróż do -> Raju" polegała na najintensywniej przeżywanej filozoficznej kontemplacji pierwiastka boskości. Krytykował go zaciekle Eliasz Gaon z Wilna, stwierdzając między innymi, że ani Isserles, ani Majmonides nigdy nie widzieli Raju. Isserles wprawdzie studiował kabałę, lecz nie szczędził docinków ludziom niepiśmiennym, którzy wdawali się w mistyczne spekulacje nie umiejąc odróżnić "prawej ręki od lewej i błądząc w ciemności". W klasycznej, choć niezbyt wiarygodnej wersji jego życiorysu Isserles żył 33 lata, napisał 33 książki i umarł 33 dnia omer (lag ba-omer). Jego grób w Krakowie stał się obiektem pielgrzymek,
Inkwizycja hiszpańska. Heretycy płoną na stosie
Grób Mojżesza Isserlesa na cmentarzu w Krakowie
117

a napis wyryty na nagrobku głosi: "Od Mojżesza [czyli Majmonidesa] do Mojżesza [czyli Isserlesa] nie ma nikogo nad Mojżesza".
Iszmael zob. Agrat bat Machalat
Iszmael ben Elisza (I-II w. n.e.) - uczony w Piśmie tanaita z rodu kapłańskiego, nazywany niekiedy Iszmaelem Arcykapłanem. Jako dziecko został porwany w niewolę do Rzymu, skąd uwolnił go Jehoszua ben Chananja, roz-poznawszy w nim zadatki przyszłej wielkości. Iszmael odegrał wybitną rolę w odbudowie judaizmu po zburzeniu Świątyni. Ustalił listę trzynastu zasad egzegezy biblijnej, wyraził pogląd, że Tora przemawia językiem ludzi, nie należy zatem przywiązywać żadnej wagi do odmiennej stylistyki różnych fragmentów tekstu, a jego szkoła opracowała niektóre z wczesnych dzieł midraszowych. Najważniejszą postacią wśród towarzyszy Iszmaela był Akiwa, z którym toczył wiele sporów. Pewnego razu, gdy Akiwa przedstawił homiletyczną interpretację pewnego wersetu, Iszmael powiedział mu, by nie zaprzątał swej uwagi agadą, ale skoncentrował się na prawnych aspektach judaizmu (halacha). Realistyczne podejście do życia kazało Iszmaelowi zachęcać ludzi do pracy, a nie do oddawania się wyłącznie studiowaniu Tory, nie aniołom bowiem została ona dana. Potępił wczesnych żydowskich chrześcijan, a gdy jego bratanek umierał od ukąszenia węża, nie dopuścił do niego chrześcijańskiego uzdrawiacza mówiąc: "Lepiej, żeby umarł, niż żeby wyleczył go ktoś taki". Kojarzy się go z tradycją mistycyzmu Maase Merkawa, a liczne traktaty mistyczne -> Hejchalot nawiązują do jego czynów. Podczas prześladowań, które doprowadziły do jego męczeńskiej śmierci z rąk Rzymian, koledzy Iszmaela wysłali go do nieba, żeby sprawdził, czy decyzja o męczeństwie pochodzi od Boga.
Izaak [hebr. Icchak] - -> patriarcha biblijny, syn --> Abrahama i -> Sary. Izaak był dzieckiem bardzo podeszłych wiekiem rodziców, a obrzezany został już w ósmym dniu życia (Rdz 21, 4), co odtąd stanowić miało normę dla przyszłego rytuału obrzezania. Z wyglądu tak bardzo przypominał ojca, że brano go niekiedy
za Abrahama, co uciszyło złośliwe plotki, jakoby Abraham był za stary, by być jego ojcem. Rdzeń imienia Izaak, nadanego mu przez Boga, pochodzi od czasownika "śmiać się", jego rodzice bowiem roześmiali się na myśl o posiadaniu dziecka w tak późnym wieku. Ze względu na ten boski rodowód nigdy go nie zmieniono, mimo że nowe imiona przybrali zarówno jego ojciec Abraham jak i jego syn -> Jakub. Po traumatycznym wstrząsie, jakim była dlań -> akeda, Izaak wycofał się z normalnego życia, chociaż miał wówczas 37 lat. Jego słaby wzrok był podobno skutkiem wpatrywania się w niebo i widoku Boga, który pokazał się związanemu na ołtarzu Izaakowi. Jego oczom zaszkodziły także łzy aniołów płaczących nad nim, kiedy leżał w oczekiwaniu noża ofiarnego. Izaak ożenił się ze swą kuzynką Rebeką, gdy miała zaledwie trzy lata. Wychodząc w któreś popołudnie na spotkanie swej przyszłej oblubienicy, pomodlił się do Boga, dzięki czemu powstała modlitwa -> mincha. Po długim okresie bezpłodności Rebeka urodziła bliźnięta, -> Ezawa i Jakuba. Oderwaniem się od świata i prostotą Izaaka trzeba tłumaczyć faworyzowanie przez niego Ezawa, który w rzeczywistości był niegodziwym dzieckiem. Nietrudno było mu wywrzeć dobre wrażenie na półślepym Izaaku. Także Jakub zdołał podstępem wyłudzić od ojca błogosławieństwo zarezerwowane dla starszego syna, ponieważ Izaak nie widział dobrze, kto przed nim stoi. Izaak został ze swą żoną pogrzebany w -> Grocie Makpela. W symbolice kabały Izaak reprezentuje surowy osąd, z lewej strony Boga.
Izajasz - jerozolimski prorok z VIII w. p.n.e., którego proroctwa odnotowuje Księga Izajasza, brat króla Judy Amazjasza. Izajasz urodził się już obrzezany. Doznał wizji otwierających się niebios i widział anioły wołające do siebie:
"Święty, Święty, Święty jest Pan Zastępów;
cała ziemia pełna jest Jego chwały" (6, 3). Jego opis niebios jest mniej kunsztowny niż wizja proroka -> Ezechiela, którego można porównać do wieśniaka przybywającego do miasta i oglądającego króla, podczas gdy Izajasz bardziej przypomina oswojonego z takimi widokami mieszkańca stolicy. Zganił króla -> Ezechiasza za brak żony i potomstwa, na co
118

król odrzekł, że przed ożenkiem powstrzymywała go obawa, iż mógłby spłodzić złego syna. Izajasz jednak nadal upierał się, że obowiązkiem króla jest zawarcie małżeństwa, a resztę należy zostawić w ręku Boga. Ezechiasz zaproponował więc, że poślubi córkę Izajasza wierząc, że połączone zalety ich dwojga zapewnią wartościowego potomka. Owocem tego związku okazał się jednak niedobry król Ma-nasses, który oskarżył później Izajasza, że jest fałszywym prorokiem. Gdy ten uciekł i schował się w drzewie, Manasses zabił swego dziadka nakazując ścięcie drzewa. Prorocze upomnienia i kojące wizje Izajasza często wykorzystuje się w liturgii synagogalnej. Sugestywne wyobrażenia Mesjasza i ery mesjańskiej kształtowały teologię żydowską: "l będzie wilk gościem jagnięcia ... a mały chłopiec je poprowadzi ... lew będzie się karmił słomą jak wół... Nie będą krzywdzić ani szkodzić na całej mojej świętej górze, bo ziemia będzie pełna poznania Pana jakby wód, które wypełniają morze" (11, 6-9).
Izkor (hebr., "Wspomnij", "Pamiętaj") - specjalna modlitwa za nieżyjących krewnych odmawiana podczas -> wspominania umarłych w święta i -> Jom Kipur. Nazwa pochodzi od początkowych słów: "Wspomnij, Panie, na duszę mego ojca (lub matki, brata, siostry itd) ... niech wiecznym węzłem splecie duszę jego z życiem ... sprawiedliwych w Ogrodzie Eden". Tradycyjnie wierni posiadający rodziców opuszczają synagogę przed tą modlitwą, pozostanie bowiem na Izkor uważa się za zły omen dla żyjących rodziców, równoznaczny z życzeniem im śmierci. Obecność osób, które jej nie odmawiają, mogłaby także zakłócać rzewne modły innych. W niektórych gminach w wieczór poprzedzający odmawianie Izkoru zapala się wolno tlącą świecę, której płomień nie gaśnie przez 24 godziny, oraz deklaruje datki na cele dobroczynne ku pamięci zmarłych.
Izrael - imię nadane -> Jakubowi po jego walce z aniołem (Rdz 32) i mające znaczyć:
"Ten, który zmagał się z Bogiem". Potomkowie Jakuba zwani są Dziećmi Izraela lub Izraelitami, a kraj im przyobiecany przez Boga -Krajem Izraela, Erec Israel (-> Dwanaście Plemion). Gdy pod wodzą -> Jeroboama dziesięć
Anioł powstrzymuje Abrahama przed złożeniem w ofierze jego syna Izaaka podczas akedy (Remhrandt)
Przepiłowywanie proroka Izajasza
119

plemion (-> Dziesięć Zaginionych Plemion) odłączyło się, by po śmierci króla Salomona stworzyć niezależne królestwo północne, przywłaszczyły one sobie nazwę Izrael, pozostawiając królestwo południowe z nazwą -> Judea, od której pochodzi w większości języków słowo Żyd. Określenie "Dzieci Izraela" z czasem przerodziło się w "Ród Izraela" lub "Lud Izraela", a potem w samo "Izrael" jako zbiorową nazwę wszystkich Żydów, czy to pochodzących po matce z potomstwa Jakuba, czy też nawróconych na judaizm. "Izrael" stał się zatem pojęciem zarówno etnicznym, jak i religijnym, obejmującym wszystkich podlegających biblijnemu -> przymierzu Boga z narodem żydowskim. Współczesne państwo żydowskie przyjęło nazwę Izrael po pewnych dyskusjach nad alternatywnymi propozycjami (-> syjonizm). Lud Izraela odznacza się podobno trzema właściwościami: są miłosierni, wstydliwi i hojni w dobrych uczynkach. W oczach Boga mają status książąt i należy ich traktować jak synów proroków, mających wgląd w to, jak powinno się wypełniać przykazania religii żydowskiej. Nawet grzesząc, Izraelita nie traci statusu dziecięcia przymierza i musi nadal starać się przynależeć do "królestwa kapłanów i świętego narodu". Przeznaczeniem Izraela kieruje sam Bóg, a jego -> naród wybrany nie podlega wpływom żadnych astrologicznych sił czy ma-zalu. Ziemia Izraela cieszy się wielką życzliwością Boga, który nie spuszcza z niej oka, a już samo powietrze tego kraju czyni ludzi mądrzejszymi.
Izrael Meir ha-Kohen (1838-1933) - polski halachista, którego prawdziwe nazwisko brzmiało Pupko, zwany Chafec Chaim od tytułu jednej ze swych popularniejszych książek. Izrael Meir nigdy nie pełnił funkcji rabina gminy i dopiero w późnym wieku przełamał swe opory przed objęciem takiego stanowiska. Zorganizował jesziwę w Raduni, a utrzymywał się ze sklepiku spożywczego, który prowadziła jego żona. Ponieważ jego reputacja świątobliwego mędrca przyciągała wielu klientów, żeby nie stwarzać nieuczciwej konkurencji innym sklepikarzom kazał żonie zamykać sklepik codziennie, gdy tylko zarobi dość na zaspokojenie ich potrzeb. Oprócz klasycznego dzieła hala-
chicznego Izrael Meir napisał także książki zawierające porady dla żołnierzy żydowskich służących w armii rosyjskiej lub Żydów emigrujących do Ameryki. Swoje najbardziej znane dzieło Chafec Chaim poświęcił grzechom plotki i oszczerstwa (-> laszon ha-ra). Ideą jej napisania natchnął go Izrael Lipkin Salanter, którego słowa o potrzebie takiego opracowania usłyszał jako młody człowiek, obracający się wówczas w kręgu wpływów musaryzmu. Izrael Meir uświadomił sobie wtedy, jak wielu ludzi, bardzo skrupulatnie przestrzegających rytualnych zakazów, w ogóle nie dostrzega grzechu w złośliwej obmowie. Jego własne kontakty z ludźmi we wszelkich sprawach cechowała wielka uczciwość. Kiedy na przykład posyłał list przez posłańca, kupował znaczek i niszczył go, by nie przywłaszczyć sobie należnej poczcie opłaty. Pewnego razu odwiedził go pewien zamożny człowiek. Widząc bardzo skromne umeblowanie mieszkania Meira, zapytał:"- "Gdzie twoje meble?" "A gdzie twoje?" - odrzekł pytaniem Izrael Meir. "Ależ ja tu jestem gościem" - odparł bogacz. "I ja jestem gościem na tym świecie" - powiedział Izrael Meir.
Izrael z Kuzyna (1797-1850) - przywódca chasydzki i potomek Dow Bera z Międzyrzecza. Cadykiem został już w wieku szesnastu lat. Przyciągnął wielu wyznawców do ukraińskiego miasteczka Rużyn i żył po pańsku z ich datków, zatrudniając architektów i dekoratorów z Paryża i Włoch. Otoczony świtą zwolenników jeździł złocistym powozem wraz z liczną służbą. Inni przywódcy chasydzcy potępiali ten zbytek, krytykując poczynania Izraela i jego synów. Jednak to właśnie spod pióra jednego z jego synów, głęboko rozczarowanego do chasydyzmu, wyszedł zajadły atak na cały ruch. Później zresztą rodzina przyjęła go, skruszonego, z powrotem, broniąc przed antagonistami. Izrael został przez władze carskie oskarżony o współudział w zamordowaniu żydowskiego informatora policyjnego, w wyniku czego spędził jakiś czas w więzieniu, po czym udał się na dobrowolne wygnanie do Sadagó-ry w cesarstwie austro-węgierskim, gdzie zresztą nadal prowadził ten sam, królewski tryb życia.
120

jachsan zob. jichus
jad (hebr., "ręka") - pałeczka w kształcie ręki z wyciągniętym palcem wskazującym, używana podczas publicznego czytania -> sefer Tora. Bez takiej wskazówki trudno byłoby nadążać wzrokiem za tekstem, ponieważ zwoju nie wolno dotykać obnażoną dłonią. Po użyciu jad zawiesza się na łańcuszku na sukience Tory (-> gelila). Zachowały się opowieści o tym, jak w starożytności w czasie napaści na synagogi lub szkoły biblijne ostro zakończone jady służyły do obrony. Pięć palców dłoni chroni podobno przed złem, stąd wielu sefardyjskich i orientalnych Żydów umieszcza jej wizerunek na ścianie domu, żeby odstraszać złe duchy.
Jael - kobieta ze szczepu Kenitów, która zgładziła uciekającego przed armią Baraka generała Kananejczyków Siserę. Aby tego dokonać, najpierw go uwiodła, tak że odbył z nią kilka stosunków seksualnych, po czym napoiła go mlekiem, po którym poczuł senność. Kiedy zasnął, przebiła mu czoło kołkiem od namiotu. Jael nie posłużyła się mieczem, gdyż męska broń nie jest narzędziem stosownym dla kobiety. Prorokini A Debora wysławiała ją słowami:
"Niech Jael będzie błogosławiona wśród niewiast" (Sdz 5, 24).
jajin zob. wino jajkełte zob. goj
jajko (hebr. "bejca") - jaja uznaje się za ko-szeme, jeśli pochodzą od dozwolonych -> ptaków. Od niekoszemych można je odróżnić po tym, że są z jednej strony spiczaste, a białko otacza żółtko. Nie wolno jeść jajka, w którym znajdzie się ślady krwi, natomiast żydowskie -> reguły odżywiania nie ograniczają spożywania jajek zarówno z mięsem, jak i mlekiem. Jaja odgrywają istotną rolę w rytuale żydowskim, określenie "wielkość jaja" stanowi bowiem jedną ze standardowych miar w prawie judaistycznym. Jajka symbolizują również żałobę, ich krągłość wyobraża bowiem cykl życia i śmierci. Po powrocie z pogrzebu żałobnicy spożywają posiłek składający się między innymi z jaj na twardo, a jajko unurzane w popiele to ostatnia rzecz, jaką spożywa się przed postem
Tancerki uczestniczące w Święcie Niepodległości Izraela
Drewniane pałeczki w kształcie ręki (jad) używane podczas czytania Tory
121

dziewiątego aw. Na Pesach jajko maczane w słonej wodzie rozpoczyna posiłek sederowy, na pamiątkę łez i cierpień Izraelitów w Egipcie, a spalone jajko na talerzu sederowym reprezentuje świąteczną ofiarę. Każdemu, kto zje to jajko, następnego dnia spełnią się życzenia. Znalezienie podwójnego żółtka to dobry omen, a kobiecie bezdzietnej gwarantuje płodność. Przed zabraniem jajek z gniazda trzeba przepłoszyć matkę piskląt (Pwt 22, 6), "abyś długo żył". Z powodu kilku przypadków nagtej śmierci młodych ludzi, którzy zadbali o odpędzenie ptasiej matki, interpretowano to raczej jako obietnicę życia w Olam Haba, a nie naszej śmiertelnej egzystencji. Zachowały się nawet opowieści o ludziach, których dosłowne pojmowanie owego "długiego życia" doprowadziło do herezji.
Jakub - ostatni z -> patriarchów, młodszy z bliźniaczych synów -> Izaaka i -> Rebeki. Trwający przez całe życie konflikt Jakuba z bratem -> Ezawem dał się zauważyć jeszcze w łonie matki. Kiedy Rebeka przechodziła obok jakiegoś bożka, kopał Ezaw, próbując się wydostać, a kiedy mijała jesziwę, tak samo zachowywał się Jakub. I rzeczywiście, w późniejszym życiu Jakub podjął studia nad Torą w akademiach Szema i Ebera. Jego imię pochodzi od rdzenia oznaczającego "piętę", gdyż urodził się trzymając brata za piętę. Był nie lada spryciarzem. Podstępem wyłudził od brata prawo pierworództwa, tyle że kierowały nim szlachetne pobudki, chciał bowiem służyć Bogu, a wiedział, że Ezaw się do tego nie nadaje. Oszukał także swego na wpół ślepego ojca Izaaka, uzyskując od niego główne błogosławieństwo należne starszemu synowi. Uciekając przed gniewem brata Jakub zatrzymał się na widok przyszłej Świątyni, a modlitwa, jaką wówczas zmówił, dała początek -> maariw. Tam także śniła mu się sięgająca nieba drabina, z której szczytu przemówił doń Bóg, obiecując Jakubowi swoją opiekę. Formą kary za oszustwa Jakuba okazał się podstęp, jakiego ofiarą padł w domu swego wuja -> Labana, który dał mu za żonę -> Leę, zanim pozwolił mu ożenić się z jej młodszą siostrą -> Rachelą. Ze swych dwóch żon i konkubin Jakub miał dwunastu synów, założycieli -> Dwunastu Plemion Izraela, oraz jedną córkę Dinę. Faworyzowanie przez Jakuba syna -> Józefa naraziło go na zazdrość braci. Wracając z zamiarem pojednania z Ezawem Jakub stoczył nocną walkę z aniołem stróżem swego brata, któremu nie pozwolił odejść, dopóki nie uzyskał błogosławieństwa. Anioł zranił Jakuba, który od tej pory kulał, a na pamiątkę tego spotkania Żydzi nie jedzą ścięgien udowych żadnych zwierząt (Rdz 32). Anioł powiedział Jakubowi, że będzie miał odtąd nowe imię, -> Izrael, wskazujące, że stawał do walki zarówno z istotami ludzkimi, jak boskimi. Według -> midra-szu Jakub nigdy naprawdę nie umarł, mimo że Biblia zawiera opis jego pochówku w -> Grocie Makpela, ponieważ Bóg przyrzekł mu zbawienie w czasach, które nadejdą.
Jakub Icchak z Lublina (1745-1815) -cadyk chasydzki, zwany Widzącym lub Jasnowidzem, ponieważ obdarzony był szóstym zmysłem, pozwalającym mu widzieć zdarzenia rozgrywające się bardzo daleko oraz przepowiadać przyszłość. Jakub Icchak miał także wgląd w dusze ludzi, którym mówił o ich poprzednich wcieleniach, a także czy ich przedsięwzięcia zakończą się sukcesem. Zwolennicy Jakuba Icchaka bardzo zabiegali o jego błogosławieństwa wierząc, że mają one moc sprowadzania na świat potomstwa lub powodzenia w interesach. Wystarczyło mu spojrzeć na pożywienie, by orzec, czy jest koszerne, a z podpisu danej osoby wiedział wszystko o jej charakterze. Swe niezwykłe zdolności rozwinął po trzech latach spędzonych z przesłaniającą mu niegodziwości świata opaską na oczach, a jego nauczyciel, rabi Elimelech z Leżajska, umierając zostawił mu w spuściźnie światło własnych oczu. Napoleońska inwazja na Rosję była w przekonaniu Jakuba Icchaka spełnieniem biblijnego proroctwa o wojnach ery przedmesjańskiej. Bez powodzenia usiłował nakłonić inne czołowe postaci chasydyzmu do skoncentrowania duchowych wysiłków na zadaniu sprowadzenia Mesjasza, a także do zamanifestowania poparcia dla Napoleona. Jakub Icchak zmarł wskutek wypadnięcia z okna, za co winę ponosiły, wedle jego słów, ścigające go siły ciemności. Był jednym z tych, którzy budowali zręby ruchu chasydzkiego w Polsce, a jego uczniowie stanęli na czele ważnych ugrupowań chasydzkich.
122

Jakub z Margeve (XII-XIII w.) - francuski rabin i mistyk, słynący z pobożności i świątobliwości. Zadawał Bogu pytania, poprzedzając je medytacjami, modłami i wymawianiem różnych imion Boga. Odpowiedzi otrzymywał we śnie, zwykle zawoalowane, w postaci wersetu biblijnego. Po przebudzeniu znajdował je zapisane przy swoim łóżku. Jakub prosił zresztą Boga, by nakazał swym aniołom udzielać mu odpowiedzi tą właśnie drogą. Gdy jednak zapytał, czy wolno posługiwać się mocami anielskimi dla zdobycia wiedzy i bogactwa, przekazano mu werset: "Święty, Święty, Święty jest Pan Zastępów", czyli że winien polegać jedynie na Bogu. Kilkakrotnie odpowiedzi ze snu zawierały przesłanie jednoznacznie mesjańskie, z którego wynikało, że Mesjasz nadejdzie, jeśli tylko więcej ludzi postąpi zgodnie z przekazanymi we śnie pouczeniami. Otrzymane we śnie odpowiedzi Jakub zebrał w dziele zatytułowanym Responsa z niebios. Wbrew zakorzenionej zasadzie niepodporządkowywa-nia decyzji halachicznych proroctwu - proroka posługującego się nimi w takim celu nazwano by wręcz fałszywym prorokiem - wyśnione -> responsa Jakuba zostały w pewnym stopniu uwzględnione w literaturze halachicznej.
jamim noraim zob. Dziesięć Dni Pokuty
jarcajt (jid., "rocznica") - rocznica -> śmierci bliskiego krewnego, szczególnie któregoś z rodziców, którą obchodzi się co roku, zgodnie z datą kalendarza hebrajskiego, różniącą się niekiedy od słonecznego o kilka tygodni. Zapala się wówczas specjalną świecę, która płonie przez 24 godziny, przypominając, że "lampą Pańską jest duch człowieka" (Prz 20, 27), oraz odmawia -> Kadisz. Niektórzy mają zwyczaj pościć w jarcajt swoich rodziców albo przynajmniej nie spożywać mięsa ani wina, a także studiować te działy Miszny, które rozpoczynają się na litery imion zmarłych. Wśród Sefardyj-czyków istnieje obyczaj czytania w noc jarcajtu Zoharu. Dla zwolenników chasydyzmu jarcajt rodzica lub wielkiego rabiego (cadyka) to okazja do radosnego świętowania po porannym nabożeństwie, przy poczęstunku z ciastek i alkoholu, którym wznosi się na cześć zmarłych toasty "le-chaim", czyli "na życie". Towarzyszy
im życzenie, by dusza zmarłego wspięła się do jeszcze wyżej położonych siedzib niebiańskich, ponieważ w każdy jarcajt dusza sądzona jest ponoć na nowo (-> tikun). W rocznicę śmierci wybitnego rabina pomija się w nabożeństwie smutniejsze modlitwy, ponieważ o śmierci sprawiedliwego myśli się jako o duchowych zaślubinach duszy z Bogiem. W jarcajt odwiedza się także grób danej osoby, jak również zasiada nad Torą lub recytuje psalmy przy grobach sprawiedliwych mężów. W szabat poprzedzający jarcajt odbywa się -> wspominanie umarłych.
jarmułka zob. nakrycie głowy jaszerkojach zob. pozdrowienia
jecer tow, jecer ha-ra zob. skłonności dobre i złe
jecijat Micraim zob. Exodus Jecira zob. Sefer Jecira
Jehoszua ben Chananja (I-II w. n.e.) - mędrzec Miszny i uczeń Jochanana ben Zakaja. Jehoszua wdał się w spór z -> Gamalielem, który był -> nasim, o właściwą datę święta -> Jom Kipur i w imię religijnej jedności dał się nakłonić do wycofania i publicznego sprofanowania dnia, który według jego obliczeń był Dniem Pojednania. Podczas dyskusji uczonych z -> Eliezerem ben Hyrkanos to właśnie Jehoszua odtrącił interwencję głosu z niebios po stronie Eliezera twierdząc, że Tora nie była dana w niebie, a o prawie rozstrzygać musi -> głos większości. Ogólnie rzecz biorąc, Jehoszua sprzyjał upośledzonym warstwom społecznym, podtrzymując opinię o udziale sprawiedliwych prozelitów w Przyszłym Świecie (Olam Haba) oraz uwypuklając rolę ubogich w spełnianiu dobrego uczynku, jakim jest dawanie jałmużny. Znacznie mniej życzliwie odnosił się jednak do kobiet, przedstawiając je jako z gruntu nieskromne sekutnice. Słynął z brzydoty fizycznej i pewnego razu, gdy córka cesarza dała wyraz swemu zdziwieniu, że mądrość może mieścić się w tak szpetnym naczyniu, odparł, iż wina nie trzyma się nigdy w zło-
123

tych lub srebrnych dzbanach, bo by skwaśniało. Dał tym samym do zrozumienia, że uroda łatwo może rodzić pychę i arogancję, które przeszkadzają w zdobywaniu wiedzy.
Jehoszua ben Lewi (III w. n.e.) - palestyński mędrzec talmudyczny słynący z bogobojności. Świątobliwemu charakterowi zawdzięczał wyróżnienie w postaci regularnych odwiedzin proroka Eliasza, lecz nagle wizyty owe ustały. Zjawiając się ponownie po dłuższej nieobecności Eliasz wyjaśnił, że nie przychodził, ponieważ Jehoszua nakłonił pewnego uciekiniera, by oddał się dobrowolnie w ręce władz. Na protest rabiego, że działał zgodnie z nakazami halachy, Eliasz odparł, iż powinien był pozostawić tak odstręczający postępek innym. Przy innej okazji Jehoszua zapytał Eliasza, kiedy nadejdzie -> Mesjasz. Eliasz kazał mu odszukać Mesjasza wśród trędowatych u bram Rzymu i zapytać go o to samemu. Uczyniwszy to Jehoszua uzyskał od Mesjasza odpowiedź:
"Dzisiaj". Po jakimś czasie, przy .następnym spotkaniu z Eliaszem nazwał Mesjasza kłamcą, lecz Eliasz wyjaśnił mu, że owo "dzisiaj" miało oznaczać, iż każde "dziś" może stać się początkiem ery mesjańskiej, jeśli tylko ludzie zechcą posłuchać głosu Boga. Pod koniec życia Jehoszua spytał -> Anioła Śmierci, czy zanim umrze mógłby zobaczyć swoje miejsce w Ogrodzie Edenu. Gdy anioł się zgodził, Jehoszua poprosił go jeszcze o oddanie miecza, by zabezpieczyć się przed śmiercią w drodze. Anioł podsadził Jehoszuę na mur otaczający Raj, lecz rabi wskoczył od razu do środka i odmówił zwrotu miecza, żeby anioł nie mógł już nikogo zabijać. Oddał go dopiero na wyraźny rozkaz głosu z niebios, lecz wymógł obietnicę, że Anioł Śmierci nie będzie się pokazywał ludziom przed położeniem kresu ich życiu. Na legendzie o Jehoszui ben Lewim osnuł Long-fellow swój wiersz "Opowieść hiszpańskiego Żyda" w zbiorze Opowieści z gospody przy gościńcu.
Jehowa zob. tetragram
Jehuda bar Elaj [aszk. Daj] (II w. n.e.) -tanaita pochodzący z Galilei, którego najświet-niejsza działalność przypadła na trudny okres
po powstaniu Bar Kociłby. Jego zasługą było uporządkowanie istotnych działów Miszny. Uważany także za głównego rzecznika rabich, Jehuda nie cieszył się jednak ich powszechną sympatią, gdyż chwalił Rzymian za ich gościńce, rynki i łaźnie. Żył w tak skrajnym ubóstwie, że dzielili się z żoną jedynym okryciem, jakie posiadali, lecz twarz jego jaśniała sytością, której źródło stanowiła mądrość, a nie bogactwo. W swoim odświętnym stroju szaba-towym wyglądał jak jeden z aniołów Pana. Opowiadał się za umiarkowaniem w każdej dziedzinie, choć sam był wegetarianinem z wyboru, ludziom zaś doradzał uczenie synów rzemiosła, żeby nie wyrośli na rabusiów. Szczególny charakter Synów Izraela Jehuda wyrażał za pomocą dwóch metafor biblijnych, a mianowicie, że będą oni jak proch ziemi i jak gwiazdy na niebie. Gdy upadają, to tak nisko jak proch ziemi, lecz gdy się wznoszą, to do gwiazd. Jehudzie zawdzięczamy także nieco bajkowy opis wielkiej synagogi w Aleksandrii. Miała być tak ogromna, że mogła pomieścić tylu Izraelitów, ilu wyszło z Egiptu, 71 tronów z czystego złota oraz umiejscowionego pośrodku szamasza wymachującego chorągiewką, by rzesza wiernych, do których nie docierał głos chazana, wiedziała, kiedy odpowiadać "amen".
Jehuda Halewi (1075-1141) - hiszpański poeta i teolog. Jego córka poślubiła wielkiego komentatora Biblii Abrahama Ibn Ezrę. Do małżeństwa doszło, gdy Halewi, zorientowawszy się, że córka nie ma starających się, przysiągł oddać ją pierwszemu mężczyźnie, który wejdzie w jego progi. Na widok ubogo odzianego człowieka żona Halewiego załamała ze zmartwienia ręce, lecz biedak okazał się być Ibn Ezrą. Poezję Halewiego przesyca jego odurzenie Bogiem. Wprawdzie sam praktykował jako lekarz, lecz wyraził na piśmie życzenie, by w razie choroby pozostawić jego kurację wyłącznie Bogu. Wiersze Halewiego odzwierciedlają ponadto żarliwy nacjonalizm i tęsknotę za -> Syjonem. Jego głównym dziełem jest Kuzari, filozoficzna dyskusja króla Chazarów z reprezentantami chrześcijaństwa, islamu, filozofii greckiej i judaizmu, w trakcie której mędrzec żydowski przekonuje w końcu króla, że tamte dwie religie są "córkami" religii ży-
124

dowskiej, jedynej prawdziwej. W usta mędrca Halewi włożył własne pojmowanie judaizmu dowodząc, że objawiona wiara przewyższa filozofię, w której systemach roi się od niekonsekwencji. Publiczne objawienie Tory na Synaju, biblijne cuda i historia Żydów - wszystko to świadczy o szczególnej roli wyznaczonej Izraelowi, roli serca w ciele narodów świata. Tylko Izrael posiada dar -> proroctwa, drogą dziedzictwa przekazywany wszystkim Żydom, a jest to wewnętrzne poczucie pozwalające bezpośrednio doświadczać Boga. Pod koniec życia, wbrew radom usiłujących go do tego zniechęcić przyjaciół, Halewi wyruszył do Palestyny, żeby spełnić hołubione od dawna marzenie o zamieszkaniu w Ziemi Świętej. Po przybyciu do Jerozolimy pochylił się, by ucałować ziemię, i zginął stratowany przez arabskiego jeźdźca.
Jehuda ha-Nasi (135-220 n.e.) - mędrzec rabiniczny wywodzący się od Hillela, redaktor -> Miszny i przywódca (nasi) żydostwa palestyńskiego. Jehuda przyjaźnił się blisko z cesarzem rzymskim, zwanym w literaturze rabi-nicznej Antoninusem, którego dotąd jednoznacznie nie zidentyfikowano. Według legendy serdeczne więzi zadzierzgnęły się między nimi dzięki temu, że w niemowlęctwie podmieniono ich i Jehuda wychowywał się jako syn cesarzowej do chwili rozpoznania jego prawdziwej tożsamości. Cesarzowi lepiej smakowały zimne potrawy szabatowe Jehudy niż jego własne gorące posiłki, poprosił więc o przepis. Jehuda odparł, że cesarskiemu pożywieniu brak nie ziół i przypraw, lecz smaku samego szabatu. Jehuda żył w wielkim dostatku, ale w przeciwieństwie do cesarza odmawiał sobie rozkoszy tego świata, co zyskało mu miano "Nasz Święty Rabi". Zaszczycał go również odwiedzinami Eliasz. Umierając, wzniósł obie ręce do nieba i rzekł Bogu: "Panie Wszechświata, wiesz przecie, że trudziłem się studiowaniem Tory na całe tych dziesięć palców, a uciech świata nie zaznałem nawet na jeden palec". Pewnego razu idące na rzeź cielę schroniło się pod płaszczem Jehudy, lecz ten kazał mu iść precz, skoro zostało stworzone na to, by je zabić i zjeść. Za tę nieczułość pokarany został chorobą, z której wyleczył się dopiero wtedy,
Strona tytułowa dzielą "Kuzari" Jehudy Halewiego (XVI w., Wenecja)
Jehuda ha-Nasi unoszony przez anioły (rzeźba Miliona Horna, 1962)
125

9ZI
-VIM. 8[8IM3IU I ifsiUI RMS 3pIMOł[{B3 }p8IMS
-od 3pi<z 'Miocucud o38f SSBA o{Bzsfatuuiod izpn( npiM muBUJ8iuui A 03 'qBipB-g i-spłpzojd
PO 3Z?[B1 l[BUp3f {IZpOq30j •/ftOUB{dB5[ npOJ Z
-3-U-d •M HA Z P[Zpnf 5[OJOJd - ZSBIKiaJaf
np.iB|A/§a -qoz UB}|Jnd mnł|af ^^0(8 api(J5iBii •qoz a?|af 1'iuaiAtOJpzod •qoz eipalpołi JBZSBfaf pi(Z iepnf •qoz !pni|aj'
•033I}[SMZBU31[ZSB BMISOpKz KMBISOd I 8fBZ3AqO BU B(BM<(BIZppO
niudois uii5[piM M ?so(B3 OTyef BI e33is'>[ z33( 'q3iu z 3S3Z3 Ąpnz-ipo AplK-ioiiiE 3zsf8iuzod
8IZpMBJd^ •Ul^UZ3/(pniU(B} UI3AU3IZp3IZp Z 3IS l(3i<3B30.[5[ 5[nBU 3[3IM BOBfBJ3IMBZ 'lUIptS
-01/3 ^s/ay <- B{;(q n83Jł[ oSaf i ^pnq3f ui3p
-0{d UII-5[3BJ31I( UI/(UA\0(0 'ZSBIig }[OJOJd (BIZpn
pouod (BJq Apnq3f n uii(MOJ3p3s n?[pfzJqo A\
-3IU3ldn?|pO 3I'5[SyBfS3UI E1IMSBZ n5[OJ UI/<J01'»[ M '3IUpBp(Op 3tM 3Z 'IUBUO'»[3ZJd I(/(q 3IMOIU
-żon o8af •iuiBi3ZBis?[ i iiuBdn?(siq z ^I?[BIUO->[
}BM^lU/<Zflf( •^p/(SBl(0 '^)S^}3ld 3MB}S 3Bfn'5[S/(z
'Bpna az5[B} {ju^z^ •SBZSMOM zamMOJ oBzazsod luasBza z B ']Bqazs A\ o?[[^i oBZpsr 'niupo§;<i M lup osszs zaz^d ppsod (BZOBZ •IB( nisBiluisiso
nł[3IM M SlS niU 0(IJBJlXzJd 3I5IBf 'r3Ufl8l[3J XJn}BU 8I3/(Z3ZJd OJ3ldOp 0{tU3IlUpO 3IO^Z oSsf
-Mii[poui }aMBU {BUZ stu i nuiziBpnr q3BA\BJds M uisiuBJouSi {^q Bpnqaf oaiiisizpojui o^Bf aż 'IMOUI Bpuag3q •ures uo ł[pf qo;<uBMOiU3[B)n 3IUMOJ MOU/(S panu /(q(Bioqo aż '{BizpaiModpo
-aSog op3qsoJdsB'»[BrBui Xzo 'siuBiAd nm ouBp
-BZ q3<Ipl'i) Z 'BSOiq31U ŚIS 33BfBJ3IM10 Si<p3I'5|
{BZJfn ^pnq3f 3310(0 znf •O'»[OS^M ozpJBq 0{iu
-33 3I5[SO(AV OAlSOpKz l^WSU oS3J01-5[ 'npBpgEg Z BUOJBy nUIZ^3X}SlUl 3C3i<pBJl BlUpOl(3SM IUO
i[S3iuazJd pB^s 'U30(^ z B(izpoq3od Xpnq3f
BUlZpO^ •XZ33SB JBIIU^M i(A\0^)BpOp O BI3^Z PpOUI I'5|SMOp^Z jl3BgoqZM i<J01?[ 'ZBU35[ZSV f3pISBq3 BMZBU pod 0§3UBUZ 'A\01Si(l3ld q3f5[
-33IIU31U nq3nj B3pOM^ZJd I •5|KlSlUI - (/.IZI-
-OSII 'P'SBq3-Bq Bpnq3f) ^uzoqoj Bpnqaf
•BjlU3q3IB Z31
-qoz •3zpBJj M f3AOuoJBi§ igoSauKs nq3Kfls
BU OUBM013Z33ldBZ '0{BlSOZOd o83IU Z 03 'OJ.
-UI3IU3IUII UII5[SOq Z I'5[Z33UB?( SBZ3 BU 3BKA\
{BiumodBZ Bpnua|- ^p8 '!BqBzs iBpqa^ <- SBZO
-pod 3iupn{odod 3AO?pEid M (BZS M {padA oq '?Xz3zsiuz o{Xq 08 Bq3Zfl n3yo-5[ ^ •BfoS S3qazs
lOSOUUlAOd 3BfBIU(3ds 3Z5[B1 B 'i(U{BniXJ pJOUJ O BIU3ZJB'}[SO ZBJO ZpB(M BI33IUnSOd q3IU M 3UOZJ
-3IUlXM 3BAU}3ZJd UlOp/^Z OBfBSBIUOd '^pnU3f ^ZB'5[ZOJ 3IUZSrl{SOd (BMi<UOł[i(M m310S <- '•i(/<Z3f
pod nui o33iaiunsA\ og3zog Biu3iuii Boomod
BZ ^UOłM^ZO I n{Kd Z i(UBMOUUOJfl •AUIUI3 f3p[SBJd l8n{Sn BU 3BMOtUlSU05[S 30UOd {BIUI 033J01-51 'JOM1S /(UZOniZS {BMOJidsUłBZ pU333I 3131^ •UI3I'5(TUI3q31B I UI3f3IZpOJBZ3 UI/(uZ3i<lS
-nBqB-i[ uJi5ps^zsM 3p3zjd 5[Bup3f {Bisozod n}
-OSO pSOUJOpBIMS ^ 'U3I5(SMOpXz IpRIIS^UI BU MK}dM AUZ3BUZ i({JBA\AM 3JO]^[ '3f3d33U05[ 3A\01
-B'>[IUn 3BfBflA\ZOJ 'i<UZ3010d (3IZpJBq T[/izS( BU
3UZ3Kisi(BqB?[ Bpafod 3zi[Bi {/(zsBiunp Bpnq3f
-MOiU3uiBpunJ qo^uz3iq3B^Bq BiusiuinzoJz Z3q
3IS5[3p05[ M 3p3IU§i(ZJlSZOJ 3MpSB(M 3Z8^BUZ ZIU 'OldBISOd ^Z3IEU 5[Bf '0831 II}S3M'y[ M M05[S
-OIUM q3^UZSn{S3IU UJ3p31u3Epi(A\ O) IZO.l3 IIS3f 13MBU 'ptlUtjDJ^ ?B1^Z3 nUI3mBS r3ld3( 3Z '(IZp
-J3IMJ. •tfJn.iV UDtf3]nzf; <- '>(Bfq3I5[Bl IpBS^pO?;
M ^q3B[Bl( A\BJd 3lUBA\Omfn 3A\010J5(S }BMOł[
-A|KJ}( ZBJO nind(id <- o3auz3^pnuJiBi Spopm
BUZ3n)ZS {BidSiOd 'BJOJ. pBU MOIpniS 3lUBA\Xqp
-3IUBZ BZ A\Opi<Z I3BJq{OdSM BU XlUOJ3 {B^SO
-i<pB[3od 3fOA\S {ISO^S 3I3JBM10 Bpni[3f 'I3SOUZ3[
-BZ31U f3MOSUBUIJ Mlsf3IZpOJqOp Z 3BfBlsKzJO^
-n'S[lBlSOp UlKup8]3ZA\ 3M HZpSdS Bp^Z 31ZS3J Bpnq3f B 'OA\1SU3Z}BIU ?BMOZI]BUIJS 0\f-C\ BUZOUI nUI3Z3 !?[3IZp 'IIUB13UOUJ IUlKlO(Z U3M IlU^l^ZS
-BZ Z Z3ZSB{d COMS {IMB1SOZ 31B(dBZ 0>[Bf •IUp l[33ZJl pO {pBf 3IU 3Z '8IS 3BZ3BUinp Bq8[q3 U8q3
-Oq BpIZp BfOMS {BAUOd ZJ33A ^3BfBZpZ3f3ZJd nZBJ 088UM3J -Og3Z3MXzods nd81->[S U13IU8ZpBM
-OJd 3IS 3BfBZ B{BISnUl BUOZ33ZJBU B 'B(pBdnpOd
aulzpOJ zXp3 '3Xzo{po o{i(q Bq8Zfl qn[s }|aup3f
-q3KUM8J5[ r3r BpJBdSM 3Z 3BfBlSi<ZJO->[ 'BIpniS ?BAVOnU/(lUO^ (BZJ31U1BZ I B13iq0ł[ BUZOU]BZ Z 3IS
(Kz33JBz Bpnq8f iu3pnis iSoqn oyf "iSa-y z
UI3p'JBqBF\[ XUBA\Z ''5(/(lSIUl I §0(08} - ((509 [ -
-SZSl) Piesag uaq [^n q"!] M^o^ Bpnqaf •BIJBUBI z8i 'qoz '(8Moqo.i8BZ
-Od 3p^Z <-) n)BqBZS o38pZB5[ U3IZpp3ZJd M 3IUIZpOJ 8IS {BA\i(zB-5[n Bpnq3f pJ8IUlS Oj
-f30BZn{S 5[BJ Z XZS^UI (BM01BJi<M 8IA\I3S01I( Xp3

domo o jego rodzinie. Córka Jeremiasza zaszła w ciążę po kąpieli w wodzie, do której Jere-miasz wypuścił swoje nasienie, zmuszony do tego przez jakichś brutalnych nieokrzesańców. Dzieckiem poczętym w tak dziwny sposób był ben -> Syrach, zarazem syn i wnuk Jeremiasza. Jeremiasz wybrał się, by głosić słowo Boże Dziesięciu Zaginionym Plemionom, wygnanym z północnego królestwa Izrael, i sprowadzić je na powrót do Judei. Nieustannie ostrzegał ludzi przed groźbą zburzenia Świątyni jerozolimskiej. Jego złowróżbne wieszczby oraz krytyka królów judzkich i wyższych sfer kapłańskich nie przysporzyły mu popularności, a kilkakrotnie został nawet przez władze wtrącony do więzienia. Dopóki pozostawał w Jerozolimie, jego zasługi chroniły miasto i Świątynię. Jednak podczas jego nieobecności padły one ofiarą Babilończyków, lecz dopiero po zabezpieczeniu przez Jeremiasza w ukryciu naczyń świątynnych. Po zniszczeniu napisał Księgę -» Lamentacji, opłakując spełnienie swych proroctw i następujące po nim wygnanie, lecz nigdy nie utracił wiary w ostateczny powrót do -> Syjonu. Radził żydowskim wygnańcom, by stali się dobrymi obywatelami swego nowego kraju i modlili się za jego nieżydowski rząd (Jr 29, 5). Ostatnie lata życia Jeremiasz spędził w Egipcie, gdzie do jego uczniów należał filozof Platon. Zginął w końcu z rąk swych współbraci Żydów, ponieważ nie przestawał strofować ich za niegodziwe postępowanie. Egipcjanie, którzy darzyli go wielkim poważaniem, ponieważ swymi modłami oczyścił Nil z niebezpiecznych krokodyli, pochowali Jeremiasza w Egipcie. Zob. też Rachela.
Jeroboam - zbuntowany król, który wyłamał się spod władzy syna Salomona, Roboama, by założyć północne królestwo Izrael. Wspomagał go w tym prorok Achiasz z Szilo oraz, przynajmniej nominalnie, dziesięć z -> Dwunastu Plemion. Trudno go całkowicie potępiać za odrzucenie naznaczonego z boskiego wskazania rodu Dawidowego, ze względu na korupcję szerzącą się za panowania króla Salomona, który brał sobie za żony cudzoziemki. Niego-dziwość Jeroboąma polegała jednak na tym, że wprowadził kult dwóch złotych cielców, które ustawił, by powstrzymać ludzi przed
Prorok Jeremiasz (XII-wieczny witraż francuski)
127

pielgrzymowaniem do Jerozolimy. Ponosi zatem winę za przywiedzenie do grzechu, którego nie zdoła zmazać żadna pokuta, a jeszcze bardziej obciąża go to, że sam został przez swego świątobliwego mistrza Achiasza wtajemniczony w mistyczną wiedzę z kręgu Maase Merkawa. Jeroboam należy zatem do tych, którym odmówiono udziału w Przyszłym Świecie (Olam Haba), bo choć Bóg gotów był mu wybaczyć i ofiarować miejsce w Ogrodzie Edenu, on odmówił wejścia doń, gdyż nie przyznano mu tam pozycji wyższej od tej, jaką zajmował Dawid.
Jerozolima (hebr. "Jeruszalaim") - najświętsze miasto judaizmu (-> mizrach), siedziba pierwszej i drugiej Świątyni. Jerozolima została stolicą królestwa Hebrajczyków po jej zdobyciu przez króla -> Dawida i dziś jest także stolicą współczesnego państwa Izrael. Pierwszy człowiek, Adam, powstał z jej pyłu i tu także miała miejsce akeda. Jakubowi śpiącemu na Górze Świątynnej (-» Świątynia) przyśniła się drabina sięgająca od ziemi do samych niebios. Jerozolima była jednym z pierwszych dzieł Stworzenia (-> Święte Świętych), jest sercem świata i skupia w sobie dziewięć dziesiątych całej ziemskiej piękności. Miasto to odznaczało się cudownymi właściwościami: nikt z jego mieszkańców nie chorował, żadnego budynku nie imał się pożar, a jego obszar zdawał się rozciągać, by pomieścić wszystkich, którzy doń przybywali dwunastoma bramami. Wprawdzie podczas każdych -> świąt pielgrzymich Jerozolima przeżywała istny najazd gości, ale jeden z jej cudów polegał na tym, że nikt nigdy nie skarżył się na brak miejsca, gdzie mógłby się zatrzymać. Modlitwy odmawia się twarzą w jej stronę i w istocie ich droga do Boga wiedzie przez Jerozolimę, która jest przedsionkiem niebios. Wyprawa do Jerozolimy jest zawsze podróżą do góry (alija), nie tyle ze względu na jej dwanaście wzgórz, ile dlatego, że w wymiarze duchowym jest to miejsce najwyższe. W czasach mesjańskich boski ogień przebuduje Jerozolimę w ten sposób, że na ziemię opuści się niebiańska Jerozolima, kompletna w każdym szczególe. Wówczas wszystkie narody zgromadzą się w jej murach, które tworzyć będzie pierścień aniołów. Liturgia utrwala pamięć o zburzeniu Jerozolimy, szczególnie w pieśniach żałobnych intonowanych w dzień postu dziewiątego aw. W wielu modlitwach przewija się też wątek nadziei na odbudowanie Jerozolimy i powrót do -> Syjonu. Na ślubach tłucze się kieliszek, przywołując żal po jej utracie nawet w chwili największego szczęścia młodej pary, dla potwierdzenia słów psalmu:
"Jeruzalem, jeśli zapomnę o tobie... jeśli nie postawię Jeruzalem ponad największą moją radość!" (Ps 137). Zob. też Góra Oliwna;
tamuz, siedemnastego.
Jeruszaimi zob. Talmud
jesziwa (hebr., l. mn. jesziwot, "posiedzenie") - talmudyczna uczelnia dla nieżonatych studentów w wieku od kilkunastu do dwudziestu kilku lat. Studenci żonaci zwykle przechodzą z jesziwy do kolelu. Początek jesziwom dały akademie palestyńskie i babilońskie z pierwszych wieków naszej ery. Współczesne jesziwy opierają się na modelu litewskich z XIX i pierwszych lat XX w. Pracę naukową studenci podejmują parami (chawruta), analizując tekst talmudyczny razem z codziennym wykładem (sziur) przewodniczącego jesziwy (rosz jesziwa). Program nauczania obejmuje prawie wyłącznie halachiczne działy niewielkiej liczby traktatów talmudycznych, brak w nim natomiast bezpośrednich studiów nad Biblią czy choćby agadą. Naukę, traktowaną jako powinność religijną, podejmuje się dla niej samej, tak że większość studentów kończy taką szkołę bez żadnych formalnych uprawnień. Niewielki procent bachurim, jak nazywa się studentów, uzyskuje smichę. W efekcie skupiania się na najtrudniejszych tekstach talmudycznych doszło do powstania wysoce zawiłej metody rozważań, zwanej -> pilpulem. Uczeni prowadzący jesziwy częstokroć starali się zrezygnować z tej sztucznej dialektyki, lecz ich wysiłki zmierzające do rozszerzenia programu studiów nie przyniosły efektów. Na wczesnym etapie swego rozwoju chasydyzm stawał w opozycji do jesziwockich studiów, mających jakoby prowadzić do intelektualnego zarozumialstwa, lecz z czasem otwierano chasydzkie jesziwy, przy czym niektóre z nich stanowiły kopie instytucji uprzednio krytykowanych. -> Musaryzm także
128

dążył do zreformowania programu jesziw poprzez koncentrowanie się na etycznym raczej niż czysto intelektualnym rozwoju studentów. Jesziwy musarystów budziły wiele sprzeciwów, ponieważ zbyt mało czasu poświęcano w nich tekstowi Talmudu. Jeszcze większe kontrowersje wywołały współczesne próby wprowadzenia do programu na przekór tradycjonalistom przedmiotów świeckich. Zob. też bejt ha-mi-drasz; Chaim z Wołożyna.
Jetro - teść Mojżesza, kapłan Madianitów, który z czasem dojrzał do odrzucenia bałwochwalstwa swej rodzimej kultury i przyjął religię hebrajską, stanowiąc tym samym przykład dla wszystkich późniejszych prozelitów. Służył Izraelitom pomocą jako przewodnik na pustyni (Lb 10), a Mojżeszowi radą, jak zorganizować system sądowniczy (Wj 18). Jetro był jednym z trzech pierwotnych doradców -> faraona, z którymi konsultowano metodę pozbycia się Izraelitów. Podczas gdy podły Balaam zaproponował, by dzieci izraelskie wrzucić do Nilu, a Hiob nie zabierał głosu, Jetro sprzeciwił się temu planowi i zbiegł z Egiptu. W nagrodę niektórzy jego potomkowie, Rechabici, zostali członkami Sanhedrynu.
Jezabel - cudzoziemska żona Achaba, izraelskiego króla z IX w. p.n.e. Wprowadziła do religii hebrajskiej bałwochwalczy kult Baala i prześladowała proroków, którzy się temu przeciwstawiali. To właśnie prorok -> Eliasz zdołał w końcu nakłonić ludzi do skruchy i powrotu do wiary w Boga (l Kri 18), choć nawet on obawiał się królowej. Achab był człowiekiem słabego charakteru, całkowicie zdominowanym przez żonę, która przywiodła go do grzechu. W praktyce Jezabel razem z nim sprawowała rządy jak samodzielna monarchini. Pomimo swej niegodziwości wykazywała wiele współczucia dla ludzi, zawsze dołączając się do przechodzących konduktów pogrzebowych, załamując ręce i lamentując wraz z żałobnikami. Towarzyszyła też nowożeńcom na weselach, radując się razem z nimi. Gdy umarła, a ciało jej pożarły psy, jej dłonie, głowa i stopy ocalały, tak że można je było należycie pochować w nagrodę za dobre uczynki, jakie spełniały.
Widok Jerozolimy w XV w.
Pieczęć aszkenazyjskiej jesziwy Magen Awot w Hebronie z obrazkiem Groty Makpela
129

jibum zob. lewirat jichud zob. małżeństwo
jichus [lub jiches] (hebr., "pokrewieństwo") -termin odnoszący się w jidysz do zaszczytu spływającego na jednostkę z racji jej pokrewieństwa ze sławną lub wybitną osobistością. Mieć jichus oznacza spokrewnienie z żyjącą znakomitością albo, częściej, pochodzenie z rodziny chlubiącej się czcigodnymi przodkami, słynnymi rabinami lub czołowymi postaciami społeczności. Można też osiągnąć dla siebie jichus uczonością lub bogactwem. W tym drugim przypadku decydującą rolę odgrywa opinia zyskana łożeniem na dobroczynność. W dawnych czasach w -> synagodze rezerwowano lepsze miejsca siedzące dla jachsana, czyli kogoś dysponującego imponującym jichusem. Przy aranżowaniu małżeństw (-> szadchan) rodzina przyszłej oblubienicy czy oblubieńca poszukiwała jachsana na współmałżonka, a zamożni Żydzi szczególnie starali się wykorzystać swoje bogactwo dla spowinowacenia się z rodziną, do której dziedzictwa należał jichus. Osoba pozbawiona jichusu mogła być uważana za prosta, czyli "prostaka", "szaraka" lub "pospolitego". W erze mesjańskiej Bożej Obecności (Szechiny) doznają tylko te rodziny z jichusem, które mogą odtworzyć swą nieskazitelną genealogię i nie mają wśród antenatów żadnego mamzera. Zob. też zchut awot.
Jid zob. Żyd
jidysz - język żydowsko-niemiecki, którym posługiwali się Aszkenazyjczycy wschodnioeuropejscy, nazywany tak skrótowo od jidysz-dajcz (żydowsko-niemiecki). Jidysz zrodził się w średniowieczu wraz z napływem Żydów do krajów słowiańskich po wypędzeniu ich z państw niemieckojęzycznych. Zapisywany alfabetem hebrajskim zawiera około 20 proc. słów hebrajskich i aramejskich, z których niektóre należały do oryginalnego dialektu niemieckiego, jakim Żydzi mówili przed migracją na wschód. Około 10 proc. stanowią wyrazy słowiańskie, wcielone w okresie formowania się tego języka w Polsce i Rosji i na równi z semickimi dostosowane do niemieckiej
składni przez dodanie odpowiednich końcówek gramatycznych. Jidysz był zasadniczo językiem mówionym, podczas gdy hebrajskim i aramej-skim posługiwano się dla celów literackich. Z biegiem czasu na gruncie jidysz rozwinęła się także literatura, dziełami takimi jak -> Szmuel Buch czy tłumaczenia i komentarze biblijne, Ceena u-reena, opublikowane pod koniec XVI w. Dzięki temu ostatniemu kobiety zapoznawały się z opowieściami biblijnymi, płacząc rzewnie nad cierpieniami postaci biblijnych, w których rozpoznawały własne nieszczęścia. Pojawiły się inne opracowania w jidysz, zbiory historyjek, przypowieści umoralniające, legendy talmudyczne i midraszowe oraz osobiste modlitwy (-> Lewi Icchak z Berdyczowa). Zapowiadały one wielki rozkwit literatury jidysz w XIX i początku XX w., który przyniósł nowy typ opowiadania (-> nebich), sztuki, poezje i piosenki. Wraz z kruszeniem się murów getta europejskiego powstała silna opozycja wobec mówionego jidysz, uważanego za żargon, którego porzucenie jako zbędnego balastu powinno być warunkiem wstępnym wejścia Żydów do społeczeństwa chrześcijańskiego. -> Syjonizm, zainteresowany odrodzeniem hebrajskiego, także widział w jidysz przejaw małomiasteczkowego zacofania -> sztetł, w którym tradycyjnie uznawano go za -> mamę łoszn. Jidysz funkcjonuje nadal w kręgach żydostwa ultraortodoksyjnego oraz wśród członków -> Bundu. W ostatnich latach dało się zauważyć romantyczne odrodzenie zainteresowania jidysz wśród młodzieży, w związku z czym na uniwersytetach organizuje się kursy tego języka.
jidyszkejt zob. sztetł
Jochanan ben Zakaj (I w. n.e.) - główna postać okresu rabinicznego po zburzeniu Drugiej Świątyni, uczeń Hillela. Jochanan opowiadał się za poddaniem oblężonej Jerozolimy Rzymianom, lecz zeloci się na to nie zgodzili. Jego zwolennicy wynieśli go więc z miasta w trumnie i zaprowadzili do Wespazjana, wodza Rzymian. Jochanan przepowiedział mu, że zostanie cesarzem, a gdy wkrótce potem nadeszły wieści potwierdzające tę wróżbę, Wespazjan zaproponował Jochananowi nagrodę za proroczą przenikliwość. Jochanan poprosił wówczas,
130

by miażdżąc żydowskie powstanie Rzymianie oszczędzili rabiniczną akademię w Jawne. I gdy sanktuarium jerozolimskie legło w gruzach, tam właśnie odbudował wraz ze swymi uczonymi kolegami judaizm, nauczając, że dobre uczynki przejęły teraz moc odkupywania grzechów zamiast ofiar świątynnych. Nadał Jawne status porównywalny z rangą Jerozolimy, tak by tamtejszy Sanhedryn miał prawo ustalać kalendarz. Jochanan parał się również mistycyzmem Maase Merkawa, rozumiał mowę ptaków i świata przyrody. Do jego uczniów należeli -> Eliezer ben Hyrkanos i Jehoszua ben Chananja.
jok zob. goj
jom zob. dzień i noc
Jom ha-Din zob. Dzień Sądu
Jom Kipur (hebr., Dzień Pojednania, nazywany też Sądnym Dniem) - post dziesiątego tiszri i najświętszy dzień żydowskiego roku, kończący -> Dziesięć Dni Pokuty. W starożytności jedynie z okazji tego święta -> arcykapłan wchodził do -> Świętego Świętych, a kozła ofiarnego obarczonego grzechami Izraela wy-sylano do -> Azazel na pustynię (Kpł 16, 10). Kabaliści widzieli w owym koźle próbę zamknięcia Szatanowi przekupstwem ust, żeby nie oskarżał Izraela na niebiańskim sądzie. Jom Kipur poprzedzają obrzędy pokutnicze jak ceremonia -> kaparot, oczyszczenie w -> mykwie oraz symboliczne biczowanie. Tuż przed zachodem słońca zapala się świąteczne świece i znicze. Jom Kipur jest 25-godzinnym postem, rozpoczynanym przed zachodem słońca a kończącym się wraz z pojawieniem gwiazd następnego wieczora. W przeddzień zaleca się zjadanie większej ilości pożywienia, co traktuje się jako przygotowanie do postu. W Jom Kipur Żydom nie wolno nosić skórzanego obuwia, podejmować współżycia seksualnego ani myć się. W ten szabat szabatów Żydzi muszą zaniechać wszelkich świeckich zajęć (Kpł 23, 32). Liturgię rozpoczyna -> Koi nidrej, a większość dnia spędza się na modłach, odmawianiu -> Izkor za zmarłych krewnych, wyznawaniu grzechów (-> Aszamnu), błaganiu o Boże ->
Karta tytułowa "Ceena u-reena" (Amsterdam 1766), najbardziej popularnej od XVII w. książki w jidysz, której autorem byt Jakub syn Izaaka Aszkenazi z Janowa Lubelskiego
Żołnierze niemieccy pochodzenia żydowskiego modlący się w Jom Kipur, 1870
131

przebaczenie, słuchaniu odczytywanej Tory, Księgi -> Jonasza i kazań. Do obyczaju należy ubieranie się na biało (-> kitel) na znak czystości, ponieważ w Jom Kipur Żydzi są jak -> aniołowie. Ludzie pozdrawiają się nawzajem życzeniem, by zostali zapisani w księdze niebios na dobry przyszły rok (-> pozdrowienia). Dzień zamyka nabożeństwo -> Neila i dęcie w szofar (-> jubileuszowy rok). Dziesiątego tiszri Mojżesz przyniósł Izraelitom drugi komplet Tablic Dekalogu, będących znakiem Bożego przebaczenia za grzech Złotego Cielca. W czasach talmudycznych w Jom Kipur i w miesiącu aw (-> aw, piętnasty) zgodnie z istniejącym wówczas obyczajem młode dziewczęta wychodziły tańczyć w winnicach wokół Jerozolimy, zachęcając odpowiednich kawalerów do wybrania sobie towarzyszki życia. Zob. też Hawdala.
jom tow zob. święta jona zob. gołębica
Jonasz - biblijny prorok, który próbował uciec przed Bożym wezwaniem, odmawiając głoszenia nieżydowskim mieszkańcom Niniwy konieczności żałowania za grzechy. Jonasz obawiał się, że mogliby oni rzeczywiście dokonać aktu -> skruchy, wykazując tym samym niższość Izraela. W trakcie ucieczki został wrzucony do morza, gdzie połknęła go ogromna ryba (Jon 2) z oczami wielkimi jak okna, której wnętrze brzucha rozjaśniał blask drogocennego kamienia. Rybie groziło pożarcie przez Lewia-tana, lecz Jonasz odstraszył go oznajmiając, że po nadejściu Mesjasza sam pochwyci owego potwora morskiego, po czym zostanie on zjedzony na mesjańskiej uczcie. W końcu Jonasz spełnił zadanie powierzone mu przez Boga, ucząc się w ten sposób, że prawdziwe miłosierdzie obejmuje także gojów i świat zwierzęcy. Jako dziecko Jonasz został wyrwany śmierci przez proroka Eliasza, a pod koniec swej drogi wkroczył żywcem do Raju. Księgę Jonasza odczytuje się w popołudnie Jom Kipur jako wskazówkę, że prawdziwa skrucha może zapobiec karze, jeżeli idzie z nią w parze zmiana postępowania.
Josippon - hebrajska historia Żydów, obejmująca głównie okres od niewoli babilońskiej do zburzenia Drugiej Świątyni. Utwór ten powstał w X w. we Włoszech w oparciu o łacińską wersję prac historyka z początku naszej ery -> Józefa Flawiusza. Średniowieczni uczeni żydowscy mieli bardzo ograniczony dostęp do dzieł historycznych, stąd Josippon był często cytowany jako autorytatywne źródło, zresztą w przekonaniu, iż dla swych współwyznawców opracował go sam Plawiusz. Niektóre z opowieści wzbudzały jednak wątpliwości i uznano je za fałszerstwa, zanim jeszcze rozwinęły się nowożytne metody badawcze. Istnieje kilka różnych wersji tego tekstu, przetłumaczonego na arabski, jidysz i ladino.
jowel zob. jubileuszowy rok
Jozjasz - król Judy w VII w. p.n.e., który objął tron w wieku zaledwie ośmiu lat. Jego ojciec Amon, a także dziadek Manasses słynęli z niegodziwości i Bóg nadając mu imię jeszcze przed urodzeniem wyznaczył Jozjasza, by dokonał oczyszczenia religii Izraelitów. Jozjasz przedsięwziął poważną reformę obrzędu świątynnego, kiedy podczas prac renowacyjnych w Świątyni odnaleziono księgę Tory (2 Kri 22). Był to jedyny egzemplarz Pięcioksięgu, który przetrwał antyreligijne spustoszenia poczynione przez jego ojca. Zawarte w nim przestrogi dla bałwochwalców, grożące im rychłą karą, Jozjasz pokazał prorokini -> Chuldzie, a gdy z jej słów wyniknęło jasno, że za grzechy Izraela Świątynia zaiste ulegnie zniszczeniu, ukrył Arkę Przymierza, dzban z manną i inne uświęcone przedmioty, które odnajdzie dopiero Eliasz w czasach mesjańskich. Jozjasza uważano za wzór prawdziwie skruszonego i prawego monarchy (2 Kri 23, 25). Los jego opłakuje także Księga -> Lamentacji.
Jozue [hebr. Jehoszua] - następca Mojżesza, który wprowadził Izraelitów do Ziemi Obiecanej po ich długiej wędrówce przez pustynię. Jozue otrzymał ustną Torę od Mojżesza, lecz w porównaniu z Mojżeszem był jak księżyc wobec słońca. Ozeasz, bo takie wówczas nosił imię, był jednym z dwunastu szpiegów wysłanych na zwiady do Ziemi Świętej (zob. też -> Pinchas), a Mojżesz dodał do jego imienia
132

literę z imienia Bożego, aby "Bóg uchronił go przed wpływem innych zwiadowców". Jedynie Kaleb i właśnie Jozue złożyli Mojżeszowi i Izraelitom pozytywne doniesienia o owym kraju. Jozue poślubił nierządnicę Rachab, która przeszła na judaizm, pomógłszy uprzednio Izraelitom w zdobyciu Jerycha. Jest autorem Księgi Jozuego, a istnieje opinia, że także ostatnich ośmiu wersetów Pięcioksięgu, opisujących śmierć Mojżesza. Zob. też Perek swa.
Józef - syn patriarchy -> Jakuba i jego ulubionej żony -> Racheli. Uchodzi za prawzór biblijnego cadyka czy też męża sprawiedliwego, którego przed złem chroni Duch Boży, a którego potomków nie imają się złe uroki. Wyróżniany przez ojca, któremu donosił o nieskromnym zachowaniu braci (-> laszon ha-ra), ściągnął na siebie ich zawiść. Dziesięciu jego braci uknuło spisek, zamierzając zabić go przez wrzucenie do studni pełnej węży i skorpionów, lecz ostatecznie został sprzedany w niewolę Putyfarowi z Egiptu. Tam zdołał się oprzeć zalotom żony swego pana Zulejki dzięki obrazowi ojca, który jawił mu się przed oczami pomagając zwalczyć pokusę. Zinterpretował trafnie sen faraona, przepowiadając krajowi nadejście siedmiu lat głodu po siedmiu latach urodzaju (Rdz 41), za co został mianowany wicekrólem do spraw egipskiej gospodarki. Przy ponownym spotkaniu z rodziną okazało się, że władza nie zdeprawowała Józefa i że zaniechał zemsty. Zmarł jednak przed swymi braćmi, ponieważ przyjął na siebie rolę przywódczą, co skraca człowiekowi życie. Osobiście towarzyszył orszakowi żałobnemu swego ojca do Ziemi Świętej, za co spotkała go nagroda i jego własne kości także tam trafiły. Umieszczono je w żelaznej trumnie na dnie Nilu, by Egipcjanie nie potraktowali ich jako relikwii bałwochwalczego kultu. Serach, jedyny pamiętający wczesny okres pobytu Izraelitów w ziemi egipskiej, powiedział Mojżeszowi o miejscu spoczynku trumny. Mojżesz w czarodziejski sposób podniósł ją z dna i odtąd podróżowała obok Arki Przymierza podczas wędrówki Izraelitów przez pustynię. Józef dostąpił tego zaszczytu, przestrzegał bowiem wszystkich Bożych pouczeń zawańych w Tablicach Dekalogu przechowywanych w Arce.
Karta z Księgi Jonasza, na której mikrogra-ficzny rysunek ułożony z uwag masoretów przedstawia Jonasza połykanego przez wielką rybę (Biblia, XIH-XIV w.)
Jozue oszczędza Rachab (Gustave Dore)
133

W II w. n.e. dziesięciu rabich poległo śmiercią męczeńską z rąk Rzymian pod pretekstem wymierzania sprawiedliwości za dziesięciu braci Józefa, którzy nie ponieśli kary za porwanie go i sprzedanie w niewolę. Zob. też Dwanaście Plemion.
Józef delia Reina (XV w.) - kabalista, który próbował wywołać diabła, by pozbawić go mocy. Wraz ze swymi pięcioma uczniami Józef chciał za pomocą kabalistyki przyspieszyć nadejście Mesjasza. Dzięki postom, modłom i przeróżnym kombinacjom świętych imion Boga udało im się sprowadzić Samaela, księcia demonów, lecz Józef nie był w stanie kabalisty-czną magią przezwyciężyć jego potęgi. Zamiast tego sam popadł w zależność od sił ciemności i musiał oddawać cześć Samaelowi. Stał się więc heretykiem i po śmierci odrodził się pod postacią czarnego psa w czasach wielkiego kabalisty Izaaka Lurii. W kręgach kontynuatorów dzieła Lurii opowiadano historię Józefa delia Reina jako przestrogę przed niebezpieczeństwami związanymi z uprawianiem kabały.
Józef Flawiusz (I w. n.e.) - palestyński historyk z arystokratycznego rodu kapłańskiego. Podczas powstania przeciw Rzymowi, które rozpoczęło się w 66 r. n.e., Józef został wojskowym gubernatorem rebeliantów w Galilei. Powstańcy galilejscy, zorientowawszy się, że nie są w stanie pokonać przeważających sił wroga, podjęli decyzję o zbiorowym samobójstwie. W swoim oddziale Józef zdołał przemyślnie pozostać przy życiu jako ostatni i, zamiast się zabić, oddał się w ręce Rzymian. Podczas spotkania z ich wojskowym dowódcą Wespa-zjanem przepowiedział mu trafnie, że zostanie cesarzem, a ten darował mu życie. Dla Rzymian Józef stał się narzędziem propagandy nakłaniającej buntowników do złożenia broni. Resztę życia spędził w Rzymie, pisząc prorzymskie rozprawy, które przy okazji przybliżały czytelnikowi nieżydowskiemu historię i wierzenia Żydów. W swej Wojnie żydowskiej, będącej dla historyków głównym źródłem wiedzy o wydarzeniach tej wojny przeciw Rzymowi, Józef twierdził, że powstanie było dziełem niewielkiej grupy zelotów, a nie powszechnym zrywem, jak potocznie sądzono. Opisał ostatnie
dni żydowskiego fortu -> Masada, którego większość obrońców popełniła samobójstwo, oraz przedstawił sekty żydowskie na modłę greckich szkół filozoficznych. W jego Staro-żytnościach żydowskich znajduje się kilka pobieżnych wzmianek o Jezusie. Wprawdzie obecnie uważa się je za częściowo lub całkowicie chrześcijańskie wtręty, niemniej jednak dzięki nim właśnie Kościół chrześcijański zadbał o przechowanie greckiej wersji dzieła Flawiu-sza. Józef napisał również autobiografię w obronie swego dobrego imienia i w odpowiedzi na ataki na Żydów. Za życia żydowscy współbracia uznawali go za zdrajcę, lecz w średniowieczu powstał po hebrajsku pseudo-Flawiusz, zatytułowany -> Josippon. Zawiera on wiele materiałów nie pochodzących z prac Flawiusza, lecz te ostatnie stanowią jego zasadniczą podstawę.
Józef z Rosheim (1478-1544) - wpływowy "Żyd nadworny", który reprezentował interesy żydostwa wobec cesarza niemieckiego i pośredniczył w przekazywaniu łapówek od gmin żydowskich, mających zapobiegać wypędzeniom czy innym antyżydowskim pociągnięciom. Józef z Rosheim podejmował dysputy z żydowskimi apostatami i bronił Żydów przed oskarżeniami o mord rytualny. Zdobył nawet list samego cesarza potwierdzający bezpodstawność tych zarzutów. Z jednej strony starał się przekonać katolików, że to nie Żydzi są siłą napędową kryjącą się za poczynaniami Marcina Lutra, a równocześnie zabiegał bezskutecznie o prywatną audiencję u tegoż Lutra, by skłonić go do zweryfikowania antyżydowskich poglądów. Józef zdołał doprowadzić do ogłoszenia przez radnych Strasburga zakazu niektórych pism Lutra skierowanych przeciwko Żydom. Gdy zaś Salomon Molcho, fałszywy mesjasz, roztaczał plany swej przyszłej mesjańskiej i politycznej potęgi, Józef usiłował zniechęcić go do prób ich realizacji.
jubileuszowy rok (hebr. "jowel", czyli "barani róg") - co 50 lat, pod koniec siedmiu cykli -> szmita, trąbieniem w szofar na Jom Kipur ogłaszano rok jubileuszowy (Kpł 25). W starożytności oznaczało to zaprzestanie uprawy roli, uwalnianie hebrajskich niewolników
134

i zwracanie ziemi jej pierwotnym właścicielom. Tym sposobem co 50 lat dokonywano naprawy nierówności społecznych, potwierdzając zarazem ostateczną przynależność ziemi do Boga. Prawa roku jubileuszowego obowiązują jedynie wówczas, gdy cały naród żydowski rzeczywiście zamieszkuje w Ziemi Świętej, a więc nie wcielano ich w życie od czasów biblijnych. Jedyną pozostałością roku jubileuszowego jest zwyczaj dęcia w szofar pod koniec każdego Jom Kipur na znak zakończenia postu. Zob. też szmitot.
Juda [hebr. Jehuda] - syn patriarchy Jakuba i jego żony Lei. Był obdarzony wyjątkową silą fizyczną, tak że potrafił zginać żelazo zębami, a jego symbolem byt lew, najsilniejsze ze zwierząt. Gdy Jakub zdecydował się osiąść w Egipcie, wysłał Judę do krainy Goszen, żeby założył tam akademie studiowania Tory. Po śmierci Salomona, kiedy nastąpił podział plemion hebrajskich na dwie grupy, obszar południowy ze stolicą w Jerozolimie nazywano królestwem Judy, ze względu na przewagę potomków Judy wśród tych szczepów. Histońa żydowska w wyjątkowy sposób uhonorowała Judę, gdyż wszyscy Żydzi nazywani są jego imieniem, skoro hebrajskie określenie Żyda, "Jehudi", pochodzi od słowa Juda, "Jehuda". Imię to zawiera także wszystkie cztery litery tetragramu we właściwej kolejności, wskazując, że Juda nadawał się do roli przewodnika Dzieci Izraela. Z jego potomków wywodzi się królewski ród Dawidowy, a więc Juda należy do przodków Mesjasza. Pomimo swej chwalebnej postawy duchowej poniósł karę za udział w sprzedaniu swego brata -> Józefa w niewolę oraz za oszukanie ojca i musiał publicznie przyznać się do seksualnego współżycia ze swą synową Tamar (Rdz 38). Cierpiał również, gdy jego kości obijały się w trumnie podczas 40 lat wędrówki Izraelitów przez pustkowia.
Juda Machabeusz [hebr. Jehuda Makabi] (II w. p.n.e.) - palestyński przywódca walk wyzwoleńczych z kapłańskiej rodziny Hasmo-nejczyków. Juda stał wraz z innymi na czele powstania -> Machabeuszy przeciw greckiej dynastii Seleucydów, władających wówczas Ziemią Świętą. Wydał ich armii skuteczną woj-
Bracia spuszczają Józefa do studni (XIV-wie-czny manuskrypt niemiecki)
Austriacka tarcza na Torę z Dekalogiem w obramowaniu dwóch lwów, symboli plemienia Judy (wczesny XIX w.)
135

nę podjazdową, wykorzystując element zaskoczenia i własną znajomość ukształtowania terenu. Zdobycie przez bojowników Judy Jerozolimy i ponowne poświęcenie przez nich Świątyni zapoczątkowało obchody święta -> Chanuki. Juda zginął na polu bitwy, a pochowany został w swej rodzinnej wiosce Modiin w Galilei.
judaizanci - osoby lub ugrupowania pochodzenia nieżydowskiego przyjmujące judaistyczne ideały i obyczaje. Wśród chrześcijan tendencje do judaizowania występowały często pod wpływem hebrajskiej Biblii, Starego Testamentu chrześcijan, i niekiedy prowadziły do praktyk uznawanych przez Kościół za sekciar-skie, na przykład: obrzezania, powstrzymywania się od spożywania krwi i przestrzegania innych reguł odżywiania, czasem nawet do niepodejmowania pracy w sobotę, czyli w żydowski szabat. W Rosji judaizujące sekty zaczęły pojawiać się od XV w., ścigane i prześladowane przez rosyjski Kościół prawosławny. Ich czołowych przedstawicieli zabijano lub wcielano do wojska i wysyłano w odległe regiony rosyjskiego imperium. Obawa przed rozpowszechnieniem judaizującej herezji podsycała antysemityzm cerkwi rosyjskiej, ponieważ Żydów pomawiano o sprzyjanie judaizantom. W Hiszpanii i Portugalii inkwizycja oskarżała niektórych przechrzczonych Żydów (-> marrani) o grzech judaizowania, czyli o wyznawanie katolicyzmu tylko z pozoru, przy jednoczesnym potajemnym praktykowaniu judaizmu, a więc o to, że byli krypto-Żydami. W naszych czasach podniosły się głosy, że -> Pałasze nie są etnicznymi Żydami, lecz judaizującą grupą chrześcijańskiej ludności Etiopii. Innymi współczesnymi judaizantami są -> Czarni Żydzi w USA i chrześcijańscy syjoniści w Japonii.
judaizm konserwatywny - zapoczątkowany w Ameryce Północnej ruch propagujący judaizm tradycyjny dostosowany do etosu współczesności. Światopoglądową kolebką judaizmu konserwatywnego była szkoła historyczna w Niemczech, łącząca idee modyfikacji obyczajowości żydowskiej na wzór kultury zachodniej z tradycjonalizmem większym niż w wypadku -> judaizmu reformowanego. Centralną uczelnię judaizmu konserwatywnego, Je-wish Theological Seminary (Żydowskie Seminarium Teologiczne), założono w 1887 w Nowym Jorku dla kształcenia rabinów zgodnie z tradycją. The Rabbinical Assembly of America (Amerykańskie Stowarzyszenie Rabiniczne), jednoczące rabinów podzielających poglądy tej formacji, powstało w 1901, choć oficjalnie zarejestrowano je nieco później. Konkretny kształt nadał ruchowi Solomon Schechter, który przybył do Nowego Jorku z angielskiego Cambridge w 1902, żeby objąć stanowisko rektora Seminarium. Podejście Schechtera cechował wyraźny tradycjonalizm, odrzucający naukową krytykę biblijną jako jedną z postaci tego, co nazywał naukowym antysemityzmem. W 1913 stworzył United Synagogue of America (Zjednoczoną Synagogę Ameryki), wzorowaną na londyńskiej United Synagogue, zrzeszającą wszystkie synagogi konserwatywne. To dziś w USA największa organizacja skupiająca synagogi. W 1922 niektórzy członkowie kadry Seminarium założyli bardziej radykalne ugrupowanie stanowiące odłam konserwatyzmu, nazwane -> rekonstrukcjonizmem, które z czasem oderwało się od macierzystej formacji, dając początek nowemu, niezależnemu prądowi adresowanemu głównie do intelektualistów. Prawie od samego początku istnienia judaizmu konserwatywnego nawiązanie stosunków z -> judaizmem ortodoksyjnym napotykało wielkie trudności. Rabinat ortodoksów nie uznaje rabinów konserwatywnych, a co za tym idzie konwersji i rozwodów przez nich przeprowadzanych. Liczne innowacje wprowadzone przez konserwatystów do halachy pogłębiły rozdźwięk między nimi a ortodoksją, a niedawne posunięcia zmierzające do wyświęcania kobiet na rabinów umocniły przeświadczenie wielu czołowych postaci ortodoksji, że konserwatyzm jest po prostu bardziej tradycyjnym skrzydłem judaizmu reformowanego.
judaizm ortodoksyjny - termin zbiorczo określający tradycjonalistów, którzy odrzucili XVIII-wieczne reformy religijne. W kontekście spraw żydowskich po raz pierwszy terminu tego użyto w 1795, a dziś stosuje się go wobec wszystkich, którzy nie podzielają nowoczesnych poglądów ani praktyk -> judaizmu kon-
136

serwatywnego czy reformowanego. Pojawiły się też sugestie, że alternatywne określenie "ortopraksja" wierniej oddawałoby istotę tej formacji, połączonej przywiązaniem do hala-chy. Na razie Żydów ortodoksyjnych trzeba podzielić na dwie zasadnicze podgrupy, nazywane zwykle nowoczesną ortodoksją i ultraor-todoksją. Ci pierwsi uznają wprawdzie za obowiązujące kodeksy halachiczne takie jak Szul-chan Aruch, lecz. ich tryb życia nie odbiega od współczesnego modelu, ubierają się współcześnie, akceptują świeckie wykształcenie i słuchają kazań w miejscowym języku. Ich światopogląd opiera się na zasadach założonego w XIX w. w Niemczech przez Samsona Ra-phaela -> Hirscha ruchu neoortodoksyjnego, który odnosił się pozytywnie do świata laickiego, nie wyrzekając się zarazem wierności normom halachicznym. Różnica między Żydami należącymi do nowoczesnego odłamu ortodoksji a członkami gmin nieortodoksyjnych sprowadza się często jakby do stopnia nasilenia religijności, zwłaszcza że wielu członków gmin ortodoksyjnych pozostaje ortodoksami jedynie nominalnie. Jednym z najbardziej oczywistych przejawów ortodoksyjności gminy jest istnienie w synagodze -> mechicy. Żydzi ultraortodoksyjni odrzucają natomiast wszelkie wartości epoki współczesnej, czego symbolem jest ich strój reprezentujący swoistą modę gettową, często także posługują się wyłącznie językiem jidysz. Odcinają się wyraźnie od Żydów nieortodoksyjnych, a nawet od nowoczesnych ortodoksów. Ich postawy wywodzą się z czasów zwalczania Mosesa Mendelssohna i Oświecenia. I tak w XIX w. Szneur Zalman z Lądów poparł reżim carski w wojnie z Napoleonem, ponieważ był przeciwny liberalnym posunięciom cesarza. Rabin węgierski Mojżesz Sofer (1762-1839) w celu zachowania tradycji żydowskiej zabronił wprowadzania jakichkolwiek nowości do judaizmu. Państwo Izrael oficjalnie za reprezentantów religii judaistycznej uznaje wyłącznie rabinów ortodoksyjnych i tam też właśnie doszło do kilku najzaciętszych w łonie ortodoksji walk o władzę.
judaizm reformowany - nowoczesny prąd, który wyłonił się z postoświeceniowego otwarcia kultury europejskiej dla Żydów. Pierwszą fazą ruchu było powstanie synagogi nowego
Juda Machabeusz (XV-wieczny drzeworyt)
Salomon Schechter, jedna z czołowych osobistości judaizmu konserwatywnego w USA, przy pracy nad rękopisami z genizy kairskiej w Cambridge (Anglia)
137

typu, nazywanej tempel, w której liturgię zmodyfikowano pod kątem przyciągnięcia Żydów wyobcowanych z tradycyjnego judaizmu. Uzasadnienia dla swych innowacji reformatorzy szukali w tradycji, choć nabożeństwa kościelne także były im wzorem przy wprowadzaniu modlitw i kazań w miejscowym języku, chórów, organów, a ostatecznie także wymieszania płci w kongregacji. Jako przestarzałe odrzucili niektóre doktryny, np. wiarę w osobowego Mesjasza, wskrzeszenie zmarłych, powrót do Ziemi Świętej, odbudowanie Świątyni i ewentualne wznowienie rytuału składania ofiar. Nie uznawali również autorytetu ustnej Tory. Na konferencji niemieckich rabinów w latach 40-ych ubiegłego wieku wśród wykształconych rabinów reformowanych doszło do rozłamu między domagającą się radykalniejszych zmian mniejszością a bardziej tradycyjnie nastawioną większością. Ci pierwsi dążyli do zarzucenia obyczaju obrzezania czy reguł odżywiania oraz do przeniesienia szabatu z soboty na niedzielę. Wprawdzie te skrajne posunięcia zyskały aprobatę bardzo wąskich kręgów, lecz praktyka judaizmu reformowanego znacznie odbiegła od -> judaizmu ortodoksyjnego w kilku istotnych kwestiach, czego świeżym przykładem może być wyświęcanie kobiet na rabinów. Ortodoksi nie respektują uprawnień rabinów reformowanych, stąd ich odmowa uznania nawróconych przez nich prozelitów za Żydów. Zdarza się wręcz, że odmawiają mocy prawnej małżeństwom zawartym przez reformantów. Dowodzą, że jeśli całe duchowieństwo i goście uczestniczą w uroczystej kolacji składającej się z nie-koszemych potraw, to tym samym brak jakichkolwiek religijnie wiarygodnych świadków. W związku z tym pary tak zaślubione nie potrzebują religijnego rozwodu (-> get) przed ponownym zawarciem małżeństwa (-> mam-zer). Od czasów Holocaustu judaizm reformowany w większym stopniu sprzyja syjonizmowi, a także przejawia żywsze zainteresowanie rytuałem. Jego głównym centrum są dziś Stany Zjednoczone, w państwie Izrael natomiast re-formizm oficjalnie nie istnieje, jako że status funkcjonariuszy religijnych przysługuje tu jedynie rabinom ortodoksyjnym.
Judenrein zob. Holocaust
Kabalat Szabat [aszk. Kabołes Szabes] (hebr., "przyjęcie szabatu") - liturgiczna inauguracja szabatu, odprawiana w piątek przed zachodem słońca. Kabalat Szabat składa się z sześciu psalmów, jeden na każdy powszedni dzień tygodnia, po których następuje hymn -> Lecha dodi, zapraszający do powitania narzeczonej, którą jest szabat. Kolejny psalm (92) rozpoczyna się słowami: "Psalm na dzień szabatu", a odmawiając go wierni formalnie rozpoczynają szabat. Pewnego piątkowego popołudnia Jehuda Loew ben Becalel modlił się w praskiej synagodze Staronovej. Odmówiono właśnie psalm szabatowy, gdy rabiemu doniesiono, że golem, czyli sztuczny człowiek, którego stworzył, wpadł w szat. Bez wahania Jehuda wyszedł z synagogi i unieruchomił golema usuwając z jego ust magiczną formułę. Gdy powrócił, zebrani w synagodze odmówili po raz drugi Psalm 92 i odtąd dwukrotne jego odmawianie weszło na stałe do zwyczajów tej synagogi. Początki Kabalat Szabat sięgają czasów talmudycznych, gdy równolegle praktykowano różne formy witania nadchodzącego szabatu. W XVI w. zyskały one formalny kształt liturgiczny za sprawą ka-balistów z Safedu w Palestynie, którzy tuż przed zachodem słońca, przyodziani w biel, wychodzili w pole na spotkanie przybywającej narzeczonej - Szabat - recytując psalmy i hymny.
kabata (hebr., "spuścizna tradycji") - ogólne określenie tradycji mistycznej, a ściślej nauk ezoterycznych, których pojawienie się odnotowano najpierw w południowej Francji i Hiszpanii w XIII w. Kabaliści utrzymywali, że Mojżeszowi przekazano ich tradycję wraz z Torą na górze Synaj. Można jednak widzieć w kabale kontynuację wcześniejszego mistycyzmu -> Maase Bereszit i -> Maase Merkawa, których podstawą były nauki zawarte w Sefer ha-Bahir. Wiele z ustnego dziedzictwa znalazło się pod koniec XIII w. w nowym opracowaniu w księdze -> Zohar, która zyskała rangę biblii kabalistów. Kabalistyczna teozofia zgłębiała wewnętrzne mechanizmy działania boskości w odniesieniu do człowieka oraz teurgiczne wpływy ludzkich poczynań na Boga. W literaturze zoharycznej i w pismach ekstatycznych misty-
138

ków, jak Abraham Abulafia, pojawiają się rozmaite doktryny kabalistyczne. Wiele innowacji wprowadził Izaak -> Luna swymi koncepcjami -> cimcum, pęknięcia boskich naczyń, w których mieściło się boskie światło Adama Kad-mona, oraz wynikłej stąd konieczności podjęcia przez człowieka dzieła restytucji, -> tikun. Chasydyzm przeniósł tradycję kabalistyczną na płaszczyznę psychologiczną. Dla niektórych kabalistów najistotniejsza była teozoficzna eksploracja dziesięciu -> sfirot, za pośrednictwem których świat wyłonił się z niepoznawalnej Istoty Boskiej w procesie -> emanacji. Inni podkreślali zasadniczą rolę człowieka (-> mi-krokosmos), który przestrzegając przykazań przyczynia się do panowania dobra, lub na odwrót, popełnianymi przez siebie grzechami zaburza kosmiczną harmonię aktywizując moce zła -> sitra achra. Zainteresowania innych jeszcze skupiały się raczej wokół mistycznych doznań i prowadzących do nich technik medytacyjnych niż na konstruowaniu systemów spekulatywnych. Kabała oddziaływała także w szerokim zakresie na judaizm egzoteryczny, wyposażając Żydów w potężne narzędzia mistycznej symboliki, popularyzując wiarę w wędrówkę dusz, wdrażając nowe obrzędy i obyczaje, kształtując halachę i przydając szacow-ności praktykom magicznym, stanowiącym element składowy kabały praktycznej. Do kabalistów zajmujących się jej praktycznym zastosowaniem, często usiłujących stworzyć -> go-lema, należeli -> Józef delia Reina i -> Jehuda Loew ben Becalel. Zob. też Szarabi, Szalom.
Kabołes Szabes zob. Kabalat Szabat
Kadisz [aszk. Kadysz] (aram., "Święty") -aramejska modlitwa odmawiana przez chazana na zakończenie każdej części obrządku, jak również przez żałobników po śmierci krewnego lub w rocznicę jego zgonu (jarcajt). Kadisz wymaga -> minjanu, czyli obecności dziesięciu dorosłych mężczyzn, jako że jest publiczną afirmacją chwały i świętości Bożej. Został ułożony po aramejsku, by mogli odmawiać go prości, nie znający hebrajskiego ludzie. -> Lewi Icchak z Berdyczowa uzupełnił Kadisz wstawkami w języku potocznym. Dla mistyków w wyborze świeckiego języka na tę modlitwę
Grupa chłopców należących do wspólnoty judaizmu ortodoksyjnego z dzielnicy Mea Sze-arim w Jerozolimie
Wnętrze synagogi w Kolonii związanej z judaizmem reformowanym (E. Zwirner)
139

mieściło się ważne przesłanie, że sferę profa-num uświęcać trzeba posługując się nią dla wyrażania sacrum. Wiele tekstów zaświadcza o mocy Kadiszu, który może wyjednać w niebiosach przebaczenie i spełnienie próśb. Odmawianie Kadiszu raduje ponoć samego Boga, jak szczęśliwego władcę, wystawianego przez swych poddanych. Dziecko może oszczędzić rodzicom cierpień odmawiając Kadisz przez jedenaście miesięcy po zgonie któregoś z nich (-> życie pozagrobowe). Nie odmawia się go przez cały okres trwania -> żałoby, czyli dwanaście miesięcy, gdyż oznaczałoby to, że zmarłego uważano za osobę wyjątkowo niegodziwą. W XII w. Żydzi jemeńscy mieli w tak wielkiej estymie mędrca Mojżesza Majmonidesa, że włączyli jego imię do modlitwy kadiszowej. Prosili Boga, by zaprowadził na ziemi Swe królestwo "za naszego życia i za życia naszego nauczyciela Mojżesza syna Majmona". Po nadejściu Mesjasza dusze na mękach w -> ge-hinom zostaną zbawione, jeśli odpowiedzą -> amen na koniec Kadiszu odmawianego w niebiosach. Zob. też wspominanie umarłych.
kabał zob. gmina
Kain i Abel - pierwszych dwoje dzieci Adama i Ewy. Kain trudnił się uprawą roli, Abel był pasterzem (Rdz 4). Obaj złożyli ofiarę Bogu, który przyjął dary Abla, lecz odrzucił Kainowe, gdyż składały się na nie produkty podrzędnej jakości. W ataku zazdrości, wywołanej również poślubieniem przez Abla bliźniaczej siostry, Kain zabił brata. Zapytany przez Boga, gdzie jest Abel, odparł: "Czyż jestem stróżem brata mego?" (Rdz 4, 9). Kain ponosi odpowiedzialność nie tylko za śmierć Abla, lecz także jego nie narodzonych potomków i dlatego Biblia hebrajska mówi o "krwiach" Abla wołających do Boga z ziemi. Za grzech bratobójstwa Kain stracił swój udział w Przyszłym Świecie (Olam Haba). Został przez Boga wyklęty i skazany na tułaczkę po ziemi bez spoczynku, lecz na czole nosił znak Boga, chroniący go przed śmiercią z rąk ludzi, a na głowie wyrosły mu rogi, mające odstraszać każde zwierzę, które mogłoby go zaatakować (-» Żyd Wieczny Tułacz). Sam Kain był naprawdę dzieckiem Ewy i węża, a jego potomkowie zdradzają pewne
odziedziczone po praprzodku niecne skłonności. Koniec końców to potomek Kaina Lamek zabił go przez pomyłkę strzałem z łuku, biorąc rogatą istotę za dzikie zwierzę. Zob. też sza-atnez.
kairska geniza zob. geniza; Syrach kala zob. małżeństwo
kalendarz (hebr. "luach ha-szana") - kalendarz hebrajski składa się z dwunastu miesięcy księżycowych (-> księżyc) osadzonych w systemie roku słonecznego, a są to: nisan, ijar, siwan, tamuz, aw, elul, tiszri, marcheszwan, kislew, tewet, szwat i adar. Z powodu ponadjedena-stodniowej niezgodności między liczącym 354 dni rokiem księżycowym a 365-dniowym rokiem słonecznym siedem razy na dziewiętnaście lat wprowadza się rok przestępny z dodatkowym miesiącem (-> adar II). Dzięki temu święto Pesach wypada na wiosnę (Pwt 16, l), a inne święta zgodnie z cyklem uprawy roli. Pierwotnie początek miesiąca ustalał bejt din w Jerozolimie na podstawie zeznań świadków o ukazaniu się nowiu, po których następowało poświęcenie nowego miesiąca. Jeśli do trzydziestego dnia nie pojawił się żaden świadek, wówczas trzydziesty pierwszy dzień starego miesiąca stawał się pierwszym nowego i obchodzony był jako święto nowiu -> Rosz Cho-desz. Na szczytach wzgórz począwszy od Góry Oliwnej, rozpalano ogniska, a posterunki obserwacyjne na innych wzniesieniach zapalały z kolei swe własne światła sygnalizacyjne, póki wieści o ogłoszeniu nowego miesiąca nie dotarły do żydowskich gmin w diasporze. Jeżeli członkowie sekt mających własny system kalendarzowy zakłócili ten proces zapalaniem własnych ogni w niewłaściwym momencie, wiadomość o nowym miesiącu przekazywano odległym gminom przez posłańców. Żydzi mieszkający zbyt daleko, żeby dowiedzieć się tą drogą o początku miesiąca, nie mając pewności co do dokładnej daty, zwykle obchodzili na wszelki wypadek każde święto przez dwa kolejne dni. Po zburzeniu Drugiej Świątyni -> Jochanan ben Zakaj przeniósł centrum obliczeń z Jerozolimy do Jawne. W IV w. n.e., gdy prześladowania ze strony chrześcijan zbyt już utrudniały procedurę ustalania kalendarza, po-
140

czątki miesięcy określano za pomocą obliczeń matematycznych, a nie obserwacji nowiu. Ta metoda obliczeń dominuje teraz w catym żydowskim świecie, ale z powodu małej niedokładności co 216 lat dochodzi jeden dzień, co w końcu doprowadzi do tego, że Pesach przestanie być świętem wiosennym. Zob. też jubileuszowy rok; Samarytanie; Samuel, Mar;
szmita.
kamea zob. amulety; mezuza
kantoniści - żydowskie dzieci siłą wcielane do armii carskiej na 25-letnią służbę od momentu osiągnięcia wieku poborowego. Zaciąganie kantonistów rozpoczęto w 1827, a zniesiono dopiero w 1856. Nazwa pochodzi od kantonów zakładanych pierwotnie w celu opieki nad dziećmi rosyjskich żołnierzy, gdzie prowadzono indoktrynację młodzieży żydowskiej. Specjalne szkoły w kantonach wychowywały młodocianych żydowskich rekrutów do ukończenia lat osiemnastu i rozpoczęcia właściwej służby w wojsku. Okrutny rygor narzucany przez nauczycieli miał skłonić wychowanków do przejścia na prawosławie, a podczas ich czynnej służby stacjonowani byli z dala od społeczności żydowskich, żeby zerwać wszelkie więzi z dawną wiarą. Każda gmina żydowska musiała wywiązać się z obowiązku dostarczenia określonej liczby rekrutów, a ponieważ wielu dorosłym udawało się wykręcić od poboru, zawodowi "porywacze" polowali na ubogie dzieci, niekiedy zaledwie ośmioletnie, by przekazać je w ręce zarządu gminy dla dopełnienia kontyngentu. Wielu kantonistów nie przeżyło bezwzględnego traktowania w kantonach i w szeregach carskiej armii. Wielu z tych, którzy przetrwali, do czasu wyjścia na wolność z przymusowego poboru w pełni utożsamiło się ze swym nowym, chrześcijańskim obliczem. Zob. też strefa osiedlenia.
kantor zob. chazan kapota zob. ubiór kapara zob. pojednanie
kaparot [aszk. kapores] (hebr., "pokuty", "odkupienia", l. pój. kapara) - datujący się ze
Znaki Zodiaku, których moc według kabały miała ponoć "rządzić" fizycznym wszechświatem (manuskrypt kabalistyczny XVIl-XVIII w.)
Mozaika synagogalna z zodiakalnymi symbolami miesięcy kalendarza hebrajskiego (synagoga Bet Alfa, Izrael)
141

średniowiecza obyczaj zarzynania koguta lub kury przed Jom Kipur w ramach zastępczego odkupienia za Żyda lub Żydówkę (-> pojednanie). Osoba, za którą dokonuje się tego aktu, bierze ptaka i kręci nim nad swoją głową mówiąc: "To w moim zastępstwie, to w zamian za mnie, to moja pokuta. Niech ten kogut (lub kura) idzie na śmierć, a ja wejdę w pokoju w dobre, długie życie". Potem ptaka się zarzyna, jego mięso oddaje ubogim, a wnętrzności zostawia ptactwu. W późnym średniowieczu zwyczaj ten wywoływał rozliczne głosy sprzeciwu (-> minhag), a wielu czołowych rabinów se-fardyjskich zniosło go, zaliczając do praktyk pogańskich, na terenach przez siebie kontrolowanych. Wśród Aszkenazyjczyków autorytety halachiczne opowiadały się jednak za utrzymaniem obyczaju już utrwalonegp. Obecnie Żydzi praktykujący kaparot zastąpili drób pieniędzmi, zgodnie z zaleceniami krytycznie nastawionych rabinów. Żydzi posługujący się jidysz zbywają niefortunne zdarzenia w swoim życiu słowami: "Niech to będzie ojf kapores", czyli na pokutę.
kapł zob. nakrycie głowy
kapłan (hebr. "kohen") - w czasach świątynnych w zakres służby kapłańskiej wchodziło składanie ofiar, rozpoznawanie trądu i inne funkcje społeczne i obrzędowe (-> dajan; sota). Kapłani utrzymywali się z darów i dziesięcin rolniczych. Dziś w rytuale synagogalnym odgrywają pomniejszą rolę. Wygłaszają -> błogosławieństwo kapłańskie, jako pierwsi są wywoływani na -> aliję do Tory oraz celebrują uroczystość -> pidjon ha-ben. Nadal podlegają pewnym restrykcjom związanym ze świątynnym stanem kapłańskim. I tak kapłan nie może poślubić konwertytki, rozwódki ani nawet ożenić się ponownie z własną rozwiedzioną z nim żoną (-> rozwód). Nie wolno mu znaleźć się w kalającej go obecności zwłok (-> nagrobek), z wyjątkiem bliskich krewnych, musi więc opuścić budynek, jeśli ktoś w nim umarł, żeby nie przebywać pod jednym dachem z nieboszczykiem. Na żydowskich cmentarzach dla kapłanów wydziela się zawsze osobny sektor, aby członkowie ich rodzin nie musieli zbliżać się do innych grobów bardziej niż na cztery
kubity. Ludzie wywodzący się z kapłańskiego pnia mają opinię popędliwych, aroganckich i energicznych. W Świątyni mieli zwyczaj urządzać do -> ołtarza wyścigi, których zwycięzca zyskiwał prawo celebrowania. Współczesne nazwiska stanowiące jedną z odmian hebrajskiego słowa -> kohen (szczególnie nazwisko Cohen) wskazują zwykle, że ich właściciel pochodzi z kapłańskiego rodu. Zob. też arcykapłan;
namaszczenie.
kara śmierci - w Biblii wymieniono cztery sposoby wykonywania kary śmierci: kamienowanie (zepchnięcie ze skały), spalenie (wlewanie roztopionego ołowiu do gardła), ścinanie głowy (mieczem) oraz uduszenie (za pomocą szarfy zaciśniętej na szyi). Do grzechów pociągających za sobą te różne formy pozbawiania życia należały: zabójstwo, bluźnierstwo, bałwochwalstwo, cudzołóstwo, kazirodztwo, bestialstwo, uderzenie własnych rodziców lub buntowanie się przeciw nim, złamanie szabatu, uprawianie czarów i porywanie dzieci. Karę śmierci można było orzec tylko wówczas, gdy dwóch świadków zdarzenia ostrzegło sprawcę przed konsekwencjami jego czynu, a on przyjął to ostrzeżenie do wiadomości. W sądzie z naciskiem przypominano świadkom o wadze ich zeznań, wysłuchiwali zatem, że Adam został stworzony sam na znak, że jedno życie znaczy tyle co cały wszechświat. -> Śmierć była rzadko stosowaną formą kary, a Sanhedryn, który skazał na nią kogoś raz na siedem, a według innej wersji raz na 70 lat, nazywano morderczym bejt din. W okresie po zburzeniu Drugiej Świątyni, czyli kiedy karę śmierci już zniesiono, rozliczni rabaje powiadali, że nigdy nie wydaliby na nikogo wyroku śmierci. Przed wykonaniem wyroku grzesznik spowiadał się i mówił: "Niechaj śmierć moja będzie odkupieniem wszystkich moich grzechów" (-> pojednanie). Egzekucję należało maksymalnie złagodzić, gdyż przykazanie: "Kochaj bliźniego swego jak siebie samego", stosowało się także do skazańca, lecz rodzina nie odprawiała po egzekucji żadnych obrzędów żałobnych. W średniowieczu zdarzało się, że żydowscy donosiciele szpiegujący na rzecz władz ginęli z rąk swych współwyznawców po prowizorycznym procesie. Zwykle topiono ich w mykwie.
142

Karaimi (lub Karaici, hebr. "karaim", "ludzie Pisma") - sekta żydowska założona w Babilonii w VIII w. n.e. przez -> Anana ben Dawida, który zebrał wokół siebie ugrupowania opozycyjne wobec tradycji rabinicznej, łącznie z resztkami stronnictwa saduceuszy. Początkowo ananici, bo tak ich pierwotnie nazywano, zaakceptowali nauki Anana dotyczące Biblii, -> wędrówki dusz, uprawiania ascezy polegającej na unikaniu mięsa i wina na znak żałoby po Syjonie, a także zwalczania lekarzy, wyzdrowienie powinno bowiem spoczywać wyłącznie w ręku Boga. Swoich uczniów Anan zachęcał, by samodzielnie analizowali Pismo, zamiast polegać po prostu na jego opinii. Z czasem owe zasady uległy w karaimizmie znacznym modyfikacjom, a późniejsi jego wyznawcy krytykowali niektóre poglądy Anana. Zachowali jednak jego wierne i dosłowne podejście do Biblii, odrzucając autorytet -> ustnej Tory, a także odznaczali się większą niż Żydzi rabi-niczni surowością w stosowaniu prawa biblijnego. Stąd nie wychodzili z domu w szabat, w ich mieszkaniach nie palił się wówczas żaden ogień, zabronione były także w ten dzień stosunki seksualne. Ich teksty polemiczne odnowiły zainteresowanie hebrajszczyzną Biblii i zainicjowały prace masoretów (-> masora) nad jej tekstem. Przeciw wierzeniom i praktykom Karaimów wielokrotnie występował w swych pismach -> Saadia Gaon. Majmonides przyczynił się do wykorzenienia karaimizmu jako znaczącej siły w Egipcie, lecz ogólnie odnosił się do nich ugodowo, zezwalając nawet na obrzezywanie ich dzieci w szabat. Karai-mizm z kolei zapożyczał pewne elementy z judaizmu rabinicznego oraz tworzył własne kodeksy praw. XIX-wieczny Karaita Abraham -> Firkowicz dowodził, że Karaimi są odrębną od Żydów grupą narodowościową i nie brali udziału w zabiciu Jezusa. Z tej racji doszło do odłączenia się rosyjskich Karaimów w 1863. Także hitlerowcy uznali Karaimów za rasowo odrębnych od Żydów, dzięki czemu uniknęli oni prześladowań. Obecnie pozostało zaledwie kilka tysięcy Karaimów, z tego wielu żyje w Izraelu, gdzie cieszą się religijną autonomią.
Karo, Józef (1488-1575) - halachista i mistyk pochodzący z Hiszpanii. Opuścił ją wraz
Układ rąk kapłanów udzielających błogosławieństwa (Tarcza na Torę, Polska, XIX w.)
Grupa krymskich kupców Karaimów (XIX w., Rosja)
143

z wielką falą wypędzonych pod koniec XV w. i po długim pobycie w Turcji osiadł w Safedzie w północnej Palestynie. Kodeks prawa rytualnego jego autorstwa, -> Szulchan Aruch, stanowi najbardziej autorytatywne źródło halachy dla Sefardyjczyków, co nie oznacza jednak, że Karo był oschłym scholastykiem, skoro jego przewodnikiem był demon (-> magid). Ów niebiański opiekun to duch Miszny i zdarzało mu się owładnąć uczonym, by przemawiać przez jego usta obcym głosem ku konsternacji obecnych przy tym kolegów Karo. Magid kontaktował się z nim również na osobności, odpowiadając na pytania, pochwalając jego rozstrzygnięcia halachiczne i odsłaniając przed nim tajniki kabały oraz przyszłość. Karo prowadził dziennik owych spotkań z nadprzyrodzonym. Jak wielu zgromadzonych w Safedzie kabalistów Karo wierzył, że wygnanie Żydów z Półwyspu Iberyjskiego to objaw "bólów porodowych Mesjasza", i spodziewał się zarania ery mesjańskiej w 1540. Zaangażował się głęboko w starania na rzecz ożywienia starożytnej tradycji wyświęcania rabich (smicha) i sam także poddał się temu obrzędowi w ramach przygotowań do nadejścia Mesjasza. Przykład Salomona -> Molcho, byłego marrana, który powrócił do judaizmu i został przez inkwizycję spalony na stosie, wywarł wielkie wrażenie na Karo. On sam tęsknił podobno za męczeńską śmiercią, a jego magid potwierdził, że to pragnienie się spełni. W rzeczywistości jednak zmarł spokojnie w bardzo podeszłym wieku. Wprawdzie Karo należał w Safedzie do kręgu kabalistów, lecz nie był w stanie studiować pod kierunkiem tamtejszego mistycznego mistrza Izaaka Lurii, który zresztą powiedział mu, że nie nadaje się na ucznia. Karo zasypiał na każdym wykładzie Lurii, na który zdarzyło mu się przyjść.
kary cielesne - za przekroczenie zakazów wymienionych w Torze (-> przykazania) zaleca się chłostę (Pwt 25, 3). Biblia mówi wprawdzie o 40 uderzeniach, lecz w judaizmie rabinicznym ograniczono je do maksimum 39 dla uniknięcia pomyłek. Grzesznika musi zbadać lekarz, by orzec, czy wytrzyma karę maksymalną, czy też ze względów medycznych należy jej wymiar zmniejszyć. Następnie chłostano plecy i pierś
skazańca rzemiennym biczem, podczas gdy jeden sędzia (dajan) wołał: "uderzenie" przy każdym smagnięciu, drugi sędzia je liczył, a trzeci odczytywał odpowiedni fragment Pisma. Po wymierzeniu kary ludzie mieli wybaczyć skazańcowi wszystkie grzechy i przyjąć go z powrotem do społeczności żydowskiej, ponieważ Biblia nazywa go "twoim bratem". W okresie postbiblijnym chłostę stosowano dla podtrzymania -> minhagu i norm obowiązujących w -> gminie żydowskiej, a także by skłonić ludzi do wypełniania nakazów, których zaniedbywali. Przy przeprowadzaniu -> rozwodu posługiwano się tym środkiem perswazji wobec krnąbrnego męża, który odmawiał "dobrowolnego" wręczenia -> getu swojej żonie. Sens takiej kary cielesnej miał polegać na tym, że pomagała przezwyciężyć upór męża, który tak naprawdę chciał być posłuszny prawom halachy. Niektórzy Żydzi w przeddzień Jom Kipur poddają się po południu symbolicznemu biczowaniu w ramach pokuty.
kaszrut zob. reguły odżywiania
kawana [aszk. kawone] (hebr., "wewnętrzny kierunek") - świadoma intencja dokonania aktu rytualnego lub skoncentrowanie się na religijnym wymiarze modlitwy. W literaturze talmu-dycznej niejednokrotnie rozważano, czy można spełnić -> micwę nie mając właściwie takiego zamiaru, np. gdy ktoś dmąc w szofar przypadkowo zagra nutę na Rosz ha-Szana. -> Przykazania bez kawany byłyby tylko rutyną, jak ciało bez duszy. Z drugiej strony, jeśli ktoś słusznie postąpił, jego intencje nie grają już pierwszoplanowej roli, a dobre uczynki należy spełniać nawet z niewłaściwych pobudek. Ha-lacha rozstrzyga, że nie trzeba powtarzać modlitw odmawianych mechanicznie bez autentycznej kawany, jeśli tylko zachowuje się podstawowe rozumienie słów. Jedynie pietyści i mistycy podnosili wagę wewnętrznego czynnika duchowego kosztem nawet samych aktów obrzędowych. Dlatego wcześni pietyści przed porannymi modłami zwykli rozmyślać przez godzinę, skupiając umysł na Bogu. Kabaliści widzieli w kawanie wewnętrzny wymiar mistyczny każdej modlitwy. W istocie opracowano kabalistyczny modlitewnik, w którym nad
144

każdym słowem wydrukowano odsyłacz do odpowiedniej części układu sfirot, by pozostawał w świadomości czytającego podczas wymawiania stów. Tym sposobem wyrazy stawały się symbolami otwierających się za nimi mistycznych przestrzeni. Takie mistyczne modły trwały znacznie dłużej niż normalnie i kabalista Szalom Szarabi założył specjalną jesziwę, w której je odmawiano. Kabaliści i zwolennicy chasydyzmu wprowadzili formułę "leszem ji-chud" ("dla zespolenia"), którą należało wypowiadać przed dokonaniem jakiegoś aktu rytualnego w celu uzyskania właściwej kawany. Niektórzy rabini sprzeciwiali się temu dodatkowi wysuwając argument, że jeśli ktoś nie ma kawany do czynu czy modlitwy, to może automatycznie wyrecytować tę formułę bez zastanowienia. Zob. też tikun.
kdoszim zob. męczeństwo
Kdusza (hebr., "Świętość") - wersety z Biblii recytowane śpiewnie w czasie, gdy chazan powtarza -> Amidę. Kdusza, której odmawianie wymaga minjanu, składa się z wypowiedzi anielskich zanotowanych przez Izajasza i Eze-chiela. Jej jądro stanowi doksologia "Święty, Święty, Święty jest Pan Zastępów. Cała ziemia pełna jest Jego chwały" (Iz 6, 3). Według literatury rabinicznej odmawianie Kduszy podtrzymuje istnienie świata, nie brak też opisów rzek radości płynących spod Bożego Tronu Chwały na dźwięk owych wersetów intonowanych przez anioły wraz z Izraelem. Kduszę należy wyśpiewywać na stojąco ze złączonymi stopami, na podobieństwo aniołów, które mają "nogi proste" (Ez l, 7). Zwyczajowo odmawiający Kduszę kołyszą się także na palcach, czym przypominać mają lecące anioły.
kehila zob. gmina kenejna horę zob. zły urok
Ketew Meriri zob. demony; Trzy Tygodnie Żałoby
ketuba [aszk. kesuwe] (hebr., "dokument") -akt ślubu w języku aramejskim (-> małżeństwo), który pan młody wręcza oblubienicy
Jemeńska ketuba ozdobiona widokami świętych miejsc w Ziemi Izraela
145

podczas wesela, a który ona od tej pory przechowuje. Parze nie wolno zamieszkać razem jak mąż z żoną bez własnej ketuby, a jeśli ta zaginie, trzeba przygotować następną. Ketuba wymienia powinności męża i gwarantuje żonie utrzymanie z jego majątku, gdyby zmart przed nią, lub wypłacenie przez męża sumy pieniężnej w razie -> rozwodu. Wprawdzie istnieją obecnie drukowane formularze ketuby, lecz młoda para może nadal zamówić ketubę pisaną ręcznie przez -> sofera oraz ozdobioną tradycyjnymi ornamentami i obrazkami. W przeszłości wiele aktów ślubu misternie ozdabiano (-> mikro-grafia; rękopisy iluminowane).
kibuc galujot zob. zgromadzenie wygnańców
Kidusz (hebr., "Uświęcenie") - ceremonia odmawiania modlitw i błogosławieństw nad pucharem -> wina z okazji rozpoczęcia -> szabatu i innych świąt oraz ponownie po zakończeniu nabożeństwa porannego, a przed obiadem. Sens Kiduszu polega na oznajmieniu o nastaniu czasu sakralnego, który należy uroczyście oddzielić od zwykłego czasu świeckiego. Rabini za podstawę tego obrzędu uznali Dekalog z jego nakazem: "Pamiętaj o dniu szabatu, aby go uświęcić" (Wj 20, 8), co według nich ma znaczyć: "Pamiętaj o nim nad winem". W wielu gminach Kidusz wieczorny odprawia się najpierw w samej synagodze. Pierwotnie czyniono tak przez wzgląd na zatrzymujących się tam podróżnych, lecz teraz wino piją nawet dzieci. Po powrocie do domu ojciec wypowiada Kidusz dla swej rodziny, po czym następuje posiłek wieczorny. Kidusz obiadowy także odmawia się w domu w okolicach południa. W niektórych synagogach urządza się w holu wspólny dla wszystkich wiernych poczęstunek kiduszowy z winem, whisky i ciastkami.
kidusz ha-szem zob. męczeństwo kidusz lewana zob. Rosz Chodesz kilaim zob. mieszane gatunki
kinot [aszk. kines] (hebr., "pienia żałobne", l. pój. kina) - treny odmawiane w post dziewiątego aw (-> aw, dziewiąty), opłakujące
zniszczenie Świątyni w Jerozolimie i wielowiekowe od tamtej pory cierpienia narodu żydowskiego. Do oficjalnego zbioru kinot włączono wiele wierszy poetów średniowiecznych, wyrażających nadzieję na powrót do Syjonu. W naszych czasach powstała kina poświęcona Holocaustowi żydostwa europejskiego w czasach nazizmu i ją także w wielu synagogach wcielono do liturgii.
kipa zob. nakrycie głowy kiszka zob. czulent
kislew - dziewiąty miesiąc księżycowy kalendarza hebrajskiego licząc od nisan, miesiąca Exodusu, a trzeci licząc od świąt Nowego Roku (Rosz ha-Szana). Kislew zwykle zaczyna się pod koniec listopada lub na początku grudnia, a jego znakiem Zodiaku jest Strzelec. 25 kislew rozpoczyna się święto -> Chanuki.
kise ha-kawod zob. Tron Chwały
kitel [lub kitł] (jid., "biały strój") - przypominająca całun szata noszona w niektórych gminach przez mężczyzn w -> Rosz ha-Szana i -> Jom Kipur, przez -> chazana z okazji pewnych świąt, przez głowę rodziny podczas pesachowego -> sederu, przez pana młodego pod -> chupą, stanowiąca także przyodziewek składanych do grobu zmarłych. Kitel kryje w sobie wiele symbolicznych znaczeń, pomocnych przy wyjaśnianiu jego zastosowania. Biel wyobraża czystość i boskie przebaczenie, dzięki czemu nadaje się zarówno na Święto Nowego Roku i Sądny Dzień, jak i dla oblubieńca, któremu na ślubie wybaczone zostają wszystkie przeszłe grzechy. Symbolizuje także -> rosę. Ponadto kitel to strój aniołów, a podczas postu w Jom Kipur Żydzi wyniesieni są do rangi spełniających posługę aniołów. Reprezentuje także odzież ludzi wolnych, w przeciwieństwie do ubrań niewolników, Pesach zaś to przecież święto wolności.
klezmer zob. badchan; muzyka
kobieta (hebr. "isza") - judaizm ortodoksyjny ogranicza prawo kobiet do pełnienia funkcji
146

publicznych; stanowiska -> rabina, chazana czy świeckiego kierownika synagogi (-> me-chica) są dla nich niedostępne, aczkolwiek to kobiety zapalają -> świece szabatowe. Nie mogą także występować w roli sędziów (da-janów) czy świadczyć w bejt din ani dziedziczyć własności ojca, jeżeli miał męskie potomstwo. Zdarzały się jednak kobiety prorokinie (-» proroctwo) i charyzmatyczne przywódczynie, zwłaszcza w chasydyzmie. W judaizmie reformowanym kobietom przysługuje w publicznym życiu religijnym większa równość. W przeszłości kobiety otrzymywały tylko minimum tradycyjnego wykształcenia, skoro wykładanie kobietom Tory uważano za równoznaczne z uczeniem ich fałszu i podstępności, a pewien rabi talmudyczny twierdził wręcz, że lepiej słowa Tory spalić niż przekazać je kobiecie. Mężczyznom wolno uprawiać poligamię (-> konkubina), podczas gdy kobiety muszą zadowolić się -> monogamią, przy czym zgodnie z prawem biblijnym inicjatywa rozwodowa (-> rozwód) również leży w gestii mężczyzny. Nie wszystkie przykazania spoczywające na mężczyznach obowiązują kobiety, są one bowiem zwolnione z wszelkich nakazów przypisanych porze dnia czy roku. Wprawdzie mężczyźni co rano odmawiają błogosławieństwo dziękczynne za to, że Bóg nie uczynił ich kobietami, lecz w powszechnym mniemaniu życie człowieka nieżonatego jest wyzute z radości i błogosławieństwa. Do wybawienia Izraelitów z niewoli egipskiej doszło ponoć za sprawą zasług rodu niewieściego. Kabała natomiast niejednokrotnie kojarzy kobiecość z pierwiastkiem demonicznym, co ma swoje źródło w biblijnej histońi Ewy, która w Ogrodzie Edenu sprowadziła Adama na manowce, oraz w legendach o -> Lilit, pierwszej żonie Adama, przedstawicielce złych mocy sitra achra. Jednocześnie tradycja mistyczna niezwykle doniosłe znaczenie przypisuje -> Szechinie, żeńskiej stronie boskiej natury. Zob. też bat miewa; cudzołóstwo; ma-triarchinie; miewa; nida; Przysłów, Księga.
Kocker Rebe zob. Menachem Mendel z Kocka
Koczin zob. Żydzi z Koczin
Kodesz ha-Kodaszini zob. Święte Świętych
Kohelet (hebr., "kaznodzieja", tac. Eklezjastes) - księga biblijna zawierająca mądrości Salomona, owoc podeszłego podobno wieku i rozczarowania monarszym folgowaniem zachciankom. W II w. n.e. spierano się, czy Księga Koheleta jest dziełem natchnionym czy jedynie odzwierciedleniem ziemskiej mądrości. Niepokoje budzą też pewne wewnętrzne sprzeczności księgi oraz fakt, że nie zawsze broni ona postawy zgodnej z normatywami religii żydowskiej. Jednak pomimo tych wątpliwości księga weszła do kanonu biblijnego, a dla mistyków każdy jej werset był wykładnikiem niebiańskich tajemnic. Księga Koheleta to zbiór refleksji i aforyzmów nad marnością życia, w znacznym stopniu podważających wiele obiegowych wartości. Jest jednym z pięciu zwojów (-> megila) odczytywanym w synagodze na Szmini Aceret lub Sukot, w najszczęśliwszych momentach żydowskiego roku, dla przypomnienia wiernym, że życie to "marność nad marnościami".
kohen (hebr., "kapłan") - Żyd wywodzący się w linii męskiej z rodu Aarona, pierwszego arcykapłana, jest -> kapłanem i przysługuje mu tytuł "ha-kohen" przy jego hebrajskim imieniu. Traci prawo do statusu kapłana tylko w przypadku, gdy ktoś z jego męskich przodków dopuścił się niewłaściwego małżeństwa z rozwódką lub prozelitką, które są kapłanom zakazane. Na pochodzenie z rodziny kapłańskiej wskazuje zwykle nazwisko Cohen w różnych jego odmianach - Cahn, Cohn, Cowan, Kahan, Kahn, Kohn itp., a ponieważ w rosyjskim nie ma litery "h", odnosi się to również do Cagana, Kagana, Kaganowicza itd. Zdarza się jednak, że właściciel takiego nazwiska jest lewitą albo nawet zwyczajnym Izraelitą. Zob. też lewici.
kohen gadol zob. arcykapłan kolei zob. jesziwa
Koi nidrej [aszk. Kół nidrej] (aram., "wszelkie śluby") - ogłoszenie unieważnienia ślubo-wań religijnych, wyśpiewywane przez chazana i wiernych przed nabożeństwem Maańw w przeddzień -> Jom Kipur. Otwiera się wówczas aron ha-kodesz i zanosi na bimę dwa zwoje
147

Tory, po czym na żałościwą nutę intonowany jest Koi nidrej. Pierwotnie celem tego unieważnienia było rozgrzeszenie z przysiąg nie wypełnionych i zapomnianych, które nadal można by uważać za wiążące. W czasach nawracania siłą na chrześcijaństwo formuła Koi nidrej zaczęła dla Żydów oznaczać anulowanie ślubowań złożonych pod przymusem. Sami chrześcijanie oskarżali Żydów o posługiwanie się Koi nidrej do rozwiązywania wszelkich umów czy zobowiązań, jakich obiecywali dotrzymać, wyciągając stąd wniosek o nie-słowności Żydów, którym nie można ufać. W związku z tym wielu rabinów z naciskiem przypominało, że Koi nidrej obejmuje tylko religijne śluby człowieka wobec Boga, a w pewnych okolicach próbowano w ogóle znieść obrzęd Koi nidrej.
konkubina (hebr. "pilegesz") - "żona" związana z jednym mężczyzną, lecz żyjąca z nim bez formalnego ślubu i bez dokumentu -> małżeństwa (-> ketuba). W Biblii nie brak przykładów konkubin, najczęściej spośród służących. Sześć z Dwunastu Plemion wywodziło się z konkubin (-> matriarchinie), a król Salomon miał ich kilkaset. W okresie postbiblij-nym mędrcy rabiniczni nie pochwalali konkubinatu w przekonaniu, że prowadzi do seksualnego rozpasania. Co najmniej jeden z hala-chistów minionych epok, Jakub Emden, optował za ponownym wprowadzeniem instytucji konkubinatu jako lekarstwa na kryzysy małżeńskie i inne pokrewne problemy. Dobrą stroną "małżeństwa" konkubinackiego jest to, że partnerzy mogą się rozstać bez formalnego -> getu czy też aktu rozwodowego (-> rozwód). W razie zniknięcia mężczyzny kobieta nie staje się -> aguną i może bez przeszkód zawrzeć związek małżeński z krajanem byłego "męża". Zob. też inonogamia.
kontrola urodzin - pierwsze wydane Adamowi polecenie brzmiało: "Bądźcie płodni i rozmnażajcie się" (Rdz l, 28), co dotąd leży u podłoża żydowskiego podejścia do kontroli urodzin. Duża rodzina jest widomym znakiem Bożego błogosławieństwa, a każda para powinna się przynajmniej odtworzyć, mając minimum jednego syna i jedną córkę. Wiele ortodoksyjnych
rodzin nie stosuje żadnych form kontroli urodzin, w związku z czym dziewięcioro czy dziesięcioro dzieci nie stanowi wcale rzadkości. Talmud rzuca wiele światła na różne metody antykoncepcji, dopuszczając posługiwanie się nimi przez kobiety w określonych okolicznościach, jako że to Adam, a nie Ewa, otrzymał nakaz rozmnażania się. Większość późniejszych halachistów miała na tę sprawę znacznie surowszy pogląd, pozwalając na stosowanie antykoncepcji tylko wówczas, gdy z ciążą wiązało się zagrożenie zdrowia. Preferuje się pigułkę antykoncepcyjną, ponieważ w najmniejszym stopniu ingeruje w akt płciowy, podczas gdy inne metody, jak coitus interruptus, za który poniósł w Biblii karę Onan (Rdz 38, 9-10), oraz prezerwatywy są niedozwolone.
konwersja zob. prozelita
Kook, Abraham Izaak (1865-1935) - naczelny rabin Ziemi Świętej, a zarazem mistyk. Już jako młody rabin Kook potrafił wykazać się niezależnością ducha. Gdy w mieście, w którym sprawował swój urząd, wybuchła zaraza, a poszczenie zagrażało zdrowiu i życiu, publicznie stanął w Jom Kipur w synagodze, odmówił błogosławieństwo nad jedzeniem i posilił się, aby dać przykład swoim wiernym. W późniejszym okresie znalazł halachiczne rozwiązania problemów trapiących palestyńskich rolników żydowskich w roku szabato-wym (-> szmita) wbrew zajadłym sprzeciwom ultraortodoksów, z których jeden wylał mu nawet na głowę zawartość nocnika. Kook godził ze sobą mesjanistyczny syjonizm i kabalistykę, pisząc o świecie zmierzającym ku nowej świadomości. Skoro dla grzeszników epoki współczesnej motywem odrzucenia religii stają się ideały socjalizmu i dążenie do sprawiedliwości społecznej, już to samo wskazuje na dokonującą się ewolucję ludzkości. Kook nie postrzegał teorii ewolucji jako zagrożenia dla wiary religijnej, lecz jako odzwierciedlenie boskiego zamiaru wobec świata. W gruncie rzeczy cała wiedza świecka przepojona jest pierwiastkiem sakralnym, skoro rzeczywistość jest odbiciem boskiego światła. Powrót narodu żydowskiego do ojczyzny ich przodków w Ziemi Świętej to znak mesjańskiego zbawienia. Sam Kook
148

wprawdzie zaliczał się do ortodoksji, lecz odnosił się tolerancyjnie do Żydów areligijnych, szczególnie do syjonistów zaangażowanych w święte dzieło ponownego zasiedlania Ziemi Izraela. Zdaniem Kocka im mocniej Żyd tkwi korzeniami we własnej tradycji i im bardziej kocha swój naród i swą ziemię, tym bardziej miłość ta przelewa się na inne ludy i inne kraje. Świątynia uległa zniszczeniu za sprawą szerzenia się bezpodstawnej nienawiści, a odkupienie sprowadzi bezinteresowna miłość. Teologiczne pisma Kooka oraz jego poezję przepaja żarliwość, którą on sam tłumaczył tym, że pisze nie dlatego, że musi pisać, lecz dlatego, że nie może milczeć.
kopores zob. kaparot
Korach - lewita, który stanął na czele buntu na pustyni w trakcie Exodusu (Lb 16). Korach podważał autorytet Mojżesza, winił kapłanów za zubożenie ludu .spowodowane oddawaniem im dziesięcin, a także głosił, że na płaszczyźnie duchowej wszyscy Izraelici są równi. Dla zilustrowania tej tezy pytał, czy do szaty wykonanej wyłącznie z fioletowej przędzy trzeba koniecznie przyszywać frędzle (cicit) z fioletową nitką, albo czy w domu pełnym świętych ksiąg potrzebny jest skrawek pergaminu z cytatem z Pisma (mezuza) umocowany na framudze. Sugerował tym samym, że Mojżesz jako prorok i Aaron jako arcykapłan są zbędni, skoro cały naród jest święty. Korachem nie kierowały jednak pobudki czysto religijne, lecz zawiść i dążenie do osiągnięcia znaczniejszej pozycji w hierarchii kultowej. Za karę Koracha i jego stronników pochłonęła ziemia, a pogrzebani żywcem wykrzyknęli: "Mojżesz jest praw i Tora mówi prawdę" (-> Raba bar Bar Chana). Ich okrzyki rozbrzmiewały nadal w otchłaniach piekielnych i raz podsłuchał je talmudyczny rabi, który przypadkiem znalazł się w miejscu położonym nad ich podziemną pieczarą. Według kabały Korach znalazł się w mrocznej mocy sił zła (sitra achra), co doprowadziło go do zaprzeczenia, jakoby Bóg stworzył świat. Synowie Koracha nie ponieśli kary, ponieważ wyrazili skruchę, a nawet należą do autorów Księgi Psalmów. Ich potomkiem byt prorok Samuel.
mw'
Początkowa fraza Koi nidrej z rękopisu iluminowanego
Naczelny rabin Abraham Isaak Kook, zdjęcie
z lat 1930-tych
149

korban zob. ofiara
Kordowero, Mojżesz (1522-70) - kabalista mieszkający w Safedzie w północnej Palestynie. Był płodnym pisarzem, a w swym wielkim dziele Pardes Rimonim zawarł większość ważniejszych koncepcji mistycznych swych poprzedników, starając się pomimo rozbieżności stworzyć z nich harmonijną całość. Napisał również książkę o uprawianym przez siebie "wygnaniu", polegającym na "zsyłaniu" się do grobów sprawiedliwych w różnych częściach Galilei, a także na podjęciu "wygnania" ku czci Szechiny, żeńskiego pierwiastka istoty boskiej, przebywającego na wygnaniu z dala od męskiego aspektu Boga. Kordowero odmalowuje wszelką rzeczywistość jako przejaw bo-skości immanentnie obecnej w świecie ziemskim. Wprawdzie sam -> Eliasz odwiedzał go w domu, by dzielić się z nim mistyczną wiedzą, lecz kabalistyczne nauki Kordowero przyćmił bardzo odeń odmienny mistyczny system Iza-aka -> Lurii, przez krótki okres jego ucznia w Safedzie. Dzieło Kordowery zaczęto postrzegać jedynie jako wstęp lub "przedsionek" do kabały luriańskiej. Był kolejnym wcieleniem Eliezera, sługi Abrahama, a gdy jego ciało składano do grobu, towarzyszył mu słup ognia.
koszer (hebr., "nadający się", "stosowny") -najogólniejsze określenie pokarmów, które wolno jeść zgodnie z ustaleniami żydowskich -> reguł odżywiania. Koszema jest wszelka żywność, która nie została uznana za -> trefną. Słowo "koszer" to aszkenazyjskie brzmienie hebrajskiego "kaszer". Pojawia się ono w Księdze Estery: "Jeśli król uzna to za dobre (kaszer)" (5, 4), skąd przeniosło się do literatury rabinicznej i znalazło szerokie zastosowanie w dziedzinie zachowań rytualnych i ludzkich. Koszeme zwierzę musi być parzystokopytne i należeć do przeżuwaczy (-> świnia). Koszer-ny człowiek to ktoś, kto ściśle przestrzega reguł odżywiania lub nakazów halachy, albo na kim można bezwarunkowo polegać. W potocznej angielszczyżnie [i polszczyźnie] ko-szemy znaczy tyle co "legalny" lub zgodny z przepisami. Głównie jednak służy do klasyfikowania żywności, w związku z czym powstało wiele określeń pokrewnych. I tak, "glat koszer" wskazuje, że mięso nie tylko jest koszenie, lecz pochodzi od zwierzęcia, które nie budziło żadnych zastrzeżeń (-> szchita). Czasownik "koszerować" znaczy doprowadzać coś do odpowiedniego stanu rytualnego, np. koszerowanie (solenie) mięsa lub koszerowanie naczyń we wrzątku. Rabiniczną akceptację danego artykułu żywnościowego wyraża ogólnie termin "hechszer", czyli "uznane za koszeme". Mistykom wystarczyło ponoć spojrzeć na jedzenie, by określić jego koszemość. W Przyszłym Świecie (Olam Haba) wszelka żywność zostanie uznana za koszemą.
Kotel ha-Maarawi zob. Ściana Płaczu
kozioł ofiarny zob. Azazel; Jom Kipur; Sa-mael
Kranz, Jakub (1741-1804) - litewski kaznodzieja, popularnie nazywany Magidem z Dub-na. Kranz prowadził życie wędrownego kaznodziei, dopóki nie osiadł w Dubnie, służąc też poradą duszpasterską Eliaszowi Gaonowi z Wilna. Odznaczał się szczególną umiejętnością tłumaczenia nauk biblijnych i rabinicznych za pomocą przypowieści i bajek, które zyskały mu ogromną popularność wśród pospólstwa. Zapytany, jak to się dzieje, że zawsze potrafi przytoczyć powiastkę stosowną do danego kazania, opowiedział następującą historyjkę. Pewnego razu podczas polowania król zgubił w lesie drogę i schronił się w chacie prostego drwala. Zdumiał go widok niezliczonych tarcz strzeleckich wokół chaty, ze strzałami tkwiącymi dokładnie w samym ich środku. Spytał drwala, jakim sposobem doszedł do takiego strzeleckiego mistrzostwa. Drwal odpowiedział, że nie jest dobrym strzelcem; po prostu najpierw wysyła strzałę, a potem rysuje wokół niej tarczę. I tak on też, wyjaśniał Kranz, posługiwał się znanymi sobie przypowieściami, stosując je do sytuacji, przy czym najpierw były przypowieści, a sytuacja czy tekst dopasowywały się do nich.
kremacja - halacha zakazuje kremacji zmarłych, uznając ją za sprzeczną z wiarą w -> Zmartwychwstanie. Tradycyjną metodą jest za-
150

tem -> pogrzeb w poświęconej ziemi, tak by na Zmartwychwstanie ciało mogło uformować się na nowo wokół niezniszczalnej kości -> luz. Kremacja uważana też jest za formę bezczeszczenia zwłok i obyczaj przejęty od nie--Żydów (-> chukat ha-goj). Ortodoksyjny rabin będzie więc nakłaniał krewnych nieboszczyka, który zażądał kremacji, by nie spełniali tej prośby i pochowali go w ziemi. Judaizm reformowany dopuszcza kremację, w związku z czym rabini reformowani, w przeciwieństwie do swych ortodoksyjnych kolegów, oficjalnie uczestniczą w tej formie pochówku.
krew - nie wolno spożywać krwi, która przesunęła się ze swego naturalnego miejsca po zabiciu zwierzęcia. Usuwa się ją za pomocą mycia, solenia i płukania mięsa lub opiekania go nad otwartym ogniem. Przy zarzynaniu ptaków lub zwierząt niedomowych (-> szchita) ich krew należy zasypać. Potencjalne możliwości krwi ilustruje historia o pomazaniu przez Hebrajczyków krwią pesachowego baranka odrzwi ich domów, dzięki czemu podczas ostatniej z dziesięciu plag egipskich Anioł Śmierci nie zgładził izraelskich pierworodnych. W średniowieczu poplamiony krwią ręcznik -» mohela, który zawieszał go w drzwiach synagogi, miał chronić dziecko podczas operacji -> obrzezania. Wiele ludowych wierzeń odwołuje się do tkwiących we krwi mocy. Zawód ludzi urodzonych pod zodiakalnym wpływem Marsa będzie się wiązał z krwią, jak w wypadku morderców czy chirurgów, upuszczanie zaś krwi przy Marsie znajdującym się w ascedancie może być niebezpieczne (-> astrologia). Podczas zrównania dnia z nocą i przesileń nie należy pić wody ze studni, gdyż może być zanieczyszczona krwią menstruacyjną -> Lilit, królowej demonów. A jeśli mająca miesiączkę kobieta (-> nida) spojrzy w lustro, na szkle mają się pojawić plamki krwi. Ludzka krew ma ponoć pomagać na -> trąd i cierpiący na tę chorobę egipski faraon zabijał izraelskie dzieci, by kąpać się w ich krwi. Aż do naszych czasów Żydów oskarżano o zabijanie chrześcijan w celu użycia ich krwi (-> mord rytualny) do leczenia hemoroidów, którymi Żydzi mieli być powszechnie dotknięci. Krew końska leczy kurzajki, a rozsmarowana na skórze krew ->
Wykres struktury haskiego świata wedfug kabały, 2 "Pardes Rimonim" Mojżesza Kordowero
Dyskusja w sprawie koszemości kurczęcia (obraz Meira de Hean)
151

salamandry uodpamia na ogień. Nikt nie ma prawa twierdzić, że jego krew jest czerwieńsza od innej dla usprawiedliwienia zabójstwa w samoobronie. Tak jak krew zamordowanego przez brata Abla wołała z ziemi o pomstę, tak i krew ludzi prawych gotuje się, dopóki ich mordercy nie zostaną ukarani.
Kristalliiacht zob. Holocaust; obozy koncentracyjne
krucjaty - w czasie wypraw krzyżowych masakrowano gminy żydowskie leżące na trasie przemarszu wojsk. Pod wptywem nauk Kościoła chrześcijańskiego o odpowiedzialności Żydów za ukrzyżowanie Jezusa krzyżowcy mścili się na "bogobójcach", rozpoczynając swe bitwy przeciw muzułmańskim niewiernym w Ziemi Świętej od napaści na żydowskich niewiernych żyjących tuż obok nich. Niektórzy biskupi protestowali przeciw tym aktom gwałtu, lecz nie panując nad motłochem, sami niekiedy bywali przezeń poniewierani. Namawiali Żydów do przyjęcia chrztu dla ocalenia życia. Część skorzystała z tej drogi ratunku, lecz wielu odmawiało, a nawet popełniało samobójstwo. Do najgorszych rzezi doszło podczas pierwszej krucjaty (1096-99), kiedy zniszczeniu uległy skupiska żydowskie położone wzdłuż Renu. Okres -> omer pomiędzy Pesach a Szawuot, następujący po Wielkanocy, to od tamtej pory dla społeczności franko-germań-skich (Aszkenazyjczyków) czas upamiętniający żydowskie -> męczeństwo. Podczas trzeciej krucjaty (1189-92) Żydzi angielscy po koronacji Ryszarda I padli ofiarą zmasowanego ataku. Doszło wówczas do zbiorowego samobójstwa Żydów z Yorku, którzy woleli spłonąć niż przyjąć chrzest lub dostać się w ręce wrogiego tłumu. Krucjaty, które położyły kres trwającemu przez pierwszą połowę średniowiecza pomyślnemu rozwojowi żydostwa, w żydowskiej liturgii wspomina się jako okres chrześcijańskiej przemocy i poddania się Żydów wyrokom nieba. Do porannego nabożeństwa szabatowego wprowadzono specjalną modlitwę Aw ha-Rachamim (Miłosierny Ojcze), w której błaga się Boga, miłosiernego Ojca, by wspomniał gminy, które złożyły swe życie w ofierze dla uświęcenia Jego imienia.
Krymczacy - Żydzi semicko-tatarscy, deportowani na Krym w pierwszych stuleciach naszej ery. Wiele elementów przejęli z kultury tatarskiej, także strój i mowę, którą zapisywali alfabetem hebrajskim. Przed nastaniem na Krymie władzy rosyjskiej Krymczacy obejmowali ważne stanowiska, pełniąc nawet funkcje zagranicznych ambasadorów. Za panowania Rosji ich położenie znacznie się pogorszyło i trudnili się rolnictwem. Byli ortodoksyjnymi Żydami z własną obyczajowością. Zbierali się na przykład przed synagogą i czekali, aż przyjdą wszyscy, by razem wkroczyć do środka na modły. Przez całe nabożeństwo zachowywali nabożne skupienie. Śluby odbywały się o wschodzie słońca, a młoda para nie stała pod chupą, lecz okryta była talitem. Podczas ceremonii siedem razy kręcono nad ich głowami kogutami. Od 1867 do 1900 głową społeczności Żydów krym-skich był wybitny rabin ortodoksyjny Chaim Medini, który przyczynił się do podniesienia poziomu ich wykształcenia. Naziści wymordowali wielu Krymczaków, oszczędzając natomiast krymskich Karaimów.
krypto-Żyd zob. marrani
krzew gorejący - krzak na górze Synaj, z którego Bóg po raz pierwszy objawił się -> Mojżeszowi, nakazując mu powrót do Egiptu i wyprowadzenie Izraelitów z niewoli (Wj 3). Mojżesz zawędrował na górę Synaj w poszukiwaniu jagnięcia, które odłączyło od trzody, i ten litościwy odruch przekonał Boga, że Mojżesz nadaje się do roli pasterza Izraela. Mojżesza zaciekawił krzew, który płonął, lecz się nie spalał. Bóg zwrócił się doń ze środka krzaka i rozkazał mu zdjąć obuwie, ponieważ stoi na świętej ziemi. Objawił się Mojżeszowi w sposób, który miał być nauką, że Izraela nie zniszczą prześladowania, tak jak ogień nie strawił krzewu. Krzak był także dowodem tego, że Bóg gotów jest zniżyć się do poziomu człowieka, nie ma bowiem nic lichszego od krzewu na górskim zboczu, a przebywając wśród ciernistych gałęzi Bóg uzewnętrznił swoje współodczuwanie z cierpieniami Izraela.
Księga Jasności zob. Sefer ha-Bahir Księga Pobożnych zob. Sefer Chasidim
152

Księga Stworzenia zob. Sefer Jecira Księga wierzeń i poglądów zob. Saadia Gaon
księżyc (hebr. "lewana") - rok w księżycowym
-> kalendarzu hebrajskim składa się z dwunastu lub trzynastu miesięcy, a początek każdego z nich wyznacza -> Rosz Chodesz. Przy stworzeniu świata księżyc jaśniał blaskiem równym
-> słońcu, lecz ponieważ na niebie nie może być dwóch wielkich świateł, poświatę księżyca przygaszono. Księżyc symbolizuje lud Izraela, któremu los to dodaje, to ujmuje. Tak jak i księżyc raz jeszcze zalśni blaskiem równym słońcu w erze mesjańskiej, tak i Izrael podniesie się z upadku i wróci do dawnej świetności. Zaćmienie księżyca nie wróży Żydom nic dobrego, a wraz z jego ubywaniem zło rośnie w siłę. Niebezpiecznie jest spać w świetle księżyca ze względu na demonicę Agrat bat Ma-chalat, która nawiedza ziemię w poszukiwaniu ofiar. Według mistyków żydowskich nie wolno nawet patrzeć na księżyc, z wyjątkiem przelotnego spojrzenia podczas odmawiania błogosławieństwa nowiu księżyca, kidusz lewana.
Kuzari zob. Chazarowie; Jehuda Halewi kwater, kwaterin zob. sandek kwura zob. pogrzeb
Laban - brat Rebeki, ojciec Lei i Racheli. Podczas aranżowania małżeństwa jego siostry z synem Abrahama Izaakiem wielkie wrażenie wywarły na Labanie podarunki, które przyniósł służący Abrahama. Równie bogatych darów spodziewał się więc po Jakubie przybywającym z prośbą o możliwość pozostania i o rękę jego młodszej córki Racheli. Objął go serdecznie przy pierwszym spotkaniu, żeby wyczuć, czy Jakub ukrył cenne klejnoty w swych szatach lub ustach. Nie znalazłszy niczego, wyzyskiwał Jakuba jako siłę roboczą i oszukał go, podsuwając najpierw za żonę swą starszą córkę Leę. Obecność Jakuba w domostwie Labana sprowadziła błogosławieństwo Boże, tak że żona Labana rodziła synów, a jego trzody pomnażały
Walki rycerzy podczas krucjat (XIV w., Szwajcaria)
Antropomorficzny wizerunek Boga (którego wyobrażeniem jest palec wskazujący) przemawiającego do Mojżesza z krzewu gorejącego. Zauważcie, że Mojżesz zdjął tylko jeden but (XIV-wieczna Hagada hiszpańska)
153

się (Rdz 30, 27). Zamiast okazać mu wdzięczność, Laban nadal usiłował wykpić się z obiecanego Jakubowi wynagrodzenia za pracę, uciekając się nawet do szkodliwych czarów. Pomimo ziej sławy Labana, utrwalonej w literaturze rabinicznej, błogosławieństwo, jakiego udzielił Rebece, gdy wybierała się za mąż za Izaaka (Rdz 24, 60), do dziś powtarza się oblubienicom tuż przed ślubem.
ladino - język żydowsko-hiszpański, którego kolebką było środowisko żydowskich wygnańców z Hiszpanii (-> Sefardyjczycy) po 1492. Na gruncie ladino powstała cała literatura, zapisywana alfabetem hebrajskim począwszy od 1510, daty opublikowania w Istambule pierwszego takiego dzieła. Składały się na nią tłumaczenia, książki dla kobiet lub osób słabo znających hebrajski, poezja religijna i świecka, legendy i Me-am Loez, encyklopedyczny komentarz biblijny. Powrót krypto-Żydów (mar-ranów) na łono społeczności żydowskiej po opuszczeniu Hiszpanii wzbogacił ladino słownictwem hiszpańskim. Liczba osób posługujących się ladino spadła w naszej epoce wraz z emigracją Żydów sefardyjskich do Ameryki Południowej, gdzie miejsce ladino zajął hiszpański, oraz unicestwieniem podczas Holocaustu gminy żydowskiej w Salonikach, jednego z głównych ośrodków kultury ladino.
lag ba-omer [aszk. łag bojmer] (hebr., "trzydziesty trzeci dzień omer") - półświąteczny dzień w połowie okresu -> omer, przerywający powszechną żałobę tej pory roku, a przypadający zawsze na osiemnastego ijar, uważanego za datę śmierci -> Szymona ben Jochaja, palestyńskiego mistyka z II w. n.e., któremu przypisuje się nauki Zoharu. Ponieważ w rozumieniu mistycznym śmierć świętego to duchowe "zaślubiny", hilula, którymi dusza jednoczy się na powrót z jej boskim źródłem, lag ba-omer jest ulubionym czasem wyprawiania wesel. Tego dnia ludzie urządzają pielgrzymki do grobu rabiego Szymona w Meronie (niedaleko Safedu w Galilei), żeby studiować Zohar, tańczyć wokół grobu i rozpalać ogniska, do których wrzuca się -> włosy z pierwszych postrzyżyn młodego chłopca. Zgromadzenie w Meronie nosi dziś wszelkie znamiona jarmarku, łącznie z zarzynaniem owiec w gronie rodzinnym, ku wielkiemu zakłopotaniu izraelskich władz sanitarnych.
Lamentacje (hebr. "Ejcha") - biblijna księga autorstwa proroka -> Jeremiasza, opłakująca zburzenie Pierwszej -> Świątyni i Jerozolimy, jak również los sprawiedliwego władcy -> Jozjasza, "pomazańca Pana" (Lm 4, 20). Lamentacje wyrażają myśl, że to grzechy Izraela doprowadziły do zniszczenia i idącego w ślad za nim wygnania, a więc szczera skrucha obudzi ponownie miłosierdzie Boże i położy kres cierpieniom narodu. Sam Bóg odmawiał Lamentacje nad grzechem Adama i jego wypędzeniem z Ogrodu Eden, jak też nad gruzami Jerozolimy. Lamentacje to pierwszy z pięciu zwojów (-> megila), recytowany śpiewnie w synagodze w post aw (-> aw, dziewiąty) na żałobną nutę.
Landau, Ezechiel (1713-93) - rabin Pragi i wybitny znawca halachy. Landau żył w czasach wielkiego zamętu, jaki wniosły do świata żydowskiego narodziny Oświecenia w zachodniej Europie i -> chasydyzmu we wschodniej. Jako konserwatysta, próbował powstrzymać wkraczanie nowoczesności, protestując m.in. przeciw niemieckiemu tłumaczeniu Biblii Mojżesza Mendelssohna. Zwalczał na piśmie innowacje chasydów w sferze rytuału i piętnował ich za folgowanie fizycznym uciechom. Mówi się, że Landau osobiście nadzorował publiczne spalenie pierwszej chasydzkiej książki. W swoich responsach halachicznych zakazywał bogatym Żydom polowań dla przyjemności przez wzgląd na cierpienie zwierząt. Z wielką rezerwą odnosił się również do kabalistyki i sprawdził, czy pozostałości praskiego golema zostały zamknięte na siedem spustów na strychu synagogi. Pewnego razu chora kobieta domagała się amuletu wypisanego ręką Landaua w przekonaniu, że tylko to może ją uleczyć. Zmuszony ulec pod taką presją, umieścił w pudełeczku nie zapisany skrawek pergaminu i ofiarował go chorej. Kazał jej nosić go przez trzydzieści dni, po czym otworzyć pudełeczko. Jeżeli pismo zniknie, będzie wiedziała, że amulet podziałał.
laszon ha-ra [aszk. łoszn horę] (hebr., "zła mowa") - nie wolno rozpuszczać o kimś plotek,
154

nawet jeśli to, co by się powiedziało, jest w zasadzie zgodne z prawdą (Kpł 19, 16). Karą za laszon ha-ra jest zwykle -> trąd, chociaż może się zdarzyć, że odmawiający napotka na swej drodze pokusę popełnienia tych samych grzechów, jakie przypisywał innym. Tak było w wypadku biblijnego Józefa, który opowiadał ojcu o niegodnych postępkach swych braci i za każdy grzech, o jakim doniósł, był wodzony na pokuszenie w późniejszym życiu. Obmowa oddziałuje niekorzystnie na trzy osoby: tego, o którym się plotkuje, tego, który obmawia, oraz tego, który słucha. Ponieważ nie da się właściwie opanować następstw plotki, zataczającej zwykle coraz szersze kręgi, bardzo trudno też odpokutować grzech jej rozpowszechniania. Z tego względu ludziom winnym obmowy nie dane będzie po śmierci przebywać w obecności Boga (-> Szechina). Dla uzmysłowienia ciężaru grzechu laszon ha-ra rabini mawiali, że plotkowanie dorównuje w złu trzem grzechom głównym, czyli bałwochwalstwu, morderstwu i rozwiązłości seksualnej. Nawet nieumiarko-wane pochwały jakiejś osoby mogą doprowadzić do obmowy, prowokując u innych reakcję w rodzaju: "Jeżeli on jest taki wspaniały, to dlaczego zrobił to czy tamto?" Laszon ha-ra dopuszcza się jedynie wówczas, gdy w grę wchodzi interes wspólnoty lub gdy informacja jest niezbędna odbiorcy. Można sobie także nań pozwolić w obecności osoby, o której mowa. Współczesny autorytet rabiniczny -> Izrael Meir ha-Kohen poświęcił tematowi obmowy książkę Chafec Chaim powodowany odczuciem, że nawet najbardziej ortodoksyjni Żydzi zbyt lekko traktują zakaz "złej mowy".
Lea - żona Jakuba, -> matriarchini. Ojciec Lei -> Labanjako starszą podsunął ją kuzynowi na żonę zamiast młodszej -> Racheli. Jakub odkrył podstęp dopiero rano po nocy poślubnej, gdyż Rachela współpracowała z siostrą, by nie narazić jej na wstyd. Lea nie była tak piękna jak Rachela, a oczy zmarniały jej od łez wylewanych na myśl, że będzie musiała poślubić niegodziwego -> Ezawa, starszego z jej dwóch kuzynów. Lea wydała na świat sześciu synów, łącznie z Juda i Lewim, z których wzięły swój początek plemiona Izraela, a gdy zaszła w ciążę po raz siódmy, modliła się do Boga o córkę
Początkowe wersety Księgi Lamentacji z uwagami masoreckimi i Żydem w talicie (XIV w., Niemcy)
155

Dinę. Życzyła bowiem gorąco syna Racheli, przyszłej matce Józefa, a wiedziała, że Jakubowi przeznaczone było mieć ich tylko dwunastu, podczas gdy konkubiny dały mu już pięciu. W nagrodę potomkowie Lei zostali lewitami i kapłanami, z niej także wywodzi się królewski ród Dawida, z którego narodzi się przyszły Mesjasz. Za jej życia namiot Lei zawsze przepełniała Boska Obecność, Szechi-na. Dożyła tego samego wieku co jej ojciec, a gdy zmarła mając 45 lat, pochowano ją w Grocie Makpela.
Lecha dodi (hebr., "Idź, przyjacielu") - hymn śpiewany podczas -> Kabalat Szabat w piątkowy wieczór na powitanie nadchodzącego szabatu. Ułożył go Salomon Alkabec należący do grona mistyków z Safedu w XVI w. Pierwsze litery każdego akapitu tworzą akrostych imienia autora. Hymn opisuje szabat jako przybywającą na swój ślub narzeczoną. Wyraża także nadzieję na mesjańskie odkupienie, kiedy Izrael podniesie się z prochu wygnania, przy czym zwięzły, poetycki język nie poddaje się jednoznacznej interpretacji, jeśli chodzi o pewne zasadnicze wątki utworu. Przy ostatniej zwrotce wierni odwracają się od -> aron ha-kodesz w stronę drzwi, sygnalizując jakby wkroczenie szabatu słowami: "Przyjdź, Oblubienico, wejdź, Oblubienico". Sposób obrazowania Lecha dodi wywodzi się z czasów talmudycznych, gdy szabat witano jak królową i pannę młodą, oraz z kabalistycznych nauk o dokonującym się w szabat zespoleniu męskich i żeńskich pierwiastków istoty boskiej. Hymn powstał dla safedańskich kabalistów, którzy o zachodzie słońca w piątkowy wieczór wychodzili na pola w białych szatach, by powitać szabatową oblubienicę.
le-chaim zob. jarcajt; pozdrowienia; tikun
lech beszalom, lech leszalom zob. pozdrowienia
lechem zob. chleb Leiner, Gerszom zob. techelet
Leiner, Mordechaj Józef zob. Menachem Mendel z Kocka; wolna wola
leket, szichcha, pea (hebr., "upuszczone, zapomniane, róg") - rolnicze prawa, zapewniające biedakom i obcym przybyszom udział w żniwach (Kpł 19; Pwt 24). Leket dotyczy kłosów upuszczonych, pojedynczo lub po dwa, podczas żęcia i zbieranych przez ubogich idących śladem żniwiarzy. Szichcha to poszczególne snopki, które zapomniano zebrać z pola i zawieźć do stodoły. Pea odnosiło się do rogów pola, które właściciel powinien zostawić nie zżęte dla biedaków. Historia Rut świadczy, że ubodzy mogli się dzięki tym przepisom utrzymać. Mędrcy domagali się pozostawienia biednym okazji do zbierania przeznaczonych dla nich plonów pea o trzech różnych porach:
wcześnie rano na potrzeby karmiących matek, około południa dla młodzieży, która nie wstaje razem z dorosłymi, i po południu dla podeszłych wiekiem, którzy wstają późno. Zob. też dobroczynność.
lew - król zwierząt to symbol plemienia Judy (Rdz 49, 9) i wywodzącego się zeń królewskiego rodu Dawidowego. Król Salomon kazał wyryć lwy na swoim tronie. Wierzono, że lew dopiero na granicy śmierci głodowej atakuje i zabija ludzi, w związku z czym w razie zaginięcia czyjegoś męża doniesienie, że wpadł do lwiej jamy, nie stanowiło wystarczającego dowodu śmierci, umożliwiającego kobiecie ponowne zamążpójście. Anioł -> Uriel miał zwyczaj pod postacią lwa zstępować z niebios na ołtarz, by spożyć rytualne ofiary świątynne. Lew był jednym z ulubionych dekoracyjnych motywów synagogalnych, z niewiadomych powodów nie podlegając ograniczeniom sztuki figuratywnej (-> aron ha-kodesz; parochet), a mleko lwicy odznaczało się ponoć właściwościami leczniczymi. Mędrcy pouczali Żydów, że lepiej być "ogonem lwa niż głową lisa", czyli lepiej zadawać się z ludźmi wybitnymi, nawet odgrywając pośledniejszą rolę, niż przewodzić byle komu.
lewana zob. księżyc
Lewi - syn Jakuba i Lei, protoplasta plemienia -> lewitów i kapłanów. Jakub ofiarował swego syna Lewiego Bogu jako dziesięcinę i anioł Michał zabrał go w niebiosa. Tam Bóg pobło-
156

gosławił go i powiedział, że jego potomkowie zostaną wyznaczeni do pełnienia służby Bogu na ziemi, tak jak anioły pełnią posługę w niebie. Lewi wraz z bratem Szymonem dopuścił się przemocy w akcie zemsty na Kanaanitach za gwałt popełniony na ich siostrze Dinie (Rdz 34), a tę skłonność do zapalczywości odziedziczył po nim kapłański potomek Pinchas.
Lewiatan (hebr. "liwjatan") - biblijny potwór morski ogromnych rozmiarów, król wszelkiego morskiego stworzenia. W obawie przed rozmnożeniem tego gatunku i zniszczeniem świata Bóg zgładził samicę tej bestii, a z jej skóry zrobił dla Adama i Ewy odzienie. Po nadejściu Mesjasza Bóg każe Gabrielowi zabić samca lub, według innej wersji, doprowadzi do bitwy pomiędzy nim a gigantycznym -> Behemotem, w której obaj się nawzajem pozabijają. Podczas wielkiej mesjańskiej uczty dla sprawiedliwych skóra Lewiatana posłuży za baldachim, a jego mięso za główne danie. Oczy Lewiatana rozjaśniają w nocy morze, a woda wrze od gorącego tchnienia jego paszczy. Smród Lewiatana potrafi przyćmić nawet aromat -> Ogrodu Edenu, a gdyby tam przeniknął, nikt by tego nie przeżył. W tradycji kabalistycznej Lewiatan symbolizuje Samaela, księcia zła, którego czeka w przyszłości unicestwienie. Zob. też Jonasz.
lewici - członkowie plemienia -> Lewiego, którym Bóg poruczył wyjątkowe zadanie opieki nad -> Przybytkiem i -> Świątynią. W gruncie rzeczy to kapłańscy potomkowie Aarona (stanowiący podgrupę lewitów, -> kapłan) dopełniali obrzędu ofiarnego, podczas gdy inni lewici pełnili funkcje pomocnicze, w tym śpiewaków i muzyków. Lewitów opisuje się jako osobistą gwardię Boga, Jego straż, która boso niosła -> Arkę Przymierza. Nie otrzymali swego udziału w Ziemi Izraela (-> Dwanaście Plemion), ponieważ ich udziałem był Bóg (Joz 13, 14). Żyli w rozrzuconych po całym kraju miastach łowickich, z których każde służyło jako dodatkowe -> miasto schronienia, a utrzymywali się z -> dziesięcin. Do pełnienia tej szczególnej roli lewici zostali wybrani z racji wierności, jakiej dotrzymywali wierze swych ojców podczas pobytu w Egipcie. Na pustyni nie oddawali czci -> Złotemu Cielcowi, lecz stanęli po stro-
Lea, rzeźba Michała Anioła
Bazaltowa płaskorzeźba walczących lwów (Ha-zor, Izrael)
157

nie Mojżesza, swego współplemieńca. W niewoli babilońskiej odmawiali śpiewania "Pieśni Pana" w obcej ziemi (Ps 137) i odgryźli sobie kciuki, by nie można ich było zmusić do akompaniowania grą na instrumentach bałwochwalczym ceremoniom na dworze babilońskim. Ich dawny status zachował się w religii żydowskiej jedynie w szczątkowej postaci: wywołuje się ich do Tory zaraz po kapłanach, którym obmywają ręce przed błogosławieństwem kapłańskim.
Lewi Icchak z Berdyczowa (1740-1810) -jedna z czołowych postaci polskiego chasydy-zmu, uczeń Dow Bera z Międzyrzecza. Lewi Icchak uchodził za ponowne wcielenie mędrca Miszny rabiego Akiwy i reprezentował najbardziej emocjonalną stronę chasydyzmu. Modląc się potrafił całkowicie się zatracić, a w samym środku hebrajskiej -> liturgii przerzucać się na rodzimy jidysz. Jego pieśni w tym języku, odmalowujące całą rzeczywistość jako przejaw boskiej istoty, zdobyły wśród zwykłych Żydów wielką popularność. Słynął również z tego, że w trakcie odmawianej modlitwy Kadisz zdarzało mu się wadzić z Bogiem o to, czemu dopuszcza do takich cierpień Izraela, lub też pytać Go, czego właściwie domaga się od swego ludu. Radosna ekstaza, w jaką Lewi Icchak popadał podczas modłów, jeżyła włos na głowie tym, którzy go w takiej chwili otaczali. Taki stan mistycznego oddania Bogu (dwekut) przenosił poza obręb synagogi, w przyziemny świat. W kontaktach z ludźmi starał się zawsze widzieć w nich to, co najlepsze. Pewnego razu natknął się na Żyda posilającego się w post przypadający w miesiącu aw. Lewi Icchak zapytał go, czy nie zapomniał, jaki to dzień, a Żyd odpowiedział: "Nie". "Czy nie wiesz, że dziś nie wolno jeść?" "Wiem, że dziś jest post i nie wolno jeść". "Może jesteś chory?" "Nie, nie jestem chory". Lewi Icchak podniósł wzrok do nieba i rzekł do Boga:
"Widzisz, Panie, że nawet grzesząc, dzieci Twoje nie plamią się kłamstwem".
lewirat (hebr. "jibum") - ciążący na mężczyźnie obowiązek poślubienia owdowiałej bratowej, o ile jest bezdzietna, by spłodzić z nią dzieci dla "odbudowania domu" zmarłego brata
(Pwt 25). Na wypadek odmowy dopełnienia tej powinności przewidziano ceremonię chalicy, podczas której wdowa zdejmuje swemu szwagrowi sandał i spluwa przed nim, po czym wolno jej poślubić kogoś innego. Pierwotnie ceremonia chalicy miała służyć zawstydzeniu brata, lecz obecnie należy do rutyny, ponieważ małżeństwo lewirackie jest już niedozwolone. W oczach kabalistów dziecko zrodzone z takiego związku stanowiło reinkarnację zmarłego brata, co zapewniało tikun i spokój jego duszy. Pierwszemu męskiemu potomkowi małżeństwa lewirackiego nadawano imię zmarłego. Zob. też małżeństwo; Żydzi z Gór.
liczenie omeru zob. omer
Lilit - pierwsza żona -> Adama, demoniczna królowa nocy. Lilit domagała się zrównania w prawach z mężem, a kiedy stwierdziła, że nie zdoła tego dopiąć, wymówiła imię Boga i uniósłszy się w powietrze pomknęła do Morza Czerwonego. Na prośbę skarżącego się Adama Bóg wysłał trzech aniołów, Sanwiego, Sansan-wiego i Samangelafa, z zakończoną niepowodzeniem misją sprowadzenia Lilit z powrotem. Aniołowie wymogli na niej natomiast obietnicę, że ilekroć zobaczy ich imiona, nie będzie szkodzić istotom ludzkim. Od tamtej pory jest oblubienicą Samaela, pana złych mocy sitra achra. Lilit to uwodzicielska postać z długimi włosami, która fruwa nocą jak sowa, napadając na śpiących samotnie mężczyzn, by rodzić demoniątka spłodzone przez nich nocnymi eja-kulacjami. Kradnie także dzieci lub robi krzywdę noworodkom. Jeżeli nie uda jej się pożreć ludzkich dzieci, zjada nawet swoje własne demoniczne potomstwo. Dla ochrony przed nią na ścianach domów, w których kobieta miała wydać na świat dziecko (-> narodziny), zawieszano -> amulety z wyrytymi słowami: "Adam i Ewa, bez Lilit". Na drzwiach pokoju, w którym odbywał się poród, należało napisać imiona trzech aniołów, a czasem nawet otaczano go kręgiem płonących węgli. Dziecko uśmiechające się w przeddzień szabatu lub nowiu księżyca mogło bawić się z Lilit. Aby zapobiec nieszczęściu, trzeba było wówczas popukać je trzy razy po nosku i zmówić odpowiednią formułkę. W średniowieczu picie wody przy
158

przesileniu lub zrównaniu dnia z nocą uważano za niebezpieczne, ponieważ otwarte zbiorniki mogły zostać skażone spadającymi wówczas kroplami menstruacyjnej krwi demonicy. Lilit zjawiła się przed Salomonem w przebraniu królowej -> Saby, lecz ponieważ wzbudziła w nim podejrzenia, podstępem skłonił ją do podniesienia spódnicy. Widok jej owłosionych nóg przekonał go, że ma do czynienia z demonicą. Zob. też demony.
Lipkin Salanter, Izrael (1810-83) - rosyjski moralista, założyciel -> musaryzmu. W młodości wywarł na niego wpływ Józef Zundel z Salantu, którego Lipkin kiedyś podsłuchał, gdy spowiadał się Bogu ze swych win. Józef Zundel nauczył go, że prawdziwa służba Bogu musi polegać na ciągłym samodoskonaleniu się i analizowaniu własnego sumienia. Zapał wzniecony ideałami mistrza kazał Lipkinowi ruszyć w wędrówkę po Europie i głosić społecznościom żydowskim nauki etyczne, musar, z którymi dotarł aż do Francji. Dążył do włączenia studiów musarycznych do programu wschodnioeuropejskich jesziw, lecz wielu rabinów nie zgadzało się, by studenci poświęcali na autorefleksję czas przeznaczony na zgłębianie Talmudu. Z czasem sami uczniowie Salan-tera założyli specjalne musaryczne jesziwy. Dzięki wysiłkom Lipkina i jego uczniów wielu żydowskich młodzieńców oparło się urokom laicyzującego Oświecenia, a tradycja mitnag-dim wzbogaciła się o wymiar wewnętrznego uduchowienia, stanowiącego emocjonalną przeciwwagę dla chasydyzmu. Przytacza się wiele opowieści świadczących o tym, jaki nacisk kładł Lipkin na konieczność zintegrowania etycznej płaszczyzny żydostwa z jego praktyką rytualną. Gdy jako wdowiec mieszkał z krewnym, do obmywania rąk zużywał zawsze najmniejszą z przepisanych przez halachę ilość wody. Na pytanie, dlaczego nie dokonuje tego obrządku w większej zgodzie z ustalonym prawem, odparł: "Sługa musi przynosić tę wód? z daleka idąc pod górę, ą nikt nie ma prawa do pobożności cudzym kosztem". Nawet gdy umierał, zamiast przedśmiertną spowiedzią zajął się uspokajaniem staruszka, z którym mieszkał, przerażonego perspektywą pozostania sam na sam z nieboszczykiem. Lipkin sformu-
Grecka moneta z brązu z kisćmi winogron, symbolem plemienia Lewi (II w.)
XVII-wieczny amulet w formie Magen Dawid w okręgu. Na zewnętrznej stronie okręgu wpisano nazwy czterech rzek wypływających z Ogrodu Edenu, a na okręgu i wewnątrz gwiazdy szescioramiennej - imiona aniołów chroniących ludzi przed Lilit
159

łował trzynaście musarycznych cnót, które należy pielęgnować: prawda, energia, zdecydowanie, szacunek dla innych, wewnętrzny spokój, łagodna mowa, schludność, cierpliwość, zdyscyplinowanie, pokora, sprawiedliwość, oszczędność i milczenie.
liturgia - oficjalna liturgia judaizmu wzoruje się na obrządku świątynnym i ofiarnym (-> ofiara), którego praktykowanie ustało w I w. n.e. Jej rdzeń stanowią nadal modlitwy -> Szma, -> Amida oraz różne -> Psalmy, przeplatane wersetami z hebrajskiej Biblii, -> błogosławieństwami, hymnami, -> pijut, pieśniami i czytaniem -> sefer Tora. Modlić się trzeba codziennie. W dni powszednie przypadają trzy nabożeństwa publiczne (-> szacharit,
-> mincha, -> maariw), w -> szabat i -> święta uzupełniane dodatkowymi (-> haftara, -> maf-tir, -> musaf, -> neila), oraz wiele pomniejszych rytuałów liturgicznych dla -> synagogi i domu na specjalne okazje. Wprawdzie -> modlitwę można wypowiadać w każdym języku, ponieważ jest "nabożeństwem serca", lecz modły publiczne w obecności -> minjanu tradycyjnie wymagają hebrajszczyzny z pewnymi elementami aramejskiego. Do -> modlitewników i -> machzorów wchodziły na przestrzeni wieków nowe modlitwy, którym impuls dały bieżące wydarzenia i przeżycia. Osobno publikowano na użytek prywatny zbiory indywidualnych modlitw w jidysz czy w innych ję-' zykach potocznych. Czołowi przedstawiciele
-> chasydyzmu przywiązywali wielką wagę do modlitwy spontanicznej. Jeden z nich, -> Lewi Icchak z Berdyczowa, posuwał się nawet do prowadzenia z Bogiem dialogu w jidysz w trakcie odprawiania formalnej liturgii. W środku odmawianej właśnie modlitwy -> Kadisz wypytywał Boga w jidysz o cierpienia narodu żydowskiego. Między liturgicznymi praktykami poszczególnych gmin występują niekiedy znaczne różnice, szczególnie w przypadku Aszkenazyjczyków i Sefardyjczyków. Wiele wczesnych debat, jakie ortodoksyjny judaizm toczył z -> judaizmem reformowanym (-> Hirsch, Samson Raphael), dotyczyło wprowadzania zmian w liturgii, na przykład skracania nabożeństw czy posługiwania się w kazaniach i modłach językami europejskimi.
liwjatan zob. Lewiatan
Lot zob. gościnność; pijaństwo; Sodoma
luach ha-szana zob. kalendarz
Lubawicz - nazywana także Chabad podgrupa ruchu chasydzkiego (-> chasydyzm), założona w XVIII w. przez -> Szneura Zalmana z Lądów w Rosji. Następcy Zalmana uczynili z małego miasteczka Lubawicz centrum swej działalności, stąd członkowie tej wspólnoty zyskali miano Lubawiczer Chasidim. Chasydzi z Lubawi-cza wycofali się z emocjonalnej religijności polskich chasydów w przekonaniu, że źródłem prawdziwej -> dwekut jest intelektualna kontemplacja Boga za pośrednictwem trzech najwyższych -> sfirot, Chochmy, Biny i Daat ("mądrości", "zrozumienia" i "wiedzy", przy czym ta ostatnia nie występuje w tradycyjnie ustalonym porządku sfirot). Druga nazwa ruchu, Chabad, pochodzi z połączenia pierwszych liter owych trzech sfirot. Kwatera główna sekty znajduje się dziś w Nowym Jorku, gdzie miał swą siedzibę ich rebe Menachem Mendel Schneerson (1902-1994), siódmy przywódca ruchu i bezpośredni potomek jego inicjatora. Początkowo w społeczności Lubawiczan -> cadyk odpowiadał po prostu za stan ducha swych zwolenników. W nowszych natomiast czasach niektórzy lubawiccy chasydzi wierzyli, że ich rebe jest Mesjaszem, a co za tym idzie we wszystkich ważniejszych przedsięwzięciach życiowych zwracali się do niego po błogosławieństwo. Jeżeli na przykład planowane małżeństwo nie zyskało jego aprobaty, do ślubu nie dochodziło. Nowojorskie zgromadzenia Lubawiczan, na których przemawiał rebe, przyciągały wielu gości, szczególnie w rocznice istotnych wydarzeń z historii Chabadu czy też w -> urodziny rebego. Inni za pośrednictwem późnonocnych połączeń telefonicznych chciwie wsłuchiwali się w jego nagrane słowa. Hołdowali wierze, że jako postać o wymiarze mesjańskim, albo przynajmniej jako wybitny mistyczny nauczyciel i mistrz swego stulecia, bez wątpienia głosił jedynie słuszne prawdy i należy mu się bezwzględnie podporządkować, nawet wbrew opinii innych rabinów. Niechętni tej społeczności krytycy (-> Neturej Karta)
160

oskarżają ich o bałwochwalczy kult rebego. Członkowie mchu słyną obecnie z szeroko zakrojonej działalności misjonarskiej prowadzonej wśród Żydów, łącznie z zaczepianiem ich w miejscach publicznych i namawianiem do uczestnictwa w obrzędach z żarliwością zrodzoną z ich mesjańskich ideałów.
lud Księgi zob. dimiiia
lulaw (hebr., "gałązka palmowa") - jeden z -> czterech gatunków, którymi potrząsa się podczas święta Sukot. Lulawem macha się w cztery strony świata oraz w górę i w dół dla potwierdzenia wszechobecności Boga. Lulaw symbolizuje ludzki kręgosłup, który musi się zginać przed Bogiem. Według kabały lulaw ma wyobrażać człowieka sprawiedliwego (cadyka), utożsamianego z męskim pierwiastkiem struktury sfirot i męskim organem rozrodczym. Reprezentuje także samego Boga.
Luria, Izaak (1543-72) - mistyk i twórca -> kabały luriańskiej. Luria dorastał w Kairze i siedem lat spędził jako pustelnik na pewnej wysepce na Nilu zgłębiając Zohar. Wiedzą tajemną dzielił się z nim prorok Eliasz, który w 1569 kazał Lurii udać się do Safedu w Palestynie. Tam Luria skupił wokół siebie osobistości z kręgu kabalistów, choć nie do wszystkich jego mistyczna nauka trafiała, na przykład Józef Karo zawsze na lekcjach Lurii zasypiał. Koncepcje mistrza zapisywali słuchacze jego wykładów, w szczególności Chaim -> Vital, jego najbliższy uczeń. Luria nauczał, że podczas procesu emanacji świata z istoty boskiej za pośrednictwem sfirot niektóre naczynia zawierające boskie światło (-> Adam Kadmon) popękały, a iskry owej światłości uwięzły w skorupach. Na człowieku spoczywa zadanie uwolnienia tych iskier, aby mogły powrócić do swego źródła w Bogu. Era mesjańska nadejdzie, gdy proces restytucji świata (-> tikun) dobiegnie końca. Każdy człowiek ma w nim do odegrania indywidualną rolę, a dzięki -> wędrówce dusz ze swego zadania może wywiązywać się nie tylko w ciągu jednego życia (-> dybuk). -> Wygnanie Izraela i rozproszenie go między narodami miało umożliwić Żydom zbieranie iskier rozsypanych po całym świecie,
Diagram układu sfirot opracowanego przez Izaaka Lurię, ukazujący różne aspekty istoty boskiej (XVII w.)
161

ponieważ w przeciwieństwie do gojów posiadają oni dusze wyższego rzędu. Dusze kon-wertytów na judaizm także przewyższają świętością nie-Żydów. Na człowieka czyha jednak wiele niebezpieczeństw, ponieważ wskutek wycofania się Boga w głąb swej istoty (-> cim-cum), niezbędnego do powstania czegokolwiek innego poza Nim samym, doszło do narodzin żywiącej się ludzkim grzechem sitra achra. Luria wprowadził do judaizmu nowe obrzędy i nowe formy mistycznych modłów. W każdy piątkowy wieczór przyodziany w biel wychodził ze swymi uczniami na pola wokół Safedu na powitanie oblubienicy - szabatu. Sam był ponownym wcieleniem duszy Mojżesza, posiadł Ducha Świętego (Ruach ha-Kodesz) i potrafił z jednego spojrzenia na czyjeś czoło odgadnąć, na jakim etapie reinkamacyjnego procesu doskonalenia znajduje się dana osoba.
luz (hębr., "migdałowiec", "migdał") - niezniszczalna, migdałowa w kształcie kość u podstawy kręgosłupa, wokół której uformuje się podczas -> Zmartwychwstania nowe ciało. Kości owej nie ima się rozkład po pogrzebaniu ciała, lecz może ulec zniszczeniu w razie kremacji. W czasach rabinicznych wątpiący we wskrzeszenie zmarłych poddawali kość luz konkretnym próbom wytrzymałościowym, potwierdzając jej odporność na ogień i wodę, a także na serię gwałtownych uderzeń młotem. A przecież siła wód Potopu z czasów Noego zdołała ponoć rozpuścić kość luz ze szkieletu Adama. Luz przyjmuje jedynie pokarm spożywany podczas ceremonii -> melawe malka, a ci, którzy modląc kłaniają się Bogu, zapewniają sobie wskrzeszenie ciała, ponieważ ożywiają ową kość zginając kręgosłup. Luz to także nazwa miasta na granicy Ziemi Świętej zbudowanego na miejscu namaszczonym niebiańską oliwą przez patriarchę Jakuba. Miasto jest, tak jak i kość, niezniszczalne i chroni swych mieszkańców przed Aniołem Śmierci, lecz ukryte jest przed ludzkim wzrokiem. Dotrzeć doń można jedynie przez wydrążony pień migdałowca prowadzący do jaskini, a stamtąd do samego miasta. Jeżeli ci, którzy dożyli w Luz starości, zapragną umrzeć, wynosi się ich poza obręb miejskich murów. Podobno Salomon, odkrywszy pewnego razu, że Anioł Śmierci ma zamiar zabić dwóch
z jego soferów, wysłał ich pod opieką posłusznych sobie demonów do Luz. Anioł w rzeczy samej otrzymał polecenie zgładzenia ich u bram tego miasta i ich pojawienie się dokładnie w tym miejscu bardzo go zdziwiło.
Luzzatto, Mojżesz Chaim (1707^6) - mistyk i poeta z Włoch. Towarzyszył mu niebiański duch (magid), wyjawiający mistyczne tajemnice. Luzzatto rozmawiał też z Adamem, patriarchami, Eliaszem i Mesjaszem, od każdego z nich przyswajając sobie jakąś porcję niebiańskiej wiedzy. Sformował kabalistyczną grupę stawiającą sobie za cel przyspieszenie ery mesjańskiej, lecz popadł przez to w zatarg z władzami rabinackimi, podejrzewającymi go o sprzyjanie herezjom Sabataja Cwi. Luzzatto musiał przyrzec, że nie będzie szerzył swych poglądów, a w końcu zbiegł z Włoch do Amsterdamu i potem do Ziemi Świętej, obłożony klątwą (cheremem) weneckich rabinów. Istotna rola kabalistyki w osiąganiu pełni życia religijnego przewija się jako temat wielu dzieł Luzzatta. Jednemu z nich nadał formę dialogu kabalisty z filozofem, biorąc kabałę w obronę przed filozoficzną krytyką. Swą najważniejszą pracę Mesilat Jeszarim ("Ścieżka ludzi prawych") poświęcił zagadnieniom etycznym, opisując kolejne szczeble samodoskonalenia i świętości, po jakich wspina się człowiek do Ducha Świętego (Ruach ha-Kodesz). Dziełu temu nie grozi na razie zapomnienie, zwłaszcza zwolennicy musaryzmu studiują je pilnie, a bardziej kontrowersyjne strony biografii Luzzatta poszły prawie w zapomnienie. Eliasz Gaon z Wilna powiadał, że gdyby rabi Mojżesz Luzzatto żył, poszedłby do niego nawet na piechotę po etyczne wskazówki i naukę moralną.
łamed wownik (jid., "jeden z trzydziestu sześciu") - wedle wierzeń folkloru żydowskiego w każdym pokoleniu żyje w utajeniu 36 ludzi sprawiedliwych (-> cadyk), od których zasług zależy los świata. U podłoża tego podania leży talmudyczny zwrot mówiący, że codziennie nie mniej niż 36 sprawiedliwych staje w obliczu Szechiny. Jednemu z tych pokornych i nie zauważanych łamed wowników sądzone jest
162

zostać Mesjaszem, jeśli pokolenie okaże się tego warte. Znoszą wraz ze swymi żydowskimi współbraćmi niedole wygnania, trudniąc się rzemiosłem, a po rolę przywódczą sięgają jedynie w razie zagrożenia gminy. Wywiązawszy się z obowiązku ratowania Żydów w niebezpieczeństwie, powracają do swej anonimowości. Pod groźbą śmierci nie wolno im ujawniać innym swego prawdziwego oblicza. O Izraelu Baal Szem Tow powiadano, że wiedział, kim są łamed wownicy jego pokolenia, i udzielał im ekonomicznego wsparcia. Eliasz Gaon z Wilna znał pewnego łamed wownika o imieniu Lejb, który pracował w gorzelni. Wybierając się do Ziemi Izraela Eliasz napisał do owego Lejba prosząc, by towarzyszył mu w podróży. Właściciela gorzelni i jego pracowników zdumiał list od słynnego wileńskiego mędrca adresowany do jednego z nich, lecz jeszcze bardziej zdziwili się widząc, jak Lejb po przeczytaniu listu rzucił go do pieca. Posłaniec, który doręczył pismo i miał przynieść swemu panu jakąś odpowiedź, usłyszał od Lejba jedynie krótkie: "To nie jest konieczne", zupełnie jakby ten wiedział, że Gaon z Wilna rzeczywiście nigdy nie dotrze do Ziemi Świętej.
łoszn horę zob. laszon ha-ra
ma nisztana zob. cztery pytania maake zob. poręcz
maariw [aszk. majrew] (hebr., "sprowadzenie wieczoru") - modły wieczorne, znane także pod nazwą arawit, wprowadzone podobno przez -> Jakuba. Na maariw składają się -> Szma, błogosławieństwa i -> Amida. W przeciwieństwie do dwóch pozostałych nabożeństw codziennych, szacharit i mincha, Maariw Amida nie była pierwotnie obowiązkowa, ponieważ u jej podstaw nie leżał żaden rytuał ofiarny. Z czasem jednak uznano ją za obligatoryjną. Maariw odmawia się zwykle po zmroku, a jej błogosławieństwa są zarazem prośbami o Bożą opiekę, tak by ludzie mogli schronić się w Przybytku niebiańskiego spokoju i po nocnym odpoczynku powstać znów rano do życia. Dla żydowskich mistyków modlitwy maariw są
163

przygotowaniem nocnego posłania Bogu. Zob. też liturgia.
Maase Bereszit (hebr, "dzieło stworzenia") -wczesny odłam mistycyzmu żydowskiego za przedmiot swych dociekań obierający -> Stworzenie świata i twórcze moce języka. Tradycje Maase Bereszit, oparte na pierwszym rozdziale Księgi Rodzaju, wymagają przekazu indywidualnego, gdyż z racji swej tajemnej natury nie nadają się do nauczania w grupach. Traktują o boskich wypowiedziach, za sprawą których zaistniał wszechświat, a także o metodach umożliwiających człowiekowi ich opanowanie w celu uzyskania magicznej władzy nad światem. Jednym z najpełniejszych literackich opracowań Maase Bereszit jest dzieło -> Sefer Jecira, szczegółowo przedstawiające 32 ścieżki mądrości leżące u podłoża stworzonego świata. Ich pratworzywem były z kolei łączone na różne sposoby 22 litery -> alfabetu oraz dziesięć sfirot. Technika kombinacji liter odgrywała także istotną rolę w znamiennej dla tradycji Maase Merkawa mistycznej wspinaczce do niebios i wywoływaniu mistycznej ekstazy. Sfirot stanowić miały później zrąb teozofii -> kabały. Teksty Hejchalot, zasadniczo tyczące mistycyzmu Merkawa, zawierają elementy kosmogonii, w której mieści się na przykład opis szaty, jaką Bóg owinął się przed Stworzeniem świata. Ogólnie rzecz biorąc, Maase Bereszit bardziej interesowała się jednak wewnętrzną strukturą kosmosu niż konkretną chronologią początków świata. Uzyskawszy wgląd w głębie tej struktury, adept był w stanie posługiwać się boskimi mocami nieodmiennie tkwiącymi w świecie, które to praktyki dla celów teurgicznych rozwijała nadal w średniowieczu kabalistyka.
Maase Merkawa (hebr., "dzieło rydwanu") -wczesnomistyczne ćwiczenia w "niebiańskiej wspinaczce", odwołujące się do wizji Ezechiela wyobrażającej boski rydwan i -> Tron Chwały w niebiosach. W arkana Merkawy można było wtajemniczać tylko jednego ucznia naraz, a i to jedynie wówczas, jeśli pojmowanie tej nauki wypływało z głębi jego wewnętrznej istoty. Merkawa częściowo oddawała się spekulacjom na temat -> Sziur koma, czyli opisów gigantycznych rozmiarów "ciała" Boga. Do wstąpienia w niebiosa, gdzie miał się znaleźć w obliczu Boga, króla wszechświata, mistyk Merkawy przygotowywał się przez kilka dni. Pościł, medytował z głową między kolanami, kontemplował widok wody w szklance, nucił hymny i pieśni, stosował kombinacje liter w rodzaju tych, jakie przytacza Sefer Jecira. i recytował skomplikowane imiona aniołów i Boga, by dostąpić wreszcie wizji boskiego tronu (-> Maase Bereszit). Literatura -> Hejchalot odtwarza niebezpieczeństwa związane z opisaną na przykład w Sefer ha-Razin (-> Raziel) wędrówką "zstępującego na rydwanie", jak nazywa się mistyka, przez siedem poziomów niebios i siedem niebiańskich sal (-> Sandalfon) strzeżonych przez ogniste anioły. Stopy i dłonie mistyka ulegały duchowemu spaleniu w niebiańskim ogniu, w którego płomieniach brodził, a on sam przeistaczał się podczas tej podróży z człowieka w anioła. Ze swej wizji niebios czerpał zdolność wnikania w świat boski oraz magiczną moc nad światem ludzkim. Hymny Merkawy i anielskie pienia, jakie mistykom dane było słyszeć w niebie, odcisnęły swój wyraźny ślad na liturgii żydowskiej, szczególnie w wydaniu aszkenazyjskim.
maaser zob. dziesięcina mabruk zob. pozdrowienia
maca (hebr., "nie zakwaszony, przaśny chleb") - płaskie pieczywo zrobione z samej mąki i wody, które zjada się w -> Pesach, szczególnie podczas -> sederu (zob. też -> afikoman). Maca nazywana jest "chlebem niedoli" (Pwt 16, 3), czyli pożywieniem ubogich i niewolników. Ma przypominać o niewoli Izraelitów w Egipcie i o pośpiechu, w jakim musieli opuszczać ten kraj podczas Exodusu, tak że przygotowywany przez nich chleb nie miał czasu wyrosnąć (Wj 12, 39). Macę upiec może tylko osoba dorosła, i to w ciągu osiemnastu minut od momentu zmieszania mąki z wodą, gdyż inaczej wypieczony produkt uznany zostaje za chleb na zaczynie (-> chamec). Maca symbolizuje pokorę i czystość człowieka, którego nie rozdyma egoizm, a Zohar widzi w niej środek na pobudzenie prawdziwej wiary. W średniowieczu chrześcijanie rzucali na
164

Żydów fałszywe oskarżenia o używanie do robienia macy krwi chrześcijańskich dzieci (-> mord rytualny).
macewa zob. nagrobek
Machabeusze - miano, jakie za swym przywódcą -> Juda Machabeuszem przyjęli -> Has-moneusze, prowadzący powstanie przeciw panującym w Palestynie Seleucydom. Stówo brzmiące w hebrajskim oryginale "makabi" próbowano tłumaczyć na rozmaite sposoby:
jako "młot", czyli przydomek oddający bojowe zalety Judy, lub jako akrostych wyrazów z biblijnego wersetu (Wj 15, 11) wypisanego na sztandarze Hasmonejczyków, a głoszącego wyższość Boga nad innymi bóstwami. Mianem tym objęto wkrótce całą rodzinę Judy. Apokryficzne Księgi Machabejskie opowiadają historię i legendę rebelii Machabeuszy, lecz sama nazwa nie występuje we wczesnej literaturze rabinicznej. Pojawia się dopiero w późniejszych źródłach, pieśniach i poezji opiewających bohaterstwo Machabeuszy oraz święto -> Cha-nuki.
machzor (hebr., "cykl roczny") - nazwa nadana przez Aszkenazyjczyków -> modlitewnikowi używanemu w święta, a przez część Sefardyj-czyków także zwykłym modlitewnikom. W ich treści występują pomiędzy różnymi krajami spore różnice wynikające z uzupełniania podstawowej liturgii wieloma hymnami i wierszami religijnymi (-> pijut), odzwierciedlającymi miejscową kulturę żydowską. Pisany ręcznie machzor był zwykle ilustrowany (-> rękopisy iluminowane) scenami historycznymi lub obrzędowymi nawiązującymi do danego święta, a wśród starodruków także zdarzały się wydania zawierające ilustracje.
maftir (hebr., "kończący") - czytanie z -> sefer Tora odbywające się w szabat lub święta i zamykające cykl tygodniowy. Składa się na nie zwykle kilka ostatnich wersetów wyznaczonego na dany tydzień fragmentu Pięcioksię-gu, sidra, lub specjalny urywek tyczący danego święta. Liturgiczna rola (-> liturgia) maftiru polega na umożliwieniu osobie wywołanej do -> haftary odmówienia najpierw błogosławieństwa nad ustępem z Tory, tak by nikt nie sądził,
Wyjmowanie macy z pieca (XIX w., Nowy Jork)
Wojny Machabeuszy (XII-wieczna Biblia angielska)
165

że czytanie z ksiąg prorockich dorównuje wagą czytaniu Pięcioksięgu. Ponieważ zaś maftiru nie wlicza się do obowiązkowych czytań Tory, teoretycznie można go zlecić dorastającemu młodzieńcowi, co zresztą należy do obyczaju w niektórych gminach. Natomiast nie praktykują tego Aszkenazyjczycy, którzy wywołują do -> aliji na czytanie maftiru chłopców przystępujących do swej bar micwy dla publicznego zaznaczenia faktu, że osiągnęli religijną dojrzałość.
Magen Dawid (hebr., "Tarcza Dawida") -sześcioramienna gwiazda lub heksagram, utworzony przez nałożenie na siebie dwóch trójkątów. Popularnie zwana gwiazdą Dawida, występuje we wzornictwie żydowskim i na nagrobkach, Żydzi noszą ją także w postaci wisiorków. Wprawdzie dziś rozpoznawana jest powszechnie jako symbol żydostwa, jednak w odległej przeszłości nie odgrywała, jak się wydaje, tak jednoznacznej roli. Pojawia się na kabalistycznych amuletach i można ją spotkać obok innych wzorów na żydowskich rysunkach magicznych z okresu średniowiecza. Wierzono, że posiada moc opiekuńczą. Nazistom posłużyła do naznaczenia Żydów, którzy musieli ją nosić w postaci wyraźnej -> oznaki przyszytej do ubrania. Figuruje na fladze państwa Izrael, a izraelskie stowarzyszenie pierwszej pomocy znane jest pod nazwą Magen Dawid Adom, czyli Czerwona Tarcza Dawida, analogicznie do Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca w innych krajach.
magia - Biblia zabrania uprawiania czarów i przewiduje karę śmierci dla czarownic. Później dokonano rozróżnienia na magię i sztuczki magiczne. Wprawdzie tych ostatnich zakazano, jednak nie podlegały najwyższemu wymiarowi kary, jako że nie wchodziły tu w grę żadne inne zabronione poczynania. Magiczne praktyki ich sąsiadów nie pozostały bez wpływu na prostych Żydów, którzy także parali się czarami, niekiedy na dużą skalę. W ramach jednej z podejmowanych niekiedy prób ich wytępienia Szymon ben Szetach w I w. p.n.e. powiesił ponoć 80 czarownic w mieście Aszkelon. Literatura żydowska przedstawia Jezusa jako czarnoksiężnika, który posiadł wiedzę magiczną w Egipcie, ojczyźnie czarnej magii. Nauka żydowska nie potępia wszystkich praktyk magicznych i pewne rodzaje białej magii, szczególnie związane z uzdrawianiem, mieściły się przynajmniej na granicy dopuszczalności, o ile nie pociągały za sobą posługiwania się duchami nieczystymi lub -> demonami. Co więcej, niektórzy mędrcy angażowali się w magiczne próby sił z czarnoksiężnikami nieżydowskimi. W średniowieczu przewijające się w obrębie religii ludowe wątki magiczne spotęgowała -> kabała potwierdzając, że świat nękają ciągle demoniczne moce (-> Józef delia Reina). Powszechnie obawiano się -> złego uroku; noszono dla ochrony -> amulety i -> mezuzy;
-> gematria określać miała szczęśliwe i nieszczęśliwe liczby, a -> astrologia - takież dni. Wędrowni uzdrawiacze (-> baal szem) sprzedawali magiczne talizmany, poradniki zalecały obrzędy i zaklęcia, zwane segulot [aszk. segi-łes], na prawie każdą ewentualność czy dolegliwość. Kabaliści tworzyli -> golemy. Legendy o magicznych wyczynach cadyków znalazły się w centrum chasydzkiej tradycji i ludowej mądrości. Tym sposobem w czasach poprzedzających epokę współczesną uległa zamazaniu granica oddzielająca "zakazane sposoby Amo-rytów", jak nazywano czarną magię, od ludowej magii judaizmu, która przenikała nawet do systemu halachy.
magid (hebr., "kaznodzieja") - we wschodnioeuropejskiej kulturze -> sztetł tytuł nadawany wędrownym kaznodziejom, zarabiającym często na życie opłatami zbieranymi w różnych gminach. Ponieważ rabini dawnej daty bywali bardziej uczonymi, nauczycielami i znawcami halachy niż kaznodziejami, długie, przystępne i wzruszające kazania magida wygłaszane w jidysz znajdowały zwykle chętnych słuchaczy. Terminem tym określa się również pozaziemskiego mentora, nawiązującego z ludźmi kontakt za pośrednictwem wizji, snów, nawiedzeń albo nawet słów wypowiadanych ich własnymi ustami. Wielu żydowskich mistyków miało swego magida, który nauczał ich kabały, a nawet dyktował niektóre ich prace, prawdopodobnie techniką automatycznego pisania. Posiadanie magida poczytywano za widomy znak duchowego wywyższenia, lecz o Eliaszu Gao-
166

nie z Wilna powiada się, że odmówił przyjęcia magida, ponieważ nie chciał osiągnąć znajomości Tory bez wysiłku ze swej strony. Największą sławę zdobył magid Józefa -> Karo, który pewnej nocy podczas Szawuot przemówił z jego ust obcym głosem ku konsternacji zebranych. Karo zanotował niektóre objawione mu przez magida prawdy w swym dzienniku, opublikowanym pod tytułem Magid Meiszarim. Niektórzy późniejsi racjonalisty czni intelektualiści negowali autentyczność tego dzieła, zgorszeni przypuszczeniem, że tak wybitny uczony i myśliciel jak Józef Karo mógł mieć bezcielesnego mentora.
Magid z Międzyrzecza zob. Dow Ber z Międzyrzecza
Maharal z Pragi zob. Jehuda Loew ben Becalel
Majmonides, Mojżesz (1136-1204) - hiszpański filozof i halachista, znany powszechnie jako Rambam. W dzieciństwie Majmonides opuścił wraz z rodziną Hiszpanię, uciekając przed muzułmańskimi prześladowaniami, w związku z czym krążyły nawet pogłoski o ich wymuszonym przejściu na islam. Jego krewni osiedlili się ostatecznie w Fustacie w Egipcie. Majmonides pracował jako lekarz na dworze sułtana i cieszył się wielką renomą w tym zawodzie. Mawiano o nim, że gdyby księżyc zgłosił się do niego jako pacjent, wyleczyłby go z plam. Rozliczne obowiązki nie przeszkodziły mu w działalności nieformalnego przywódcy egipskiej społeczności żydowskiej. Opracował jeden z głównych kodeksów hala-chicznych Miszne Tora (1180) oraz najważniejsze dzieło filozofii żydowskiej Przewodnik błądzących (1190) w języku arabskim. Z powszechną aprobatą spotkało się jego sformułowanie -> artykułów wiary. Korespondował także z szukającymi jego porady wspólnotami żydowskimi. Żydów jemeńskich, na przykład, zachęcał do wytrwania w obliczu muzułmańskich prześladowań i do nieulegania wpływowi pseudomesjasza. Oni zaś ze swej strony zaczęli traktować go jak swego duchowego mentora, umieszczając nawet wzmiankę o nim w modlitwie -> Kadisz. Jego Przewodnik i kodeks
Włoskie naczynie z brązu ozdobione szescio-ramienną Magen Dawid
Autograf responsum Mojżesza Majmonidesa z genizy kairskiej. Tekst pisany jest alfabetem hebrajskim i mieszaniną arabskiego z hebrajskim
167

wzbudziły wiele kontrowersji, ale przede wszystkim krytykowano Majmonidesa za przywiązanie do arystotelizmu, pominięcie doktryny -•> Zmartwychwstania ciałem, potępianie tych, którzy wierzą w cielesność .Boga, odrzucenie przesądów i wiary w amulety (-> mezuza), doszukiwanie się racjonalnych przesłanek przykazań, zaniedbania w podawaniu źródeł oraz za przeświadczenie, że na praktyczny użytek wystarczy w zupełności jego własny kodeks. Zeloci okładali jego pisma klątwą i nawet dziś w pewnych ortodoksyjnych kręgach obowiązuje zakaz ich studiowania. W środowisku kabalistów utrzymywano na przemian, że Majmonides stał się pod koniec życia mistykiem lub że poniósł karę za swój racjonalizm odradzając się pod postacią robaka. Natomiast pewien jego zwolennik opowiadał, że mistrz zjawił mu się we śnie tej nocy, gdy ukończył Miszne Tora, i rzekł: "Dobra robota!" O Majmonidesie powiada się: "Od Mojżesza do Mojżesza nie ma nikogo nad Mojżesza". Zob. też antropomorfizm; ofiara.
majrew zob. maariw Makabi zob. Machabeusze Makpela zob. Grota Makpela Malach ha-Mawet zob. Anioł Śmierci Malachiasz zob. proroctwo malachim zob. anioły
małżeństwo - zawarcie małżeństwa i prokreacja należą do powinności Żyda. Obowiązek ten spada przede wszystkim na mężczyznę, choć dotyczy także kobiety. Tylko zamiar poświęcenia się studiowaniu Tory może stanowić uzasadniony powód powstrzymania się mężczyzny od ożenku, choć zwykle stanowczo odradzano mu celibat. Sam Bóg przydziela partnerów małżeńskich i na 40 dni przed uformowaniem dziecka głos z nieba (bat koi) ogłasza, z kim wstąpi ono w związek małżeński (-> szadchan). Przed rozpoczęciem ceremonii ślubu pan młody, chatan, udaje się do komnaty oblubienicy, żeby przyjrzeć się swej narzeczonej (hebr. kala), nim welon zasłoni jej twarz.
Zwyczaj ten ma źródło w biblijnej historii Jakuba, który ożenił się z niewłaściwą kobietą, gdyż przybyła na ślub już zawoalowana. Ślubu udzielają rabin i chazan danej synagogi. W niektórych gminach panna młoda wykonuje siedem -> hakafot wokół narzeczonego. Odmawia się błogosławieństwa nad kielichem wina, wręczanym następnie rodzicom młodej pary, aby z kolei podali go swoim dzieciom. Potem pan młody w obecności dwóch świadków wręcza oblubienicy obrączkę pod ślubnym baldachimem -> chupą. Odczytuje się -> ketubę i odmawia kolejne błogosławieństwa nad drugim pucharem wina. Na zakończenie uroczystości oblubieniec rozbija kielich, przypominając wszystkim żal po zburzeniu Jerozolimy, zgodnie ze wskazaniem Psalmu 137. W potocznym mniemaniu oblubieniec, któremu nie udało się za pierwszym razem zbić kieliszka, dostanie się pod pantofel żony. Parę odprowadza się teraz do ustronnego pomieszczenia, aby spędzili razem kilka chwil, jichud, niegdyś równoznacznych ze skonsumowaniem małżeństwa, obecnie mających jedynie sens symboliczny. Węzeł małżeński jest święty, rozwiązać go może jedynie religijny -» rozwód lub śmierć. Po weselu młodożeńców traktuje się jak nowo narodzonych i wybacza im wszelkie minione grzechy (-> Aszamnu). Zob. też lewirat; mo-nogamia; sztrajmł.
małżeństwo mieszane - Tora zakazuje Izraelitom małżeństw z pogańskimi mieszkańcami Kanaanu w obawie przed wciągnięciem tych pierwszych w bałwochwalcze praktyki i kult obcych bogów uprawiany przez współmałżonka (Pwt 7). Przed powrotem z niewoli babilońskiej -> Ezdrasz zmusił mężczyzn, którzy zawarli mieszane małżeństwa, do porzucenia nieżydowskich żon (Ezd 9, 10). Wyraźnych przypadków małżeństw mieszanych, wspomnianych w Biblii, tradycja żydowska nie postrzega wcale jako wyjątków od ogólnej reguły zakazu poślubiania nie-Żydów. A więc Moabit-ki -> Rut i Orpa musiałyby albo nawrócić się przed wyjściem za mąż za synów Noemi, albo też ich mężowie zginęli właśnie z powodu swego wykroczenia. Król Salomon, który miał wiele cudzoziemskich żon, poślubiał je dopiero po przejściu przez nie ceremonii konwersji,
168

ponieważ jednak nie kierowały nimi przy nawróceniu szczere pobudki, żony owe nadal czciły swych własnych bogów. -> Estera, poślubiona perskiemu królowi Aswerusowi, została do tego zmuszona. Nie narażała niepotrzebnie życia stawianiem oporu, gdyż była jedynie stroną bierną w ich małżeńskim pożyciu seksualnym. Małżeństwa mieszane stanowią jeden z głównych czynników -> asymilacji, lecz chęć poślubienia żydowskiego partnera każe również wielu przyszłym -> prozelitom dążyć do przyjęcia judaizmu. Ortodoksja zdecydowanie potępia małżeństwa mieszane, a niektóre rodziny odprawiają nawet pełną -> żałobę po członku rodziny, który poślubił goja. Niektórzy amerykańscy rabini reformowani godzą się jednak udzielać ślubu małżeństwom mieszanym, a najradykalniejsi dowodzą niesłuszności zakazu poślubiania chrześcijańskich lub muzułmańskich monoteistów.
XfX-wieczna obrączka ślubna wręczana przy zawieraniu małżeństwa oraz dołączony do niej pojemniczek na wonności
mamę łoszn (jid., "rodzimy, matczyny język") - czułe określenie, jakiego ogólnie używają w stosunku do swego języka Żydzi posługujący się -> jidysz. Ich ludowe wierzenia każą nawet Adamowi i Ewie mówić tym językiem, ponieważ cały etos ich judaizmu mieści się w jego lingwistycznej ekspresji. Takie terminy jak:
chucpa, nebich, szlemiel itp., są nieprzetłumaczalne na inne języki, przez co zdają się reprezentować pierwotny religijny język Bożego stworzenia. Zob. też sztetł.
mamzer (hebr., l. mn. mamzerim) - dziecko urodzone ze związku cudzołożnego (-> cudzołóstwo) lub kazirodczego. W języku angielskim [i polskim] brak stosownego odpowiednika tego terminu, a tłumaczenie go za pomocą słowa "bękart" jest niewłaściwe, gdyż mamzer nie oznacza dziecka nieślubnego. Mamzer jest w pełni Żydem, a uczony mamzer jest nawet więcej wart od prostackiego arcykapłana, lecz nie wolno mu (ani jej) swobodnie zawierać małżeństw z innymi członkami wspólnoty, gdyż mamzer nie wchodzi do "zgromadzenia Pana" (Pwt 23, 3). Może więc poślubić jedynie kogoś o podobnym statusie lub konwertytę, przy czym piętno to przechodzi na całe jego potomstwo. Judaizm przypisuje osobie status mamzera tylko w obliczu dowodów nie poddających się
Żydowskie małżeństwo zaczynało się pod chupą (Maurycy Gottiieb, 1876)
169

innej interpretacji. I tak dzieci kobiety źle się prowadzącej nadal uważane są za potomstwo jej męża, tak jak i urodzone podczas jego dłuższej nieobecności. Jednak dziecko mężatki żyjącej z innym mężczyzną jest mamzerem. Wątpliwości co do statusu niektórych dzieci urodzonych w gminach reformowanych, wynikające z nieuznawania przez ortodoksję procedury rozwodowej judaizmu reformowanego, utrudniają ortodoksyjnym Żydom decyzje o ewentualnym z nimi małżeństwie. Analogiczne wątpliwości powstały w przypadku Karaimów, a w mniejszym stopniu Bnej Israel z Indii i Pałaszów z Etiopii. We współczesnym Izraelu, gdzie zawieranie związków małżeńskich podlega rabinatowi ortodoksyjnemu, podejrzenie o przynależność poszczególnych obywateli do kategorii mamzerów doprowadziło w wielu wypadkach do głośnych spraw sądowych. Talmud powiada, że pieniądze mogą oczyścić mamzera, co ma prawdopodobnie znaczyć, że zamożność i wpływy rodziny pozwalają jej pozbyć się owego piętna, działając odstraszająco na chętnych do grzebania w cudzej genealogii. W czasach mesjańskich mam-zerzy dostąpią oczyszczenia.
Manasses - niegodziwy król Judei z VII w. p.n.e., syn -> Ezechiasza, niechlubnie wsławiony wprowadzeniem bałwochwalstwa do religii Izraelitów i bezlitosnym przelewaniem niewinnej krwi (2 Kri 21). Wedle jednej wersji Manasses, popadając w bałwochwalstwo, bluź-nierstwo, niemoralność, kazirodztwo i morderstwo, zaprzepaścił swój udział w Przyszłym Świecie (Olam Haba). Istnieje wszakże pogląd, że pod koniec życia żałował swych grzechów i zwrócił się ku Bogu (2 Krn 33). Pomimo niechęci aniołów, które nie chciały przyjąć jego modlitw, Bóg zrobił pod swym tronem mały otwór wpuszczając je do nieba, dzięki czemu Manasses uzyskał przebaczenie jak wszyscy skruszeni grzesznicy. Swego dziadka ze strony matki proroka -> Izajasza oskarżył o nauczanie herezji i zabił, rozkazawszy ściąć drzewo, w którym Izajasz się ukrywał.
Manasses ben Izrael (1604-57) - holenderski rabin z rodziny marranów. Zafrapowało go kabalistyczne przypuszczenie, że warunkiem
nadejścia Mesjasza jest rozproszenie Żydów po całym świecie, by można ich zebrać dosłownie z krańców ziemi. Dotarły doń relacje Aarona -> Montezinosa, który po powrocie z Ekwadoru opowiadał o zachowujących żydowskie obyczaje członkach szczepów indiańskich, należących rzekomo do -> Dziesięciu Zaginionych Plemion. Manasses wierzył ponadto, że niezbędnym etapem na drodze do mesjańskiego odkupienia będzie ponowne osiedlenie się Żydów w Anglii, "Angleterre" bowiem to "kraniec ziemi". Dziesięć Zaginionych Plemion oraz proces mesjańskiego zbawienia stanowią także temat jego książki Nadzieja Izraela (1650), rozbudzającej starotestamentowe zainteresowania purytanów. W 1655 udał się do Anglii na spotkanie z Cromwellem, by wyjednać u niego pozwolenie na powrót Żydów do Anglii, przy czym udało mu się pozyskać dla tej idei część purytanów, liczących na nawrócenie Żydów na chrześcijaństwo. Wprawdzie celu swego za życia nie dopiął, ale jego starania wkrótce przyniosły owoce.
mane, tekel, fares zob. Daniel
manna - pożywienie, które zjawiło się cudownym sposobem, pokryte -> rosą, jak "chleb z nieba" (Wj 16, 4), by nakarmić Izraelitów podczas Exodusu. Dzban manny przechowywano razem z Arką Przymierza w -> Świętym Świętych na pamiątkę dla przyszłych pokoleń (Wj 16, 32-4). Król -> Jozjasz ukrył go, zanim doszło do zniszczenia Świątyni, a jego odnalezienie nastąpi dopiero w erze mesjańskiej. Manna powstała szóstego dnia Stworzenia o zmierzchu jako pożywienie sprawiedliwych i aniołów w niebiosach. Nie spadała w szabat. Ulegała całkowitemu wchłonięciu przez ciało, nie pozostawiając żadnych odpadków, które musiałyby przechodzić przez układ trawienny, i przybierała dowolny smak, zależnie od życzenia jedzącego. Nie zebrana manna rozpuszczała się i spływała strumyczkami, by mogły posilić się nią zwierzęta, zabijane z kolei i zjadane przez nie-Żydów, pośrednio poznających tym sposobem jej smak. Codzienne zsyłanie manny miało w domyśle odciążyć zmagających się z niedostatkiem Izraelitów, tak by
170

mogli poświęcić się studiowaniu Tory i nauczyli się pokładać w Bogu ufność o swe codzienne utrzymanie.
Maoz cur (hebr., "Twierdza ze skały") - hymn ułożony w XIII w., śpiewany po zapaleniu światełek chanukowych (-> Chanuka). Porywająca melodia Maoz cur także wywodzi się ze średniowiecza. Pieśń opowiada o tym, jak w każdym stuleciu Bóg wybawia lud Izraela od cierpień i prześladowań. Trwało owo dzieło odkupienia podczas niewoli Izraelitów w Egipcie i dokonywało się nadal w okresie udanego powstania Hasmoneuszy w II w. p.n.e., upamiętnionego świętem Chanuki. W większości modlitewników Maoz cur ma pięć zwrotek. Niegdyś dołączono do nich zwrotkę szóstą, napisaną w jakiś czas po powstaniu oryginału, lecz zarzucono ją częściowo pod naciskiem cenzury chrześcijańskiej, częściowo z powodu zażenowania, jakie budziła u niektórych ortodoksyjnych i reformowanych rabinów. Wzywała ona Boga do pomszczenia krwi Jego sług, przelanej przez "niegodziwy naród", co stanowiło zamaskowaną aluzję do panowania chrześcijaństwa, a także zawierała prośbę o zesłanie na ziemię Mesjasza.
marcheszwan (także cheszwan) - ósmy miesiąc księżycowy kalendarza hebrajskiego, licząc od nisan, miesiąca Exodusu, lub drugi od świąt Nowego Roku (Rosz ha-Szana). Marcheszwan zwykle zaczyna się pod koniec października, a jego znakiem Zodiaku jest Skorpion. Przedrostek "mar" oznacza w innym kontekście "gorzki" i mówi się, że miesiąc ten nazwano "gorzkim cheszwan", ponieważ nie przypada w nim żadne święto.
Mardocheusz [lub Mardochaj, Mordechaj] -proroczy przywódca żydowskich wygnańców w cesarstwie perskim, potomek króla Saula. Mardocheusz jest bohaterem historii purimowej, a jego czyny zapisano w Księdze -> Estery. Odmawiając złożenia pokłonu -> Hamanowi i oddania mu czci jako bóstwu, Mardocheusz rozniecił jego wściekłość, która znalazła ujście w intrydze zmierzającej do zgładzenia Żydów. Knowania pokrzyżowała interwencja Estery, kuzynki Mardocheusza i królo-
XVII-wieczny portret Manassesa ben Izrael (G. Flinck)
Iluminowany manuskrypt Hagady ze wstępem poświęconym maror i obrazkiem gorzkiego zioła (XIII w., Hiszpania)
171

wej perskiej, którą on sam namówił do poślubienia monarchy, mając na względzie podobną ewentualność. Jako członek Sanhedrynu Mardocheusz znał siedemdziesiąt języków, dzięki czemu podsłuchał i zrozumiał dwóch królewskich strażników, spiskujących w mało znanym dialekcie przeciw królowi Aswerusowi. Gdy doniósł o tej rozmowie władcy, w nagrodę za lojalność i z uwagi na rodzinne więzy łączące go z królową Mardocheusz uzyskał ostatecznie na dworze perskim stanowisko wezyra. Jednak nie wszyscy współwyznawcy pochwalali przyjęcie przez niego tej funkcji, skoro jej sprawowanie odbywało się kosztem czasu, jaki poświęcał przedtem na studiowanie Tory.
maror [aszk. morer] (hebr., "gorzkie zioła") -danie składające się zwykle z chrzanu lub sałaty, które podaje się podczas pesachowego sederu na pamiątkę gorzkiej niewoli Żydów w Egipcie. Przed zjedzeniem maror macza się w słodkiej paście charoset, żeby zabić ich smak lub ewentualnie niedostrzegalne robaki. Charoset ma konsystencję zaprawy murarskiej, dzięki czemu przypomina, że gorycz egipskiej niewoli kojarzyła się z robotami budowlanymi, przy których zatrudniano tam Izraelitów.
marrani (hiszp. "marrano") - hiszpańskie określenie Żydów nawróconych na chrześcijaństwo, którzy skrycie dochowywali wierności judaizmowi. Słowo ma wydźwięk pejoratywny, najczęściej oznaczając "świnię", i często używa się go w odniesieniu do wszystkich krypto--Żydów, w szczególności pochodzących z Półwyspu Iberyjskiego. W 1391 doszło do przymusowego nawrócenia hiszpańskich Żydów, lecz większość z nich zachowała potajemnie wiarę swych przodków. Powstrzymywali się od jedzenia wieprzowiny, na Rosz ha-Szana dęli w szofar poza terenami zamieszkanymi oraz obchodzili szabat i Pesach w zaciszu swych domostw. Niektórzy jedli macę przez cały rok, żeby nie zwracać na siebie uwagi w Pesach. Praktykowano nawet obrzezanie, mimo że szło z tym w parze nieustające zagrożenie. Marrani niejednokrotnie padali ofiarą rozruchów wywoływanych przez zawistnych o ich bogactwa chrześcijan. Za czasów -> inkwizycji, której wprowadzeniu do Hiszpanii bezskutecznie się przeciwstawiali, udziałem marranów stało się także -> męczeństwo. Wypędzenie Żydów z Półwyspu Iberyjskiego pod koniec XV w. miało w gruncie rzeczy pozbawić marranów wsparcia społeczności żydowskich (-> Sefardyjczycy). Inkwizycja zawzięcie tropiła marranów w razie najlżejszego podejrzenia o judaizowanie, stosując tortury w celu wydobycia zeznań oraz informacji o innych krypto-Żydach. Marrani ratowali się przed wszechwładzą inkwizycji ucieczką do Włoch, Francji, Turcji, Holandii, a później nawet do Ameryki Południowej. Tam powracali do judaizmu przy pierwszej nadarzającej się okazji (-> Nasi, rodzina). Ci, którzy pozostali w Hiszpanii i Portugalii, prowadzili podwójne życie aż po wiek XX, kultywując w szczątkowej postaci obyczaje żydowskie, jak zapalanie świec w piątek wieczorem, poszczenie w Jom Kipur, a nawet zachowując umieszczone na framugach drzwi w starych domach marranów mezuzy. Poza tym nie różnili się niczym od swych katolickich sąsiadów. Po II wojnie światowej wśród marranów portugalskich ponownie odżyło zainteresowanie judaizmem, a część marranów hiszpańskich -> Chuetas podjęła w 1966 zakończoną niepowodzeniem próbę emigracji z Balearów do Izraela. Zob. też apostazja; Molcho, Salomon.
Masada - starożytny fort na szczycie wzgórza na skraju pustyni judejskiej w pobliżu Morza Martwego, przerobiony na twierdzę przez Heroda Wielkiego. W trakcie powstania przeciw Rzymowi, którego kulminacją stało się zburzenie Drugiej Świątyni (70 n.e.), zeloci przekształcili Masadę w punkt oporu nie zdobyty przez następne trzy lata. Gdy oblegające oddziały rzymskie wzięły ją w końcu szturmem, okazało się, że wszyscy obrońcy popełnili samobójstwo, woląc śmierć niż poddanie się Rzymianom. Zanim pozabijali się nawzajem, zeloci zniszczyli swoje rzeczy, lecz pozostawili kilka składów ze zbożem na dowód, że nie brakło im prowiantu i że desperackiego kroku nie podyktował im głód. O upadku Masady pisał obszernie historyk Józef Flawiusz, który twierdził, że z tysięcznej mniej więcej załogi Masady ocalały jedynie dwie kobiety i kilkoro dzieci, które ukryły się w cysternie. Pod kierunkiem współczesnego archeologa Yigala Yadina prze-
172

prowadzono na terenie fortu dokładne wykopaliska. Odnaleziono wiele śladów życia codziennego zelotów, łącznie z rytualnymi łaźniami (mykwami). Dziś zeloci z Masady stawiani są współczesnym mieszkańcom Izraela za wzór heroizmu Żydów, gotowych umrzeć za wolność i niezawisłość.
masora (hebr., "tradycja") - utrwalone reguły ortografii, wokalizacji, podziału na zdania i akapity, akcentów muzycznych oraz ogólnego układu hebrajskiej Biblii (-> Tanach). Określają one całokształt prawidłowo napisanego tekstu. Sztuka masory sięga czasów Wielkiego Zgromadzenia i była domeną -> soferów, liczących każdy wyraz i każdą literę Pisma, a także wskazujących, gdzie należy odczytać słowo niezgodnie z jego pisownią. System obecnie używany jest dziełem palestyńskiej szkoły masoretów działających w X w. Przyjęty tekst masorecki odbiega niekiedy od cytatów biblijnych przytaczanych w Talmudzie, niemniej jednak ten pierwszy właśnie czyta się w synagogach. Ustalenia masory opierały się jakoby na prazwoju -» sefer Tora, spisanym przez Mojżesza i umieszczonym w Arce Przymierza. Zob. też mikrografia.
masoreci zob. masora; sofer
maszgiach zob. musaryzm
Masztach zob. Mesjasz; namaszczenie
matriarchinie - cztery pramatki narodu żydowskiego: -> Sara, -> Rebeka, -> Rachela i -> Lea, żony -> patriarchów. Lista ta nie obejmuje dwóch żon Jakuba, które były jego konkubinami, Bilhy i Zilpy, mimo iż sześć z Dwunastu Plemion od nich się właśnie wywodziło. Cztery matriarchinie są najważniejszymi postaciami kobiecymi wczesnego okresu historii Żydów, a do tradycji należy nazywanie ich "naszą matką Sarą", "naszą matką Rebeką" itd.
Matuzalem zob. alchemia
mazał zob. Izrael
mazał tow zob. astrologia; pozdrowienia
173

mazeł tow zob. astrologia; pozdrowienia
mądrościowe księgi zob. Kohelet: Przysłów, Księga; Syrach
mechica (hebr., "rozdzielenie", "przegroda") -w synagodze ortodoksyjnej miejsca dla mężczyzn i dla kobiet muszą być od siebie oficjalnie oddzielone. Mechica nazywa się właśnie ową przegrodę, symbolizującą podział synagogi na terytorium męskie, obejmujące główną jej część, oraz kobiece, mieszczące się zwykle na galerii lub z tyłu. W synagogach ultraortodoksyjnych mężczyźni w ogóle nie widzą kobiet, ponieważ ich domenę odgradza gęsta zasłona. Początki tego podziału sięgają osobnego "dziedzińca kobiet", ezrat naszim, ze Świątyni Jerozolimskiej, a sprzyja mu wzgląd na nieskromne myśli, jakie mogłyby zakłócać modły, gdyby obie płcie siadywały razem. W synagogach konserwatywnych i reformowanych zniesiono zarówno mechicę, jak i osobne miejsca, uważając je za przejaw dyskryminacji kobiet. Od samych początków judaizmu reformowanego między gminami dochodziło na ten temat do zajadłych sporów, szczególnie w USA. Obecność mechicy lub jej brak najwyraźniej świadczy o ortodoksyjnym lub reformowanym charakterze synagogi.
mechila zob. przebaczenie
megila [aszk. megiłe] (hebr., "zwój") - określenie odnoszące się do pięciu ksiąg hebrajskiej Biblii (-> Rut, -> Pieśni nad Pieśniami, -> Lamentacji, -> Koheleta i -> Estery), ponieważ niegdyś czytano je z osobnych zwojów przepisywanych przez soferów. Obecnie ze zwoju odczytuje się nadal we wszystkich gminach jedynie Księgę Estery, stąd zwykle ją właśnie nazywa się megila. W -> Purim przed odczytaniem zwoju Estery składa się go jak list, ponieważ w tej właśnie formie został pierwotnie przez Esterę i -> Mardocheusza wysłany do ich współwyznawców. W trakcie czytania me-gili wierni gwiżdżą, buczą i w ogóle robią dużo hałasu za każdym razem, gdy pada imię niegodziwego Hamana, a to dlatego, że "imiona nikczemników powinny być wymazane". Megila nie jest uświęcona w stopniu dorównującym sefer Tora, stąd w średniowieczu często
zdobiono ją ilustracjami. Mimo to wierzono, że Księga Estery powstała z inspiracji Ducha Świętego (Ruach ha-Kodesz), a mistycy żydowscy twierdzili, że została Mojżeszowi objawiona wraz z Torą. Z nadejściem czasów mesjańskich wszystkie księgi Biblii oprócz Pię-cioksięgu zostaną zniesione, a megila Estery pozostanie.
Meir (II w. n.e.) - mędrzec Miszny. Mówiono o nim, że jest potomkiem rzymskiego cesarza Nerona, nawróconego na judaizm. Meir pomagał społeczności żydowskiej dźwignąć się z upadku po powstaniu Bar Kochby, a wiele materiałów składających się na Misznę zamieszczono w jego oryginalnym opracowaniu. Poglądy przytaczane w Misznie anonimowo uważa się za nauki Meira. Zasadniczo jednak ha-lacha w kwestiach spornych nie uwzględnia jego opinii, ponieważ koledzy Meira często nie byli w stanie pojąć złożonej logiki jego wywodów. Jeden z jego nauczycieli, -» Elisza ben Awuja, został heretykiem, lecz Meir nie porzucił nauki u niego aż do końca życia Eliszy. Swoje postępowanie tłumaczył metaforycznie, że odrzuca niejadalną łupinę (czyli herezję) i zjada jedynie miąższ owocu nauki swego mistrza. Żoną Meira była słynąca z mądrości -> Beruria, której rad w sprawach religii i moralności niejednokrotnie zasięgał. Pewnego razu Meir udał się do Rzymu, żeby uwolnić przetrzymywaną w domu publicznym siostrę Be-rurii. Dokonał tego przekupując rzymskiego strażnika i mówiąc mu, by znalazłszy się w opresji wzywał ratunku słowami: "Boże ra-biego Meira, dopomóż mi". Ścigający Meira Rzymianie dopadliby go, gdyby nie pojawienie się Eliasza w przebraniu prostytutki, które zmyliło pogoń, przekonaną, że nie ma co szukać sławnego palestyńskiego rabiego w objęciach ulicznej dziewki. Meir umarł w Azji Mniejszej. Przed śmiercią prosił o pochowanie go nad brzegiem morza, tak by to samo morze, które opływa wybrzeże Ziemi Świętej, toczyło swoje wody obok jego grobu. Pogrzebano go zresztą później w Tyberiadzie, a grób jego stał się celem pielgrzymek. Folklor żydowski widział w nim "Meir baal ha-nes", Meira cudotwórcę.
melamed zob, cheder
174

melawe malka [aszk. meławe matkę] (hebr., "towarzysząc królowej") - posiłek spożywany w sobotę wieczorem na pożegnanie odchodzącego szabatu, o którym myśli się jako o królowej, oraz dla przedłużenia szabatowego nastroju. Obyczaj ten najsilniej jest kultywowany przez członków ruchu chasydzkiego i w kręgach związanych z kabałą. Wprowadził go podobno król -> Dawid, któremu Bóg zapowiedział, że umrze w szabat. Z końcem każdego szabatu monarcha świętował więc specjalnym posiłkiem swoje przeżycie do następnego tygodnia. Melawe malka odżywia kość -> luz, z której ciało zostanie odtworzone na -> Zmartwychwstanie, ponieważ jest to jedyna kość nie ulegająca w grobie rozkładowi. Wszystkie inne narządy obracają się w proch, co jest karą za korzyść, jaką odniosły z zakazanego owocu zjedzonego przez pierwszego człowieka Adama. Kość luz wchłania jedynie pokarm pochodzący z posiłku melawe malka, a więc nie uczestniczyła w grzechu Adama, stąd jej nie-zniszczalność. Panuje też przeświadczenie, że spożywanie na melawe malka gorącego dania rozpędza smutek, a kobiety biorące udział w tym posiłku będą miały łatwy poród. Na melawe malka śpiewa się hymny prorokowi Eliaszowi, mającemu obwieścić nastanie wieku Mesjasza (-> zmirot). Eliasz nie przybędzie w szabat, a więc pierwszą możliwą okazją do powitania go w razie zbliżania się czasu odkupienia będzie sobotnia noc.
mełamed zob. cheder
Menachem Mendel [Mendł] z Kocka (1787-
-1859) - cadyk chasydzki znany jako Kocker Rebe. Menachem Mendel strawił życie na poszukiwaniu absolutnej prawdy wewnętrznej, przekonany zresztą, że sens owej prawdy tkwi w poszukiwaniu. Dążąc do celu stawiał sobie i swoim uczniom najwyższe wymagania, krytykując wszelkie zewnętrzne przejawy religijności na pokaz. Nie można bowiem służyć Bogu z przyzwyczajenia, łączność z Nim trzeba w bezustannym trudzie odnawiać. Według ra-biego z Kocka mitnagdim, przeciwnicy chasy-dyzmu, odczuwali bojaźń przed Szulchan Aruch, podczas gdy prawdziwi chasydzi czuli bojaźń Bożą. Chasydzki obyczaj późnych modłów uzasadniał koniecznością przygotowania się do modlitwy, wszak rzemieślnik także rozpoczyna pracę od ostrzenia narzędzi. Powiadał również, że w Kocku ludzie mają duszę, a nie zegarek. Pytał uczniów: "Gdzie jest Bóg?", i odrzucając wszystkie konwencjonalne odpowiedzi, mawiał: "Bóg jest tam, gdzie Go wpuścicie". Zapalczywa niezależność podyktowała mu stwierdzenie, że ze swych nauczycieli darzy szacunkiem jedynie tego, który nauczył go hebrajskiego alfabetu, ponieważ ze wszystkimi pozostałymi sienie zgadza. W pewien piątkowy wieczór w roku 1840 pojawił się przy szaba-towym stole w dziwnym stanie. Wedle nie potwierdzonej relacji Menachem Mendel zgasił szabatowe świece oznajmiając: "Nie ma sądu i nie ma sędziego". Cokolwiek się wówczas naprawdę zdarzyło, incydent ten spowodował odejście niektórych jego zwolenników, a jednego z najważniejszych uczniów Mordechaja Józefa Leinera skłonił do założenia rywalizującej wspólnoty chasydzkiej. Na następne dziewiętnaście lat Menachem Mendel odciął się od kontaktów ze swoją gminą, przebywając w zamkniętym pokoju przylegającym do synagogi, skąd wychodził jedynie, gdy wywołać go miano do czytania Tory. Jego wyznawcy na ogół zachowali wiarę w rebego z Kocka, a nawet utrzymywali, że to nie gołębie hałasują na dachu jego pokoju, lecz dusze zmarłych przybywające do rebego po oczyszczenie (tikun) z ich dawnych grzechów.
Mendelssohn, Moses (1729-86) - niemiecko--żydowski uczony, czołowa postać Oświecenia. W rodzinnym Dessau Mendelssohn zgłębiał teksty należące do żydowskiego dziedzictwa, przypisując nawet swój garb wielogodzinnemu ślęczeniu nad Przewodnikiem błądzących Maj-monidesa. Z kulturą europejskiego Oświecenia zetknął się jeszcze jako miody człowiek, gdy wybrał się na piechotę do Berlina, gdzie jego nauczyciel otrzymał właśnie stanowisko rabina. Podjął naukę przedmiotów świeckich i z namowy Gottholda Lessinga zaczął tworzyć po niemiecku. Jeden z jego esejów zdobył nagrodę w konkursie zorganizowanym przez Pruską Akademię Nauk, przebijając na tym polu debiut człowieka, który miał się później stać największym filozofem niemieckim - Immanuela
175

9 LI
-BUnpBN IDjpBdKzJd M •?[Bf'o83p(SyBfS3Ul MBIUI
-/i/A mopBisod uiAA\0(Oza oSaf npiM UISIUBM
-ifcidKz.id i<qzai3oq3 '3iuiz^pi<SBq3 <- M ^apau Sis Biuz3opiMn nspdiui o3aMO B{I§ -E-ipre-y <- Bqni[Bf i iM3 BrBiBqB<,; <- mziuBfsauł I^SUBIUI
-OUA(UB pod 1UIU§ B{BM01o3i<ZJd BJ01'5( •(•i(BBZI
'Bunq <-) f3i?[syBurq K(BqB-s[ f3uzoAiSTUBfs3ui
3IU(IS UIZpOJBU Op 3IS 0{IU^Z3XzJd (%t7!) uu
-adzsiH z A\opi<z aluazpSd^ -BZ3idBd 3B3B.IM
-w i(q 'nuiKz^ op ISMBU Sis }Bpn 'urazsBfssp^ isal" aż '3BZ.I3IM BiJB(nqv <- ureqBJqv ^AlsipM
-eiuaidn5[po o33i?[syBrsaiu nssaoJd o33MpsB}M
Op UBM010§^ZJd 3I3'5(Bfl M OJ3IUIS ISSr BUBSld
nui3^oi?[ 'BJazof uisu/ts uii^syBfsauł faiuuifBU
-XzJd qn[ BpiMBQ npoJ oSaił[SM3(OJ>[ z luazsBfs
-3V\l )S3f 3Z '3IUBUO-5[3ZJd {IM^Z BlSI[BqB->l /(Uliq
-^M uspafalu B 'fauz3i(isiui ifa^pB.n fai5isA\op
-/(z z s)ndiui X3Bfezpnqod OMO^iapop (BdJazo
UIZIUBfS3j/\[ •0(BI3 8UIBIZplA\3tU ?BMI'?(ZS3IUIBZ Xq05[Bf UO {BIUI Ul^lO^ Od 'BfOJ(V 8IUB1SM
-qoKMUBuiz M SJBIM iliso{3 KOMBUZ^M nui m
-J8IM IM3IUIS f8UMOl(BA\3 ogar Oj •BfOJ(V BpI/»\BQ
ezpOM pod 3i'?[syBfs3ui alUBModiugn 3A\ofoq
0(SOJ^M 3IUB!SXpJn^ M 3ISBZ3 UI/(ulBS Ul/Cl f^
-q3^MOZ^ZJ5[ MBJd^M B|BJ pB{ I^sfodOJna BU BjpnZ.lKM MplU3pU3]3Jd q3Ił|SyBCs3lU 5[3Unp
-B{ Xud31SB(s[ •IUp qOI-5[lSXzSA\ B0y0'ł( K}Bp ?KZ3
-liq0 3IS I(BJB1S 3IU WV, lU3ZSBfS3Ul UlXM^ZS{BJ
m/(upBZ BZ qzs 3IU /(q '(BM/(uo?[3ZJd q3i 3iiqisn S3piuouifBp\[ q3i'5[syaiu3f MOpK7 op 3psii AV
-I'5[SyBIUIOU/(lUB UIZIUBfS3UI 3lUMOUOd {feuĄd
-KM q3Il[SUIB(SI M03pB{A\ KinZJBZ BU lf3'5(B3J M UlKuZ3KpnUI(BUSOd 31S3J5[0 ^ -q3iqBJ l31/(JOinB I •SlEf '3pJBdod 3Uq33ZSMOd OUMOJBZ 3IUOflS
f3roMS od (BIUI aqq30^ Jag uom^zg muBMOUBd
nUI3I5(SUlKzJ MI33ZJd 3IufoM U13JBpUBlZS U1I5[S
-UBfS3UI pod f3UOZpBMOJd M •M n M '3"U '•I L9 M IMOluKz^ Mp3ZJd BIUBISMOd Op pBHi(ZJd BU 0{ZSOp l[3iCl01?[ ifOBJidsUl Z 'A\01U3pU813Jd llOI'5[SyBfS8Ul 3IS BIUSIMBfod UI3I5[pBIMS 0(i<q
Ara fazsBu apainis azsAusid znf •u3B'5[5Jpn q3i
-OMS M I(BMBUZOdZOJ "SAYOpOJOd 3IOq" o83JO]i[ 'BZSBrS3p\[ 3I3Sr3pBU 3{q3Al M I(i<ZJ3IA\ f3IUOOUl
uiXi 'ipidJap izp^z f3izpJBq uu - lu/iurjsauł epnqaf u3q mozsJar) -qoz ciog-ru Joauł
•pimBi JBU zai
-qoz •(SBJZI BMisysd majpoS isaf BJOuapM 'q3^u
-Ui<lBIMS MOlSZJdS •i[3IM(05(q3I')[Bf BIUBZJBMIpO
ZB5[BZ BU np3(3zA\ aż BpSOł[pBZJ ^BUpaf BS /(JOU
-3UI BIU3ZBJqO^M aMOJBIUI^MfOJJ^ 'q3^UZ3^]SI(
-BqB5[ qOBS3J5(^M I q3/(uiB3o8BUXs q3B')(TBZOUl M 'U3B5[qOJSBU EU 3fnd5lSi<A 'I(OqUI/(s q3I5[SMOp^Z q3AzSfolUZBMfBU Op i<Z31BU BJOU3UI luAlBIMg
MOSBZ3 po •3'u-d •M ]i M ruqBppuBł[ o83u
-Ui(lBIMS BIU333IMSOd 0§3UMOUOd BIU3Z3Z3n BIP 3JOU3UI BUU3IUIBJOIUISO 3IS BIBdBZ I5[nUBq3 <- 0131MS BN 'ltB!ZS5[ fOMS B(BJq;<ZJd BU1BS BJOU3UI B 'UaiSo M 010{Z {pnZJ ZS3Zfol^ •3IUi(lS
-nd zazJd MOiipBJzi ił[AOJp3M SBZ3pod npn3
BMBJdS BZ B{BlSMOd BJOU3UI BUłBUlSAlO 'BZSM
-J3IJ •B3og pSOpBIMS 01 BJOJ. OJO-}[S 'pSO-lpBUl f3I?[SOq Ul3(OqUlKs B(^g "30U I U3IZp IuKlBlA\§ M BpUO(d BUAU[0 BJOU3UI B10{Z BUU3IUIBJOIUIp31S
- ("•?[IUZ33IMS" \,JqBppUB5[" '-Jq3q) r.l0113UI
|aiuBQ •qoz uiSJBJn |a^3) auauł auaiu
•UB[pBlzs Z3i •qoz
-!S3ZJq3 pJamis o83f od /(pfAzJd auqosspp
-U3I^[ p[nUAV 3I'5pSi<ZSiVl Z33| 'Ul3pKz UlXuCKs'>|
-OpOUO {BISOZOd BI3^Z B3UO?1 Op 3IZpMBJdAV
-3Ufl3lpJ BIUBU05(3ZJd 3IU B 'I'5[U/(z3n 3[U/(p3f Bg
-OUI 3B33tpod IpflUO-5[ f3UZ33(OdS 3Z Oł|Bf 'BM1S
-U3Z33{Ods pO B{OpSO-5[ 3(BIZpZOJ O /(Z3I RSOUZS
-n(s (izpoMop uqossppu3p\[ awijozo^af aplzp
UllOMS ^ 'Bq3B(Bq Z BUZ33ZJdS 0'^ef BUBMO'5[
-A^s B(BISOZ 'ui3qazJ3od B ui3uo3z KzpSiui mp n?[|ii[ BpSiuĄdn gouii<M BMisiiad oSau
-paf falumrau 03 OMiSMBpOMBisn zazjd ^UBIM
-BIS B3BrBIU330 3IU]Xq3XzJd 'BIUldo BUOZBJi<A\
yazszJd aluiBM^Jj -BUISIJ BiuBpBq popm q3Au
-K3/(pBJi po MOluapnis paSBppo Xqo-siBf uiaiM
-oq O(BIUI uiazJBiU3uio'>[ uii'>[sfBJqaq z uii'?[sfBJq
-3q m313qBj[[B I->133IUI3IU BU IIiqig SłU3Z3BUin(I 0§3f •f3UZ3IUiqBJ I3SOUq3ZJ3IMZ XlBqOJdBZ3p Z3I (Az3pBlMSOp UqOSSppU8p^ IUlBUBfpS32Jq3 lUl^MIpoSpBU Z MOUraiqOJd Z30JdQ •I3SO-S[Zp
-n[ f3{B3 3l3lpJ BU(BSJ3A\lUn BZ UlZIBpnr Z3ZJd
q3/(uBZBA\n 'nuinzoJ pMBJd ui3i?[iusou az^Bi isaC OMisyBCps3ZJq3 niuaz3pBiMS3ZJd ogaC AV "BMIS
-UBfi3S3ZJq3 BiuBMOii<p3J')jsXp q3BqoJd M nsuas
IZpIM 3IU ISBIUI01BU 'BIUBU05[3ZJd Z UI3p^Z lS3f
zi '{Jadpo uqoss(3pu3p^ 'BiUBUlKzJipod far B(p auBMns^M Xiu3uin8JB (ilBqo oq{B q3i'?[syBfi3s
-3ZJq3 pSOUBA BpSOUZ3AlU3inB BZ 3IS }BIZp3IM
-Odo ^q '3IUBAZKM IMOUqOSSppU3p^ B')(SAOpKz
OAod^i 35(/(iBui3iqoJd 3iuXp3f nui33Bfnuil"3pod
{pnZJ J31BAB^ •3 •f JOlSBd I'?[SJB3('BMZS •BIUB-^

na z Bracławia, w którego wyznawcy wierzyli długo po jego śmierci. Dzisiaj to chasydzi z -> Lubawicza dopatrują się w swym przywódcy cech Mesjasza. Holocaust i powstanie państwa Izrael wzmogły nadzieje mesjanistyczne w kręgach religijnych syjonistów, lecz jak dotąd nie wyłoniły one żadnej konkretnej postaci, pod wodzą której mógłby zaistnieć współczesny mesjański ruch syjonistyczny. Zob. też Ma-nasses ben Izrael; Molcho, Salomon; Na-chmanides, Mojżesz; Neturej Karta.
Mesjasz (hebr. "Masziach", czyli "pomazaniec") - namaszczony król z rodu Dawida z -> Betlejem, który zesłany przez Boga zapoczątkuje ostateczne odkupienie u kresu dni (-> eschatologia). W ludowych wierzeniach żydowskich Dawidowego Mesjasza poprzedzi mesjański potomek Józefa, który powiedzie wojska Izraela przeciw armii -> Goga i Magoga, lecz zginie w mającej nastąpić wojnie. Potem dopiero Mesjasz Dawidowy ostatecznie unicestwi moce zła i z pomocą proroka Eliasza zwoła -> zgromadzenie wygnańców. Za panowania Mesjasza, Księcia Pokoju, nastąpi -> Zmartwychwstanie, po którym nadejdzie -> Dzień Sądu dla całej ludzkości. Ukaże się droga prowadząca do -> Ogrodu Edenu. Sprawiedliwi u boku Mesjasza wkroczą w nowy ład świata,
-> Olam Haba, w którym zanikną wszelkie złe
-> skłonności. Odbędzie się uczta, na której podane zostaną potrawy z mięsa Behemota, -> Lewiatana i -> Ziza oraz wino przechowywane od czasów sześciu dni Stworzenia. W jej trakcie Mojżesz będzie wykładał mesjańską Torę, król Dawid śpiewał, Miriam tańczyła, a Aaron odmawiał modlitwę dziękczynną. Gotowa Świątynia opuści się z niebios na swoje miejsce w -> Jerozolimie. Na przestrzeni wieków z tęsknoty prześladowanych Żydów do mesjańskiego Odkupienia wyrosło wiele ruchów o charakterze mesjanistycznym (-> mesja-nizm), z reguły katastrofalnych w skutkach. Nieopisana niedola czekała Żydów, którzy porzucali swe mienie, by podążać za mesjanistycznym uzurpatorem. W jednym przypadku weszli oni nawet do morza wierząc, że zostaną przeniesieni do Ziemi Izraela. Literatura żydowska obfituje w ostrzeżenia przed próbami obliczania czasu nadejścia ery mesjańskiej czy
Lavater i Lessing w domu Mosesa Mendelssohna
Menora na kapitelu kolumny synagogi z Cezarei (V w.)
177

uleganiem pseudomesjaszom. Talmud opowiada, jak -> Jehoszua ben Lewi spotkał Mesjasza siedzącego wśród trędowatych u bram Rzymu i zapytał go, kiedy nadejdzie. Mesjasz odpowiedział: "Dzisiaj". Później wyjaśniono rabie-mu, że Mesjasz nie kłamał, lecz po prostu cytował werset: "Dziś, jeśli posłuchacie Jego głosu" (Ps 95, 7), czyli że przyjście Mesjasza może nastąpić w każdej chwili, jeśli tylko ludzie będą słuchać głosu Boga. Zob. też Apokalipsa; Drzewo Poznania; Góra Oliwna; la-med wownik.
Meszak zob. Chananiasz, Miszael i Azariasz
meszugener (jid., "szaleniec") - tym terminem określa się niekiedy czule ekscentryka, ale używa się go także w stosunku do osoby naprawdę szalonej. Przymiotnik brzmi: "meszuga", tak że komentując jakieś wariackie posunięcie mawia się: "Jak można zrobić taką meszuga rzecz". Rzeczownik to z kolei "meszugas", którym we wschodnioeuropejskim jidyszjęzy-cznym świecie małych sztetł często posługiwano się w pejoratywnym sensie w odniesieniu do wszelkich zjawisk obcych kulturze żydowskiej lub w ogóle do wszystkiego, czego małomiasteczkowa mentalność nie była w stanie ogarnąć. Przejawy innych kultur lub zainteresowań zbyć więc można było jako zwyczajne meszugas.
meszumad zob. apostazja
Metatron - istota niebiańska, w jaką przeobraził się biblijny -> Henoch. Henoch "chodził z Bogiem" (Rdz 5, 22) i został jeszcze za życia wzięty do nieba, gdzie przybrał postać jednego z aniołów. Wprawdzie Metatrona nazywa się młodzieńcem, lecz jest on Księciem Boskiego Oblicza, a także Księciem Tego Świata, sprawującym funkcję niebiańskiego sofera odnotowującego uczynki Izraela. Jest anielskim arcykapłanem, pełniącym posługę w Świątyni na Wysokościach, oraz kustoszem niebiańskich skarbów. Jego rangę oddaje fakt, że przedstawiano go jako małego Boga, noszącego boskie imię, w nim bowiem mieści się imię Boga. Mistycy Maase Merkawa dostępowali wizji Metatrona u kresu swych niebiańskich podróży,
a pewien uczony z II w. n.e. Elisza ben Awuja popadł w herezję ujrzawszy Metatrona zasiadającego w niebie, uwierzył bowiem w istnienie dwóch bóstw. Podejmowano próby wyjaśnienia imienia Metatron, wywodząc je z łacińskiego lub greckiego źródłosłowu oznaczającego "przewodnika" albo "stojącego za niebiańskim tronem". Niekiedy Metatrona utożsamia się z Razielem.
mezuza [aszk. mezyze] (hebr., "framuga drzwi", "odrzwia") - zwitek pergaminu zawierający przepisane ręcznie przez sofera dwa pierwsze akapity -> Szma, umieszczony w pudełeczku i umocowany z prawej strony drzwi domu. Mezuza jest dosłownym wypełnieniem nakazu wypisywania imienia Boga "na odrzwiach twojego domu" (Pwt 6, 9; 11, 20). Do obyczaju należy całowanie mezuzy przy wchodzeniu lub wychodzeniu z domu, ma ona także przypominać człowiekowi, by nie grzeszył. "Zapewnia udany dom i długie życie. Talmud powiada, że ludzkiego króla strzeże kontyngent żołnierzy, lecz Bóg, Król Boży, strzeże swych poddanych za pomocą mezuzy. Pod wpływem kabały wielu Żydów widzi w mezuzie talizman, a imię Boże wypisane na wierzchu pergaminu uważa się za skrót hebrajskich słów oznaczających "strażnik wrót Izraela". Zdaniem niektórych mędrców wypisywanie mezuz, tak jak i amuletów, wymagało stosownej, astrologicznie wyznaczanej pory. Ani demony, ani -> dybuk nie mogą zamieszkać w domu z mezuza, a złe duchy, które nawiedziłyby jakieś domostwo, opuszczają je ponoć, gdy tylko umieści się ją na drzwiach (-> eg-zorcyzmy). W średniowiecznych tekstach są nawet wzmianki o chrześcijanach zwracających się do Żydów z prośbą o mezuzy dla ochrony ich domów i zamków. Gdy na gminę lub rodzinę spadła zaraza, jakaś katastrofa lub tragedia, mezuzy poddawano oględzinom, by sprawdzić, czy tekst nie uległ uszkodzeniu. Obecnie nadal spotkać się można z tą praktyką wśród chasydów. Podczas II wojny światowej mezuzy w kieszeniach żydowskich żołnierzy miały odpędzać kule, a i dziś nosi się maleńkie mezuzy na łańcuszku na szyi w charakterze kamei lub -» amuletu. Średniowiecznego teologa Majmo-nidesa oburzało takie magiczne traktowanie
178

mezuzy. Sprzeciwiał się wypisywaniu imion aniołów na jej pergaminie, ponieważ tym sposobem przykazanie, które miało podsycać w ludziach świadome poczucie Boga, obracano w rodzaj pospolitych czarów.
męczeństwo (hebr. "kidusz ha-szem", co oznacza "uświęcenie boskiego imienia") - wprawdzie halacha zabrania w normalnych warunkach -» samobójstwa, lecz Żyd nawet za cenę życia nie może popełnić -> bałwochwalstwa. W czasach prześladowań religijnych powinien zatem raczej wybrać męczeństwo niż wyrzec się najdrobniejszego szczegółu żydowskiego rytuału. Jak ujmowali to mędrcy, Żyd powinien raczej pójść na śmierć niż zawiązać sznurowadła w inny sposób. Nawet dla uratowania życia nie wolno publicznie zaprzeć się swego żydostwa. Męczennika nazywa się świętą istotą, kadosz, a literatura martyrologiczna stawia go za wzór obok innych, którzy na przestrzeni stuleci oddawali życie za swą wiarę. Przywołuje się tu opowieści o -> Chanie i jej siedmiu synach, przeprowadzonej przez Rzymian egzekucji dziesięciu rabich w Palestynie w II w. n.e., o gminach, które po odmówieniu błogosławieństwa męczeńskiej śmierci popełniały masowe samobójstwo podczas -> krucjat, żeby uniknąć przymusowego chrztu, o Żydach z Yorku, którzy woleli spłonąć żywcem niż wpaść w ręce chrześcijańskiego motłochu, oraz współczesną historię Holocaustu. Zresztą wszystkich Żydów, którzy zginęli w wyniku nazistowskich prześladowań, określa się ogólnie mianem kdoszim, "świętych". Męczeństwo przyjmowano z radością, co najlepiej obrazuje przykład Żydów z Nordhausen, którzy prowadzeni na śmierć przez spalenie w czasach "czarnej śmierci" wynajęli muzyków, by akompaniowali ich śpiewom w tej ostatniej drodze. Mieszczą się tu także relacje o społecznościach, które zabijały własne dzieci, by nie dopuścić do wychowania ich w wierze chrześcijańskiej, wzorując się na historii -> akedy, czyli złożenia przez Abrahama w ofierze Bogu swego syna Izaaka. Wśród krypto-Żydów męczeństwo przybierało formę niewyrzekania się wiary na torturach inkwizycji, co w konsekwencji prowadziło do śmierci na stosie za judaizowanie. Tradycyjnie w obliczu śmierci męczennicy odmawiali -> Szma, dając w ten sposób świadectwo swej wierze w jedynego Boga.
Mędrcy Syjonu zob. Protokoły Mędrców Syjonu
mędrzec zob. chacham
miasto schronienia (hebr. "ir miklat") - w czasach biblijnych zakładano na uboczu miasta, które służyły jako azyl ludziom winnym nieumyślnego zabójstwa (Lb 35). Udawali się tam na wygnanie, jeżeli ścigali ich krewni zmarłych, którzy jako "mściciele krwi" mogli nastawać na ich życie poza granicami tych obszarów ochronnych. Uciekinierzy prowadzili w miastach schronienia normalne życie, lecz musieli w nich pozostać aż do śmierci arcykapłana. Arcykapłan bowiem, jako duchowy przywódca swego pokolenia, ponosił odpowiedzialność za czyny ludzi podczas swych rządów. Musiał zatem znosić zniewagę modłów o swoją śmierć zanoszonych przez uciekinierów w miastach schronienia. Matka arcykapłana posyłała ich mieszkańcom dary, by zachęcić ich do modlenia się o pomyślność jej syna. Zob. też Hebron;
lewici
Michał - najwyższy rangą spośród archaniołów, Książę Wody i anioł srebra. W okresie biblijnym Michał oznajmił Sarze, że wyda ona na świat Izaaka, on też zawołał na Abrahama podczas akedy, by nie poświęcał swego syna, on walczył z -> Jakubem i prowadził Izraelitów w czasie ich wędrówki przez pustynię. Michał to niebiański książę Izraela, który przed boskim trybunałem pełni rolę obrońcy narodu żydowskiego i przedkłada Bogu ludzkie modły. Zajmuje pozycję na prawo od Tronu Chwały i po prawej ręce człowieka na ziemi. Kojarzony z -> Gabrielem, -> Rafaelem i -> Urielem, góruje nad nimi umiejętnością docierania na miejsce swej misji jednym ruchem skrzydeł, podczas gdy tamci potrzebują dwóch. Jego głównym nieprzyjacielem jest Samael, upadły anioł przewodzący złym mocom -> sitra achra, oskarżyciel Izraela w niebiosach. Michał odprowadza po śmierci dusze sprawiedliwych do nieba i składa je na niebiańskim ołtarzu. Istnieje nawet pogląd, że to Michał, a nie Metatron,
179

jest niebiańskim arcykapłanem i w czasach mesjańskich to on, a nie -> Eliasz, zadmie w szofar na Zmartwychwstanie.
miewa [aszk. mycwe] (hebr., "przykazanie", l. mn. "micwot") - pierwotnie określano tak boskie nakazy z Biblii, a z czasem wszelkie dobre uczynki. W Torze-zawartych jest 613 -> przykazań, dzielących się na zakazy i nakazy lub na te, które regulują stosunki między człowiekiem a Bogiem oraz między człowiekiem a człowiekiem. Istnieją też liczne micwot ra-biniczne oraz siedem biblijnych przykazań dla nie-Żydów, zwanych -> prawami Noachidów. Do kobiet, ogólnie biorąc, nie stosują się żadne powinności, których trzeba dopełniać w określonym czasie, natomiast jest kilka przykazań przeznaczonych wyłącznie dla nich (-> nida). W wieku dwunastu i trzynastu lat dziewczynki i chłopcy są już zobowiązani do przestrzegania przykazań, stąd znani są od tego wieku odpowiednio jako bat miewa i bar miewa. Wprawdzie z micwy nie można czerpać żadnych korzyści, jednak jej wypełnianie chroni w danym momencie przed zagrożeniami dla ciała. Stąd obyczaj wręczania wyruszającemu w podróż monety, aby przekazał ją na -> dobroczynność po przybyciu na miejsce. W ten sposób dana osoba wypełnia w czasie podróży micwę, dzięki czemu powinna dotrzeć bezpiecznie do celu. Myśliciele żydowscy wysuwali wiele racjonalnych argumentów na rzecz przykazań, odwołując się do ich medycznych, społecznych czy teologicznych funkcji. W Talmu-dzie pojawia się jednak pogląd, że jedynym celem micwot jest kształcenie charakteru człowieka, uczenie go służby Bogu zamiast folgowania własnym pragnieniom. Z tego powodu intencję dokonania micwy (-> kawana), nawet jeśli nie można jej spełnić. Bóg traktuje jako równoważną z faktycznym jej wypełnieniem. W erze mesjańskiej wraz z udoskonaleniem natury ludzkiej przykazania stracą rację bytu. Zob. też mohel; złota reguła.
midrasz (hebr., "wyszukiwanie") - homiletyczna metoda interpretacji biblijnej, pozwalająca na objaśnianie tekstu niekoniecznie w zgodzie z jego dosłownym sensem (-> peszat). Midra-szami nazywa się także rozmaite zbiory takich
komentarzy biblijnych opartych na -> ustnej Torze. Charakter midraszu najlepiej oddaje obraz młota rozbijającego wielką skałę Tory na wiele kawałków. Ponieważ midrasz często dopisuje postaciom i wydarzeniom biblijnym różne zmyślone wątki, pouczeń midraszowych nie traktuje się dosłownie. Nawet z tym zastrzeżeniem zarówno saduceusze, jak i Karaimi odnosili się bardzo krytycznie do niektórych co bardziej fantastycznych stwierdzeń zawartych w midraszach. Ich przykładem może być teza, że w rzeczywistości Jakub nie umarł, na przekór relacji o zabalsamowaniu jego zwłok przez Egipcjan i pogrzebaniu w Ziemi Izraela przez synów. Dowodem jego trwającej nadal egzystencji mają być według midraszu słowa Bożej obietnicy o powrocie Izraelitów z wygnania: "Ty sienie bój, sługo mój, Jakubie...Bo Ja cię wybawię z dalekiej ziemi, twoje potomstwo z kraju jego wygnania" (Jr 30, 10). Mi-draszęm posługiwano się, by pogodzić sprzeczności w Piśmie, zobrazować koncepcje teologiczne lub wywieść z tekstu biblijnego aktualne przesłanie dla zwykłych ludzi. Zob. też pardes; targu m.
mieszane gatunki (hebr. "kilaim") - nie wolno krzyżować ze sobą różnych gatunków zwierząt, zaszczepiać roślin, siać dwóch rodzajów ziarna na jednym polu lub winnicy, zaprzęgać do pługa różnych zwierząt, a nawet nosić odzieży utkanej z wełny i płótna (-> szaatnez) (Kpł 19, 19; Pwt 22, 9-11). Te prawa, zabraniające wprowadzania wszelkich zmian do dzieła Stworzenia, uznano za boskie rozporządzenia niepojęte dla człowieka. Majmonides wyjaśniał je natomiast jako środki mające zapobiegać pewnym bałwochwalczym praktykom związanym z rolnictwem i światem przyrody.
Mikra zob. Tanach
mikrografia - obrazki układane ze zminiaturyzowanego pisma. Niekiedy stronę otwierającą dzieło religijne ozdabiał geometryczny wzór kwiatowy, zwany stroną dywanową, wykonany z samego tekstu zapisanego miniaturowymi literkami. Komentarze także zapisywano w formie obrazków miejsc świętych lub groteskowych stworzeń. W -> rękopisach iluminowa-
180

nych w mikrograficzne desenie wplatano uwagi masoretów do tekstu biblijnego, a autorów odtwarzano za pomocą rysunku składającego się z jednej z ich prac. I tak słynny portret Szneura Zalmana z Lądów powstał z jego najpopularniejszego dzieła Tanja. Obecnie technikę mikrografii wykorzystuje się jeszcze do ozdabiania kontraktu ślubnego (ketuby).
mikrokosmos - wedle koncepcji stojącej za tym pojęciem człowiek stanowi lustrzane odbicie struktury kosmosu. -> Sefer Jecira wyróżnia trzy poziomy oglądu rzeczywistości:
wszechświat (czyli przestrzenny), rok (czyli czasowy) oraz duszę (czyli osobowy). Tak więc człowiek to mniejsza wersja makrokosmosu i jak dusza ożywia człowieka, tak duszą wszechświata jest dający mu życie Bóg. Znaczenie tej idei realizowało się w podejmowanych przez mistyków żydowskich próbach odkrywania świata i Boga drogą samopoznania, poprzez medytację i kontemplację wewnętrzną. Mistyk, będąc mikrokosmosem, może wszak wejrzeć w siebie, by zobaczyć kosmos. Zohar ujmuje to tak, że w istotach ludzkich jednoczą się oba światy: wyższy i niższy. U podstaw pojęcia "mikrokosmos" leży nauka kabały o Adamie Kadmonie, niebiańskiej postaci człowieka, jako o integralnej strukturze dzieła Stworzenia.
mikwa zob. mykwa
mincha (hebr., "ofiara") - modły popołudniowe, składające się z -> Amidy, psalmów i krótkich -> modlitw, stanowiące odwzorowanie darów ofiarnych przynoszonych do Świątyni przed wieczorem. W szabat i dni postne nabożeństwo mincha uzupełnia jeszcze krótkie czytanie Tory. Obrządek ten ustanowił ponoć patriarcha -> Izaak, który wyszedł, "aby się pomodlić pod wieczór na polu" (Rdz 24, 63). Ponieważ minchę trzeba czasami odmawiać w środku powszedniego dnia pracy, "kierując serce ku niebu" w nawale świeckich zajęć, Bóg słucha wówczas łaskawiej niż o jakiejkolwiek innej porze. Podczas konfrontacji z bałwochwalczymi prorokami Baala na górze Karmel Bóg zareagował na modły Eliasza właśnie w porze minchy (l Krł 18). Kabaliści zalecali w trakcie jej odmawiania największą koncen-
Archaniot Michał pokonujący Szatana, rzeźba Jacoba Epsteina
Legendarny stwór wykonany techniką mikrografii z uwag masoretów [XIV-wieczna. Biblia hiszpańska)
181

trację, a niektórzy woleli nie przychodzić do synagogi, by modlić się w obecności minjanu, lecz dopełniali tej powinności w zaciszu własnego domu. Zob. też liturgia.
minhag (hebr., "zwyczaj") - obyczaje stanowiły istotny element w kształtowaniu -> hala-chy i często zbierano je opracowując w postaci książkowej lub kodyfikowano w tekstach prawniczych. Obyczajowość ludu miała w powszechnym mniemaniu odzwierciedlać wolę Bożą, gdyż "ludzie ci, jeśli nie są prorokami, są synami proroków". Gość zobowiązany jest zatem do uszanowania miejscowego minhagu, co ilustruje historia trzech aniołów, które odwiedziły Abrahama i mimo iż normalnie nie spożywały pokarmu, "zjadły" przecież posiłek podany im przez patriarchę. Analogicznie Mojżesz nie jadł przez czterdzieści dni, gdy udał się do niebios po Dekalog. W minionych czasach gmina mogła karać grzywną lub nawet chłostą tych jej członków, którzy nie chcieli nagiąć się do ugruntowanych obyczajów, albowiem winni byli przesuwania "starej miedzy" (Prz 22, 28). Pod pewnymi względami zwyczaj może okazać się potężniejszy od halachy, ponieważ odgrywa we wspólnocie rolę czynnika zachowawczego. Niemało nowych zwyczajów przyniósł rozkwit praktycznej kabały i wiary w demony. I tak w średniowieczu wiele gmin zakazywało picia wody podczas przesilenia czy zrównania dnia z nocą w przeświadczeniu, że demony zanieczyszczają ją kroplami trucizny. W świadomości ogółu zwyczaje te okrzepły tak mocno, że nawet sprzeczność z ustalonym obrządkiem nie mogła nimi zachwiać. Rabini często zwalczali praktyki wyrosłe z przesądów. lecz nie zawsze udawało im sieje wykorzenić. Przykładowo zwyczaj -> kaparot, zajadle atakowany przez niejeden autorytet halachiczny w średniowieczu, przetrwał wbrew temu na wielu terenach. Ci, którzy przeciwstawiali się potędze obyczaju podkopującej zasadę nadrzędności prawa, zauważali, że minhag czytany od końca brzmi jak gehinom, czyli piekło. Obyczajowość Aszkenazyjczyków, zamieszkujących w średniowieczu kraje chrześcijańskie, często znacznie odbiegała od sefardyj-skiej, typowej dla kultury żydowskiej w krajach islamu.
minjan (hebr., "liczba") - quorum dziesięciu Żydów płci męskiej powyżej trzynastego roku życia, nieodzowne do odprawiania wszelkich nabożeństw publicznych i do czytania sefer Tora. W razie trudności z zebraniem koniecznego minimum istnieje zwyczaj wliczania jako dziesiątego trzymającego Torę chłopca, który nie miał jeszcze swej bar micwy. Lepiej modlić się z minjanem niż w odosobnieniu, ponieważ kongregacja oznacza obecność Szechiny, a anioły łączą się z zebranymi w modłach. Wskazywano różne źródła liczby określającej wymagane minimum. Sięgano m.in. do historii wstawiennictwa Abrahama za mieszkańcami skazanej na zagładę Sodomy (Rdz 18). Prosząc Boga o wybaczenie im, Abraham targował się o liczbę prawych ludzi, jaka wystarczyłaby dla ocalenia Sodomy przed zniszczeniem. Zaczął od pięćdziesięciu, lecz kiedy zszedł do dziesięciu, zaprzestał targów, ponieważ poniżej tej granicy nie dałoby się w tym mieście niegodziwców utworzyć nawet najmniejszej wspólnoty. Niektóre synagogi zatrudniają za opłatą "mężczyzn do minjanu", żeby uczęszczali na nabożeństwa, zapewniając quorum tym, którzy chcieliby odmówić -> Kadisz. Kongregacje ortodoksyjne nie wliczają do minjanu kobiet, ale robi to większość wspólnot nieortodoksyj-nych. Nie wolno w zasadzie liczyć istot ludzkich jako takich, ponieważ sprowadzenie ich do liczb byłoby depersonalizacją i mogłoby zaszkodzić wyzwalając zły urok. Minjan trzeba więc przeliczać za pomocą dziesięciowyrazo-wego wierszyka lub posługując się wyrażeniami w rodzaju: "nie jeden, nie dwa, nie trzy...nie dziesięć". Zob. też batlan: liturgia.
miód (hebr. "dwasz") - od czasów biblijnych miód symbolizował słodycz i uroki życia, o mannie zesłanej Izraelitom na pustyni mówiono, że ma smak miodu (Wj 16, 31), Ziemię Świętą zaś przedstawiano jako kraj opływający "w mleko i miód" (Wj 3, 8). Pierwotnie miód robiono z daktyli, lecz w czasach postbiblijnych powszechnym uosobieniem słodyczy stał się miód pszczeli. Spożywa się go szczególnie na święto -> Rosz ha-Szana, kiedy chleb macza się w miodzie zamiast w soli, a kawałek jabłka, także zanurzony w miodzie, ma zapewnić jedzącemu słodki nowy rok. Wprawdzie pszczoła
182

nie jest koszema, lecz żydowskie -> reguły odżywiania zezwalają na spożywanie miodu, gdyż nie uważa się go za część ciała pszczoły. Według midraszu przez Raj płynie rzeka miodu.
Miriam - starsza siostra Mojżesza, która pilnowała go z dala, gdy został jako niemowlę w koszyku puszczony na wody Nilu (Wj 2). W dowód wdzięczności cały lud czekał na nią, gdy złożył ją atak trądu podczas wędrówki Izraelitów przez pustynię. To właśnie Miriam przekonała swego ojca, by nie wyrzekał się prokreacji, gdy w obliczu egipskiej polityki zabijania wszystkich izraelskich niemowląt pici męskiej postanowił nie mieć więcej dzieci. Przyczyniła się więc pośrednio do narodzin Mojżesza prorokując ojcu, że będzie miał syna, który uratuje Izrael. Miriam jest uważana za prorokinię. Po przejściu przez Morze Czerwone wraz z innymi kobietami izraelskimi zaintonowała pieśń triumfu (Wj 15, 20). Dzięki jej zasługom Izraelitom towarzyszyło w wędrówce przez pustynię cudowne źródło. Po jej śmierci -> Źródło Miriam przeistoczyło się w Jezioro Galilejskie, w którym wciąż można odnaleźć wody tego źródła o leczniczych właściwościach. Na wielkiej uczcie mesjańskiej Miriam zatańczy przed sprawiedliwymi.
Miszkan zob. Przybytek Miszle zob. Przysłów, Księga miszloach manot zob. Purim
Miszna - najstarsze zachowane dzieło literatury rabinicznej. zredagowane przez Jehudęha-Nasi, a po jego śmierci uzupełnione przez uczonych z jego kręgu w początkach III w. n.e. Sześć porządków, na jakie dzieli sięM/.s'2«a, skrótowo zwanych Szas, dotyczy głównie -> halachy, a składają się na nie elementy -> ustnej Tory, zebrane i opracowane przez poprzedników Je-hudy. Nie będąc kodeksem praw, jako że w wielu sprawach przytacza odmienne opinie, Miszna pozostaje jednak dla późniejszych pokoleń źródłem miarodajnym i fundamentem całej tradycji halachicznej. Talmud jest w zasadzie rozszerzonym komentarzem do Miszny, choć co prawda jego zakres znacznie przekracza
Kaparot, niegdyś jeden z najbardziej rozpowszechnionych zwyczajów, minhag, żydowskich (drzeworyt, 159S)
Taniec Miriam (z XlV-wiecznej iluminowanej Hagady)
183

jej pierwotną zawartość. Zapoznawano się z treścią Miszny zarówno za pośrednictwem tekstu pisanego, jak i mówionego, który był domeną zawodowych zapamiętywaczy (-> ta-naita). Misznę studiowali chętnie uczeni świeccy, podczas gdy jesziwy stawiały sobie bardziej wygórowane zadanie zgłębiania trudniejszych intelektualnie partii Talmudu. Pod wpływem tradycji mistycznych przyjął się zwyczaj studiowania jakiegoś działu Miszny podczas nabożeństw w domu żałoby, ponieważ z przestawienia liter słowa "Miszna" można uzyskać wyraz "neszama", czyli "dusza". Zagorzałym badaczem Miszny był rabi Józef -> Karo, przez co wstąpił weń jej duch (magid), który przemawiał jego ustami i przekazywał mu ważkie informacje.
miszpacha, miszpocho zob. rodzina; sztetł
mitnagdim [aszk. misnagdim] (hebr., "przeciwnicy") - ortodoksyjni Żydzi, głównie z Litwy i Białorusi, przeciwni -> chasydyzmowi. Mitnagdim podejrzewali chasydów o uleganie heretyckim naukom Sabataja Cwi, którego zwolennicy od czasu jego apostazji pozostawali w ukryciu. To kazało duchowemu przywódcy mitnagdim -> Eliaszowi Gaonowi z Wilna podpisać nakaz ekskomuniki (cheremu) nowego ruchu, pomimo niechęci do angażowania się w sprawy publiczne. Do chasydzkich innowacji, które tak wzburzyły owych "oponentów", należały zmiany w liturgii, dowolność pór modłów, zaniedbywanie studiów nad Torą, powszechne używanie alkoholu, a szczególnie czołobitność wobec chasydzkich mistrzów -cadyków. -> Chaim z Wołożyna, najważniejszy uczeń Wileńskiego Gaona, twierdził, że wszelka adoracja świętych ludzi jest sama w sobie formą bałwochwalstwa. Mitnagdim wyjęli chasydów spod prawa, zakazali zawierania z nimi małżeństw, spożywania mięsa z ich rytualnego uboju (szchity), a w kilku przypadkach przyczynili się do uwięzienia ich czołowych przedstawicieli przez władze świeckie. Przyjmuje się czasami błędnie, że mitnagdim odżegnywali się od mistycyzmu, który z kolei miał cechować chasydów, co stoi w sprzeczności z sytuacją wyjściową, skoro zarówno Gaon z Wilna, jak i Chaim z Wołożyna byli kabalistami. Jest
natomiast prawdą, że o ile chasydyzm propagował religijność bardzo emocjonalną, o tyle mitnagdim kierowali się bardziej intelektem, rozwijając w swych jesziwach system analitycznych badań Tory (pilpul). To z ich światopoglądu wywodzi się także -> musaryzm, duchowa kontrreakcja na chasydyzm (-> Lipkin Salanter, Izrael). Dziś większość zawziętych sporów między chasydami a mitnagdim poszła w zapomnienie, choć nadal utrzymuje się między nimi swego rodzaju rywalizacja. W izraelskiej religijnej partii Agudat Israel toczy się nieustanna walka o władzę między członkami chasydzkimi a mitnagdim, którzy posuwali się nawet do oskarżania chasydzkich ugrupowań, np. Lubawiczan, o ciągłe szerzenie sabatajskich herezji.
mizbeach zob. ołtarz
mizrach (hebr., "wschodzące słońce", "wschód") - kierunek modłów dla Żydów mieszkających w krajach Zachodu, którzy zwracają się ku Jerozolimie podczas odmawiania -> Amidy. Ponieważ ogromna większość Żydów żyła na Zachodzie, termin "mizrach" zaczął kojarzyć się z Syjonem i jedna z religijnych frakcji syjonizmu przybrała wręcz nazwę Mizrachi. W wielu żydowskich domach na wschodniej ścianie wisi ozdobna tabliczka mizrach z widokiem Jerozolimy lub wersetem w rodzaju:
"Od wschodu słońca aż po zachód jego niech imię Pańskie będzie pochwalone" (Ps 113, 3). W synagodze miejsca wzdłuż ściany mizrach (wschodniej) rezerwuje się dla gminnej starszyzny. Jeżeli ktoś nie zna właściwego kierunku modlitwy, powinien skierować serce ku Jerozolimie niezależnie od tego, czy stoi twarzą do mizrach czy nie.
Modę ani (hebr., "Dziękuję") - krótka modlitwa zmawiana natychmiast po przebudzeniu:
"Składam Ci dzięki, Królu wiecznie żywy, że zwróciłeś mi duszę moją w miłosierdziu Twoim. Wielka jest wiara w Ciebie". Modę ani można odmawiać nawet przed obmyciem rąk, ponieważ właściwie nie pada w niej imię Boże. Idea tej modlitwy polega na tym, że podczas snu dusze opuszczają ciała ludzi, by spocząć w rękach Boga na przechowanie. Ciało
184

przypomina wówczas zwłoki, gdyż sen to jedna sześćdziesiąta śmierci, a po przebudzeniu należy dziękować Bogu za przywrócenie do życia.
Modena, Leone (1571-1648) - włoski uczony i poeta. Jako młody człowiek napisał pracę potępiającą grę w karty, lecz sam był nałogowym hazardzistą, co składał na karb wpływów astralnych. Kilkakrotnie usiłował bez powodzenia zawrócić ze złej drogi, aż w końcu hazard pozbawił go całego majątku. Dotknęły go również tragedie osobiste. Jego żona postradała zmysły, za swego życia widział śmierć dwóch synów, a trzeci nigdy nie powrócił z Brazylii. Gdy zarząd gminy weneckiej wydał nakaz ekskomuniki (cheremu) uczestników gier losowych, Modena, który był rabinem Wenecji, wyraził swój sprzeciw w poświęconym temu tematowi responsum, podkreślając nadmierną surowość kary w stosunku do przewinienia. Zajmował niekiedy stanowisko bardzo krytyczne wobec tradycyjnego judaizmu, odnosząc się niechętnie do wiary w wędrówkę dusz, do przejawów kabały i do ustnej Tory. Był zwolennikiem zmian w liturgii i w niektórych rytuałach żydowskich dowodząc, że pewne przykazania biblijne należy rozumieć metaforycznie.
modlitewne kołysanie (jid. "szokłen") - podczas modlitwy lub studiowania Tory Żydzi często kiwają się w przód i w tył. Wysuwano wiele domniemanych tego przyczyn. Talmud sugeruje, że w ten sposób znajduje swój wyraz ekstaza, w zgodzie z wersetem psalmów:
"Wszystkie moje kości powiedzą: któż, o Panie, podobny do Ciebie?" (Ps 35, 10). Mistycy widzieli w kołysaniu odbicie chybotliwego płomyka żydowskiej duszy, iskierki ze świętego Bożego światła jednoczącej się ze swym źródłem. Filozof Jehuda Halewi proponował bardziej racjonalne wytłumaczenie, a mianowicie że początki tego zwyczaju sięgają czasów, gdy z braku dostatecznej liczby tekstów ludzie musieli pochylać się do przodu, by czytać, a potem odchylać do tyłu, by umożliwić czytanie innym. Utrzymywano także, że kiwanie pomaga natchnąć serce oddaniem lub strząsnąć z siebie świeckie myśli nachodzące człowieka
Tabliczka mizrach z hebrajskim słowem "mi-zrach" umieszczonym w środku pod Dekalogiem w otoczeniu scen biblijnych
Modlitewne kołysanie (obraz Norberta Stras-sberga, 1935)
185

w czasie modłów, albo że symbolizuje ono zjednoczenie człowieka z Bogiem jako duchowy odpowiednik zespolenia płciowego, także kojarzącego się z ruchem wahadłowym, lub też powstrzymuje modlącego przed zaśnięciem, albo że jest pozostałością z czasów, gdy Żydzi byli nomadami i kiwali się podczas jazdy na wielbłądach, albo wreszcie że stanowi rodzaj ćwiczeń gimnastycznych, bardzo wskazanych dla uczonych spędzających większość dnia w pozycji siedzącej. Od czasu do czasu wybitni rabini oponowali przeciw niestosowności takiego kołysania się w obliczu Boga, lecz zwyczaj przetrwał w społecznościach tradycjona-listycznych wbrew tej krytyce. Jedynie w reformowanych, konserwatywnych i niektórych bardziej nowoczesnych gminach ortodoksyjnych modły prowadzi się bez widocznych ruchów ciała.
modlitewnik (hebr. "sidur", co znaczy "porządek") - hebrajsko-aramejski tekst modlitewników na dni powszednie wyłaniał się stopniowo z wczesnej -> liturgii utrwalanej na przestrzeni kilku pierwszych stuleci po zburzeniu Drugiej Świątyni. Znaczne wśród gmin zróżnicowanie -> modlitw i przyjętych form odprawiania modłów doprowadziło do powstania wielu odbiegających od siebie wersji modlitewników powszednich i świątecznych (-» machzor). Najogólniej dzielą się one na zgodne albo z obrządkiem sefardyjskim (-> Sefardyjczycy), albo z obrządkiem aszkenazyjskim (-> Aszkenazyj-czycy), lecz w ramach tych dwóch typów występuje jeszcze wiele odmian. Współczesne ugrupowania w łonie judaizmu stworzyły swoje własne modlitewniki, uwzględniające zmiany w tradycyjnej liturgii i nowe modlitwy wprowadzone przez wspólnoty reformowane czy konserwatywne. Modlitewnik jest zwierciadłem doświadczeń żydowskich. Znajdują w nim odbicie wielowiekowe cierpienia narodu żydowskiego, jego pojmowanie Boga i nadzieje na odkupienie, jakie przyniesie z sobą Mesjasz. Z modlitewnika korzysta się nie tylko podczas nabożeństw publicznych w synagodze, lecz także przy okazji wielu rytuałów domowych, którym towarzyszy odmawianie -> błogosławieństw. Zob. też Maoz cur; Perek swa;
pijut; Szarabi, Szalom.
modlitwa - -> liturgia żydowska przybierała określony kształt w ciągu paruset lat po zniszczeniu Świątyni, choć -> modlitewniki w swej klasycznej formie pojawiły się dopiero w średniowieczu. W wielu miejscach hebrajskiej Biblii (Tanach) można spotkać opisy spontanicznych modlitw, jak ta wzruszająca prośba bezpłodnej -> Anny do Boga o dziecko (l Sm l), w czasach talmudycznych uznana za wzorcowy przykład modlitwy. Modły bardziej oficjalne, jak śpiewanie psalmów przez lewitów, towarzyszyły świątynnym obrządkom ofiarnym (-> ofiara). W okresie rabinicznym punktem centralnym nabożeństw -> szacharit, -> mincha, -> maariw, -> musaf i -> neila stała się -> Amida. Do nieba ludzkie modlitwy trafiają podobno za pośrednictwem aniołów, a sprawiedliwi są u Boga bardziej skutecznymi orędownikami od zwykłych śmiertelników. Jednak jedynym i ostatecznym celem modlitwy musi być zawsze sam Bóg. Dopuszcza się wprawdzie prośby skierowane do "aniołów miłosierdzia", by przyjęły rolę rzecznika człowieka, zanosząc jego modły przed Tron Chwały, i można też prosić poszczególne bogobojne osoby, by się za nas modliły, lecz nigdy nie wolno bezpośrednio modlić się do aniołów czy świętych. W liturgii znalazła się jednak pewna liczba modlitw, które wydają się adresowane do aniołów, balansując na granicy tego zakazu, tak jak i hołdy składane cadykom w -> chasydy-zmie. Wielu rabich protestowało przeciw tym "niebezpiecznym" praktykom. Ideałem byłoby odmawianie modlitw z -> minjanem w synagodze w ich hebrajskiej lub -> aramejskiej postaci utrwalonej liturgicznym obyczajem, lecz można także modlić się na osobności w domu. W każdym wypadku modlitwa musi być "służbą serca" (-> kawana). a nie tylko odklepywaniem formułek. Dla uwypuklenia wartości i potęgi modlitwy Talmud w wielu śmiałych antropomorficznych obrazach odmalowuje wręcz pogrążonego w modlitwie Boga, owiniętego -^ talitem i noszącego -> tefilin. Zob. też Alejnu le-szabeach; amen: Hawdala;
Igdal; Kadisz; Modę ani: modlitewne kołysanie; Sandalfon; świece szabatowe; wspominanie umarłych.
moed zob. święta
186

mohel (hebr., "dokonujący obrzezania") - specjalista od rytualnego obrzezania, który usuwa napletek żydowskim niemowlętom zwykle w ósmym dniu życia oraz prozelitom przed ich przejściem na judaizm. Ponieważ -> obrzezanie jest miewa, mohel z założenia nie powinien pobierać opłaty za swe usługi, chociaż można zwracać mu poniesione koszty. Mohel musi być dorosłym Żydem płci męskiej. Nie-Żydom i kobietom nie wolno w normalnych okolicznościach dokonywać tego aktu. W dawnych czasach mohel, z konieczności odznaczający się zręcznością w posługiwaniu się nożem, bywał także rzezakiem (szochetem), dokonującym dla potrzeb gminy rytualnego uboju (szchity). Według halachy obowiązującą częścią rytuału jest odsysanie przez mohela krwi z ranki dla zabezpieczenia przed infekcją. W przeszłości gminami żydowskimi wstrząsały niekiedy skandale, gdy odkrywano u dzieci choroby w rodzaju syfilisu, którymi w powszechnym mniemaniu zarazić je musiał mohel odpowiedzialny za obrzezanie. W efekcie wprowadzono do odsysania krwi szklaną pipetę. Wielu tradycyjnych mohelów oparło się jednak tej halachicznej innowacji, nadal ściągając krew po staremu, ustami.
Mojżesz (hebr. "Mosze rabenu", dosłownie "Mojżesz, nasz nauczyciel") - największy z proroków, który widział Boga przez czyste szkło, podczas gdy inni prorocy widzieli Go jedynie przez szkło przyćmione. Urodził się już obrzezany, a otaczała go Boża Obecność. Jako niemowlę został w koszyku puszczony na wody Nilu, gdzie znalazła go córka faraona. Jako dziecko został przez faraona poddany próbie, polegającej na ułożeniu przed nim rozżarzonego węgla i bryłki złota, a mającej rozstrzygnąć, czy może on w przyszłości zagrażać spokojowi królestwa. Mojżesz chciał sięgnąć po złoto, lecz anioł -> Gabriel pchnął mu rękę na węgle. Dziecko wsadziło natychmiast dłoń do ust, a przez resztki gorącego węgla nabawiło się jąkania. Mojżesz zbiegł z Egiptu po zabójstwie egipskiego nadzorcy i przez kilka lat był dowódcą wojskowym w Etiopii, zanim zajął się pasterstwem w Midianie. Pewnego dnia pasąc owce na pustkowiu wdrapał się na zbocze góry -> Synaj za zagubionym jagnięciem. Bóg
Karta z X\'-wieczne'go niemieckiego iluminowanego modlitewnika z wizerunkami muzyków żydowskich
..Znalezienie Mojżesza", obraz lorda Lawren-ce'a Alma-Tadema
187

zdecydował, że Mojżesz jest człowiekiem, który zadba o "zbłąkane owieczki Izraela", i objawił mu się w -> krzewie gorejącym. Mojżesz poprowadził -> Exodus, a gdy Izraelici dotarli do góry Synaj, wspiął się z niej do nieba po -> Tablice Dekalogu i -> ustną Torę. Nie jadł przez czterdzieści dni, jakie tam spędził, zgodnie z zasadą przestrzegania miejscowych obyczajów (minhag), jako że anioły obywają się bez pożywienia. Podczas pobytu w niebiosach, przeniesiony w II stulecie naszej ery do tylnej ławki w klasie rąbiego Akiwy, Mojżesz, nic zresztą z jego wywodów nie rozumiejąc, mógł zobaczyć na własne oczy, jak uczony objaśnia ustną Torę. Gdy schodził ze szczytu góry Synaj, twarz opromieniał mu blask, ponieważ Akiwa dotknął jego głowy gęsim piórem umaczanym w cudownym atramencie. Mojżesz umarł w swe urodziny, siódmego adar, w wieku 120 lat i w pełni sił. Pochował go sam Bóg z aniołami w niewiadomym miejscu na górze Nebo, tak by Żydzi nie uczynili z jego grobu miejsca pielgrzymek, a goje bałwochwalczego sanktuarium. Dla członków żydowskich bractw pogrzebowych (Chewra Kadisza)jest to dzień szczególny. Zob. też Amalekici; Biblia; dziesięć plag egipskich; menora; proroctwo; tetragram; ustna Tora; wąż miedziany; Złoty Cielec.
Mojżesz z Leonu (1240-1305) - hiszpański kabalista, domniemany autor -> Zoharu. Stopniowo przechodził od zainteresowania filozofią, szczególnie Przewodnikiem błądzących Majmonidesa, do rozważań mistycznych. Pisanie Zoharu rozpoczął chyba zaraz po roku 1280, być może metodą zapisu automatycznego, puszczając osobne części dzieła w obieg wśród swych uczonych kolegów kabalistów. Obiecał Izaakowi z Akki pokazać starodawny oryginalny manuskrypt Zoharu, który miał się znajdować w jego posiadaniu, lecz umarł, zanim Izaak zdołał go odwiedzić. Po jego śmierci pewien bogaty Żyd oferował za ów oryginał dużą sumę pieniędzy, lecz żona Mojżesza, pomimo doskwierającego jej ubóstwa, zaprzeczyła, jakoby takowy istniał. Powiedziała, że Mojżesz wszystko napisał sam, przypisując jedynie dzieło mędrcowi z II w. n.e. Szymonowi ben Jochaj, żeby sprzedać więcej kopii. Istotnie, Mojżesz nie mógł się zdecydować, jaką drogą
manuskrypt miał trafić w jego ręce: raz odkryto go w pewnej pieczarze w Palestynie, po czym został odesłany do Hiszpanii przez Nachmani-desa; kiedy indziej znalazł go muzułmański chłopiec szukający skarbów, ą mędrcy islamscy nie mogąc go rozszyfrować, przekazali uczonym żydowskim; innym zaś razem natrafiono nań wśród woluminów zagrabionych z jakiejś wielkiej biblioteki zawierającej wiele starodawnych tekstów.
molad, mojłed zob. Chaim z Wotożyna; Rosz Chodesz
Molcho, Salomon (1500-32) - marran portugalski i pseudomesjasz. Wychowano go w wierze chrześcijańskiej, lecz pod wpływem koncepcji mesjańskich propagowanych przez Dawida -> Reuweni obrzezał się i wyemigrował, by móc żyć otwarcie jako Żyd. Studiował kabałę, miewał wizje, wieścił nadejście królestwa mesjańskiego w 1540 i wreszcie ogłosił się Mesjaszem wbrew radom starającego się mu to wyperswadować -> Józefa z Rosheim. Molcho przez jakiś czas wędrował ze swymi naukami. W końcu dotarł do Włoch, gdzie dokonując aktu mesjańskiej samoidentyfikacji spędził trzydzieści dni wśród chorych rzymskich żebraków nad brzegami Tybru. We Włoszech na skutek donosu do władz został skazany na śmierć lub wyrzeczenie się swej wiary. Molcho wybrał męczeńską śmierć, co wywarło wielkie wrażenie na tych, którzy go znali. Rabi Józef -> Karo, który poznał go w Lewancie, gorąco pragnął umrzeć taką samą śmiercią męczennika. Wielu jego zwolenników nie wierzyło, że Molcho zginął, trafnie bowiem przewidział powódź w Rzymie w 1530 i trzęsienie ziemi w Portugalii w 1531. Opinia świątobliwego, jaką cieszył się za życia, przetrwała. Żydowska wspólnota Pragi przechowywała jak relikwie jego ubranie, wystawiając je na pokaz z nabożną czcią. Jedynie noszony pod wierzchnim odzieniem mały talit z frędzlami uznano za zbyt święty, by go prezentować publicznie. Szames synagogi praskiej, w której przechowywano ten strój, przepisał boskie imiona wyhaftowane na owej kamizelce, a rabin sporządził kopię tego dokumentu, lecz od tamtego czasu papiery te zaginęły.
188

monogamia - wedle prawa biblijnego mężczyzna może praktykować poligamię, mając kilka żon i -> konkubin, podczas gdy kobieta może mieć tylko jednego męża naraz. Wydaje się jednak, że już dość wcześnie przeważało w odniesieniu do -> małżeństwa nastawienie monogamiczne, nawet ze strony mężczyzn. Historię stworzenia Ewy jako towarzyszki życia Adama kończą słowa stwierdzające, że mężczyzna opuści swego ojca i matkę, by łączyć się ze swą żoną, aż staną się jednym ciałem (Rdz 2, 24). Noe i jego synowie mieli podczas Potopu tylko po jednej żonie, tak jak i biblijny arcykapłan. Poemat sławiący kobietę dzielną i cnotliwą w Księdze -> Przysłów odtwarza sytuację monogamiczną (Prz 31). Brak również dowodów na uprawianie poligamii przez rabich talmudycznych, z których przynajmniej część prawdopodobnie ją zwalczała. Ogólna opinia wyrażona w Talmudzie dopuszcza posiadanie czterech żon, o ile środki materialne męża pozwalają mu na ich utrzymanie. W czasach posttalmudycznych niektórzy z babilońskich gaonów (geonim) obstawali przy konieczności uzyskania zgody pierwszej żony przed poślubieniem następnej i rzeczywiście w wielu wypadkach spotykamy się z umieszczaniem przez kobiety klauzuli "bigamia wykluczona" w ich kontrakcie ślubnym (ketubie). W początkach XI w. wybitnej osobistości żydostwa niemieckiego Rabenu -> Gerszomowi przypisuje się zwołanie rady rabinicznej, która zabroniła Aszkenazyjczykom poligamii. Złamanie tego dekretu groziło każdemu klątwą (-> cherem). Reguła ta objęła w średniowieczu większość Żydów zamieszkałych w krajach chrześcijańskich, a choć miała obowiązywać tylko przez czas ograniczony, nabrała charakteru normy halachicznej, wcielonej również do współczesnego systemu prawnego państwa Izrael. Możliwość praktykowania poligamii mają nadal Sefardyjczycy, a Aszkenazyjczyk także może wziąć sobie drugą żonę, jeśli nie może przeprowadzić -> rozwodu z pierwszą z powodu jej choroby umysłowej. W innych okolicznościach musiałby uzyskać na to zgodę stu rabinów. Zob. też cudzołóstwo.
monoteizm - wiara w jednego Boga stanowi trzon Biblii i Talmudu, sformułowanych przez
Jedna ze stron Zoharu, którego autorstwo przypisuje się Mojżeszowi z Leonu
Autograf XVI-wiecznego pseudomesjasza Salomona Molcho (z rękopisu należącego do Alliance Israelite Universelle)
189

Majmonidesa trzynastu -> artykułów wiary, oraz głównego liturgicznego wyznania wiary,
-> Szma: "Słuchaj Izraelu!... Pan jest jeden" (Pwt 6, 4). W tradycji żydowskiej -> Abraham, praojciec narodu hebrajskiego, był pierwszym, który rozpoznał jedność Boga na drodze refleksji nad jednością świata. Istnieją zresztą odmienne płaszczyzny postrzegania Boskiej jedności, czego ilustracją bywają słowa różnych postaci biblijnych. I tak Jetro uznawał, że Bóg "jest większy niż wszyscy inni bogowie" (Wj 18, 11), lecz zachował wiarę w innych bogów. Naaman zgodził się, że "na całej ziemi nie ma Boga poza Izraelem" (2 Kri 5, 15), lecz dopuszczał myśl o istnieniu innych bogów w niebie. Dopiero Mojżesz reprezentuje najszerzej pojmowany monoteizm, przyjął bowiem, że "Pan jest Bogiem, a na niebie wysoko i na ziemi nisko nie ma innego" (Pwt 4, 39). Podobne sformułowanie znajdujemy u Izajasza:
"Ja jestem pierwszy i Ja ostatni; i nie ma poza mną Boga" (44, 6). Monoteizm biblijny kładł nacisk na to, że jedna boska istota stworzyła
-> dobro i zło (Iz 45, 7) wbrew dualistycznym wierzeniom w osobne bóstwo, które miałoby sprowadzić na świat zło. Wraz z rozwojem doktryny chrześcijańskiej myśliciele żydowscy kładli nacisk na niemożność pogodzenia prawdziwego monoteizmu z ideą Boskiej Trójcy. Kabała para się wprawdzie rozmaitymi podstru-kturami emanowanymi z zasadniczej Istoty Bóstwa, lecz mistycy nie omieszkali zaznaczyć, że koncepcji -> sfirot nie należy w żadnym razie rozumieć jako przeciwstawnej monoteizmowi.
Montefiore, sirMoses (1784-1885)-brytyjski filantrop, działacz i sztadlan społeczności se-fardyjskiej. Montefiore, spowinowacony z rodziną Rotszyldów, dorobił się majątku grą na giełdzie, po czym w wieku 40 lat wycofał z interesów, by poświęcić się niesieniu pomocy swym współwyznawcom. Odbywał wraz z żoną Judith rozliczne podróże, w których towarzyszył im jego własny rytualny rzezak (szochet), tak by mogli jeść koszeme pożywienie. Odwiedzani przezeń Żydzi widzieli w lordzie Montefiore wpływowego i możnego dobroczyńcę, który nie tylko dawał im nadzieję i pocieszenie, lecz także występował jako ich rzecznik. Orędownictwo takie było celem jego
siedmiu wizyt w Ziemi Świętej, podróży do Rosji, Syrii, Maroka i Rumunii. Montefiore wyszedł cało z wielu przygód z czyhającymi po drodze rabusiami, wilkami i zdradzieckim lodem, jak też z konfrontacji z wrogo nastawionym tłumem w Rumunii. Jego przybyciu do Damaszku w 1840 zawdzięczali uwolnienie Żydzi oskarżeni o mord rytualny na pewnym franciszkaninie. Nie zawsze jednak odnosił sukcesy. I tak jego starania o przywrócenie rodzinie -> Mortara zabranego przez Kościół we Włoszech chłopca w 1858 zakończyły się niepowodzeniem.
Montezinos, Aaron (XVII w.) - odkrywca, z pochodzenia marran. Montezinos utrzymywał, że odnalazł członków -> Dziesięciu Zaginionych Plemion w Ekwadorze w 1642. Owi południowoamerykańscy Indianie mieli ponoć odmawiać Szma i należeć do plemion Rubena i Lewiego. Po powrocie do Holandii Montezinos złożył przysięgę na prawdziwość swych rewelacji i zdołał przekonać -> Manassesa ben Izraela, który napisał o nich w swej książce Nadzieja Izraela.
mord rytualny - od średniowiecza po wiek XX pomawiano Żydów o rytualne mordowanie chrześcijan w celu uzyskania ich krwi do wyrobu macy. Jeszcze w 1911 Mendel Bejlis został w carskiej Rosji oskarżony o zabicie nieżydowskiego chłopca i użycie jego krwi do celów rytualnych, a uniewinniono go dopiero po długim pobycie w areszcie śledczym. Źródłem tych oszczerstw bywało przeświadczenie, że skoro Żydzi należą do plemienia Szatana, to krew jest im potrzebna jako lekarstwo na upiorny wygląd i dla podtrzymania quasi-lu-dzkiej egzystencji. Ponosili także winę za śmierć Jezusa, a zabicie chrześcijańskiego dziecka postrzegano jako uwspółcześnione ukrzyżowanie. Wprawdzie zarzut wykorzystywania krwi wysuwano przeciw Żydom jeszcze w czasach przedchrześcijańskich, tak samo zresztą jak i przeciw wczesnym chrześcijanom, jednak pierwszą, dotyczącą niejakiego Wilhelma z Norwich, sprawę sądową o mord rytualny rozpętano w 1144. Pewną liczbę Żydów poddano torturom, dopóki nie przyznali się do winy, w rezultacie czego wielu zmasakrowano.
190

Sprawa znalazła swój oddźwięk w literaturze angielskiej, najbardziej zauważalnie w Opowieściach kanterheryjskich Chaucera. Czołowi przedstawiciele władz świeckich i kościelnych, badających sprawy z pomówienia o mord rytualny w XIII w., nie znaleźli żadnych podstaw do oskarżania Żydów. Nawet żydowscy kon-wertyci na chrześcijaństwo, zwykle bardzo niechętni swej starej wierze, całkowicie oczyszczali Żydów z zarzutów. Niemniej jednak samo pojęcie mordu rytualnego wrosło w tkankę potocznych uprzedzeń i oskarżenia wybuchały zwykle w okolicach Wielkanocy. Zwierzchnictwo żydowskie namawiało nawet Żydów do picia podczas sederu białego wina, ponieważ czerwone mogłoby zostać przez wrogi tłum wzięte za chrześcijańską krew. Każda śmierć chrześcijanina, a szczególnie dziecka, która nastąpiła w niejasnych okolicznościach, mogła pociągnąć za sobą oskarżenie Żydów, a niektórym z takich dzieci towarzyszyła później sława męczenników. Naziści także rozpowszechniali opowieści o mordach rytualnych w ramach propagandy antyżydowskiej (-> antysemityzm). Zob. też nida.
Morę Judaica zob. przysięga Morę Judaica
Moria (hebr. "har ha-Morija") - góra, na której stała Świątynia i gdzie Abraham miał złożyć Bogu w ofierze swego syna Izaaka (akeda) (Rdz 22, 2). Właśnie za sprawą wielkiego poświęcenia pierwszego patriarchy, którego świadkiem było to miejsce, późniejsze ofiary miały swą odkupicielską moc. Nazwę wzgórza odczytuje się jako pochodną hebrajskiego słowa oznaczającego nauczanie, ponieważ za patriarchów mieściła się tu akademia Szema i Ebera, a na obrzeżach Świątyni obradował Sanhedryn. Uświęcony charakter góry Moria sięga początków czasu, na niej bowiem spoczywa kamień węgielny świata (-> Święte Świętych). Adam, pierwszy człowiek, powstał z prochu z góry Moria, a po wypędzeniu z Ogrodu Eden na niej postawił stopę, gdyż wejście do Raju znajduje się nie opodal. Zob. też Synaj.
Mortara, Edward - bohater słynnej sprawy Mortary, chłopiec żydowski z rodziny zamieszkałej we Włoszech, którego potajemnie
Lord Moses Montefiore i jego żona lady Judith wjeżdżają do Jerozolimy, 1839
Rycina przedstawiająca Szymona z Trentu, rzekoma ofiarę bestialskiego żydowskiego mordu rytualnego
191

ochrzciła jego katolicka niańka. Gdy poinformowała o tym Kościół, władze katolickie w 1858 uprowadziły sześcioletniego chłopca i odmówiły oddania go rodzicom. Sprawa wywołała publiczne wzburzenie i wiele protestów. Misja sir Mosesa -> Montefiore, który udał się do Rzymu, by nakłonić Kościół rzymskokatolicki do uwolnienia chłopca, zakończyła się wobec odmowy papieża Piusa IX niepowodzeniem. Chłopca wychowano po katolicku, a w wieku osiemnastu lat pozwolono wrócić do rodziny, z czego nie skorzystał, zostając w końcu profesorem teologii. Sprawa wstrząsnęła światem żydowskim, przyczyniając się do powstania organizacji oświatowych, jak Alliance Israelite Universelle, stawiających sobie za cel ochronę życia środowisk żydowskich.
Morze Czerwone zob. przejście przez Morze Czerwone
Morze Martwe zob. zwoje znad Morza Martwego
mumar zob. apostazja
musaf (hebr., "dodatek") - dodatkowa -> Ami-da odmawiana przy nowiu księżyca, w szabat i w święta, nawiązująca do dodatkowych ofiar składanych przy tych okazjach. Centralna część musaf odtwarza szczegóły owych ofiar i wyraża nadzieję, że Bóg odbuduje Świątynię, tak by raz jeszcze można z radością i miłością składać Bogu dary. W niektóre święta musaf obejmuje też różne inne modlitwy i obrzędy, jak błogosławieństwo kapłańskie, dęcie w szofar czy przypisane odpowiednim porom roku modły o deszcz i rosę. Negatywne w dzisiejszych czasach nastawienie do systemu ofiarnego spowodowało skrócenie w niektórych ortodoksyjnych synagogach powtarzanej przez chazana Musaf Amidy, a w większości synagog reformowanych całkowite jej pomijanie.
musaryzm - powstały pod koniec XIX w. w środowisku -> mitnagdim ruch wysuwający na czoło swej doktryny etyczną warstwę judaizmu. Jego założycielem był Izrael -> Lipkin Salanter. Hebrajskie słowo "musar" oznacza "etyczne pouczenie", a wyznawców tego ruchu nazywano musamikami. Początkowo Lipkin Salanter pragnął nakłonić zwykłych Żydów, głowy rodziny, do uwzględnienia w ich służbie Bogu rozważań etycznych i do uświadomienia sobie własnych grzechów natury ekonomicznej na równi z przewinieniami w płaszczyźnie czysto rytualnej. Odwiedzał niezliczone gminy żydowskie, lecz nie wywarł wielkiego wrażenia na ludziach świeckich. Z czasem ruch skupił się na studentach -> jesziw, bardziej podatnych na surowe wymogi musarystycznego samodoskonalenia. Uczniowie Lipkina Salantera głosili nauki swego mistrza w całej wschodniej Europie, napotykając silny opór ze strony rabinów, według których musar odrywał studentów od studiów talmudycznych, zawierających, jak twierdzili, całkowicie wystarczający ładunek instrukcji etycznych. Aby obejść ten sprzeciw, musamicy zaczęli zakładać własne akademie, w których studenci spotykali się na zajęciach grupowych, by wyznawać sobie potknięcia i przewiny, spędzali wiele godzin na pełnej uczucia lekturze literatury musarystycz-nej, a etyczny zwierzchnik, maszgiach, prowadził cotygodniowe pogadanki, musar szmues. Wpływ musarników zaznaczył się jednak w normalnych jesziwach włączeniem do programu codziennych, obowiązkowych, półgodzinnych zajęć z musaru. Po śmierci Lipkina ruch podzielił się na wiele odłamów, przy czym największą skrajnością odznaczała się szkoła nowogródzka, założona przez Józefa Josł -> Hurwica, który wyznaczył swym studentom serię ćwiczeń musarycznych podbudowujących wewnętrzną siłę moralną. Zob. też elul; Luz-zatto, Mojżesz Chaim.
muzyka - żydowska muzyka towarzysząca ceremoniałowi synagogalnemu i rytuałowi domowemu wyrosła z muzycznej tradycji -> lewitów posługujących w Świątyni. Z powodu rozproszenia wspólnot żydowskich po wielu krajach o rozmaitych kulturach muzycznych, melodie i pieśni zachowane z czasów świątynnych przeszły niezliczone transformacje i adaptacje. Wyrazem żałoby po zburzeniu Świątyni miało być zaniechanie stosowania instrumentów muzycznych; organy pozostają jedynym instrumentem używanym w synagogach ortodoksyjnych, a i to jedynie z okazji
192

ślubów. Kongregacje reformowane wprowadziły do liturgii szabatowej i świątecznej akompaniament pewnej liczby instrumentów. Poza synagogą istniały zespoły muzyczne, złożone z klezmerów, które przygrywały na weselach we wschodnioeuropejskich sztetł, nie wykraczając jednak poza ramy zjawiska ludycznego (-> badchan). Muzyka liturgiczna jest w większości wokalna, czy to kantoralna muzyka -> chazana i chóru synagogalnego, melodie do śpiewnej recytacji modlitw, czytania Tory i innych ksiąg biblijnych, czy też pieśni śpiewane w domu (-> zmirot) lub podczas zgromadzeń wspólnoty. Mistycy sądzili, że wszystko, w czym przejawia się natura, i każde stworzenie śpiewało Bogu swą własną pieśń, a przypisywany im zbiór wersetów biblijnych zawierać miało dzieło -> Perek swa. Również wybawienie z wygnania miałoby dokonać się za pośrednictwem pieśni. W -> chasydyzmie muzyka służyła radosnemu rozbudzaniu w duszy uczucia dwekut (lgnięcia do Boga). Pieśń bez słów, albo nigun, miała podobno przenikać do najgłębszych pokładów świadomości religijnej. Zob. też Chad gadia: Dawid; Syjon.
mycwe zob. miewa
mykwa (hebr., "wodozbiór") - basen z wodą bieżącą, nazbieraną z deszczu lub pochodzącą ze źródła, służący do rytualnego oczyszczania i -> ablucji. Konieczne do powstania mykwy minimum wody naturalnej można uzupełnić wodą z wodociągu. W czasach Świątyni za pomocą mykwy usuwano wiele rodzajów nieczystości, obecnie jej funkcje są bardziej ograniczone. Kąpiel w mykwie, twila, obowiązuje prozelitów przechodzących na judaizm, z czego zresztą wziął swój początek chrzest. Mężatki kąpią się w niej po menstruacji (-> nida) przed ponownym podjęciem współżycia z mężami. Przybory kuchenne zakupione u gojów również zanurza się w mykwie przed pierwszym użyciem. Mężczyźni korzystają z mykwy przed postem w Jom Kipur, by stanąć przed Bogiem w stanie rytualnej czystości, jeśli zaś pozostają pod wpływem nauk kabalistycznych, kąpią się przed każdym szabatem, a w przypadku wyznawców chasydyzmu - codziennie przed modłami. To, co zobaczy kobieta wychodząca z po-
'"-.^^....--•wBKala^ia^te'1^
Przejście przez Morze Czerwone (z rzymskiego sarkofagu z IV w. n.e.)
Ceramiczne figurki kobiet muzykantów grających na tamburynie (IX-VII w. p.n.e., Azkir)
193

menstruacyjnej kąpieli w mykwie, może odbić się na dziecku poczętym tej nocy. Jeżeli napotka psa, jej dziecko może mieć brzydką, przypominającą psi pysk twarz, jeżeli osła - będzie głupie, a jeżeli ignoranta, zostanie ignorantem. W takich przypadkach kobieta może zawrócić i odbyć kąpiel ponownie. Podobno odprowadzano nawet kobiety z mykwy z zawiązanymi oczami, żeby wyobrażały sobie tylko widok pobożnego człowieka. Natomiast dobrym znakiem jest napotkanie konia lub uczonego męża, w ślad za czym na świat powinno przyjść szczęśliwe dziecko, które będzie radować się Torą. Talmud opowiada, że rabi Jo-chanan, wielce urodziwy mędrzec palestyński, zasiadał przed mykwą, by zapewnić wychodzącym i spoglądającym na niego kobietom piękne potomstwo. Kwestionującym jego zachowanie odpowiadał, że nie gnębią go nieskromne myśli, gdyż wszystkie owe kobiety jawią mu się jak białe łabędzie. Zob. też taharat ha-miszpacha.
Naaman - syryjski generał, którego wyleczyła z trądu siedmiokrotna kąpiel w wodach Jordanu, zalecona przez proroka -> Eliasza. Naaman jeszcze jako zwykły żołnierz zabił izraelskiego króla Achaba, a trądem został ukarany za arogancję i trzymanie hebrajskiej służącej. I to właśnie owa służąca pierwsza podsunęła mu myśl, by udał się do Eliasza (2 Kri 5, 3). Po swym cudownym uzdrowieniu Naaman zgodził się, że Bóg jest jedynym bóstwem w Ziemi Izraela, choć gdzie indziej nadal uznawał władzę innych bogów.
Nabuchodonozor zob. Syrach nachasz zob. wąż; wąż miedziany
Nachmanides, Mojżesz (1194-1270) - hiszpański mistyk i komentator Biblii, znany powszechnie jako Ramban. Największą sławę przyniosły Nachmanidesowi przystępne komentarze do Pięcioksięgu, w których stosując perspektywę mistyczną opisał Torę jako jeden ciąg kombinacji imion Boga oraz dał wyraz wierze w wędrówkę dusz. Skłaniał się ku dosłownej interpretacji opowieści biblijnych, widząc w nich prorocze aluzje do przyszłych wydarzeń żydowskiej historii. Wierzył, że Mesjasz zjawi się w 1358, wywodząc z tekstów biblijnych dowody na trafność tej daty. Bardzo krytycznie odniósł się do filozoficznego ujęcia judaizmu u Majmonidesa, jednak bronił go przed atakami natury osobistej. Nie akceptując Przewodnika błądzących Majmonidesa, dopuszczał korzystanie z jego kodeksu. Do studiowania kabały zachęcił Nachmanidesa jeden z jego nauczycieli, swoim losem dowodząc wartości jej nauk. Nauczyciel ów bowiem, skazany przez Kościół katolicki na śmierć, zdołał uniknąć stosu posłużywszy się formułą kabalistyczną. Sam Nachmanides został zmuszony do wzięcia udziału w -> dyspucie w Barcelonie (1263), gdzie miał bronić judaizmu przed roszczącymi sobie prawo do wyłącznej słuszności tezami chrześcijaństwa. Wywiązał się z tego zadania bardzo dobrze, zyskując szacunek króla Jakuba Aragońskiego, lecz skargi dominikanów, oponentów Nachmanidesa, na jego antychrześcijańskie uwagi, uznał za przestrogę i wyemigrował do Ziemi Świętej. Przed wyjazdem powiedział swym współbraciom, że gdy opuści ten padół, grobowiec jego rodziców rozstąpi się i ukaże się zjawa w kształcie świecznika. Stąd, gdy tak się rzeczywiście stało, wiedzieli, że Nachmanides już umarł. Został pochowany na drodze, którą obierze Mesjasz zmierzając do Jerozolimy. Wprawdzie sam zarabiał na życie jako lekarz, lecz w gruncie rzeczy sądził, że pobożni Żydzi powinni prosić o wyzdrowienie Boga, a nie medyków. Sens pracy lekarzy powinien polegać na zapobieganiu chorobom lub udzielaniu pomocy ludziom małej wiary. Zob. też Mojżesz z Leonu; Zohar.
Nachman z Bracławia (1772-1811) -jedna z czołowych postaci chasydyzmu, potomek Izraela Baal Szem Towa. We wczesnej młodości Nachman uprawiał skrajną ascezę, połykał pożywienie bez przeżuwania, żeby uniknąć związanej z tym fizycznej przyjemności, a imię Boga zawsze zajmowało w jego myślach pierwsze miejsce. Podjął ryzykowną -> pielgrzymkę do Ziemi Świętej, zachowując się po drodze jak nawiedzony głupiec. W Bracławiu przyciągnął do swej szczególnej odmiany mistycy-
194

zmu wielu zwolenników, mimo prześmiewek innych chasydów, wyzywających ich od heretyków. Obiecał swym udręczonym uczniom, że w epoce mesjańskiej wszyscy ludzie zostaną chasydami bracławskimi. Nachman głosił wyjątkową wartość radości i mawiał, że nie należy rozpaczać z powodu przekraczania "wąziutkiej kładki życia". Człowiek powinien codziennie rozmawiać z Bogiem w jidysz oraz recytować -> Psalmy, które pomagają przezwyciężyć pożądanie płciowe. Dzieło Stworzenia śpiewa Bogu, a człowiek przebywaniem pośród tej pieśni Przyrody na polach i w lasach umacnia swą wiarę. W ogóle tylko wiara może nas przeprowadzić przez otchłań dzielącą świat ludzki od boskiego, a i tu koniecznym ogniwem pośrednim jest wiara w chasydzkiego cadyka. Lepiej nie korzystać z konwencjonalnej medycyny, jako że Bóg jedynie jest prawdziwym uzdrowicielem, lekarze zaś po prostu przedstawicielami Anioła Śmierci, który ucieka się do ich pomocy, gdyż jest zbyt zajęty, by zabić wszystkie swe ofiary osobiście. Wielu swym koncepcjom nadawał Nachman kształt baśniowych przypowieści mistycznych, które miały zbudzić ludzi z ich duchowego uśpienia. Nauki jego spisywał Natan z Niemirowa, który układał także modlitwy oparte na ideach mistrza. Przed śmiercią Nachman powiedział swym uczniom, że będzie z nimi zawsze, a w razie potrzeby wyciągnie ich z gehinom za -> pejsy. Skoro zaś mistrz jest dla nich wiecznie żywy, jego zwolennicy nigdy nie wyznaczyli następcy Na-chmana, zyskując przydomek "martwych chasydów". Urządzali grupowe pielgrzymki do jego grobu w ukraińskim miasteczku Humań, żeby świętować razem Rosz ha-Szana.
Nachszon - naczelnik plemienia Judy podczas Exodusu, który zapoczątkował rozstąpienie się Morza Czerwonego (-> przejście przez Morze Czerwone) wskakując w jego fale, kiedy wszyscy inni Izraelici jeszcze się wahali. W uznaniu tego śmiałego aktu wiary do potomków Nach-szona należy król Dawid, zatem i Mesjasz będzie pochodził z jego rodu.
Nachum Gamzo (lub: Gimzo, Gimzu, I-n w. n.e.) - mędrzec Miszny. Talmud wywodzi jego przydomek od powiedzenia, jakim kwitował
wszystko, co mu się przytrafiło: "Gam zo letowa", czyli "to też wyjdzie na dobre". Pewnego razu, wioząc do Rzymu klejnoty w podarunku dla cesarza, padł ofiarą rabunku, a zamiast klejnotów włożono mu do sakwy ziemię. Cesarz odkrywszy, co mu wręczono, chciał zgładzić dostarczyciela, by pomścić zniewagę. Nachum rzekł tylko: "To też wyjdzie na dobre". W ostatniej chwili pojawił się prorok Eliasz w przebraniu rzymskiego senatora sugerując, że w istocie dar może okazać się bardzo stosowny, gdyż proch ów musi mieć magiczną właściwość unicestwiania nieprzyjaciół. Próba rzeczywiście wykazała jego czarodziejską moc, Nachum ocalał, a jego optymizm zyskał potwierdzenie. Pod koniec życia oślepł i stracił władzę w członkach. Przyjął swój stan jako karę od Boga za to, iż kiedyś zwlekał z nakarmieniem głodującego i ten zmarł, nim Nachum zdołał mu pomóc.
nadworni Żydzi - w późnym średniowieczu chrześcijańscy władcy w niektórych krajach zachodnioeuropejskich zlecali Żydom ściąganie wpływów do skarbu państwa, dzierżawienie podatków, zarząd mennic i dostawy srebra dla nich oraz zaopatrzenia dla wojska, organizowanie pożyczek dla książąt, a także różne delikatne misje dyplomatyczne. Żydzi owi zyskali wkrótce miano nadwornych oraz przywileje nieosiągalne dla ich współbraci i uważali się za żydowską arystokrację. Część z nich przeszła na chrześcijaństwo, lecz ci, którzy wytrwali w żydostwie, mimo pewnego zasymilowania reprezentowali na dworze interesy swej społeczności (-> sztadlan). Wplątani w sieć dworskich intryg, narażeni byli na pogardę chrześcijańskich rywali, a nawet niektórych rodaków, czyhających na ich wpływowe stanowiska. Podejrzliwie odnosili się do nich także zwykli Żydzi, niechętnie patrzący na bogactwa i zaszczyty, w jakie nadworni Żydzi opływali. Jednym z najsłynniejszych był niemiecki Żyd nadworny Joseph Siiss -> Oppen-heimer, który zakończył życie na szubienicy w 1738 roku. W Europie Wschodniej, choć nie spotykamy tam instytucji Żydów nadwornych w tej samej co na Zachodzie formie, poszczególni Żydzi osiągali niekiedy wysoką pozycję. Według bardzo popularnej legendy
195

jeden z nich, Sauł Wahl z Brześcia Litewskiego, został nawet [po śmierci Stefana Batorego] na jeden dzień mianowany królem Polski, dopóki polska szlachta nie uradzi, kto właściwie powinien zasiąść na tronie. Zob. też Józef z Rosheim.
nagrobek (hebr. "macewa") - groby żydowskie oznacza się kamieniem nagrobnym z hebrajskim imieniem zmarłego, datą śmierci oraz inskrypcją. Wprawdzie są to zazwyczaj proste płyty, zdarzają się jednak na nich rzeźbione emblematy sygnalizujące status lub zawód danej osoby. I tak: na mącewie kapłana będą to wyciągnięte dłonie, znak błogosławieństwa kapłańskiego, u lewitów - naczynie na wodę, ponieważ do ich zadań należało także obmywanie rąk kapłanom, a w przypadku uczonych wyryty zwój Tory lub otwarta księga. Nad grobami ważnych osobistości częściej stawia się bardziej wymyślne konstrukcje. Ludziom cieszącym się sławą szczególnie świątobliwych lub cudotwórców wznosi się nawet grobowce w postaci budyneczków [ohel], w których mogą się schronić pielgrzymi liczący tu na pomoc czy cudowne uzdrowienie. Do zwyczaju należy znakowanie żydowskich grobów heksagra-mem, -> Magen Dawid, choć w dawnych czasach powszechnie stosowano raczej świecznik, -> menorę. Pierwotnie nagrobek służył do oznaczania grobu po to, by mogli unikać go kapłani, którym kontakt ze zmarłymi groził skalaniem, oraz rolnicy uprawiający ziemię. Zdaniem kabalistów położenie kamienia nagrobnego miało pomagać duszy nieboszczyka w osiągnięciu spokoju. Talmud ostrzega przed odczytywaniem inskrypcji nagrobnych, czym można się przyprawić o zanik całej posiadanej wiedzy. Zob. też cmentarz.
nakrycie głowy - mężczyźni przykrywają głowę podczas modłów, a wielu ortodoksów przez cały czas nosi małą płaską czapeczkę, zwaną jarmułką, kapelom [kapłem] lub kipą, która ma im przypominać o Bożej obecności. Początki tego zwyczaju sięgają zapewne rytuału świątynnego, w którym kapłani uczestniczyli z nakrytą głową. Według Talmudu nakrywanie głów młodym chłopcom gwarantuje ich pobożność w dorosłym życiu. Istnieją jednak dowody na
to, że w średniowieczu nie praktykowano tak powszechnie nakrywania głowy, nawet w synagodze. Do jego rozpowszechnienia przyczynił się też zapewne przepis narzucający Żydom w krajach chrześcijańskich i muzułmańskich noszenie specjalnych kapeluszy (-> oznaka żydostwa). Dziś nakrywanie głowy odróżnia Żydów od gojów, przede wszystkim chrześcijan, którzy wchodząc do kościoła nakrycie głowy zdejmują. W radykalnych kongregacjach reformowanych zniesiono jednak ten obyczaj, a niektórzy ortodoksyjni Żydzi pochodzenia niemieckiego (jekes) nie nakrywają głów w domu, ale tylko w synagodze lub na dworze, wyjąwszy odmawianie błogosławieństw. Rodzaj nakrycia głowy określa światopoglądową przynależność Żyda: i tak chasydzi noszą zwykle aksamitną jannułkę pod czarnym kapeluszem lub -> sztrajmłem, podczas gdy wielu Izraelczyków nosi szydełkowe kipy, sygnalizujące pozytywny stosunek do nowoczesności. W judaizmie ortodoksyjnym kobiety po ślubie przykrywają -> włosy ze skromności, ponieważ ich odsłanianie uchodzi za swego rodzaju obnażanie. Teoretycznie nie powinno się odmawiać żadnego błogosławieństwa ani odprawiać żadnego obrzędu w obecności mężatki z odkrytą głową. W praktyce tylko niewielki procent zamężnych ortodoksek ma przez cały czas włosy schowane pod -> szejtł lub szalem. Większość nosi jedynie kapelusz do synagogi. Jeden ze współczesnych halachistów, Y.M. Ep-stein (1829-1908), przyznał niechętnie, że wobec powszechnej praktyki odsłaniania włosów przez mężatki trudno nadal podtrzymywać wobec nich zarzut nieskromności.
namaszczenie - użycie oliwy do namaszczenia człowieka lub przedmiotu kultowego oznaczało dlań nowy status i znalezienie się pod specjalnym boskim nadzorem, z dala od świata pro-fanum, ewentualnie symbolizowało powrót do stanu normalnego. Namaszczano więc króla, arcykapłana, kapłana mianowanego na wojnę, a także kogoś wyleczonego z trądu. Oliwę służącą do namaszczania królów pierwszy przygotował Mojżesz i korzystano z niej do czasów króla -> Jozjasza, który ukrył ją aż do nadejścia Mesjasza. Termin "mesjasz" jest spolszczeniem hebrajskiego słowa "masziach", czyli "nama-
196

szczony", "pomazaniec", ponieważ Mesjasz będzie królem z rodu Dawida wyznaczonym przez Boga do spełnienia swej zbawicielskiej misji.
Napoleon zob. Zgromadzenie Dostojników Żydowskich
narodziny - proces przychodzenia na świat otaczało w przeszłości wiele praktyk magicznych, które miały chronić matkę i dziecko przed mocą demonów. Embrionowi zagrażała
-> Lilit, ich królowa, zazdrosna o szczęście macierzyństwa, ponieważ jej własne małżeństwo szybko się rozpadło. Zagradzały jej drogę zawieszone na ścianach lub łóżku -> amulety i talizmany. Do uszu rodzących szeptało się również zaklęcia mające im ulżyć w bólach. Jeżeli kobieta umierała w połogu, to dlatego, że zaniedbywała zasady separacji menstruacyj-nej (-> nida) albo oddzielania dziesiątej części chleba przez siebie pieczonego (-> chała) lub zapalania -> świec szabatowych. W łonie płonie świeczka, w której blasku płód może widzieć świat od krańca do krańca. Jeden z aniołów uczy go Tory, lecz tuż przed narodzinami dotyka jego górnej wargi, by wymazać mu tę wiedzę z pamięci, i stąd bierze się wgłębienie w wardze. Zob. też cadyk; mykwa.
naród wybrany - postrzeganie narodu żydowskiego jako wybranego spośród innych ludów do przyjęcia boskiego objawienia sięga czasów
-> przymierza, jakie Bóg zawarł z Abrahamem (Rdz 15), a następnie z Mojżeszem i wszystkimi Izraelitami (Wj 19). Izrael będzie "królestwem kapłanów i ludem świętym" i stanie się światłością dla pogan (Iz 60, 3). Lud żydowski został wybrany z Bożej miłości, ale także dlatego że uznał Boga i Jego Torę. Liturgia w ogóle łączy pojęcie powołania Izraela z Torą, której Żydzi muszą przestrzegać. W średniowieczu, kiedy Żydzi, traktowani przez chrześcijan jak pariasi, prawie bezustannie doznawali upokorzeń i prześladowań, to wyobrażenie siebie samych jako narodu wybranego przez Boga stanowiło ważne źródło duchowego pokrzepienia. Najczęściej powtarzanym fragmentem nabożeństw stała się wówczas modlitwa -» Alej-nu, dająca wyraz szczególnemu charakterowi Izraela. Talmud przeprowadza dyskredytujące
Nagrobki z żydowskiego cmentarza z hebrajskimi inskrypcjami i rytami
Jarmulki używane przez religijnych Żydów jako nakrycie głowy
Amulet z "Sefer Raziel" mający chronić matkę i dziecko przy narodzinach. Obie przegródki zawierają imiona i pieczęcie trzech aniołów, które strzegą ludzi przed Lilit (Amsterdam, 1701)
197

porównania między moralnością Żydów a zwierzęcym systemem wartości pogan, a kabała podkreśla różnice w duchowej konstrukcji Żydów i gojów oraz wyższość duszy żydowskiej. Obecnie idea wybraństwa narodu żydowskiego budzi pewne zażenowanie nowoczesnych myślicieli żydowskich. Nadano jej wydźwięk bardziej uniwersalny jako wykładni koncepcji, że każdy naród ma do spełnienia jakąś jemu tylko poruczoną, szczególną misję.
nasi (hebr., "książę") - tak w Biblii nazywano stojącego na czele każdego z Dwunastu Plemion. Wzrost znaczenia tego tytułu przypada na początek naszej ery, kiedy nadawano go przywódcy żydostwa palestyńskiego, równolegle z tytułem -> egzylarchy w Babilonii, a także przewodniczącemu Sanhedrynu. Nasi musiał pochodzić z Domu Dawida i stanowisko to stało się domeną Hillela i jego potomków, najwyższym rangą żydowskim urzędem religijnym i świeckim w Ziemi Świętej. Śmierć nasiego okrywała publiczną żałobą cały naród żydowski. Najsłynniejszym członkiem rodziny Hillela, który w ogóle używał tego miana jako nazwiska, był Jehuda ha-Nasi, redaktor Miszny. Wagę tego tytułu ilustruje fakt, że wojskowy przywódca poważnej rewolty przeciw Rzymowi w II w. Bar Kochba umieścił określenie "nasi" na monetach, które wybijał. Później nazywano tak zwierzchników gmin żydowskich, a obecnie jest to tytuł prezydenta państwa Izrael.
Nasi, rodzina (XVI w.) - rodzina marranów, która opuściła Portugalię, by móc żyć otwarcie jako Żydzi we Włoszech i Turcji. Matriarchinią rodu była Gracja Nasi (1510-69), która korzystając ze swych wpływów na dworze sułtana tureckiego oraz licznych kontaktów handlowych ułatwiała marranom wydostanie się z Portugalii na religijną swobodę. Usiłowała nawet zorganizować handlowy bojkot tych miejscowości, które stosowały represje wobec szukających schronienia marranów. Jej starania na rzecz współwyznawców, filantropijne wsparcie synagog i uczelni talmudycznych (jesziw) oraz datki dla ubogich marranów zyskały jej poważanie rabich, którzy mawiali o niej: "Serce swego ludu". Jej siostrzeniec i przyszły zięć
Józef Nasi (1524-79) zbiegł z Portugalii do Istambułu, by tam poddać się obrzezaniu. Jako bankier i mąż stanu utrzymywał przyjacielskie stosunki z europejskimi monarchami, pełniąc także funkcję doradcy sułtana, który nadał mu tytuł księcia Naksos. Józefowi i Gracji powierzono zarząd miasta Tyberiada w Palestynie, co umożliwiło im prowadzenie akcji zachęcającej Żydów do osiedlania się tamże. Zob. też sztadlan.
Natan - nadworny prorok za panowania króla Dawida. Natan był nauczycielem syna Dawida Salomona. Niejednokrotnie stawiał czoło obra-źliwym atakom swego pana i zganił go za odebranie -> Batszeby jej mężowi i zaaranżowanie śmierci tego ostatniego w celu jej poślubienia (2 Sm 12). Natan znalazł się pod stałą obserwacją ludzi Dawida pilnujących, by prorok nie wyjawił innym szczegółów monarszego grzechu.
Natan z Gazy (1643-80) - prorok sabataizmu. Studiował kabałę, uprawiał ascezę i porozumiewał się z duszami zmarłych. W 1665 miał trwające cały dzień widzenie Boga, podczas którego pozostawał w transie, włosy stały mu dęba, a kolana dygotały. W wizji tej anioł wyjawił mu, że wkrótce nastanie era mesjańska, a Natan odkrył wyryte na Tronie Chwały imię Mesjasza, które brzmiało -> Sabataj Cwi. Gdy zatem Sabataj Cwi zjawił się u niego po kaba-listyczną poradę na swe dziwne psychiczne przypadłości, pragnąc poznać korzenie swej duszy, Natan przekonał go o jego mesjańskim posłannictwie. Później utrzymywał, że pewien starodawny manuskrypt, który odnalazł, wymieniał imię Sabataja Cwi jako Mesjasza. To dzięki wysiłkom Nalana sabataizm stał się ruchem masowym. Propagował go w listach, podczas wizyt w gminach żydowskich, nawet tak odległych jak te w Indiach, oraz w pismach kabalistycznych. Udał się nawet do Rzymu, by wziąć udział w kabalistycznych obrzędach skierowanych przeciwko papieżowi. Natan ogłosił rok 1666 początkiem ery mesjańskiej, a post aw świętem mesjańskim. Nawoływał ludzi do żałowania za grzechy, które przyspieszy kres ziemskich czasów. Gdy Sabataj Cwi przeszedł na islam, Natan usprawiedliwiał ten akt od-
198

szczepieństwa tym, że Mesjasz musi zstąpić na samo dno otchłani zła, by wybawić uwięzione tam iskry świętości. Po śmierci Sabataja Cwi obwieścił, że to tylko zniknięcie, po którym wkrótce pojawi się ponownie. Twierdził, że w duszach tych, którzy zachowali wiarę w Sabataja Cwi, tkwi cząstka duszy króla Dawida. Sam Natan uchodził za ponowne wcielenie Izaaka Lurii.
nazyrejczyk (hebr. "nazir") - osoba, która w czasach biblijnych ślubowała powstrzymywać się od picia wina, obcinania włosów i kontaktu ze zmarłymi. Pod koniec okresu obowiązywania przysięgi składano pokutną ofiarę jako zadośćuczynienie za rezygnację z przyjemności Bożego świata. Wyjątkowo zdarzało się, że ślubowanie nazyrejskie rozciągało się na całe życie, jak w przypadku -> Samsona (Sdz 13). Decyzja zostania nazyrejczykiem mogła być wynikiem reakcji na uprzytomnienie sobie fatalnych następstw picia alkoholu, jak to bywało w przypadkach kobiet podejrzanych o cudzołóstwo. Obecnie śluby nazyrejskie praktykuje się jedynie wśród -> Pałaszy. Zob. też Absa-lom; Szymon Sprawiedliwy.
nebich (jid., "biedactwo" lub: "Co za pech!") - tym mianem określa się kogoś, komu ciągle nic się nie udaje pomimo usilnych starań z jego strony. Jest to wyrażenie pokrewne grupie innych terminów odnoszących się w jidysz do ludzi pechowych, lecz różni się od nich zabarwieniem. Za powiedzeniem o kimś -> szlemiel lub szlimazel ("pechowiec") kryje się w domyśle pewna doza krytycyzmu, podczas gdy w słowie "nebich" pobrzmiewa raczej współczucie. Nebich to zwyczajna osoba znajdująca się w kiepskiej sytuacji, a opisowi jej losu towarzyszy wykrzyknik: "Co za pech!" Przykładowo: "Pan Cohen, nebich, zostawił swój wygrany kupon loteryjny w spodniach, które oddał do pralni chemicznej". Nebich to ulubiona postać literatury jidysz, jak w opowiadaniu I .L. Pereca "Bończe Zweig". Za życia bohatera tej opowieści wszystko idzie źle, a on przyjmuje to z rezygnacją. Po śmierci wędruje do nieba, gdzie wita go cały niebiański dwór, a z racji świętego żywota proponuje mu się spełnienie wszelkich życzeń. Niestety, nie przy-
Natan upominający Dawida (Rembrandt)
Portret Natana z Gazy, proroka ruchu sabai-
stycznego
199

chodzi mu na myśl nic poza tym, że chciałby mieć codziennie na śniadanie bułkę z masłem. Nebich.
Nehemiasz zob. Biblia; Ezdrasz
neila [aszk. nejłe] (hebr., "zamknięcie") - modły kończące liturgię Jom Kipur. Neilę odmawia się z nastaniem zachodu -> słońca, a jej nazwa wskazuje, że zamykają się wrota niebios. Jest to więc dla Żyda ostatni moment na pokutę i skruchę sprowadzające pojednanie między nim a Bogiem przed zapieczętowaniem "księgi przeznaczenia" na przyszły rok. Większa część neili odbywa się na stojąco z otwartą aron ha-kodesz. Tradycyjne melodie i modlitwy o charakterze spowiedzi nadają temu nabożeństwu przejmujący i budzący bogobojność nastrój. Na koniec neili odmawia się Kadisz na radosną, dźwięczną nutę, a brzmienie szofaru oznajmia koniec postu.
ner tamid [aszk. nejr tomidj (hebr., "wieczna lampa") - lampka wisząca w synagodze nad -> aron ha-kodesz i paląca się nawet wówczas, gdy synagoga jest pusta lub zamknięta. Wzorem dla ner tamid jest menora świątynna, której jedno z siedmiu ramion jaśniało zawsze cudownym płomieniem podczas czyszczenia pozostałych, mimo iż wszystkie miały taki sam zapas oliwy. O synagodze myśli się jako o "małej świątyni", a wieczny płomyk uzmysławia ideę nieustającej obecności Boga w naszym świecie.
neszama zob. dusza; Miszna
neszama jetera [aszk. neszome jesejre] (hebr., "dodatkowa dusza") - specjalna dusza, która z niebios wstępuje w każdego Żyda na czas szabatu, a którą symbolizuje -> świeca szaba-towa. To dzięki niej Żyd może celebrować ten dzień z wielką radością, a nawet zjadać więcej, niż byłby w stanie w dni powszednie. W sobotę wieczorem z końcem szabatu odprawia się obrządek Hawdali, w którym za pomocą -> wonności przywraca się ciału siły opuszczające je wraz z neszama jetera. Według Zoha-ru dodatkowa dusza pochodzi z Drzewa Życia i człowiek otrzyma ją na własność po Zmartwychwstaniu.
Neturej Karta (aram., "strażnicy miasta"), -ekstremistyczne ugrupowanie religijne skupione w Jerozolimie, którego członkowie są przeciwni istnieniu państwa Izrael i współczesnemu syjonizmowi, uważając je za antyreligijne. Trwają w przekonaniu, że Żydzi powinni zaczekać ze zdobywaniem politycznej niezawisłości na nadejście Mesjasza. Założyciele Neturej Karta wyłamali się z partii Agudat Israel w 1935, zarzucając jej zbytnie umiarkowanie w potępianiu syjonizmu. Stronnicy Neturej Karta za swego religijnego mentora uznają głowę sekty chasydów z Satmar, za przykładem tego odłamu odrzucając nowoczesność. Żyją w świecie oderwanym od świeckiego etosu społeczeństwa izraelskiego, odmawiają płacenia podatków, brania udziału w wyborach czy posiadania izraelskiego paszportu. Rabini współpracujący z syjonistami czy aparatem państwowym stają się obiektem zajadłych ataków Neturej Karta, podającej w wątpliwość ich ortodoksyjność. W Nowym Jorku sympatycy Neturej Karta spalili kukłę wyobrażającą przywódcę chasydów z Lubawicza, podejrzewanego przez nich o sympatie prosyjonistycz-ne, oraz golili pół brody Lubawiczanom, którzy zabłąkali się na ich terytorium. Atakują także instytucje religijne prowadzone przez chasydów z Bełżca, ponieważ przyjmują oni od rządu izraelskiego finansowe wsparcie. Co aktywniejsi politycznie członkowie Neturej Karta starają się jak najbardziej uprzykrzyć życie władzom syjonistycznego państwa Izrael, popierając Organizację Wyzwolenia Palestyny, zwołując antyizraelskie demonstracje i nagłaśniając swoje poglądy w prasie.
nida (hebr., "kobieta miesiączkująca") - podczas menstruacji i w okresie po urodzeniu dziecka kobieta jest rytualnie nieczysta, stąd w czasach Świątyni unikano nawet kontaktu z przedmiotami, których dotykała (Kpi 15,19--24). Istnieją dowody, iż budowano nawet dla niej na ten okres specjalny dom - praktyka nadal spotykana u Pałaszy. Kontakt fizyczny z mężem jest jej podczas miesiączki zabroniony (Kpł 20, 18), a tydzień później oczyszcza się kąpielą w -> mykwie. Ponowne podjęcie stosunków seksualnych jest jak odnowienie małżeństwa (-» taharat ha-miszpacha). Menstru-
200

acyjne krwawienie jest karą, jaką Ewa poniosła za "rozlanie krwi Adama", czyli spowodowanie jego śmierci w następstwie zjedzenia zakazanego owocu. W czasie czterdziestu lat wędrówki przez pustynię kobiety izraelickie nie miesiączkowały. Przestrzeganie reguł związanych z menstruacją jest jednym ze specyficznych przykazań ciążących na kobietach, a ich zlekceważenie grozi śmiercią przy porodzie. Dziecko zrodzone ze stosunków płciowych z nidą jest dziedzicznie obciążone, łatwo może popaść w pychę lub zachorować na trąd. Duża część literatury dotyczącej nidy zajmuje się dokładnym ustalaniem, jakiego rodzaju wydzieliny uważać należy za krew menstruacyjną. O królu Dawidzie powiada się, że spędzał wolny czas na ich badaniu, żeby umożliwić kobietom podjęcie współżycia z mężami. Wierzono, że jeśli nida spojrzy w lustro, na jego tafli pojawią się kropelki krwi, a jeśli przejdzie na początku swego okresu między dwoma mężczyznami, to jeden z nich umrze. Jeżeli zaś zrobi to pod koniec cyklu, to ci dwaj się pokłócą. Mężczyzna, który przejdzie między dwiema miesiączkującymi kobietami, poniesie karę. W legendzie chrześcijańskiej Żydom płci męskiej z powodu regularnych krwawień miesięcznych, na jakie także cierpieli jako stronnicy diabla, potrzebne było remedium w postaci krwi chrześcijan, a pochodną takich wierzeń bywały oskarżenia o mord rytualny. Rzeczywiście istnieje, zresztą żydowski, przesąd, że pierwotnie mężczyźni także mieli menstruacje, które ustały dopiero za czasów matriarchini Racheli. Zob. też Lilit.
niduj zob. cherem niebo zob. Raj
nieśmiertelność - w judaizmie egzystują obok siebie bardzo odmienne wyobrażenia dalszego życia duszy po śmierci. A więc w -> życiu pozagrobowym dusza może trwać w stanie jakiejś bezcielesnej świadomości w niebiańskim -> Ogrodzie Edenu lub przez pewien okres w czyśćcu -» gehinom. Zgodnie z innym przeświadczeniem w wieku -> Mesjasza dojdzie do -> Zmartwychwstania duszą i ciałem. O nowy wymiar wzbogaciła żydowskie koncepcje nieśmiertelności kabalistyczna wiara w -> wę-
Iluminowana karta z Machzoru Lipskiego fragmentem nabożeństwa netta
Ortodoksyjni Żydzi z dzielnicy Mea Szearim w Jerozolimie w stroju charakterystycznym dla członków Neturej Karta
201

drówkę dusz. Wiele ustępów Talmudu mówiących o życiu po śmierci cechuje niejasność, chociażby z tego względu, że termin -> "Olam Haba" znaczy "świat, który nadejdzie", a więc można rozumieć go zarówno jako świat po śmierci, jak i świat, który nastanie w czasach mesjańskich. W obu przypadkach opisanie duszy w Olam Haba ma silny koloryt ludowy. I tak uczeni będą po śmierci kontynuować na tamtym świecie studia nad Torą, wyrażając opinie i wiodąc spory jak w ziemskich uczelniach, a jedyna różnica polegać będzie na włączaniu się w te dyskusje -> Akademii na Wysokościach samego Boga.
nie-Żyd zob. goj nigun zob. muzyka
nisan - pierwszy miesiąc księżycowy kalendarza hebrajskiego, licząc od Exodusu, lub siódmy licząc od świąt Nowego Roku (Rosz ha-Szana). Nisan kojarzy się z wiosną i nowym zbiorem jęczmienia. Zaczyna się zwykle na przełomie marca i kwietnia. Jego znakiem Zodiaku jest Baran. Pierwszy dzień nisan uważa się za początek nowego rocznego cyklu świąt i oznaczania panowania królów. W Talmudzie wyrażono też pogląd, że świat został stworzony w nisan. Co 28 lat na początku nisan odbywa się ceremonia błogosławienia -> słońca, birkat ha-chama, wyobrażająca powrót niebios na pozycję z momentu Stworzenia. W drugiej połowie tego miesiąca przypada święto -> Pesach.
nitel zob. hazard
Noachidzi zob. prawa Noachidów
nochri zob. goj
Noe - bohater biblijny, który przetrwał wraz z rodziną -> Potop w -> arce Noego (Rdz 6, 8). Noe urodził się już obrzezany, a Bóg go ocalił z racji jego prawości. Trwają dyskusje, czy wydawał się tylko tak sprawiedliwy na tle niegodziwościjego pokolenia, czy też, unikając złych wpływów swej epoki, byłby jeszcze bardziej sprawiedliwy w okresie mniejszego zepsucia, jak na przykład w czasach Abrahama.
Za pierwszym poglądem opowiadają się ci. którzy krytykują Noego za to, że nie prosił Boga o oszczędzenie swoich współczesnych. Okazał więc brak miłosierdzia, którym zasłynął Abraham, wstawiając się u Boga za mieszkańcami Sodomy. Podczas Potopu Noe był bardzo zajęty karmieniem i pilnowaniem zwierząt, a pewnego razu rzeczywiście zaatakował go lew. Musiał także żywić olbrzyma Oga, który przywarł do arki, podając mu pokarm przez dziurę w dachu. Podczas Potopu rozliczne obowiązki w arce w ogóle nie zostawiały Noemu czasu na sen. Chcąc sprawdzić, czy wody się cofnęły, Noe wysłał -> gołębicę. Zob. też alkohol; pijaństwo; Razie); tęcza.
Noemi - teściowa -> Rut, której historię opowiada Księga Rut. Po śmierci męża i synów w Moabie Noemi usłyszała od Boga, że głód w Kraju Izraela dobiegł końca, i postanowiła powrócić do swego rodzinnego Betlejem. Namawiała również synowe Rut i Orpę na powrót do ich domów. Uczyniła to Orpa, lecz Rut zdecydowała się towarzyszyć Noemi, pomimo trudności, z jakimi wiązało się przejście na judaizm. Widząc, że nie da się jej odwieść od tego zamiaru, Noemi wprowadziła synową w istotę i zasady judaizmu i pomogła jej stać się prozelitką. Potomek Rut król Salomon ją właśnie miał na myśli, gdy pisał w Księdze Przysłów: "Dzielna niewiasta... do nędzarza wyciąga swe ręce" (Prz 31, 20), Noemi pomogła bowiem Rut znaleźć schronienie "pod skrzydłami Szechiny".
Nostradamus (1503-66) - francuski astrolog pochodzenia żydowskiego. Jego dziadkowie przeszli na chrześcijaństwo, by uniknąć prześladowań, a Nostradamusa (dosłownie: "Nasza Pani") wychowywano na pobożnego katolika. Wprawdzie z wykształcenia był lekarzem, lecz zainteresował się -> astrologią, okultyzmem i kabałą. Sławę przyniosło mu opublikowanie jego astrologicznych, pisanych enigmatycznym stylem przepowiedni. Niektóre z nich sprawdziły się jakoby już za jego życia, jak w przypadku śmierci króla francuskiego, inne sięgające w daleką przyszłość interpretuje się jako zapowiedź wydarzeń, które miały miejsce od XVI w. Nostradamus popadł w niełaskę Ko-
202

ścioła katolickiego, który wyklął jego wróżebne teksty umieszczając je na indeksie ksiąg zakazanych.
Nowy Rok zob. Rosz ha-Szana
Nowy Rok Drzew zob. tu bi-szwat
nów księżyca zob. kalendarz; Rosz Chodesz
oblubieniec Tory (hebr. "chatan Tora") - w -> Simchat Tora osoba wywołana do -> aliji i odmówienia błogosławieństw nad końcowym fragmentem Tory. Podobnie osobę odmawiającą błogosławieństwo nad pierwszym rozdziałem Pięcioksięgu nazwano chatan Bereszit (oblubieniec Księgi Rodzaju). Obaj chatani zwyczajowo wydają po nabożeństwie przyjęcie dla kongregacji z okazji sijum Tory. Termin "oblubieniec" rozciągnięto także na wywołanego do odmówienia błogosławieństw nad Torą ze wszystkimi chłopcami przed bar miewa, zwanego tym razem "oblubieńcom wszystkich chłopców". Tytuły te nawiązują do idei zaślubin Izraela z Torą oraz do zamierzchłego zwyczaju przystrajania tych oblubieńców specjalnym nakryciem głowy noszonym przez prawdziwych narzeczonych i przyprowadzania ich do synagogi pod ślubnym baldachimem (chupą). Słowem "chatan" honoruje się również metaforycznie dziecko poddawane obrzezaniu lub chłopca odbywającego swą bar micwę. W niektórych wspólnotach reformowanych kobiety wywołane do specjalnego czytania Tory w Simchat Tora nazywane są "oblubienicami Tory".
obozy koncentracyjne - obozy zakładane przez nazistów od momentu ich dojścia do władzy w Niemczech w 1933. Planowane pierwotnie jako miejsce karnego odosobnienia więźniów politycznych i przeciwników reżimu, znalazły szersze zastosowanie po zniszczeniu niemieckich synagog w czasie "Kristallnacht" w 1938, poprzedzającym masowe aresztowania Żydów. Z czasem doszło do powstania nowego rodzaju obozu, ośrodka zagłady Żydów, Cyganów, homoseksualistów, jeńców wojennych i innych. Od 1941 dokonywano w tych obozach eksterminacji Żydów uznanych za niezdolnych
Wenecka mozaika przedstawiająca Noego, gdy wprowadza do arki ptaki
Tradycyjna podobizna Nostradamusa
Ciała ofiar obozu koncentracyjnego w Bełżcu
203

do pracy, poprzednio rozstrzeliwanych lub zabijanych w specjalnie skonstruowanych ciężarówkach za pomocą spalin. Przeznaczonych na śmierć Żydów przewożono z zatłoczonych -> gett koleją w bydlęcych wagonach. Ocenia się, że z około sześciu milionów Żydów zamordowanych przez hitlerowców i ich faszystowskich sprzymierzeńców w okupowanej Europie podczas -> Holocaustu cztery miliony zginęły w obozach. W obozie zagłady w zespole -> Au-schwitz w szczytowym okresie jego funkcjonowania gazowano dziennie prawie 20 tysięcy ludzi. Załogę obozów stanowili esesmani, a personel medyczny przeprowadzał na ludziach eksperymenty medyczne oraz dokonywał selekcji więźniów na zdatnych do pracy i tych, których mordowano natychmiast.
obrzezanie (hebr. "brit mila", czyli "przymierze obrzezania") - tradycja usuwania napletka ośmiodniowemu noworodkowi płci męskiej lub dorosłemu prozelicie sięga Bożego -> przymierza z -» Abrahamem (Rdz 17, 11-12). Obrzezani mogą liczyć na to, że właśnie Abraham uratuje ich od pośmiertnej kary. O niektórych starodawnych mędrcach powiadano, że na znak swej specjalnej rangi rodzili się już obrzezani, stąd w ich wypadku obrzęd polegał jedynie na usunięciu kropli krwi z penisa. Choroba dziecka może zabieg opóźnić, można go nawet z przyczyn medycznych odwlekać w nieskończoność. W takich przypadkach nie obrzezane dziecko traktuje się jak obrzezane, zresztą nawet umyślne zaniechanie obrzezania w niczym nie wpływa na żydowski status dziecka. Większość Żydów niezależnie od religijnych preferencji poddaje swych synów obrzezaniu, z wyjątkiem nastawionych antyreli-gijnie bundystów z kręgu kultury jidysz (-> Bund). W przeszłości Żydzi dokonywali obrzezania dzieci nawet za cenę -> męczeństwa. Podczas ceremonii dziecko kładzie się na chwilę na krześle ustawionym z boku dla proroka Eliasza, który uczestniczy ponoć w każdej uroczystości obrzezania (-> Eliasza krzesło). Następnie przenosi się je na kolana -> sandeka, który trzyma dziecko podczas wykonywanego przez -> mohela zabiegu. Pod koniec ceremonii dziecku zostaje nadane hebrajskie imię. Rodzice dbają o to, by nikt go wcześniej nie poznał,
ponieważ według kabały dopiero brit mila prawdziwie wiąże człowieka z Bogiem i nadaje dziecku w pełni ludzki charakter. Wieczorem w przeddzień ceremonii odprawia się rozmaite rytuały mające uchronić dziecko przed królową demonów -» Lilit.
ofiara (hebr. "korban") - kult ofiarny czasów biblijnych spełniany przez kapłanów i arcykapłana wiązał się z regularnymi ofiarami codziennymi, dodatkowymi ofiarami na szabat i w święta oraz mnóstwem obowiązkowych i dobrowolnych ofiar składanych przy różnych specjalnych okazjach. Pomimo centralnego miejsca rytuału ofiarnego w religii Izraelitów prorocy wytykali niekiedy nadużycia wyrosłe na jego gruncie, piętnując także tych, którzy przyprowadzali do -> Świątyni tłuste zwierzęta, ale poza jej murami lekceważyli Bożą naukę. Od czasu zniszczenia Świątyni Żydzi modlą się codziennie o przywrócenie tego obrządku, a swoją -> liturgię i modły Amida wzorowali na rytuale składania codziennych, szabatowych i świątecznych ofiar. Nie brak jednak głosów utrzymujących, że tak naprawdę -> modlitwa przewyższa ofiarę, a gościnność okazana ubogim, których zaprasza się do własnego stołu, przeistacza ów stół w ołtarz, a posiłek w akt -» pojednania. Wielki teolog XII w. Majmo-nides głosił kontrowersyjny pogląd, że system składania ofiar miał na celu odciągnięcie Izraelitów od uprawiania bałwochwalczych praktyk sąsiednich kultur. Zamiast składać ofiary bożkom, mieli składać je Bogu. Liczne biblijne wskazania dotyczące ofiarowań byłyby więc jedynie ustępstwem wobec obiegowych form kultowych w starożytności. Wprawdzie i przed Majmonidesem literatura midraszowa odnotowuje takie opinie, lecz zwalczali je zwolennicy systemu ofiarnego, widzący w nim ucieleśnienie najwyższych ideałów religijnych i mistycznych. Zob. też akeda; czerwona jałówka;
sól; Sukot; tikun; Uriel.
Og, król Baszami zob. arka Noego; Noe
Ogród Edenu (lub Eden, hebr. "gan Eden", czyli "ogród rozkoszy") - idylliczny ogród, z którego -> Adam i -> Ewa zostali wypędzeni po zjedzeniu zakazanego owocu z -> Drzewa
204

Poznania, drogę zaś powrotną zastąpił im -> cherubin z płomienistym mieczem (Rdz 3). Prorok Ezechiel opisywał rajski ogród jako pełen klejnotów i ognistych kamieni (Ez 28, 13-14). Eden położony jest w samym sercu świata, odznacza się ogromnymi rozmiarami, a każdy ziemski kształt ma w nim wyryte swoje odbicie. Dzieli się na niższy ogród ziemski i wyższy niebiański. Adam i Ewa mieszkali w dolnym, obfitującym w piękne drzewa owocowe. Wyższy oferuje rozkosze natury duchowej, a sprawiedliwi przybywają tam po śmierci, by słuchać Boga objaśniającego Torę. Dusze żegnające się z tym światem wędrują do Edenu przez Grotę Makpela, gdzie witają je patriarchowie. O Aleksandrze Wielkim powiadają, że znalazł wejście do Ogrodu Eden w Afryce Równikowej na terytorium rządzonym wyłącznie przez kobiety, lecz nie był w stanie doń wejść. Ogród stanowi zaledwie znikomy fragment Edenu, którego głównej części żadne oko ludzkie nigdy nie widziało. Woń -> Raju przenika także Ogród Edenu, neutralizując gryzący odór oddechu -> Lewiatana. Gdy nadejdzie Mesjasz, droga prowadząca do Edenu zostanie odsłonięta, a ludzie odkryją cudowne drzewa i rośliny. Jedynie sam Mesjasz będzie w stanie czytać w Ogrodzie Edenu sefer Tora wypisany wielobarwnym ogniem. Zob. też Drzewo Życia.
ojf kapores zob. kaparot
Olam Haba [aszk. Ojłem Habej (hebr., "świat, który nadejdzie") - nowy porządek istnienia, mający nastać po przybyciu -> Mesjasza, a którego oko ludzkie nie widziało i żaden śmiertelnik nie może sobie wyobrazić (-> eschatologia). Doczesny świat naszych zwykłych spraw to prowadzący doń korytarz, w którym człowiek winien się przygotować przed wkroczeniem do głównej sali. Każdy Izraelita (-> przymierze) ma w tym Przyszłym Świecie zapewniony udział, o ile okaże się go godzien, to samo dotyczy -> sprawiedliwych wśród narodów świata. Uczeni w Piśmie nieśli obietnicę Olam Haba rozmaitym kategoriom ludzi, poczynając od pokornych aż po tych, którym kiedykolwiek zdarzyło się przemierzyć cztery kubity Ziemi Świętej. Ostrzegali także, że można swój udział utracić, jeżeli będzie się pub-
Mohel dokonuje obrzezania dziecka, które trzyma sandek (XIX w.)
"Ofiara Noego" Michała Anioła
205

licznie upokarzać ludzi lub wymawiać tetra-gram, czytać Apokryfy zamiast Pisma, chodzić za kobietą czy wykonywać zawód lekarza lub sofera ze względu na wielką odpowiedzialność z nimi związaną. Apikorosowi także udział w Olam Haba będzie odebrany. W Olam Haba świat pełen będzie poznania Pana, jak wód, które przepełniają morze (Iz 11, 9). Nie będzie jedzenia ani picia, prokreacji ani prowadzenia interesów, zawiści, nienawiści ani rywalizacji, za to sprawiedliwi zasiądą z koronami na głowach w blasku Szechiny i w stanie nieustającej błogości. W kontekście sporych rozbieżności zdań co do sensu i istotnej wagi różnych doktryn dotyczących -> nieśmiertelności, -> życia pozagrobowego, -> Zmartwychwstania i wędrówki dusz samo pojęcie Olam Haba cechuje pewna niejasność. Za jego pomocą określa się na przykład powszechnie bezcielesną egzystencję duszy po śmierci w niebiańskim Ogrodzie Edenu (-> Drzewo Życia) i wiele pouczeń na temat Przyszłego Świata można odczytywać jako odnoszące się nie do postme-sjańskiego świata odkupienia, lecz pośmiertnego bytowania w Bogu. Mistycy natomiast używają go w stosunku do poziomu istnienia duchowego osiągalnego dla adepta nauk tajemnych jeszcze za jego życia.
oliwka (hebr. "zajit") - oliwki należały do siedmiu płodów Ziemi Świętej w czasach biblijnych (Pwt 8, 8) i po ich spożyciu odmawia się specjalne błogosławieństwo. Ich istotne znaczenie w życiu powszednim oddaje fakt, że określenie: "wielkość oliwki" należy do standardowych miar halachicznych. Pierwszą rzeczą, jaką przyniosła -» gołębica wysłana przez Noego z arki po Potopie, była gałązka oliwna (--> Góra Oliwna). W Biblii i Talmudzie jest także wiele wzmianek o oliwie produkowanej z oliwek. Płonęła w kandelabrze świątynnym (-> menora), w lampie szabatowej (-> świece szabatowe), a w swej najszlachetniejszej postaci - w światełkach zapalanych na święto -> Chanuki. Izrael bywa także porównywany do oliwki. Tak jak ją trzeba zmiażdżyć, by data oliwę, tak i lud Izraela przywieść do skruchy i wypełnienia swego przeznaczenia jako świętego narodu mogą jedynie miażdżące go prześladowania i cierpienia.
ołtarz (hebr. "mizbeach") - ołtarz symbolizował pokój panujący między Izraelem a jego Ojcem w niebiesiech, stąd nie wolno w jego konstrukcji używać żelaza, które jest narzędziem wojny. Wobec zaniknięcia rytuału ofiarnego po zburzeniu Drugiej Świątyni akty miłosierdzia i dobroci uznano za równe w dziele pojednania z Bogiem obrzędowi składania ofiar. I tak, rolę ołtarza przejmuje stół Żyda, przy którym błogosławi on swe pożywienie i ugaszcza ubogich. Do stołu należy więc odnosić się z szacunkiem, nie wolno na nim siadać ani kłaść nóg. W śmierci także widziano formę odkupienia, a dusze męczenników odmalowywano jako ofiary składane Bogu na niebiańskim ołtarzu przez anioła Michała, arcykapłana aniołów. W cieniu niebiańskiego ołtarza znajdują po śmierci schronienie dusze sprawiedliwych. Zob. też Uriel.
omer (hebr., "snop") - snopek z nowego zbioru jęczmienia składano w Świątyni w ofierze drugiego dnia -> Pesach, w "następnym dniu po szabacie" (Kpł 23, 11). Od tej chwili można było spożywać nowe ziarno zbóż. Przez następne siedem tygodni odbywało się liczenie ome-ru (sfirat ha-omer), czyli odliczanie dnia po dniu aż do -> Szawuot, które wypadają w dniu pięćdziesiątym. Owo odliczanie, nadal zresztą praktykowane, pojmowano jako wstępowanie Izraela po 49 stopniach prowadzących z głębi duchowej nieczystości w Egipcie. Na końcu tej drogi Żydzi osiągnęli stopień czystości odpowiadający nadaniu Tory na górze Synaj, które odbyło się w Szawuot. W średniowieczu liczenie omem stało się okresem półżałoby, mającym jakoby upamiętniać śmierć uczniów Akiwy, poległych o tej porze roku w II w. n.e. Znacznie większej wagi nabrało natomiast w związku z powielkanocnymi rzeziami, jakich ofiarą padły z rąk krzyżowców w okresie liczenia omeru liczne gminy żydowskie. Żałobę sfirat ha-omer przerywa w środku -> lag ba--omer.
Onan zob. kontrola urodzin
Onkelos - prozelita należący do arystokracji rzymskiej, autor najpopularniejszego aramej-skiego przekładu Biblii, tzw. Targum Onkelos (-> targum). Przed przejściem na judaizm On-
206

kelos zasięgał opinii wielu biblijnych i post-biblijnych osobistości, które wywoływał ze świata zmarłych, żeby zadawać pytania dotyczące żydostwa. Jezus powiedział mu, że gdy ktoś krzywdzi Żydów, to jakby ranił źrenicę jego oka. Na wieść o nawróceniu się Onkelosa jego wuj, cesarz rzymski, wysłał z rozkazem pojmania go trzy oddziały żołnierzy, lecz tak dalece przemówiła do nich prawda judaizmu bijąca ze słów Onkelosa, że i oni przyjęli tę religię. Czwarty oddział otrzymał więc instrukcję, by nie rozmawiać z aresztantem, lecz przyprowadzić go do cesarza. Wychodząc z domu Onkelos ucałował mezuzę na framudze drzwi. Żołnierze zapytali go, dlaczego to zrobił, a jego odpowiedź wywarła na nich takie wrażenie, że również przeszli na judaizm. Onkelos opracował swój Targum, zgodnie ze wskazówkami Eliezera ben Hyrkanos i Jehoszui ben Chananja, dla rzesz ludzi nie znających hebrajskiego, których rodzinnym językiem był ara-mejski. Dochował wierności oryginałowi i mimo parafrazowania antropomorfizmów nie odbiegał ogólnie od rabinicznej interpretacji tekstu. Targum Onkelos ceniono wysoko uznając za dzieło natchnione, a Żydom zalecano dwukrotne czytanie tygodniowej porcji, sidra, w oryginale hebrajskim i raz w tłumaczeniu Onkelosa. Obyczaj ten praktykuje się nadal, mimo że wiele osób, nie znając już aramej-skiego, posługuje się hebrajskim komentarzem Rasziego.
Oppenheimer, Joseph Siiss (1698-1738) - -> nadworny Żyd z Niemiec. Pochodzący z zamożnej i wpływowej rodziny, Oppenheimer przejawiał duże niedbalstwo w sprawach religii, a jego brat i siostra wręcz przeszli na chrześcijaństwo. Po okresie pracy dla kilku niemieckich państewek Joseph objął posadę zarządcy skarbu księcia Wirtembergii. Z dużym powodzeniem poprawiał stan kasy księcia, lecz przepych, jakim się otaczał, ścisły nadzór fiskalny nad rozliczaniem państwowych podatków, popieranie katolickiego władcy w zasadniczo protestanckim kraju oraz pomoc, jakiej udzielał swym współwyznawcom w osiedlaniu się we włościach księcia, przysporzyły mu wielu wrogów. Po śmierci księcia w 1737. Oppenheimera aresztowano i uwięziono. W oczekiwaniu na
Wqż kuszący Adama i Ewę do skosztowania zakazanego owocu z Drzewa Poznania w Ogrodzie Edenu
Stół ołtarzowy z bochenkami chleba pokład-nego (ilustracja z Biblii francuskiej, XIII w.)
207

wyrok odnalazł zainteresowanie judaizmem, przestrzegając teraz obrzędów, których od dawna zaniecha}, oraz odmawiając przyjęcia chrztu dla ratowania życia. Powieszono go w końcu publicznie w klatce w obecności wielkiego tłumu szydzących gapiów. Joseph zginął ze Szma na ustach, a niemieckie wspólnoty żydowskie opłakiwały go jako męczennika. Jego historię odtworzył w swej historycznej powieści pisarz niemiecko-żydowski Lion Feucht-wanger.
orel, orelte zob. goj Orpa zob. małżeństwo mieszane; Noemi
osioł (hebr. "chamor") - w literaturze biblijnej i rabinicznej osioł jest symbolem głupoty i braku wrażliwości; osiom jest zimno nawet w zenicie lata. Uosobienie idiotycznego przedsięwzięcia stanowi osioł próbujący wleźć na drabinę. Gojów portretowano jako ludzi przypominających osły, a sami Żydzi są także osłami w porównaniu z ich praojcami, górującymi nad nimi mądrością i głębią widzenia. A jednak to oślica -> Balaama zauważyła anioła zastępującego im drogę i przemówiwszy ludzkim głosem ocaliła swemu panu życie (Lb 22). Na grzbiecie osła udał się też Abraham na akedę, a i Mesjasz pewnego dnia wkroczy triumfalnie do Jerozolimy jadąc na osiołku (Za 9, 9). Skoro zaś od rdzenia hebrajskiego słowa "chamor" tworzy się również wyraz oznaczający wszelką sproś-ność, to wybór takiego właśnie wierzchowca dla Mesjasza należy rozumieć jako przezwyciężenie przezeń własnych przyziemnych pragnień. Talmud zauważa, że zobaczenie we śnie osła wróży zbawienie.
Ostropoler, Herszełe (XVIII w.) - żydowski badchan i dowcipniś, który służył u chasydzkiego cadyka rabiego Barucha z Tulczyna, wnuka Izraela Baal Szem Towa, jako nadworny trefniś. Herszełe był swego czasu rytualnym rzezakiem (szochetem) w Ostropolu, stąd jego nazwisko. Zwolniony z tej funkcji, wędrował w wielkim ubóstwie od gminy do gminy opowiadając dowcipy i rozbawiając ludzi. Na dworze Barucha znalazł zatrudnienie jako zawodowy trefniś, lecz posunął się za daleko, obierając za cel niektórych żartów samego cadyka.
W końcu Baruch kazał go swoim chasydom dosłownie wyrzucić. Przez ów brak szacunku dla znamienitych osób Herszełe dwukrotnie zatem stracił pracę, zarówno w Ostropolu jak i u rabiego Barucha, lecz zyskał za to wielką sympatię jako żydowski bohater ludowy. Opowiadano, że gdy do jego domu włamali się kiedyś złodzieje, Herszete wyskoczył z łóżka i chwyciwszy jednego z nich za ramię zawołał z podnieceniem: "Jak przeszukamy ten dom razem, to może coś znajdziemy!" Innym razem znajomy wysunął propozycję zsumowania zasobów zamożnych i ubogich obywateli, by każdy mógł następnie dostać z miejscowego sklepu wszystko, czego mu potrzeba. "Świetny pomysł - rzekł Herszełe. - Słuchaj, ja namówię biedaków, a ty załatwisz zgodę bogaczy".
Oszamnu zob. A.szamnu
Oświęcim zob. Auschwitz
owed kochawim umazalot zob. akum
Owinu małkejnu zob. Awinu maikenu
owoc zob. Drzewo Poznania; etrog; tu bi--szwat; wino
Ozeasz - prorok z VIII w. p.n.e., którego ostrzeżenia przed karą i wygnaniem zawiera Księga Ozeasza. Izrael jak niewierna żona porzucił przymierze z Bogiem i czcił bałwany, więc i Bóg wyrzekł się chwilowo swego ludu. Ozeasz sam miał cudzołożną żonę, a jego miłość i wyrozumiałość dla niej miały symbolicznie uosabiać Bożą miłość i przebaczenie dla Izraela. Słowa Ozeasza nawołujące do skruchy: "Wróć, Izraelu, do Pana Boga twojego, upadłeś bowiem przez własną twą winę!" (14, 2) odczytuje się w synagogach w przeddzień Jom Kipur. Boże słowa otuchy i odkupienia dla Izraela: "I poślubię cię sobie na wieki.. .przez sprawiedliwość...przez miłosierdzie ...przez wierność, a poznasz Pana" (2, 21-2) wypowiada się rano w dni powszednie podczas owijania tefilin wokół ręki. Dla niektórych komentatorów biblijnych poślubienie "kobiety rozwiązłej" i utrzymywanie przez Ozeasza tego związku było aktem tak odrażającym, że traktowali go jako alegorię lub jedynie sen.
208

oznaka żydostwa - znak noszony przez Żydów na ubraniu dla odróżnienia ich od chrześcijan. Kościół wprowadził go w całej chrześcijańskiej Europie po IV Soborze Laterańskim w 1215 rzekomo dla zapobieżenia kontaktom seksualnym między ludnością żydowską a chrześcijańską. Na oznakę składały się: kawałek materiału przyszyty do odzieży wierzchniej i specjalny kapelusz lub szal dla kobiet. Za brak oznaki groziła grzywna, choć niektórym Żydom udawało się, najczęściej drogą przekupstwa, zdobyć pozwolenie na poruszanie się bez niej. Podróżowanie z rzucającą się w oczy oznaką narażało Żydów na duże niebezpieczeństwo, dlatego żeby nie padać ofiarą rozbojów, przebierali się czasem nawet w stroje mnichów lub zakonnic. W krajach islamu odrębny strój dla Żydów i innych niemuzułmanów wprowadzono w VIII i IX w. Po zajęciu przez hitlerowskie Niemcy w 1939 Polski zamieszkującym ją licznie Żydom nakazano noszenie żółtej gwiazdy (-> Magen Dawid), niekiedy jeszcze z napisem "Jude" w środku. Naziści wymusili ten nawrót do mroków średniowiecznych uprzedzeń w całej okupowanej przez siebie Europie. Stawili mu opór holenderscy goje, którzy sami zaczęli nosić żółte gwiazdy, niwecząc tym samym ów plan, a także Duńczycy, którzy w ogóle nie wprowadzili go w życie.
panenteizm - doktryna spotykana w niektórych szkołach kabały, zgodnie z którą wszelka rzeczywistość istnieje w Bogu, wobec czego świat jest częścią boskości. O ile panteizm po prostu utożsamia świat z pierwiastkiem boskim, o tyle panenteizm dostrzega boskość skrytą za przyziemną rzeczywistością. Jak ujmuje to Zo-har. Bóg jest we wszystkim i wszystko jest w Bogu, ponieważ przyobleka się On w szatę świata. Ta jedność substancji istoty boskiej i świata wynika z teorii -> emanacji, pojmowanej jako przejawianie się Istoty Najwyższej na różnych płaszczyznach. Skoro świat istnieje w Bogu, a jednocześnie Bóg istnieje w świecie, zadanie mistyka częściowo polega na odkrywaniu boskości pod maską zjawisk codziennych. Literatura rabiniczna komentując posługiwanie się słowem "makom" ("miejsce") jako
Dzieci z kibucu trzymające pierwsze kłosy jęczmienia podczas obchodów związanych z liczeniem omem
W czasie Holocaustu Żydzi zmuszeni zostali do noszenia dyskryminujących oznak żydostwa
209

imieniem Boga, stwierdza: "On jest miejscem świata, lecz świat nie jest Jego miejscem". Zob. też cimcum.
para aduina zob. czerwona jałówka
pardes - wyraz pochodzenia perskiego, który w literaturze hebrajskiej oznaczać ma "ogród" lub "sad", a z czasem "raj" [w wielu językach "paradise"]. Składające się nań cztery spółgłoski (p-r-d-s) służą także za pamięciowy skrót czterech podstawowych kategońi interpretacji biblijnej: -> pszat (proste, często dosłowne znaczenie), remez (sens, o którym tekst napomyka aluzyjnie), drusz (znaczenie homiletyczne lub -> midraszowe) i sod (sens tajemny lub mistyczny). Każda z tych kategorii znajduje uzasadnienie na własnym obszarze, jako że Biblia jest jak skała, którą młot interpretacji może rozłupać na wiele kawałków. Zawsze jednak szczególną wagę przywiązuje się do bezpośredniego wydźwięku wersetu biblijnego.
pargod zob. parochet
parnas (hebr,, "urzędnik", "przedstawiciel") -wybieralny urzędnik synagogi, należący do starszyzny -> gminy, pierwotnie osoba, która "zapewniała żywność" ubogim. Talmud zabrania mianowania pamasa bez zgody gminy, podkreślając przy tym, że powinien być to ktoś, kto ma coś na sumieniu, aby nie zaczął przejawiać w sprawowaniu władzy zbytniej arogancji. Można by ją wówczas ukrócić, wypominając mu jego własne potknięcia.
parochet (hebr., "zasłona") - kotara zawieszona przed -> aron ha-kodesz w synagodze, wzorowana na ozdobnej zasłonie oddzielającej Święte Świętych z Arką Przymierza w środku od reszty Świątyni. Parochet zdobią często tkane lwy i Tablice Dekalogu. W wielu gminach pojawia się również motyw heksagramu Magen Dawid, ale w mniemaniu pewnych środowisk chasydzkich zasadniczo nie jest to wzór żydowski. Na Rosz ha-Szana, święto skruchy, parochet zmienia się zwykle na biały, mający wyobrażać przebaczenie. Parochet symbolicznie oddziela strefę sacrum od profanum. W sferze niematerialnej istnieje też pargod, duchowa
przesłona nie dopuszczająca do zlewania się świata boskiego z ludzkim. Komu uda się ją przeniknąć lub podsłuchać rozmowy po drugiej stronie, ten dowie się, co czeka świat w przyszłości. Zob. też pticha.
parwe (także "parew", jid., "obojętny") - pożywienie, które zgodnie z żydowskimi -> regułami odżywiania nie należy ani do potraw mięsnych, ani do mlecznych, np. ryby, jajka i warzywa. Parwe można jadać zarówno z mięsem, jak z mlekiem, z wyjątkiem ryb, których nie należy jadać z mięsem ze względów zdrowotnych. Terminem tym określa się też osoby nieco nijakie, pozbawione wyraźnych cech charakterystycznych. Pochodzenia stówa nie wyjaśniono dotąd jednoznacznie.
Pascha zob. Pesach
patriarchowie - trzech praojców religii żydowskiej, czyli -> Abraham, -> Izaak i -> Jakub, których najważniejsze żony noszą miano -> matriarchiń. Patriarchom zawdzięczamy praktykę codziennych modłów, a każdy z nich pojmował Boga w nieco odmienny sposób. I tak Abraham miejsce Boga nazywał "górą" (Rdz 22, 14), Izaak "polem" (Rdz 24, 63), a Jakub mówił o nim jako o "domu" (Rdz 28, 17). W powszechnym odczuciu to Jakub właśnie rozumiał istotę Boga najpełniej. Patriarchowie reprezentują prawzory postaw religijnych, a zdarzenia z ich życia znajdują odbicie w późniejszych losach narodu żydowskiego. Utożsamia się ich nawet z boskim rydwanem Ezechielowej wizji niebios, są bowiem nosicielami Bożej nauki na ziemi. Patriarchowie żyli w zgodzie z Torą jeszcze przed jej objawieniem Izraelitom. Pochowano ich w Grocie Makpela, a cnota ich wiary w Boga, zwana "zasługą praojców" (-> zchut awot), pozostaje źródłem dobrodziejstw także dla ich potomnych.
pejsy (hebr. "peot", oznaczające "rogi" lub "boki") - długie pasma włosów noszone przez ultraortodoksyjnych. Żydów przed lub za uszami zgodnie z biblijnym wymogiem: "Nie będziecie strzygli włosów dookoła waszej głowy" (Kpł 19, 27). Wprawdzie większość tradycjo-
210

nalistów poprzestaje na nieścinaniu wszystkich -> włosów za uszami, jednak niektórzy pod wpływem kabalistyki i nauk chasydzkich pozwalają pejsom rosnąć bez żadnego przycinania. Niekiedy małym chłopcom urządza się właśnie pierwsze postrzyżyny w pomniejsze święto -> lag ba-omer po ich trzecich urodzinach, strzygąc im wówczas wszystkie włosy oprócz tych, które rosną przy uchu. Noszenie pejsów zaczęto odczytywać jako symbol odrzucenia nowoczesności i już w 1845 car Mikołaj I usiłował tego zabronić. Powody sformułowania tego biblijnego zakazu pozostają niejasne. Majmonides byt przekonany, że miał on służyć odróżnieniu Żydów od bałwochwalców, dla których golenie całej głowy było częścią pogańskiego obrządku. Chasydzki mistyk -> Nachman z Bracławia widział w pejsach duchowe narzędzia odprowadzania nadmiaru wyobraźni. Dziś pejsy pozwalają jednoznacznie odróżnić Żydów od ich nieżydowskich sąsiadów.
Perek szira (hebr., "Rozdział pieśni") - krótkie opracowanie zawierające wersety biblijne, którymi przyroda, owady, ptaki i zwierzęta głoszą chwałę Boga. Autorem Perek szira jest król Dawid, któremu podczas pisania Psalmów wydawało się, że żadne inne stworzenie nie wychwalało Pana Boga bardziej od niego. To złudzenie szybko rozwiała zwykła żaba, która powiedziała Dawidowi, że nawet ona wyśpiewała Bogu więcej pochwał, wobec czego Dawid ułożył Perek szira. Inna legenda powiada, że autorem tego dzieła był syn Dawida Salomon, który znał język zwierząt i ptaków. Przeświadczenie, że przyroda i zwierzęta śpiewają Bogu, wiąże się w istocie z tradycją mistycyzmu Maase Merkawa. Jej teksty opisują śpiew drzew i zwierząt podczas objaśniania mistycznych tajemnic. Nie brak też talmudycznych wzmianek o zbożu śpiewającym podczas żniw w miesiącu nisan, o krowach, które śpiewały ciągnąc Arkę Przymierza, i o tym jak ustał śpiew słońca i księżyca, zatrzymanych przez Jozuego, który podjął wówczas ich pieśń (Joz 10). Armia Sancheryba poniosła klęskę pod murami Jerozolimy, gdy jej żołnierze, posłyszawszy śpiew stworzeń polnych, pomarli. Istnieje też opowieść o pewnym mędrcu talmudycznym, który
Niemiecki parochet na won ha-kodesz
Ortodoksyjni Żydzi w dzielnicy Mea Szearim w Jerozolimie w typowym przyodziewku i z pejsami
211

pościł i modlił się w intencji tego, by psy mogły także śpiewać chwałę Pana. Okazało się to niepotrzebne, skoro wedle słów anioła, który mu się wówczas objawił. Bóg szczególnie upodobał sobie psy, ponieważ nie szczekały, gdy Izraelici opuszczali Egipt. Pieśń psów w rzeczy samej kończy Perek szira. Karaimi odmawiali wartości temu dziełu, drwiąc z obrazu osłów śpiewających chwałę Boga. Perek szira, włączony do niektórych modlitewników, składa się z sześciu rozdziałów, tak by jeden przypadał na każdy dzień powszedni. Kto czyta codziennie Perek szira, oprze się sile złych skłonności za życia i uniknie kary w gehinom po śmierci. Ma również zapewniony udział w Przyszłym Świecie (Olam Haba) w czasach mesjańskich.
Pesach (hebr., "Ominąć") - jedno z trzech -> świąt pielgrzymich lub -» świąt plonów. Pesach to święto wolności, upamiętniające wybawienie Izraelitów z niewoli egipskiej i wskazujące przyszłe, ostateczne odkupienie świata w erze Mesjasza. To także sezon zbiorów jęczmienia (-> omer) i koniec pory deszczowej. -> Kalendarz księżycowy w razie potrzeby uzupełnia się miesiącem dodatkowym, tak by Pesach zawsze wypadało na wiosnę. Przez całe święta nie wolno jeść chleba na zaczynie (-> chamec), a w przeddzień jego rozpoczęcia usuwa się z domu wszelki zakwas, przeszukawszy zakamarki, w których mogłyby skryć się jakieś okruszyny (-> bdikat chamec). Święto trwa siedem dni (w diasporze osiem) od wieczora przed piętnastym nisan, kiedy nastąpił -» Exodus, kiedy urządza się rytualny rodzinny posiłek -> seder. Podczas sederu spożywa się -> macę, która ma przypominać uczestnikom o chlebie niedoli jedzonym w Egipcie, a Pesach nazywa się także "chag ha-macot", czyli "świętem nie wyrośniętego chleba". Koniec tych świąt odpowiada dacie przejścia Izraelitów przez Morze Czerwone, a ponieważ ceną ich ocalenia było zatonięcie Egipcjan, odmawia się jedynie skróconą wersję -» Halelu. Odczytuje się także Pieśń nad Pieśniami. W perspektywie mistycznej Pesach to uroczystość zaślubin Wspólnoty Izraela, symbolizującej żeński pierwiastek Istoty Boskiej, z Jej małżonkiem, pierwiastkiem męskim. Nazwa święta nawiązuje do ostatniej
z -> dziesięciu plag egipskich, czyli zagłady wszystkich pierworodnych dzieci Egipcjan, która "ominęła" domy Izraelitów z odrzwiami pomazanymi krwią baranka, oszczędzając ich pierworodnych (Wj 12, 27). Zob. też chol ha-moed; rosa; sijiim.
Pesach Szeni zob. ijar pesiche zob. pticha
Petaachia z Ratyzbony (Xn w.) - żydowski podróżnik z Niemiec, który pielgrzymując z Pragi do Ziemi Świętej przewędrował Polskę, Rosję, Armenię, Chazarię, Persję, Babilonię i Syrię. Pozostawione przezeń sprawozdanie stało się źródłem wielu żydowskich legend o skupiskach żydowskich, które odwiedził po drodze. Wedle jego relacji na Krymie żyją wyłącznie żydowscy Karaimi, a mięso podgrzewa się tam na końskim grzbiecie pod siodłem. Usłyszał historię króla Chazarów, który miał sen zapowiadający zniszczenie jego kraju, jeśli nie przyjmie religii Mojżesza, wobec czego posłał po babilońskich rabich, żeby zasięgnąć ich rady. W Babilonie Petaachia natrafił na osadzony w ścianie pewnej synagogi czerwony kamień pochodzący z Pierwszej Świątyni. W Bagdadzie spotkał dziewczynę, jedyne dziecko pewnego rabiego, która nauczała z okna swego pokoju, by jej męscy uczniowie gwoli skromności nie mogli jej widzieć. W pobliżu znajdował się grób -» Ezechiela, miejsce święte zarówno dla Żydów, jak i muzułmanów, gdzie ludzie wybierający się w podróż zostawiali swoje zawiniątka z pieniędzmi na przechowanie. Petaachia widział, że niektóre z nich rozpadły się wskutek długiej nieobecności właścicieli. W dawniejszych czasach unosił się tam słup ognia. Widział także grób -> Daniela zawieszony nad rzeką, bo Żydzi po obu jej stronach pragnęli pochować go na swoim terenie, by zapewnić sobie obfite zbiory. Pod owym grobem pływały ryby ze złotymi obrączkami na głowach. Petaachia znalazł też w Ziemi Świętej studnię, która dawała wodę przez sześć dni, lecz wysychała w szabat. Widział rozszczepione na trzy części drzewo, pod którym zasiedli niegdyś trzej aniołowie wybierający się do Abrahama, przy czym owoce tego
212

drzewa odznaczały się wielką słodyczą. Obejrzał również ogromny kamień przy studni w Haran, który niegdyś dźwignął Jakub, choć później musiało go przenosić czterdziestu mężczyzn. W Jerozolimie pod panowaniem krzyżowców spotkał tylko jednego współwyznawcę - żydowskiego farbiarza.
pidjon ha-ben (hebr., "wykupienie syna") -ceremonia wykupienia pierworodnego (-> pier-worództwo) odbywa się po ukończeniu przez dziecko trzydziestu dni. Kapłan pyta ojca, czy woli zachować syna, czy pięć srebrnych monet na jego wykup. Ojciec zgadza się oczywiście zapłacić kapłanowi, wygłasza dwa błogosławieństwa i przekazuje pieniądze. Kapłan oznajmia o dokonaniu wykupu i błogosławi syna błogosławieństwem kapłańskim, po czym wydaje się przyjęcie dla uczczenia tego wydarzenia. Pidjon ha-ben jest niepotrzebny, gdy któreś z rodziców wywodzi się z rodu kapłanów lub lewitów. Pierworodny musi być pierwszym dzieckiem z łona swej matki i dlatego, jeśli poprzedziły go narodziny siostry, poronienie lub jeśli urodził się za pomocą cesarskiego cięcia, uroczystości wykupu się nie przeprowadza. Geneza tego obrzędu sięga kapłańskiej roli pierworodnych w starożytności, przejętej potem przez kapłanów-lewitów, którzy dokonują wykupu pierworodnych od ich przyrodzonego statusu kapłańskiego. O jednym z wielkich uczonych XVIII w. Eliaszr Gaonie z Wilna powiada się, że powątpiewając w ich autentyczność jako kapłanów poddaw;;i ię tej ceremonii z każdym poznanym przedstawicielem tej klasy.
pielgrzymka (hebr. "alija le-reger ) - w czasach Świątyni trzy główne święta, Pesach, Sza-wuot i Sukot, były -> świętami pielgrzymimi, dlatego do dziś noszą one nazwę szalosz re-galim, czyli "trzech świąt pieszych". -> Jerozolimę zapełniały w czasie ich trwania rzesze pielgrzymów z całego Kraju Izraela i z wielu ośrodków diaspory. Miejscowej ludności żydowskiej nie wolno było pobierać opłat za noclegi, lecz mimo to, jak głosi tradycja, nikt nigdy nie uskarżał się na brak miejsca do spania. Na podwórcu świątynnym gromadził się podczas uroczystości zwarty tłum. Gdy
(tan-tt^
Włoski talerz używany podczas sederu w Pesach
Obrzędowy posrebrzany półmisek ze scena akedy i aniołem nie dopuszczającym do złożenia ofiary z Izaaka. Używano go podczas pidjon ha-ben, ceremonii składania okupu za pierworodnego
Pielgrzymka syjonistów do Jerwutimy w 1897
213

nadchodził moment położenia się twarzą ku ziemi, dziedziniec cudownym sposobem rozciągał się tak, że wszystkim starczało na to miejsca, z czego późniejsi komentatorzy wyciągali naukę, że ciasnotę odczuwają tylko ludzie dumnie wyprostowani, natomiast nie braknie im przestrzeni, jeśli korzą się przed Bogiem. Po zburzeniu Drugiej Świątyni i przeniesieniu głównych skupisk żydowskich poza granice Ziemi Świętej pielgrzymi nadal napływali do takich uświęconych miejsc jak: Ściana Płaczu, grobowiec patriarchów w Hebronie, groby postaci biblijnych, jak -> Rachela, czy czyniących cuda rabich, jak Meir. Pod wpływem kabały pielgrzymi kierowali się ku wielu miejscom pochówku świątobliwych postaci z przeszłości, wierzono bowiem, że składane tam prośby zostaną natychmiast przez dusze owych zmarłych przekazane Bogu. Mistyczni mistrzowie wykorzystywali nawet swą intuicyjną przenikliwość do odkrywania zapomnianych grobów bohaterów biblijnych i postbiblijnych. Grobowiec Szymona ben Jochaj w Meronie to popularny cel pielgrzymek w -> lag ba-omer, dzień jego śmierci. Wiele pielgrzymek ściągały i ściągają nadal groby przywódców chasydzkich, cadyków. Nachman z Bracławia polecił swym uczniom, by u jego grobu w ukraińskim miasteczku Humań spędzali razem z nim Rosz ha-Szana. Zob. też nagrobek.
pierworództwo (hebr. "bchor") - synowi pierworodnemu przypadają w udziale pewne przywileje, niedostępne jego rodzeństwu. Dziedziczy podwójną część majątku ojca (Pwt 21, 15) i od urodzenia przysługuje mu status uświęcony, wiążący się z koniecznością przeprowadzenia uroczystego wykupienia (-> pidjon ha-ben) (Wj 13,2). Pierworodny ma również obowiązek pościć w przeddzień -> Pesach dla upamiętnienia ocalenia izraelskich pierworodnych od ostatniej z dziesięciu plag, która przyniosła zagładę pierworodnym egipskim. Z reguły pierworodni kończą swój post podczas przyjęcia wydanego z okazji zakończenia pracy nad traktatem Talmudu (sijum), które odbywa się tego właśnie dnia. W Biblii częstokroć bohaterami religijnymi zostają nie -> dzieci pierworodne, lecz młodsi synowie, jak na przykład -> Izaak, -> Jakub, -> Józef, -> Mojżesz i -> Dawid.
Pieśń nad Pieśniami (hebr. "Szir ha-Szirim") - księga biblijna napisana przez króla Salomona w formie cyklu wierszy miłosnych, nazywana także Pieśnią Salomona (tac. Canticum Canti-corum). Przyjęło się powszechnie uważać ją za alegorię miłości między Bogiem a ludem Izraela. W II w. n.e. podniosły się głosy podające w wątpliwość natchniony charakter tej księgi, skoro nie pojawia się w niej ani razu imię Boga. Rabi Akiwa bronił Pieśni nad Pieśniami słowami: "Całe Pismo jest święte, lecz Pieśń nad Pieśniami najświętsza ze świętych". Odczytuje się ją w synagogach na Pesach, święto Exodusu, z powodu zawartej w niej wzmianki o rydwanie faraona (l, 9). Kabaliści wprowadzili zwyczaj czytania Pieśni w piątek przed nastaniem szabatu, ponieważ szabat jest dla nich oblubienicą, a w przeddzień szabatu dochodzi do miłosnego zespolenia męskiego aspektu Boga z Jego pierwiastkiem żeńskim. Stąd noc piątkowa stanowi szczególnie dobrą porę na seksualne zbliżenia małżeństw w mistycznym imitatio dei. Zob. też megila.
Pięcioksiąg zob. Chumasz
pijaństwo - Noe pierwszy odczuł na własnej skórze odurzające działanie mocnych trunków wraz z jego katastrofalnymi skutkami (Rdz 9). Nie brak w Biblii ostrzeżeń przed piciem -> alkoholu, choć zarazem "wino rozwesela serce ludzkie" (Ps 104, 15). Nazyrejczycy musieli stronić od -> wina, a nietrzeźwy kapłan ponosi karę, jeśli w tym stanie uczestniczy w obrzędzie (Kpł 10). Tak też się stało w przypadku dwóch synów Aarona, którzy zginęli za pełnienie swej funkcji po pijanemu. Historia -> Anny, mylnie podejrzewanej o przebywanie w sanktuarium w stanie zamroczenia alkoholowego (l Sm l), wskazuje, że modlić także należy się na trzeźwo. Lekceważyli tę regułę wyznawcy -> chasydyzmu, którzy wykorzystywali alkohol jako środek wzmagający radość służenia Bogu. O piciu powiada się, że zmienia człowieka w zwierzę. Najpierw staje się pokorny jak baranek, potem agresywny jak lew, później przypomina świnię, a w ostatnim stadium upicia -małpę. Niemniej jednak pijany nadal ponosi odpowiedzialność za swe czyny, chyba że jego świadomość ulegnie zaćmieniu jak u Lota, któ-
214

rego uwiodły własne córki (Rdz 19). Tylko raz, w święto Purim, tradycja zachęca Żyda do picia bez umiaru, tak by postradał zdolność rozróżniania między bohaterami a niegodziwcami, ponieważ Bóg spożytkowuje ludzką moc i zarozumialstwo zgodnie ze swym uznaniem (-> ad-lo-jada). Wprawdzie spożywanie napojów alkoholowych należy do żydowskiego rytuału przy wielu uroczystych okazjach, jednak Żydzi uważają się za naród trzeźwy, przypisując gojom skłonność do nałogu pijaństwa; charakterystyczna postać szikor, czyli pijanego zgodnie ze swoją naturą goja, przewija się w niejednej piosence jidysz. Mędrcy powiadają, że z dziesięciu porcji pijaństwa, jakie zostały dane światu, dziewięć przypadło ludom Afryki, a jedna reszcie ludzkości.
pijut (hebr., "wiersz", l. mn. "pijutim") - poemat lub hymn synagogalny powstały najczęściej w średniowieczu. Wiele pijutim wcielono do -> liturgii. Odzwierciedlają one często wydarzenia historyczne, jak: krucjaty, prześladowania, męczeństwo i wypędzanie Żydów z pewnych obszarów czy państw. Część tej poezji podejmuje wyłącznie tematy leżące w sferze ducha lub rytuału. W różnych liturgiach włączano pijutim do nabożeństw świątecznych, szczególnie kierując się ich lokalnymi odniesieniami. Niejeden wybitny rabin sprzeciwiał się tym praktykom, uznając za naganne dodawanie ubocznych tekstów do tradycyjnych modlitewników czy machzorów. Nadal jednak w wielu gminach recytuje się takie wiersze i hymny, nawet jeśli niewielu wiernych jest teraz w stanie zrozumieć subtelną aluzyjność i zawiły język średniowiecznej poezji hebrajskiej.
pikuach nefesz (hebr., "ratowanie życia") -dla ratowania w razie śmiertelnego zagrożenia Żyda lub Żydówki można złamać prawa Tory, nie wolno bowiem stać bezczynnie, gdy może polać się krew twego bliźniego (Kpł 19, 16). Pikuach nefesz dosłownie znaczy "otwór dla [ratowania] życia" i dotyczy sytuacji, gdy dom zawali się w -> szabat i trzeba ratować zasypanych przekopując w gruzach otwór. Odgruzowanie należy kontynuować aż do odsłonięcia nozdrzy ludzi uwięzionych w rumowisku, żeby sprawdzić, czy jeszcze oddychają. Prawo pi-
" Śmierć pierworodnego" Lawrence'a Alma--Tadema
"Pijaństwo Lata" Lucasa Cranacha Starszego
215

kuach nefesz wywodzi się z micwy obrzezania, skoro bowiem można przerwać szabat dla dokonania operacji na jednym organie ciała ludzkiego, tym bardziej należy to uczynić dla dobra całego człowieka. W innym kontekście ujęto tę ideę następująco: lepiej zgasić światełko szabatowe, naruszając tym samym szabat, niż zgasić światło Boga, czyli ludzkie życie. Łamie się wówczas szabat, by osoba, której życie się ocali, mogła dotrzymać jeszcze wielu szabatów, a większość autorytetów zasadę tę stosuje nawet w przypadku ciężko chorych, którzy mogą nie przeżyć następnego tygodnia. Dla ratowania życia lub uzdrowienia osoby chorej nie wolno natomiast przekroczyć trzech zakazów: morderstwa, idolatrii i niemoralności seksualnej (czyli kazirodztwa i cudzołóstwa). W przypadku pikuach nefesz wiele zależy od szybkości reakcji, stąd w razie nagłej potrzeby nie wymaga się, a nawet zabrania, szukania rabini-cznej aprobaty przed podjęciem akcji.
pilpul (hebr., "pieprzny") - kazuistyczna metoda interpretacji rabinicznej, która pozwala łączyć rozmaite przedmioty rozważań w celach porównawczych i dochodzić do nowych sformułowań drogą analogu. Na pilpulu bazuje duży odłam tradycji rabinicznej. -> Talmud opisuje wręcz, jak po śmierci Mojżesza Izraelici zapomnieli wiele ze swej tradycji, którą jeden z ich przywódców odtworzył siłą swego intelektu, posłużywszy się właśnie pilpulem. Członkowie Sanhedrynu musieli wykazać się populistyczną biegłością, przeprowadzając przekonujący dowód rytualnej czystości gadów wbrew oczywistemu przekazowi Tory uznającemu je za nieczyste. Pilpul miał być przydatnym narzędziem szlifowania umysłów studentów -> jesziwy, lecz w swojej najdalej posuniętej postaci spotykał się z krytyką za dzielenie włosa na czworo i odciąganie studentów od zgłębiania materiałów źródłowych. Mistrzów tradycji, określanych mianem "synaj", ceniono wyżej od mistrzów pilpulistyki, zwanych "podważającymi góry". Analityczny kunszt tych ostatnich mógł, przy nadmiernym zaufaniu do bystrości własnego umysłu, prowadzić do zasadniczych błędów. Zajmowanie się jedynie pilpulem uważano za stratę czasu, a -> Jehuda Loew ben Becalel stwierdził, że lepiej byłoby
uczyć się stolarki. Jednym z najznamienitszych przedstawicieli pilpulistyki był XVI-wieczny uczony rabin polski Jakub Polak. Opowiadano, że pewnego razu przed jego wykładem uczniowie jesziwy wycięli mu z Talmudu kilka kartek. Polak nie zauważył braku i kontynuował wykład, za pomocą pilpulu wiążąc temat z innym, zupełnie odmiennym, poruszanym na tamtych odległych stronach.
Pinchas - biblijny arcykapłan, wnuk Aarona, słynący ze swej fanatycznej gorliwości. Gdy jeden z wodzów Izraelitów Zimri popełnił czyn niemoralny z Madianitką, Mojżesz nie czuł się na siłach wkraczać w tę sprawę, sam bowiem poślubił kobietę z tego plemienia. Pinchas natomiast nie zawahał się wziąć prawo w swoje ręce i zabił oboje włócznią. W zasadzie postępek ten spotkał się z aprobatą, choć część rabich wysuwała zastrzeżenia. Pinchasa utożsamia się z prorokiem Eliaszem, także znanym z zelotyzmu, a czasem z jednym z dwóch wywiadowców wysłanych przez Jozuego na przeszpiegi do Kanaanu, umiejącym za pomocą czarów stać się niewidzialnym. Pinchas żył nadal jakieś trzysta lat później, gdy Jefte ślubował w zamian za zwycięstwo w bitwie ofiarować Bogu pierwszą istotę, jaka wyjdzie mu na spotkanie z domu. Na nieszczęście to córka Jeftego wyszła powitać ojca (Sdz 11, 34). Przez swoje ociąganie się z przyjściem do Jeftego Pinchas, który mógł go zwolnić z tej przysięgi, ponosi częściową odpowiedzialność za śmierć dziewczyny.
Pinchas ben Jair (U w. n.e.) - mędrzec Miszny. Zasłynął jako święty mąż, bardzo rygorystycznie przestrzegający przepisu o oddawaniu kapłanom i lewitom dziesięciny przed spożywaniem jadła. Pewnego razu ukradziono mu osła, lecz złodzieje nie zdołali nakarmić zwierzęcia, ponieważ nie chciało jeść ich paszy, z której nie odjęto dziesięciny, musieli więc puścić je wolno. Komentarz Talmudu do tego wypadku mówi, że skoro Bóg nie dopuszcza, by zwierzęta należące do sprawiedliwych popełniały nie zamierzony grzech, to o ileż bardziej musi strzec samych sprawiedliwych. Pinchas bardzo dbał o to, by nie urażać niczyich uczuć, a za tę delikatność obdarzony został szczególnymi
216

zdolnościami i podczas podróży, w jaką wyruszył w celu wykupienia żydowskich jeńców, udawało mu się przekraczać rzeki suchą stopą. Opracował drabinę świętości, wyliczając przymioty, jakimi musi wykazać się człowiek, by nawiedził go Duch Święty (Ruach ha-Kodesz).
plagi egipskie zob. dziesięć plag egipskich
pogrom (z roś., "zniszczenie") - termin odnosi się przede wszystkim do grupowych napaści na Żydów lub na żydowskie dzielnice miast czy miasteczek (-> getto; strefa osiedlenia). Władze carskie sprzyjały pogromom, które popychały Żydów ze -> sztetł do emigracji, niezadowolonej zaś ludności rosyjskiej podsuwały kozła ofiarnego, rozładowując napięcia społeczne. Antyżydowskie postawy przeciętnych Rosjan biorących udział w tych atakach, inspirowane antysemityzmem chrześcijańskim, miały też swe źródła w urazach na tle ekonomicznym. Serię napaści, która doprowadziła do masowego exodusu Żydów rosyjskich na Zachód, zapoczątkował pogrom w Kijowie w 1881 po zamordowaniu cara Aleksandra II, a jej kulminacją stała się masakra w Kiszynio-wie w 1903. Członkowie -> Bundu i lewicowi syjoniści reagowali na napady zakładaniem grup samoobrony, a nasilenie pogromów umacniało wśród żydostwa rosyjskiego -> syjonizm i pokrewne mu dążenia. Pogromy stanowiły we wschodnioeuropejskim doświadczeniu Żydów wątek przewijający się o wiele za często jeszcze przed okresem nazizmu, lecz nawet po Holocauście doszło w 1946 w Kielcach do pogromu, w czasie którego zamordowano wielu powracających do kraju uchodźców żydowskich.
pogrzeb (hebr. "kwura") - zgodnie z tradycją zmarli są grzebani w poświęconej ziemi, co jest podyktowane wiarą w -> Zmartwychwstanie ciałem w erze Mesjasza (-> luz). -> Kremacja godzi w ideę wskrzeszenia zmarłych, stąd praktyka ortodoksyjna jej nie sankcjonuje, choć w kręgach reformowanych nie jest czymś niezwykłym. Literatura żydowska wywodzi obyczaj grzebania zmarłych od pierwszego człowieka Adama, który nie wiedział, co począć z ciałem swego syna Abla, dopóki nie spostrzegł
Karta z XIV-wiecznego modlitewnika z pijut na post dziewiątego tewet i na szabat szekalim. Waga sygnalizuje, ze w niebie ważą się grzechy człowieka i jego dobre uczynki
Upamiętnienie pogromu w Kiszyniowie w 1903 (E. M. Lilien)
217

kruka zagrzebującego nieżyjącego ptaka w ziemi. Przed pochówkiem członkowie bractwa pogrzebowego -> Chewra Kadisza myją ciało, namaszczają je i przyodziewają w całun (-» kitel), która to procedura nosi nazwę tahara. W trumnie lub w grobie umieszcza się trochę ziemi z Kraju Izraela, dzięki czemu nieboszczyk zostaje jakby pochowany w Ziemi Świętej. Zwyczajowo przy okazji odwiedzin na -> cmentarzu kładzie się na grobie kamyk w nawiązaniu do czasów, gdy grób trzeba było oznaczać stosem kamieni. W niektórych gminach istnieje obyczaj okrążania zwłok siedem razy i rozrzucania jednocześnie w cztery strony monet dla złych duchów, żeby trzymały się z dala. Pogrzeb powinien odbyć się jak najszybciej po śmierci, jeśli to możliwe tego samego dnia, ponieważ dusza nie może zaznać spoczynku, dopóki ciało nie zostanie pochowane. Dla kabalistów każda zwłoka w pochówku oznaczała zakłócenie procesu przyjmowania kolejnych wcieleń (-> wędrówka dusz), jakie Bóg ma już przygotowane dla zmarłego. W Jerozolimie pogrzeby odbywają się nawet nocą wobec oporów, jakie budzi przechowywanie martwego ciała przez całą noc w świętym mieście. Do najistotniejszych powinności Żyda należy pochowanie zwłok, za które nikt inny nie chce wziąć odpowiedzialności, noszące nazwę met micwy. Przykłada się doń większą wagę niż do wszystkich innych nakazów, a obowiązuje nawet kapłana mimo rytualnej nieczystości, jaką pociąga za sobą kontakt ze zmarłym. Pogrzeb, jaki Bóg osobiście wyprawił Mojżeszowi na górze Nebo, ma służyć Żydom za wzór (imitatio dei) do gorliwego naśladowania. Zob. też pielgrzymka; talit; żałoba.
pojednanie (hebr. "kapara") - w starożytności okupienie grzechów i pogodzenie człowieka z Bogiem dokonywały się poprzez -> ofiarę, szczególnie w błagalnym obrzędzie święta -> Jom Kipur. Po zburzeniu Drugiej Świątyni i zaniknięciu rytuału składania ofiar Jom Kipur zachował swą odkupicielską moc, lecz głównymi drogami wiodącymi do pojednania miały być odtąd skrucha za grzechy, modlitwa, -> gościnność, filantropia i dobre uczynki. -> Wygnanie jest także formą pokuty sprowadzającej pojednanie. Mawiało się również, że brakować będzie pojednania mężczyźnie bez żony, a lud Izraela dopełnia go za wszystkie ludy świata. Dla zaprowadzenia harmonii między sobą a Bogiem Żyd nie potrzebuje żadnych pośredników. Jak ujmuje to Talmud: "Szczę-śliwyś, o Izraelu. Przed kim bowiem oczyszczasz się i któż to dokonuje twego oczyszczenia? To twój Ojciec w niebiesiech". Cierpienie (-> Hiob) i śmierć także niosą l.idunek ekspiacji. Kiedy przytrafia się Żydowi coś złego, może on powiedzieć: "Niech to będzie moja kapara", a modlitwa umierającego zawiera słowa: "Niechaj śmierć moja będzie odkupieniem wszystkich moich grzechów". W średniowieczu zaczęto w przeddzień Jom Kipur praktykować -> kaparot. Niektórzy czołowi rabini zdecydowanie zwalczali ten zwyczaj, uznany przez nich za pogański zabobon. Zob. też Jochanan ben Zakaj; przebaczenie.
pokuta zob. asceza; grzech; Jom Kipur; kaparot; kara śmierci; kary cielesne; pojednanie; post; przebaczenie; skrucha; Trzy Tygodnie Żałoby
poręcz (hebr. "maake") - płaski dach trzeba otoczyć poręczą lub balustradką, żeby zapobiec czyjemuś spadnięciu (Pwt 22, 8). W synagodze nie jest to konieczne, ponieważ jej dach nie powinien być używany do żadnych celów. Przepis dotyczący dachów rozciągnięto później na obowiązek obudowywania wykopów i studni oraz odgradzania niebezpiecznych dla ludzi zwierząt.
post (hebr. "taanit" lub "com") - dni powszechnego postu mają charakter czysto pokutny, jak w przypadku -> Jom Kipur, najświętszego dnia żydowskiego roku, albo upamiętniający smutne wydarzenia (-> Gedaliasza post). Tradycja uwzględnia również wiele postów lokalnych oraz indywidualnych, podejmowanych w ramach dobrowolnej ekspiacji lub przy szczególnych okazjach, takich jak jarcajt rodziców. Nie wolno pościć w szabat, ponieważ byłoby to równoznaczne z odrzuceniem świata stworzonego przez Boga. Odstępstwo od tej reguły dopuszcza się jedynie z racji przypadającego w sobotę Jom Kipur lub niepokojącego snu, który nawiedziłby kogoś w nocy z piątku na sobotę.
218

W tym dmgim przypadku mogłoby się bowiem zdarzyć, że jedzący, dręczony obawami wywołanymi senną przepowiednią, nie odczuwałby radości z powodu szabatu. Post podjęty zaraz po nocnym koszmarze miał natomiast, w potocznym przekonaniu, przekreślać sygnalizowane we śnie nieszczęście. Sobotni post należy jednak odpokutować, powstrzymując się od jedzenia w któryś z następnych dni powszednich. W literaturze żydowskiej znalazły odbicie różne postawy wobec postów. Dla niektórych myślicieli żydowskich sens poszczenia polegał na składaniu Bogu ofiary z własnego ciała, podczas gdy inni przypisywali mu wymowę moralną, unaocznioną oddaniem równowartości nie spożytego pokarmu na cele dobroczynne. Jeszcze inni wyrażali się z dezaprobatą o wszelkich pozaoficjalnych postach, uznając nadmierne folgowanie praktykom ascetycznym za grzech. Z drugiej strony, mistycy żydowscy utrzymywali, że aniołom, którym zdarzyło się zgrzeszyć, można przywrócić ich miejsce w niebiosach jedynie mocą ludzkiego postu. Do modlitw odmawianych w posty należą -> Aszamnu i -> Awinu maikenu. Zob. też sijum.
Potocki, hrabia Walentyn zob. prozelita
Potop (hebr. "mabul") - ogromna powódź, która w czasach -> Noego zniszczyła świat ludzki i zwierzęcy (Rdz 6, 8) i trwała czterdzieści dni i nocy. Noe rozpoczął budowę -> arki na 120 lat przed Potopem, żeby dać ludziom możliwość pokajania się, lecz ci wyśmiewali go tylko. Na grzechy niegodziwego pokolenia czasu Potopu składały się grabież, rozwiązłość seksualna i przemoc. Brak poszanowania cudzej własności wynikał z własnego dostatku i niedoceniania Bożej szczodrości. Mężczyźni i kobiety sami przywodzili się do rozpusty chodząc nago, co prowokowało ich do cudzołóstwa. Miarą przemocy, do jakiej się posuwali, było wrzucanie własnych dzieci do otworów w ziemi, którymi wypływała woda, w daremnym usiłowaniu zatamowania Potopu. Zwierzęta spotkała kara nie tylko za zakazane stosunki płciowe z ludźmi, lecz także za degenerację polegającą na łączeniu się w pary różnych gatunków (-> mieszane gatunki). Arka
W czasie Jom Kipur Żydzi modlą się, poszczą i proszą o odpuszczenie grzechów w celu pojednania się z Bogiem (L. Pilichowski, rysunek, 1906)
Noe wypuszcza podczas potopu kruka i gołębicę (mozaika wenecka)
219

przyjmowała tylko te zwierzęta, które nie splamiły się takimi grzechami, a wszyscy jej mieszkańcy zachowywali podczas pobytu na niej celibat. Na czas Potopu dzikie zwierzęta oswoiły się, lecz po jego ustaniu nie nakarmiony w porę lew zranił Noego, okulawiając go. Część rabich wierzyła, że od Potopu ucierpiał cały świat oprócz Kraju Izraela.
powstanie w Getcie Warszawskim zob. getto;
Holocaust
pozdrowienia - pozdrawiając się przy różnych okazjach Żydzi najczęściej nawiązują do pokoju. Niekiedy jest to po prostu słowo "szalom", czyli "pokój", "szalom alejchem" [lub "szotem ałejchem"], "pokój wam", lub "szabat szalom", "spokojnego szabatu". Zmarłemu mówi się "lech beszalom", "odejdź w pokoju", natomiast nie można zwracać się tak do żywych, ci bowiem nie zaznają jeszcze spoczynku, dlatego można im życzyć "idźcie ku pokojowi", "lech leszalom". W święta ludzie witają się słowami "chag sameach", "szczęśliwego święta", lub w jidysz "gut jomtow", co dosłownie znaczy "dobrego dobrego dnia". W Rosz ha--Szana i Jom Kipur tradycyjnie życzy się każdemu, żeby został zapisany, a w konsekwencji zapieczętowany w niebiańskich księgach, które rozkłada się wówczas przed Bogiem wydającym wyroki nad światem. Żałobników zwykle się nie pozdrawia, lecz prosi Boga o zesłanie im pocieszenia, tak jak i tym, którzy opłakują Syjon i Jerozolimę, albo też życzy się im "długiego życia". Przy okazjach radosnych Aszkenazyjczycy wołają zwykle "mazei tow", czyli "na szczęście", podczas gdy Sefardyjczy-cy mówią "mabruk", "niech wam Bóg błogosławi", lub "siman tow", "na dobry omen". Niektórzy rabini nalegali na łączenie pozdrawiania z podawaniem sobie rąk. W branży diamentowej, domenie handlarzy żydowskich, kontrahenci nie zawierają w ogóle pisemnych umów. Dochodzą do ustnego porozumienia co do kontraktu i podają sobie ręce, mówiąc:
"le-chaim uleszalom", "na życie i na pokój". Jest to układ całkowicie wiążący, dotrzymywany bez żadnych zastrzeżeń zarówno przez sprzedającego, jak i kupującego, a praktykowany w równej mierze przez Żydów i nie-Żydów.
W synagodze po wywołaniu kogoś do aliji do Tory wita się go słowami "jejaszar kochecha", "żeby twa siła szła prostą drogą", wśród Aszke-nazyjczyków (często w skróconej formie jidysz "jaszerkojach" lub "szekojach"), a między Se-fardyjczykami "chazak u-waruch", "obyś był silny i błogosławiony". "Le-chaim", "na życie", zwykle poprzedza picie alkoholu. Należy zawsze pierwszemu pozdrawiać ludzi i można w tym celu przerywać nawet niektóre modlitwy.
prawa Noachidów (hebr. "szewa micwot bnej Noach") - siedem praw, których przestrzegać powinni -> goje wedle rabinicznej interpretacji nakazu danego Adamowi (Rdz 2, 16) i przymierza z -> Noem zawartego po Potopie (Rdz 9, 4). Wprawdzie istnieją nieco odmienne wersje tych praw, lecz powszechnie przyjmuje się, że synom Noego zabrania się bałwochwalstwa, bluźnierstwa, mordowania, rozwiązłości seksualnej, rabunku oraz zjadania części wyrwanej z ciała żywego zwierzęcia. Muszą także stworzyć system sądowniczy. W teorii goja łamiącego te zakazy można ukarać śmiercią. Inne przykazania Tory obowiązują wyłącznie Żydów, choć nie-Żydzi mogą się im wedle swej woli podporządkować, z wyjątkiem świętowania szabatu i studiowania Tory, które są gojom zabronione. Goja trzymającego się tych reguł należy traktować jak osiadłego cudzoziemca, ger toszaw, któremu gmina żydowska powinna udzielać wsparcia. Zostanie on zaliczony do -> sprawiedliwych wśród narodów świata, którym dany będzie udział w -» Olam Haba. Wielki teolog średniowieczny Majmo-nides nalegał, by za "pobożnego goja" uznawać tego, kto przestrzegając praw Noachidów kieruje się wiarą, iż zostały one objawione w Biblii. Inni żydowscy myśliciele, jak Moses Mendelssohn, oponowali przeciw temu podejściu twierdząc, że wystarczy przeświadczenie o ich racjonalności i moralnej słuszności. Ogólnie rzecz biorąc, islam uważa się za zgodny z prawami Noachidów, podczas gdy w chrześcijaństwie wątpliwości budzi kult Jezusa, oceniany jako idolatria.
proroctwo (hebr. "newua") - proces komunikowania boskiego przesłania specjalnie wybranym prorokom, natchnionym przez Ducha
220

Świętego (-> Ruach ha-Kodesz) i obarczonym zadaniem przekazywania go dalej. -> Biblia jest zapisem nauk prorockich o nieprzemijającej wartości, lecz wielu bardziej ulotnych wieszczb nigdy nie utrwalono. Największym hebrajskim prorokiem był Mojżesz, z którym Bóg rozmawiał "z ust do ust" (Lb 12, 8), podczas gdy innym objawiał się w -> snach lub wizjach, widywali oni zatem Boga przez przydymione szkło, gdy Mojżesz ujrzał Go przez szkło czyste. Każdy z proroków znajdował indywidualny styl wyrażania proroczych treści. Erę boskich wieszczeń zakończył prorok Malachiasz, a od czasu zburzenia Drugiej Świątyni można na nie natrafić jedynie w słowach nawiedzonych głupców i dzieci. Płaszcz proroka przejął jednak żydowski mędrzec (-> chacham), ceniony w istocie wyżej od proroka. Według średniowiecznego teologa -> Jehudy Halewiego posiadanie daru proroctwa wyniosło cały lud Izraela ponad inne narody, choć w dawnych czasach zdarzali się pojedynczy znamienici goje, jak Balaam, którego jako proroka stawiano na równi z Mojżeszem. W hebrajskim Piśmie wymieniono w sumie 48 proroków i 7 prorokiń, których nauki były właściwie jedynie rozwinięciem proroctwa Mojżeszowego, skoro obwieszczono je jednocześnie z objawieniem na górze Synaj. Zob. też bat koi; haftara; Sandalfon.
prost zob. jichus
Protokoły Mędrców Syjonu - antysemicki dokument, rzekomo ujawniający szczegóły międzynarodowego żydowskiego spisku zmierzającego do zapanowania nad światem, odwołujący się do średniowiecznego chrześcijańskiego wyobrażenia Żyda jako wyznawcy diabła. Fałszerstwo, którego podstawę stanowiła francuska praca poświęcona wielkomocarstwowym dążeniom Napoleona III, było dziełem policji carskiej, opublikowanym po raz pierwszy pod koniec XIX w. w celu podsycania nastrojów antyżydowskich. W XX w. nadal nie brakowało ludzi wierzących w autentyczność Protokołów, którymi posługiwali się antysemiccy propagan-dyści (-> antysemityzm) w hitlerowskich Niemczech i świecie arabskim.
prozbul zob. Hillel; szmita
prozelita (hebr. "ger") - przyjmujący wiarę żydowską zyskuje miano ger cedek, czyli "sprawiedliwy cudzoziemiec", a nawrócenie wiąże się z obrzezaniem w wypadku mężczyzn oraz kąpielą w mykwie zarówno mężczyzn, jak kobiet w obecności trzech sędziów (dajanów) bejt din. Prozelitów uważa się za nowo narodzone dzieci Abrahama i Sary, które schroniły się pod "skrzydła Bożej Obecności" (Szechiny). Wszystkie grzechy zostają im wybaczone. Zmieniają tożsamość i imię, przy czym mężczyźni zwykle przybierają imię Abraham, a kobiety Rut lub Sara. Nie wolno wypominać im poprzedniego życia. Kandydata na konwertytę należy "odsuwać lewą ręką, a prawą przyciągać". Stąd za pierwszym, drugim i trzecim razem trzeba odmawiać prośbie o konwersję, lecz potem prozelita powinien zostać przyjęty. W rzeczywistości jednak, ponieważ motywem przejścia na judaizm jest często chęć poślubienia Żyda lub Żydówki, kandydaci muszą czekać na konwersję nawet kilka lat. Kapłanom nie wolno żenić się z prozelitkami i nie wolno będzie przyjmować konwertytów w czasach Mesjasza. W średniowieczu konwersja była w krajach chrześcijańskich zakazana, chociaż odnotowano pojedyncze przypadki nawróceń zarówno wśród świeckich chrześcijan, jak i kleru, łącznie z włoskim biskupem z XI w. Majmo-nides napisał do jednego z takich prozelitów list, zezwalając mu na wypowiadanie w modlitwie słów "Bóg naszych praojców", mimo że jego przodkowie nie byli Żydami. Niektórzy chrześcijańscy konwertyci zbiegli do krajów muzułmańskich, żeby uniknąć prześladowań, a inni cierpieli męczeństwo. W XVIII w. polski arystokrata hrabia Walentyn Potocki w efekcie nauk pobieranych u pewnego starego, poznanego w Paryżu Żyda dokonał w Amsterdamie konwersji z katolicyzmu na judaizm. W jakiś czas po powrocie do Polski żydowski krawiec, którego syna hrabia obraził, złożył nań donos do władz kościelnych. Nawet tortury nie skłoniły Potockiego do wyrzeczenia się wiary Izraela, wskutek czego zginął na stosie w Wilnie w drugi dzień Szawuot 1749. Przed śmiercią przeklął donosiciela i jego potomków, a podróżnicy odwiedzający sztetł w pobliżu Wilna, w którym krawiec mieszkał, jeszcze w latach 30-ych naszego wieku opowiadali o kulawych,
221

głuchych lub niemych członkach jego rodziny. Większość społeczności żydowskiej pozostała wówczas w domach, pewien Żyd zaś ze zgoloną brodą, przebrany za goja, zdołał przekupstwem zdobyć trochę prochów Potockiego, które następnie pochowano na cmentarzu żydowskim w Wilnie. Obok grobu wyrosło wielkie, przypominające człowieka drzewo z konarami na kształt rąk i nóg, a miejsce ostatniego spoczynku tego prozelity męczennika stało się celem pielgrzymek. Wileńska gmina żydowska odmawiała Kadisz za hrabiego, którego hebrajskie imię brzmiało Abraham ben Abraham. Żydzi nie zdołali jednak ustrzec grobu przed wandalami, którzy ścięli gałęzie drzewa i zniszczyli budyneczek z hebrajską inskrypcją, wzniesiony po pewnym czasie na owym miejscu.
przebaczenie (hebr. "slicha" lub "mechila") -wątek -> skruchy za grzechy i idącego w ślad za nią boskiego przebaczenia przewija się w całej Biblii i literaturze rabinicznej. "Niechaj bezbożny porzuci swą drogę... Niech się nawróci do Pana... gdyż hojny jest w przebaczaniu" (Iz 55, 7). Do wzorcowych przykładów należy tu opowieść o Złotym Cielcu, kiedy wstawiennictwo Mojżesza wyjednało Izraelitom Boże przebaczenie, ujawniając miłosierne, pełne łaski i cierpliwe oblicze Boga (Wj 34). Mojżesz dowiedział się, że Boskie miłosierdzie ma moc pięćset razy większą od Bożego gniewu. Skrucha, nawet okazana dopiero na łożu śmierci, zawsze prowadzi do uzyskania odpuszczenia, niezależnie od tego, jak ciężkich przewinień dotyczy. Służą temu także modlitwy, jak -> Kadisz. W wypadku poważniejszych grzechów rytuały -> Jom Kipur i w ostateczności śmierć mogą okazać się niezbędnym warunkiem całkowitego -> pojednania. Bóg pragnie wybaczać i nawet modli się do Siebie Samego o własną wyrozumiałość. Człowiek także powinien naśladować Boga (imitatio dei) gotowością do darowania win swemu bliźniemu. Dzieci Abrahama poznać można po ich zdolności wybaczania, a człowiek okrutny i nie wybaczający udowadnia tym samym, że nie jest Żydem. Przed postem Jom Kipur, zgodnie ze zwyczajem, należy prosić o przebaczenie tych, których się skrzywdziło, a ich powinnością jest takiego przebaczenia udzielić.
przejście przez Morze Czerwone (hebr. "ke-rijatjam suf", co znaczy "przejście przez morze sitowia") - uciekających przed armią egipską podczas -> Exodusu Izraelitów ocaliło to, że byli w stanie przejść morze sitowia, które omyłkowo utożsamiano później z Morzem Czerwonym. Wody owego morza w cudowny sposób się rozstąpiły, odsłaniając suchy ląd, przez który poprowadził Izraelitów -> Na-chszon. Po wyjściu ostatniego Izraelity na drugi brzeg wody powróciły, zatapiając Egipcjan, oszczędzając tylko -> faraona. Bóg nie dopuścił do odśpiewania przez anioły w niebiosach pieśni triumfu, uciszając je słowami o niestosowności takich śpiewów, w czasie gdy Jego stworzenia toną (-> Halel). Izraelici jednak, widząc zmywane na brzeg ciała Egipcjan, mogli się przekonać, że nie grozi im już pościg. Odśpiewali więc wielki hymn na cześć Bożej potęgi (Wj 15). Zob. też tetragram; Uriel; zchut awot.
przesąd - podstawą zakazu hołdowania wszelkim przesądom jest werset Biblii: "Dochowasz pełnej wierności Panu, Bogu swemu" (Pwt 18, 13), podsumowujący ustęp, który nie dopuszcza w sferę monoteizmu Izraela żadnych rywalizujących z nim wierzeń. Jednak mimo wykluczenia pewnych poczynań określanych mianem "sposobów Amorytów", w tradycji żydowskiej znalazło miejsce wiele obyczajów wyrosłych z przesądów. Należały do nich: rozmaite sposoby uzdrawiania, których nie wzbraniali nawet niektórzy racjonaliści, wychodząc z założenia, że skuteczność leczenia bywa pochodną ludzkiego do niego zaufania; określanie szczęśliwych i nie sprzyjających pór; przeświadczenie, że pewne zachowania przyciągają uwagę -> demonów, oraz wiele quasi-magicznych praktyk, dla których pożywką były popularne formy -> kabały. Z czasem część zabobonów związanych z -> astrologią i -> magią zarzucono, posługując się argumentem, że czasy się zmieniają i pewne oddziaływania zanikają. Nadal jednak w wyobraźni ogółu nie utraciły mocy niektóre ludowe wierzenia, jak to w -> zły urok, które zadomowiło się na dobre także w halasze. Inne znalazły oparcie raczej w religii niż zabobonie. W tej nowej interpretacji źródłem podziału na szczęśliwe i nieszczęśliwe
222

dni miały więc być różnice między poszczególnymi dniami tygodnia w historii Stworzenia świata. Wtorek na przykład jest dwakroć wspomniany jako dzień, w którym Bóg ujrzał, że jego dzieło jest dobre, stąd miał być "dniem szczęśliwym". Uczeni mężowie wielokrotnie podejmowali próby wykorzenienia przesądów, kłócących się w ich odczuciu z duchem judaizmu. Przynosiło to tylko częściowe rezultaty, ponieważ akceptowali owe praktyki inni rabini, w świadomość przeciętnego Żyda wrosły zaś one tak głęboko, że każdy wobec nich sprzeciw wydawał się herezją. Całe obszary rytuału, kojarzące się na przykład ze -> śmiercią i -> pogrzebem lub z -> narodzinami, zabudowano czerpiąc tyleż z nauki biblijnej i talmudycznej, ile z przesądów i wierzeń w czary. Zob. też chukat ha-goj.
Przewodnik błądzących Mojżesz
zob. Mąjmonides,
Przybytek (hebr. "Miszkan") - przenośne, wykonane na pustyni sanktuarium, które towarzyszyło Izraelitom w ich wędrówce po wyjściu z Egiptu. Opiekowali się nim -> lewici. Wewnątrz Przybytku mieściło się -> Święte Świętych, zawierające -> Arkę Przymierza i Tablice Dekalogu, od pozostałej części oddzielone zasłoną. Przybytek obrazował zamieszkiwanie Boga (Szechina) pośród społeczności Izraelitów, a wzorowany był na sanktuarium niebieskim. Jego wystrój symbolizował dzieło Stworzenia, strukturę wszechświata i przyszłą historię ludu Izraela aż po wiek mesjański. Architektem Przybytku był -> Becalel, lecz właściwie zbudował się on sam. Pewnego razu, gdy Izraelici ginęli od zarazy, -> arcykapłanowi Aaronowi udało się powstrzymać epidemię wciągając Anioła Śmierci do Przybytku i zamykając go w środku. W czasach Salomona Przybytek zastąpiła Świątynia.
przykazania, 613 (hebr. "tarjag micwot") - w tradycyjnym ujęciu Tora zawiera 613 przykazań. Liczba ta pochodzi od liczbowej wartości (gematrii) słowa "tora", której prawem związał Izraelitów Mojżesz (Pwt 33, 4), wraz z dwoma pierwszymi przykazaniami -> Dekalogu, które Bóg wypowiedział bezpośrednio. Dzielą się one na 248 nakazów ("będziesz..."), odpowia-
Przybytek (XV-wieczna hiszpańska Biblia Alba)
223

dających organom ludzkiego ciała, oraz 365 zakazów ("nie będziesz..."), odpowiadających dniom roku. Podejmowano trud wyliczenia na piśmie wszystkich poszczególnych przykazań, lecz brak między halachistami w tej kwestii zgodności ze względu na czysto homiletyczny rodowód przekazu określającego tę liczbę. Celem przykazań jest duchowe uzdrowienie człowieka (-> tikun), bo nie ma dla Boga znaczenia, czy na przykład zwierzęta zarzynane są cięciem z przodu czy z tyłu szyi (-> szchita). Przed przystąpieniem do realizacji nakazu odmawia się zwykle błogosławieństwo, przy czym ktoś zajęty spełnianiem jednego przykazania zwolniony jest w tym czasie od innych. Wprawdzie przykazania nie mają być źródłem korzyści na tym świecie, lecz wywiązując się z jednego zapewniamy sobie szansę wypełnienia w przyszłości innych. Podporządkowanie się regułom ustalonym przez rabich wchodzi w zakres biblijnego zakazu odstępowania od wyroków sędziów w każdym pokoleniu (Pwt 17, 11). Zob. też cicit; kawana: miewa; Sefer ha-Bahir;
złota reguła.
przymierze (hebr. "brit") - szczególny związek łączący Boga z człowiekiem określa się mianem przymierza. Przymierze z -> Izraelem sięga czasów zawartego przez Boga z -> Abrahamem układu (Rdz 15 i 17), pociągającego za sobą -> obrzezanie jego męskich potomków. Żydzi nie praktykujący obrzezania w powszechnym mniemaniu "zerwali przymierze naszego praojca Abrahama" i odebrany im będzie udział w Przyszłym Świecie (Olam Haba). Dotrzymywanie przymierza obrzezania wiąże się także z unikaniem zabronionych praktyk seksualnych, dzięki czemu na świat może spływać Boże błogosławieństwo. Do przymierza z Abrahamem należy również dar Kraju Izraela, obiecanego jego potomstwu. Przymierze zostało odnowione na górze -> Synaj, obejmując tym razem zobowiązanie Izraelitów, zwanych "synami przymierza", do przestrzegania nakazów Tory. Tora jest ostatecznym wyrazem Boskiego przymierza ze światem, a bez niej niebo i ziemia przestałyby istnieć. Zob. też naród wybrany.
przysięga Morę Judaica - specjalna formuła, którą w średniowieczu zaprzysięgano europejskich Żydów przed złożeniem zeznań w sądzie. Miała na celu upokorzenie Żydów, co widać z rozmaitych sposobów jej egzekwowania. Trzeba ją było składać stojąc boso na skórze maciory albo stojąc na stołku w specjalnym kapeluszu lub też z nogami w wodzie i koroną cierniową na głowie. Zmuszano także Żydów do wymawiania imienia Boga bez -> nakrycia głowy. Tekst przysięgi nawiązywał czasem do śmierci Jezusa i odpowiedzialności wszystkich Żydów za bogobójstwo, a także zawierał przekleństwa na krzywoprzysięzców. Wraz z emancypacją Żydów w XIX w. Morę Judaica zaniechano.
Przysłów, Księga (hebr. "Miszle") - jedna z mądrościowych ksiąg Biblii, napisana przez Salomona w połowie życia. Mądrość opiewana w tej księdze odnosi się do Tory, poprzez którą Bóg stworzył świat (Prz 3, 19). Tora jest zaiste odbitką zamysłu dzieła Stworzenia. Ostatnie II- wersety księgi są poświęcone dzielnej kobiecie, eszet chail, godzinami trudu opłacającej troskę o rodzinę i domostwo. Ojcowie i dzieci śpiewają ten ustęp sławiący kobietę idealną w każdy piątkowy wieczór w uznaniu dla żony i matki, a także na cześć Szechiny, żeńskiego pierwiastka Boga. Odmawia się go również na pogrzebach kobiet i na uroczystości bat micwy.
Psalmów, Księga (hebr. "Tehilim") - biblijna księga zawierająca 150 psalmów śpiewanych przez lewitów w Świątyni, a ułożonych przez Dawida, z uzupełnieniami dziewięciu innych autorów. Natchniony przez Ducha Świętego (Ruach ha-Kodesz) Dawid pisał swe psalmy przy akompaniamencie wiatru grającego o północy na harfie zawieszonej nad jego łożem. Jej struny pochodziły z barana ofiarowanego Bogu przez Abrahama podczas akedy. Dawid prosił Boga, by czytanie psalmów uznawał za równie chwalebne co studiowanie samej Tory. Księga Psalmów to najpowszechniej wykorzystywana w liturgii część Biblii, a odmawianie psalmów doradzano także w obliczu choroby, nieszczęścia czy jakiegoś życiowego kryzysu. Sen o Księdze Psalmów oznacza, że wzrasta nasza pobożność. Psalmy dzielą się na dziesięć muzycznych typów, z których każdy według
224

chasydzkiego mistrza rabiego Nachmana z Bracławia skutecznie neutralizuje jakiś aspekt oddziaływania złych mocy. Dlatego Nachman zalecał odmawianie wyboru dziesięciu psalmów, po jednym z każdego rodzaju, w dzień po nocnym wytrysku w ramach tikun rekompensującego utratę nasienia na rzecz sitra achra. Odmawianie owych dziesięciu psalmów umacniało także człowieka w cnocie. Zob. też Halel;
modlitwa.
pszat (hebr., "zwykły") - prosty, choć nie zawsze dosłowny sens wersetu biblijnego. Pszat przeciwstawia się innym metodom interpretacji (-> pardes), zwłaszcza -> midraszowi, który zwykle wyjaśnia tekst w sposób kłócący się ze zwykłym jego rozumieniem. Może istnieć wiele, często sprzecznych ze sobą interpretacji midraszowych, lecz każdy werset ma zawsze tylko jeden pszat. Spośród klasycznych komentatorów Biblii tylko niewielu przedkładało pszat nad inne metody, krytykując czasami wybujałość midraszy. Talmudyczna zasada powiada, że "werset nigdy nie traci swego zwykłego sensu", choć pewien mędrzec wyznał, że nic o tym w trakcie swej nauki nie wiedział aż do ukończenia lat osiemnastu.
ptaki - kury, indyki, gęsi, kaczki i gołębie należą do ptaków, które zgodnie z żydowskimi -> regułami odżywiania można zjadać, inne natomiast, szczególnie ptactwo dzikie, są w większości zakazane. Biblia nie podaje konkretnych właściwości rozstrzygających, które z nich są -> koszer, lecz po prostu wymienia dwadzieścia cztery gatunki ptaków, których nie wolno spożywać. Nie wszystkie udało się jednoznacznie zidentyfikować, w związku z czym w gminach żydowskich podaje się na stół tylko ptactwo jadane w przeszłości. Ptaki wymagają rytualnego uboju (-> szchita), a rabini zarządzili, że ich mięsa nie można łączyć z mlekiem, mimo iż nie należą do rodziny zwierząt wytwarzających mleko. -> Jajko koszemego ptaka jest z jednego końca spiczaste, co je odróżnia od niekoszemego, okrągłego. Ptaki powstały podobno z mułu piątego dnia Stworzenia. Folklor żydowski zna wiele fantastycznych ptasich stworzeń, takich jak: -> bemikla, rosnąca jak owoce na drzewach, chol, który żyje tysiąc lat,
po czym spala się, by powstać znowu z popiołów [jak feniks w mitologii greckiej], nieśmiertelny feniks oraz -> Ziz, którego gigantyczne skrzydła zasłaniają w locie słońce. Król Salomon, któremu przypisuje się autorstwo -> Perek szira, znał język ptaków, a w czasach powstawania Talmudu wielu mędrców widziało w ptakach posłańców niebios. Kabaliści wierzyli, że Bóg wyjawiając swe zamiary wobec świata posługuje się ptakami. Interpretowanie śpiewu ptaków jest jednak niedozwolone, co wynika z zakazu wróżenia w ogóle. Zob. też gołębica; Salomon; szamir.
pticha [aszk. pesiche] (hebr., "otwieranie") -uroczyste otwarcie -> aron ha-kodesz w synagodze w celu wyjęcia sefer Tora, który następnie zostaje zaniesiony na bimę dla odczytania. Podczas odsuwania parochetu i otwierania drzwiczek wierni wstają i śpiewają: "Gdy arka wyruszała, mówił Mojżesz: Podnieś się, o Panie, i niech się rozproszą nieprzyjaciele Twoi" (Lb 10, 35). Ptichę wykonuje się również w ważniejszych momentach nabożeństwa bez wyjmowania zwojów. Gdy ktoś chciał zaprotestować przeciw postępowaniu jakiejś osoby należącej do zgromadzenia, obyczaj dawał mu możliwość przerwania tego obrządku aż do chwili uzyskania zadośćuczynienia za doznane krzywdy. Dokonać tego mógł stając przed otwartą aron ha-kodesz, co uniemożliwiało wyjęcie zwojów, i przedstawiając swoje skargi zebranym. Był to niewątpliwie sposób wywarcia nacisku na kongregację, by zajęła się daną sprawą. Nadużywających tego przywileju ostrzegano, że po śmierci sama Tora wypomni ich duszom zniewagę, jakiej doznała za sprawą ich protestów, i nie pozwoli spocząć im w pokoju. Podobnie można było się żalić samemu Bogu. Należało stanąć przed otwartą aron ha-kodesz, gdy wierni nie byli zajęci modłami, i zgłaszać swe pretensje. Otwarta arka i obecność zwojów miały zwiększyć skuteczność tej metody domagania się w niebie sprawiedliwości.
Purim (zaczerpnięte z pers., oznacza "ciągnięcie losów") - pomniejsze święto czternastego -> adar, upamiętniające opowieść z Księgi -> Estery, odczytywaną z ręcznie przepisanego zwoju, -> megili. Późnym popołudniem dla
225

uczczenia zwycięstwa Żydów nad ich perskimi nieprzyjaciółmi urządza się odświętny posiłek z podawaniem odurzających trunków (-> ad-
-lo-jada). W Purim trzeba dać jałmużnę co najmniej dwóm ubogim, a właściwie każdemu biedakowi proszącemu o wsparcie. Obowiązuje również zasada posyłania poczęstunku przynajmniej jednemu znajomemu (miszloach ma-not lub w jidysz - szałech mones). Do ulubionych potraw purimowych należą trójkątne nadziewane ciastka, zwane hamantaszami, które mają wyobrażać uszy Hamana. Nazwa święta pochodzi od pur, losowania, za pomocą którego
-> Haman ustalał najlepszy moment do zaatakowania Żydów, jak się zresztą okazało, dla Hamana i jego stronników najgorszy. Przesłanie zawarte w samej nazwie wskazuje więc, że to nie los, lecz Bóg decyduje o tym, co ma się zdarzyć. Unaocznieniu myśli, że pozory mylą i niepoznane są ścieżki Boga, służą purimowe fantazyjne przebrania i odgrywanie sztuk parodiujących uznane autorytety (-> Purim szpil), a nawet kpiących z żydowskiej nauki. Studenci jesziwy wybierają ze swego grona jednego, który przyjmuje rolę purimowego rabina i ośmiesza dziwactwa przewodniczącego akademii. Purim to bardzo ludowe święto, a miarą estymy, jaką się cieszy, niech będzie powiedzenie, że Jom Kipur, najświętszy dzień żydowskiego roku, wzorowany jest na Purim (gra słów polegająca na przekręceniu hebrajskiego "jom kipur" tak, że oznacza "dzień jak purim"). Istnieje nawet paradoksalna przepowiednia, że w czasach mesjańskich zostaną zniesione wszelkie święta oprócz Purim, a i boska mądrość świeci w Purim większym blaskiem niż w szabat. Wiele żydowskich gmin i rodzin obchodzi swoje własne, specjalne Purim na pamiątkę wyratowania z jakiejś opresji czy niebezpieczeństwa.
Purim szpil (jid., "sztuka purimowa") - w święto Purim dzieci, a czasami także dorośli, przebierają się w fantazyjne stroje. Pierwotnie purim szpiler dawali amatorskie przedstawienia dla swojej społeczności, niekiedy parodystycz-ną wersję historii Estery, albo też wędrując od domu do domu odgrywali krótkie skecze, nagradzane przez gospodarzy datkami na biednych i poczęstunkiem dla aktorów. Tradycyjne
sztuki purimowe są nadal w modzie, podobnie jak organizowanie dla dzieci bali przebierańców. Na czas trwania święta obowiązujące na co dzień zasady przyzwoitości stroju ulegają rozluźnieniu i można przebierać się za przedstawicieli płci przeciwnej.
Rabad zob. Abraham ben Dawid z Pos-quieres
Raba bar Bar Chana (III w. n.e.) - babiloński mędrzec talmudyczny, bohater wielu egzotycznych i bajkowych opowieści podróżniczych utrwalonych w Talmudzie. Pewnego razu mijał on miejsce, gdzie ziemia pochłonęła Koracha wraz z jego stronnikami, i usłyszał głosy mówiące: "Mojżesz jest praw i Tora mówi prawdę, a my jesteśmy kłamcami". Raba widział leżące na pustyni ciała Izraelitów, którzy wyszli z Egiptu. Pod ich zgiętymi nogami mógł przejść wielbłąd z jeźdźcem na grzbiecie trzymającym uniesioną dzidę. Raba natrafił też na rybę olbrzyma, tak wielką, że żeglarze wzięli ją za wyspę i zaczęli gotować na jej grzbiecie posiłek, aż żar zmusił ją do przekręcenia się na bok. Inną gigantyczną, martwą już rybę morze wyrzuciło na brzeg, niszcząc po drodze 60 osiedli nad zatoką. Jedno jej oko dostarczyło trzystu dzbanów oleju. Płetwy jeszcze innej ryby tego rodzaju osadzone były tak daleko od siebie, że przepłynięcie od jednej do drugiej zajęło statkowi trzy dni, mimo iż ryba płynęła cały czas w przeciwnym kierunku.
Raba bar Nachmani (III-IY w. n.e.) - babiloński mędrzec talmudyczny, popularny nauczyciel, który każdy swój wykład rozpoczynał żartem. Władze Babilonii skazały go na wygnanie z powodu skarg, że jego nauczanie odciąga ludzi od pracy, co zmniejszało wpływy do skarbu państwa. Dziwną legendę osnuto wokół jego śmierci. W Akademii na Wysokościach toczył się mianowicie spór między Bogiem a duszami zmarłych mędrców. Ci ostatni twierdzili, że pewien rodzaj skalania trądem jest nieczysty rytualnie, podczas gdy Bóg orzekł jego czystość. Potrzebny był znawca tematu, który rozsądziłby sprawę. Ponieważ najwię-
226

kszym żyjącym autorytetem w sprawach trądu był Raba bar Nachmani, zawezwano go do Akademii na Wysokościach, a on umierając wołał już: "Czysty, czysty!" Od tamtej pory wyrażenie: "wezwany do niebiańskiej akademii", stało się eufemistycznym określeniem śmierci uczonego.
Rabenu Gerszom zob. Gerszom ben Jehuda
rabin (hebr. "rabi", czyli "mój mistrz") - wyświęcony uczony w Piśmie, tradycyjnie upoważniony do rozstrzygania spornych kwestii rytuału żydowskiego, zwłaszcza związanych z -» regułami odżywiania. Obrządek wyświęcania to -> smicha. Rabi to także tytuł grzecznościowy odnoszący się do nauczycieli lub
- w formie "raw" (pan) - do innych poważanych członków wspólnoty; w środowisku chasydzkim będą to odpowiednio: "rebe" (wobec cadyka) i "reb". Rabi może być także zwany
-> chachamem, czyli mędrcem. Ponieważ nie wolno pobierać wynagrodzenia za nauczanie czy wydawanie orzeczeń w dziedzinie -> ha-lachy, w dawnych czasach rabinom nie płacono i musieli zarabiać na życie w inny sposób. Dziś otrzymują pensje jako oficjalni funkcjonariusze synagogalni, mający szeroki zakres obowiązków duszpasterskich i kaznodziejskich. Oficjalnie nie płaci im się za pełnienie funkcji religijnych, ale jedynie rekompensuje to, że z racji swych powinności rabinackich nie są w stanie podjąć innej pracy zarobkowej. W seminariach -> judaizmu reformowanego i konserwatywnego wyświęcano na rabinów kobiety, lecz -> judaizm ortodoksyjny ostro się temu przeciwstawia. Zob. też magiel.
Rachab zob. gościnność; Jeremiasz; Jozue
Rachela - ulubiona żona -> Jakuba, jedna z
-> matriarchiń. Jej ojciec -> Laban nie chciał dopuścić do małżeństwa Racheli z Jakubem przed wydaniem za mąż starszej córki Lei. Oszukał więc przyszłego zięcia, podsuwając mu Leę zamiast Racheli. Aby podstęp się nie wydał, konieczna była współpraca Racheli, która pomogła siostrze, zdradzając jej umówione znaki, jakimi mogła przekonać Jakuba, że jest Rachela. Postąpiła tak chcąc oszczędzić siostrze
Syryjski dzban purimowy na wino
..Żydowski rabi" Rembrandta
227

wstydu, mimo iż sama pragnęła wyjść za Jakuba, co zresztą nastąpiło w siedem lat po ślubie z Leą. Przy narodzinach swego drugiego syna, Beniamina, Rachela zmarła i została pochowana w pobliżu Betlejem. Jej grób jest popularnym celem pielgrzymek, zwłaszcza bezpłodnych kobiet, ponieważ sama Rachela przed wydaniem na świat pierwszego syna Józefa była przez dłuższy czas bezpłodna. Strategiczne położenie tego grobu sprawiło także, że musieli go mijać Judejczycy idący na wygnanie do Babilonii, i Rachela prosiła wówczas w niebie Boga, by sprowadził ich z powrotem. Prorok Jeremiasz przekazał posłanie dla Racheli, płaczącej po swych dzieciach i nie dającej się pocieszyć: "To mówi Pan: Powstrzymaj głos twój od lamentu, a oczy twoje od łez...Powrócą oni z kraju nieprzyjaciela...wrócą synowie do swych granic" (Jr 31, 16-17).
Rafael - archanioł, którego specjalnością jest uzdrawianie, jak zresztą wskazuje jego imię ("Bóg leczy"). Do Rafaela odwołują się lecznicze i zapobiegające chorobie amulety. Zajmuje on miejsce za Tronem Chwały i za plecami człowieka. Rafael jest też jednym z czterech aniołów Bożej Obecności, do których należą poza nim -> Gabriel, -> Michał i -» Uriel. Na piersi nosi tabliczkę z wyrytym imieniem Boga, jego symbolem jest wąż, a podróżuje na skrzydłach wiatru. Gdy Bóg szykował się do stworzenia Adama, część aniołów się temu sprzeciwiała, ale Rafael poparł boski zamiar. To Rafael odwiedził Abrahama, aby wygoić jego ranę po obrzezaniu.
Raj (hebr. "pardes" z pers. "sad") - niebiańska pośmiertna siedziba sprawiedliwych (-> życie pozagrobowe), którą utożsamiano z biblijnym
-> Ogrodem Edenu. Istnieje także możliwość znalezienia się w Raju za życia. Spośród postaci biblijnych dokonali tego Jonasz, -> Henoch i -> Eliasz. Czterech talmudycznych mędrców wybrało się kiedyś w mistyczną podróż do Raju, lecz tylko Akiwa powrócił z niej cało. Z pozostałej trójki -> Szymon ben Azaj zginął, Szymon ben Zoma oszalał, a -» Elisza ben Awuja popadł w herezję. Wielokrotnie powielano opowieść o innym uczonym talmudyście
-> Jehoszui ben Lewim, któremu udało się
odwiedzić Raj, by zobaczyć, co go czeka po śmierci. Za pośrednictwem Anioła Śmierci przesłał później swoim kolegom list opisujący cuda rajskiej krainy. Termin -> pardes stosuje się również jako akronim czterech tradycyjnych metod interpretacji Biblii. Zob. też Behemot;
Drzewo Życia.
Rambam zob. Majmonides, Mojżesz Ramban zob. Nachmanides, Mojżesz Raszba zob. Adret, Salomon
Raszi (1040-1105) - akronim rabiego Salomona (ben) Izaaka, mieszkającego we Francji uczonego z linii Dawida, autora wzorcowych komentarzy do zasadniczych tekstów żydowskich. Ojciec Rasziego nie zgodził się sprzedać pewnego klejnotu na ozdobę figury Madonny. Miejscowi chrześcijanie gotowi byli zapłacić za kamień bardzo wysoką cenę, ojciec Rasziego wolał go jednak wyrzucić niż pozwolić spożytkować jako element bałwochwalczego kultu. Spotkała go za to nagroda: jego syn Raszi stał się żywym, duchowym "klejnotem". Pewnego razu przed urodzeniem Rasziego jego matka omal nie została stratowana przez konnego krzyżowca, a ocaliła ją wnęka, która cudownym sposobem otworzyła się w pobliskim murze, tak że ciężarna mogła się w niej schronić. Mur był później znanym punktem orientacyjnym. Raszi stworzył w północnej Francji całą szkołę egzegezy biblijnej, a kontynuatorzy jego dzieła rozwijali jego metodę. Ostatnie lata życia spędził ponoć w mieście Worms, gdzie mała "synagoga Rasziego" przetrwała aż do czasów hitleryzmu, a po wojnie została odbudowana przez rząd niemiecki. Uwagi, jakimi Raszi opatrzył większość Biblii i znaczną część Talmudu babilońskiego, przybliżyły te teksty zwykłemu, świeckiemu czytelnikowi, a jego komentarze Biblii uważano za dzieła szczególnie natchnione. Istotnie, samemu Rasziemu zdarzało się twierdzić, że źródłem jego interpretacji nie są nauki mistrzów ani tradycja żydowska, lecz objawienie z niebios. Jego wyjątkowy talent polegał na umiejętności zawierania sensu swojej egzegezy w kilku zaledwie słowach komentarza, wplatania
228

uwag homiletycznych pomiędzy objaśnienia formalne i gramatyczne. Nie wahał się jednak przed dodaniem czasami: "Nie wiem, co to znaczy". Rasziemu pomagały w pracy pisarskiej trzy córki, zdolne nawet do prowadzenia samodzielnych badań. Co najmniej jedna z nich słynęła z zakładania tefilin przy porannych modlitwach, co świadczyło o jej wielkiej pobożności. Zob. też rosa.
Raw (III w. n.e.) - babiloński mędrzec talmu-dyczny, który naprawdę nazywał się Aba lub Aba Wysoki. Raw studiował z Jehudą ha-Nasim w Palestynie i dorównywał renomą wielkiemu tanaicie, choć sam należał już do okresu post-misznaickiego. Tłumacząc przykazania nie odwoływał się do quasi-magicznej obrzędowości, lecz raczej do konieczności doskonalenia człowieka w posłuszeństwie Bogu. Jakie na przykład znaczenie może mieć dla Boga dokładny sposób zarzynania zwierząt (szchita)? Pociągał go wprawdzie mistycyzm, lecz zachęcał do radowania się światem mawiając, że po śmierci każdy będzie musiał zdać sprawozdanie z wszelkich przyjemności, jakich sobie odmówił na tym padole. Prawdziwym dziecięciem Abrahama mógł być według Rawa tylko ktoś odnoszący się do bliźnich ze współczuciem, a człowiek okrutny zdradza się z tym, że nie odziedziczył litościwego charakteru pierwszego patriarchy. Raw przyczynił się do upowszechnienia badań rabinicznych w Babilonii. Założona przezeń w Surze akademia przetrwała 800 lat i w okresie świetności liczyła ponad tysiąc studentów. Część liturgicznych opracowań Rawa trafiła do modlitewników, czego przykładem Alejnu, odmawiana na koniec każdego nabożeństwa, lub suplikacja wygłaszana w szabat przed nowiem księżyca (-> Rosz Chodesz). Świątobliwość, z jakiej słynął, ściągała do jego grobu pielgrzymki, a proch tam zebrany miał ponoć właściwości lecznicze. Zob. też Samuel, Mar.
Rawa (III-IV w. n.e.) - mędrzec talmudyczny z Babilonii. Propagował logiczną analizę tematu jako najlepszą metodę studiów nad Torą i toczył częste spory ze swym kolegą Abajem. Dyskusje te stanowią paradygmat talmudycznej argumentacji, a rozstrzygnięcia halachiczne za-
Elizeusz patrzący na wstępującego do Raju Eliasza (Gustave Dore)
Modlitewnia Rasziego w mieście Warms
229

padły na korzyść Rawy we wszystkich - oprócz sześciu - przypadkach. Głosił wyższość zgłębiania Tory nad modlitwą, ponieważ modlitwa dotyczy spraw tego świata, Tora zaś wiąże się z życiem wiecznym człowieka. Osoba pogrążona w badaniach Tory przerasta zatem nawet arcykapłana, jedynego, któremu wolno było w ramach obrządku świątynnego wkraczać do Świętego Świętych. Niezależnie od swego pozytywnego stosunku do logicznej analizy tekstów Rawa był pietystą świadomym tego, że Bóg pragnie, by zwracały się ku Niemu ludzkie serca. Bardzo rygorystycznie podchodził też niekiedy do rytuału; i tak w Jom Kipur pościł przez dwa dni zamiast, jak się przyjęło, przez jeden. Miał pewne wpływy na dworze perskim dzięki przyjaźni łączącej go z matką króla Szapura II, której zainteresowanie judaizmem podsycał. Część swego znacznego majątku przeznaczał na łapówki dla perskich urzędników dworskich, zapewniając judaizmowi możliwość rozwoju bez nadmiernych ingerencji ze strony władz. O Rawie powiada się też, że stworzył sztucznego człowieka (golema) za pomocą technik mistycznych.
Raziel - anioł ujawniający człowiekowi przyszłość i inne boskie tajemnice, na co wskazuje jego imię oznaczające "tajemnice Boga". Raziel przekazał sekretną księgę magiczną Adamowi i drugą - Noemu. Jeżeli pragnie powiadomić człowieka o jakimś przyszłym wydarzeniu, zleca to zadanie Eliaszowi, który schodzi na ziemię, by kontaktować się z rodzajem ludzkim. Księgi zawierające nauki Raziela, wyryte pierwotnie na szafirze, uważane są za szczególną świętość, a trzymanie ich w domu chroni przed pożarem i innymi nieszczęściami. Na Sefer Raziel, księgę tajemnic przekazaną Adamowi, składają się receptury lekarstw i mistyczne rozważania, takie jak Sziur koma. Księga tajemna wręczona Noemu, Sefer ha-Razin, zawiera informacje o czarach, segulot i amuletach, a także opisy siedmiu niebios, przez które odbywa swą podróż mistyk Maase Merkawa. Raziela utożsamia się niekiedy z innymi aniołami, jak Metatron czy Uriel.
Rebeka - siostra -> Labana, żona -> Izaaka, jedna z -> matriarchiń. Rebekę wybrano na
przyszłą małżonkę Izaaka, gdy miała trzy lata, ze względu na jej dobroć. Przybywającemu właśnie w poszukiwaniu żony dla syna swego pana służącemu Abrahama Eliezerowi oraz jego wielbłądom ofiarowała wodę. Eliezer ujrzał, jak woda w studni podnosi się na jej powitanie, co było oznaką wyjątkowej świętości. Po ślubie Rebeka mieszkała w namiocie swej teściowej Sary i domostwo to raz jeszcze pobłogosławione zostało obłokiem chwały, który się nad nim unosił. Cudowne świece szabatowe, palące się od jednego piątku do drugiego, płonęły dla niej tak jak przedtem dla Sary. Bliźniaki, które nosiła, były w czasie ciąży utrapieniem. Ezaw, kopiąc, usiłował się wydostać zawsze, gdy mijała miejsce kultu bałwochwalczego, Jakub zaś robił to samo, gdy przechodziła obok uczelni, w której studiowano Torę. Później Rebeka pomogła swemu ulubionemu dziecku Jakubowi zdobyć błogosławieństwo ojcowskie, które należało się jego starszemu bratu (Rdz 27). Rebekę pochowano w Grocie Makpela.
reguły odżywiania (hebr. "kaszrut") - za -> koszer uznaje się -> zwierzęta przeżuwające pokarm i posiadające jednocześnie rozszczepione kopyta, ograniczoną liczbę gatunków -> ptaków (choć nie ptaki łowne), a także -> ryby mające płetwy i łuski. Koszeme są również niektóre rodzaje -> szarańczy, ale spożywa się je tylko na terenach z tradycją jedzenia tych owadów. Skaza zwierzęcia koszemego czyni je -> trefa i wyklucza jego spożywanie. Zwierzęta i ptaki muszą być w specjalny sposób zarzynane (-> szchita), a -> krew trzeba usunąć przy użyciu soli. Nie zjada się pewnych tłuszczów zwierzęcych i nerwów kulszowych - tych ostatnich przez pamięć rany zadanej -> Jakubowi w walce z aniołem (Rdz 32). Nie wolno razem jeść ani przyrządzać mleka i mięsa (-> parwe), a po zjedzeniu mięsa obowiązuje kilkugodzinna przerwa przed spożyciem mleka lub -> sera. Mleko jest koszerne, jeśli pochodzi od koszemego zwierzęcia. Wielu ortodoksyjnych Żydów używa jedynie mleka z produkcji nadzorowanej, by mieć pewność co do jego pochodzenia. Koszeme -> jajko musi także pochodzić od koszemego ptaka i nie może mieć żadnych plamek krwi. -> Miód jest ko-szemy, mimo że nie wolno jeść pszczół, po-
230

nieważ nie traktuje się go jako części ciała pszczoły. Warzywa, w których mogą się kryć robaki lub muchy, trzeba przed jedzeniem myć. Pewnych pokarmów pomimo ich koszemości nie można, zgodnie z zasadą biszul nochri, spożywać, jeżeli zostały przygotowane przez goja, zabrania się też pić -> wina produkowanego lub rozprowadzanego przez gojów. Bóg pozwala gojom jeść niekoszemą żywność, co można porównać z sytuacją, kiedy lekarz zapisuje ścisłą dietę pacjentowi rokującemu nadzieję na wyzdrowienie, podczas gdy innemu, którego stan jest beznadziejny, pozwala jeść, co mu się podoba. Spożywanie niekoszernych pokarmów zatrzymuje bicie serca i wpływa na postawę człowieka, skłaniając go w stronę zła -> sitra achra. Same przepisy dotyczące odżywiania wyjaśniano jako zamaskowane wskazania zdrowotne, jako metodę egzekwowania posłuszeństwa Izraela wobec Boga lub doskonalenia moralnego i dochodzenia do świętości. W erze mesjańskiej wszystkie zwierzęta będą koszeme, a na uczcie mesjańskiej będzie się jeść mięso Behemota i Lewiatana. Co do gadów, zob. pilpul.
rekonstrukcjonizm - odgałęzienie -> judaizmu konserwatywnego w Ameryce Północnej, któremu początek dał Mordechaj Kapłan w 1922. Rekonstrukcjonizm głosi religię wyzbytą pierwiastków nadnaturalnych, opartą na judaizmie rozumianym jako ewoluujący trend cywilizacyjny, kładącą duży nacisk na sprawiedliwość społeczną, lecz odrzucającą doktrynę transcendentalnego objawienia, wiarę Żydów w to, że są narodem wybranym, a także w Mesjasza. Poglądy te Kapłan przedstawił w swym głównym dziele Judaism as a Civi-lization (1934), ujmującym judaizm jako konglomerat literatury, obyczajowości ludowej, historii, etyki i ideałów narodu żydowskiego. Syjonizm i państwo Izrael odgrywają istotną rolę w myśli rekonstrukcjonistycznej. Pomimo swej radykalności i posługiwania się osobnym modlitewnikiem przez długi czas rekonstru-kcjoniści zachowali łączność z ruchem konserwatywnym, zakładając swe pierwsze samodzielne seminarium rabiniczne dopiero w 1967. Kapłan dążył do przebudowy judaizmu dla potrzeb współczesnego człowieka, z wykorzy-
•;:••.\ •} •• •• :.--• . '..W»'':'^v,^,; . • .'.:'.•
•• ^fS^WwM* W •S-.ttWttfifWN^^SIW..'*!'''!)!^ MW • "jBMA "
• '.^S^^wwww^-y^.^W^M^SM^mJfWwhilw -."T;,
.-•a-i&fc" ?%»<y.;;••^ii^i<rf%ill§»^^a"ró , -W9K.
-..•..^••i^^.ł^.SiN^^^^W^^^pM*^'1^'^."?1 :'••.'. :Sll!? /^^^W^tfW^^^^^y^ft^^^^^
-^^^^'•^^^^.'y^teMittglft-W^
- -•-••^^.łw^A^^^^liKtI^^^EfSi^.^^ l;NIN?|»?S»^fcffle|&M^MISwl;W^'^w^ "'"""""'"' ""
•••irfateag^
^
i
Imiona aniołów, gwiazdy Magen Dawid i znaki mistyczne do stosowania w amuletach (z "Księgi Raziela")
Rebeka i Eliezer przy studni (Paolo Yemnese)
231

staniem religijnych i pozareligijnych aspektów żydowskiej kultury. Rekonstrukcjonizm nie cieszy się masowym poparciem, lecz przemawia do wielu intelektualistów, przez co zasięg jego oddziaływania jest znacznie szerszy, niż wskazywałaby liczebność jego szeregów.
responsa (hebr. "szeelot u-tszuwot", co oznacza "pytania i odpowiedzi") - zbiory odpowiedzi na konkretne zapytania kierowane do autorytetów rabinicznych, w wielkiej mierze składające się na -> halachę. Teksty responsjalne pojawiły się po zakończeniu redakcji Talmudu babilońskiego, gdy do babilońskich uczonych (-> gaon) zaczęły napływać pisemne prośby o wyjaśnienie niejasnych fragmentów Talmudu, a także o rozstrzygnięcia w istotnych sprawach natury praktycznej. Od tamtych czasów powstało tysiące takich kolekcji responsjal-nych, wydawanych niekiedy przez samych autorów, czasem przez uczniów, gromadzących opinie swych mistrzów porozrzucane w korespondencji z różnymi osobami. Responsa najczęściej dotyczą żydowskiego rytuału i prawa. Początkowo sprowadzały się do prostych stwierdzeń, później przybierały formę długich, uczonych rozpraw. Znajduje w nich omówienie każdy związany z życiem Żydów temat, łącznie z osiągnięciami współczesnej nauki jak przeszczepy czy chirurgiczna zmiana płci. Nie brak również nawiązań do problemów teologicznych, przemian historycznych, kabały lub kontrowersji na tle religijnym. Zbiór responsów zatytułowany Responsa z niebios autorstwa -> Jakuba z Margeve zawiera otrzymane we śnie odpowiedzi na pytania zadawane techniką mistyczną.
resz galuta zob. egzylarcha Resz Lakisz zob. Szymon ben Lakisz
Reuweni, Dawid (XV-XVI w.) - mesjanisty-czny mistyfikator. Reuweni podawał się za księcia z niezawisłego królestwa żydowskiego usytuowanego w Arabii w pobliżu rzeki Sam-bation. Wywodził się jakoby z plemienia Ru-bena, jednego z Dziesięciu Zaginionych Plemion, stąd jego nazwisko. Brak informacji o jego prawdziwym rodowodzie, lecz zakłada
się, że rzeczywiście pochodził z Arabii lub Etiopii. Podczas licznych podróży szerzył me-sjanistyczną propagandę, występując pod flagą i z orszakiem, jak przystało bratu króla i jego wysłannikowi w ważnej misji. Udało mu się uzyskać pewne poparcie możnych i wpływowych Żydów. Jadąc wierzchem na białym koniu przybył w 1524 do Rzymu i podczas audiencji u papieża przedstawił propozycję skierowanego przeciw muzułmanom paktu pomiędzy chrześcijaństwem a swym żydowskim królestwem. Papież dał mu list polecający do króla Portugalii, gdzie pojawienie się Reuweniego wzbudziło wśród krypto-Żydów nadzieje na rychły początek mesjańskiego procesu odkupienia. Co najmniej jeden marran, Salomon -> Molcho, pod wrażeniem obecności Reuweniego otwarcie powrócił do judaizmu. Władzom portugalskim nie odpowiadał zamęt wywołany przyjazdem Reuweniego, aresztowano go więc na krótko. Ponownie uwięziono go we Włoszech, skąd został odesłany do Hiszpanii, gdzie zmarł. Reuweni pozostawił dzienniki swych podróży i wydaje się, że w krajach islamu podawał się za potomka Mahometa. Sądząc z opisów jego współczesnych, Reuweni odznaczał się niskim wzrostem, ciemną cerą i chudością, będącą efektem częstych postów i ćwiczeń w ascezie.
rękopisy iluminowane - jedna z form -> sztuki średniowiecznej, dająca możliwości ekspresji artystycznej, nie skrępowanej ograniczeniami wynikającymi z kojarzenia sztuki z -> bałwochwalstwem. Rękopisy iluminowane były w powszechnym użyciu pomimo opozycji zwalczającej ilustracje jako rozpraszające nabożne skupienie. Wśród iluminatorów zdarzali się goje, lecz większość to Żydzi, którzy czerpali wzory do swej pracy z ksiąg chrześcijańskich czy islamskich. I tak w krajach islamu dominowały u Żydów ilustracje "dywanowe", ponieważ muzułmanie nie dopuszczali malowania postaci ludzkich i woleli motywy dekoracyjne, przypominające wzorzysty dywan. Boga nie przedstawiano, chyba że symbolicznie, np. w postaci wyciągniętej dłoni na skraju odtwarzanej sceny. W tekstach pochodzących z krajów chrześcijańskich często pojawiają się wizerunki ludzi, nawet nagie sylwetki Adama i Ewy (być może dzieło artysty chrześcijanina),
232

a w pewnym zwoju Estery (-> megila), używanym przez Żydów w Chinach, występują niewątpliwie postacie chińskie. Niekiedy jednak sylwetki ludzi pozbawione są głów lub kryją twarze pod hełmami. Ulubionym tekstem iluminatorów bywała -> Hagada na Pesach, ponieważ czytano ją wyłącznie w domu, nie zanosząc do synagogi, co dawało artyście okazję do rozwinięcia skrzydeł wyobraźni. W jednej z ilustrowanych Hagad ludzie mają głowy ptaków w celu uniknięcia zarzutów o ich portretowanie. Popularną techniką ilustracji była
-> mikrografia, czyli zapisywanie tekstu miniaturowymi literkami w taki sposób, by utworzyły rysunek. Kres iluminacji manuskryptów położył wynalazek druku, choć przetrwała tradycja ozdabiania wypisywanych ręcznie kontraktów małżeńskich (-> ketuba), a nawet wczesnych drukowanych wydań -> machzo-rów.
rodzice - pochodzenie żydowskie dziedziczy się po matce, lecz status plemienny i kapłański ze strony ojca (-> rodzina). W procesie formowania -> dzieci bierze udział trzech uczestników, czyli dwoje rodziców, którzy zapewniają im postać fizyczną, i Bóg, który dostarcza dusze. Tak jak trzeba okazywać cześć Bogu, tak i rodzicom należy się szacunek, co zostało wyraźnie ujęte w Dekalogu. Dziecko nie powinno przeciwstawiać się rodzicom, mówić do nich po imieniu ani siadać na miejscach dla nich przeznaczonych. Dzieci są też obowiązane utrzymywać rodziców, nawet jeśli musiałyby w tym celu żebrać. Powinny dawać im jedzenie, picie oraz ubrania, a także wyprowadzać lub wprowadzać do domu. Po śmierci należy ich pogrzebać, a syn powinien odmawiać za nich
-> Kadisz. Poważanie dla rodziców obejmuje również ojczyma i macochę oraz dziadków. Nie wolno natomiast posłuchać rodziców, gdyby kazali dziecku złamać boskie przykazania. Talmud opisuje, do jakiego stopnia czcili swych rodziców niektórzy z mędrców. Rabi Tarfon, na przykład, schylał się nadstawiając plecy, żeby jego matka mogła oprzeć na nich stopę schodząc i wchodząc na łóżko. Jest tam też opowieść o wyjątkowym poszanowaniu, jakim darzył swego ojca pewien poganin. Otóż ofiarowano mu wielką sumę pieniędzy za klejnoty,
^AW ^T^T\ •ta-1"^ *3^
cA4(l!U V" W ^O'*"^ 'BM' ^ YSM TOfl W3J Wsiw KOI b» ł»31 •W^!y ftlSIJO'1-^ ^ ^»
;»»ł<» UJ) OJ ,i^ t*? "y '^" ^'fi"» cwM.ws' •'^ł'ł 'ff^ pw "^
-'<J?Ct W\ j^?23 ^WS f^ J »5?
•"PJi^np^Ą ,-n' llW^.i ^ysfy w ^•?s -róft "w» w ^}\flf>t'\ W WA^ ^ iy
•^^nn i^ir :/w^i ^^iir 'S)A\ 't^? yoi) pTyHi^i
•\^y ł%:wTw^ 't? i-ł^ ^Win^nK w^ot^ ywh^
y?K^»nufcna;n?ipyK( J;?
.-.,. W, """,
Strona z pamiętnika Dawida Reuweni (Bodlein Library, Oxford)
Ozdobny wyraz hołdu kopisty dla jego patrona, zamieszczony w jednym z rękopisów iluminowanych Pięcioksięgu znalezionych w genizie kairskiej
233

schowane w szkatułce, do której klucz znajdował się pod poduszką śpiącego ojca, ale poganin odmówił zawarcia umowy, by go nie budzić. Spotkała go zresztą za to nagroda, gdy ' wśród jego bydła urodziła się czerwona jałówka, którą mógł sprzedać władzom żydowskim ze znacznym zyskiem. Rodzice ponoszą odpowiedzialność za wykształcenie dziecka, lecz nie wolno im karać dorosłych dzieci biciem, mogliby bowiem sprowokować ich gwałtowną reakcję, a to by się równało "rzucaniu kłody pod nogi ślepcowi". Rodzice nie powinni też faworyzować jednego dziecka kosztem innych, skoro taki właśnie stosunek -> Jakuba do -> Józefa wywołał zawiść i rywalizację między rodzeństwem.
rodzina (hebr. "miszpacha") - podstawową komórką życia religijnego i obrzędowego jest pojmowana jako ciąg pokoleń rodzina. W dawnych czasach Żydzi i Żydówki występowali pod imieniem własnym i imieniem ojca. Stąd tak wiele nazwisk żydowskich z końcówkami "son" (syn), np. Jacobson, Abrahamson, lub "ovitz" (od słowiańskiej formy "owicz", czyli "dziecko tego"), np. Jacobovitz, Abrahamoyitz, albo też z przedrostkami "ben" (z hebr. "syn"), np. Bendavid, Bensusan. Dla celów religijnych z reguły używa się hebrajskiego imienia danej osoby i jej ojca, lecz w wypadku modłów o czyjeś wyzdrowienie podaje się imię chorego i jego matki. Przynależność do narodu żydowskiego dziedziczy się po matce, lecz status kapłana lub lewity oraz przynależność plemienną - ze strony ojca. Społeczna pozycja i tożsamość we wspólnocie jest pochodną rodzinnego -> jichus. Idealna rodzina opiera się na związku monogamicznym (-> monogamia), choć prawo biblijne dopuszcza poligamię, praktykowaną zresztą nadal przez niektórych Se-fardyjczyków. Człowiek nieżonaty może służyć Bogu, lecz pozbawiony jest radości, błogosławieństw i poczucia pełni kojarzącego się z -> małżeństwem i prokreacją. -> Dzieci uważa się za błogosławieństwo Boże. Wiele rytuałów odprawiać można wyłącznie w domu, z udziałem starszych i młodszych członków rodziny. Zob. też rodzice.
rosa (hebr. "tal") - rosa jest tak istotna dla
życia roślin, że jej brak oznacza suszę. Modlitwę o rosę wprowadza się do liturgii z pierwszym dniem Pesach, czyli początkiem wiosny. Chazan ubiera się wówczas w biały, podobny do całunu -> kitel, noszony w Jom Kipur, sygnalizując tym strojem, że obecność rosy jest dla rolników sprawą życia i śmierci na równi z przebaczeniem grzechów. W średniowieczu uczeni Żydzi sądzili, że rosa wznosi się w powietrze ku słońcu. Dlatego Raszi w swoim komentarzu biblijnym (Wj 16, 14) napisał, że jeśli napełnić skorupkę po jajku rosą, zatkać otworek i umieścić ją na słońcu, skorupka uniesie się w górę. Warstwa białej rosy pokrywała mannę zesłaną na pustyni zarówno z wierzchu, jak i od spodu. Pochodzi stąd zwyczaj układania szabatowej chały na białym obrusie i pod białą serwetką. Otrzymując Torę na górze Synaj Izraelici umarli z przerażenia na dźwięk głosu przemawiającego do nich Boga, a ocuciła ich rosa życia. Tej samej rosy użyje Mesjasz w nowej erze, by doprowadzić do -> Zmartwychwstania. Zob. też Syjon.
Rosz Chodesz (hebr., "początek miesiąca") -początek każdego miesiąca księżycowego znaczyło pomniejsze, trwające dzień lub dwa święto nowiu księżyca, podczas którego dodawano do zwykłej liturgii psalmy -» Halel i -> musaf. W poprzedzający je szabat odmawia się specjalną, ułożoną przez Rawa modlitwę, zawierającą prośbę o Boże błogosławieństwo i zbawienie oraz nazwę nowego miesiąca i dzień lub dni Rosz Chodesz (ale -> tiszri). Do obyczaju należy podawanie wiernym dokładnej informacji o moladzie (narodzinach) nowiu księżyca. W trzy dni po moladzie, o ile -> księżyc widać w nocy, pod gołym niebem odbywa się, zwykle w sobotni wieczór, ceremonia uświęcania księżyca, kidusz lewana. Odmawianiu modlitw podczas tej uroczystości towarzyszy pozdrawianie przez każdego uczestnika trzech innych osób słowami "szalom alejchem", czyli "pokój wam" (-> pozdrowienia), na znak, że kierowana do Boga prośba o pokaranie nieprzyjaciół nie dotyczy nikogo z obecnych. Jeżeli ktoś chce się uchronić przed bólem zęba w nadchodzącym miesiącu, powinien dodać zwrot: "I nie będą mnie bolały zęby", do trzykrotnie powtarzanej prośby o to,
234

by wrogowie nie byli mu w stanie wyrządzić krzywdy. W obrzędzie tym znajduje wyraz nadzieja, że Bóg przywróci światłu księżyca jego dawny blask, a Izraelowi jego dawną świetność, w czasach mesjańskich bowiem pełnia księżyca będzie trwała cały miesiąc. Zob. też kalendarz.
Rosz ha-Szana (hebr. "początek roku", czyli święto Nowego Roku) - żydowski rok zaczyna się z nastaniem -> tiszri, a pierwszy i drugi dzień tego miesiąca obchodzone są jako święto Nowego Roku. To również data stworzenia pierwszego człowieka Adama. Rosz ha-Szana, nazywany także Dniem Sądu, wyznacza rodzajowi ludzkiemu początek okresu sądu, kończącego się w -> Hoszana Raba, gdy Bóg, Król Niebios, zasiada na swym tronie, by zdecydować o losie każdej istoty ludzkiej na przyszły rok. W niebie otwiera się trzy księgi: jedną z imionami prawdziwie sprawiedliwych, jedną prawdziwie niegodziwych i jedną dla tych, którzy nie mieszczą się w żadnej z tych kategorii. Modły i żałowanie za grzechy, charakterystyczne dla rozpoczynających się od Rosz ha-Szana -> Dziesięciu Dni Pokuty, mają zapewnić człowiekowi drogę do księgi sprawiedliwych, bo zapisani w niej przeżyją nadchodzący rok i nie zostaną ukarani za grzechy. Nawet umarli modlą się o łaskę dla żywych. Istnieje zwyczaj pozdrawiania się słowami:
"Obyś został zapisany na dobry rok". Na znak ufności w Boże miłosierdzie Żydzi radośnie świętują w swych najelegantszych strojach. W synagodze dominuje biel, kolor czystości, rabin i chazan także noszą biały -> kitel. Rozbrzmiewa szofar (Kpł 23, 24), którego dźwięk ma obudzić do skruchy sumienia grzeszników, lecz także popsuć szyki Szatanowi, żeby tracąc orientację nie był już w stanie występować jako oskarżyciel Izraela. Spożywane w to święto pokarmy wybiera się ze względu na ich pozytywną symbolikę, mają być bowiem zwiastunami szczęścia i powodzenia w nadchodzącym roku (-> chleb; miód). Zjada się też głowę zwierzęcia lub ryby, żeby znaleźć się w tym nowym roku "na czele", a nie "w ogonie". Po południu pierwszego dnia Rosz ha-Szana nad brzegami wód odbywa się ceremonia wyrzucania grzechów (-» taszlich).
Iluminacja z Hagady ukazująca rodziny zebraną przy sederze
235

rosz jesziwa zob. jesziwa
rozwód (hebr. "geruszin") - w okresie wczes-norabinicznym ujawniła się różnica zdań w kwestii konkretnych zasad dopuszczalności rozwodu nakreślonych w Biblii (Pwt 24). Zachowawcza szkoła Szamaja zakazywała go z wyjątkiem sytuacji, gdy żona dopuściła się występku natury seksualnej (-> cudzołóstwo) i mąż zobowiązany był rozwieść się z nią. Szkoła Hillela zezwalała na rozwód w razie niestosownego zachowania żony, np. jeśli źle przyrządzała mężowi potrawy, a późniejsza halacha przychylała się do poglądu Akiwy, że mężczyzna może nawet rozstać się z żoną, jeśli spotka kobietę, która bardziej mu odpowiada. Podstawą rozwodu może być także bezdziet-ność (-> dzieci). Inicjatywa należy do męża, który wręcza żonie dokument rozwodowy, znany jako -> get, do czego zresztą nie jest potrzebna jej zgoda, aczkolwiek Aszkenazyj-czyków powstrzymywał przed rozwodzeniem się wbrew woli żony cherem przypisywany Rabenu Gerszomowi w XI w. Po rozwodzie mąż wypłaca żonie alimenty ustalone w kontrakcie ślubnym (-> ketuba). Bejt din przeprowadzający rozwody przed przystąpieniem do procedury rozwodowej musi podjąć próbę pogodzenia małżonków, a rozwiedzione pary powinien nakłaniać, by połączyły się ponownie węzłem małżeńskim. Takie ponowne zawarcie małżeństwa nie jest możliwe, jeśli mężczyzna jest kapłanem, któremu nie wolno poślubić rozwódki. Z tego względu wydawany mu get to dokument znacznie bardziej skomplikowany, dzięki czemu mąż-kapłan zyskuje więcej czasu na ponowne rozważenie swej decyzji. Kobieta może zwrócić się do sądu, by nakazał jej mężowi rozwód z nią, jeśli cierpi on na jakąś fizyczną przypadłość uniemożliwiającą pożycie małżeńskie lub poczyna sobie w sposób skandaliczny. Wprawdzie mąż powinien występować o rozwód z własnej, nieprzymuszonej woli, lecz w dawnych czasach bejt din miał prawo zarządzić mu chłostę (-> kary cielesne) do chwili uzyskania jego zgody. Ponieważ rozwód jest wydarzeniem tragicznym dla wszystkich zainteresowanych, ołtarz świątynny zawsze ronił łzy nad każdą rozwiedzioną parą. Rozwodnikowi odradza się poślubiania rozwódki, jeśli
ich byli współmałżonkowie jeszcze żyją, gdyż takie małżeńskie łoże musiałoby pomieścić aż cztery, obecne w myślach, osoby. Judaizm ortodoksyjny nie uznaje procedury rozwodowej judaizmu reformowanego (-> mamzer). Zob. też aguna.
Ruach ha-Kodesz (hebr.. Duch Święty) - duch Boga, uosabiający Jego działania w świecie ziemskim, okazjonalnie także synonim samego Boga. Ruach ha-Kodesz bywał przewodnikiem patriarchów, natchnieniem proroków (-> proroctwo) i autorów ksiąg biblijnych, a po dziś dzień wskazuje drogę całemu ludowi Izraela. Moc Ruach ha-Kodesz można przekazać z mistrza na ucznia, jak w wypadku Eliasza i Elizeusza (2 Kri 2, 9-10). Natchnienie może spłynąć na ludzi uczestniczących w ekstatycznych obrzędach, jak -> Simchat Bejt ha-Szoe-wa, podczas których "nabierano" Ruach ha-Kodesz wraz z wodą. Kabała zalecała odpowiednie sposoby pozyskiwania Ducha Świętego, a średniowieczny mistyk i autorytet ha-lachiczny Abraham ben Dawid z Posquieres utrzymywał, że Ruach ha-Kodesz nawiedził jego akademię. Darzący swych cadyków czcią wyznawcy chasydyzmu twierdzili, że posiedli oni Ruach ha-Kodesz, a ich ustami przemawia -> Szechina. Według potępiającego te praktyki Chaima z Wołożyna nawet adoracja Ruach ha-Kodesz w człowieku jest bałwochwalstwem. Wierzono, że osoba, na której spocznie Duch Święty, promieniuje blaskiem. W czasach mesjańskich Duch Boży przeniknie wszystkich ludzi, Żydów i gojów pospołu. Zob. też Luz-zatto, Mojżesz Chaim.
Rut - Moabitka, bohaterka biblijnej Księgi Rut i antenatka króla Dawida. Rut, córka króla Moabu, poślubiła Izraelitę mieszkającego z rodziną w Moabie. Po śmierci męża Rut jej teściowa -> Noemi namawiała ją do powrotu do domu. Rut jednak odmówiła opuszczenia podeszłej wiekiem Noemi i podjęła się towarzyszyć jej, a jej lud i Boga przyjąć za swoje (Rt l, 16). Wprowadzona przez Noemi w zasady i praktyki judaizmu, Rut została sprawiedliwą konweńytką (-> prozelita). Po okresie wielkiej nędzy, kiedy mieszkając z teściową w Betlejem utrzymywała ją i siebie ze zbierania
236

za żniwiarzami pokłosia. Rut wyszła za mąż za Boaza, krewnego jej zmarłego męża. Miała wówczas lat czterdzieści, Boaz zaś osiemdziesiąt i właśnie pogrzebał poprzednią żonę. Choć Rut była fizycznie niezdolna do posiadania dzieci. Bóg sprawił dla niej cud i poczęła w swoją noc poślubną. Boaz zmarł następnego dnia, a Rut dożyła panowania swego prapra-wnuka Salomona. Zob. też megila.
ryby (hebr. "dag") - ryby mające łuski i płetwy są koszeme i zgodnie z żydowskimi -> regułami odżywiania nie trzeba przed spożyciem zabijać ich w jakiś specjalny sposób. Nie należy jednak jeść ich razem z mięsem, stanowiłoby to bowiem zagrożenie dla zdrowia (-> parwe). Ryby, symbol płodności, to popularny element diety rytualnej, śledzie zaś w szczególności podaje się na trzeci posiłek szabatowy (seuda szliszit). Ryba dobrze- robi na oczy normalnym ludziom, chyba że mają już jakieś problemy ze wzrokiem, ale dieta rybna wczesną wiosną może wywołać trąd. Obrzęd -> taszlich w święto Nowego Roku polega na symbolicznym wyrzucaniu grzechów do strumienia lub rzeki zawierających ryby, które zanoszą ludzkie przewinienia do morza. Ryby najlepiej nadają się do tego zadania, ponieważ oczy mają zawsze szeroko otwarte, a otaczająca je woda nie dopuszcza do nich złego uroku. Na uczcie mesjańskiej będzie się spożywać mięso -> Le-wiatana, ryby monstrualnych rozmiarów. Zaangażowanie Żyda w naukę Tory porównuje się z sytuacją ryby w wodzie. Próba umknięcia przed siecią rybaka na brzeg kończy się śmiercią ryby. Tak samo z Żydami. Jeżeli spotykają ich prześladowania, gdy jako Żydzi otwarcie wiodą życie zgodne z wymogami halachy, to o ileż mniej bezpieczni byliby porzucając własną tradycję. Zob. też Raba bar Bar Chana.
Saadia Gaon (882-942) - filozof i autorytet halachiczny. Saadia urodził się w Egipcie, a po przeniesieniu się do Babilonii został gaonem akademii w Surze. Brał udział w sporach ży-dostwa babilońskiego z palestyńskim o kalendarz żydowski, pisał prace polemizujące z naukami Karaimów oraz wdał się w zażartą oso-
Rut zbierająca zboże na polach Boaza (Hans Holbein)
Ryby, zodiakalny symbol miesiąca adar (mozaika z Tyberiady)

bistą rozgrywkę z babilońskim egzylarchą Dawidem ben Zakajem. Ten ostatni rzucii na Saadię cherem i pozbawił go stanowiska, by z kolei zostać przez niego ekskomunikowanym i zastąpionym innym, mianowanym przez Saadię egzylarchą. W końcu osiągnięto chwiejny rozejm, a Saadia adoptował osieroconego wnuka egzylarchy i wychował go we własnym domu. Saadia jest autorem pierwszego poważniejszego dzieła filozofii żydowskiej, a mianowicie napisanej po arabsku Księgi wierzeń i poglądów. Saadia podjął wyzwanie stawiane judaizmowi, jako religii objawionej, przez rozum, i wskazał dwie drogi poznania prowadzące do rozwiązania nasuwających się w związku z tym problemów. Przy okazji poddał krytyce chrześcijańską doktrynę Trójcy Świętej, wiarę w wędrówkę dusz i naukę islamu. Jako postać kontrowersyjna Saadia bywał przez swych oponentów pomawiany o pochodzenie z warstw nieoświeconych lub ze środowiska konwertytów. Późniejsza tradycja kabalistyczna widziała w nim jednak mistyka, przypisując mu różne poświęcone kabale teksty. Pewnego razu spytał żartem krawca, ile ściegów uszył tego dnia, krawiec zaś odpowiedział pytaniem, ile słów jest w Biblii. Saadia musiał przyznać, że nie wie. Tej nocy odwiedził go we śnie anioł, by ujawnić mu tę liczbę, Saadia ułożył więc wiersz o literach i wyrazach Biblii.
sabat zob. szabat
Sabataj (lub Szabtaj) Cwi (1626-76) - pochodzący z Turcji pseudomesjasz, którego wpływ w pewnym okresie objął cały świat żydowski. W młodości Sabataj Cwi studiował kabałę Izaaka Lurii i popadał w dziwne stany uniesienia, podczas których jego zachowanie nosiło wyraźne cechy antynomianizmu. Ogłaszał się Mesjaszem, lecz nikt nie brał go poważnie, ponieważ uchodził za niezrównoważonego psychicznie. W 1664 ożenił się z Sarą, młodą dziewczyną o zaszarganej reputacji, a w rok później udał się do -> Nalana z Gazy po duchowe lekarstwo na swe psychiczne dolegliwości. To Natan właściwie przekonał go, że jest Mesjaszem, i przedsięwziął akcję propagowania nowego ruchu. Mesjańską nowinę przyjmowano wszędzie łapczywie (-> Gliki z Ha-
meln), mnożyły się proroctwa, ludzie popadali w ekstatyczne transy, a rok 1666 miał być początkiem ery mesjańskiej. Kwestionujący mesjańskie pretensje Sabataja Cwi narażali się na społeczne i fizyczne naciski ze strony jego wyznawców. Za wywoływanie zamętu Sabataj Cwi został na rozkaz sułtana tureckiego wtrącony do więzienia, gdzie zaczął podawać się za boskie wcielenie. Postawiony przed alternatywą: przejście na islam albo śmierć, Sabataj Cwi, przeżywający wówczas ciężką depresję, pozwolił się nawrócić, po czym został zesłany do Albanii. Wielu zwolenników poszło w jego ślady, potajemnie nadal praktykując judaizm i zakładając później sektę -> Donme. Natan, operując kategoriami kabalistycznymi, wyjaśniał tę szokującą apostazję jako zstąpienie Mesjasza w otchłań zła w celu uwolnienia uwięzionej tam świętości. Narastająca opozycja ortodoksyjna wobec ruchu i jego heretyckich doktryn zmusiła wielu sabataistów do zejścia do podziemia przy zachowaniu pozorów trybu życia zwykłych Żydów.
Saby królowa - monarchini z Etiopii lub Arabii, która przybyła z wizytą na dwór króla Salomona (l Kri 10). Salomon wiedział o istnieniu królestwa Saby i o jego władczyni od ptaka, którego język rozumiał. Saba była spokojną, obfitującą w złoto i srebro krainą, której roślinność nawadniały rajskie rzeki. Salomon bardzo pragnął poznać królową tego cudownego kraju, ona zaś chciała uszczknąć wiedzy magicznej słynącego z mądrości władcy. Dotarłszy na miejsce zastała Salomona w szklanym domu, który wzięła za wodę. Podciągając spódnicę odsłoniła nogi, których obfite owłosienie wskazywało, że sama para się czarno-księstwem, przez co została rozpoznana jako -> Lilit. Pomimo to Salomon ją poślubił i przygotował magiczny napój usuwający włosy z jej nóg. Królewska dynastia Etiopii wywodziła swój ród od owocu tego właśnie związku, a etiopscy czarni Żydzi, Pałasze, pochodzić mieli od Izraelitów, których Salomon wysłał z powracającą w rodzinne strony królową. Innym ich potomkiem był król Babilonu Nabuchodo-nozor. Zupełnie inne świadectwa głoszą, że Salomona wcale nie odwiedziła królowa, lecz król Saby.
238

saduceusze - kapłańska sekta okresu Drugiej Świątyni. Saduceusze nie uznawali tradycji ustnej (ustnej Tory) faryzeuszy, a Pismo interpretowali bardzo dosłownie. Odrzucali wiarę w nieśmiertelność i Zmartwychwstanie, zwrot "oko za oko" (Wj 21, 24) pojmowali dosłownie i mieli swój własny kalendarz. Wedle przekazu rabinicznego do powstania sekty saduceuszy doszło w II w. p.n.e., gdy uczniowie pewnego rabiego wyciągnęli z jego słów: "Nikt nie powinien służyć Bogu ze względu na przyszłą nagrodę", wniosek, że po śmierci nie ma nagrody lub kary. W oczach faryzeuszy saduceusze dogadzali sobie prowadząc luksusowy tryb życia, a termin "saduceusz" zaczął oznaczać heretyka. Wprawdzie saduceusze zamknęli wraz ze zburzeniem Świątyni jerozolimskiej w 70 r. n.e., lecz ich nauki wypłynęły raz jeszcze wśród Karaimów, którzy wyłamali się z tradycji rabinicznej w VIII w. Zob. też Szymon ben Szetach.
salamandra - gad wielkości dużego pająka lub małej myszy, który żyje w ogniu, żeruje w wodzie, a pozostawiony na powietrzu ginie. Najlepszym na nią materiałem jest ogień / mirtu, płonący od siedmiu dni, siedmiu lub nawet siedemdziesięciu lat. Posmarowanie skóry krwią salamandry zabezpiecza człowieka przed ogniem. Biblijny król Ezechiasz został jako dziecko wrzucony w ogień Molocha przez swego ojca, złego króla Achaza. Przed śmiercią ocaliła go właśnie rozsmarowana na ciele krew salamandry. Nawiązywano do tej ochronnej właściwości salamandry, kreśląc obraz zagłębionego w Torze uczonego, którego nie imają się ognie piekła, ponieważ zabezpiecza go przed nimi potęga boskiej Tory, będącej wszak samym ogniem. To samo dotyczy dusz sprawiedliwych, powstałych z ognia Tronu Chwały i obmywających się w niebiańskiej rzece ognia, tak jak kąpiące się w płomieniach salamandry. Przytaczano opowieść o chrześcijańskich księżach utrzymujących, że są w posiadaniu szaty Jezusa, której dowodem autentyczności i świętości miało być to, że nie spalała się w ogniu. Pewien mądry Żyd zdał sobie sprawę, że materiał został umoczony w krwi salamandry, uprał go więc mydłem i octem, po czym bez trudu spalił.
Wizerunek Sabotują Cwi, fałszywego mesjasza
Wizyta królowej Saby u króla Salomona (XIII-
- wieczny witraż)
239

Salanter, Izrael zob. Lipkin Salanter, Izrael
Salomon - trzeci król Izraela, syn Dawida i Batszeby. Salomon miał od Boga otrzymać jeden dar i poprosił o mądrość, ponieważ wszystko inne od niej zależy. Z boską pomocą poznał język zwierząt i ptaków i zyskał opinię najmędrszego z ludzi (l Kri 5). Jego sława dotarła aż do krainy -> Saby, której królowa przybyła doń z wizytą, by nauczyć się posługiwania czarami. Przekonanie o własnej mądrości zwiodło go jednak, gdy zignorował przestrogi przed gromadzeniem wielkich ilości bogactw i koni oraz przed braniem sobie wielu żon (Pwt 17), nie mówiąc o kilkuset konkubinach. Pewność siebie okazała się zadufaniem i pod koniec życia żony sprowadziły go na manowce. Salomon zbudował w Jerozolimie Pierwszą Świątynię, korzystając z pomocy aniołów i demonów, nad którymi miał do pewnego stopnia władzę, a cudownego robaka -> szamira używając do rozłupywania skał na budulec i sam ołtarz. Salomonowi udało się pojmać króla demonów -> Asmodeusza, lecz został przez niego przechytrzony i musiał udać się na tułaczkę, podczas gdy na tronie zasiadł podszywający się pod niego Asmodeusz. Przebywał na wygnaniu przez trzy lata, przemierzając wielkie odległości na skrzydłach orła. Odwiedził góry ciemności, gdzie przywiązano upadłe anioły Azę i Azazela. Tam dzięki magicznej tabliczce z wyrytym imieniem Boga odkrył wiele tajemnic. Zdołał w końcu powrócić do swego królestwa i przekonać ludzi, że tronem zawładnął szalbierz. Salomon miał również dar proroctwa i napisał w młodości -> Pieśń nad Pieśniami, Księgę -> Przysłów w wieku dojrzałym i -> Koheleta jako starzec. Zob. też alchemia; luz.
Samael - książę -> demonów, wódz aniołów wygnanych z niebios i sił -> sitra achra, mąż Lilit. Samael ma ciemny odcień skóry i rogi. Utożsamia się go z -> Szatanem i złymi skłonnościami, a w niebie jest głównym oskarżycielem Izraela, przeciwnikiem Michała, anioła stróża tego narodu. To Samael posłał do Ogrodu Eden -> węża, by uwiódł Ewę. Działa w nocy (-> dzień i noc), kusząc ludzi do złego. Grzesząc umacniają potęgę Samaela i umożliwiają
mu czasowe zapanowanie nad -> Szechiną, mające katastrofalne skutki dla świata. Pewne proponowane przez kabalistów obrzędy miały przekupstwem utrzymywać go w ryzach, podobnie jak ofiarą składaną Samaelowi był biblijny kozioł ofiarny wysyłany na pustynię w Jom Kipur. Ponieważ symbolizuje wszelkie zło i plugastwo, unika się nawet nazywania go po imieniu, które znaczy "trucizna Boga", stosując eufemizmy lub skróty. Tradycja kabalistyczna kojarzy go z Lewiatanem. W szabat i święta jego władza nad światem ustaje. Zob. też Józef delia Reina.
Samarytanie - członkowie żydowskiej sekty na Ziemi Świętej, powstałej w okolicach starożytnej Samarii, od której pochodzi ich nazwa. Samarytanie mieli jakoby wywodzić się od plemion północnego królestwa Izraela, lecz według Biblii są raczej potomkami obcych ludów sprowadzonych tam po wygnaniu Izraelitów z królestwa północnego w 721 r. p.n.e. Niektórzy z talmudycznych rabich podawali w wątpliwość żydowski status tych cudzoziemców, zarzucając im oddawanie czci gołębiom i zakazując Żydom małżeństw z Samarytanami. Dzisiaj niewielka, licząca około tysiąca osób wspólnota Samarytanów skupia się w dwóch ośrodkach w Izraelu. Przewodzi im nadal hierarchia kapłańska, w -> Pesach składają w ofierze baranka w sanktuarium samarytańskim na górze Gerizim w pobliżu Nablusu. Samarytanie posiadają własną wersję Pięcioksięgu, interpretowaną przez nich dosłownie, i wprawdzie nie uznają ksiąg prorockich ani hagiografów za Pismo Święte, lecz wierzą w Mesjasza i Zmartwychwstanie. Mają swój własny kalendarz, tak jak inne sekty w rodzaju saduceuszy czy Karaimów. Niektóre ich obrzędy znacznie odbiegają od żydowskich. Samarytanie sukę budują na przykład wewnątrz domu, a nie pod otwartym niebem.
Sambation - legendarna rzeka, tocząca gwałtownie swe wody pełne skał i kamieni przez sześć dni tygodnia, by uspokoić się dopiero w szabat. Jej nazwa pochodzi od greckiej formy słowa szabat. Przypuszczano, że niektóre z Dziesięciu Zaginionych Plemion trafiły na ziemie położone za tą rzeką. W dni powszednie
240

nie mogą jej przekroczyć z powodu wzburzonych wód, a w sobotę nie pozwalają im na to ograniczenia dotyczące podróżowania w szabat. Wielokrotnie usiłowano umiejscowić Sam-bation a to w Etiopii (-> Eldad ha-Dani), a to w Indiach, Chinach, Arabii (-> Reuweni, Dawid) lub w okolicach Morza Kaspijskiego. W niektórych wersjach tej legendy plemiona Izraelitów zostały poniesione na wygnanie w -> słupie obłoku, a drogę za nimi zamknęła właśnie wypływająca z Raju Sambation. W soboty rzekę spowijają zawsze opary, lecz w jej najwęższych miejscach można porozumieć się z tymi, którzy znajdują się na drugim brzegu. Kupcy zostawiają tam swój towar w piątek i wracają po zapłatę w niedzielę. Woda z Sambation ma leczniczą moc, a jeśli przechowuje się ją w jakimś pojemniku, to burzy się przez sześć dni tygodnia i uspokaja dopiero w szabat.
samobójstwo - nie wolno pozbawiać życia niewinnych, co stosuje się także do siebie samego, a samobójca, jak sądzono, tracił swój udział w Przyszłym Świecie (Olam Haba). Męczennik z II w. n.e. Chananja ben Teradion odmówił nawet przyspieszenia swego zgonu, gdy skazany przez Rzymian na stos płonął żywcem, ponieważ odebranie mu życia powinno spoczywać w ręku Boga. W dawnych czasach samobójców grzebano w najdalszych zakątkach żydowskiego cmentarza i nie odprawiano żadnych obrządków żałobnych ku ich pamięci. Obecnie uważa się, że nie ponoszą oni odpowiedzialności za swe czyny, i traktuje się ich jak innych zmarłych. Istnieją jednak okoliczności usprawiedliwiające lub nawet wymagające samobójstwa. Należy na przykład być gotowym raczej zginąć, nawet z własnej ręki, niż dopuścić się któregoś z trzech kardynalnych grzechów: bałwochwalstwa, rozwiązłości seksualnej czy zabójstwa. Męczennicy wybierali raczej śmierć niż wymuszoną konwersję na inną wiarę (-> męczeństwo). Samobójstwo -> Samsona, który zabił się grzebiąc wraz z sobą Filistynów, -> Saula, który rzucił się na swój miecz, by uniknąć pohańbienia i śmierci z rąk wrogów, obrońców -> Masady, którzy pozabijali się wzajemnie, aby nie poddać się Rzymianom, lub Żydów z Yorku, którzy woleli spalić się żywcem niż przyjąć chrześci-
Sąd Salomona, fragment reliefu na srebrnej szkatułce pochodzenia włoskiego
Król Saul popełnia samobójstwo, by uniknąć pohańbienia lub śmierci z rąk Filistynów (obraz M. Chagalla)
241

jaństwo, zawsze stawiano za wzór do naśladowania (zob. też -> Józef Flawiusz). W średniowieczu rozgorzał spór, czy w czasach represji antyżydowskich można zabijać dzieci, by zapobiec ich przymusowemu ochrzczeniu. Na tym tle doszło do tragedii, gdy pewien rabin, wzorując się na historii akedy, czyli ofiarowania przez Abrahama swego syna Bogu, w okresie prześladowań doprowadził do uśmiercenia dzieci pewnej społeczności. Tymczasem w efekcie złagodzenia antyżydowskiej polityki gmina ta uniknęła przymusowej konwersji. Inny rabin nazwał wówczas inspiratora tego aktu mordercą i rzucił na niego przekleństwo, by zginął dziwną i okropną śmiercią. Tak też się stało, gdy w jakiś czas później rabin ów wpadł w ręce chrześcijańskiej tłuszczy i został obdarty ze skóry, za którą sypano mu piasek.
Samson - przywódca izraelski w okresie sędziów (Xn-XI w. p.n.e). Samson był od urodzenia -> nazyrejczykiem z powodu przepowiedni, jaką otrzymała jego matka od anioła
-> Uriela, że będzie miała syna, którego powinno się poświęcić Bogu, gdyż zbawi Izrael od ucisku Filistynów (Sdz 13, 3-5). Obdarzony nadludzką siłą (-> włosy i broda), Samson był jednak niewolnikiem własnych gwałtownych namiętności. Dzięki knowaniom Dalili, jego przekupionej srebrnikami kochanki, Filistyni pojmali go w końcu, a następnie oślepili, co interpretowano jako karę za to, iż uległ wzrokowej pokusie folgując swej żądzy. W Gazie niewidomego więźnia, który nic nie stracił ze swej fizycznej atrakcyjności, nadal zresztą odwiedzały w celach seksualnych Filistynki, pragnące ponadto potomstwa, które odziedziczyłoby jego siłę i posturę. Śmierci Samso-na pod gruzami filistyńskiej świątyni, którą sam zburzył z okrzykiem: "Niech zginę wraz z Filistynami" (Sdz 16, 30), nie uważa się za
-> samobójstwo, lecz za dobrowolne męczeństwo.
Samuel [hebr. Szmuel] - prorok izraelski, którego życie na ołtarzu służby Bożej złożyła matka Anna, gdy Bóg wysłuchał jej prośby o dziecko. Samuel, potomek buntowniczego Ko-racha, dorastał pod opieką -> Eliego, arcykapłana sanktuarium w Szilo. Jeszcze jako młodzik potrafił bez ogródek wykazać Eliemu i innym kapłanom ich ignorancję w pewnych kwestiach rytualnych. Przed karą za brak szacunku uratowała go tylko interwencja matki. Gdy król Sauł nakłonił -> czarownicę z Endor do wywołania Samuela z martwych, by zasięgnąć jego rady, ten myślał, że wezwano go na Zmartwychwstanie i Dzień Sądu. To Samuel namaścił na królów Saula i Dawida. Niektórzy stawiali Samuela jako proroka na równi z Mojżeszem lub nawet pod pewnymi względami wyżej od niego, skoro Mojżesz musiał wchodzić do Przybytku, by porozumieć się z Bogiem, a Samuel rozmawiał z Nim poza sanktuarium. Zob. też Szmuel Buch.
Samuel, Mar (II-III w. n.e) - babiloński mędrzec talmudyczny i astronom. Przed narodzinami Samuela pewna kobieta opowiedziała jego ojcu, że podsłuchała rozmowę ptaków o wielkiej mądrości syna, którego będzie miał. Samuel został głową akademii w Nehardei i wraz z Rawem przyczynił się do przekształcenia Babilonii w główny ośrodek badań nad Torą. Wiedza medyczna skłaniała Mara ku empirycznemu spojrzeniu na chorobę, a nie tradycyjnemu traktowaniu jej jako następstwa -> złego uroku. Dzięki swemu zainteresowaniu astronomią zyskał przydomek Samuel Jarchinaa, "Samuel Księżyc", i wykonywał ważne prace przy ustalaniu żydowskiego kalendarza lunarnego. Mawiał, że drogi gwiazd są mu równie znane jak ulice Nehardei. W dziedzinie halachy był znawcą prawa cywilnego, podczas gdy w kwestiach rytuału późniejsze autorytety opowiadały się raczej za poglądami Rawa. Jako sędzia bardzo dbał o to, by nigdy nie okazać najmniejszej stronniczości wobec powoda lub pozwanego i pewnego razu odmówił prowadzenia sprawy człowieka, który pomógł mu przejść przez most. Sformułował istotną zasadę, że "prawo państwa jest prawem", wobec czego Żydzi muszą przestrzegać praw kraju, w którym mieszkają. Jedno z jego orzeczeń ograniczało uprawnienia kupców do ciągnięcia dużych zysków, a jego szczególną troską cieszyli się ubodzy, sieroty, kobiety i niewolnicy. Nie był jednak rzecznikiem ascezy i nakazywał swym uczniom radować się życiem: "Łapcie i jedzcie, łapcie i pijcie, bo świat jest jak uczta weselna".
242

Według Samuela Mara jedyna zauważalna w zwykłym ludzkim życiu odmiana po nadejściu Mesjasza polegać będzie na zniesieniu dominacji gojów nad Izraelem.
Sandalfon - anioł odpowiedzialny za modły. To on dzierży klucze do bram niebios, którymi wpuszcza modlitwy, by następnie przedłożyć je Bogu. Jest wyższy od innych aniołów i stoi za Boskim rydwanem splatając Bogu korony z modlitw Izraela. Sandalfon to anioł stróż ptaków, on też formuje dzieci w łonie i odpowiada za skuteczność dźwięków szofaru w Rosz ha-Szana. W literaturze Maase Merkawa występuje często jako anioł ognia, którego mistyk spotyka w siódmej sali pod koniec swej wspinaczki do niebios. To Sandalfon umożliwia prorokom przyjęcie boskiego natchnienia od Ducha Świętego (Ruach ha-Kodesz), spowijając ich ognistą szatą. Sandalfona utożsamia się z prorokiem Eliaszem, mieszkającym w niebie pod postacią anioła i powracającym od czasu do czasu na ziemię z pomocą lub naukami dla człowieczego plemienia.
sandek [lub sandak] (wyraz pochodzenia greckiego oznaczający ojca chrzestnego) - mężczyzna, który trzyma dziecko na kolanach podczas ceremonii -> obrzezania. Jest to funkcja bardzo zaszczytna, a do jej wypełnienia zaprasza się zwykle dziadka dziecka, rabina lub poważanego członka starszyzny gminnej. Sandek jest ołtarzem, na którym dziecko zostaje ofiarowane Bogu poprzez przyjęcie przymierza obrzezania. Nagrodą za wystąpienie w roli sandekajest błogosławieństwo bogactw, a późniejsze prezenty sandeka dla dziecka mają właśnie świadczyć o owym wzbogaceniu. W niektórych gminach uważa się, że dwukrotne pełnienie roli sandeka przez tę samą osobę w tej samej rodzinie przynosi pecha. Wymogi skromności odsuwają kobiety od podejmowania w normalnych warunkach roli sandeka. Wśród Żydów aszkenazyjskich w obrzezaniu biorą dodatkowo udział kwater (kum) i kwaterin (kuma), którzy wnoszą dziecko do pokoju i podają je mohelowi. Zadanie to często przypada parom bezdzietnym, jako że sprzyja podobno sprowadzaniu na świat potomstwa.
"Oślepienie Samsona" Rembrandta
Prorok Samuel, namaszczający Dawida na króla, fresk z synagogi Dwa Europos (III w.)
243

Sanhedryn (gr., "zgromadzenie", "narada") -najwyższa rada religijna składająca się z 70 lub 71 członków starszyzny, której siedzibą była Komnata Ciosanych Kamieni na wzgórzu świątynnym w Jerozolimie. Tradycja tego zgromadzenia sięga 70-osobowej starszyzny powołanej przez Mojżesza (Lb 11,16). W najpoważniejszych sprawach orzekał Wielki Sanhedryn, lecz mniejsze trybunały, również nazywane sanhedrynami, a składające się z 23 członków, rozpatrywały oskarżenia zagrożone -> karą śmierci. Sanhedryn ustalał również kalendarz religijny. Członkowie Sanhedrynu zasiadali w półkolu z przewodniczącym trybunału, nasim, w środku, tak by sędziowie widzieli się nawzajem podczas debat. Najpierw wysłuchiwano głosu sędziów młodszych rangą (-> dajan), by ich niezależnej opinii nie krępowała obawa przed rozbieżnością zdań ze starszymi kolegami (-> głos większości). Członkowie Sanhedrynu z założenia powinni znać obce języki, by nie musieli polegać na tłumaczach, mieć wprawę w -> pilpulu i uprawianiu magii, na wypadek gdyby mieli prowadzić procesy czarowników lub magów. Po zburzeniu Drugiej Świątyni Sanhedryn przeniósł się do Jawne, a potem do Galilei, gdzie zakończył działalność na początku V w. W XVI w. żydowscy uchodźcy z Hiszpanii pod przywództwem rabiego Jakuba Be-raba w przekonaniu, że świta już wiek mesjański, podjęli nieudaną próbę restaurowania wyświęceń (-> smicha) i rekonstytuowania Sanhedrynu w Palestynie. Napoleon powołał francuski Sanhedryn w 1807 w uzupełnieniu -> Zgromadzenia Dostojników Żydowskich, a przed przyznaniem Żydom pełnej emancypacji. Zob. też sota.
Sanwi, Sansanwi i Samangelaf zob. amulety;
Lilit
Sapir, Jaakow (1822-1886) - żydowski podróżnik wysłany z misją zdobycia funduszy dla gminy jerozolimskiej. W pozostawionych zapiskach Ewen Sapir opisuje swoje przygody oraz Żydów spotkanych na Wschodzie i półkuli południowej. Pierwotnie celem jego wyprawy miało być zebranie środków na odbudowę synagogi Churwa w Jerozolimie, a przy okazji poszukiwanie śladów Dziesięciu Zaginionych
Plemion. Trasa jego wędrówki wiodła przez Egipt, Jemen, Aden, Indie, Singapur i Jawę aż po Australię, Nową Zelandię i Cejlon. Bardzo pozytywnie wyrażał się Sapir o trybie życia Żydów jemeńskich, judaizmowi na antypodach miał natomiast za złe pewne rozluźnienie rygorów. Część Żydów australijskich soliła nie-koszerne mięso, ponieważ nie miał kto wykonywać rytualnego uboju (szchity). Podczas pobytu w Australii Sapir nawrócił na judaizm pewną kobietę, wzbudzając oburzenie miejscowych władz religijnych za wtrącanie się w ich sprawy, w wyniku czego skierowano doniesienie na jego działalność do Głównego Rabinatu w Londynie. Sapir załatwił też sprawę pewnej porzuconej żony, odnalazłszy w Melbourne Żyda, który zbiegł z Rosji, pozostawiając żonę bez możliwości ponownego zamążpójścia (czyli agunę). W Dunedin na Nowej Zelandii dowiedział się, że w pewnej gminie brak megili potrzebnej na święto Purim, wypisał ją więc z pamięci w ciągu dwóch dni.
Sara - żona Abrahama, pierwsza z biblijnych -> matriarchiń. Sara była siostrzenicą Abrahama i została towarzyszką całego jego życia, odbywając z nim wszystkie podróże, które podejmował na Boże wezwanie (Rdz 12). Pomagała mu w szerzeniu monoteizmu, pouczając spotykane po drodze kobiety, podczas gdy Abraham nauczał mężczyzn. Właściwie posiadała nawet większy dar proroctwa niż jej mąż. Była już starą kobietą, gdy wydała wreszcie na świat syna Izaaka, lecz dowiodła, że jest jego prawdziwą matką, karmiąc piersią niemowlęta sąsiadek powątpiewających w jej poród. Sara umarła w wieku 127 lat na serce, które pękło jej na fałszywą wieść, że jej mąż złożył Izaaka w ofierze Bogu (-> akeda). Opowiadano o niej, że mając sto lat wyglądała równie pięknie jak w wieku dwudziestu, mając zaś dwadzieścia nie była bardziej grzeszna niż w wieku lat siedmiu. Abraham kupił -> Grotę Makpela w Hebronie na miejsce jej wiecznego spoczynku.
Satmar Chasidim zob. Neturej Karta
Sauł - pierwszy król Izraela, namaszczony przez proroka -> Samuela (l Sm 10), Koronę
244

utracił przez zbyt miękkie serce. Pomimo rozkazu Boga nie mógł zdobyć się na zabicie Agaga, króla -> Amalekitów, oraz ich kobiet i dzieci. Sauł byt bardzo skromny. Wprawdzie padał ofiarą ataków zazdrości lub depresji, lecz to raczej fałszywe plotki rozpuszczane wśród jego dworu i podszepty zawistnych doradców nastawiły go wrogo wobec niegdysiejszego ulubieńca -> Dawida. Pomimo swych wad Sauł cieszy się wielkim uznaniem literatury żydowskiej, a halacha nie potępia samobójczej śmierci, jaką wybrał, rzucając się na miecz na polu bitwy, by nie dostać się w niewolę Filistynów. W Przyszłym Świecie (Olam Haba) ma zapewnione miejsce honorowe wraz z prorokiem Samuelem. Zob. też czarownica z En-dor.
Sądny Dzień zob. Jom Kipur
Schechter, Solomon zob. geniza; judaizm konserwatywny; Syrach
Schneerson, Menachem Mendel zob. Luba-
" Dawid grający Saulowi na harfie" (Rembrandt)
seder (hebr., "porządek") - rytualny posiłek spożywany w domu pierwszego wieczoru świąt -> Pesach (w diasporze w pierwsze dwa wieczory). Rodzinnemu zebraniu towarzyszy przy tej okazji odtwarzanie historii -> Exodusu z tekstu -> Hagady, w trakcie którego najmłodsze dziecko zadaje głowie rodziny -» cztery pytania. Każdy powinien się właściwie poczuć, jakby sam został wybawiony z niewoli w Egipcie, a charakterystyczne obyczaje sederowe mają pomóc dzieciom w zrozumieniu nauki płynącej z Exodusu (-> jajko). Na stół trafiają specjalnie przygotowane potrawy i napoje, z których najistotniejszymi są -> cztery puchary wina, nie kwaszony chleb -> maca, oraz gorzkie zioła -> maror, które macza się w -> charosecie. Istnieje też zwyczaj przechylania się podczas sederu w lewo, gdyż w tej pozycji jadali niegdyś ludzie wolni. Prorokowi Eliaszowi nalewa się kielich -> wina (-> Eliasza puchar) i zostawia uchylone drzwi domu. Posiłek sederowy kończy zjedzenie kawałka macy symbolizującego ofiarę pesachową (-> afiko-man). Na zakończenie wieczoru śpiewa się
W czasie sederu najmłodszy chłopiec zadaje tradycyjne cztery pytania (ilustracja z pisma hebrajskiego "Estetiks")
245

psalmy -> Halel, hymny i piosenki (-> Chad gadia) oraz wypowiada życzenie: "Następnego roku w Jerozolimie". W noc sederową Izrael znajduje się pod boską ochroną, nie trzeba się więc lękać działających w świecie demonicznych mocy. Zob. też dziesięć plag egipskich;
gościnność; kitel.
Sefardyjczycy (hebr., "Hiszpanie") - Żydzi pochodzący z Hiszpanii lub Portugalii, którzy po wypędzeniu z Półwyspu Iberyjskiego pod koniec XV w. rozproszyli się po całej północnej Afryce, imperium otomańskim, niektórych regionach Ameryki Południowej, Włoszech i Holandii. Ocenia się, że Hiszpanię i Portugalię opuściło wówczas około ćwierć miliona Żydów. Sefardyjczycy reprezentowali wysoki poziom kultury żydowskiej i ogólnej, a własne obyczaje, liturgię i tradycje muzyczne przenosili do społeczności, w których się osiedlali. Późniejsze fale uchodźców sefardyjskich to przeważnie krypto-Żydzi, -> marrani, których zmuszono do przyjęcia chrztu, a którzy przy nadarzającej się okazji wymykali się ze szponów inkwizycji, by wyznawać otwarcie swą wiarę. Z czasem Sefardyjczycy zlewali się z miejscowymi Żydami, narzucając swą rozwiniętą kulturę większości północnoafrykańskiecr' i orientalnego żydostwa, lecz niektóre czysto sefardyjskie rody nadal umieszczają po swoim nazwisku dwie litery hebrajskie oznaczające "czystego Sefar-dyjczyka". Sefardyjczykami byli także pierwsi żydowscy osiedleńcy w Ameryce Północnej, przybyli do Nowego Amsterdamu (czyli Nowego Jorku) w 1654, jak również pierwsi Żydzi powracający do Anglii w wieku XVII. Sefardyjczycy stanowią obok -> Aszkenazyjczyków główną podgrupę żydostwa, różniąc się od nich obyczajowością, wymową hebrajską, praktykami liturgicznymi, a także podejściem do kabały i filozofii. Pomimo tej odmienności Aszkena-zyjczycy z czcią studiują dzieła wielkich sefardyjskich uczonych, takich jak Majmonides i Józef -> Karo. Sefardyjczycy zachowali odrębną tożsamość swych gmin, nadal mówiąc niekiedy między sobą w języku -> ladino. Wprawdzie niegdyś sprzeciwiali się małżeństwom z Aszkenazyjczykami, na których spoglądali z góry, teraz jednak związki takie nie są niczym niezwykłym. Zob. też monogamia.
Sefer Chasidim (hebr., "Księga Pobożnych") - główne dzieło literackie średniowiecznych pietystów niemieckich Chasidej Aszkenaz. Jego autorem jest -> Jehuda Pobożny (XIII w.) z pochodzącej z Babilonii rodziny mistyków. Nabożnej czci, jaką darzono jej autora, zawdzięcza Sefer Chasidim poczesne miejsce w kulturze aszkenazyjskiej. Opublikowana po raz pierwszy w 1538, uwypukla konieczność postępowania zgodnego z etyką, uświadomienia sobie grzechu oraz potrzebę skruchy, do jakich nawoływał ruch pietystyczny. Znaczenie płynącej z serca pobożności ilustruje w tym dziele opowieść o nieuczonym pastuchu, który nie umiał się modlić. Zwykł więc mówić Bogu, że gdyby Bóg miał bydło, to pilnowałby go za darmo. Posłyszał to przechodzący mędrzec i przykazał pastuchowi odmawiać tylko oficjalne modlitwy. Tej nocy we śnie mędrzec dowiedział się, że Bóg, zagniewany pozbawieniem Go spontanicznych modłów pastucha, rozkazuje uczonemu udać się do niego i namówić do powrotu do pierwotnego sposobu modlenia się. Sefer Chasidim odzwierciedlało i zarazem kształtowało popularne wierzenia, obyczaje i folklor żydostwa niemieckiego przez całe średniowiecze, a jego wpływy przetrwały do czasów współczesnych.
Sefer ha-Bahir (hebr., "Księga Jasności") -wczesnośredniowieczne dzieło żydowskiego mistycyzmu, pierwsza księga -> kabały. Bahir, przypisywany mędrcowi Miszny z I w. n.e, pochodzi prawdopodobnie z Babilonii, lecz wydali go pod koniec XII w. w Prowansji uczniowie mistyka Izaaka Ślepca. Naucza o tym, jak niższy świat symbolizuje wyższą, boską rzeczywistość za pośrednictwem -> sfi-rot, aktywnych boskich mocy przejawiających się w biblijnych -> przykazaniach. Prawdziwy sens tych przykazań można więc odnaleźć jedynie poprzez ich mistyczną interpretację. Zło tego świata to wynik buntu Szatana i jego demonicznych hord przeciwko Bogu. Sporo miejsca zajmuje omówienie doktryny -> wędrówki dusz, która tłumaczy cierpienia ludzi sprawiedliwych tym, że grzeszyli w poprzednim wcieleniu. Ponowne narodziny porównuje się do przesadzania winnicy, które jest konieczne, jeśli ma ona przynieść obfity plon. Bahir
246

wzoruje się na mistycyzmie literowym i magicznym posługiwaniu się świętymi imionami rodem z -> Sefer Jecira.
Sefer Jecira (hebr., "Księga Stworzenia") -wczesne dzieło mistycyzmu tradycji -> Maase Bereszit, istniejące w dwóch zasadniczych redakcjach. Jako okres jej powstania przyjmuje się III w. n.e., choć wielu mistyków wierzyło, że napisał ją patriarcha biblijny Abraham. Sześć rozdziałów tego dzieła opowiada o utworzeniu przez Boga kosmosu za pośrednictwem dziesięciu -> sfirot i dwudziestu dwóch liter -> alfabetu hebrajskiego, wyrytych na przedwiecznym sklepieniu niebieskim. Litery podzielone są na różne grupy, a ich strukturę odzwierciedlają trzy wymiary przestrzeni, czasu i ludzkiej duszy. Poszczególne organy ciała także znajdują się pod astrologicznym wpływem planet. Człowiek jest -> mikrokosmosem, posiada zatem te same moce twórcze, jakie przenikają kosmos, i może posługiwać się technikami łączenia liter zawartymi w Sefer Jecira, by owe moce wyzwolić. Istnieje wiele relacji o wykorzystaniu Sefer Jecira dla celów teurgicznych. I tak dowiadujemy się, że za pomocą kombinacji liter skonstruowano Przybytek, wykonywano również sztuczne zwierzęta, które ich uczeni stwórcy później zjadali, oraz sztucznych ludzi (-> golem), którzy potrafili się poruszać, lecz nie umieli mówić. Zob. też Sefer ha-Bahir.
seter Tora (hebr., "zwój Tory") - zwój z hebrajskim tekstem Pięcioksięgu. Sefer Tora musi " być ręcznie przepisany przez -> sofera na pergaminie ze skóry zwierzęcia koszernego specjalnym atramentem przy użyciu pióra gęsiego zgodnie z ortograficznymi regułami -> masory. Soferem może być tylko dorosły Żyd. Zwój przechowuje się w -> aron ha-kodesz w synagodze, zwykle okrywając go ozdobną "sukienką", srebrną tarczą i koroną z dzwoneczkami u góry (-> pticha). Przy przenoszeniu rodału na -> bimę lub z powrotem znajdujący się w pobliżu wierni wstają i całują go. Pergaminu nie wolno dotykać gołą dłonią, do wskazywania więc miejsca w tekście osobom wywołanym do Tory na -> aliję używa się pałeczki zwanej -> jadem. Jeżeli zwój upadnie na ziemię, uważa się to za zły omen i cała
Rodzina sefardyjska z Libanu przy świątecznym posiłku
Otwarty sefer Tora
247

kongregacja musi odbyć jednodniowy post. W -> Simchat Tora wszystkie zwoje obnosi się siedem razy wokół synagogi ze śpiewem i tańcami dla uczczenia zakończenia cyklu czytań z Pięcioksięgu. Obowiązkiem każdego Żyda jest przepisanie przynajmniej jednego sefer Tora w życiu. Dziś dokonuje tego zwykle pośrednio, wspierając finansowo koszt nowego zwoju i powlekając atramentem kilka liter na końcu tekstu. Po raz pierwszy wnosi się do synagogi taki nowy sefer Tora pod baldachimem ślubnym (chupą) z akompaniamentem śpiewu i tańca zgromadzonych wiernych. Źródłem świętości sefer Tora jest zawarte w nim słowo Boże; pewien rabin ganił Żydów za okazywanie czci przedmiotowi, jakim jest zwój, a nie mędrcom, którzy są żywym ucieleśnieniem Tory. Chananja ben Teradion, męczennik z II w. n.e., zginął na stosie owinięty sefer Tora. Konającego uczniowie zapytali, co widzi, a on im odrzekł: "Widzę płonący pergamin i litery ulatujące w powietrze". Wedle późniejszych pokoleń miało to znaczyć, że boskiego objawienia nie można zniszczyć, nawet jeśli w okresach prześladowań zwoje i księgi Tory pierwsze padają ofiarą bezcześcicieli. Zob. też gelila; hagbaha; maftir; sijum.
segula, segulot, segiłes zob. magia; Raziel Septuaginta zob. Arysteasza list
ser (hebr. "gwina") - ortodoksyjni Żydzi jadają sery wyłącznie z mleka zwierząt koszernych (-> koszer), sporządzone przez Żyda lub goja pod nadzorem rabina. Zakaz dotyczący sera z nie nadzorowanej produkcji obejmuje nawet sery na podpuszczce wegetariańskiej, choć niektórzy średniowieczni halachiści dopuszczali ich spożywanie. W Talmudzie przepis zabraniający jedzenia mięsa z mlekiem wyrażono za pomocą zestawienia mięsa z serem, gdyż mleka w jego naturalnej postaci nie spożywano zbyt często. Posiłek zawierający twardy ser zwyczajowo powinno oddzielać kilka godzin od dań mięsnych. Rabini uważali ser za pokarm ubogich i nie zalecali go chorym, ponieważ sądzono, że przedłuża ich niedomagania. W święto Szawuot zjada się zwykle sernik, co tłumaczono tym, że Izraelici otrzymali Torę w Szawuot i musieli zadowolić się serem, dopóki nie przygotowali sobie mięs zgodnie z żydowskimi -> regułami odżywiania.
seuda szliszit [aszk. sude szliszis] (hebr., "trzeci posiłek") - w -> szabat powinno się zjadać trzy posiłki, odmiennie niż w pozostałe dni tygodnia. Zgodnie z powszechnie przyjętym obyczajem spożywa się kolację w piątek wieczorem i przedpołudniowy posiłek w sobotę, o zwykłej dla dni powszednich porze. Natomiast w sobotę późnym popołudniem podaje się seuda szliszit, dodatkowy posiłek sobotni. W przeciwieństwie do dwóch głównych posiłków szabatowych nie poprzedzany Kiduszem seuda szliszit ma charakter lekkiej przekąski, składającej się często z chały, śledzi i piwa, W jego trakcie śpiewa się -> zmirot, a także nuci na wpadającą w ucho melodię Psalm 23 "Pan jest moim pasterzem". Kto wypełnia nakaz spożywania w szabat trzech posiłków, uniknie podobno trojakiego rodzaju kłopotów: boli porodowych Mesjasza, przedmesjańskiej wojny Goga i Magoga oraz schodzenia do gehinom. Mistycy kładli nacisk na spożywanie tych trzech posiłków w weselu, a także powiadali, że spośród tych, którzy nie jedzą trzeciego posiłku, nikt nie ma prawa zaliczać się do dworu Króla Niebios. Skoro zaś cierpiące w gehinom dusze zmarłych zwolnione są z mąk na czas trwania szabatu, niektóre gminy przeciągały seuda szliszit do zapadnięcia nocy, żeby opóźnić powrót owych dusz do piekła.
sędzia zob. dajan sfirat ha-omer zob. omer
sfirot (l. pój. sfira) - dziesięć boskich struktur, pośredniczących w powstawaniu świata drogą
-> emanacji i składających się na rozmaite poziomy rzeczywistości. O sfirot wspomina -> Sefer Jecira, szerzej omawia je -> Sefer ha-
-Bahir, a swe pełne rozwinięcie koncepcja ta znajduje w -> Zoharze, pod różnymi zresztą desygnacjami, oraz w -> kabale luriańskiej. Dziesięć sfirot tworzy jedność i nie należy rozpatrywać ich w oderwaniu od siebie. Najwyższą jest Keter, "korona", odpowiadająca zasadniczej boskiej woli, a czasami utożsamia-
248

na z niepoznawalną Istotą Bóstwa, Ejn-sof. Keter znajduje się w centrum najwyższego piętra układu sfirot, a dziewięć niższych sfirot umieszczonych zostało w postaci struktur strony prawej, lewej i środkowej. Najczęściej spotykane nazwy to: Chochma, "mądrość" (prawa strona); Bina, "zrozumienie" (lewa); Chesed, "miłość" (prawa); Gwura, "potęga" (lewa); Ti-feret, "piękność" (środek); Necach, "zwycięstwo lub wieczność" (prawa); Hod, "chwała" (lewa); Jesod, "fundament" (środek); Malchut, "królestwo", lub -> Szechina, "Boża Obecność" (środek). Sfirot z prawej są rodzaju męskiego, ponieważ boska energia przepływa przez nie w nieskrystalizowanej formie, z lewej zaś są żeńskie, ponieważ przyjmują ten strumień i nadają mu kształt. Ostatnia sfira, Malchut, reprezentuje aspekt żeński w stosunku do grupy sześciu sfirot ponad nią. Gdy dziesięć sfirot współgra ze sobą w dynamicznej harmonii, a pierwiastki męskie i żeńskie jednoczą się, korzysta na tym świat. Jeżeli natomiast grzech ludzki oddzieli Malchut od innych sfirot i pozwoli mocy zła -> sitra achra nią zawładnąć, na świat sypią się nieszczęścia. Wzorcem dla wyobrażeń układu sfirot bywała często budowa człowieka lub drzewa łączącego niebo z ziemią. Obok tych sfirot świętości istnieją też sfirot zła i nieczystości należące do sitra achra. Między różnymi szkołami kabały dochodziło do istotnych rozbieżności co do tego, czy sfirot są właściwie częścią bóstwa czy tylko nośnikami boskości. Zob. też cadyk; cimcum; szmi-tot; uszpizin.
sidra zob. maftir; Onkelos sidur zob. modlitewnik
Siedmiu Wiernych Pasterzy zob. Aaron; uszpizin
sijum (hebr., "zakończenie") - ukończenie studiów nad tekstem religijnym lub przepisywania sefer Tora, dla uczczenia czego zwykle wydaje się przyjęcie. Przyjęcie dla całej gminy urządza się co roku w Simchat Tora, gdy zamyka się i rozpoczyna na nowo cykl tygodniowych czytań Tory. Do zwyczaju należy kończenie badań nad jakimś tekstem w przeddzień Pesach, by
Seuda szliszit - trzeci posiłek szabatowy (fotografia, Galicja, 1910)
Diagram 2 rękopisu kabalistycznego pokazujący układ sfirot, z jakiego powstał Adam Kadmon
249

pierworodni, których obowiązuje w tym dniu post, mogli go przerwać uczestnicząc w tym posiłku. Najczęściej spotykany sijum wiąże się z zakończeniem pracy grupy studentów zgłębiających jakiś traktat Talmudu. Akademicy wygłaszają wówczas uczone mowy, odmawia się -> hadran, wymienia dziesięciu synów ra-biego Papy, bo ich imiona są ponoć pomocne w ćwiczeniu pamięci, a na koniec spożywa się uroczysty posiłek. Z okazji sijum wolno jeść mięso i pić wino nawet w okresach narodowej żałoby, jak na przykład dziewięciu dni poprzedzających post aw. Od 1923 Żydzi z całego świata włączają się w program studiów judaistycznych pod nazwą "daf ha-jomi" zakładający zgłębianie jednej karty Talmudu dziennie, z czym wiąże się znaczniejszy sijum co mniej więcej siedem lat, po ukończeniu całości Talmudu babilońskiego.
siman tow zob. pozdrowienia
Simchat Bejt ha-Szoewa (hebr., "Święto Czerpania Wody") - w czasach Świątyni odświętna uroczystość czerpania z sadzawki Siloe wody do ołtarza i przenoszenia jej do Świątyni. Obchody rozpoczynano drugiego dnia -> Sukot, święta kojarzącego się z nastaniem pory deszczowej. Lewici intonowali psalmy, dęli w trąbki i grali na fletach. Znamienici mędrcy tańczyli w ekstazie przez całą noc, żonglując pochodniami i "czerpiąc Ducha Świętego" (-> Ruach ha-Kodesz). Najważniejsza część imprezy odbywała się na Dziedzińcu Kobiet w Świątyni, gdzie wznoszono prowizoryczna galeryjkę oddzielającą mężczyzn od kobiet, żeby zapobiec jakiejkolwiek nieskromności. Zapalano wielkie złote kandelabry, które oświetlały wszystkie podwórka w Jerozolimie. Powiadano, że "kto nigdy nie widział świętowania Simchat Bejt ha-Szoewa, ten nie widział prawdziwej radości". W czasach nowożytnych święto obchodzono nadal śpiewem i tańcami.
Simchat Tora [aszk. Symches Tojre] (hebr., "radość Tory") - ceremonia związana z zakończeniem rocznego cyklu czytania Tory. W Izraelu odbywa się ona w -> Szmini Aceret, a w diasporze w dzień po nim, dziewiątego dnia Sukot. Wieczorem wyjmuje się z aron ha-ko-
desz wszystkie zwoje, zostawiając na ich miejscu palącą się świecę jako symbol niegasnącego światła Tory. Mężczyźni obnoszą zwoje wokół synagogi ze śpiewem i tańcami, wykonując w sumie siedem -> hakafot. Uroczystość trwa niekiedy nawet kilka godzin (-> sijum). Dzieci paradują z chorągiewkami, na których szczycie umieszcza się zatknięte w jabłko płonące świeczki. Obrzęd powtarza się następnego ranka. Pod koniec wieczornych hakafot odbywa się krótkie czytanie z Tory, a rano czyta się ostami ustęp Księgi Powtórzonego Prawa i pierwszy Księgi Rodzaju w imieniu specjalnie wyznaczonych -> oblubieńców Tory, chatan Tora i chatan Bereszit. Przed wywołaniem oblubieńców wszyscy dorośli Żydzi płci męskiej w ramach aliji odmawiają po kolei błogosławieństwo nad Torą. Któryś z dorosłych zwołuje także wszystkie dzieci na bimę i pod swój talit, by powtórzyły za nim formułę błogosławieństwa. Zwyczajowo cała kongregacja podejmowana jest przez owych dwóch oblubieńców przyjęciem na cześć Simchat Tora.
Sisera zob. Debora; Jael
sitra achra (aram., "druga strona") - ogólna nazwa sfery sił demonicznych (-> demony), strukturalnie opartej na -> sfirot nieczystości i odgrywającej zasadniczą rolę w -> kabale. Sitra achra zaistniała w trakcie procesu ema-nacji z powodu niezbędnego samoograniczenia Istoty Najwyższej, stanowiącego warunek powstania obdarzonego własnym odrębnym bytem świata skończonego. Jest więc wytworem
-> cimcum i sprawiedliwego oddziaływania powściągającego piątej sfiry (Gwury), która równoważy nadmiar boskiej miłości. Siedziba sitra achra mieści się po lewej stronie w przepastnej czeluści wielkiej otchłani, gdzie rządzą
-> Samael i Lilit. Pozbawiona własnej energii, sitra achra działać może jedynie pasożytując na boskiej światłości. Grzechy człowieka zapewniają jej dość energii, by oderwać -> Sze-chinę od jej boskiego małżonka i zmusić do cudzołożnego związku z Samaelem, czego katastroficzne skutki świat odczuwa bez przerwy (-> grzech pierworodny). Wprawdzie sitra achra nie jest niezależną, przeciwstawioną Bogu istnością, ale tylko odpadem, produktem
250

ubocznym emanacji, lecz w istocie uniemożliwia właściwie duchowy rozwój Bożego świata. Jako zła skłonność wiedzie ludzi do grzechu i skrywa pod skorupą świętość, tak jak łupina, klipa, kryje owoc. W szabat siły zła muszą zrzec się wszelkiej władzy nad światem, a demony sitra achra wślizgują się chyłkiem do swej otchłani. Świat sitra achra opisywano jako swego rodzaju antymaterię, w której królestwo sfirot znajduje swe krzywe odbicie, tak jak małpa jest zniekształconym wizerunkiem człowieka. W erze mesjańskiej sitra achra przestanie zakłócać harmonię dzieła Stworzenia. Według niektórych kabalistów anioł Michał pojmie samego Samaela i przyprowadzi go ludowi Izraela zakutego w łańcuchy. Po wypaleniu w nim wszelkiego zła Samael ulegnie przeistoczeniu w nosiciela świętości, a blask boskości oświeci sitra achra. Zob. też Ezaw; reguły odżywiania.
siwan - trzeci miesiąc księżycowy kalendarza hebrajskiego licząc od nisan, miesiąca Wyjścia z Egiptu, lub dziewiąty od świąt Nowego Roku (Rosz ha-Szana). Siwan zwykle zaczyna się pod koniec maja lub na początku czerwca, a jego znakiem Zodiaku są Bliźnięta. Szóstego siwan (a w diasporze także siódmego) przypada święto -> Szawuot.
skłonności dobre i złe (hebr. "jecer tow" i "jecer ha-ra") - w człowieku ścierają się dwie skłonności - do dobrego i do złego. -> Wolna wola zapewnia mu możliwość dokonania między nimi wyboru. Dobre inklinacje popychają człowieka w stronę bezinteresownej służby Bogu i bliźnim, złe znajdują wyraz w pociągu do rozkoszy seksualnych, posiadania, władzy i wielbienia bałwanów. Złe popędy stanowią jednak nieodzowny czynnik ludzkiego bytowania, bez nich bowiem nikt by się nie żenił i nie miał dzieci, nie budował domów czy zajmował interesami (-> dobro i zło). Są złe jedynie dlatego, że łatwo prowadzą na manowce i mogą człowiekiem owładnąć jak drożdże ciastem lub jak gość, który z czasem przejmuje rolę gospodarza (-> grzech). W takim przypadku utożsamia sieje z tkwiącym w człowieku -> Szatanem. Nikt jednak nie jest wolny od tych pokus, a im większy format osoby, tym bardziej wybujałe jej jecer ha-ra. Można je
Synagoga w Livorno w święto Simchat Tora, kiedy wszystkie zwoje Tory obnosi się w procesji wokół bimy (Salomon Hart)
W miesiącu siwan odczytywana jest Księga Rut (obraz E. Liliena)
251

jednak stłumić, przede wszystkim studiowaniem Tory i miłosiernymi uczynkami, a potem ukierunkować na służbę Bogu tak, aby móc Mu służyć obiema stronami swej natury. W erze mesjańskiej Bóg zniszczy złe skłonności (zob.też -> szmitot). Sprawiedliwi, którzy oparli się ich namowom, zobaczą je wówczas w postaci wielkiej góry i ogarnie ich zdumienie, że zdołali je przezwyciężyć. Niegodziwcy, którym się to nie udało, ujrzą je cienkie jak włos i zdziwią się, że nie potrafili zapanować nad czymś tak mizernym. Zob. też grzech pierworodny; P erek Szira.
skrucha (hebr. "tszuwa", czyli "powrót") -ponieważ -> grzech polega na zboczeniu ze ścieżki Boga, skrucha jest dosłownie "powrotem" do Niego, co w ujęciu proroków brzmi:
"Wróć, Izraelu, do Pana Boga twojego!" (Oz 14, l). Skrucha została stworzona, zanim powstał świat, a jej wrota zawsze stoją otworem. Jeżeli jednak ktoś grzeszy z zamiarem pokajania się później, to taka skrucha nie wyjedna mu boskiego -> przebaczenia. Skruchę trzeba wyrazić na dzień przed śmiercią, a w skład modlitw dla umierającego wchodzi spowiedź (-> Asza-mnu). Skoro zaś człowiek nie wie zwykle, kiedy umrze, zatem powinien żałować za grzechy codziennie. Szczególnie dotyczy to miesiąca elul i Dziesięciu Dni Pokuty przeznaczonych na ekspiację, której kulminację stanowi Jom Kipur. Skruchę można uznać za autentyczną, jeżeli grzesznik oprze się tej samej pokusie w podobnych okolicznościach, gdy zaś ponadto jego pokuta wypływa z miłości Boga, grzechy zamienią mu się w cnoty. Pokutnikom stawia się za wzór króla Dawida, zganionego przez proroka Natana za grzech popełniony z Batszebą, a historię Jonasza, w której nieży-dowska ludność Niniwy po wyrażeniu skruchy uzyskała przebaczenie, czyta się w Jom Kipur całej kongregacji jako przykład. Pod wpływem kabalistyki odbywanie pokuty łączono z różnymi sposobami umartwiania ciała, jak tarzanie się w śniegu czy przedłużone posty, mające przygotować ludzkość na nadejście Mesjasza poprzez osobistą i wspólnotową restytucję (ti-kun). Zob. też las/on ha-ra; pojednanie.
skryba zob. sofer
slicha zob. przebaczenie
słońce (hebr. "chama", "szemesz") - -> księżyc ze swym -> kalendarzem lunarnym i okresami ubywania lub przybywania symbolizuje naród żydowski, podczas gdy słońce reprezentuje narody nieżydowskie. Dlatego zaćmienie słońca interpretowano jako zły omen dla gojów. Niemniej jednak co 28 lat na początku miesiąca nisan odbywa się uroczystość błogosławienia słońca, birkat ha-chama, w związku z jego powrotem na to samo miejsce na niebie, na którym znalazło się w momencie swego powstania. W erze mesjańskiej Bóg wyjmie słońce spod spowijającej je osłony, a jego żar spali niegodziwców i uleczy cierpiących sprawiedliwych. Wskazują na to słowa proroka Ma-lachiasza o wzejściu "słońca sprawiedliwości i uzdrowienia w jego skrzydłach" (Ml 3, 20). W Talmudzie wyrażono opinię, że słońce jest w rzeczywistości białe, a wydaje się czerwone dlatego, że rano, gdy wschodzi, jego promienie przeświecają przez płatki rajskich róż w Ogrodzie Edenu, wieczorem zaś, gdy zachodzi, przez ognie gehinom. Słońce symbolizuje z gruntu męski aspekt dzieła Stworzenia, ponieważ daje ciepło i światło, podczas gdy księżyc to recepcyjny pierwiastek żeński. I tak, kto urodził się przy blasku słońca, będzie się w stanie sam utrzymać i nie będzie korzystał z pomocy innych.
słup obłoku i ognia - podczas wędrówek Izraelitów przez pustynię po -> Exodusie z Egiptu prowadziło ich dwóch nieziemskich przewodników, słup obłoku za dnia i słup ognia nocą (Wj 13, 21-2). Obłok zapewniał ludziom schronienie, dla upamiętnienia czego w czasie święta -> Sukot Żydzi przenoszą się z mieszkań do przenośnych szałasów. Obłok skrywał również Izraelitów przed ścigającymi ich Egipcjanami (Wj 14, 24), chronił przed nadmiernym nasłonecznieniem i przed deszczem, ogień zaś dawał im światło w nocy. Gdy na swej drodze napotykali wzgórze lub dolinę, obłok zmieniał ukształtowanie terenu, podnosząc lub obniżając poziom gruntu, by mogli podróżować bez przeszkód. Jego magiczne właściwości zapobiegły też zużyciu się ich odzieży.
smicha (hebr., "wyświęcenie") - przekazanie
252

duchowych pełnomocnictw, które zapoczątkował Mojżesz, gdy nakazano mu położyć ręce (sens słowa "smicha") na swym następcy Jo-zuem (Lb 27). Taką ordynację, dzięki której można było zostać wybranym do Sanhedrynu i występować w roli sędziego (dajana), praktykowano jedynie w Ziemi Świętej. Zanikła ona gdzieś w III lub IV w. wraz z podupadaniem środowiska żydowskiego w Palestynie na skutek prześladowań. Od tamtej pory wyświęceniu, jakie otrzymuje -> rabin, brak mocy i powagi boskiego ducha, cedowanych niegdyś przez Mojżesza. Smicha jest odtąd jedynie pozwoleniem na nauczanie i orzekanie w kwestiach prawa żydowskiego, wydawanym uczniowi przez jego mistrza (-> jesziwa). W 1538 rabi Jakub Berab z Safedu w Palestynie usiłował wskrzesić smichę w jej pierwotnej postaci, lecz próba zakończyła się fiaskiem z powodu sprzeciwu rabinów jerozolimskich (zob. też -> Karo, Józef). Berab, wygnaniec z Hiszpanii, opierał się na zdaniu Majmonidesa, że działając wspólnie mędrcy z Ziemi Świętej mogliby wydać komuś prawomocną smichę. Sam wyświęcił się w przekonaniu, że wiek Mesjasza wkrótce zaświta i Sanhedryn zostanie ukonstytuowany na nowo.
sny - w Biblii sny zawierają przepowiednie przyszłych wydarzeń i Boże przestrogi lub przestania dla ludzi. Pewne osobistości biblijne posiadały dar interpretowania snów, jak wynika to z historii -> Józefa i Daniela. Zdaniem Majmonidesa niektóre dziwne epizody w Biblii, jak na przykład ten z mówiącą ludzkim głosem oślicą Balaama (Lb 22), wydarzyły się we śnie. W okresie rabinicznym sny traktowano jako pomniejszą formę -> proroctwa, z tym że odwodzono ludzi od fatalizmu, skoro zagrażające klęski można odwrócić modlitwą i pokutą. Po niedobrym śnie można było pościć nawet w szabat, żeby unieważnić senną zapowiedź. ^ ^^" ^ chagalla (witraż w katedrze Sny człowieka odzwierciedlają jego stan we- Metzu} wnętrzny, a ich istotne znaczenie zależy zawsze od interpretacji. I tak, jeśli ktoś miał zły sen, może znieść jego moc mówiąc: "miałem dobry sen", w obecności trzech osób lub poszcząc (-> post). Za zły znak uważano brak jakichkolwiek snów przez kolejne siedem nocy lub pojawienie się we śnie pewnych rzeczy. Nie-
253

szczęście wróżyło na przykład otrzymanie we śnie podarku od zmarłej osoby lub widok -> tcheletu. Zło pochodzące z sitra achra może wpływać nawet na sny ludzi sprawiedliwych (-> demony), a we wszystkich sennych rojeniach występują elementy uboczne, nie mające prawdziwego związku z istotną treścią snu. Kabaliści we śnie podejmowali swe wspinaczki do niebios, a niektórzy mistycy kierowali do Boga pytania, na które otrzymywali we śnie odpowiedzi, przy czym ich tematyka rozciągała się od technicznych szczegółów halachy po informację o dacie nadejścia Mesjasza. Tu najbardziej znanym przykładem są wyśnione re-sponsy -> Jakuba z Margeve, częściowo przezeń zebrane i opublikowane.
Sodoma - miasto w pobliżu Morza Martwego zniszczone z powodu niegodziwości jego mieszkańców (Rdz 19). Ludzie z Sodomy nienawidzili cudzoziemców, ponieważ wszystkich podejrzewali o niecny zamiar zagarnięcia bogactw ich krainy. Obcy, nawet płci męskiej, padali najczęściej ofiarą seksualnej przemocy sodomitów. Dla gości mieli także łoże Prokru-sta, na którym wyciągali ich, jeżeli byli niskiego wzrostu, lub obcinali im nogi, jeżeli byli zbyt wysocy. Pewną dziewczynę ukarano za nakarmienie żebraka. Sodomici zanurzyli ją w miodzie i wystawili na żer osom. Nawet kiedy mieli system i ład prawny, trzymali się litery prawa, odmawiając innym nic ich nie kosztującej pomocy, jeśli tylko prawo tego nie wymagało. Z zagłady ocaleli jedynie Lot z żoną i dwiema córkami, uratowani przez anioła, któremu ofiarowali gościnę. Podczas ucieczki zakazano im oglądania się za siebie, lecz żona Lota nie potrafiła oprzeć się pokusie zobaczenia na własne oczy, co dzieje się z przeklętym miastem. Gdy spojrzała do tyłu, obróciła się natychmiast w słup soli, który jeszcze w średniowieczu był znanym punktem orientacyjnym w krajobrazie tych okolic (-» Beniamin z Tudeli). Zob. też minjan.
sofer (hebr., "skryba", "pisarz", "uczony w Piśmie", l.mn. soferim) - wczesnych faryzejskich mistrzów -> Tory nazywano soferim, ponieważ byli strażnikami kanonu tekstów biblijnych, których wszystkie litery zliczali. Kilka właściwości tekstu przypisuje się tikun soferim, czyli "poprawkom skrybów", mogącym oznaczać pewne zmiany w tekście albo reguły jego or-tografii (-> masora) i interpretacji. W czasach nowożytnych termin "sofer" stosowano wobec wypisujących mezuzy, tefilin, gety i -> ketuby oraz przepisy waczy -> sefer Tora lub megilot. Sofer musiał zostać starannie przeszkolony w zakresie przygotowania pergaminu oraz posługiwania się specjalnym atramentem i gęsim piórem. Przed napisaniem tetragramu sofer odbywa oczyszczającą kąpiel w mykwie. Każda licząca się społeczność powinna mieć własnego sofera, a jego pracę ceniono na tyle, że ludziom odradzano nawet osiedlanie się w gminie, w której nie było sofera i lekarza. Przy tym wszystkim ten, kto decyduje się zostać soferem, może łatwo utracić swój udział w Olam Haba, gdyż zostanie pociągnięty do odpowiedzialności za wszelkie popełnione przy przepisywaniu błędy. Członkowie Wielkiej Synagogi pościli i zanosili modły mające zapobiec wzbogaceniu się soferów na tyle, by mogli zaprzestać swej pracy. Niektórzy z nich osiągali w swym rzemiośle mistrzostwo, a piękne i przejrzyste pismo zawsze cieszyło się wielkim wzięciem. Talmud wspomina o pewnym skrybie, który potrafił pisać jednocześnie czterema, trzymanymi w jednej dłoni piórami, lecz nie chciał nikogo nauczyć tej sztuki. Anioł Metatron pełni funkcję niebiańskiego sofera, odnotowującego uczynki Izraela.
Sofer, Mojżesz zob. judaizm ortodoksyjny;
włosy i broda
sota (hebr., "kobieta, która się odwróciła") -żona podejrzana o -> cudzołóstwo, którą poddawano sądowi Bożemu, polegającemu na wypiciu czary "gorzkiej wody", a mającemu dowieść jej winy lub niewinności. Jeżeli mąż przestrzegł ją przed zadawaniem się z jakimś mężczyzną, a mimo to odkryto, że przebywała z nim sam na sam, mąż prowadził ją do Świątyni jerozolimskiej. Tu Sanhedryn starał się nakłonić kobietę, żeby przyznała się do winy. Unikała wówczas owej próby, ale mąż się z nią rozwodził. Jeżeli obstawała przy swej niewinności, kapłan zbierał proch z podłogi sanktuarium, wsypywał go do wody, w której następnie
254

rozpuszczał święty tekst z odpowiednimi klątwami (Lb 5), po czym dawał ją kobiecie do wypicia. Jeśli oskarżenie było uzasadnione, z twarzy jej odpływała krew, oczy wychodziły na wierzch, brzuch się wzdymał i cudzołożnica umierała. W tym samym czasie z karzącej ręki Boga ginął ten, który wraz z nią popełnił grzech. Jeżeli jej mąż także winien był cudzołóstwa, wypicie wody nie wywoływało żadnych skutków, podobnie jak w przypadku niewinności kobiety. Wychodziła ona wówczas z próby z nieskalaną reputacją i Bożym błogosławieństwem, oby miała liczne potomstwo. Wprawdzie obrzęd zaniknął po zburzeniu Świątyni, lecz pozostało wypływające zeń wskazanie, jak ważne jest pogodzenie męża z żoną, skoro dla osiągnięcia tego celu Bóg godził się na wymazanie Swego imienia z tekstu Biblii.
sól - do każdej składanej w Świątyni ofiary dołączano sól (Kpł 2, 13), a że nie ulega ona rozkładowi, symbolizowała wieczne przymierze między Bogiem a Izraelem. Trwałym śladem ofiarnej symboliki jest jedzenie soli z chlebem podczas posiłków w żydowskim domu, ponieważ po zburzeniu Świątyni dom stał się sanktuarium, a stół - ołtarzem. Sól zalecana jest do wszystkich posiłków jako środek zapobiegający chorobom i przykremu zapachowi z ust. W średniowieczu przykładano dużą wagę do sposobu obchodzenia się z solą. Wierzono, że osobę posługującą się przy jej braniu kciukiem spotka śmierć własnych dzieci; w przypadku małego palca groziła jej nędza, a wskazującego - że zostanie mordercą. Jedynie dwa pozostałe palce były bezpieczne. Wprawdzie przepisy te trafiły nawet do Szulchan Aruch, najbardziej autorytatywnego kodeksu prawa żydowskiego, lecz z czasem zaniechano ich w przekonaniu, że czasy się zmieniają i sól stała się stosunkowo nieszkodliwa. Nie zaniknął natomiast całkiem zwyczaj mycia rąk po każdym posiłku, co ma zapobiegać wtarciu resztek pozostającej na palcach soli do oczu. Kabaliści traktowali owo mycie rąk jako przebłagalną afiarę na rzecz mocy zła (sitra achra). Pierwszymi rzeczami, jakie wnoszono do nowego domu, były chleb i sól, nimi także witano s,osci. Sól chroni ponoć przed szatańskimi flui-
Twór skalny znany jako "ionaLota" w pobliżu Morza Martwego na miejscu biblijnej Sodomy
Sofer z Jerozolimy przy pracy
255

darni, szczególnie skutecznie zaś zabezpiecza przed złym urokiem, dlatego często wkłada się ją dzieciom do kieszeni lub wiesza im w małych woreczkach na szyi. Zgodnie z żydowskimi regułami odżywiania sól stosuje się do usuwania krwi z mięsa przed jego spożyciem.
spodak zob. sztrajmł
sprawiedliwi mężowie zob. cadyk; tamed wownik; Szechina
sprawiedliwi wśród narodów świata (hebr. "chasidej umot ha-olam") - -> goj przestrzegający -> praw Noachidów z wiarą, że Bóg nakazał w Torze ich wypełnianie, uważany jest za sprawiedliwego lub pobożnego, któremu dany będzie udział w Przyszłym Świecie (Olam Haba) w erze mesjańskiej. W każdym pokoleniu żyje trzydziestu sprawiedliwych gojów, których zasługi utrzymują przy życiu wszystkich nie--Żydów, gdyż prawość prowadzi gojów do pojednania z Bogiem, tak jak przez ofiary dokonywało się pojednanie Izraelitów w czasach Świątyni. W Instytucie Jad Waszem w Jerozolimie przy Alei Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata sadzi się drzewa dla uczczenia nie-Żydów, którzy z narażeniem życia ratowali Żydów przed hitlerowskim ludobójstwem podczas Holocaustu.
Stary Testament zob. Biblia; judaizanci Straszne Dni zob. Dziesięć Dni Pokuty
strefa osiedlenia - ograniczony obszar wyznaczony Żydom jako miejsce zamieszkania w carskiej Rosji, ciągnący się szerokim łukiem od Bałtyku do Morza Czarnego. Po zaborze przez Rosję w 1772 części Polski pod panowaniem caratu znalazła się duża liczba ludności żydowskiej, której wyznaczono strefę osiedlenia. W XIX w. na stały pobyt poza nią zezwalano tylko Żydom szczególnie uprzywilejowanym z racji bogactwa, kwalifikacji medycznych, wykształcenia uniwersyteckiego lub służby w armii carskiej w charakterze -> kan-tonistów. Pod koniec XIX w. w strefie żyło prawie pięć milionów Żydów, rozsianych po niezliczonych -> sztetł i mówiących językiem
jidysz. Z tego wielkiego skupiska Aszkenazyj-czyków do zachodniej Europy i Ameryki Północnej napływały począwszy od 1880 fale emigrantów. Uciekali oni przed prześladowaniami na dużą skalę (-> pogrom), inspirowanymi niekiedy przez władze carskie, a także przed nędzą i przeludnieniem, cechującymi wieczne -> getto tych terenów. Strefie osiedlenia kres położyła rewolucja 1917.
Stworzenie świata - doktrynę creatio ex nihilo przyjmuje się w zasadzie jako tradycyjną wykładnię historii z Księgi Rodzaju, gdzie niebo i ziemia powołane zostały do istnienia słowem Boga. W midraszach spotkać można jednak pogląd, że świat powstał z resztek poprzednich światów, zniszczonych przez niezadowolonego ze swych poprzednich prób Boga. Kabała natomiast opowiadała się za koncepcją -> ema-nacji, w czasie której niższe poziomy rzeczywistości zostały wyemanowane z wyższych, będących z kolei emanacjami samej Istoty Najwyższej. Panuje powszechna zgoda co do tego, że poglądy te bezwzględnie zakładają zależność świata od Boga, który stworzył go na własną chwałę i z miłosierdzia dla swych stworzeń. Torę opisuje się jako projekt, wedle którego świat został wykonany. Budowa ziemi rozpoczęła się od kamienia węgielnego, ewen sztija. Na tym samym kamieniu spał patriarcha Jakub, gdy miał sen o sięgającej nieba drabinie, a później kamień ów został umieszczony w -> Świętym Świętych w Świątyni jerozolimskiej. Pewna liczba biblijnych osobliwości powstała ponoć o zmierzchu szóstego dnia, tuż przed zakończeniem procesu Stworzenia. Należały do nich manna, pysk oślicy Balaama i grób Mojżesza, nadal ukryty przed ludzkim okiem. Jeden z odłamów żydowskiego mistycyzmu (-> Maase Bereszit) oddaje się dociekaniom na temat boskiego procesu twórczego, po którym pozostał na tym świecie pewien osad. Pozostałością ową można się posłużyć, by zapanować nad naturą. Zob. też Sefer Jecira.
suka (hebr., "przybytek") - podczas świąt -> Sukot Żydzi przenoszą się z mieszkań lub domów do suki, czyli prowizorycznego szałasu z dachem z gałęzi lub roślin przepuszczającym deszcz. Jada się w nim, a pobożni Żydzi także
256

ają. Suka ma przywodzić Żydom na myśl asy, w jakich żyli ich przodkowie wędrując ;z pustynię podczas Exodusu (Kpł 23, 43), ..że spowijające ich wówczas obłoki chwaty. osłaniał ich przed żywiołami, a wspomi-.c to Żydzi uświadamiają sobie na nowo, sdynie sam Bóg zapewnia ostateczną ochronie zaś cegły i zaprawa ścian budynku. rawdzie Exodus odbył się wiosną, lecz świę-ukot obchodzi się jesienią, ponieważ ludzie >to wyprowadzają się wiosną ze swych do-v dla ochłody, przez co zagubiłby się sens sbywania w szałasach. Jesień to także pora )rów, gdy napełniają się spichlerze. Prze-wadzka do skromnych warunków przypo-a zatem bogatym rolnikom o losie biedoty. trakcie świąt co wieczór zaprasza się do i siedem postaci biblijnych jako duchowych ;i (-> uszpizin). Każdy z nich po kolei :ąje gościem honorowym wieczoru, podczas reszta mu towarzyszy, lecz jeśli gospodarz zaprosi także do wspólnego posiłku ubo-i, duchowi goście odchodzą, zgorszeni jego gościnnością. Mistycy utożsamiali sukę ożą Obecnością, Szechiną, w której zamie-aje cały wszechświat, w związku z czym szkanie w niej stanowi afirmację wiary. i. też Samarytanie.
;ot [aszk. Sykes] (l. mn. od "suka") - jedno •zech -» świąt pielgrzymich lub -> świąt łów. Sukot zaczyna się 15 tiszri po zakoń-niu żniw i zwiezieniu całorocznych zbiorów wa siedem dni. To najradośniejsze z biblij-h świąt, obchodzone dla uczczenia przeja-jącej się w szczodrości natury Bożej hoj-ci i opieki, o której przypominają liche tasy, w jakich mieszkali Izraelici na pustyni. rakcie Sukot Żydzi jedzą i śpią w -> sukach, re dały temu świętu nazwę i szczególny rakter. Odmawianiu -> Halelu każdego dnia .ot oprócz szabatu towarzyszy potrząsanie szterema gatunkami, wyobrażającymi świat aw, z którymi okrąża się bimę w synagodze hakafot). Począwszy od drugiego dnia do-dzą pomniejsze uroczystości opańe na -> ichat Bejt ha-Szoewa z czasów Świątyni, a imy dzień to -> Hoszana Raba, kiedy sie-iokrotnie okrąża się synagogę bijąc o ziemię rzbowymi rózgami. Na zakończenie Sukot
Aleja Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata
w Instytucie Jad Waszem w Jerozolimie ku czci gojów, którzy z narażeniem życia ratowali Żydów podczas Holocaustu
Wnętrze New Synagogue w Londynie podczas obchodów święta Sukot
257

8SZ
SMBJds 3iqos azpapz AOS^ZSM o3azo z '3i?[SA\
-opAz OMisired (/(zopz aż '(asidau ia(KzBg M 3isai3uo5| i od (ZJSH rD[iuu3izp UIIOMS ^
-o33i5[SA\opAz npoJBU nso( B[p urapnzo^odsA
lU/(A\OpOJBU/fap3IlU B{BMOOOMOBZ niSnBOOpH OS3p(SMO.I3l:llq SBZOpOd M0pi(7 U3ldl3p 3ZJ
-BIUIZ3q O BZp3IM ^p8 'i(p31M OJ3tdOp 3[BU
-p3f I(BMOZI(B3JZ I3SIUOl"i<S 3AS BIU3ZBQ 'nqorU af05(B 3IUZ3BUZ B(SOIUpod '(BpBJBpRp BJnOJ^Bg <~) Z. 161 M BUCZKIEM aiU(Bf3IJO 'lfod30U05[
fai 3aqoM oSsi-^sf/ił/ilą npBZJ psoui;<qo/(z.id
-3tuAlS3(Bj M A\ppi<Z ^qiZp9IS faMOpOJBU BIU
-azJOMin Sapi aBMoSado^d /(q '/.68I M Pl^zeg M Kuza^isluoMg s3J3uo-5i i (B{OMZ iZJapi -BMIS
-UBd o83USB{A\ q3IU ZSZJd BIUBpBISOd pO ifaSJBZ
A\op^z siUBAUlazJd nuiz^inuas/CiuB nzoi^qo M aż 'oBfniuamngJB q3BfoB->[i[qnd npiM M 'BuzoKi
-I(0d Sf3BUUOJ M UIZTUOKS (lO{BlZS5[3ZJd IZJ3H
<- JopoaJ. o-iaidop 5[Eupaf 'Mop^z KMBisod 3Mofoq i auzoAlsiuoMs Ąmoomn n^aiM o83{8
-9iqn •o8 IB( z KmoJgod ai5[sMsoy •MooyBu8
-^A\ qOI^sXzSM 3IlUB8^ZJd ZSBfS3F\[ ZB '?B'i[3Z3 3IUJ3iq O^^l 3IU B '333J 3USB(A\ 3M BIU3IA\BqZ S330Jd 3BIZM IUUIA\od IZp/(z 9? 'q3^3BfrlUO->I3ZJd
'qoKuozan qoi<uz33iM-xiX wsid ui3MK(dM pod 3uz3X)siuoMs BiuBModru8n 3usr(A i(Bp
-VffS7 ifsO^ M [ q3I5[Spd q3BIlU3IZ BU i<3SA\Op
-^Z I3Slp3UOf3ApB.Q 3IUS3Z30Up3f •I3IZpBU q3TU M q3KuBpBplod K}IU(3dS 3IU 3^0US3Z30MOU I
dSisod tuii[syBfi3S3ZJq3 ui3Misuaz33{ods aż
MOpA^ ifaBJSalUl 3IS3J1(BZ A\ 3Z '01 BU pOMOp A\01SIIBUOf3BU B(p 0(IMOUB1S nUIzAlIUI3S/()lIB 8IS 8IUBZpBJpO 'AuOflS faignJp 7 •BIUBł[ZS31UlBZ q3I MOfBJ'5[ HUBI31BM^qO 8IS q3^0BfnZ3 'MOp^Z q3^U
-BA\Od^OUBUI3^A\ n[3IA\ UI3IU31MB1SBU Z {BM01S
-BJIUO}[ spiis iuziuoKs 'sido-ing M a^opsoM
-oporeu i(q3ru 3uzasiM-xiX '({izpnqod iuauiz
-IIBUOfOBU IUI->(03IMS 3IUBMOS3J31UIBZ '0681 M OJ3ldop SlS {IMBfod "UIZIUOf/(S" UIUU3] Z03[ '(3IUBU§^M <-) nmZTUBfS3UI <- 0§3I}|SMOpXz 3S8ZO BU(BJ3ałUI B(IMOUB1S 3ZSMBZ nUOMg <- Op AVOp/<2 lOJMOd M BJBIM 3IZpMBJdĄ^ 'MOp^Z /(uZ^ZOfo Ca}SIA\BZ3IU BIUSIMOUBISn Op ^OBf
-13ZJ3IUIZ i(MOpOJBU q3nJ I-?[SMOpi(z - UI/lUOfAS
•q3BJziui zai -qo7
-nuizmoKs <- 8MZBU {BJq^zjd faiSiMS imaiz BU
3iqiZp8IS f3UZ3i(J01Siq oSafM oSsi^SMOp^Z BM1S
-iiad BiuBMOpnqpo op i<OBZBp qonJ /(U]^ZOA\OM
-BIOi<Z /(SOJ I BAVlSU3IMB}So3o{q 'K(IS 'BIU3IMBqZ
MpJBp qoi?[soq ma(p9Jz Sis SIUBIS XJOI-?[ 'uoMg ip3iA«zoJ azog B(BMqa BzsBfsap\[ UJapsfapBu z ZBJ^ "nisod tup BU n3Jnii( op auozo^M ^{BISOZ 3JOi-5[3iu q3Aioi-)[ z 'nuoMg Kuw^q ([BpB^n 'iMa^ay Bpnq3f <- 5[Bf 'iuzo3iMoiup3JS paod
-niuBuS^M BU q3BJJBq BU ?BJ§ ooui 3iu /(q 'i^np^
13MBU 3iqOS 113pq0 aZ '3IS BpBIMOd JBOIMBJd
Bfoui aiuqosn q33iu '3iqoi o SuniodBZ nsaf
'UJ8(BZnJ3f" :I(^3ZJpO I ?tqOJZ 3IUB1S M 0331
i(^q aiu nfBJ'?[ uiKoqo A\ nuoMg iusaid STUBM
-aidsaz o luazsoJdoj •nuof/(§ SiBJin qOi<3Bfni
-SiuJBdzoJ MoouBuSKM q3i^srapnf (BZ ^oafnsido ^\ ui(BSd isaf kawa. f3izpJBqfB(s[ •/(uii(ozoJ3f UJaiuBA\opnqpo i f3iSiA\s imaiz op UJalOJMod BZ 5iou5[s&i i IU/(IBIA\S niuazozsiuz od zoad
-ZOJ aoafBppo 'nuoKs iusaid auqo(BZ :AJniBJaii( {Bizp /(^BO p3}SMOj 'srnpnqpo Bf Sog UIBS aż
'BUIMOU SBZOMOM Bf {^ZSSpOd ••pMO.y •"U13U
-of^S B-'fl3pIZpOJ BfOMI UJ31S3f Bf" :B(łBdpO B)3iq05[ B 'B}I3BJ]S BJp]5[ 'BUlZpOJ pBU ^Z( f33BIU
-OJ az-)[Bi 'soppizpOJ 'aluoMg o far (BizpaiM
-OdO ZSBIUI8J9J- -{TOnZJOd Bf ^J015[ 'BZSUI l MOU
-Ks niulpais q3XA\s pJ3ims BOBlh?[Bjdo Si3iqo'5[
ZBJ (B}[]0ds ZSBIUJ8J3f ^OJOJJ •OOUI BZOg B1B1MS 3IU3IU1SI BOBfnUJ/(ZJlpod 3!UĄd pB5[S '^Uiq03Z§ BqiZp3IS 'B1BIMS UI3I-5[pOJS mKułBS )S3f UoMg 3Z 'U131BZ OUOZJ3I/^ •(L '^ ł\) "UI3(BZrU3f Z 3I'5[SUBj OMO(S I nUOp(S Z 3IZpKA\ OMBJj Og" :UI313SJ3M Z 3TUpo3z 'oSaufigipJ BR^Z o39I'5[SM
-op^z uinJluao z SBZSMOAY znf ouBMO?[yi<iuapi
UOfitS •fe)3IA\S 3IUI3IZ B{B3 f3IUZOd B '3UJI(
-OZOJ3f '3IU^1BIM§ 3(B 'SJOg 0-}[^1 3IU 3BIS3J5[0 013ZOBZ nUOfi<S UI3UBIUI UI3SBZ3 Z •^uf/(3B)U3UO SpiUZ B(Bp Z ^UZOOpIM 3BIMOUB1S 'MOlXsnq3f BIUMOJBM B(B1S UJ/() nZJOgZM BU BpIMBQ B^OJ5[ Z3ZJd UJ3IoKqOpZ fsf p3ZJj •/<UniOZOJ3f ZJ03ZM 3Z OUp3f OUBMZBU UI^l UJ3UIUJJ3I f3IUZOd
'?[BUZ qn( nuarai i'?[und OMO'5pBZ3od - uof^s;
•paom-Bq loq3 zai •qoz 'niBiMS
OM13IUpOM3Z.ld 3ZOg M KJBTM 5[BUZ BU 105[nS 3BMOJq3pO Kq '3IUII(OZOJ3f M 3IS BJOiqZ KpOJ
-BU 3ppSi<ZSA\ f3I5(SlIBfS3Ul 3ZJ3 f\ 'BpBJZI Op
3iu]^qoKzJd OIOJISBU 3Z5[Bi 3f K.<\ 'Mopn( qaAuui
UIOZOJ1S UIO{OIUB MOJBp 3iqOS q3AuZ3JBU 3S3ZO
pBppo {Bpq3 8og BRBJZI op pso{iui z 3Z 'BZO
-BUin{l ^3AlSIp\[ -BIBIA^ MOpOJBU OZ. BZ tACf^f.ą QL 3ZJ3IJO M S/(p33IU OUBpBC>[S IU/(lBIA\§ A B
'MpfoS 3z')(Bi ;(zoA|op lo^ng Mp3Jp3UJ 8n{p3A\
-13J33V IUIUJZS <- opiMS 3uqoso 3is izpoq3qo

za 5, najwyżej za 50 lat. Państwo Izrael zostało powołane do życia 49 lat później. Zob. też Hatikwa; Kook, Abraham Izaak; mi-zrach; Neturej Karta; zgromadzenie wygnańców.
Sykes zob. Sukot Symches Tojre zob. Simchat Tora
syn krnąbrny (hebr. "ben sorer umore") -syna krnąbrnego, wbrew woli swych rodziców oddającego się niepohamowanemu obżarstwu i rozpuście, można było przywieść przed oblicze miejskiej starszyzny i ukamienować (Pwt 21, 18-21). Prawa tego nigdy nie egzekwowano, ponieważ dotyczyło tylko pierwszych trzech miesięcy po bar micwie syna i wymagało zgody obojga rodziców. Winę chłopca można by orzec dopiero wtedy, gdyby pochłaniał wielkie ilości wina i mięsiwa. Przepis ten służył natomiast wspólnocie jako przestroga przed niebezpieczeństwem braku nadzoru nad dorastającymi dziećmi. Gdyby pojawił się ktoś taki jak ów krnąbrny syn, zasługiwałby na śmierć, w przeciwnym razie bowiem z pewnością wyrósłby na bandytę. Lepiej więc byłoby dla niego, gdyby zginął nie splamiony poważniejszym przestępstwem, niż gdyby miał umrzeć z ciężarem winy.
synagoga (gr., "miejsce zgromadzeń") - początki instytucji synagogi przypadają prawdopodobnie na okres niewoli babilońskiej po zniszczeniu Pierwszej Świątyni. Tradycja żydowska umiejscawia je jednak znacznie wcześniej, nawet w czasach patriarchy Jakuba, który usiłował wydostać się z łona matki za każdym razem, gdy którąś z nich mijała. O Mojżeszu także powiada się, że pouczał Izraelitów, jak należy modlić się w synagodze. Po powrocie wygnańców z Babilonii na Ziemię Świętą trafił też wraz z nimi zwyczaj korzystania z synagog, które odtąd współistniały z ofiarnym kultem Drugiej Świątyni. Synagoga miała się stać modelem organizacyjnym dla wszystkich przyszłych społeczności w diasporze, usamodzielniając się całkowicie po zburzeniu Drugiej Świątyni w 70 r. n.e. Wszędzie, gdzie się Żydzi osiedlali, budowali synagogę, aby móc odpra-
XV-wieczna mapa Syjonu i Ziemi Świętej
Drewniana synagoga w Zabłudowie
259

wiać w niej modły, czytać Torę i kierować sprawami wspólnoty. Służyła jako miejsce zebrań -> gminy, stąd zarówno jej grecka, jak i hebrajska (bejt ha-kneset, "dom spotkań") nazwa. Żydowi nie wolno było osiąść w miejscowości pozbawionej synagogi. Pełniła ona zresztą także funkcję zajazdu dla podróżnych, którzy znajdowali w niej zawsze miejsce do spania na wolnej ławce lub w kącie. Synagogi typu -> bejt ha-midrasz, służące zarówno do modłów, jak i nauki, urządzano często w zwyczajnych budynkach. Niekiedy synagogi bywały dużymi, kunsztownymi budowlami z freskami i mozaikami (-> sztuka sakralna). W wielkiej synagodze aleksandryjskiej z I w. n.e. wierni znajdujący się na jej końcu nie słyszeli nawet głosu chazana prowadzącego modły (-> Jehuda bar Elaj). Budynek synagogi zwrócony jest w stronę Świątyni w Jerozolimie, a choć jest instytucją świecka, w której kapłani odgrywają pomniejszą rolę, nazywa się ją "małą świątynią" (Ez 11, 16). W erze mesjańskiej wszystkie synagogi w diasporze zostaną wyrwane z fundamentami i ponownie osadzone w ziemi Izraela. Zob. też aron ha-kodesz;
bima; chazan; gabaj; mechica; ner tamid;
rabin; sefer Tora; szamasz; sztibł, szul; talit.
Synaj (lub Horeb) - góra na pustyni, gdzie Bóg pojawił się Mojżeszowi w -> krzewie gorejącym (Wj 3) oraz gdzie po Wyjściu z Egiptu zostały ludowi Izraela objawione -> Dekalog i ustna Tora (Wj 19, 20). Wybierając tę właśnie górę jako wśród innych najniższą, Bóg chciał okazać, jak bardzo ceni pokorę oraz że żadnej cząstki dzieła Stworzenia nie traktuje jako niegodnej Swej uwagi. Wybrał ją również dlatego, że Synaj był kiedyś częścią góry Moria, na której miała odbyć się akeda, czyli złożenie ofiary z Izaaka. Synaj oddzielił się od Wzgórza Świątynnego w Jerozolimie i udał się na pustynię. Z nadaniem Tory nagie zbocza okryły się kwieciem i zielenią, a w -> Szawuot na pamiątkę tego dekoruje się synagogi kwiatami i roślinami. Izraelici zebrani u stóp góry ujrzeli, jak Bóg uniósł Synaj ponad ich głowy, grożąc im, że jeśli nie przyjmą Tory, zginą tu pogrzebani, gdyż całe ich istnienie jako narodu zależy od powołania na przekazicieli Boskiego Objawienia (-> przymierze). Zob. też pilpul; rosa.
Syrach, a właściwie Mądrość Syracha (tac., "Eklezjastyk") - grecki tekst -> Apokryfu, oparty na hebrajskim oryginale, włączany do kanonu Pisma Świętego przez niektóre odłamy chrześcijaństwa. Mądrość Syracha to zbiór przysłów i maksym w rodzaju Księgi Mądrości, pouczających o potrzebie umiarkowania, zaletach życia rodzinnego i bojaźni Bożej. Autor, Szymon (lub Joszua/Jezus) ben Syrach, skłaniał się w widoczny sposób ku religijnym koncepcjom faryzeuszy, podkreślając wielkość Izraela i radość płynącą z ziemskich rozkoszy w rozsądnych granicach. W literaturze rabinicznej dzieło to cieszyło się dużym uznaniem i podejmowano nawet nieudane próby włączenia go do kanonu hebrajskiego. W końcu objęto je zakazem publicznego odczytywania, mającym zapobiegać pomyłkowemu utożsamianiu Apokryfów z Pismem. Według jednej z barwnych legend żydowskich ben Syrach był synem i wnukiem proroka -> Jeremiasza. Został poczęty przez córkę Jeremiasza podczas kąpieli w tej samej wodzie, do której pod przymusem wypuścił swe nasienie Jeremiasz. Imię ben Syrach ma tę samą wańość liczbową (gematria) co Jeremiasz; nazwano go więc ben Syrach (czyli syn Syracha), żeby ukryć jego sromotne pochodzenie. Urodził się z całkowicie uformowanymi zębami i od razu umiał mówić. Jako cudowne dziecko nauczył się alfabetu i z każdej litery zrobił początek przypowiastki. Studiował z ojcem Sefer Jecira i po trzech latach stworzył sztucznego człowieka (golema). Tak zaimponował królowi Nabuchodonozorowi swymi zdolnościami, że ten ofiarował mu tron, lecz ben Syrach odmówił, nie wywodził się bowiem z rodu Dawida. Odmówił również, czym zdenerwował króla, poślubienia jego córki, ponieważ nie była Żydówką. Jedną kartę z hebrajskiego oryginału ben Syracha pokazano angielskiemu uczonemu Solomonowi Schechte-rowi, dzięki czemu doszło do odkrycia przebogatego zbioru rękopisów z genizy kairskiej, z której właśnie pochodził ów oryginał. Wśród odzyskanych potem manuskryptów znalazły się duże partie oryginału Mądrości Syracha.
szaatnez - tkanina z nici wełnianych i lnianych, jakiej noszenia zabrania prawo o -> mieszanych gatunkach (Kpł 19, 19; Pwt 22, 11). Połączenie
260

występowało w szatach kapłana petnią-,wój urząd w Świątyni, teoretycznie wolto także przyczepiać wełniane cicit do j części odzieży, obowiązywał natomiast zakaz szaatnez w wypadku niesakralnych osób świeckich. Można było z szaatnez nać całun dla zmarłego, lecz jeżeli ktoś łby na ulicy, że ma na sobie szaatnez, pora natychmiast zdjąć z siebie takie odzie-'ochodzenie słowa "szaatnez" nie jest , a sam przepis uznano za jedno z nie-fch boskich rozporządzeń. Z racji swej iczności prowokował złą ludzką skłon-io stawiania pytań siejących wątpliwości łysłach wiernych. Podejmowano próby nienia genezy tego zakazu przez odwo-się do rodzajów materiału używanych w : bałwochwalczym, których Żydzi mieli ć. Doszukano się również związku między iez a historią Kaina i Abla. Kain był em, którego ofiara Bogu składała się , podczas gdy Abel jako pasterz złożył w darze wełnę (Rdz 4). Według kabały synowie Adama uosabiali całkowicie róż-iy ludzi: pierwszy reprezentował złe moce achra, a drugi potęgę świętości. To zesta-e braci w łonie matki doprowadziło do iii bratobójstwa. Analogicznie każdy, kto na sobie kombinację wełny z płótnem, a się na jakieś nieszczęście. Bóg ustanowił wiata, w który nie wolno człowiekowi ować. Zasada szaatnez niesie przestanie, boskim dziele Stworzenia wszystko ma i miejsce, a człowiek zobowiązany jest go respektowania.
it [lub sabat, aszk. szabas, szabes] - ży-ki szabat trwa od piątkowego wieczoru ipadnięcia nocy w sobotę. Dzień ten po-)slawił Bóg, odpoczywając po Stworzeniu a w ciągu sześciu dni poprzednich. Żyd bezwzględnie naśladować Boga (-> imi-dei) przez powstrzymywanie się w szabat 'szelkiej pracy, będącej przejawem jego wania nad przyrodą. Zakaz można nato-l uchylić w razie groźby utraty życia. at to także dzień uroczysty. W piątkowy zór matka zapala dwie -> świece szaba-, żeby w domu było więcej światła. W li-i odbywa się powitanie królowej Szabat,
Wielka Synagoga w Warszawie przed 1939 r.
Zamykanie sklepu w dzielnicy Mea Szearim w Jerozolimie w piątkowe popołudnie przed nastaniem szabatu
261

a powracającemu z synagogi panu domu towarzyszą dwa anioły, które sprawdzają, czy zakończono przygotowania do szabatu. Rodzina śpiewa owym aniołom pieśń Szalom Alej-chem, po czym odmawia się Kidusz nad winem. W czasie szabatu należy zjeść trzy posiłki (-> seuda szliszit), składające się m.in. ze specjalnych dań, jak chała czy gorący -> czulent, a przy stole śpiewa się -> zmirot. Zakończenie świętego dnia wieńczy uroczystość -> Hawdali. Na wielką wagę szabatu wskazuje umieszczenie zapisu o nim w Dekalogu, również jako upamiętnienie Wyjścia z Egiptu i wybawienia z niewoli. Sama natura odpoczywa w tym dniu, o czym świadczy zachowanie legendarnej rzeki Sambation, rwącej z ładunkiem skał przez cały tydzień, a spokojnej w szabat, oraz brak manny, zsyłanej we wszystkie dni powszednie. Na czas trwania szabatu w Żydów wstępuje dodatkowa dusza (-> neszama jetera), a ognie gehinom przygasają. Dzień ten daje przedsmak Przyszłego Świata (Olam Haba) w czasach mesjańskich, kiedy właściwe szabatowi spokój i cisza ogarną cały świat. Gdyby wszyscy Żydzi byli w stanie w pełni przestrzegać szabatu, nastałby wiek Mesjasza. Dla mistyków w szabat odbywało się zespolenie męskiego i żeńskiego pierwiastka Boga, dzięki czemu pora ta sprzyjała seksualnemu zespoleniu męża i żony. Jest to dzień boskiej harmonii, kiedy siły zła (sitra achra) nie mają żadnej władzy nad światem. Zob. też eruw; Falasze; Kabalat Szabat; liturgia; melawe malka; pikuach nefesz; sza-bes goj.
szabes goj (jid., "szabatowy goj") - ponieważ Żydom nie wolno w -> szabat podejmować żadnej pracy, do wykonania pewnych niezbędnych czynności zatrudniają niekiedy goja. W zasadzie Żyd nie powinien prosić nie-Żyda o zrobienie w szabat czegoś, co jemu samemu jest zabronione. Wyjątek stanowi rozpalanie ognia dla ogrzania się, ponieważ zmarzniętym przysługuje to samo prawo co chorym, konieczność zadbania o potrzeby wspólnoty oraz pomoc w spełnianiu micwy. Ograniczenia te omijano, pytając goja drogą pośrednią, czy mógłby coś zrobić. W średniowieczu szabes goje podgrzewali jedzenie, a chrześcijańscy muzycy przygrywali nawet na odbywających
się w sobotę żydowskich weselach. Odnotowano sprzeciw hiszpańskiego rabiego Salomona Adreta wobec obyczaju wykorzystywania szabes goja do rozniecania ognia, co aprobowali zresztą z kolei niektórzy rabini z Francji. Gdy chrześcijańska służąca Adreta rozpaliła mu w piecu w szabat, rabi założył nań kłódkę i schował klucz. Opowieści o -> golemie stworzonym przez Jehudę Loew Becalela z Pragi wskazują, że ten sztuczny stwór pełnił w tamtejszej gminie rolę szabes goja. Rosyjski pisarz Maksym Górki bywał w młodości szabes gojem.
Szabtaj Cwi zob. Sabataj Cwi
szacharit [aszk. szachris] (hebr., "świt") - codzienne modlitwy poranne, odpowiadające porannej ofierze składanej niegdyś w Świątyni. Obyczaj ich odmawiania ustanowił Abraham, gdy "wstawszy rano, udał się na to miejsce, na którym przedtem stał przed Panem" (Rdz 19, 27). Szacharit to najdłuższe z modłów dziennych, składające się z błogosławieństw, psalmów, Szma i hymnów, z Amidą pośrodku. Żyd rozpoczyna dzień od wzięcia na swe barki "jarzma królestwa niebieskiego". Dorośli mężczyźni w dni powszednie zakładają do szacharit -> talit i -> tefilin, a w poniedziałki i czwartki podczas nabożeństwa odbywa się też krótkie czytanie Tory. Przed szacharit nie wolno nic jeść, w ujęciu mistyków bowiem trzeba najpierw zapewnić Bogu pokarm duchowy swoimi modłami, a dopiero potem zaspokajać własne potrzeby.
szadchan (aram. "swat") - dla żydowskich tradycjonalistów zaloty młodych mężczyzn i kobiet, mające służyć znalezieniu przyszłego współmałżonka, równałyby się nieskromności. Zastępuje je więc małżeństwo aranżowane, szi-duch, które kojarzy szadchan, znający obie rodziny i mający na względzie właściwy dobór partnerów. Para zostaje sobie przedstawiona i po kilku spotkaniach powinna zgodnie z oczekiwaniami podjąć decyzję o ewentualnym ślubie. W dawnych czasach szadchan był w gminie postacią powszechnie znaną, często jeszcze rzucając się w oczy jakimś wyróżniającym go szczegółem stroju, jak czerwono-biała chuste-
262

w grochy. Ponieważ płacono mu tylko y, gdy jego starania wieńczył sukces, prze-e wychwalanie pod niebiosa przymiotów ydatów na małżonków stało się ulubionym iem humorystycznym folkloru żydowskie-Komiczna postać szadchana przewija się ielu opowiadaniach i dowcipach. Zob. też is.
Irak, Meszak i Abed-Nego zob. Chana-z, Miszael i Azariasz
3,ec zob. goj mos zob. geniza
om [aszk. szotem] (hebr., "pokój") -pokój, /da i sprawiedliwość są trzema filarami awiącymi ostoję świata. Dla przywrócenia iju między mężem a żoną wolno nawet lazać imię Boga w ramach rytuału zwią-;go z podejrzeniem o cudzołóstwo żony i) albo posługiwać się "białym" kłam-;m, jak czyni to niekiedy Bóg w Biblii. zi pozdrawiają się najczęściej formułą "po-wam", na co odpowiedź brzmi "i wam 5j". W szabat jednym z popularnych -> irowień jest "szalom szabat", czyli "spo-iego szabatu". Pozdrowienia "szalom" nie inno się, jako jednego z imion Boga, uży-w niestosownym miejscu, np. w toalecie łaźni. Jedna z podstawowych zasad halachy i, że społeczeństwem należy rządzić "po->wymi drogami", a na wojnie istnieje obo-?ek szukania rozwiązań pokojowych przed częciem wrogich działań.
om alejchem zob. pozdrowienia; Rosz >desz
łom Alejchem zob. anioły; szabat tech mones zob. Purim
nasz [aszk. szames] (hebr., "woźny") -ccjonariusz synagogalny, do którego zadań ;ży przede wszystkim utrzymywanie syna-i w czystości, porządkowanie modlitewni-', przygotowanie zwojów Tory i pomaga-rabinowi i chazanowi w ich obowiązkach.
Do porannej modlitwy szacharit Żyd zakłada tefilin (obraz "Modlący się Żyd" nieznanego malarza. Muzeum Historyczne Miasta Krakowa)
Kołatki używane przez szamasza we wschodniej Europie. Uderzało się nimi w okiennice, budząc ludzi na poranne modły
263

W Europie Wschodniej szamasz obchodził niegdyś co rano domy członków gminy, stukaniem w okiennice budząc mężczyzn na modły. Informował także w synagodze publicznie o narodzinach i pogrzebach w danej społeczności i podawał pory nabożeństw. Wprawdzie w czasach talmudycznych i w średniowieczu szamasz synagogalny cieszył się szacunkiem, lecz w późniejszym folklorze żydowskim występuje już jako postać raczej zabawna, nieudacznik, nebich. Zob. też Chełm.
szamir - cudotwórczy robak, który rozłupywał nawet najtwardsze kamienie. Bóg stworzył sza-mira o zmierzchu szóstego dnia Stworzenia tuż przed nastaniem szabatu. Nie większy od ziarna jęczmienia, powstał wyłącznie do pomocy w budowie Świątyni, przy której nie wolno było używać narzędzi żelaznych, skoro służą one również do prowadzenia wojny. Król Salomon, budowniczy Pierwszej Świątyni, dowiedział się od demona -> Asmodeusza, że szamira przyniósł z Raju i schował w nieznanym miejscu jakiś ptak. Monarcha przykrył więc wszystkie ptasie gniazda szkłem, zmuszając w ten sposób owego ptaka do wyjęcia z ukrycia szamira, by przegryzł mu szklaną pokrywę, a wówczas Salomonowi udało się go pochwycić. Odtąd trzymał owiniętego wełną szamira w ołowianej szkatule i wykorzystywał nie tylko do ciosania skał, lecz i rzeźbienia drogocennych kamieni z Urim i Tumim na napierśniku arcykapłana.
Szamąj (I w. n.e.) - uczony tanaita, murarz z zawodu, który wielokrotnie toczył z -> Hille-lem spory w istotnych kwestiach halachicz-nych, najczęściej zajmując stanowisko bardziej rygorystyczne. Jego interpretacje Biblii cechowała dosłowność. Sprzeciwiał się wszelkim religijnym innowacjom. O ile Hillel odznaczał się cierpliwością, o tyle Szamąj nie znosił głupców. W wielu opowieściach o tej parze mędrców to Szamąj odpędza zawsze pytających, którzy nie zasługują jego zdaniem na poważne potraktowanie. I tak, ewentualnego konwertytę, pod warunkiem że zdoła nauczyć się Tory stojąc na jednej nodze, lub innego, pragnącego poznać wyłącznie Torę pisaną, albo też jeszcze innego, który zamierzał zostać Żydem jedynie w celu uzyskania nominacji na
arcykapłana - wszystkich ich Szamąj gniewnymi słowy odsyłał z niczym, wygrażając im nawet swoimi murarskimi narzędziami. Hillel natomiast przyjmował ich później jako proze-litów. Na przekór własnemu postępowaniu Szamąj mawiał, że do każdego należy odnosić się uprzejmie. W następnych pokoleniach kontynuatorzy ich szkół, bejt Hillel i bejt Szamąj, podtrzymywali tradycję odmiennej postawy swych mistrzów wobec judaizmu rabinicznego. Dowodzono, że różnice wynikały z odrębnego rodowodu społecznego dwóch ugrupowań: za poglądami Szamaja opowiadała się konserwatywna arystokracja, podczas gdy Hillel reprezentował plebejski system wartości prostych Żydów. Wprawdzie w większości przypadków za obowiązujące przyjmowano zdanie Hillela i jego szkoły, lecz powiadano też, że nauki hillelitów są przeznaczone dla tego, a szamai-tów dla Przyszłego Świata (Olam Haba) w czasach mesjańskich. Zob. też rozwód.
Szarabi, Szalom (1720-77) -jemeński mistyk, który objął kierownictwo kabalistycznej jeszi-wy w Jerozolimie. Przed przybyciem do Palestyny Szarabi zarabiał na życie jako domokrążca w jemeńskim mieście Sana. Pewnego razu zawędrował ze swymi towarami do domu zakochanej w nim muzułmanki, która zamierzając go uwieść zamknęła za Szarabim drzwi. Zorientowawszy się, co mu grozi, wyskoczył oknem, wyruszył z Jemenu do Damaszku, a później dotarł do Jerozolimy. Tam, nie chcąc zdradzić się ze swą znajomością kabały, udawał ignoranta, przyjmując posadę służącego rabiego Gedalii Chajon, który stał wówczas na czele jesziwy. Pracodawca Szarabiego odkrył jego wielkość i przed śmiercią spisał testament, w którym domagał się mianowania sługi swoim następcą. Szarabi zasłynął świątobliwością, której zawdzięczał wizyty proroka Eliasza, ujawniającego mu mistyczne tajemnice. Co noc o północy Szarabi wybierał się do Ściany Płaczu, by odmówić modlitwy tikun chacot, upamiętniające zburzenie Świątyni. Pomimo zakazu wstępu Żydów na teren otaczający Ścianę Płaczu Szarabi nigdy nie został złapany czy zawrócony z drogi, ponieważ posiadł umiejętność stawania się niewidzialnym dla muzułmańskich strażników. Szarabi znał na pamięć
264

/szystkie pisma Izaaka Lurii i uchodził za ;go kolejne wcielenie. Kabaliści w Jerozolimie adal używają napisanego przez Szarabiego listycznego modlitewnika, akcentującego rolę
•> kawany i zawierającego szczegółowe opisy .ułańskich medytacji do każdej części liturgii. irób Szarabiego na Górze Oliwnej odwiedzają 'ielgrzymi.
zaradcza (hebr. "arbe") - szarańcza stanowiła »• czasach biblijnych jedną z poważniejszych .lęsk żywiołowych. Jako jedna z -> dziesięciu ilag egipskich zesłanych przez Boga na Egi-icjan pokryła żyzne obszary kraju i zaciemniła liebo. Ten atak szarańczy opisywano jako naj-iczniejszy ze wszystkich poprzednich i nastę-inych (Wj 10). Prorok Joel przyrównywał nalot lotężnego stada szarańczy na Kraj Izraela do vkroczenia armii najeźdźców, na których je-lyną radą jest pokuta za grzechy i wyglądanie
•oskiego zmiłowania. Jego proroctwo odczy-ywano zresztą jako odnoszące się do prawdzi-vych wojsk, wyobrażonych w postaci roju zarańczy ze względu na poczynione przez nie pustoszenia. Szarańcza nieuchronnie pociąga-a za sobą klęskę głodu, ogłaszano więc pub-iczne posty dla odwrócenia groźby, jaką niosła. Jeneralnie szarańcza to symbol zachłanności zniszczenia. Niektóre podgatunki szarańczy ,ą koszerne i żydowskie reguły żywieniowe lopuszczają ich spożywanie, ale w praktyce adąją je tylko Żydzi wywodzący się z krajów ; utrwaloną tradycją takiej konsumpcji, jak np. Maroko czy Jemen. Jaja szarańczy są według ^almudu ludowym lekarstwem na ból ucha.
>zas zob. Miszna
•izatan - występuje w Biblii jako niebiański )rokurator (np. Hi l i 2), którego imię znaczy .oskarżyciel". Później zaczęto go uważać za zbuntowanego przeciw Bogu króla demonów. Wygnany za karę z niebios, zabrał ze sobą mfiec upadłych aniołów i został ich wodzem. tego rebelię zapoczątkowała odmowa złożenia lołdu -> Adamowi. Ten ostatni był nędzną stotą utworzoną z prochu, podczas gdy Szatan, lajwiększy z aniołów, z podwójną ilością skrzy -ieł, powstał z blasku Samego Boga. Szatan zazdrościł Adamowi jego pozycji i zapragnął
Grecko-rzymska lampa ceramiczna z motywem szarańczy
Szatan prowadzący dusze do piekła (rzeźba angielska)
265

dla siebie -> Ewy. To Szatan krył się za grzechem Adama w rajskim ogrodzie. Pod postacią -> węża współżył seksualnie z Ewą i został ojcem -> Kaina; pomógł Noemu upić się winem i usiłował nakłonić Abrahama do nieposłuszeństwa Bogu podczas akedy. Zdołał wmówić Izraelitom, że Mojżesz nie żyje, sprowadzając ich w ten sposób na manowce kultu
-> Złotego Cielca. Talmud przytacza opowieść o tym, jak to wielki -> Akiwa zrzucił pewnego razu szaty i zaczął wspinać się na palmę, w której gałęziach usadowił się w uwodzicielskiej pozie Szatan, przybrawszy postać nagiej kobiety. Próbował pokonać Szatana XV-wie-czny kabalista -> Józef delia Reina, lecz poniósł tragiczną klęskę, sam zmuszony do poddania się jego władzy. Szatan stał się ucieleśnieniem nikczemności, występując pod różnymi imionami, z których najważniejsze to -» Samael. Jako -> skłonność do złego wodzi człowieka na pokuszenie i nawet najświątobliwszych imają się jego szatańskie sztuczki, maskuje się bowiem najrozmaitszymi przebraniami. Największą aktywność wykazuje w czasach zagrożeń, a o ludziach rozmawiających o złych rzeczach powiada się, że "gadają do Szatana", dając mu okazję do wywołania takich właśnie nieszczęść. Niektóre modlitwy liturgiczne służą utrzymywaniu Szatana z dala od człowieka, a dęcie w -> szofar na Rosz ha-Szana ma go zmylić, by nie przypomniał Bogu o przewinach Izraela. Szatan traci swoją moc w Jom Kipur, gdy Żydzi pogrążają się w modłach i kajają za grzechy. Zob. też Hiob.
Szaweł z Tarsu zob. Gamaliel
Szawuot [aszk. Szawues] (hebr., "tygodnie")
- jedno z trzech -> świąt pielgrzymich lub -» świąt plonów, przypadające na szóstego, a w diasporze również siódmego siwan. Dobiega wówczas końca siedem tygodni od drugiego dnia Pesach (-> omer), stąd nazwa święta. Zwolennicy tradycji rabinicznej wiedli kiedyś spory z przedstawicielami sekt, np. Karaimami, którzy wyznaczali zawsze datę Szawuot na niedzielę, zgodnie z dosłownym rozumieniem słów o pięćdziesięciu dniach "od dnia po szabacie" (Kpł 23, 15). Szawuot to święto żniw jęczmienia, lecz dziś głównym wątkiem obchodów jest objawienie Mojżeszowi i Izraelitom Dekalogu na górze Synaj. Dekalog odczytuje się w synagodze, przy czym wierni wstają. Synagogi dekoruje się kwiatami i zielenią na pamiątkę kwiecia, jakim okryła się z okazji Bożego objawienia sucha, pustynna góra Synaj. Bardzo rozpowszechniony w Szawuot zwyczaj studiowania przez całą noc Tory wywodzi się z midraszu o tym, jak Izraelici na Synaju zaspali i Mojżesz musiał ich budzić. Kabaliści uwypuklali znaczenie tego całonocnego rytualnego czuwania, zwanego tikun leił Szawuot, w czasie którego zdarzały się nawet ponoć mistyczne objawienia. Z perspektywy kabali-stycznej dokonuje się wówczas przygotowanie weselnych strojów na duchowe zaślubiny Izraela z Bogiem, stanowiące ukryty sens przymierza zawartego na Synaju. W Szawuot czyta się w synagodze Księgę Rut, ponieważ jej akcja toczy się w czasie żniw i opowiada o Rut, która z własnej woli przyjęła judaizm, tak jak Izraelicfprzyjęli Torę, a także wspomina o królu Dawidzie, potomku Rut, zmarłym w Szawuot. Typowe dania świąteczne, jak sernik, powstają na bazie mleka i -> sera.
szchita (hebr., "ubój") - metoda rytualnego zabijania zwierząt i ptaków przez szybkie przeciągnięcie ostrym nożem po gardle. -> Reguły odżywiania wymagają szchity, bez niej bowiem mięso nie będzie koszeme. Dokonuje jej wyszkolony rzezak lub szochet, którym musi być dorosły Żyd płci męskiej, zatwierdzony na to stanowisko przez władze rabinackie, wydające mu zaświadczenie o wiarygodności. W żydowskich środowiskach Jemenu funkcja ta przypadała niekiedy kobietom. Szochet musi najpierw sprawdzić paznokciem, czy ostrze noża jest doskonale gładkie, bez żadnych wyszczerbień;
robi to także miejscowy rabin, wszelkie wręby bowiem mogłyby unieważnić szchitę. Przed przecięciem krtani i przełyku szochet odmawia błogosławieństwo, a po zarżnięciu zwierzęcia niedomowego krew zasypuje się piaskiem. Należy następnie zbadać organy wewnętrzne pod kątem ewentualnych perforacji, oznak chorobowych czy uszkodzeń płuc, w razie wystąpienia których zwierzę jest -> trefa. Wszelkie młode znalezione w ciele zaszlachtowanego zwierzęcia uważa się także za zarżnięte zgodnie
266

: rytuałem i można zabić je w dowolny sposób
zjeść. Istnieje kabalistyczne wierzenie, że te ;rzeszne dusze, które wcieliły się w zwierzęta, zostają przez ich zabicie w świętym akcie izchity zwolnione z dalszego uczestnictwa w )rocesie transmigracji dusz. W Talmudzie zna-azł swój wyraz pogląd, że wprawdzie Bogu lie robi to żadnej różnicy, jak zwierzęta są nabijane, lecz szchita ma na celu doskonalenie
oczyszczanie człowieka. Zob. też mohel;
;ikun.
Izechina (hebr., "zamieszkiwanie") - Boża obecność lub immanencja Boga. Określenia ego często używa się po prostu jako synonimu Boga, lecz niektórzy filozofowie żydowscy ^ostrzegali ją jako odrębny, powołany do życia 3yt, istotę świetlną, z którą człowiek może nawiązać kontakt. Miejscem pobytu Szechiny 3ył Przybytek na pustyni i Pierwsza Świątynia w Jerozolimie, ale w Drugiej Świątyni Bóg już nie zamieszkał. Wygnanie Izraela skazywało też na wygnanie Szechinę, dzieli ona aowiem los wspólnoty Izraela nawet w jego nieczystości. Szechina spowija cały lud Izraela, lecz jest też natchnieniem poszczególnych jednostek, zwłaszcza tych, które służą Bogu z radością. W tym ujęciu Szechinę i -> Ruach tia-Kodesz można traktować zamiennie. Żyje na świecie 36 sprawiedliwych (-> łamed wow-nik), którym codziennie dane jest obcować z jej obliczem. Grzechy Izraela, nade wszystko pycha, odsuwają odeń Szechinę, studiowanie zaś Tory i wypełnianie woli Bożej przyciągają Bożą Obecność. O prozelitach mawia się, że "schronili się pod skrzydłami Szechiny" (-> gołębica). Szechina umiejscowiona jest na zachodzie i jej boskie promienie, tak jak zachodzącego słońca, sięgają wszędzie. Kabała odmalowuje Szechinę jako najjawniej żeńską sfi-rę, ostatnią z dziesięciu -> sfirot, nazywając ją metaforycznie "córką Boga". Stan dwekut z Szechina zobrazować można odwołując się do sfery seksualnej i odnotowano relacje ka-balistów, którzy widzieli Szechinę w postaci żałobnicy pod Ścianą Płaczu w Jerozolimie. Harmonijny związek żeńskiej Szechiny z sześcioma poprzedzającymi ją w hierarchii sfirot podtrzymuje istnienie świata strumieniem boskiej energii. Szechina jest jak księżyc, odbi-
Dzieci niosą symboliczne dary w Szawuot -święto pierwszych owoców (Izrael)
"Żydowski ślub" M. Chagalla. Anioł nad młodą parą uosabia Szechinę, która spływa na oblubieńców
267

jąjący boskie światło w kierunku świata. Gdy jednak ludzki grzech wzmaga potęgę -» Sa-maela, Szechinę przechwytują moce -> sitra achra (-> grzech pierworodny). Prąd boskiej energii płynie wówczas na świat przez otchłanie zła, sprowadzając na ludzkość wszelkie nieszczęścia. Zob. też ininjan: Olam Haba; życie pozagrobowe.
szeelot u-tszuwot zob. responsa
szejtł (jid., "peruka") - peruk używają mężatki, którym nie wolno pokazywać włosów nikomu poza ich mężami. Obyczaj przykrywania włosów sięgać ma podobno czasów biblijnych jako znak hańby i wstydu za grzech Ewy. Opowieść o pewnej matce siedmiu synów, z których każdy po kolei zostawał arcykapłanem, przypisuje te zaszczyty jej cnotom, ponieważ zawsze skrywała włosy tak, że nawet belki jej domu nigdy nie widziały jej z gołą głową (-> nakrycie głowy). Pierwotnie mężatki ścinały włosy i nosiły na głowie chustkę, co jest nadal praktykowane w pewnych środowiskach żydowskich, np. w ultraortodoksyjnej Neturej Karta w Izraelu. W XIX w. upowszechnił się zwyczaj noszenia przez mężatki peruk, choć niektórzy rabini potępiali go jako nieskromny wybieg zmierzający do ominięcia nakazu chowania włosów, skoro peruki mogą być nawet atrakcyjniejsze od naturalnych włosów. Peruki spotyka się teraz często w diasporze aszkenazyj-skiej, choć większość nowoczesnych ortodo-ksek chowa włosy - przeważnie pod kapeluszem - jedynie w czasie nabożeństw w synagodze.
szekojach zob. pozdrowienia
szeliach cibur zob. chazan
Szem zob. Jakub; Moria
Szema zob. Szma
szemesz zob. słońce
szem ha-mefora zob. tetragram
szemot zob. Chumasz; geniza
szewa micwot bnej Noach zob. prawa No-ac.'8' ów
sziduch zob. szadchan
szikor zob. pijaństwo
szikse zob. goj
Szir ha-Szirim zob. Pieśń nad Pieśniami
sziur, sziurim zob. jesziwa; szuł
Sziur koma (hebr., "miara wielkości") - tekst należący do spuścizny -> Maase Merkawa, snujący dociekania na temat rozmiarów "ciała" Boga widzianego oczyma mistyka pod koniec jego podróży w niebiosa. Mistycy Merkawy każdy organ opisany w Sziur koma nazywali tajemnym mianem i nawet aniołom nie dana była ta wizja ogromu boskiej postury. Poznanie owych wymiarów Sziur koma uważano za istotne osiągnięcie mistyka, któremu zapewniało ono miejsce w Przyszłym Świecie (Olam Haba) w czasie mesjańskim. Filozoficznie nastawieni myśliciele podchodzili krytycznie do fizycznego obrazowania Sziur koma. Saadia Gaon wyrażał wątpliwości co do autentyczności tekstu, dojrzały zaś osąd Majmonidesa brzmiał, że jest to dzieło heretyckie z widocznymi wpływami helleńskimi, zasługujące na zniszczenie. Inni tłumaczyli Sziur koma jako opis szaty, w którą Bóg się spowija, by ukazać się człowiekowi, lub jako niedosłowny przejaw (-> antropomor-fizm) poczucia wielkości Boga, towarzyszącego mistykowi w oparciu o Ezechielową wizję niby-ludzkiej postaci na Tronie Chwały (Ez l, 26). Zob. też Raziel.
sziwa zob. apostazja; żałoba
sziwa asar be-tamuz zob. tamuz, siedemnasty
sziwiti [aszk. sziwisi] - plakietka ze słowami:
"Stawiam [sziwiti] sobie zawsze Pana przed oczy" (Ps 16,8). Takie ozdobne tabliczki wiesza się na ścianach domów żydowskich i umieszcza przed pulpitem chazana w synagodze. Z owym wersetem Psalmu splata się wiele innych cytatów i wątków, jak symbole kabalistyczne, siedmioramienny świecznik, zarys dłoni odstraszający demony, a także lwy. Czasami sziwiti przybiera formę wycinanki lub jest łączona ze znakiem -> mizrach, wskazującym kierunek do Jerozolimy. W tabliczce takiej znajduje swój
268

macalny wyraz konieczność pamiętania za-sze o Bogu, a cztery litery tetragramu zajmują /ykle w układzie sziwiti eksponowane miej-e. Pietyści dążyli niekiedy do dosłownego chowania imienia Bożego przed oczami du-y przez cały czas, lecz zwykłym śmiertelni-im o boskiej obecności przypomina sziwiti.
lemiel (jid., "głupiec", "nieudacznik") - we-s jidyszowego przysłowia szlemiel to typ łowicka, który zdoła uszkodzić sobie nos zewracając się na plecy. Osobowość szlemie-
to cecha wrodzona, a nie skutek jakichś .oliczności. Ktoś, kto się szlemielem urodził, lemielem pozostanie. W literaturze jidysz olklorze żydowskim postać szlemiela zajmu-
bardzo poczesne miejsce i jawi się jako spek wszystkich tych wschodnioeuropejskich /dów, którym życie w sztetł po prostu się e udawało. Mieszkańcy -> Chełma reprezen-ją szczególny typ szlemiela, z niedorzeczny-i pomysłami przystępującego do swych wa-ickich prób uporania się ze skomplikowaną oczywistością. W pewnej opowieści anioł rzymał zadanie rozdzielenia mądrych i głu-ch dusz równo po całym świecie. Dotarłszy > Chełma potknął się, a z worka wysypały ? tylko dusze głupie. Szlemiela łączy pewien viązek z -> nebichem, lecz nie należy go ylić ze szlimazelem. Ten ostatni to nieszczę-iwiec, nie pozbawiony może talentu, lecz nie ający szczęścia. Szlemiel nie jest pechowcem, e ofermą. Powiadają, że gdy niosący wazę z ipą szlemiel się potknie, to wyleje się ona na ecy szlimazela.
limazel zob. nebich; szlemie!
sina (hebr., "Słuchaj") - trzy biblijne akapity 'wt 6, 4-9; 11, 13-21; Lb 15, 37^11), które Imawia się w ramach modłów szacharit i aariw rano i wieczorem. Nazwa pochodzi od >czątkowych słów: "Słuchaj [Szma], Izraelu! mjest Bogiem naszym. Pan jest jeden". Szma mówi potwierdzenie -> monoteizmu i doma-i się od człowieka, by ukochał Boga z całą ocą serca i duszy. Nakazuje mu przywiązać oże słowa do swej ręki i głowy (-» tęfilin), ypisać je na odrzwiach swego domu (-> ezuza) oraz nosić frędzle (-> cicit), które
Tabliczka sziwiti z tetragramem w otoczeniu imion boskich i anielskich i z inenora u dołu
269

mają mu przypominać o -> przykazaniach. Trzeci ustęp nawiązuje do Exodusu z Egiptu. Wypowiadając Szma Żyd bierze na siebie "jarzmo Królestwa Niebieskiego" oraz "jarzmo przykazań". Szma odmawia się także tuż przed zaśnięciem dla odpędzenia demonów, których pastwą mogłoby paść pozbawione świadomości ciało. Odmawiają ją umierający i męczennicy, aby rozstać się z życiem ze słowami "Pan jest jeden" na ustach, ponieważ zwrot o miłowaniu Boga "całą duszą" należy rozumieć jako znaczący: "Nawet kiedy zabiera ci twą duszę". Rabi Akiwa, wedle relacji świadków jego męczeńskiej śmierci, z uśmiechem recytował Szma podczas tortur w poczuciu, że nareszcie może kochać Boga całą duszą. Pierwsza linijka Szma to najbardziej znana część -> liturgii, ponoć wypisana również na bitewnych sztandarach Dziesięciu Zaginionych Plemion. Był to także jedyny fragment tekstu hebrajskiego, jaki zachował się w pamięci -> Bnej Israel z Indii, odciętych przez wieki od wszelkich kontaktów z innymi Żydami. Pewien żydowski podróżnik, posłyszawszy ich odmawiających pierwszy wers tej modlitwy, rozpoznał w nich Żydów i pomógł im nawiązać kontakt z szerszą społecznością żydowską.
Szmini Aceret [aszk. Szmini Aceres] ( hebr., "ósmy dzień zgromadzenia") - święto przypadające na ósmy dzień -> Sukot. Traktuje się je jak osobne święto, podczas którego zaprzestawano typowych dla Sukot praktyk, np. mieszkania w szałasach czy potrząsania czterema gatunkami. Główną treścią Szmini Aceret są obchody zakończenia cyklu czytania Tory i ponownego rozpoczęcia Księgi Rodzaju, nazywane -> Simchat Tora.
szmita (hebr., "rok szabatowy") - uprawa ziemi stanowiącej własność Żydów jest w Izraelu zabroniona podczas roku szabatowego, czyli pod koniec każdego cyklu siedmiu lat, a także w -> roku jubileuszowym po siedmiu takich cyklach (Wj 23; Kpł 25; Pwt 15). Wolno zbierać płody pól, winnic i sadów do natychmiastowego spożycia, lecz nie urządza się żniw;
plony należy traktować jako święte i dopuszczać do nich zarówno biednych, jak i zwierzęta. Pod koniec szmity długi zostają darowane, a ->
Hillel wprowadził w I w. n.e. specjalny dokument, zwany prozbulem, gwarantujący zwrot pożyczek, tak by ubodzy mieli je u kogo zaciągać nawet tuż przed rokiem szabatowym. Zarządzenia te niosły religijne przesłanie, że ziemia i obrót towarami przynależą do Boga, a nie człowieka, przed Bogiem zaś wszyscy członkowie wspólnoty, łącznie z dłużnikami i bezrolnymi, są równi. Karą za nieprzestrzeganie roku szabatowego było wygnanie z kraju. Prawo to nadal obowiązuje jako rozporządzenie rabiniczne, we współczesnym państwie Izrael ziemię sprzedaje się więc Arabowi, by można ją było uprawiać jako formalnie nieżydowską. Niektóre religijne osady, nie chcąc uciekać się do tej kontrowersyjnej sprzedaży, wprowadziły hydroponikę, czyli uprawę roślin, której podstawą jest woda, a nie ziemia. Zob. też dziesięcina; Kook, Abraham Izaak; szmitot.
szmitot (hebr., "okresy szabatowe") - kosmiczne cykle różnych wpływów duchowych, w zasięg których dostaje się świat. Koncepcja tą przenosi na płaszczyznę historyczną rolniczy cykl -> szmita, w którym co siedem lat ziemia w Izraelu leży odłogiem. Zalążek doktryny szmitot można odnaleźć w Talmudzie w rozważaniach na temat daty ery mesjańskiej. Powiada się tam, że świat przetrwa 6000 lat, z czego pierwsze dwa tysiące upłyną pod znakiem chaosu, następne dwa pod panowaniem Tory, a w ciągu ostatnich dwóch nadejdzie Mesjasz. Po nich nastąpi tysiąc lat odpoczynku. Kabalistyczne wersje tej idei zakładają, że świat znajduje się we władaniu każdej z siedmiu niższych sfirot przez okres (szmitę) siedmiu tysięcy lat, którego część końcowa upływa światu na odpoczynku. Po przeminięciu siedmiu takich cykli nastaje era jubileuszowa, po której cały proces zaczyna się na nowo. Każda szmita niesie nowe objawienie Tory, tej samej, lecz odczytywanej za każdym razem inaczej. Nasza obecna szmita, obfitująca w przykazania i ograniczenia, to okres sądu. W Torze brakuje jakiejś litery alfabetu hebrajskiego, może zaginęła nawet cała jedna księga. Poprzednia szmita łaski nie znała takich obostrzeń, a w następnej zanikną złe skłonności człowieka. Doktryna szmitot nie znalazła uznania Zoharu ani kabaty luriańskiej, ponieważ idea zmien-
270

ności Tory w wymiarze czasowym zanadto przystawała do interpretacji antynomiańskiej.
szmone esre zob. Amida
Szmuel Buch (jid., "Księga Samuela") - epicki poemat rymowany, wzorowany na średniowiecznych balladach niemieckich, opowiadający o proroku Samuelu, królu Saulu i królu Dawidzie. Powstał w XV w. i jest pierwszym ważnym dziełem epickim w -> jidysz. Odtwarza historie z Biblii w naświetleniu midraszy i legend talmudycznych, z opisami scen bitewnych i bohaterskich wyczynów. Króla Dawida odmalowuje w tonie pełnym zachwytu, retu-szując słabości i występki przypisywane mu przez Biblię. Książka zyskała wielką popularność i wywarła znaczny wpływ na rozwój literatury jidysz. Fragmenty Szmuel Buch śpiewano na specjalną melodię.
sznej luchot ha-brit zob. Tablice Dekalogu
Szneur Zalman z Lądów (1747-1813) - przywódca chasydzki, założyciel Chabadu (-> Lu-bawicz), jednego z odłamów chasydyzmu. Mając osiemnaście lat Szneur Zalman udał się do Dow Bera z Międzyrzeca po naukę, jak służyć Bogu. Z czasem stał się jedną z czołowych postaci chasydyzmu na Białorusi. Od innych, emocjonalnie nastawionych cadyków, zwłaszcza polskich, różniło go nieco bardziej intelektualne podejście do religii. Uważał, że chasydzka religijność powinna polegać przede wszystkim na kontemplacji Bożej wielkości, choć zachęcał też swych uczniów do tańca i śpiewu. Sam miał zwyczaj modlić się ekstatycznie, z biciem głową o mur, nie zważając na ściekającą krew. Swoje oddanie Bogu wyraził powiedzeniem: "Nie chcę Twego życia pozagrobowego ani Twego Raju - chcę tylko Ciebie". W 1796 opublikował dzieło Tanja, w którym tłumaczył, jak rozum powinien rządzić sercem, a medytacja uwznioślać niskie instynkty człowieka. Uwypuklał też różnicę między posiadającymi boską duszę Żydami a gojami, którym dana jest tylko dusza zwierzęca. Od tamtego czasu książka stała się pozycją klasyczną, przedmiotem codziennych studiów zwolenników Chabadu. Chcąc doprowadzić do unieważnienia ekskomuniki (cheremu) chasydyzmu, ogłoszonej przez Eliasza Gaona z Wilna, Szneur Zalman wybrał się do Wilna z zamiarem przekonania go do zmiany zdania. Eliasz jednak nie przyjął nawet chasydzkiego gościa, owe pokojowe posunięcia spełzły więc na niczym. Mitnagdim, przeciwników chasydyzmu, ogromnie wzburzyło zachowanie uczniów Szneura, radujących się na wieść o śmierci Wileńskiego Gaona. Wskutek donosów Szneur Zalman został dwukrotnie aresztowany i przesłuchany przez władze carskie, lecz śledztwo nic nie wykazało. Stanowisko przywódcy Chabadu obejmowali po nim uzdolnieni uczeni i mistycy, lecz jedyny syn zbuntował się przeciw żydowskiej tradycji, odrzucając religię i pogrążając się w pijaństwie. Rozeszły się nawet pogłoski o jego przejściu na chrześcijaństwo. Zob. też mikrografia.
sznorer (jid., "żebrak") - sposób bycia profesjonalnego sznorera polega na manipulowaniu potencjalnymi ofiarodawcami przez granie na ich łatwowierności i litości. Każda żydowska osada, nawet najmniejsza, miała swoich szno-rerów, którym dzięki umiejętnemu posługiwaniu się chucpą udawało się przeżyć nawet w najbardziej zubożałych -> sztetł. Przykładowo, jeśli stały ofiarodawca tłumaczył miejscowemu sznorerowi, że będzie musiał ograniczyć swoje datki, ponieważ wydaje córkę za mąż i przyrzekł łożyć na utrzymanie zięcia, sznorer mógł odpowiedzieć: "Ale dlaczego z moich pieniędzy?" Uznani za nieodłączny element gminy sznorerzy wędrowali od domu do domu, posilając się w nich, żyjąc dzięki sprytowi i obnażając próżność innych. Ich głównym punktem spotkań było wejście do synagogi, gdzie przyiapywali wchodzących lub wychodzących po nabożeństwie wiernych. Zjawiali się też na weselach lub innych uroczystościach, a czasami gospodarz sam ich opłacał, by nie molestowali gości. Jako ulubiony bohater żydowskiego folkloru sznorer budził zachwyt swoją fantazją i dziwactwami. Otrzymawszy niewystarczającą jego zdaniem sumę, potrafił upuścić pieniądze na ziemię i odejść, pozostawiając w ten sposób ofiarodawcę z poczuciem winy. Sznorerzy słynęli z ciętego dowcipu i odznaczali się wyjątkową inwencją w wymy-
271

sianiu przekleństw, jakimi traktowali skąpych lub niewrażliwych na ich zabiegi. Człowiekowi, który strofował sznorera za żebranie, mimo że wygląda zdrowo i nie brak mu żadnej kończyny, żebrak mógł na przykład odrzec: "Chyba się nie spodziewasz, że obetnę sobie rękę za te drobne, które mógłbym od ciebie dostać?" Wbrew tej złej reputacji sznorera uważano jednak za cennego członka wspólnoty, gdyż stwarzał przyzwoitym żydowskim obywatelom okazję wywiązania się z powinności dawania jałmużny.
szochet zob. szchita
szofar [aszk. szojfer] (hebr., "róg") - starodawny instrument dęty, który w Rosz ha-Szana (Lb 29, l) budzi ludzi z duchowej drzemki i wzywa ich do pokajania się. Szofar najczęściej wykonuje się z wydrążonego rogu baraniego, przywodzącego na myśl barana złożonego w ofierze zamiast Izaaka w opowieści o akedzie. Szofar może wydawać trzy podstawowe dźwięki: tkia, długa, zwykła nuta; szwarim, trzy nuty urywane; trua, seńa krótkich trąbień. Synagogalnej liturgii na Rosz ha-Szana towarzyszy w sumie sto dźwięków szofaru (-> Sandalfon). Trąbienie dzieli się na dwie partie, żeby zmylić Szatana, który ową drugą serię może wziąć za zapowiedź -> Dnia Sądu, kiedy to Eliasz dmąc w szofar zainauguruje zgromadzenie wygnańców i Zmartwychwstanie. W niektórych gminach trąbi się krótko w szofar co rano przez cały miesiąc elu] aż do Rosz ha-Szana, a także na zakończenie postu Jom Kipur. Szofaru używa się również w obrzędzie odprawiania -> egzorcyzmów lub wykluczania kogoś ze wspólnoty (-> cherem).
szokłen zob. modlitewne kołysanie szotem ałejchem zob. pozdrowienia
sztadlan [aszk. sztadłen] (aram., "pośrednik") - Żyd reprezentujący gminę żydowską wobec władz świeckich. Sztadlan stara się zapewnić Żydom pozwolenie na osiedlanie się na danym terenie, gwarancje, że nie zostaną wypędzeni ani obciążeni nadmiernymi podatkami, zabezpieczenie przed pogromami czy antysemityzmem o podłożu religijnym, a także możliwość
zwalniania żydowskich więźniów za odpowiednim okupem. Dobrze zorganizowane wspólnoty żydowskie zatrudniały zawodowego sztadlana, który działał jako jednoosobowa grupa nacisku, jako że przed XIX w. Żydom nie przysługiwały żadne podstawowe prawa. Zadań sztadlana mógł się zresztą podjąć każdy Żyd, którego pozycją to umożliwiała (-» nadworni Żydzi). Żydzi zatrudnieni w aparacie państwa, kupcy utrzymujący stosunki z wyższymi urzędnikami oraz rabini kontaktujący się z hierarchią kościelną niejednokrotnie w razie potrzeby przyjmowali na siebie funkcje sztadlana. Gracja Nasi i inni członkowie rodziny -> Nasi korzystali ze swych wpływów u sułtana tureckiego, zabiegając o jego poparcie dla marianów w XVI w.; Sauł Wahl, według legendy mianowany na jeden dzień królem Polski, pomógł gminie Brześcia Litewskiego w 1593 wywalczyć prawo prowadzenia spraw sądowych pomiędzy Żydami; Moses -> Mendelssohn, wielki erudyta niemiecko-żydowski, wstawiał się u księcia Schwerinu za miejscową społecznością żydowską i brał czynny udział w kampanii na rzecz emancypacji żydostwa niemieckiego w XVIII w.; Moses -> Montefiore w XIX w. pełnił rolę sztadlana w imieniu mas żydostwa rosyjskiego oraz gminy w Damaszku w obliczu oskarżeń o mord rytualny czy w sprawie Mor-tary we Włoszech. W czasach współczesnych Teodor -> Herzi, twórca politycznego syjonizmu, ostatnie lata życia poświęcił na przekonywanie czołowych mężów stanu do idei utworzenia żydowskiej siedziby narodowej.
sztetł (jid., "małe miasteczko") - mała prowincjonalna gmina żydowska w przedwojennej wschodniej Europie (czyli w Rosji, Polsce, na Litwie i wschodniej połaci cesarstwa au-stro-węgierskiego). Większość Żydów z tzw.
-> strefy osiedlenia żyła w miasteczkach lub wsiach typu sztetł, stanowiąc tam często przeważającą część ludności, a w kilku wypadkach
- całą populację. Sztetł był w XIX w. głównym demograficznym ośrodkiem Aszkenazyjczy-ków, a jego lingua franca był -> jidysz, nazywany przez Żydów marne łoszn, .Język rodzimy". Judaizm był dla nich Jidyszkejtem", skupiającym się wokół małej synagogi, zwanej poufale -> szuł czy też sztibł. Podstawą życia
272

sztetł była rozbudowana, wielopokoleniowa rodzina, miszpocho, z wieloma odgałęzieniami i dużą liczbą dzieci. Edukacja chłopców odbywała się w chederze, a na bardziej zaawansowanym poziomie w jesziwie. Status społeczny bywał pochodną wykształcenia, ale też zamożności, a rodziny chlubiły się znamienitymi przodkami (jichus), gwarantującymi lepsze perspektywy korzystnego mariażu skojarzonego z pomocą swata (szadchana). Sztetł dysponował różnymi systemami udzielania wsparcia szczególnie potrzebującym. Datki na dobroczynność zbierano od wszystkich. Miejscowi żebracy (-> sznorer) stanowili integralny składnik wspólnoty. Pomimo napięć między Żydami a nieży-dowskimi mieszkańcami sztetł, wybuchających niekiedy z gwałtownością -> pogromu, obie społeczności łączyły liczne więzy, a goj mógł pełnić rolę szabes goja dla swych żydowskich sąsiadów. Zob. też magiel: szlemie!.
sztibł(jid., "pokoik") - mała synagoga, ceniona zwłaszcza przez wspólnoty chasydzkie za panującą w niej nieoficjalną atmosferę. Sztibł to zwykle przerobiony dom mieszkalny, w którym ustawia się aron ha-kodesz i prowizoryczną bimę. Z braku ławek wierni siadają przy stołach. W sztibł urządzano także rytualne posiłki, jak seuda szliszit w sobotnie popołudnie, oraz grupowe studiowanie Tory. Nabożeństwa prowadzili ludzie świeccy, często z braku zatrudnionych na stałe rabina czy chazana, przy czym przeważał bardzo emocjonalny styl modłów ze śpiewami, tańcami i klaskaniem w dłonie. Każda chasydzka grupa miała zwykle swój własny sztibi, w którym, jeśli tylko jego członkowie byli w stanie zebrać minjan, można było odprawiać nabożeństwa zgodnie z własnymi, specjalnymi obyczajami. Utrzymanie sztibł kosztowało znacznie mniej niż oficjalnej synagogi, dzięki czemu leżało w granicach możliwości małych, często ubogich gmin.
sztrąjmł [lub sztrajmel, sztrejmł] (jid.) - tzw. lisiura, męska czapa często niegdyś noszona przez Żydów wschodnioeuropejskich, a obecnie głównie przez przedstawicieli chasydyzmu, w szabat i święta. Jest to okrągłe nakrycie głowy z czarną główką i szerokim rondem z trzynastu brązowych sobolich skórek. Cha-
Wnętrze małego polskiego sztibł pomalowanego zgodnie z tradycją
Kupcy żydowscy w Odessie w strojach typowych dla sztetf i futrzanych czapach sztrajmi (połowa XIX w.)
273

sydzi z niektórych ugrupowań zastępują sztrajmł spodakiem, wysokim, stożkowatym kapeluszem futrzanym. Pod spodem nosi się zawsze małą jarmulkę (-> nakrycie głowy). Lisiura stanowiła kiedyś część stroju Polaków, a Żydzi przejęli ją po upowszechnieniu się w Polsce i Rosji mody zachodnioeuropejskiej. Zachowanie tego dawnego przybrania głowy podtrzymywało odrębność Żydów od ludności polskiej, uświęcając go w pewnym sensie jako charakterystyczny element ubioru żydowskiego. Po raz pierwszy zakłada się sztrajmł na swoim ślubie. Dziś wyróżnia on chasydów od innych Żydów ortodoksyjnych, noszących z reguły zwykłe kapelusze.
sztuka sakralna - artystyczne formy wyrazu podlegają u Żydów ograniczeniom wynikającym z zakazu sporządzania bożków. Nie tylko zabrania się wykonywania wizerunków cudzych bogów (-> bałwochwalstwo), ale także przenoszenia na płaszczyznę plastyczną jakichkolwiek wyobrażeń Boga Samego. Nie wolno również było odtwarzać żadnych sprzętów świątynnych (-> menora). W szerszym rozumieniu tego zakazu za świętokradztwo uznano w ogóle koncentrowanie obrzędowości religijnej wokół wszelkich wytworów sztuki. W dalekiej przeszłości te zastrzeżenia nie miały tak uniwersalnego charakteru, o czym świadczą piękne mozaiki i freski odkryte w pozostałościach synagog z pierwszych sześciu stuleci naszej ery (-> Dura Europos). Bardzo możliwe, że negatywny stosunek islamu do sztuki figu-ratywnej wpłynął również na postawy żydowskie. Odnajdywano ślady zacierania twarzy postaciom synagogalnym w okresie dominacji muzułmańskiej. Przez całe wieki średnie rabini przeciwstawiali się wprowadzaniu do synagog czyichkolwiek podobizn, a nawet ozdobnych motywów do modlitewników, ponieważ mogłyby one zakłócić wiernemu pojmowanie idei "Boga bezcielesnego". W -> rękopisach iluminowanych pozostałościami tej opozycji wobec przedstawiania postaci ludzkich są dziwaczne obrazki ludzi z ptasimi głowami, a także -> mikrografia. Głównym ujściem dla twórczości religijnej bywały więc artefakty czysto dekoracyjne lub przedmioty kultowe używane w domu lub synagodze. Nie nadawały się do
zastosowania sztuki figuratywnej, upadał zatem zarzut tworzenia bożków. Największym polem do popisu dla twórczości artystycznej pozostawała więc nie plastyka, ale sfera dźwięku:
muzyka, pieśń, a szczególnie sztuka opowiadania, gdzie wyobraźni nie krępowały żadne ograniczenia. Zob. też Arka Przymierza; aron ha-kodesz; lew; parochet; sziwiti.
Swichan Aruch (hebr., "Nakryty stół") - najbardziej autorytatywny kodeks -> halachy, opracowany w XVI w. przez Józefa -> Karo jako podręcznik dla ludzi świeckich i uczniów. Ustalenia w Szulchan Aruch Karo oparł na głosie większości spośród trzech swych wielkich poprzedników, z których dwóch było Sefardyj-czykami. Język i sformułowania zapożyczał często od Majmonidęsa, jednego z najwybitniejszych kodyfikatorów sefardyjskich. Ponieważ kodeks pomijał tradycje i obyczaje Aszkena-zyjczyków, Mojżesz -> Isserles, współczesny Karo talmudysta z Polski, uzupełnił to dzieło własnymi glossami, przedstawiającymi stanowisko aszkenazyjskie. Dwie części opracowania, zwane: "Nakryty stół" i "Obrus" [hebr. Mapa], drukowano potem razem, dzięki czemu łączny kodeks zyskał powszechną akceptację większości odłamów żydostwa. Nie obyło się jednak bez kontrowersji, ponieważ stanowiąca właśnie o jego sile przystępność była według niektórych rabinów jego poważną wadą. Wyrażano obawy, czy Szulchan Aruch nie osłabi autorytetu Talmudu, jeśli ludzie uznają poglądy Karo czy Isserlesa za bardziej obowiązujące i zaprzestaną sięgania do źródeł. Jednym z takich znamienitszych krytyków był -> Jehuda Loew ben Becalel.
szuł(jid., "szkoła") -wśród Aszkenazyjczyków potoczna nazwa synagogi, szczególnie typu bejt ha-midrasz, wykorzystywanej zarówno do modłów, jak i nauki, stąd zresztą jej nazwa. Wschodnioeuropejska szuł spełniała w gminie rolę miejsca spotkań, a podczas nabożeństw panowała swobodna atmosfera. Mężczyźni z danej społeczności spędzali tu co wieczór wiele swego wolnego czasu na regularnych zajęciach z Tory, sziurim. Szuł bywała terenem rozgrywek w sprawach najżywotniej interesujących mieszkańców sztetł, takich jak rywali-
274

zacja między poszczególnymi osobami i frakcjami o wpływowe pozycje w synagodze albo wewnętrzne starcia między poplecznikami a przeciwnikami rabina.
szwat - jedenasty miesiąc księżycowego kalendarza hebrajskiego licząc od nisan, miesiąca Exodusu, lub piąty licząc od świąt Nowego Roku (Rosz ha-Szana). Szwat zwykle zaczyna się w drugiej połowie stycznia, a jego znakiem Zodiaku jest Wodnik. Piętnasty szwat to Nowy Rok Drzew (-> tu bi-szwat). W średniowieczu wierzono, że każdemu, kto zarżnął gęś w ciągu dwóch miesięcy: tewet i szwat, grozi śmiertelne niebezpieczeństwo, chyba że rzezak (szo-chet) sam zje jakąś część zabitego ptaka. Gęsi kojarzono bowiem z czarami, a podczas tych dwu miesięcy zdarzała się szczególna chwila, gdy demony mogły zaatakować każdego, kto zabił gęś. Ponieważ nie wiedziano dokładnie, w którym momencie czyha niebezpieczeństwo, zagrożenie utrzymywało się przez cały ten okres.
szwirat ha-kelim zob. Adam Kadmon; tikun
Szymon ben Azaj (II w. n.e.) -mędrzec Miszny. Szymon należał do nielicznych uczonych, którzy nie wstąpili w związki małżeńskie, poświęcając całe życie studiowaniu -> Tory. Wymawiał się od ożenku słowami: "Moja dusza pragnie tylko Tory". Jedynie raz podano, że właściwie był przez pewien czas zaręczony z córką Akiwy, lecz nigdy nie skonsumował tego związku. Szymon ben Azaj należał do grona czterech mędrców, którzy wybrali się w mistyczną podróż do -> Raju, lecz jako kawalerowi brakło mu dostatecznej na takie przeżycie równowagi umysłu, więc "spojrzał na rośliny i umarł". Wierzył, że nagrodą za przestrzeganie przykazań jest możliwość wypełniania dalszych przykazań, a karą za grzech - dalsze grzechy. Powiada się, że widok ben Azaja we śnie jest oznaką duchowego rozwoju.
Szymon ben Jochaj (n w. n.e.) - mędrzec Miszny i mistyk. Był uczniem Akiwy i podzielał niechęć swego mistrza do Rzymian, pogardliwie wyrażając się nawet o ich osiągnięciach. Mawiał: "Nawet najlepsi z pogan zasługują na śmierć". W obawie przed aresztowaniem przez
Obmywanie rak podczas obrządku sederowego w Pesach. Głowy ptaków zastąpiły na tej ilustracji ludzkie dla zadośćuczynienia zakazowi' wyobrażania w sztuce postaci ludzkich (XIV--wieczna Hagada niemiecka)
Wnętrze szut Staronovej w Pradze, jednej z najstarszych synagog aszkenazyjskich w Europie
275

władze rzymskie i ewentualnym wyrokiem śmierci ben Jochaj wraz z synem ukrywał się przez 13 lat w jaskini. Przetrwali tam dzięki cudownemu pojawieniu się drzewa świętojańskiego i źródła. Za dnia siedzieli zagrzebani w piasku, żeby nie niszczyć odzieży, zapoznając się z niebiańskimi tajemnicami, wyjawianymi przez odwiedzającego ich proroka Eliasza. Gdy umarł nastający na ich życie cesarz rzymski, powrócili do cywilizacji. Ben Jochąja bardzo oburzyło zaniedbywanie przez zwykłych Żydów studiów nad Torą i jego płonący gniewem wzrok zaczął wzniecać dokoła pożary. By powstrzymać to dzieło zniszczenia, nakazano Szymonowi powrócić do jaskini na następne 12 miesięcy. Pod koniec tego okresu podjął się na nowo nauczania, gromadząc wokół siebie grupkę towarzyszy, którym odsłaniał mistyczne sekrety. Jego akademii strzegł palący się ogień, który nie dopuszczał do środka niegodnych pobierania nauk mistrza. Gdy udawał się w podróż, sama przyroda reagowała na jego obecność: ptaki unosiły się nad jego głową, chroniąc go przed słońcem, a drzewa rozpościerały konary rzucając cień. Kabaliści uważają -> Zohar za zapis owych tajemnych mistycznych nauk Szymona ben Jochąja. Za jego życia nie pojawiła się ani razu tęcza, świat nie potrzebował bowiem innej ochrony poza zasługami Szymona, a w niebie nawet Mesjasz studiuje w jego akademii. Szymon zmarł w -> lag ba-omer.
Szymon ben Lakisz (III w. n.e.) - palestyński mędrzec Talmudu, znany powszechnie jako Resz Lakisz. W młodości porzucił szacowne kręgi społeczne, by zostać gladiatorem i rabusiem. Przywiedziony na powrót do życia w Torze, powtarzał partie mateńału po czterdzieści razy, dopóki nie nauczył się ich na pamięć, zyskując z czasem opinię jednego z czołowych znawców Pisma swego pokolenia. Nadal zresztą nie wyzbył się postawy kontestatora, wyrażając opinie rozbieżne z poglądami kolegów lub nawet krytyczne w stosunku do nasiego. Tak starannie dobierał sobie towarzystwo, że ludzie, z którymi publicznie wdawał się w rozmowę, uchodzili tym samym za dość godnych szacunku, by pożyczać im pieniądze bez żadnych zabezpieczeń. Twardym warunkom
życia w młodości zawdzięczał skłonność do ascezy, a swych studentów uczył gotowości do oddania życia za Torę, tak by jej słowa naprawdę do nich dotarły. Sam potrafił spać na ziemi, był bowiem niski i korpulentny, a tusza chroniła go przed niewygodą. Przestrzegał przed cudzołóstwem popełnianym nie tylko fizycznie, lecz także wzrokiem i myślą. Grzech nie leży w naturze człowieka, lecz popełnia go, gdy wstąpi weń duch głupoty. Pod koniec życia Szymon bardzo dotkliwie przeżywał aluzje do swej niechlubnej przeszłości. Pewnego razu podczas dyskusji o mieczach i ich rytualnej nieczystości kolega wytrącił go z równowagi uwagą, że "rabuś zna się na swych narzędziach pracy".
Szymon ben Szetach (I w, p.n.e.) - mędrzec faryzejski, przewodniczący Sanhedrynu i brat królowej Salome, żony króla Aleksandra Jan-naja. Szymon wyrażał swe poglądy bez ogródek, nie okazując nadmiernego poważania żadnym osobistościom. Stracił sympatię szwagra, faworyzującego saduceuszy, lecz po śmierci króla rządy objęła Salome, pozwalając faryzeuszom zdominować życie Żydów w Palestynie i wyrugować z niego saduceuszy. Szymon był przywódcą bezkompromisowym i pewnego razu w Aszkelonie kazał zgładzić 80 czarownic. Gdy jego syn został na podstawie fałszywych oskarżeń rodzin owych czarownic postawiony przed sądem i skazany na śmierć, Szymon nie interweniował, nie chcąc podważać systemu sądowniczego. Wprowadził legislacyjne zabezpieczenia dla żon w sprawach rozwodowych oraz reformę oświaty, mianując profesjonalnych nauczycieli dzieci, których kształceniem do tej pory zajmowali się wyłącznie rodzice. Kiedyś Szymon kupił od pewnego goja osła i znalazł na jego szyi cenny kamień. Zwrócił go uznając, że nabył tylko osła, a nie klejnot, czym przysporzył swemu Bogu wiele pochwał z ust owego poganina.
Szymon Sprawiedliwy (III-II w. p.n.e.) - przywódca faryzeuszy w ich wczesnym okresie, jeden z ostatnich członków Wielkiej Synagogi. Szymon był arcykapłanem przez 40 lat, a gdy przez Palestynę przejeżdżał Aleksander Wielki, powitał go w pełnej gali swej ceremonialnej szaty. Zaimponował Aleksandrowi i zyskał jego
276

roparcie w konflikcie z Samarytanami. Szymon lie aprobował składania ślubów nazyrejskich, ecz pewnego razu poznał pięknego nazyrej-;zyka, który złożył ślubowanie, gdy ujrzawszy // wodzie swe odbicie zachwycił się własną irodą. Nazyrejczyk ów powiedział sobie wów-:zas: "Ty nędzniku, czym się puszysz? I tak zjedzą cię robaki". Po czym złożył przysięgę. Wysłuchawszy tego Szymon Sprawiedliwy ucałował go w czoło i rzekł: "Oby w Izraelu było jak najwięcej takich nazyrejczyków jak ty". Okres jego kapłańskiego panowania upływał pod znakiem licznych cudów. Światła w Świątyni nigdy nie gasły, a czerwona nitka przywiązywana do rogów kozła ofiarnego wysyłanego do Azazel w Jom Kipur zawsze bielała na znak odpuszczenia Izraelowi jego grzechów. Szymon znał rok swojej śmierci, gdyż zawsze przy wkraczaniu do Świętego Świętych w Jom Kipur towarzyszyła mu anielska postać w bieli, w ostatnim zaś roku życia zjawiła się postać przyodziana w czerń.
Miesiąc swat pod postacią swego znaku Zodiaku, Wodnika, mozaika w synagodze w Ham-math -w Tyberiadzie
Ściana Płaczu (hebr. "Kotel ha-Maarawi") -zachodni odcinek zewnętrznych murów na Górze Świątynnej, jedyny zachowany fragment dobudowanej przez Heroda Wielkiego części Drugiej Świątyni, zburzonej w 70 r. n.e. W świadomości Żydów Ściana Płaczu zachowała święty charakter, chociaż właściwie nie wchodziła w skład kompleksu świątynnego. Stała się celem pielgrzymek, a przybywający do niej Żydzi całują jej kamienie. Midrasz powiada, że Sze-china nigdy nie opuszcza Ściany Płaczu, a to na podstawie wersetu z Pieśni nad Pieśniami (2, 9): "A oto już stoi za naszą ścianą". Pewien średniowieczny kabalista donosił, że widział tam Szechinę w przebraniu łkającej kobiety. Właśnie owo przekonanie o obecności Boga kryje się za zwyczajem wsuwania w szpary muru karteczek z wypisanymi prośbami do Boga. Ściana składa się z niższej warstwy bloków skalnych z czasów Heroda, na których leżą kamienie rzymskie. Partia szczytowa pochodzi z okresu arabskiego, od VII w. począwszy. Do nadania jej nazwy Ściany Płaczu skłonił gojów widok Żydów opłakujących pod nią zniszczenie Świątyni. Sami Żydzi mówią
Fotografia Ściany Płaczu z 1899 (Gertruda Beli)
277

o niej Ściana Zachodnia. Zob. też Szarabi, Szalom.
ny; kara śmierci; męczeństwo; samobójstwo;
żałoba.
śmierć - pojawiła się na świecie w wyniku grzechu Adama. Wypędzenie pierwszej pary ludzi z -> Ogrodu Edenu miało zapobiec zjedzeniu przez nich owoców z -> Drzewa Życia, które zapewniłyby im nieśmiertelność. Każdy człowiek umiera jednak z powodu swoich własnych grzechów. Wyjątkowo świątobliwi nie podlegają mocy -> Anioła Śmierci, giną więc w konsekwencji skażenia jadem węża, jakiemu uległa Ewa i jej potomstwo. Samą śmierć postrzega się jako integralną część dzieła Stworzenia, a Bóg miał na myśli śmierć oznajmiając, że "wszystko, co uczynił, było bardzo dobre" (Rdz l, 31). O sprawiedliwych mówi się "żywi" nawet po ich śmierci, nikczemnicy zaś są "martwi" jeszcze za życia. Najłagodniejszą formą śmierci jest pocałunek Szechiny, sprawiający nie więcej bólu niż wyjmowanie włosa z mleka, i to właśnie spotkało niektórych bohaterów Biblii. W chwili zgonu każdemu człowiekowi dana jest wizja Bożej Obecności (Szechiny). Rocznica śmierci jest wprawdzie smutną okazją, lecz -> jarcajt osoby świętej kabaliści obchodzą jako dzień zaślubin jej duszy z Bogiem. Najbardziej znana rocznica takiego śmiertelnego wesela to -> lag ba-omer, dzień śmierci mistyka -> Szymona ben Jochaja. Ponieważ po śmierci nie obowiązują człowieka przykazania, zabrania się ich wypełniania w obecności umarłych, gdyż równałoby się to drwinie z ich stanu (-> cmentarz). Chwalebnym uczynkiem jest obmycie ciała zmarłego (-> Chewra Kadisza), towarzyszenie mu w ostatniej drodze i wzięcie udziału w -> pogrzebie. Miewa pochowania zmarłego, który nie pozostawił żadnych krewnych, ma wręcz pierwszeństwo przed innymi obowiązkami. Dotknięcie zwłok, przebywanie z nimi pod tym samym dachem lub wizyta na cmentarzu wymagają umycia rąk przed powrotem do świata żywych. Nekrolatria jest zabroniona, lecz zwyczajowo odwiedza się miejsce pochówku rodziców, a przy grobach świątobliwych mężów umieszcza się karteczki z prośbami o wstawiennictwo u Boga. Istnieje wiele opowieści o ludziach, którzy podczas nocy spędzonych na cmentarzu słyszeli rozmowy umarłych. Zob. też grzech pierworod-
Swiątynia (hebr. "bejt ha-mikdasz") - centralna budowla kultu ofiarnego (-> ofiara) usytuowana w Jerozolimie, nad którą pieczę sprawowali kapłani i -> lewici. Pierwszą Świątynię w miejsce Przybytku zbudował Salomon przy współudziale aniołów i demonów oraz przy pomocy rozłupującego głazy robaka -> szamira. Salomon zasadził także złotodajne drzewa na świątynnym dziedzińcu. Zniszczenie Pierwszej Świątyni przez Babilończyków było karą Bożą za popełniony przez lud grzech rozlewu krwi, rozwiązłości seksualnej i idolatrii (-> Jere-miasz). Odbudował Świątynię -> Ezdrasz po powrocie z niewoli babilońskiej. Drugą Świątynię zburzyli Rzymianie. Tym razem była to kara za grzech panoszącej się wśród Żydów bezpodstawnej nienawiści. Mędrcy wyciągnęli z tego naukę, że bezpodstawną nienawiść na-" leży uznać za zło absolutne. Wzgórze świątynne nazywano górą -> Moria. Wewnątrz Świątyni, w miejscu zwanym -> Święte Świętych, mieścił się kamień węgielny świata, ewen sztija, ze spoczywającą na nim Arką Przymierza. Oddzielającą je zasłonę utkano w cherubiny, wyrzeźbione zresztą także na wrotach Świątyni. Żydzi powinni rozedrzeć szaty widząc miejsce po Świątyni po raz pierwszy lub po przerwie dłuższej niż 30 dni, a pamięć o jej zburzeniu każe zostawić w domu kawałek nie pomalowanej ściany. Żydowski rok ma okres -> Trzech Tygodni Żałoby poprzedzający post dziewiątego aw (-> aw, dziewiąty) przypominający zniszczenie obu Świątyń. Trzecia Świątynia spuści się gotowa z nieba w erze mesjańskiej. Zob. też arcykapłan; Juda Machabeusz; kapłan; Lamentacje; menora; ołtarz; pielgrzymka; Simchat Bejt ha-Szoewa; Syjon;
Ściana Płaczu; święta pielgrzymie; tainuz. siedemnasty.
świece szabatowe - w piątek wieczorem przed zachodem słońca w domach żydowskich zapala się dwie świece oznaczające nadejście -> szabatu. Świece wyobrażają dwie wzmianki o szabacie zawarte w Dekalogu: "Pamiętaj o dniu szabatu" (Wj 20, 8) oraz "Będziesz zważał na dzień szabatu" (Pwt 5, 12). Symbolizują także
278

'oską światłość, jaka zstępuje na świat w szabat, dodatkową duszę (-> neszama jetera), jaśnie-ącą w każdym Żydzie przez czas jego trwania. Zgodnie z obyczajem świece szabatowe zapa-ają żony, a jeśli któraś tego zaniedba, ponosi a to karę umierając w połogu (-> narodziny). 'o zapaleniu świec kobieta ogarnia dłońmi >łomień i zasłania nimi oczy, po czym odmawia )łogosławieństwo i otwiera oczy na blask sza-)atu. To dla niej chwila na zagłębienie się w )rywatnej modlitwie o pomyślność dla rodziny. ^a tę okazję ułożono wiele modlitw w języku idysz. W dawnych czasach zamiast świec używano wiszących lamp z knotami zanurzonymi n oliwie. Zob. też Rebeka.
więta (hebr. "moed", "chag", "jom tow") -
•ok żydowski zawiera pięć głównych świąt wywodzących się z Biblii: trzy -> święta pielgrzymie lub -> święta plonów wiążące się i Wyjściem z Egiptu (-> Pesach, -> Szawuot i -> Sukot) oraz pokutne święta -> Rosz ha-
-Szana i -> Jom Kipur. Jest też kilka pomniejszych świąt, z których najważniejsze to karnawałowy -> Purim, pobiblijne święto świateł -> Chanuka oraz comiesięczne -> Rosz Cho-desz. Ich daty określa -> kalendarz hebrajski. W większe święta nie wolno wykonywać świeckich zajęć, dopuszcza się jedynie niezbędne czynności w celu przygotowania posiłków lub korzystania z ognia, z wyjątkiem Jom Kipur (lecz zob. -> eruw). Jom tow (dosłownie "dobry dzień") ma na celu radowanie się uciechami Bożego świata i służenie Bogu modlitwą i nauką. Połowę świątecznego czasu powinno poświęcić się potrzebom ludzkim, połowę zaś Bogu, a ludzie z tej okazji wymieniają stosowne
-> pozdrowienia. Ognie gehinom wygasają w święta, dusze skazańców mogą więc wówczas odpoczywać. Wprawdzie zamożność ludzi i zasoby, jakimi mogą dysponować, zależą od boskich zrządzeń na początku roku, lecz nie odnosi się to do wydatków na szabat i święta. Zob. też Kidusz; musaf.
święta pielgrzymie (hebr. "szalosz regalim", co oznacza "trzy święta piesze") - trzy -> święta plonów: -> Pesach, -> Szawuot i -> Sukot to także pora -> pielgrzymek Żydów do Świątyni w Jerozolimie (-> cherubin) zgodnie
Rekonstrukcja Świątyni Salomona autorstwa Bursinka
Obraz Samuela Hirszenberga przedstawiający kobietę, która odmawia modlitwę po zapaleniu świec szabatowych (XIX w.)
279

z biblijnym zaleceniem (Pwt 16, 16). Zbliżając się do świętego miasta pielgrzymi śpiewali psalmy, a ponieważ były to także święta rolnicze związane z różnymi żniwami na Ziemi Świętej, nieśli płody swych pól, aby złożyć je jako dary w Świątyni. W Pesach napływało szczególnie wielu pielgrzymów, ale nawet wówczas nie brakowało dla nich miejsca, choć, jak oceniano, ich liczba sięgała kilku milionów.
święta plonów - trzy -> święta pielgrzymie mają wymiar historyczny upamiętniający Exodus, lecz służą także obchodom trzech pór żniw w rocznym cyklu upraw w Kraju Izraela. I tak -> Pesach to początek zbiorów jęczmienia,
-> Szawuot w siedem tygodni później to żniwa pszenicy i początek sezonu owocowego, a -> Sukot to czas winobrania i zbiorów pozostałych płodów rolnych. Sukot jest też najradośniejszym świętem dla rolników cieszących się z zakończenia całorocznych żniw i dziękujących Bogu za Jego hojność. Ze zbiorem plonów kojarzono różne obrzędy rolnicze, jak dekorowanie synagogi kwiatami i drzewkami w Szawuot lub wykorzystanie -> czterech gatunków roślin w Sukot.
Święte Świętych (hebr. "Kodesz ha-Koda-szim") - najświętsze miejsce w -> Przybytku i w -> Świątyni, gdzie przechowywano -> Arkę Przymierza. Wstęp doń miał tylko -> arcykapłan, raz do roku w -> Jom Kipur składający w ofierze kadzidło w ramach obrzędu
-> pojednania. Robotników przeprowadzających jakiekolwiek remonty trzeba było spuszczać do niego na linie, ponieważ nie wolno im było tam wchodzić ani stać na uświęconej ziemi. Od reszty sanktuarium oddzielała Święte Świętych zasłona (-> parochet), a w środku znajdował się ewen sztija, skała stanowiąca centrum i podstawę ziemi, od której rozpoczęło się -> Stworzenie świata. W okresie Pierwszej Świątyni przechowywano tam również pojemnik z -> manną i różdżkę -> Aarona, lecz za czasów Drugiej Świątyni pomieszczenie pozostawało całkowicie puste, ponieważ przed niewolą babilońską nawet Arkę przeniesiono do nieznanego schowka. W erze mesjańskiej spod Świętego Świętych wypłynie strumień, odsłaniając wszystkie ukryte skarby Świątyni. Zob. też Moria.
Święto Kuczek zob. Sukot Święto Szałasów zob. Sukot Święto Tygodni zob. Szawuot
świnia (hebr. "chazir") - świnia jest zwierzęciem nieczystym, objętym zakazem żydowskich -> reguł odżywiania (Kpł 11, 7; Pwt 14, 8). Wprawdzie posiada jedną z dwóch wymaganych cech zwierzęcia -> koszemego, jednak z czasem stała się par excellence uosobieniem pożywienia niekoszernego. Opisywana jako ruchomy wychodek, przywołuje natychmiast obraz plugastwa. Unikano nawet jej nazwy, zastępując ją czasem określeniem "tamten stwór", a ludzi ostrzegano, by nie przechodzili między dwiema świniami. Nazwanie bliźniego chazirem jest straszną obelgą sugerującą bydlęce postępowanie. Według Talmudu świnia jest jedynym zwierzęciem parzystokopytnym, które nie przeżuwa pokarmu. Tym samym ucieleśnia ducha hipokryzji, ponieważ może wystawić racice i podawać się za koszerną, mimo iż wewnątrz brak jej drugiego podstawowego wymogu czystości. Dla wielu Żydów, nawet nie przestrzegających ściśle przepisów dotyczących żywności, jedzenie wieprzowiny czy bekonu oznaczałoby ostateczne zerwanie z tradycją żydowską. Niemniej jednak nie powinno się mówić: "Nie lubię wieprzowiny", lecz:
"Chętnie zjadłbym wieprzowinę, lecz cóż mogę poradzić, skoro moja Tora tego zabrania". W ramach prób podkopywania judaizmu zmuszano często Żydów do jedzenia wieprzowiny. Istnieje przekonanie, że spożywanie mięsa świńskiego tamuje duszę, wytwarza zwierzęcą żądzę i przeszkadza w dążeniu do świętości. Niektóre organy wewnętrzne świń są ponoć podobne do ludzkich, stąd w razie pojawienia się choroby atakującej świnie Żydzi ogłaszali post, by zapobiec epidemii we własnej społeczności. Kupcom także nie wolno handlować wieprzowiną, a władze religijne zakazywały Żydom w ogóle hodowania świń w Ziemi Świętej z szacunku dla sakralnego charakteru tej krainy. Prowadzona przez sekularystów we współczesnym państwie Izrael hodowla świń budzi zgorszenie religijnych Żydów, a niektórzy z nich starali się jej zakazać i zdelegalizować jedzenie wie-
280

przowiny. W czasach mesjańskich świnie zaczną przeżuwać pokarm, a ich mięso stanie się koszemę.
taanit zob. post taanit Ester zob. Estery post
Tablice Dekalogu (hebr. "sznej luchot ha-brit", czyli "dwie tablice przymierza") - dwa kamienie z Tronu Chwały, na których wyryto -> Dekalog. -» Mojżesz rozbił pierwszy zestaw tablic ze słowami wyrytymi palcem Boga, gdy po zejściu z góry Synaj zastał Izraelitów oddających cześć Złotemu Cielcowi. Wyrzeźbio-ny przez Boga tekst był lżejszy od powietrza i unosił ciężar samego kamienia, tak że Mojżesz był w stanie nieść tablice sam. W obliczu grzechu Izraelitów litery zniknęiy, a Mojżesz upuścił kamienie zbyt już wówczas dla niego ciężkie. Musiał powrócić na szczyt Synaju, by wyryć samemu nowe tablice (-> Jom Kipur). Pierwsze tablice zawierały tekst Dekalogu z Księgi Wyjścia (Wj 20), a drugi zestaw jego nieco zmienioną wersję z Księgi Powtórzonego Prawa (Pwt 5). Drugi komplet tablic i kawałki pierwszych przechowywano razem w -> Arce Przymierza, w czym zawierało się pouczenie, że wiekowym uczonym, którym wiedza ulotniła się już z pamięci, nadal jak owym odłamkom należy się szacunek. Tablice cudownym sposobem przeryto na wylot, tak że można je było czytać z obu stron. Okrągłe litery nie wchodziły w kontakt z resztą kamienia utrzymywane na swych miejscach za sprawą cudu.
tahara zob. Chewra Kadisza; pogrzeb
taharat ha-miszpacha [aszk. taharas hamisz-poche] (hebr., "czystość rodzinna") - przepis zakazujący stosunków seksualnych między kobietą miesiączkującą (-> nida) a jej mężem podczas krwawień co najmniej przez pięć dni oraz przez siedem dni następnych. Dopiero po kończącej ten okres kąpieli w -> mykwie wolno podjąć współżycie. Wprawdzie dzieci rodziców nie praktykujących taharat ha-miszpacha nie są -> mamzerami, lecz noszą pewne piętno,
Mojżesz z Tablicami Dekalogu (Sławko Brii, 1936, Ein Harod)
Swifte Świętych w świątyni kanaańskiej w Hazor, Izrael
281

wyrastając na zarozumiałych i niesfornych ludzi. Uświęcony seks miał owocować uświęconym potomstwem, jak również sprawiać, by mąż i żona po dwunastu dniach rozłąki poczuli się znów jak oblubieńcy.
tal zob. rosa
talit [aszk. tałes] (hebr., "płaszcz") - czworokątny szal modlitewny z -> cicit zakładany przez mężczyzn podczas modłów porannych (szacharit). Talit jest zwykle wykonany z białej wełny, jedwabiu lub bawełny z czarnymi lub czerwonymi pasami na pamiątkę błękitnej nitki -> tchelet, wplatanej niegdyś we frędzle. U podstaw obyczaju noszenia talitu leży biblijne zalecenie: "Niech sobie zrobią frędzle na skrajach swoich szat... gdy na nie spojrzycie, przypomnicie sobie wszystkie przykazania Pana, aby je wypełnić" (Lb 15, 38-39). Tradycjonaliści żydowscy przez cały dzień noszą pod ubraniem zmniejszoną odmianę talitu, czworokątną kamizelkę zwaną talit katan [aszk. tełes kutn] (mały talit), chroniącą ich przed złym urokiem i demonami. W wielu dzisiejszych gminach wszyscy dorośli mężczyźni zakładają tality do synagogi, choć w dawnych czasach w niektórych miejscach nosili je tylko uczeni, a pozostali Żydzi zadowalali się kamizelką z frędzlami. W niektórych wspólnotach aszke-nazyjskich szalem modlitewnym okrywają się nadal tylko mężczyźni żonaci, dzięki czemu łatwo rozpoznać miejscowych kawalerów. Powiada się, że Żyd spowity talitem wygląda jak anioł Pana Zastępów, a wielu ortodoksów zakłada talit również na głowę na znak bogobojnej czci w obliczu Boga. Zmarłego grzebie się w talicie, obcinając frędzle z jednego rogu. Pochowanie kogoś w koszemym talicie byłoby naigrawaniem się z nieboszczyka, jako że zmarli nie są już w stanie spełniać przykazań. Od niedawna zwyczaj nakładania w synagodze talitu przejęła pewna liczba Żydówek, lecz większość rabinów ortodoksyjnych nie pochwala takich praktyk. Krymczacy i niektóre gminy sefardyjskie używają talitu zamiast chu-py podczas uroczystości ślubnych. Zob. też błogosławieństwo kapłańskie; Molcho, Salomon; Simchat Tora.
talmid chacham zob. chacham
Talmud (hebr., "nauka", "studiowanie") - najważniejsze opracowanie -> ustnej Tory, spisane w formie obszernego aramejskiego komentarza do działów -> Miszny. Talmud określa się również aramejskim mianem Gemara, którego zaczęto powszechnie używać dla uniknięcia krytyk chrześcijańskich cenzorów uważających Talmud za wytwór głupoty i odrażającego anty-chrzescijanizmu. Nieznajomość Talmudu, unaoczniona przez pisarzy odwołujących się na przykład do "rabiego Talmuda", idąca w parze z przekonaniem, że stanowi on główną przeszkodę w nawracaniu Żydów, skończyła się tragicznie dla wielu egzemplarzy dzieła, palonych przy różnych okazjach na polecenie władz kościelnych średniowiecznej Europy. Talmud opracowano w dwóch wersjach: palestyńskiej (Jeruszaimi, dosłownie jerozolimski), powstałej około 400 r. n.e., oraz bardziej autorytatywnej babilońskiej (Bawli) w sto lat później (-> gaon). Te dwie redakcje odzwierciedlają różnice w uwarunkowaniach społecznych i światopoglądowych między społecznościami Ziemi Świętej i Babilonii. Prawa rolnicze, istotne dla palestyńskich rolników żydowskich, zajmują eksponowane miejsce w Talmudzie palestyńskim, lecz nie w babilońskim. W tym drugim znacznie bardziej rozbudowano przekazy demonologiczne, będące często odbiciem kultury babilońskiej. Oba Talmudy dotyczą głównie halachy, lecz mniej więcej jedna trzecia Bawli i jedna szósta Jeruszaimi koncentruje się na agadzie, w konsekwencji wykraczając poza teologię w sferę midraszu, folkloru, medycyny, astrologii, magii, przysłów i opowieści o mędrcach Talmudu (-> amoraita). Studia nad tekstem Biblii należy podejmować w nastroju powagi, lecz do Talmudu lepiej podchodzić z umysłem pogodnym i ożywionym, a czytać go z zaśpiewem na tradycyjną nutę. Talmud babiloński jest głównym przedmiotem studiów w -» jesziwach, gdzie nauczyciele stosują często dialektyczną metodę egzegezy (-> pilpul), zapuszczając się w głąb tego, co określa się mianem "morza Talmudu". Wśród komentatorów Talmudu na czoło wysuwa się Raszi. Zob. też responsa.
Tam, Jakub (1100-71) - rabin z Francji, którego prawdziwe nazwisko brzmiało Jakub ben
282

Meir. Przydomek Tam, "doskonały", zyskał swoją świątobliwością, a także dlatego, że tytułowano tak biblijnego Jakuba (Rdz 25, 27). Tam był wnukiem Rasziego i największym komentatorem Talmudu ze szkoły tosafistów. W 1147 ledwie uszedł z życiem, gdy grupa krzyżowców włamała się do jego domu, niszcząc cały dobytek. Rannego cudem ocalił pewien francuski szlachcic, który zdołał nakłonić napastników do opuszczenia domu dając im do zrozumienia, że jeśli nie zabiją Jakuba, przejdzie on na chrześcijaństwo. Tam był zamożny i utrzymywał przyjazne stosunki z arystokracją, a nawet z królem Francji. Jego rozstrzygnięcia halachiczne cechowała niezależność, często połączona ze złagodzeniem rygorów. Tam starał się o uprawomocnienie wyroków swego własnego bejt din na całe żydostwo europejskie. Jego poezję bardzo wysoko cenił zaprzyjaźniony z Tamem Abraham ibn Ezra.
Tamar - synowa -> Judy. Tamar gorąco pragnęła dziecka, czekała więc w przebraniu prostytutki w pobliżu miejsca, gdzie miał przechodzić Juda, by skusić go do podjęcia z nią stosunków seksualnych (Rdz 38). Teść nie rozpoznał jej, gdyż w domu zawsze z wielką skromnością zakrywała twarz. Stwierdziwszy, że jest w ciąży, okazała wielką siłę charakteru nie ujawniając, kto jest ojcem dziecka, mimo iż groziła jej kara śmierci za niemoralne prowadzenie się. Odesłała jedynie Judzie zastaw, jaki otrzymała od niego na poczet zapłaty za usługi prostytutki, z prośbą, by zidentyfikował te przedmioty. Kiedy ich szukała, Samael, książę demonów, ukrył je przed nią w nadziei, że doprowadzi do jej egzekucji, lecz anioł Gabriel zwrócił je Tamar. W nagrodę za to, że starała się oszczędzić teściowi zażenowania, została przodkinią króla Dawida, a tym samym także Mesjasza.
tamuz - czwarty miesiąc księżycowy w kalendarzu hebrajskim licząc od nisan, miesiąca Exodusu, lub dziesiąty od świąt Nowego Roku (Rosz ha-Szana). Początek tamuz wypada zwykle na przełomie czerwca i lipca, a jego znakiem Zodiaku jest Rak. Przysłowiowo jest najgorętszym miesiącem roku, a Talmud przytacza powiedzenie ludowe, że "osłom jest zimno nawet
Czytający Torę ze zwoju, owinięty talitem (XIV--wieczny iluminowany rękopis Chumaszu z Niemiec)
Grupa podeszłych wiekiem Żydów studiujących Talmud w synagodze jerozolimskiej
283

w miesiącu tamuz". Pierwotnie rozumiane do-stownie, później miało znaczyć, że trudno zadowolić głupców. Siedemnastego tamuz (-> tamuz, siedemnasty) rozpoczyna się okres -> Trzech Tygodni Żałoby po zburzeniu Świątyni.
tamuz, siedemnasty (hebr. "sziwa asar be-ta-muz") - powszechnie sądzi się, że zniszczenie zarówno Pierwszej, jak i Drugiej Świątyni rozpoczęło się siedemnastego tamuz wraz z dokonaniem wyłomu w murach Jerozolimy. Upamiętnia to zdarzenie -> post inicjujący okres -> Trzech Tygodni Żałoby, których uwieńczeniem jest post dziewiątego aw, w rocznicę zburzenia samych Świątyń. Według przekazu biblijnego wyrwę w murach w czasach Pierwszej Świątyni zrobiono dziewiątego tamuz (Jr 52, 6), lecz Talmud odnotowuje opinię, że jest to data mylna, wynikła z zamętu powstałego po zburzeniu Świątyni. Siedemnastego tamuz doszło także podobno do innych dziejowych tragedii w historii żydowskiej, jak na przykład rozbicie dwóch Tablic Dekalogu przez Mojżesza, gdy zastał Izraelitów oddających cześć Złotemu Cielcowi. W erze Mesjasza ten smutny dzień postu zamieni się w radosne święto.
Tanach (także Mikra, "to, co się czyta", i Kitwej ha-Kodesz, "Święte Pisma") - najogólniejsze określenie -> Biblii hebrajskiej utworzone z początkowych liter trzech podstawowych działów Pisma: Tora, Newiim i Ketuwim, czyli Pięcioksięgu, Proroków i Pism. Tanach obejmuje 24 osobne księgi, pięć w Pięcioksięgu (-> Chumasz), osiem w Prorokach pierwszych i ostatnich (dwunastu proroków mniejszych liczy się jako jedną księgę) oraz jedenaście w Pismach. Tora stanowi najświętszą część owej trójni, ponieważ została objawiona bezpośrednio przez Boga. Dalej w kolejności sakralnego charakteru następują Księgi Prorockie, pisane przez ludzi natchnionych darem -> proroctwa, nawet jeśli niektóre z nich w części końcowej są bardziej zapisem historycznym niż przekazem proroczych wizji. Ostatnie to Hagiografy, czyli Pisma, spisane z inspiracji Ducha Świętego (Ruach ha-Kodesz). Zob. też masora;
Samarytanie.
tanaita (aram. "tana", "nauczyciel") - termin
dosłownie oznaczający kogoś, kto powtarza tekst, pierwotnie stosowany wobec "zapamię-tywaczy" -> ustnej Tory, którzy z encyklopedyczną dokładnością potrafili odtworzyć żądany fragment, nawet jeśli sami nie zawsze rozumieli, co mówią. Z czasem tanaitami zaczęto nazywać mędrców Miszny dla przeciwstawienia ich -> amoraitom z okresu talmudy-cznego. Zasadniczo ostatnim tanaita był Jehuda ha-Nasi, choć kilku jego uczniów uważano za uprawnionych mocą autorytetu tanaity do wyrażania opinii niezgodnych z poglądami ujętymi w całokształcie Miszny.
Tanja zob. mikrografia; Szneur Zalman z Lądów
targum (aram., "przekład") - aramejskie tłumaczenie Biblii z komentarzem. Targum może być dosłowny, jak ten -> Onkelosa, lub może -zawierać spory procent materiału midraszowe-go, jak Targum Szeni Księgi Estery. Początkowo przekładu Tory dokonywali ustnie, wers za wersem, profesjonalni tłumacze podczas czytania Pięcioksięgu w synagodze. Miało to umożliwić rozumienie tekstu Żydom mówiącym po aramejsku, a nie znającym hebrajskiego. Pewne działy Biblii pozostawiano bez tłumaczenia jako niestosowne dla prostych ludzi. Sprzeciwiano się też zapisywaniu ich przetłumaczonej wersji, przekład zbyt dosłowny bowiem mógłby nie oddać właściwej egzegezy Pisma, zanadto midraszowy zaś stanowiłby bluźnierczy dodatek do tekstu objawionego. Talmud opowiada, jak Gamaliel Starszy wycofał z obiegu targum Księgi Hioba i kazał go zamurować w ściennej
tarjag micwot zob. przykazania
taszlich (hebr., "wyrzucisz") - pierwszego dnia -> Rosz ha-Szana lub drugiego, jeżeli pierwszy przypada w szabat, należało zgodnie z obyczajem udać się nad brzeg rzeki, morza lub innego zbiornika płynącej wody, w której znajdują się -> ryby, i symbolicznie wyrzucić do niej swoje grzechy. Odmawiano przy tej okazji różne psalmy, ustępy z Biblii i modlitwy, a ludzie wywracali nad wodą puste kieszenie.
284

Zgodnie z przyjętym powszechnie obyczajem można także wysypywać z kieszeni okruszyny dla ryb, przy czym -> chleb ów wyobraża właśnie grzechy. Praktykowano taszlich bardzo długo, mimo dezaprobaty średniowiecznych władz rabinackich. Nazwa obrzędu pochodzi od słów proroka Micheasza mówiącego o wrzuceniu do głębin morskich wszystkich naszych grzechów (7, 19).
tchelet (hebr., "błękitno-fioletowy") - farbka stosowana do barwienia jednego włókna -> cicit umocowanych przy każdym rogu talitu (Lb 5, 38). Wytwarzano ją z chilazona, morskiego stworzenia, które, jak wierzono, wynurza się z głębiny na powierzchnię jedynie raz na 70 lat. Informacje pozwalające zidentyfikować chilazona i przepis preparowania barwnika przepadły wraz z pogarszającymi się warunkami życia skupiska żydowskiego w Palestynie w okresie talmudycznym i dziś cicit robi się wyłącznie ze zwykłych białych nitek. Gerszon Leiner, chasydzki cadyk, utrzymywał, że odkrył tchelet ponownie. Rozpoznał chilazona w pewnym gatunku mątwy i produkował z jej wydzieliny barwnik, który pospołu ze swymi uczniami stosował do farbowania frędzli. Większość badających tę sprawę uczonych odrzuciła jednak jego argumenty. Jeden z krytyków Leinera, rabi Izaak Herzog, późniejszy pierwszy aszkenazyjski rabin naczelny Izraela, obronił w 1919 pracę doktorską pt.: "Barwienie na fioletowo w starożytnym Izraelu". Talmud wyjaśnia, że tchelet przypomina kolor nieba i dlatego kieruje myśli Żyda ku Bogu i Jego przykazaniom. Ogólnie uważano tchelet za kolor boskiej sprawiedliwości, a mistycy ostrzegali, że ujrzenie takiego błękitnawego fioletu we śnie jest złą wróżbą.
techijat ha-metim zob. Zmartwychwstanie
tefilin (hebr., "przedmioty modlitewne", z aram. "ozdoby") - dwa czarne skórzane pudełeczka zawierające cztery przepisane przez so-fera ustępy biblijne (Wj 13, 1-10; 11, 16; Pwt 6, 4-9; 11, 13-21), które rzemieniami przywiązuje się do lewego przedramienia i do górnej części czoła. Tefilin noszą dorośli mężczyźni
WKalS^cat.',tft^l^:lsuu^^ .
i iibiiu.tWłim^Ma.utincuji^n^".'.'-',
uuJChaJAUJuiauuuuM^4;^; b:.' lA^lpL.iMWifI.i^oj.lati;-1
»^.J(<»««»|ifH<i>y>^)jpt.j':.^J
taBłiMunl^ijBiŁtijij&js";'.:' •uuaLu^^^itaoUi^UA.^;::^
"llTJJruffiOll-.yHtffJr^fefl'1^! '. ;;'
tB^.uUtijalt.a.WtStifilutl.l,';1''"
UJAbL!lh«RU)4u11.WuJeiMuic^
auitl&.ui^e^tua.iaWft^W^Jad.-,.,
imL.HCtlUM^UICKfKdlcUAL^'.
^sL.^.w^M&atiidL
y.f_u iai. •\'A\ W l ŁH idltl^ilfitJ. •
ui^ws^i G.L.dou^dilAfaollitJ
n^LtłM'^n;rfia^róU;i^o».4;wcu- ^uJtl^i^c^in^cit.cHuau.i.ti
': • asLt»4; - '." łiWL-.i-lMi., ..',••• ^^^^«»Uca "-___ '•:.'•' «^.a(^i<iyi..u<to.ui<cuaauŁflUt6 .,»^-;r-c'
" ''.f. ' Ó^W^i^fiMUM^fiUl^W^. .i^-^-",
J^^^^l^^IłU^t^ŁiłUlJŁlitia.łILl ^'^"."^
..j.^ ^Ui^^BtłiLdCHUU.J^UU. ^
^M^^&^^^l"* •\ •• ^•'^łai^ittufl^u^^c^ii.fltBiLiJ ^n-:2
^S.^^uc^uuucalMiAfiloA^^ (- .
'•''': •^ŁKIELdaULMAicU.ClIctUJ.lUt .^^.f
"*ł ^cii^caiu.upL.tlcul.i.&o-^yift ^f-i^tW^yJuJtt^^i^
^"-uJici.fiJutóBteuo-^ti.ŁJuaJluKu. ,ii -;_
-/-- ttol«IjHicciuniai*tłuywuiu UA
uGJ.'AuiM:i&JJt^u^*uu4i\Aa|d.l - - r" .i.a.a»mi»*otóltfljU»«<aim\ncic»<; ^ •"• ••*•
Palestyński targum Księgi Rodzaju. Po pierwszych słowach hebrajskich każdego zdania następuje tekst aramejski
Obraz M. Chagalla przedstawiający modlącego się Żyda w talicie i z tefilin
285

podczas nabożeństw szacharit w dni powszednie, o słowach Bożych powiedziano bowiem:
"Przywiążesz je do swojej ręki jako znak. Niech one ci będą ozdobą przed oczami" (Pwt 6, 8). Nie zakłada się ich w szabat i święta, ponieważ te dni same są znakiem (-> chol ha-moed). Mawia się, że tefilin wpajają pokorę, a nagrodą za ich noszenie jest długie życie. Nazywa sieje też filakteriami, czyli amuletami. W literaturze żydowskiej można znaleźć opowieści o ich działaniu ochronnym, lecz w gruncie rzeczy nie ma ono nic wspólnego z czarami. W medytacjach przed ich nałożeniem tefilin na rękę należy pojmować jako przypomnienie ręki Boga wyciągniętej do Izraelitów, gdy wyprowadzał ich z Egiptu (-> Ozeasz), a umieszcza się je naprzeciw serca, by podporządkować pragnienia serca Bogu. Tefilin na głowę mają natomiast ujarzmić zmysły i myśli. Dla podkreślenia wagi tego obrządku Talmud przedstawia nawet samego Boga zakładającego tefilin. Kobiety ich nie noszą, choć w przeszłości odnotowano takie przypadki wśród niewiast wielce świątobliwych, ostatnio zaś zaczęły je zakładać w synagogach niektóre feministki.
Tehilim zob. Psalmy
tetragram (hebr. "szem ha-meforasz") - składające się z czterech hebrajskich liter imię Boga, którego nigdy się obecnie nie wymawia, używając zamiast tego hebrajskiego Adonaj ("Pan mój"). Imię Jehowa, spotykane w niektórych angielskich [i polskich] przekładach Biblii, jest skutkiem błędnego odczytania tekstu, w którym hebrajskie litery tetragramu zapisuje się zwykle z wokalizacją do Adonaj. Spośród rozlicznych, uznawanych za opisowe nazwań Boga jedynie tetragram uchodzi za Jego prawdziwe miano. Traktuje się je jak najwyższą świętość, tak że nawet formy Adonaj używa się wyłącznie w modłach, poza nimi zastępując ją zwrotem "ha-Szem" ("Imię") ze względu na zakaz wzywania imienia Boga nadaremnie. Właściwa wymowa tetragramu uległa zapomnieniu, lecz posługiwano się nim w Świątyni przy błogosławieństwie kapłańskim, a w Jom Kipur rytualnie wypowiadał go arcykapłan. Mędrcy talmudyczni uczyli go
swoich starszych studentów raz na siedem lat, grożąc utratą przypadającej im cząstki Przyszłego Świata (Olam Haba), gdyby zrobili z tej wiedzy publiczny użytek (-> Czarni Żydzi). Tetragram został objawiony Mojżeszowi (Wj 6) wraz z boskimi planami uwolnienia Izraelitów z Egiptu, ponieważ imię to stanowi wyraz miłosiernego oblicza Boga. Według kabalistów Bóg ożywia cały świat za pośrednictwem tetragramu, tkwiący zaś w nim potencjał mocy uzdrowicielskich i magicznych można wykorzystać pod warunkiem opanowania sztuki władania owym imieniem (-> dwekut, -> baal szem). Posłużył się nim Mojżesz, by zabić egipskiego nadzorcę; wyrzeźbione było na różdżce Aarona, przed którą rozstąpiło się Morze Czerwone, oraz na czarodziejskim pierścieniu Salomona; wypisuje się je na amuletach i tabliczkach -> sziwiti. O Dawidzie Airoju z XII w. powiada się, że korzystał z jego mocy, by w krótkim czasie przebywać bardzo duże odległości.
tewa zob. arka Noego; aron ha-kodesz
tewet - dziesiąty miesiąc księżycowy kalendarza hebrajskiego licząc od nisan, miesiąca Exodusu, albo czwarty od świąt Nowego Roku (Rosz ha-Szana). Tewet zwykle zaczyna się w drugiej połowie grudnia, a jego znakiem Zodiaku jest Koziorożec. Święto -> Chanuki obejmuje przeważnie pierwsze dni tewet. Ósmego dnia tego miesiąca 72 mędrców ukończyło pracę nad przekładem Biblii na grekę (-> Ary-steasza list), co później zostało przez rabich uznane za wielkie nieszczęście. Ich zdaniem tłumaczenie to było niedokładną parafrazą, nadającą się jedynie dla gojów. Dziesiąty tewet to dzień publicznego postu, upamiętniającego początek oblężenia Jerozolimy przez Ba-bilończyków, zakończonego zburzeniem Pierwszej Świątyni. To jedyny post, który przypada niekiedy w piątek. W średniowieczu w miesiącach tewet i -> szwat niechętnie zarzynano gęsi.
tęcza - znak przymierza zawartego z potomkami Noego, którym Bóg zobowiązał się nie zsyłać już nigdy na ziemię Potopu (Rdz 9, 11--14). Tęcza stanowi odbicie Bożej chwały
286

i dlatego nie należy jej się przyglądać. Na jej widok odmawia się krótką modlitwę dziękczynną, sławiącą Pana za to, że pamięta o swym przymierzu i dotrzymuje obietnicy. Ponieważ to zasługi wybitnie sprawiedliwych chronią ich pokolenie przed groźbą zagłady, za ich życia występowanie tęczy nie jest konieczne. Jej pojawienie się na niebie świadczy wręcz o tym, że takich sprawiedliwych na świecie zabrakło.
tikun (hebr., "restytucja", "naprawa") - kaba-listyczna nauka o konieczności dokonania przez człowieka naprawy świata. W trakcie procesu emanacji iskry boskiego światła tworzenia składające się na -> Adama Kadmona uwięzły w skorupach naczyń, które miały je mieścić, lecz które okazały się nie dość wytrzymałe i popękały (szwirat ha-kelim). Do człowieka należy teraz doprowadzenie tych iskier z powrotem do ich boskiego źródła, czemu służyć ma wypełnianie przykazań w nastroju mistycznej ka-wany. Tym sposobem człowiek może zniweczyć zaistniałe w strefie świętości wyobcowanie, zobrazowane przez owo uwięzienie iskier Bożych. Z chwilą zakończenia dzieła tikun nastanie czas mesjańskiego odkupienia. Zbiór passusów do studiowania w noc poprzedzającą święto -> Szawuot nazywano tikun leił Sza-wuot, a odbywający się o północy obrzęd żałobny upamiętniający zburzenie Świątyni - tikun chacot (-» Szarabi, Szalom). W nieco odmiennej, lecz pokrewnej formie, tikun wiąże się z indywidualną ewolucją duchową, w ramach której skorygowania wymagają błędy procesu -> wędrówki dusz (-> lewirat). W czasach Świątyni dusza wcielona w ciało zwierzęcia ulegała restytucji, gdy zwierzę składano Bogu w ofierze. Obecnie można to osiągnąć drogą uboju rytualnego (szchity). Z tej racji wśród wyznawców kabały napotkać można przeciwników wegetarianizmu, pozbawiającego takie dusze możliwości tikun. Kabalistyczni mistrzowie potrafili odczytać przeszłe grzechy osoby z jej czoła i wskazać, jakie akty tikun mogłyby poprawić sytuację. Izaak -> Luria uwalniał dusze uwięzione w kamieniach i zwracające się doń w poszukiwaniu swego tikun, a Izrael -> Baal Szem Tow uwolnił duszę uczonego skazaną na przebywanie w ciele żaby.
Tetragram - imię Boga, którego nie wolno wymawiać (wycinanka, Polska, 1894)
Miesiąc tewet reprezentowany przez znak Zodiaku Koziorożca (mozaika w synagodze Ham-math w Tyberiadzie)
287

Członkowie ruchu chasydzkiego zainicjowali zwyczaj przeprowadzania tikun za zmarłych krewnych w ich -> jarcajt. Polegało to między innymi na częstowaniu wiernych alkoholem po porannych modłach, żeby wypili le-chaim za duszę nieboszczyka. Zob. też cimcum.
tikun soferim zob. sofer tisza be-aw zob. aw, dziewiąty
tiszri - siódmy miesiąc księżycowy kalendarza hebrajskiego licząc od nisan, miesiąca Exodu-su, lub pierwszy od świąt Nowego Roku (Rosz ha-Szana). Tiszri zwykle zaczyna się w połowie września, a jego znakiem Zodiaku jest Waga, bardzo stosownie do okresu, w którym człowiek podlega osądowi i ważą się jego dobre i złe uczynki. W Talmudzie wyrażono pogląd, że świat został stworzony w tiszri, urodzili się w nim wszyscy patriarchowie i nastąpi w nim także mesjańskie zbawienie. Pierwszy i drugi tiszri to -> Rosz ha-Szana, trzeci to post -> Gedaliasza, pierwsze dziesięć dni miesiąca to
-> Dziesięć Dni Pokuty, dziesiątego następuje
-> Jom Kipur, święto -> Sukot zaczyna się piętnastego, -> Hoszana Raba przypada dwudziestego pierwszego, a -> Szmini Aceret dwudziestego drugiego. Tiszri tym różni się od innych miesięcy, że przed jego rozpoczęciem nie odmawia się błogosławieństwa nowiu księżyca, ponieważ dzień ten sam jest świętem.
Tora (hebr., "Nauka") - jedno z kluczowych pojęć judaizmu odnoszące się zarówno do żydowskiej nauki Pięcioksięgu (-> Chumasz) lub ogólnie hebrajskiej Biblii (-> Tanach), jak i w najszerszym rozumieniu [również pod nazwą Nauka, Zakon lub Prawo] do całokształtu tradycji żydowskiej. Bóg zgłębia w niebiosach Torę wypisaną czarnym ogniem na ogniu białym (-> Akademia na Wysokościach). Tora istniała przed narodzinami świata, a Bóg posłużył się nią jako projektem i instrumentem Stworzenia. Patriarchowie żyli w harmonii z Torą jeszcze przed jej nadaniem. Objawiając ją Mojżeszowi i Izraelitom na górze -> Synaj Bóg przekazał Torę człowiekowi (-> ustna Tora) i zdjął zarazem z Izraela odium nieczystości -» węża. Gdyby Izraelici jej nie przyjęli, świat pogrążyłby się w niebycie, dzieło Stworzenia zawisło bowiem od spełnienia tego warunku (-> przymierze). Tora dana człowiekowi przybrała zamaskowaną postać opowieści i -> przykazań. Do jej wewnętrznej istoty, "duszy" Tory, dotrzeć może tylko ten, kto przeniknie jej mistyczną symbolikę. Ostateczne, pełne odczytanie najgłębszego sensu Tory nie nastąpi przed nadejściem Mesjasza. Talmudyczni mędrcy za swą misję uznali badanie i objaśnianie Tory, a w razie pojawienia się w jakiejś kwestii rozbieżności zdań o przyjęciu praktycznych rozwiązań halachicznych (-> halacha) decydował -> głos większości. Podejmowano różne próby podsumowania zasadniczego rdzenia nauk Tory. Hillel powiedział kandydatowi na prozelitę, że cała nauka żydowska jest komentarzem do idei nieczynienia bliźniemu, co nam niemiłe. Werset: "Będziesz miłował bliźniego swego jak siebie samego" (Kpł 19, 18), za "wielką zasadę Tory uznał śladem Hillela rabi Akiwa, podczas gdy jego kolega Szymon ben Azaj widział ją w passusie "Oto rodowód potomków Adama. Gdy Bóg stworzył człowieka, na podobieństwo Boga stworzył go" (Rdz 5, l). Z bardziej uniwersalistycznej perspektywy stanowiska Azaja wszystkie istoty ludzkie powstały na podobieństwo Boże wbrew węższemu pojmowaniu "bliźniego" jako jedynie rodaka Żyda, czego przykładem -> złota reguła. Tora stanowi antidotum na złe -^ skłonności człowieka, a -> Anioł Śmierci jest bezsilny wobec osoby pogrążonej w studiach nad Torą. Zob. też alija; batlan: Biblia; Simchat Tora;
targum; Zohar.
Tora im derech erec zob. Hirsch, Samson Raphael
Tora sze-be-al pe zob. ustna Tora tow we-ra zob. dobro i zło
trąd (hebr. "caraat") - dolegliwość biblijna, niekoniecznie tożsama z prawdziwym trądem, atakująca skórę, włosy, odzież i domy. Interpretowano ją rozmaicie: jako karę za oddawanie się złośliwemu plotkowaniu (-> laszon ha-ra)
288

lub piętno dotykające dzieci zrodzone ze stosunków płciowych z kobietą menstruującą (-> nidą). "Trędowaci", których dolegliwości ustąpiły, musieli przed powrotem na łono wspólnoty poddać się procesowi rytualnego oczyszczenia (-> namaszczenie) (Kpł 13, 14). Trądu nie uważano za chorobę jednoznacznie zakaźną, skoro panu młodemu zezwalano na siedmiodniowe uroczystości weselne między wystąpieniem na jego osobie, szatach czy domostwie objawów choroby a ich zbadaniem przez -> kapłana, domowników zaś zachęcano do usuwania ze swej siedziby sprzętów przed przybyciem kapłana ogłaszającego nieczystość domu i jego zawartości (Kpł 14, 36). W żydowskiej literaturze można znaleźć doniesienia o przypadkach wyleczenia trądu kąpielą w rzece Jordan (-> Naaman) lub w -> Źródle Miriam. To właśnie z powodu tej dolegliwości faraon kazał zabijać dzieci Izraelitów, by kąpać się w ich -> krwi, czarnoksiężnicy powiedzieli mu bowiem, że jedynym skutecznym lekarstwem na trąd jest dwukrotna w ciągu dnia kąpiel we krwi dzieci. Zob. też Raba bar Nachmani.
trefa (hebr., "poszarpane") - ogólne określenie zwierzęcia -> koszemego ze skazą, którego mięso zgodnie z -> regułami odżywiania nie nadaje się do spożycia. Obecnie termin stosowany powszechnie wobec żywności niekoszer-nej, choć pierwotnie odnosił się jedynie do zwierzęcia rozszarpanego przez drapieżnika (Wj 22, 30). Po dokonaniu uboju (-> szchita) zwierzę poddaje się starannym oględzinom pod kątem brakujących, uszkodzonych czy przedziurawionych organów wewnętrznych, ze zwróceniem szczególnej uwagi na wszelkie chorobowe zmiany w płucach. Podstawą przepisów o trefności pozostają skazy wymienione w Talmudzie, lecz niepisane prawo powiada, że zwierzę jest trefne, jeśli miało wadę, z którą nie przeżyłoby następnych dwunastu miesięcy. W XVIII w. rozgorzał spór wokół decyzji rabina dopuszczającej do spożycia kurę, w której nie znaleziono serca, na podstawie logicznego wniosku, że serce omyłkowo usunięto podczas patroszenia. Orzeczenie nie zyskało aprobaty innych rabinów, dla których ptak pozbawiony tak ważnego organu musiał być trefny.
^•y^ i^Air'^ tó-^.. ~^bs "%^te± p^e
." .i,... ^,,"s"" t. M^tCgaS,' S^-fS^sc'
T^A.I.W i•ii!^!•^''''^::^|!^^
i ^ ^ l-(•7~r-•7"-*^^^.^l^l&
^ - ^s^^-^^-Ba^N^^^11
f-Wf pteSK.1"1-^^^
^^Uł^^1.;^^' ________
»^^^ "A; ^sms^fi^ •m3^^^! ^s^ssMiisl.
^r:;;^^^:.;-^1:,
y- :1;-•A^S^ ••*•»!> 11:-1111 A! 1-..1-^HB•1H^^^^-•1
^ ;l:'^w"';^^
•• -w^i-^ r-^g'*"11' '-:?lw"t<(!•B&••l;l
-..,4^^y.,..^,^;1.;.^^^^^^
Znakiem zodiakalnym miesiąca tiszrijest Waga (rękopis z 1640, Polska)
Rabin sefardyjski czytający Torę
289

Tron Chwały (hebr. "Kise ha-Kawod") - zasiada na nim w niebiosach Bóg. Nikomu innemu nie wolno zajmować w niebie pozycji siedzącej, aniołowie i inne stworzenia muszą stać. Opisywano ów tron wzorując się na wystroju dworów ziemskich królów, odwołując się do wizji proroka Ezechiela (Ez l, 26), który w otwierających się niebiosach ponad zastępami aniołów ujrzał osadzoną na tronie postać podobną ludzkiej. Mistycy tradycji -> Maase Merkawa obrali sobie Tron Chwały za cel, ku któremu zmierzali wstępując w niebiosa. Przynosili z tej podróży relacje o pieśniach śpiewanych przez aniołów podtrzymujących na swych barkach Tron Chwały, które znajdowały potem miejsce w literaturze -> Hejchalot. Tal-mud głosi, że tron istniał przed powstaniem świata i mieszczą się pod nim dusze sprawiedliwych. Oczywisty -> antropomorfizm wyobrażenia Boga zasiadającego na Tronie Chwały wprawiał w zakłopotanie filozofów żydowskich, tłumaczących to jako alegorię lub widzących w postaci na tronie niebiański twór świetlny stworzony przez Boga. Tron otaczają aniołowie Bożej Obecności, -> Gabriel, -> Michał, -> Rafael i -> Uriel. Zob. też Kdusza;
salamandra; Tablice Dekalogu.
Trzy Tygodnie Żałoby (hebr. "Bejn ha-Mca-rim", czyli "w wielkiej niedoli") - trzy tygodnie między postem siedemnastego tamuz (-> ta-muz, siedemnasty) a dziewiątego aw (-> aw, dziewiąty) to okres narodowej żałoby po obu Świątyniach zburzonych w Jerozolimie. Nie urządza się wówczas wesel, nie gra na instrumentach muzycznych, a Żydzi ortodoksyjni nie nabywają nowych części odzieży. W wielu gminach zaprzestaje się strzyżenia włosów i golenia, a przez ostatnie dziewięć dni także picia wina i jedzenia mięsa. Przez skojarzenie z tragediami, jakich historia nie szczędziła Żydom w ciągu tych trzech tygodni, zaczęto uważać je za czas bardzo dla nich pechowy, kiedy powinni unikać wszelkich sporów z gojami, szczególnie toczonych na salach sądowych, z uwagi na nikłe szansę ich wygrania. Odradzano samotne wychodzenie z domu pomiędzy godziną czwartą po południu a dziewiątą rano, w której to porze działa demon zwany Ketew Meriri (-> demony). Demon ów,
czający się między słońcem a cieniem, jest bardzo owłosiony i ma mnóstwo oczu. Kto spojrzy na oko umiejscowione nad jego sercem, natychmiast pada trupem.
trzydziestu sześciu sprawiedliwych zob. cadyk; łamed wownik; Szechina
tszuwa zob. skrucha tu be-aw zob. aw, piętnasty
tu bi-szwat (hebr., "piętnasty szwat") - Nowy Rok Drzew przypada piętnastego szwat i obchodzi się go jako pomniejsze święto. Z końcem upływającej wówczas pory deszczowej zaczynają pączkować drzewa owocowe. Dziesięciny z jednego roku nie mogą zastępować owoców z roku następnego, data ta wyznacza więc początek nowego roku pobierania dziesięcin. Do obyczajów związanych z tu bi-szwat należy zjadanie owoców, szczególnie gatunków rosnących w Ziemi Świętej. W noc poprzedzającą to święto kabaliści odprawiają obrzęd, na który składa się studiowanie odpowiednich fragmentów Biblii i Zoharu połączone ze spożywaniem rozmaitych owoców i śpiewaniem tekstów sławiących boski dar owocu. Dla mistyków owoc symbolizuje wewnętrzne boskie światło zawarte w świecie, lecz utajnione pod łupiną lub otoczką zła skrywającego pierwiastek boski. W niektórych społecznościach poszczególne osoby zanoszą do Boga specjalne modły z prośbą o piękny okaz etrogu na święto -> Sukot. We współczesnym Izraelu dzieci sadzą w tu bi-szwat młode drzewka.
tumtum zob. androginos twila zob. ablucja; mykwa twila kelim zob. mykwa
ubiór - odzienie człowieka odzwierciedla jego status i godność. I tak, mędrzec (chacham) nie powinien nigdy pokazywać się w ubraniu poplamionym, a uczonym z racji ich pozycji społecznej przystoi strój ciemny. Talmud za-
290

uważa, że i demony przebierają się ponoć niekiedy w szaty rabinów. Początki odrębnego stroju żydowskiego sięgają czasów biblijnych. Swą tożsamość w niewoli Żydzi podtrzymywali między innymi zachowując własny, odmienny od egipskiego styl ubierania, a córka faraona rozpoznała w małym Mojżeszu Hebrajczyka właśnie po jego przyodziewku. Kapłan dopełniał obrządku ofiarnego w specjalnym, przypisanym temu obrzędowi stroju, a arcykapłan nosił mitrę, napierśnik (-> Urim i Tumim) oraz fartuch. Prorocy i nazyrejczycy zadowalali się prostymi okryciami z sierści zwierzęcej. W średniowieczu w krajach chrześcijańskich i muzułmańskich zmuszano Żydów do noszenia na wierzchniej odzieży wyróżniającej ich -> oznaki lub nieco komicznego kapelusza. Dziś tradycyjny strój żydowski nie może zawierać części ubrania wykonanych z mieszanki wełny i płótna, -> szaatnez. Mężczyźni na poranne modły zakładają wierzchni szal z frędzlami, -> talit, filakteria (-> tefilin), a na pewne święta biały, całunopodobny -> kitel. Do tradycyjnego stroju zalicza się ponadto spodnią kamizelkę z frędzlami, -> cicit, oraz -> nakrycie głowy. Ortodoksyjne mężatki chowają włosy pod kapeluszem, chustką lub peruką (-> szejtł). Członkowie ruchu chasydzkiego, manifestując swą odrębność we współczesnym świecie, zachowali ubiór typowy dla sztetł, noszony niegdyś zarówno przez Żydów, jak i małomiasteczkowych gojów. Ich odświętny, szabatowy strój składa się ze -> sztrajmł, długiego czarnego kaftana, zwanego bekieszą lub kapotą, oraz białych pończoch. Nie zakładają krawatów, symbolu niepotrzebnego rozgraniczenia umysłu od serca, lecz do modłów noszą gartł oddzielający serce od genitaliów. W niektórych synagogach świecka starszyzna występuje w szabat i święta w cylindrach, podczas gdy rabin i chazan ubierają się w czapki i szaty krytykowane przez ultraortodoksów jako przejaw naśladownictwa praktyk kościelnych (-> chukat ha-goj).
ubój zob. szchita
Unetane tokef zob. Amnon z Moguncji
Uriasz Chetyta zob. Batszeba
Tron Chwaty z wizji Ezechiela (Bear Bibie)
Dwaj Żydzi z XIX-wiecznego polskiego sztetf w ubiorach chasydzkich
291

Uriel - archanioł i przywódca wojsk anielskich, a ponadto anioł światła, na co wskazuje jego imię "światło Boga". Zstępował na ziemię pod postacią lwa, pożerającego w płomieniach na ołtarzu ofiary świątynne, oraz węża, który chciał połknąć Mojżesza, gdy ten zaniedbał obrzezania swego syna (Wj 4). To on wysuszył Morze Czerwone, by Izraelici mogli przez nie przejść (Wj 14), i ukazał się rodzicom Samsona, by im oznajmić, że będą mieli syna, który ocali Izrael przed Filistynami (Sdz 13). Razem z Gabrielem, Michałem i Rafaelem należy do świty aniołów otaczających -> Tron Chwały. Jego miejsce jest z przodu Boga i człowieka. Imię Uriela wypisywano na amuletach mających wspomagać ludzi w zgłębianiu Tory, ponieważ reprezentuje on światłość Bożej nauki. Niekiedy utożsamiano Uriela z Razielem.
Urim i Tumim - napierśnik-wyrocznia, jaki nosił arcykapłan (Lb 27, 21). Napierśnik arcykapłana zawierał dwanaście kamieni (-> sza-mir), na których wyryto imiona Boga i Dwunastu Plemion. W odpowiedzi na pytania zadawane przez króla lub przewodniczącego Sanhedrynu niektóre litery w tych imionach rozbłyskiwały. Korzystania z Urim i Tumim zaprzestano po zniszczeniu Pierwszej Świątyni.
urodziny - wprawdzie obchody urodzin jako takie nie odgrywają znaczącej roli w literaturze biblijnej czy talmudycznej, lecz poszczególne rocznice tego dnia w życiu jednostki obrosły różnymi tradycjami. Zdarzają się Żydzi rozpoczynający codzienne odmawianie psalmów od tego, którego numer odpowiada ich wiekowi zgodnie z hebrajską datą urodzin. W środowisku chasydów z Lubawicza układa się muzykę do wersetów z odpowiedniego psalmu, by zaśpiewać je przywódcy, Lubawiczer Rebe, w dniu jego urodzin. A oto niektóre skojarzenia przypisane różnym rocznicom urodzin (-> wiek). W wieku lat trzech zaczyna obowiązywać dzieci podział pici, a wśród zwolenników tradycji kabalistycznej odbywają się także pierwsze postrzyżyny chłopca ze zgoleniem całej głowy oprócz -> pejsów. Z ukończeniem lat pięciu rozpoczyna się hebrajska nauka w che-derze, z której to okazji podaje się słodycze, zwykle piernik. Kończąc lat dwanaście dziewczynka staje się -> bat miewa i wkracza w dorosłość, podczas gdy chłopiec celebruje swoją
-> bar micwę mając lat trzynaście. Osiemnaście lat to czas na zawarcie małżeństwa, ponieważ dwie litery hebrajskie składające się na liczbę 18 oznaczają "życie", sygnalizując nadejście pory na poczęcie nowego życia. Kończąc trzydzieści lat osiągamy pełnię sit, ponieważ w tym właśnie wieku lewici wykonywali zwykle główne prace fizyczne w Przybytku. Czterdziestka to wiek zrozumienia, można wówczas przystąpić do studiowania kabały. Po pięćdziesiątych urodzinach można służyć radą innym, skoro w tym właśnie wieku lewici zaprzestawali pracy fizycznej, zostając starszymi doradcami. Kończąc lat sześćdziesiąt wkracza się w wiek podeszły, wiek pełni mądrości, siedemdziesiąt
- osiąga się przeciętną długość życia, a przy osiemdziesięciu następuje nowy przypływ sil. Dziewięćdziesiąt lat przygina ku ziemi, a ci, którzy dotarli do setki, są już jak umarli. Wbrew tej opinii solenizantom zwyczajowo życzy się "l 20 lat życia", zwłaszcza że umierającemu w tym właśnie wieku Mojżeszowi nie brakowało nadal jasności umysłu i sprawności cielesnej.
ustna Tora (hebr. "Tora sze-be-al pe") - ustna tradycja judaistyczna objawiona Mojżeszowi podczas czterdziestu dni i nocy, jakie spędził na górze Synaj, i przekazana później starszy źnie i prorokom. Mojżesz poznał także ogólne zasady rozwoju ustnej Tory, łącznie z przyszłymi pytaniami i komentarzami zdolnych uczniów. Nawet przeciwstawne sobie poglądy różnych mędrców uważano za część tej objawionej nauki, ceniąc je wszystkie jako "słowo Boga żywego". Pierwotnie ustnej Tory nie wolno było spisywać, lecz jedynie zapamiętywać i tłumaczyć uczniom, co było domeną -> tanai-tów. Uchylono ten zakaz dopiero w obliczu prześladowań rzymskich, grożących unicestwieniem mędrców żydowskich w Palestynie, którzy stanowili właśnie owe chodzące skarbnice przekazów ustnych (-> faryzeusze). Wczesna literatura rabiniczna, czyli -> Miszna,
-> midrasz i -> Talmud, zawiera w skondensowanej formie ustne pouczenia sięgające ponoć czasów Mojżesza. Odrzucili natomiast koncepcję prawomocnej tradycji ustnej zarówno
292

-> saduceusze. Karaimi, jak i judaizm reformowany. Ustną Torę przedstawia się jako duszę Prawa pisanego, ponieważ objaśnienia wnoszą życie w jego tekst, a zrozumienie wielu przepisów i pouczeń byłoby bez nich niemożliwe. W istocie komentarze tradycji ustnej często znacznie odbiegają od dosłownego (pszat) sensu tekstu biblijnego.
uszpizin (aram., "goście") - postacie biblijne, a mianowicie -> Abraham, -> Izaak, -» Jakub,
-> Józef, -> Mojżesz, -> Aaron i -> Dawid, zwani też Siedmioma Wiernymi Pasterzami, którzy w święta -> Sukot odwiedzają -> sukę. Co wieczór jeden z nich jest gościem honorowym, zapraszanym do suki po aramejsku wraz z towarzyszącymi mu innymi uszpizin. Jednocześnie w każdy z tych wieczorów powinno się zaprosić kogoś ubogiego, w przeciwnym razie bowiem świątobliwi goście duchowi nie zostaną na posiłku, skoro to właśnie biedni mają spożyć ich porcje. W niektórych gminach na ścianie suki zawiesza się imię uszpizin zapraszanego danego dnia. Dla kabalistów uszpizin reprezentują siedem niższych sfirot. Ostatni gość, Dawid, symbol króla-Mesjasza, uosabia zarówno Szechinę, jak i zbliżające się królestwo Boże na ziemi.
Vital, Chaim (1542-1620) - kabalista palestyński, najważniejszy uczeń Izaaka -> Lurii. Tematykę mistyczną zaczął Vital zgłębiać po przeczytaniu, że zwłoka w przybyciu Mesjasza i długie wygnanie narodu żydowskiego są skutkiem zaniedbywania studiów nad kabałą. Podejmowanie przez ludzi takich studiów jest dla Boga źródłem najwyższej radości i tylko ono może przyspieszyć erę mesjańską. W Safedzie Vital spędził z Lurią dwa lata. Mistrz zabrał go kiedyś na wycieczkę łódką po Jeziorze Galilejskim. W pewnym punkcie Luria nabrał z jeziora kubek wody i podał do wypicia Yitalowi mówiąc, że pochodzi ona ze -> Źródła Miriam i pozwoli mu szybko przyswoić sobie tajniki kabały. Od tamtej pory w oczach Lurii jedynie Vital był godzien spisywać jego nauki. Wprawdzie Vital nie chciał dopuścić do publikacji tych notatek, lecz podczas jego choroby,
XVU-wieczny posążek arcykapłana z napierśnikiem Urim i Tumim oraz kadzielnicy w dłoni
ópBi ywowi/w^ sf'oir-finVsi3ti rwfatii łnfr^a? ipa one fn/fi .iwiwia bt»iwa» nfc oa tumu P*!? pi no»to mys oSaTł-p^aTOnHłi w ^tnnyp^a a-toni
;- -•'". 't. .TPBOPTaOŁWOSWWtD^STtł^ay^S^pftOW
•. • .;;l•^•^e^A•9fea.,;ie|g^
Alegoryczna ilustracja z książki Chaima Vitala "Drzewo życia" (rękopis, środkowa Europa, XVIII w.)
293

po przekupieniu jego brata, sporządzono potajemnie ich kopie. Wszelkie dzieła kabalistyki przedluriańskiej od czasu Zoharu Vital uważał za oparte na ludzkim rozumowaniu, zawierające jedynie kilka prostych prawd ujętych w bardzo wielu słowach. Luria natomiast zawdzięczał swe koncepcje boskiemu natchnieniu. Pozostałe wersje nauk Lurii, utrwalone przez innych jego uczniów, Vital uznał za bezwartościowe. Zajmował się też alchemią i egzorcyzmami, sprawiając poza tym wrażenie przekonanego o mesjańskiej doniosłości własnej osoby. Napisał również książkę swoich snów. Pisma jego pochowano wraz z nim, lecz później wyjęli je z grobu inni kabaliści po otrzymaniu na to we śnie pozwolenia z niebios. Zob. też dybuk.
Wahl, Sauł zob. nadworni Żydzi; sztadlan Waikra zob. Chumasz
wąż (hebr. "nachasz") - biblijny wąż był królem zwierząt, zmyślnym stworzeniem chodzącym na dwóch nogach, posługującym się mową i odżywiającym się tym samym co człowiek. Szacunek, z jakim odnosiły się do Adama anioły, wywołał zawiść węża, a widok pierwszej pary ludzi uprawiającej miłość fizyczną wzbudził jego pożądanie -> Ewy. Z podusz-czenia -> Szatana lub -> Samaela, a według niektórych opinii opętany przez niego, wąż namówił Ewę do spróbowania zakazanego owocu i uwiódł ją. Za karę stracił ręce i nogi, tak że musi pełzać na brzuchu, wszystko, co je, ma smak pyłu, a człowiek stał się jego wieczystym wrogiem. Utożsamiany z Szatanem, wąż zaczął symbolizować potęgę zła. W trakcie seksualnych stosunków z Ewą wtrysnął jej swoje plugastwo, które przeszło na wszystkich potomków pierwszej kobiety (-> grzech pierworodny). Jego piętno zostało z ludu Izraela starte, gdy Izraelici stanęli na górze Synaj, by otrzymać Torę. Goje nigdy nie zostali z owego wężowego plugastwa oczyszczeni. Stosownie do rady mędrców najlepsze z rodziny węży zasługują na to, by miażdżyć im głowy, wedle pewnego głosu nawet w szabat. Jednak węże
nie atakują, jeśli ich nie drażnić, gdy więc podczas odmawiania Amidy wąż owinie się komuś wokół kostek, nie należy przerywać modlitwy. Nie wolno było pić płynów pozostawionych na wierzchu przez noc na wypadek, gdyby wąż gasił nimi pragnienie i zostawił nieco swego jadu. W razie ukąszenia węża skutecznym środkiem miało być spożycie części jego mięsa, na pustyni zaś antidotum na tę truciznę był sporządzony przez Mojżesza -> wąż miedziany. Jednym z cudów, jakimi zasłynął okres Świątyni, było to, że w Jerozolimie nigdy nie ukąsił nikogo wąż. Mimo że Anioł Śmierci ma ponoć wężową twarz, ujrzenie węża we śnie odczytywano jako dobry omen.
wąż miedziany (hebr. "nachasz nechoszet") -sporządzony [w oryginale] z brązu wąż, którego Mojżesz osadził na drzewcu w czasie wędrówki przez pustynię, podczas zmasowanego ataku jadowitych gadów. Taka kara spotkała Izraelitów za uskarżanie się na Boga. Sam wąż jest symbolem złej mowy, czego przykładem -> wąż w Ogrodzie Edenu przemawiający podstępnie do Ewy, stąd więc węże pokąsały tych, którzy mówili źle o Bożych poczynaniach wobec Izraelitów. Pogryzionym wystarczyło jedynie spojrzeć na węża miedzianego, by się wyleczyć (Lb 21). Ta podobizna węża z czasem stała się przedmiotem bałwochwalczego kultu i została zniszczona przez króla -> Ezechiasza (2 Kri 18, 4). Miszna zapytuje, jakim sposobem miedziany wąż mógł wpływać na sprawy życia lub śmierci istot ludzkich, i odpowiada, że gdy Izraelici z uległością w sercu podnosili wzrok ku niebiosom, te zsyłały im uzdrowienie.
wędrówka dusz (hebr. "gilgul neszamot") [aszk. "gilguł neszomes"] - koncepcja ponownego, pośmiertnego wcielania się -> duszy w inny kształt fizyczny, czy to postać ludzką, zwierzęcą, czy przedmiot nieożywiony. Nauczał o transmigracji Anan ben Dawid, założyciel karaimizmu, lecz żydowscy filozofowie poddali ją krytyce jako obcą wierze ortodoksyjnej. Pomimo to przeniknęła do kabalistyki, po raz pierwszy omówiona w -> Sefer ha-Bahir. Wiele przejawów życia zyskiwało dzięki niej nowy sens. Zmarły mąż dosłownie odżywał pod postacią dziecka zrodzonego ze związku
294

jego żony i brata (-> lewirat). Śmierć małych dzieci stawała się mniej tragiczna, skoro ponosiły widać karę za grzechy popełnione w poprzednim wcieleniu, a i tak odrodzą się do nowego życia. Ludziom niegodziwym dopisywało szczęście, ponieważ czynili dobro w poprzednim życiu. Prozelici przechodzący na judaizm mieli żydowskie dusze, wcielone jedynie w ciała nie-Żydów. W trakcie swej wędrówki indywidualna dusza mogła także ulegać stopniowemu doskonaleniu. Pod wpływem Izaaka -> Luńi nastąpiło rozszerzenie zasięgu doktryny. Mistycy dostrzegali w sobie nawzajem elementy dusz postaci biblijnych i talmudycz-nych, przy czym sam Luna uważał się za reinkarnację części duszy Mojżesza. Dusze zmarłych mogą wstępować w zwierzęta, a ubój rytualny (-> szchita) umożliwia im podjęcie dalszej podróży w sferze ducha. Wiele "nagich" dusz, nie mogąc znaleźć nowego ciała do zamieszkania, staje się -> dybukami, choć czasem wystarczy pomoc w ramach -> tikun, by sprowadzić je na drogę dalszego rozwoju. Sam Luria uwalniał dusze uwięzione w kamieniach. Biegły mistyk potrafił z rysów czoła odczytać, w jakim stadium wędrówki dusz znajduje się dana osoba. Dobre uczynki prowadzą do odrodzenia się w postaci ludzkiej, złe skazują duszę na pobyt w zwierzęciu, zależnie od rodzaju grzechów. Ludzie pyszni wcielają się w osy, cudzołożnicy w osły, a okrutnicy we wrony. Krążąca wokół grupy ludzi mucha lub ćma jest prawdopodobnie gilgulem człowieka związanego z kimś z owej grupy w przeszłości lub poprzednim życiu. Zob. też nieśmiertelność; Zohar, życie pozagrobowe.
wiek - najczęściej spotykana w Biblii długość życia to 70 lat (Ps 90, 10), choć ideałem byłoby dożywanie wieku 120 lat, granicy ludzkiego życia ustanowionej przez Boga po początkowym okresie długowieczności. Pierwszą postacią biblijną w podeszłym wieku jest Abraham, który prosił Boga, by człowiek stary wyglądał na swe lata. Przedtem ludzie zwracali się do Izaaka, biorąc go za Abrahama i odwrotnie. Ludziom starszym należy się szacunek, nawet jeśli są poganami, ze względu na utrwalone skojarzenie sędziwości (zaken, od zakan "broda") z mądrością. Zgodnie z pewnym rabini-
, Wąż miedziany", rycina Alberta du Hameela
Laska Mojżesza zamieniająca się w węża (Ha-gada hiszpańska z XIV w.)
295

cznym opisaniem człowieka w różnych stadiach życia "mając lat trzydzieści człowiek osiąga pełnię sił, przy czterdziestu - zrozumienia, przy pięćdziesięciu - rozwagi, kończąc sześćdziesiąt wkracza w wiek podeszły, mając siedemdziesiąt siwieje, osiemdziesiąt - odczuwa nowy przypływ sił, dziewięćdziesiąt lat przygina go do ziemi, a mając lat sto jest już jak umarły". Zob. też urodziny.
Wielkie Zgromadzenie [lub Wielka Synagoga], (hebr. "Anszej Kneset ha-Gdola", czyli "Ludzie Wielkiego Zgromadzenia") - naczelna rada religijna, rządząca podobno żydostwem pod koniec okresu prorockiego, zaliczająca w poczet swych członków niektórych proroków. Narady Wielkiego Zgromadzenia, składającego się ze 120 mężczyzn, zwoływane przez -> Ezdrasza i soferów, poświęcone były rozstrzyganiu zagadnień, jakie stawały przed Żydami powracającymi z niewoli babilońskiej. Instytucja Wielkiego Zgromadzenia przestała' funkcjonować w II w. p.n.e. Wiele podstawowych członów obrządku i liturgii judaizmu rabinicznego wywodzi się z postanowień Wielkiego Zgromadzenia, którego członkom przypisać należy autorstwo pewnych dzieł biblijnych oraz ustalenie głównego zrębu kanonu Pisma Świętego.
wino (hebr. ,jain") - wina używa się podczas rytualnych obchodów szabatu (-» Hawdala), świąt (-> Kidusz) oraz ceremonii obrzezania i zawierania -> małżeństwa. Jest najważniejszym z napojów, co uzasadnia osobne błogosławieństwo "Stwórcy owocu winorośli". Literatura żydowska przestrzega wprawdzie przed skutkami -> pijaństwa, lecz zaleca też ograniczone ilości wina w ramach różnych obrzędów, a podczas -> sederu należy wypić -> cztery puchary (zob. też -> Eliasza puchar). Do rytualnego spożycia zalecano zwykle słodkie wino czerwone, ale specjalna wzmianka dopuszczała podanie podczas sederu wina białego w celu uniknięcia podejrzeń o picie chrześcijańskiej krwi (-> mord rytualny). Podejmowano pewne kroki zmierzające do całkowitego wyeliminowania z jadłospisu wina na znak żałoby po zburzeniu Świątyni, lecz napotkały one sprzeciw mędrców. Ograniczenia dotknęły wina
produkowane przez gojów, wykorzystywane jako napój ofiarny dla bożków. Nawet po wygaśnięciu kultów bałwochwalczych utrzymano w mocy zakaz dotyczący wina produkowanego lub sprzedawanego przez gojów dla zapobieżenia wspólnemu biesiadowaniu, które mogłoby owocować małżeństwami mieszanymi. Tal-mud głosi pochwałę leczniczych właściwości starego trunku, a podczas wielkiej uczty mesjańskiej zostanie podane wino przechowywane od początku świata. Zob. też alkohol.
winorośl (hebr. "gefen") - winorośl, winogrona i produkowane z nich -> wino odgrywają istotną rolę w kulturze i obrzędowości żydowskiej. Uginająca się pod ciężarem owoców winorośl jawi się jako symbol płodności, a dwa razy w roku w winnicach prezentowały swoje wdzięki miejscowym kawalerom młode, szukające męża panny. Noe pierwszy zasadził krzew winorośli i z katastrofalnymi skutkami upił się przyrządzonym przez siebie winem (Rdz 9, 20). Istnieje nawet pogląd, że winoroślą było Drzewo Poznania, którego zakazany owoc zjedli Adam i Ewa.
włosy i broda - nie wolno golić brody brzytwą ani strzyc włosów z boków głowy (Kpł 19, 27; 21, 5), stąd zwyczaj noszenia przez Żydów brody, mimo że przepis nie obejmuje obcinania zarostu nożyczkami ani golenia maszynką elektryczną. Kabaliści sądzili, że wszelkie przycinanie brody nie jest wskazane, skoro pewne spekulacje mistyczne zakładają istnienie brody Boga, a człowiek powinien praktykować imi-tatio dei. Usuwanie zarostu budzi też zastrzeżenia z powodu upodobniania się tym sposobem mężczyzn do kobiet, czyli naruszania zakazu noszenia przez mężczyzn kobiecego stroju. XIX-wieczny halachista Mojżesz Sofer przekonywał, że zaiste wykroczenie popełnił pierwszy mężczyzna, który zgolił brodę, natomiast wobec upowszechnienia się widoku gładkiej, bezwłosej twarzy męskiej trudno uznać ją za cechę wyróżniającą kobiety. Powiada się jednak, że mężczyzna bez brody przypomina eu-nucha. Wprawdzie posiadanie brody cechuje wyznawców judaizmu ortodoksyjnego, lecz w kręgu kultury jidysz mawiało się, że może być Żyd bez brody i broda bez Żyda (czyli że
296

zewnętrzne pozory nie świadczą o religijności), tradycyjny komentarz zaś głosi, że gdyby broda była oznaką mądrości, to kozy byłyby najmędrszymi ze stworzeń. Zakaz dotyczący włosów z boków głowy legł u podstaw zwyczaju zapuszczania długich loków zwanych -> pejsami, charakterystycznych zwłaszcza dla środowisk z kręgu oddziaływania kabały. W czasach biblijnych nie strzygli się nazyrejczycy (-> Absa-lom). Gdy nazyrejczyka -> Samsona wypełniał duch Boży, jego włosy dźwięczały jak dzwon, a wraz z obciętymi puklami opuściła go cała siła. W niektórych rodzinach żydowskich chłopcom ścina się włosy dopiero, gdy ukończą trzy lata, a ceremonia pierwszych postrzyżyn z udziałem krewnych odbywa się w -> lag ba-omer. Włosy dziecka przed spaleniem waży się, kładąc na drugiej szalce pieniądze, które potem oddaje się na cele dobroczynne. Żydzi pici męskiej noszą -> nakrycie głowy, a ortodoksyjne mężatki nie odsłaniają włosów (-> szejtł).
wolna wola - w ujęciu Biblii człowiek może wybierać między posłuszeństwem a nieposłuszeństwem Bogu: "Kładę przed wami życie i śmierć, błogosławieństwo i przekleństwo. Wybierajcie więc życie" (Pwt 30, 19). W Tal-mudzie pojęcie "wolna wola" znajduje swoje odbicie w nauce o ścieraniu się w człowieku przeciwstawnych -> skłonności do dobrego i złego. W mocy człowieka leży dokonanie między nimi wyboru, choć pójść powinien oczywiście za głosem tych pierwszych. Bóg nie może wybierać za człowieka, gdyż "wszystko w ręku Boga prócz bojaźni Bożej". Średniowieczni filozofowie żydowscy starali się pogodzić sprzeczność między założeniem, że Bóg z góry wie, jaką decyzję podejmie człowiek, a tezą o owej ludzkiej wolności wyboru. W większości dowodzili, że boskie przewidywanie ze względu na swój ograniczony zasięg nie determinuje poczynań człowieka, pozostawiając nieograniczony obszar realnej możliwości wyboru, gdzie Bóg właściwie nie wie, jak poszczególna jednostka postąpi. Chas-daj Crescas (XIV w.) utrzymywał jednak, że wbrew swemu poczuciu wolności człowiek w rzeczywistości wolny nie jest, gdyż nie może zanegować boskiej świadomości przyszłych
Chasyd w podeszłym wieku noszący sztrajmł w czasie posiłku melawe matka. Młodszy cha-syd ma za uszami pejsy
"Kantorzy żydowscy w synagodze" (Jack Le-vine). Proszę zwrócić uwagę na włosy i brody oraz talit, typowe dla ortodoksyjnego rabina czy chazana
297

zdarzeń. Późniejszy myśliciel, cadyk chasydzki Mordechaj Józef Leiner (XIX w.), posunął się nawet do twierdzenia, że wszelkie ludzkie działania, nawet sam -> grzech, spowodowane są przez Boga. W erze mesjańskiej dopiero pojmiemy, że i grzech stanowi wyraz boskiej woli, mając w obrębie boskiej Opatrzności swoje miejsce i sens. Bez grzechu Adama i Ewy na przykład nie byłby możliwy dalszy rozwój ludzkości. Zob. też cadyk; grzech pierworodny.
wonności (hebr. "besamim") - wonności używano w Świątyni jerozolimskiej jako kadzideł ofiarnych. Wierzono, że brzmienie melodii nuconej przy mieleniu wonności istotnie podnosiło jakość kadzidła. Jego aromat był tak intensywny, że snuł się aż do Jerycha, a Talmud donosi, że dzięki temu słodkiemu zapachowi w Jerozolimie panny młode nie musiały się przed ślubem perfumować. Wonności spala się w sobotni wieczór podczas ceremonii -> Haw-dali oddzielającej święty szabat od czasu świeckiego. Przy tej okazji ich woń ma ożywić i pocieszyć powszednią duszę, po zakończeniu szabatu opuszczaną przez swą dodatkową towarzyszkę (neszama jetera), która wstępuje w każdego Żyda na czas szabatu. Uczonemu natomiast rozsiewany przez niego w miejscu publicznym zapach perfum lub wonności przyniósłby wstyd.
wspominanie umarłych (hebr. "hazkarat ne-szamot" lub "haszkawa") - -> modlitwy za nieżyjących odmawia się w ciągu pierwszego tygodnia -> żałoby, w szabat poprzedzający -»jarcajt śmierci krewnego, w samą rocznicę tej śmierci oraz w pewne święta (-> Izkor). W Jom Kipur niektóre gminy dołączają do modłów za umarłych nazwiska wszystkich, którzy zmarli w poprzednim roku. W czasie nabożeństw sza-batowych odmawia się przez cały rok modlitwy za męczeńskie społeczności żydowskie, aw ha-rachamim, zanosząc prośby o Boże zmiłowanie dla nich i o ich wieczny spoczynek. Wspominanie umarłych i wszelkie datki na biednych rozdawane przy tej okazji mają podobno moc czynienia pokuty za zmarłych i, jak Kadisz, pomagają skrócić im karę w gehinom.
wygnanie (hebr. "galut") [aszk. "golus", "go-łes"] - poczucie wygnania towarzyszyło Żydom w -> diasporze od czasu zburzenia Drugiej Świątyni, choć genezy tego zjawiska można by zapewne doszukać się już w rozproszeniu -> Dziesięciu Zaginionych Plemion i niewoli babilońskiej w VIII i VI w. p.n.e. W średniowieczu wrażenie wyobcowania potęgowało się z każdym wypędzeniem Żydów z kolejnego kraju. W miarę pogarszania się sytuacji wzbierała nadzieja na nadejście Mesjasza, który poprowadzi naród żydowski z powrotem do Ziemi Świętej (-> zgromadzenie wygnańców). W żydowskich postach streszczał się cały żal wygnańców i tęsknota za powrotem, lecz to wygnanie właśnie, rozpraszając z natury podatną na ciosy mniejszość, umożliwiło Żydom przetrwanie. Postrzegano więc wygnanie zarówno jako okazję do zdobywania nowych wyznawców, jak i karę za grzechy. Niewola babilońska (-> Gedaliasza post) była skutkiem grzechu bałwochwalstwa, rozwiązłości seksualnej i przelewu krwi, podczas gdy wygnanie po zniszczeniu Drugiej Świątyni ściągnął na Żydów grzech bezpodstawnej nienawiści. Chrześcijanie interpretowali żydowskie wygnanie jako znak odtrącenia przez Boga za ukrzyżowanie Jezusa. W odpowiedzi teologowie żydowscy przedkładali, że Izrael jest udręczonym sługą Boga (Iz 53), który swym wygnaniem pokutuje za grzechy całego świata. Sam Bóg uczestniczy w tym cierpieniu, a towarzyszy Izraelowi Szechina. W ujęciu kabały lu-riańskiej, sformułowanej po wypędzeniu Żydów z Hiszpanii w 1492 (-> Luria, Izaak), wygnanie narodu żydowskiego odzwierciedla zarówno wygnanie Boga, który wycofał się (cimcum) robiąc miejsce światu, jak i wygnanie iskier boskiego światła uwięzionych w popękanych naczyniach mistycznych (-» ti-kun). Galut jest w takim razie kondycją wszechświata niezbędnie potrzebującego odkupienia. Kabaliści dobrowolnie narzucali sobie wygnanie, by pokajaniem za grzechy osiągnąć pojednanie z Bogiem i uczestniczyć w boskim samowygnaniu. Narodziny współczesnego -> syjonizmu i państwa Izrael miały położyć kres wyobcowaniu doświadczanemu w diasporze.
298

zajit zob. oliwka
zakan, zaken zob. wiek
zaken mamre zob. głos większości
zchut awot [aszk. "zchus owes"] (hebr., "zasługi ojców") - dziedzictwo dobrych uczynków własnych przodków, szczególnie chlubnych poczynań -> patriarchów, brane przez Boga w rachubę w jego odnoszeniu się do synów Izraela. Tak wielkie były, na przykład, zasługi Abrahama, że "świat powstał wyłącznie ze względu na niego". Jego reakcji na Boże żądanie akedy mieli Izraelici do zawdzięczenia możliwość przejścia przez Morze Czerwone, a jego gościnności wszelką łaskę okazywaną Żydom przez Boga na przestrzeni wieków. W liturgii występuje motyw powoływania się na zasługi postaci biblijnych w zanoszonych do Boga błaganiach, choć przestrzegano także przed poleganiem wyłącznie na tej chwalebnej przeszłości. Spotyka się też opinie, że zasługi te odnoszą skutek jedynie w Ziemi Świętej, że ich moc się wyczerpała lub że służą tylko sprawiedliwym. Każda gmina żydowska stoi zasługami jej dawnych członków, a spuściznę jednostki z tego punktu widzenia odzwierciedla jej/jego jichus. W czasach talmudycznych ra-bich mianowano niekiedy na stanowiska z uwagi na ich świątobliwych antenatów, których zchut awot mogły pomóc w uciążliwościach sprawowania urzędu.
Zgromadzenie Dostojników Żydowskich -
narada czołowych osobistości żydostwa francuskiego i północnowłoskiego zwołana w 1806 przez Napoleona w ramach procesu emancypacji Żydów. Zgromadzenie liczyło 111 uczestników, którzy mieli odpowiedzieć na dwanaście pytań, dotyczących m.in. małżeństw mieszanych, tego, czy uważają Francuzów za rodaków, a Francję za swą ojczyznę, oraz stosunku Żydów do lichwy. Dostojnicy żydowscy, wywodzący się zarówno ze środowisk ortodoksyjnych, jak i nieortodoksyjnych, umiejętnie formułowali kompromisowe odpowiedzi, żeby nie zrazić Napoleona. W następnym roku zwołano nowożytny -> Sanhedryn, który miał re-
Medal 2 brązu upamiętniający Zgromadzenie Dostojników Żydowskich i Wielki Sanhedryn zwołane przez Napoleona, który wręcza tu posłusznemu żydostwu nowy Dekalog
299

ligijnie uprawomocnić odpowiedzi zgromadzenia. Sanhedryn liczył 71 członków, z czego dwie trzecie stanowili rabini, a resztę ludzie świeccy. I oni także zadbali, by ich odpowiedzi nie były ze szkodą dla pozytywnego nastawienia Napoleona do Żydów, zgadzając się na dostosowanie zasad zawierania małżeństw i przeprowadzania rozwodów wśród Żydów do prawodawstwa państwowego, zakazując lichwy i głosząc obywatelską przynależność do kraju swego stałego zamieszkania.
zgromadzenie wygnańców (hebr. "kibuc ga-lujot") - w erze mesjańskiej naród żydowski, łącznie z Dziesięcioma Zaginionymi Plemionami, zebrany ze wszystkich zakątków świata, powróci do Ziemi Świętej (-> eschatologia). Dokona tego prorok -> Eliasz wielkim zadęciem w szofar. Podczas następującego potem Zmartwychwstania ciała przetoczą się podziemnymi korytarzami ze swych miejsc pochówku do Kraju Izraela, by tam zostać wskrzeszone. Wielu Żydów w cierpieniach narodu żydowskiego podczas hitlerowskiego Holocaustu i w gromadzeniu się wygnańców we współczesnym państwie Izrael widziało oznaki nastania czasu "śladów stóp -> Mesjasza". Zob. też Góra Oliwna.
Ziz - legendarny -> ptak olbrzym, pojawiający się w niejednej barwnej baśni ludowej. Ziz jest tak wielki jak Lewiatan, a stojąc na ziemi głową sięga w niebiosa aż po Tron Chwaty, dzięki czemu może śpiewać swe pieśni Bogu. Osłania ziemię od wiatru, lecz kiedy rozpościera skrzydła, zakrywa nimi słońce. Pod koniec lata płoszy swoim krzykiem drapieżne ptaki, tak że nie pożerają innych ptaków. Podróżnicy ujrzeli kiedyś Ziza stojącego w jeziorze i osądzili, że musi być płytkie, skoro woda sięgała mu tylko do kostek. Zrezygnowali jednak z zamiaru kąpieli, gdy usłyszeli, że upuszczonej w jego wody siekierze dotarcie do dna zajęło siedem lat. Pewnego razu upadło na ziemię jajko Ziza, miażdżąc trzysta drzew. Płyn z rozbitego jaja zalał 60 miast. Na uczcie mesjańskiej mięsem Ziza będą się raczyć sprawiedliwi.
złota reguła - etyczna zasada odwzajemniania, czyli "czynienia innym, jak chciałbyś, by tobie
czyniono", w postaci nakazu sformułowana w Biblii jako: "Będziesz miłował bliźniego swego jak siebie samego" (Kpł 19,18). W interpretacji większości rabich "bliźni" oznaczał tu "bliźniego w micwot" (-> miewa), czyli tylko objętego Bożym przymierzem Żyda, a nie gojów, wykluczonych z reguły o wzajemności z powodu nieuznawania przez nich podstawowych wartości etycznych Tory. Wśród stanowiących mniejszość znaleźli się jednak i tacy komentatorzy rabiniczni, dla których złota reguła stosowała się do wszystkich ludzi. Wielki mędrzec końca I w. p.n.e. Hillel ujął złotą regułę w formie przeczącej: "Nie rób bliźniemu swemu, co tobie niemiłe". Złota reguła współtworzy podstawowy rdzeń -> Tory.
Złoty Cielec (hebr. "egel ha-zahaw") - wykonany ze złota posążek, któremu Izraelici oddawali cześć podczas nieobecności Mojżesza, otrzymującego wówczas na górze Synaj -> Dekalog. Gdy po powrocie Mojżesz odkrył, co zaszło, w gniewie rozbił dwie -> Tablice Dekalogu (Wj 32). Ze wszystkich grzechów Izraela adoracja Złotego Cielca uchodzi za najgorszy, którego konsekwencjom przypisywano późniejsze udręki i wygnanie. Do idolatrii doszło z poduszczenia "wielkiego mnóstwa" nieizraelickich niewolników, którzy w czasie Exodusu opuścili Egipt (Wj 12, 38). Oni to sprowadzili na złą drogę Izraelitów przygnębionych przedłużającą się nieobecnością Mojżesza. Szatan pokazał nawet ludowi obraz trumny Mojżesza, by przekonać ich o jego śmierci. Nie chcąc dopuścić do sporządzenia bożka --> Aaron poprosił mężczyzn o przyniesienie złotych ozdób ich żon na przetopienie, liczył bowiem na to, że niewiele kobiet zgodzi się rozstać ze swą biżuterią. Podstęp się jednak nie udał, gdyż wobec odmowy kobiet mężczyźni bez namysłu wręczyli Aaronowi swoje ozdoby. Po wrzuceniu ich w ogień na przetopienie zdumiał go widok wynurzającego się dzięki zabiegom obcych czarnoksiężników Złotego Cielca. -> Lewici odmówili udziału w bałwochwalczym kulcie i. po powrocie Mojżesza skupili się wokół niego, pomagając mu ukarać grzeszników. Dzięki wstawiennictwu Mojżesza Izraelici otrzymali Boże -> przeba-
300

zły urok, złe oko (hebr. "ajin ha-ra") - pierwotnie kojarzony ze spojrzeniem wrogo nastawionej osoby, mającej moc sprowadzania na kogoś nieszczęścia wzrokiem, lecz w folklorze żydowskim pojmowany często jako niezależna złośliwa silą czająca się w świecie i kojarzona ze sferą demonów. Siła owa emanuje ze złego anioła powołanego do życia niedobrym spojrzeniem. Niektórych ludzi uważa się za szczególnie skłonnych do rzucania złego uroku na innych, należy ich więc unikać, skoro 99 ze stu śmierci spowodowanych jest właśnie złym urokiem. Pewne rodzaje zachowań, wzbudzając zawiść, wystawiają człowieka na działanie złego uroku. I tak Jakub, wysyłając swych dziesięciu synów do Egiptu po kupno żywności. radził im nie wchodzić razem jedną bramą, by nie przyciągnąć niechętnych spojrzeń. Właściwie wszelkie zachowanie zwracające powszechną uwagę, wszelka budząca zazdrość ostentacja czy ekstrawagancja narażają człowieka na zły wzrok innych. Szczególnie podatni na działanie złego uroku są ludzie świętujący z jakiejś okazji, stąd dla ochrony przed nim należy nosić talit, cicit, jakąś czerwoną część ubrania, -> sól w kieszeni lub -> amulet na szyi. Wśród Żydów mieszkających w krajach Wschodu środkiem zapobiegawczym bywa umieszczony na ścianie domu wizerunek dłoni. Dzieciom nadawano brzydkie, mające odstrę-czać złe oko imiona. Pana młodego nie należało zostawiać w dniu ślubu samego, ale przespacerowanie się tyłem pomagało mu uniknąć nieszczęścia. Bliskich krewnych nie wywołuje się do czytania Tory (alija) jednego po drugim ani nie liczy -> minjanu, bo to też stanowi dla złego zachętę. Ulubioną metodą odczyniania uroku jest recytowanie nad osobą nim dotkniętą odpowiednich formuł, zakończone trzykrotnym splunięciem, w efekcie czego złe czary i ten, kto się nimi posługiwał, zostają przepędzeni na dzikie, nie zamieszkane pustkowia. Aby nie ściągnąć na kogoś złego uroku wypowiadanymi pod jego adresem pochwałami, zwyczajowo dodaje się zwrot "bez uroku". Po hebrajsku brzmi to "bli ajin ha-ra", a w jidysz w bardziej zniekształconej formie "kenejna horę".
Zmartwychwstanie (hebr. "techijat ha-me-tim") - w czasach -> Mesjasza zmarli powstaną
Amulety z brązu mające chronić przed dym urokiem
(IV w., Izrael)
Izraelici oddający cześć Złotemu Cielcowi
<Lucas van Leyden)
301

z grobów i ożyją na -» Dzień Sądu Bożego (-» eschatologia). Zmartwychwstanie przeprowadzi Eliasz, który na -> Górze Oliwnej dźwiękiem ogromnego szofaru zawezwie zmarłych do podniesienia się z grobów. Narzędziem wskrzeszenia w ręku Boga będzie -> rosa, utworzona ze światła towarzyszącego niegdyś Stworzeniu świata i od tamtego czasu skrywanego. Nawet ci, których ciała uległy rozkładowi, zostaną odtworzeni z kręgosłupowej, niezniszczalnej kości -> luz. Zmartwychwstanie odbędzie się na ziemi Izraela po -> zgromadzeniu wygnańców ze wszystkich -> cmentarzy diaspory (-> pogrzeb). Majmonides zaliczył wiarę w Zmartwychwstanie w poczet swych trzynastu -> artykułów wiary, a ci, którzy mu zaprzeczają, nie powrócą do życia ani nie będą mieli swego udziału w -> Olam Haba. Centralna modlitwa każdego nabożeństwa, Amida, zawiera błogosławieństwo rozpoczynające się od słów: "Ty, który spełniasz wskrzeszenie umarłych". W modlitwie porannej Zmartwychwstanie porównuje się do zwracania duszy martwemu i nieświadomemu ciału po zbudzeniu się ze snu (-> neszama jete-ra). Rzeczywistość zaistniałą po Zmartwychwstaniu można by zobrazować jako nieskończony szabat, którego zaledwie mizernym odbiciem był szabat cotygodniowy. Judaizm reformowany odrzuca wiarę w Zmartwychwstanie.
zmirot [aszk. zmires] (hebr., "pieśni") - pieśni biesiadne towarzyszące rodzinnym posiłkom w czasie szabatu, a w mniejszym stopniu także w czasie świąt. O zwyczaju śpiewania przy stole wspomina tekst midraszowy z VI w. opisujący, jak rozwiązłe rozmowy gojów przy stole nasuwają Bogu myśl o zniszczeniu świata. Zjawia się wówczas Tora prosząc, by zaniechał tego zamiaru wspomniawszy na lud Izraela, sławiący imię Boga swymi pieśniami. Zmirot zaspokajają potrzebę przywoływania słowa Tory przy stole. Wiele z nich nawiązuje do radości i rozkoszy szabatu, do tęsknoty za wielkim szabatem w erze Mesjasza oraz do żydowskich nauk o Bogu i roli Izraela. Kabaliści do trzech posiłków szabatowych pisali swe własne zmirot, których obrazowa symbolika odwoływała się do tradycji mistycznej. W piątek wieczorem
był to Święty Sad Jabłkowy (żeński pierwiastek boskości), w sobotnie południe Mniejsza Twarz (aspekt męski), a na seuda szliszit w sobotnie popołudnie Pradawna Święta Jednia (zjednoczenie w Bogu elementu męskiego i żeńskiego). Ponieważ w oczach mistyków szabat jest królewską oblubienicą, zmirot traktowali jak pieśni weselne, śpiewając je także podczas posiłku melawe malka po zakończeniu szabatu w sobotę wieczorem na pożegnanie odchodzącej królowej.
Zohar (hebr., "blask") - główne dzieło -> kabały ujęte w formie aramejskiego midraszu do Biblii. Zohar przypisywano uczniom -> Szymona ben Jochaja (II w.), którzy mieliby utrwalić mistyczne nauki mistrza, przekazane mu z kolei przez Eliasza podczas lat ukrywania się w jaskini. Tekst opublikował jednak w XIII w. -> Mojżesz z Leonu, twierdząc, że jest w posiadaniu starożytnego rękopisu nadesłanego do Hiszpanii z Ziemi Świętej przez Nachmanidesa. Starania mające na celu odnalezienie manuskryptu po śmierci Mojżesza spełzły na niczym wobec wyznania wdowy, że takowy nigdy nie istniał, a jej mąż podszywał się pod Szymona ben Jochaja, by sprzedać swoją pracę amatorom starodawnych pism mistycznych. Współcześni uczeni są zgodni co. do tego, że Mojżesz sam napisał większą część Zoharu, na co wskazują chociażby naleciałości kultury hiszpańskiej. Zohar opisuje czającą się za naszą codziennością rzeczywistość ezoteryczną. Świat emanuje z Istoty Boskiej, Ejn sof, za pośrednictwem -> sfirot pulsujących boskim życiem. Produktem ubocznym procesu -> ema-nacji jest mocarstwo zła (-> sitra achra), na którego czele stoi Samael ze swymi hordami demonów. Zadaniem człowieka jest pomóc w ponownym zespoleniu boskości z jej pierwiastkiem żeńskim (-> Szechina), na który bezustannie napiera sitra achra. Każde słowo Tory i każda -> miewa symbolizują jakiś aspekt sfirot, bo prawdziwy sens Tory kryje się w jej tajemnej warstwie mistycznej. Wypełnianie przykazań oddziałuje pozytywnie na ową wyższą sferę, podczas gdy grzech umacnia sitra achra, ponieważ człowiek jest -> mikrokosmo-sem, a korzenie duszy ludzkiej tkwią w bycie boskim. Odkupienie świata nastąpi, gdy każda
302

pojedyncza istota ludzka na drodze -> wędrówki dusz dopełni swego dzieła jednoczenia. Paradoksalnie, Zohar walnie przyczynił się zarówno do odnowy halachy, jak i powstania antyhalachicznych ruchów heretyckich. Zob. też neszama jetera.
zwierzęta - z punktu widzenia żydowskiego trybu życia królestwo zwierząt dzieli się na stworzenia koszerne (-> koszer), które można zjadać, oraz te, których mięso jest zakazane (-> reguły odżywiania). Wprawdzie zwierzęta dostarczają nam pożywienia i odzieży i w tym celu można je zabijać, lecz nie wolno się nad nimi znęcać ani polować na nie dla rozrywki. Pierwotnie ludzkość była wegetariańska, a dopuszczone po Potopie spożywanie mięsa stanowiło ustępstwo Boga wobec ludzkich słabości. Żydzi są zobowiązani nakarmić swoje zwierzęta, zanim sami zasiądą do posiłku, a zarzynać je należy w możliwie najmniej bolesny i szybki sposób (-> szchita). Trzeba im także pozwolić odpocząć w szabat. Troska o dobro zwierząt znalazła odbicie w talmudycznej opowieści o Jehudzie ha-Nasim, czołowej w II w. osobistości Palestyny. Mędrzec ściągnął na siebie chorobę tym, że odmówił pomocy prowadzonemu na rzeź cielęciu, które szukało u niego schronienia. Wyzdrowiał dopiero wtedy, gdy uratował kilka myszy przed śmiercią z rąk jednej ze służących. Wszelkie stworzenie codziennie oddaje cześć Bogu, a żydowska liturgia zawiera zbiór pieśni pochwalnych śpiewanych przez zwierzęta (-> P erek swa). Postać zwierząt przybierają czasem demony, a żydowski folklor zna fantastyczne stwory ze świata fauny, jak -> Behemot i Lewiatan, których mięso będzie głównym daniem wielkiej uczty w czasach Mesjasza. Zob. też mieszane gatunki.
zwoje znad Morza Martwego - zbiór starożytnych rękopisów odkrytych w 1947 przez arabskiego pasterza szukającego zaginionej owcy. Według obecnych ocen w ogromnej większości składały się one na bibliotekę gminy -> esseńczyków z Qumran, niedaleko Morza Martwego. Ukryto je dla bezpieczeństwa w pobliskich grotach po zniszczeniu osady w Qum-
Wyobrazenie Zmartwychwstania dokonującego się przy pomocy antropomorficznej ręki Boga w dolinie wyschłych kości z wizji Eze-chiela (III w. n.e., Dwa Europos)
Zwój Księgi Izajasza, jeden ze zwojów znad Morza Martwego odkrytych w Quamran
303

ran przez Rzymian w 70 r. n.e. pod koniec żydowskiego powstania przeciw ich panowaniu w Palestynie. Teksty zachowały się dzięki suchemu klimatowi. Niektóre z nich pochodzą z II w. p.n.e. Wielu dotychczas nie znano, jako pism sektowych, odnaleziono natomiast w całości lub fragmentach wszystkie księgi hebrajskiej Biblii (-> Tanach) oprócz Księgi Estery. Wśród tych manuskryptów znajdują się surowe regulaminy obowiązujące członków społeczności, którzy musieli rygorystycznie przestrzegać zasad rytualnej czystości, oraz dzieła o charakterze apokaliptycznym dotyczące Końca Dni. Zwoje przedstawiają sektę z Qumran jako wspólnotę sprawiedliwych stojących po stronie światła, w przeciwieństwie do żyjących poza nią nikczemnych, godnych jedynie nienawiści ludzi mroku, których należy omijać z daleka.
żałoba (hebr. "awelut") - po śmierci bliskiego krewnego Żyda obowiązuje żałoba, której okres i intensywność zależą od stopnia pokrewieństwa. Żałobnik, awel, jeżeli jest dzieckiem, współmałżonkiem, rodzicem lub rodzeństwem zmarłego, przez siedem dni po pogrzebie przestrzega ciężkiej żałoby, sziwa. W tym czasie siedzi w domu na niskim taborecie w pożyczonym ubraniu, nie zakłada skórzanego obuwia, nie strzyże się ani nie myje starannie i przyjmuje wizyty członków wspólnoty składających kondolencje. W domu odprawia się zwykle nabożeństwa, odmawia się modlitwy w ramach -> wspominania umarłych. Sziwę można przerwać tylko na szabat lub święta, kiedy nie wolno publicznie okazywać żałoby. Po tygodniu rozpoczyna się okres lżejszej żałoby, szloszim, trwający 30 dni od chwili śmierci. Dzieci obowiązuje po rodzicach żałoba dwunastomiesięczna, obejmująca odmawianie przez syna -> Kadiszu przez 11 miesięcy. Istnieje wiele obyczajów żałobnych wywodzących się z tradycji ludowych, które chronić mają rodzinę zmarłego przed demonami. Należy wylać całą znajdującą się w domu w chwili śmierci wodę, gdyż mogła się do niej dostać trucizna z miecza Anioła Śmierci. W niektórych gminach radzą zatrzymywać się siedem razy
w drodze powrotnej z pogrzebu do domu, by zmylić złe moce. Po opuszczeniu cmentarza, a przed wejściem do domu trzeba umyć ręce, by pozbyć się wszelkich nieczystych duchów, które mogły do nich przywrzeć. Na okres sziwy zasłania się w domu wszystkie lustra, chroniąc w ten sposób odbicie osoby, czyli jej duszę, przed potencjalnym zagrożeniem ze strony demonów.
żebrak zob. sznorer
życie pozagrobowe - wprawdzie wiara w -> nieśmiertelność znajduje w Biblii swój wyraz, lecz nie mówi się tam wiele o kondycji duszy ludzkiej po śmierci. Obszerne rozwinięcie tematu odnajdujemy za to w literaturze rabini-cznej, kabalistycznej i folklorze żydowskim.
-> Dusza zachowuje pewną łączność z ciałem materialnym przez siedem dni od chwili śmierci, wędrując chyłkiem z cmentarza do domu i na powrót. Tym wyjaśnia się pierwszy, siedmiodniowy okres żałoby. Przez następne dwanaście miesięcy dusza to wstępuje w niebo, to zstępuje na ziemię, dopóki ciało nie ulegnie rozpadowi, ostatecznie uwalniając ducha. W tym czasie dusza człowieka sprawiedliwego, którego nie cechowało przywiązanie do fizycznej egzystencji, może powracać na ziemię w postaci quasi-materialnej. O Jehudzie ha-
-Nasim powiadano nawet, że pojawiał się swojej rodzinie w piątek w całej okazałości szaba-towego stroju i odprawiał dla nich Kidusz. Żałoba trwa więc jeszcze przez ten okres, a
-> Kadisz, odmawiany przez syna zmarłego w ciągu jedenastu miesięcy, pomaga duszy wyzwolić się z tych więzów, tak jak i z czyśćcowego etapu w -> gehinom przed wzniesieniem się na swoje miejsce w -> Raju. Tam oczyszczona dusza "raduje się blaskiem Bożej Obecności (Szechiny)". Korzenie duszy wyrastają podobno z istoty boskiej i po śmierci wraca ona do swej duchowej siedziby, w porównaniu z którą życie na ziemi było jedynie formą wygnania. Niektórzy myśliciele żydowscy uważali zarówno życie w pobożności, jak i fazę proroczej iluminacji na ziemi za zbliżone poziomem do tego, co osiąga się po śmierci. Mojżesz, na przykład, doszedł na tym świecie
304

do najwyższej formy związku z Bogiem, a z chwilą śmierci wkroczył od razu bezpośrednio w największą tajnię Istoty Boskiej, omijając zwykłą procedurę sądu nad duszą. Natomiast wiara w -> wędrówkę dusz odwołuje się do innej wizji życia pozagrobowego, w której dusza po śmierci wraca do nowego ciała, dopóki nie wypełni swego przeznaczenia. Zob. też Olam Haba: Zmartwychwstanie.
Żyd (hebr. "jehudi", jid. "jid") - w tradycyjnej definicji Żydem jest ktoś urodzony z matki Żydówki lub nawrócony na judaizm (-> pro-zelita), choć w judaizmie reformowanym podejmowano już kroki zmierzające do uznania za Żyda również człowieka zrodzonego ze związku żydowskiego ojca i matki nie-Żydówki (-> goj; -> małżeństwo mieszane). Konwertyta staje się duchowym dzieckiem Abrahama i Sa-ry, a naturalny Żyd przejmuje po ojcu biologicznym swój status kapłana lub lewity. Żyd, który grzeszy lub odrzuca rolę członka -> narodu wybranego, nadal pozostaje Żydem, a do pewnego stopnia zachowuje tożsamość dziecka -> przymierza, nawet porzuciwszy całkowicie swoją wiarę dla innego wyznania. Hebrajskie słowo określające Żyda pierwotnie odnosiło się do Judejczyków, mieszkańców południowego królestwa -> Judei, wziętych do niewoli w 586 r. p.n.e., później zaczęto się nim posługiwać w stosunku do wyznawców religii żydowskiej i etnicznej grupy Hebrajczyków w ogóle. W angielszczyźnie [i pol-szczyźnie] terminu "Żyd" czasami używa się w sensie pejoratywnym, jako synonim lichwiarza, skąpca, choć słowniki podają to znaczenie jako przestarzałe.
Żyd Wieczny Tułacz - opowieści o Żydzie Tułaczu wywodzą się ze średniowiecznych legend o Żydzie imieniem Aswerus, który nie wierzył w Jezusa i szydził zeń. Usłyszał za to od niego, że nigdy nie umrze, lecz do dnia powrotu Jezusa skazany będzie na wieczną wędrówkę, zażywając wytchnienia tylko na czas posiłku. Podanie to wykazuje pewne rysy wspólne z historią biblijnego -> Kaina, także ukaranego za swój grzech tułaczką, a w świadomości chrześcijan symbolizowało ono los narodu żydowskiego, za swój grzech odrzucę-
Ofiarowanie datków pieniężnych podczas pogrzebu w ramach ialoby w celu odpędzenia Anioła Śmierci (XVIII-wieczny obraz czeski)
Drzeworyt z XVIII w. przedstawiający kamienowanie żydowskiego domokrążcy. We wschodniej Europie Żydzi często padali ofiarą antysemityzmu
305

nią Jezusa wiecznie wędrującego, nie zaznającego odpoczynku, a tym samym świadczącego o prawdzie chrześcijaństwa. Pomagało uzasadniać wypędzania Żydów z krajów chrześcijańskich. O spotkaniu Aswerusa donoszono z różnych miejsc i w różnych czasach; jeszcze w 1868 zdarzyło się to ponoć pewnemu mormonowi w Salt Lakę City w Ameryce. Sądzono, że jego pojawienie się wróżyło jakąś klęskę żywiołową.
Żydzi z Gór - plemiona żydowskie zamieszkujące Kaukaz i podające się za potomków Dziesięciu Zaginionych Plemion przybyłych w okresie po zburzeniu Pierwszej Świątyni. Żydzi z Gór mówią własnym judeo-tatarskim dialektem, zapisywanym alfabetem hebrajskim. Owi żydowscy Tatarzy przyczynili się, być może, do wprowadzenia judaizmu w sąsiednim państwie -> Chazarów w VIII w. Żydzi z Gór pielęgnują tradycje militarne, nosząc przy sobie sztylety, miecze i pistolety nawet w synagodze, prowadzą także wendety. Wprawdzie w XIX w. posyłali swych synów dojesziw we wschodniej' Europie, lecz kultywowali obyczaje nie spotykane w żadnym innym skupisku żydowskim. Praktykowali małżeństwo lewirackie na długo po zaniechaniu go w innych społecznościach, tak jak i niektóre plemiona nieżydowskie ha" tym obszarze, które zresztą przeszły niegdyś z judaizmu na inną religię, zachowując pewne judejskie obrzędy. Dziewczęta z gmin górskich Żydów wychodziły tańczyć w Hoszana Raba, gdy Bóg przypieczętowuje los świata pod koniec okresu Wielkich Świąt. Więzy rodzinne są wśród nich bardzo silne. Uprawiają poliga-mię, a uroczysty seder urządzają wspólnie w domu najstarszego członka wielopokoleniowej rodziny. Ich religii towarzyszą liczne ludowe wierzenia związane z demonami, na przykład w nieustające zmagania dobrych duchów ze złymi, co wskazywałoby z kolei na wpływy perskie.
Żydzi z Koczin - za czasów króla Salomona utrzymywano kontakty handlowe między Izraelem a południowymi Indiami, a w średniowieczu założono na subkontynencie kilka żydowskich placówek handlowych. Według legendy
krążącej wśród Żydów z wybrzeża Malabaru, trafili tam uchodźcy po zniszczeniu Pierwszej Świątyni. Do owych pierwszych osadników, którzy drogą małżeństw mieszanych przejęli zewnętrzne cechy rasowe Hindusów, dołączyli w średniowieczu Żydzi o jaśniejszym odcieniu skóry, pochodzący z innych krajów, zwłaszcza wygnańcy z Hiszpanii po 1492. Wczesnośredniowieczna miedziana płyta, przechowywana w synagodze Paradesi w Koczin, należącej do białych Żydów, stanowi zapis praw nadanych żydowskiemu przywódcy Józefowi Rabbanowi i jego następcom przez miejscowego radżę. Rabbanowi przysługiwał więc parasol od słońca, muzyczny akompaniament bębna i trąbki oraz zwolnienie od podatków. Żydzi z Koczin twierdzą, że w tej okolicy istniało kiedyś niezawisłe państwo żydowskie. Kres położyły mu wewnętrzne walki między białymi i czarnymi Żydami, a większa część ludności zbiegła do Koczin. Reszta przeniosła się ich śladem, uciekając przed religijną nietolerancją Portugalczy-ków. Żydzi zamieszkali w dzielnicy żydowskiej w pobliżu pałacu radży, żeby korzystać z jego ochrony. Czarni i biali Żydzi nadal zachowywali osobne synagogi i nie zawierali między sobą małżeństw. Czarni nie mieli w swoim gronie kapłana ani lewity, a obu społecznościom towarzyszyły związane z nimi grupy prozelitów wyzwoleńców. Pierwotnie byłym niewolnikom nie pozwalano wchodzić do synagogi ha modły i musieli siedzieć na zewnętrznej werandzie. I potem nie wzywano ich do czytania Tory z wyjątkiem święta Simchat Tora. Na początku XIX w. Żydzi z Koczin udali się do Bombaju, do wspólnoty -> Bnej Israel, by nauczyć jej członków żydowskich obrządków, dokonać obrzezania i pełnić dla nich funkcje rytualnego rzezaka (szocheta) i nauczycieli.
Źródło Miriam - cudowne źródło wypływające z kamienia, które towarzyszyło Izraelitom podczas ich wędrówki przez pustynię po Wyjściu z Egiptu. Zatrzymywało się, gdy rozkładali obóz, i ruszało ich śladem, gdy podejmowali podróż. Bóg stworzył je o zmierzchu w pierwszy piątek Stworzenia świata, tuż przed roz-
306

poczęciem szabatu. Do tego samego źródła dokopali się patriarchowie, szukając wody w Kraju Izraela, i przy nim też urządził postój Eliezer, sługa Abrahama, gdy wysłano go w poszukiwaniu żony dla syna jego pana, Izaaka. Źródło tryskało wodą, gdy starszyzna Dwunastu Plemion Izraela zasiadała wokół, by mu śpiewać. Jego wody miały smak wina, mleka lub miodu. Nazwano je imieniem Miriam, gdyż to jej zasługom zawdzięczali Izraelici jego istnienie. Z jej śmiercią przestało obfitować w wodę. Przy wkroczeniu do Ziemi Świętej zniknęło, a Bóg ukrył je w Jeziorze Galilejskim, gdzie nadal można je czasami dostrzec z dogodnie i wysoko położonego punktu obserwacyjnego. Kiedyś uleczyło kąpiącego się w jego pobliżu trędowatego, który nieświadomie otarł się o jego wody. Mistycy wierzyli, że wody Źródła Miriam wyszlachetniają ciało, a tym, którzy się zeń napili, pomagało pojąć zawiłości kabalistyki. Izaak Luria rozpoczął wtajemniczanie swego ucznia Chaima Vitala we własne nauki kabalistyczne od podania mu kubka wody z pewnej części Jeziora Galilejskiego. W.erźę"j,, mesjańskiej prorok Eliasz przywróc^alSdto z jego leczniczymi właściwościar Izraela.

Wydawnictwo "Książka i Wiedza" Warszawa 1994 Wyd. I Ark. druk. 19,25 Skład: Joanna Duchnowska
ftAn Druk i oprawa: Zakłady Graficzne im. KEN ^ Bydgoszcz, ul. Jagiellońska l, żarn. 1040/94
Trzynaście tysifcy dwieście trzydziesta czwarta publikacja "KM"