tytuł: "INSTRUKCJA OBSŁUGI SYNTEZATORA SMP ORAZ PROGRAMU SCR wersja 3.1" autor: Ryszard Czubkowski E.C.E. K.Łukaszewicz ul. Sienkiewicza 51 05-825 Grodzisk Maz tel./fax (22) 755-57-57 SPIS TREŚCI 1. Wstęp. ............................................................:.~. 3 2. Instalacja. ........................................................... 3 2.1· Wymagania sprzętowe.................... .......................... 3 2.2. Rozpakowanie..................................:................. . 3 2.3. Podłączenie syntezatora............. .......·····.·.····.·········· 4. 2.4. Instalacja oprogramowania.......................................... 5 3. Pierwsze kroki. ............................................... ...... 6 3.1. Uruchomienie programu.............................................. 6 3.2. Poznajemy klawiaturę.........:.......................'.............. 6 3.2.1 Dostęp do funkcji programu SCR. .....................·...·.···· . 7 3.2.2 Grupy klawiszy. .....:.....:...... .......................·.:... 7 3.2.3 Polska klawiatura. .............................................. 8 3.3. Wywoływańie poleceń systemu operacyjnego.....................·-.... 8 3.4. Oglądanie ekranu................................................... 9 3.4.1 Przesuwanie kursora mowy po ekranie. ....................·.·.···. 9 3.4.2 Ogladanie dowolnego wiersza. .................·················· 10 3.4.3 Linia kursora. .............:.....·............................. 10 3.4.4 Ekran. ......................................................... 11 . 3.4.5 Atrybuty. ...................................................... 123.5. Ustawianie parametrów mowy syntetycznej......................····- 124. Mechanizmy współpracy z programami użytkowymi. ...............·...·... 134.1. Okna.......-:........:.............................·.............. I34.2. Oprogramowanie klawiszy.......................·············..····· I5 4.2.1 Spis funkcji przyporządkowanych klawiszom. ..............·...... 15 4.2.2 Sposób warunkowego wykonywania funkcji. ........................ 15 4.2.3 Sposób definiowania klawiszy. ...................··.··.······... 16 4.3. Markery................................................... ...... 16 4.3.1 Lista warunków. ................................................ 16 4.3.2 Definiowanie markerów. ....................···..··.·.····-······ 174.4. Softkursor........................................................ 174.4.1 Definiowanie softkursora. .......................·..·.·.········ 184.5. Automatyczne śledzenie linii kursora.............................. 189.6. Automatyczne czytanie długich tekstów.......................·.·... 184.7. Konfiguracje...................................................... 19 4.7.1 Tworzenie zestawów konfiguracji. ............................... 19 4.7.2 Zapis zestawów konfiguracji. ...........................··..·.. 20 4.7.3 Odczyt zestawów konfiguracji. ..........................·......· 21 5. Spis funkcji programu SCR. ........................................... 21 2 1. Wstęp. Niniejszy podręcznik obsługi programu SCR został opracowany z myślą o użytkownikach posiadających elementarną wiedzę na temat komputera i systemu operacyjnego DOS: Jednakże opisy poszczególnych funkcji są opracowane w formie możliwie najprostszej. , Program "SCR" wraz z syntezatorem mowy SMP został opracowany dla potrzeb osób niewidomych. Program ten 'umożliwia współpracę niewidomego z komputerem klasy I. B M PC (XT, AT, 386, 486). Podstawowe funkcje programu mają za zadanie przedstawienie, przy pomocy mowy syntetycznej, istotnej informacji pojawiającej się na ekranie komputera oraz zapewnienie pełnej kontroli naciskanych klawiszy. Oprogramowanie to współpracuje z programami pracującymi .pod systemem operacyjnym DOS na przykład Norton Commander, QRTekst, Word Perfect, D Base, Lotus 123. Istnieje również możliwość współpracy z układem Tele-Textu dając -bezpośredni dostęp do informacji zawartej w tele-gazecie. Program "SCR" wraz z syntezatorem mowy oraz komputerem wyposażonym w oprogramowanie użytkowe może stanówić miejsce pracy dla niewidomego użytkownika: Posługując się tym wyposażeniem niewidomy może samodzielnie obsługiwać komputer, -mieć dostęp do baz danych, edytorów tekstu, arkuszy kalkulacyjnych, programów księgowych czy też programów zarządzających przedsiębiorstwem. Zestaw ten stanowi też ogromną pomoc w procesie edukacji niewidomego ucznia dając dostęp do programów edukacyjnych, umożliwiając robienie notatek oraz odczytywanie różnych tekstów zawartych na dyskietkach. Opracowane przez ucznia wypracowania mogą być drukowane na zwykłych drukarkach dając możliwość przedstawienia prac domowych nauczycielowi. Kolejne rozdziały niniejszego podręcznika opisują sposób instalacji progxamu SCR oraz syntezatora mowy jak również opisują proces korzystania z programu oraz tworzenia jego konfiguracji. W dodatku umieszczone zostały dokładne opisy poszczególnych funkcji programu. 2. Instalacja. 2.1. Wymagania sprzętowe Syntezator mowy SMP przystosowany jest do współpracy z dowolnym komputerem, lub innym układem sterującym wyposażonym w układ interfejsu szeregowego RS 232C. Program SCR służący do odćzytu informacji z ekranu komputera, współpracuje z dowolnym komputerem klasy I BM PC w tym zarówno.z komputerami typu XT jak i nowoczesnymi systemami Pentium pracującymi pod kontrolą systemu operacyjnego DOS wersja 2.10 lub późniejsza. Karta grafiki może być dowolnego typu. Wskazanym jest aby klawisze "F" i "J" klawiatury komputera były oznaczone wypukłą kropką lub kreską w celu łatwiejszej ich lokalizacji przez niewidomego. 2.2. Rozpakowanie Syntezator mowy SMP dostarczany jest w pudełku tekturowym zawierającym następujące elementy: syntezator mowy, 3 - zasilacz, przewód połączeniowy, słuchawki, - dyskietkę z oprogramowaniem, - instrukcję obsługi, Uprzejmie prosimy o nie podłączanie urządzenia bez zapoznania się z niniejszym rozdziałem podręcznika: Proces. podłączenia opisany jest na końcu niniejszego rozdziału. Syntezator zamknięty jest w obudowie o wymiarach 160x80x30mm. Urządzenie to nie ma żadnych elementów regulacyjnych. Wyposażone jest w trzy gniazda opisane brajlem. Gniazdo "jack" (interfejsu, opisane "com"), służące do podłączenia syntezatora mowy do komputera lub innego układu sterującego, . gniazdo zasilające (opisane "zas") umieszczone na tej samej ściance co gniazdo interfejsu i służdce do podłączenia zasilacza oraz gniazdko "jack" (opisane "sł") znajdujące się na ściance przeciwległej służy do podłączenia słuchawek lub bezpośrednio głośnika zewnętrznego o mocy do SW i impedancji nie mniejszej niż 4 ohm. Przewód połączeniowy służy do połączenia syntezatora mowy z komputerem. Przewód ten zakończony jest dwoma wtyczkami. Jedna z nich jest mniejsza ("jack") i powinna być podłączona do syntezatora mowy (gniazdo interfejsu "com"! a druga większa (9 styków) powinna być podłączona do komputera do gniazda interfejsu szeregowego. Zasilacz 'est t ow zasilaczem uniwersale o stabilizowan J YP ym 3'm Ym napięciu zasilania 9V i wydajności prądowej 200/500mA. Zasilacz ten wtykany jest do gniazdka sieciowego 220V. Natomiast przewód zasilający powinien być podłączony do gniazda zasilającego syntezatora mowy ("zas"). Słuchawki stereofoniczne wyposażone w standardowy. wtyk "Jack" mogą być podłączone do układu syntezatora (gniazdo "sł") Podłączenie słuchawek powoduje automatyczne wyłączenie głośnika. Dyskietka zawiera następujące oprogramowanie: - program obsługi syntezatora SCR.COM, - program obsługi syntezatora (wersja bez pomocy) SCR-h. COM, - programy automatycznej konwersji konfiguracji-wersji 2.x cnv23.com i wersji 3.0 cnv331.com, - program instalujący oprogramowanie na dysku twardym instal.com, - podrecznik użytkownika instrukc.txt, - przykłady prostych programów zabawowych, r~ 2:3. Podłączenie syntezatora Proces instalacji rozpoczynamy od sprawdzenia kompletności urządzenia i zapoznania się z poszczególnymi jego elementami. Następnie lokalizujemy gniazdko interfejsu szeregowego na tylnej ściance komputera (komputer musi być wyłączony). Jest to takie gniazdko do którego pasuje większa.wtyczka z kabla połączeniowego. Po podłączeniu tej wtyczki do komputera zalecane jest przykręcenie jej dwoma śrubkami, które znajdują się na bokach wtyczki. Takie podłączenie gwarantuje dobry kontakt. Kolejna operacja jest podłączenie drugiej wtyczki kabla połączeniowego do syntezatora mowy 4 (gniazdo "com"). Należy zwrócić uwagę, by nie podłaczyć jej do gniazda "sł". Zasilacz należy włączyć do gniazdka 220V a kabel zasilający podłaczyć do syntezatora mowy (gniazdo "zas"). Jeżeli połączenia będa prawidłowe to usłyszymy komunikat "smp gotów". Syntezator może być umieszczony w dowolnym miiejscu w pobliżu komputera. 2.4. Instalacja oprogramowania Instalację oprogramowania przeprowadzamy po prawidłowym, podłaczeniu syntezatora. W celu uruchomienia programu SCR, należy włożyć dyskietki z oprogramowaniem do stacji 'A' i wywołać program SCR lub SCR-H jeżeli chcemy uruchomić wersję bez helpu. Wersja bez helpu zajmuje mniej pamięci operacyjnej, (ok. 12 kb), co może być istotne przy uruchamianiu dużych programów. Wywołanie programu polega na wpisaniu z klawiatury linii zgodnie z poniższym wzorem: a:scr p=(1..4),b=(1..4),k=(s albo w),zbiór z konfiguracjami gdzie: p to numer portu, do którego podłączony jest syntezator, b to szybkość transmisji między komputerem a syntezatorem (1 = 9600, 2 - 19200, 3 =. 38400, 4 = 5700 bitów). natomiast k określa rodzaj używanej klawiatury (s - standardowa w - windows95). Pominięcie każdego parametru powoduje przyjęcie wartości domyślnej, (p=1, b=1, k=s). Na przykład napisanie: a:scr Center) spowoduje poprawne uruchomienie programu scr dla syntezatora podłączonego do coml, z szybkoście transmisji 9600 i przy używaniu klawiatury standardowej. a:scr-h p=2,b=4 Center) spowoduje uruchomienie wersji bez helpu programu scr dla syntezatora podłaczonego do com2 z szybkością transmisji 57600. a:scr p=2,k=w Center) uruchomi program scr dla syntezatora podłaczonego do com2 z szybkością transmisji 9600 i przy użyciu klawiatury pod windows95. w takim przypadku, brajlowska klawiatura steruja~ca nie będzie na klawiszach s, d, f, j, k i 1, lecz na klawiszach: z, x, c, przecinek, kropka i slesz. Program będzie zainstalowany w pamięci komputera do jego wyłaczenia. Po ponownym włączeniu proces uruchamiania trzeba powtórzyć. Instalacji oprogrataowania na: dysku twardym można dokonać na 2 sposoby. Pierwszy z nich ręczny) polega na utworzeniu na dysku katalogu na oprogramowanie, skopiowaniu tam zbiorów z dyskietki i ewentualnym dopisaniu do zbioru AUTOEXEC.BAT linii uruchamiajacej program SCR, w celu automatycznego uruchomienia przy ponownym włóczeniu komputera. Drugim sposobem jest skorzystanie z programu INSTAL z dyskietki z oprogramowaniem. Aby uruchomić program INSTAL należy wykonać następujące komendy: A: Center) INSTAL center) Po pierwsze, program INSTAL poszukuje portu, do którego podłaczony jest syntezator. Jeśli go nie może znaleźć, kończy swoje działanie wypisujac komunikat: "nie moge znaleźć syntezatora" i sygnalizuje to trzema krótkimi dźwiękami przez wewnętrzny głośniczek komputera. Od momentu znalezienia syntezatora, wszystko co INSTAL wypisze na ekranie będzie też wypowiedziane przez syntezator. Nast~pnie INSTAL zapyta o ścieżkę dost~pu do katalogu, w którym ma być umieszczone oprogramowanie. Zaproponuje C:\SCR. Wciśniecie klawisza enter zaakceptuje propozycję, natomiast w celu zmiany ścieżki należy skasować jd klawiszem backspace i wpisać nowa kończąc wciśni~ciem klawisza enter. Następnie kopiowane sa kolejne 5 zbiory z dyskietki na dysk twardy z wypisywaniem ich nazw. Jeśli w katalogu do którego zbiory są kopiowane taki zbiór już istnieje, INSTAL pyta, czy kopiować. Wciśnięcie 't' spowoduje skopiowanie i zatarcie poprzedniej zawartości, a wciśnięcie 'n' poniecha kopiowania tego zbioru. Kolejne pytanie dotyczy rodzaju klawiatury. Wciśnięcie enter z klawiatury numerycznej spowoduje wybór klawiatury pod WIND0In~S 95, a enter z klawiatury głównej, spowoduje wybór standardowej klawiatury. Teraz INSTAL zapyta czy modyfikować zbiór AUTOEXEC.BAT. Wciśnięcie 'n' zakończy instalację wypisaniem linii uruchamiającej SCR. W przypadku wciśnięcia 't' do zbioru AUTOEXEC.BAT dopisana zostanie linia uruchamiająca SCR i nastąpi pytanie czy resetować komputer. Wciśnięcie 'n' zakończy instalację i powróci do systemu, Natomiast wciśnięcie 't' automatycznie zresetuje komputer i uruchomi program SCR. Należy zwrócić uwagę,. by przy uruchamianiu programu instal program scr nie był zainstalowany. Unikniemy w ten sposób podwójnego wypowiadania komunikatów programu instalującego. Po instalacji oprogramowania zaleca się utworzenie kopii dyskietki instalacyjnej w celu zabezpieczenia danych: Kopia powinna być wykonana przy pomocy instrukcji "DISKCOPY" systemu operacyjnego. 3. Pierwsze kroki. 3.1. Uruchomienie programu. Program powinien się uruchomić automatycznie po właczeniu komputera. Jeżeli podczas instalacji nie zmieniliśmy zawartości pliku "AUTOEXEC.BAT" (na dysku systemowym) to uruchomić program "SCR.COM" możemy po przejściu na katalog zawierajacy ten program i napiśaniu nazwy programu wraz z podaniem jego parametrów. Po uruchomieniu programu syntezator powinien podać komunikat "SCR zainstalowany". 3.2. Poznajemy klawiaturę. Program "SCR" powoduje, że nazwa każdego naciśniętego klawisza będzie wypowiadana. Jeżeli użytkownik nie zna układu klawiatury komputera to zachęcamy do poznania jej po przez naciskanie kolejnych klawiszy. Niektóre klawisze zmieniaja znaczenie innych klawiszy. W tym przypadku stan ich jest sygnalizowany przez syntezator w momencie ich wciśnięcia. Na przykład Jeżeli naciśniemy klawisz "Caps Lock" (ustawienie dużych liter? to usłyszymy komunikat " Caps Lock aktywny" po ponownym naciśnięciu tego klawisza "Caps Lock nie aktywny". Niektóre klawisze wywołują określone funkcje systemu operacyjnego. Naciśnięcie ich może powodować, że usłyszymy nie tylko nazwę klawisza lecz również komunikaty pojawiajace się na ekranie. Tylko klawisze "Shift" nie sa wypowiadane przez syntezator. Klawisze te znajdują się po dwóch stronach klawiatury. Jeden. z nich jest na lewo od klawisza 'Z' a drugi po prawej. stronie klawisza '/'. Klawisze te najczęściej są trochę dłuższe niż klawisze liter lub cyfr. Istotne klawisze, które sa wykorzystywane przez program przy wywoływaniu jego funkcji to: - 'odstęp' - najdłuższy klawisz klawiatury, - 'Enter' - duży klawisz znajdujący się pQ prawej stronie klawiatury nad klawiszem 'Shift', - 'S' 'D' 'F' 'J', 'K' i 'L' klawisze w drugim rzędzie klawiatury znajdujace się na prawo od klawisza 'J' oznaczonego wypukłą kropką i na lewo od klawisza 'F' również oznaczonego wypukłą 6 kropka, W przypadku zainstalowania programu dla klawiatury windows95: - 'Zet', 'X', 'C', 'przecinek', trzecim rzędzie klawiatury znajdujace i na prawo od lewego shift-u - 'Shift' - klawisz z lewej stron - Klawisze kursorów: 'w górę', 'Home', 'End', 'Pg Up' i `Pg Dn'.'Kropka' i 'slesz' klawisze wsię na lewo od prawego shift-uy klawiatury, 'w dół', 'w prawo', 'w lewo', 3.2.1 Dostęp do funkcji programu SCR. Sześć następujących klawiszy 'S' 'D' '.F' oraz 'J' 'K' 'L' wykorzystywane są do wywoływania poszczególnych funkcji programu "SCR". Klawisze te symulują układ klawiatury brajlowskiej. Klawisz 'F' to punkt pierwszy, 'D' punkt drugi, 'S' punkt trzeci, 'J' punkt czwarty, 'K' punkt piąty oraz 'L' punkt szósty. W przypadku wersji dla klawiatury windows 95, klawiszami tymi są: 'zet' 'x' 'c' oraz 'przecinek' 'Kropka' 'slesz' Klawisz 'c' to punkt pierwszy, 'x' punkt drugi, 'zet' punkt trzeci, 'przecinek' punkt czwarty, 'Kropka' punkt piąty oraz 'slesz' punkt szósty. Każda funkcja programu "SCR" wywoływana jest przez odpowiednią literę alfabetu Braille'a. Odpowiada to wciśnięciu określonej kombinacji wymienionych klawiszy. Jednóczesne wciśnięcie klawiszy: alt, kontrol i odstęp, powoduje wyłaczenie brajlowskiej klawiatury sterujacej. Jest to korzystne przy szybkim pisaniu dłuższych tekstów. Ponowne wciśnięcie alt kontrol i odstęp przywraca działanie brajlowskiej klawiatury. Przy omawianiu funkcji programu SCR, w podxeczniku korzysta się z brajlowskiej klawiatury opartej na klaWlSZdCh 'f', 'd', 'S', 'j', 'k' 1 '1'. SpOSÓb WyWO~anla tych funkcji dla klawiatury WINDOWS 95, podane zostały w dodatku. Niektóre funkcje, częściej używane, są również dostępne przez naciśnięcie klawisza "Shift" znajdujacego się po lewej stronie klawiatury oraz innego odpowiedniego klawisza klawiatury. 3.2.2 Grupy klawiszy. Klawisze klawiatury komputera podzielone sa na pięć grup: 1. klawisze klawiatury głównej - znaki, cyfry oraz klawisze 'Caps Lock', 'Ins', 'Del', 'Scrol Lock' i 'Hum Lock', 2. klawisze kursorów - strzałki kursora oraz 'Home', 'End', 'PgUp' i 'PgDn', 3. klawisze funkcyjne - klawisze od F1'do F12, 9. klawisze 'F~lt', 'Control' i 'Enter'. 5. Klawisze 'eskeip', 'tab' i 'odstęp'. Wypowiadanie nazw klawiszy poszczególnych grup może być niezależnie wylączane. Litera 'P' ąlfabetu Braille'a wywołuje funkcje włączania i wyłaczania wypowiadania poszczególnych grup klawiszy. nitera ta wymaga wciśnięcia najpierw znaku dużej litery (jednoczesne naciśnięcie klawiszy 'J' 'L'y, a następnie litery 'p' (jednoczesne naciśnijcie klawiszy 'F' 'D' 'S' 'J'). Po prawidłowym wywołaniu . ... ' ' , ~ . . _ ,. . . . - .. ._.: .. .. ..~,. _... _ .: funkcji usłyszymy komunikat: "Echo głównej klawiatury właczone". Przyciskanie klawisza 'odstępu' najdłuższy klawisz klawiatury) powoduje wyłaczenie lub ponowne właczenie echa danej grupy klawiszy. Jeśli naciśniemy ten klawisz to usłyszymy komunikat "wyłączone", a ponowne naciśnięcie wywoła komunikat "włączone". Zmiana grupy klawiszy następuje po naciśnięciu klawisza 'Enter' (duży klawis2 nad prawym klawiszem 'Shft'). Zmiana grupy sygnalizowana jest odpowiednim komunikatem. Po ustawieniu wypowiadania poszczególnych grup klawiszy możemy ustawić parametry polskiej klawiatury. Po ustawieniu tych parametrów opuszczamy funkcję. Istnieje możliwość. przerwania definiowania przez naciśnięcie klawisza 'ESC'. W programie przewidziano możliwość zmiany obsługi dwóch klawiszy: klawisza 'Back Space' i klawisza 'Ins'. Wywołując funkcję znakiem 'B' (klawisze 'J' 'L't 'F' 'D') powodujemy zmianę sposobu wypowiadania znaków po użyciu klawisza 'Back Space'. Istnieją dwie możliwości: wypowiadanie znaku kasowanego lub wypowiadanie znaku poprzedzajacego znak kasowany. Natomiast funkcja 'I' (klawisze 'J' 'L': 'B' 'J') powoduje właczenie lub wyłączenie wypowiadania stanu klawisza 'Ins'. 3.2.3 Polska klawiatura. Program "SCR" daje możliwość wpisywania polskich znaków z typowej klawiatury komputerowej. Opcji t~, podobnie jak wypowiadanie nazw klawiszy, ustawia się funkcją wywoływaną literą 'P' alfabetu Braille'a. Aby uzyskać polskie znaki należy właczyć polską klawiaturę i określić czy polskie znaki będą uzyskiwane przy pomocy klawisza 'Control' czy klawisza 'Alt' i odpowiedniego znaku. Np. znak 'ś' uzyskać można przez wciśnijcie klawisza 'Alt' i klawisza 's' lub przez wciśnięcie klawisza 'Control' i klawisza 's'. W przypadku znaku 'ź' należy posłużyć się klawiszem 'x'. Aby włączyć "polska klawiaturę" należy: - nacisnać klawisze 'J' 'L' (znak dużej litery), - nacisnać klawisze 'F' 'D' 'S' 'J' (litera 'p' alfabetu Braille'a), - nacisnąć klawisz 'Enter' pięć razy, - nacisnać klawisz 'odstępu' - nacisnąć klawisz 'Enter' - ustawić klawiszem 'odstępu' sposób uzyskania polskich znaków, - nacisnąć klawisz 'Enter'. 3.3. Wywoływanie poleceń systemu operacyjnego. Polecenia systemu operacyjnego wywołujemy przez napisanie ich nazwy wraz z niezb~dnymi parametrami oraz wciśnieciu klawisza 'Enter' w celu uruchomienia polecenia. Komentarze-°lub informacje generowane przez system operacyjny będa automatycznie wypowiadane przez syntezator dajac kontrolę gracy. Jeżeli informacji jest dużo to przerwać mówienie możemy przez naciśnięcie dowolnego klawisza zalecamy klawisz 'Shift'. Np. obejrzenie zawartości katalogu komenda "dir" wymaga naciśnięcia nas~ępujacych klawiszy: 'd', 'i', 'r', 'Enter'. Syntezator rozpocznie wypowiadanie poszczególnych nazw zbiorów oraz podkatalogów. Wszystkie komentarze systemu operacyjnego beda wypowiadane tylko 8 - . .....;~"~,... ;~., . ~. ,_ _ . wtedy gdy włączone będzie echo ekranu. Funkcja właczająca lub wyłączajaca echo jest wywoływana przy pomocy znaku '@' (klawisze 's' 'j' 'k') jeżeli echo jest wyłączone to komunikaty pojawiajace się na ekranie nie są wypowiadane. 3.4. Ogladanie ekranu. , Ekran komputera może zawierać wiele informacji. Program "SCR" zakłada, że na ekranie jest 80 kolumn (od 1 do '80) i 25 wierszy (od 1 do 25). Każdy znak na ekranie komputera ma określony kolor i sposób , wyświetlania (atrybut). Program wyposażony jest w cały szereg funkcji umożliwiających precyzyjny odczyt dowolnego fragmentu ekranu z uwzględnieniem atrybutów znaków. Większość znaków posiada opis słowny, który jest odczytywany przez syntezator. Jeżeli jakiś znak takiego opisu nie posiada, to podawany jest kod dziesiętny, który-mu odpowiada. Część funkcji służących do odczytu ekranu jest dostępna przy użyciu lewego klawisza 'Shift' wciskanego wraz z klawiszami z klawiatury numerycznej i kursorów. Odczyt zawartości ekranu nastepuje po przez przesuwanie kursora mowy po ekranie, lub przez uaktywnienie funkcji okien. 3.4.1 Przesuwanie kursora mowy po ekranie. Funkcja najprostsza umożliwiajaca odczyt zawartości poszczególnych wierszy jest wywoływana przez naciśnięcie klawisza 'Shift' z lewej strony klawiatury i jednego z klawiszy kursorów. I tak: - 'Shift' + 'w górę' powoduje przesunięcia kursora mowy o jeden wiersz do góry ekranu i wypowiedzenie zawartości tego wiersza lub znaku wskazanego przez kursor, (-1 klawisze 'S' 'L' ~ 'F' 'D' 'S'), - 'Shift' + 'w dół` powoduje przesunięcie kursora mowy o jeden wiersz w dół ekranu i wypowiedzenie zawartości tego wiersza lub znaku wskazanego przez. kursor, (1 klawisze 'F' 'D' 'S'), - Klawisze 'D' 'S' ; ~.xmożliwiają ustawienie wypowiadania wiersza lub znaku spod kursora mowy w omówionych wyżej komendach. - 'Shift' + 'w le;ao' powoduje przesunięcie kursora mowy o jeden znak w lewo, w obrębie tego samego wiersza, i wypowiedzenie znaku nad kursorem mowy, (-c klawisze 'S' 'L'; 'F' 'J'), - 'Shift' + 'w prawo' powoduje przesunięcie kursora mowy o jeden znak w prawo, w obrębie tego samego wiersza, i wypowiedzenie znaku nad kursorem mowy, (c klawisze 'F' 'J'), - 'Shift' + 'Home' powodLje przesunięcie kursora mowy do pierwszego znaku w wierszu i wypowiedzenie tego znaku, ([ klawisze ,F. .Dr ~S~ .K. ~L'), - 'Shift' + 'End' powoduje przesunięcie kursora mowy do ostatniego znaku w wierszu i wypowiedzenie tego znaku, (1 klawisze 'D' 'S' 'J' 'K' 'L'), - 'Shift' + 'Pg Up' powoduje pierwszego znaku w pierwszym wierszu (Zd [ klawisze 'J' 'L': 'F' 'D' 'S' 'K'przesuniecie kursora mowy doi wypowiedzenie tego wiersza,'L') - 'Shift' + 'Pg Dn' powoduje przesunięcie kursora mowy do 9 pierwszego znaku w ostatnim wierszu i wypowiedzenie tego wiersza, (Zd [ klawisze 'J' 'L': 'D' 'S' 'J' 'K' 'L'), - 'Shift' + 'szary +' powoduje wypowiedzenie wyrazu na prawo od kursora. mowy i przesunięcie kursora mowy na koniec wypowiedzianego wyrazu, (d klawisze 'F' 'J' 'K'), Wciśnięcie klawiszy 'j' '1' i .`f' 'j' 'k' (D) spowoduje przeliterowanie wyrazu na prawo od kursora mowy. 'Shift' + 'szary .-' powoduje wypowiedzenie wyrazu, którego. początek znajduje się na lewo od kursora mowy i przesuwa kursor mowy na poczatek wypowiedzianego wyrazu, (-d klawisze 'S' 'L': 'F' 'J' 'K'), Wciśnięcie klawiszy 's' '1' i 'j' '1' i 'f' 'j' 'k' (-D) spowoduje przeliterowania wyrazu na lewo od kursora mowy. - 'Shift' + 'Ins' powoduje wypowiedzenie wiersza kursora systemowego i przesunięcie kursora na początek tego wiersza, (k klawisze 'F' 'S'), 'Shift' + 'Del' powoduje wypowiedzenie wyrazu wskazywanego przez kursor systemowy, (znak dużej litery i / klawisze 'j' '1' i 'D' ' K' ' L' ) - znak '/'.poprzedzony znakiem minus (klawisze 's' 'L'; 'D' 'K' 'L'). powoduje wypowiedzenie wyrazu na lewo od kursora systemowego, Natomiast sam znak '/' klawisze 'd' 'k' '1' powoduje wypowiedzenie wyrazu na prawo od kursora systemowego. - 'Shift' + 'S' (klawiatury numerycznej) powoduje wypowiedzenie atrybutu znaku wskazywanego przez kursor mowy, (C klawisze 'J' 'L'; 'F' 'J'). W nawiasach podane zostały znaki Braille'a wywołujące te funkcje oraz odpowiadające im kombinacje klawiszy. Średnik oznacza wciskanie dwóch grup klawiszy jedna za drugą. Próba przemieszczenia kursora mowy poza obręb ekranu jest sygnalizowana ostrzegawczym niskim dźwiękiem. Współrzędne kursora mowy mogą być odczytane w dowolnym momencie przy użyciu znaku 'W' alfabetu Braille'a (klawisze 'J' 'L'; 'D' 'J' 'K' 'L'). Podany zostanie numer wiersza i kolumny. Znak 'X' (klawisze 'J' 'L': 'F' 'S' 'J' 'L') odczyta numer kolumny a znak 'Y' (klawisze `J'. 'L'; `F' 'S' 'J' 'K` 'L') odczyta numer wiersza. 3.4.2 Oglądanie do~~olnego wiersza. Odczyt dowolnego ale ustalonego wiersza ekranu następuje przy wykorzystaniu znaków alfabetu Braille`a.. Aby odczytać dany wiersz należy przede wszystkim znać odpowiadająca mu literę. Wiersze oznaczone sa w tym przypadku literami od 'a' do 'y' alfabetu Braille'a. Numery wierszy odpowiadają poszczególnym literom alfabetu poprzedzonym znakiem kursywy. I tak aby odczytać wiersz trzeci ekranu należy użyć nastęgujdcych klawiszy - 'J' 'K' 'L'; oraz - 'F' 'J'. 3.4.3 Linia kursora. Program "SCR" rozróżn-a dwa kursory: kursor systemowy, związany z systemem operacyjnym oraz kursor mowy służacy do poszukiwania informacji na ekranie. Pozycja kursora systemowego ustalana jest przez system operacyjny a pozycja kursora mowy zwiazana jest z 10 poszczególnymi funkcjami programu "SCR". W linii wskaz~nranej przez kursor systemowy (linia kursora) poj.awiaja się komunikaty systemu operacyjnego. Naciśnięcie lewego klawisza 'Shift' oraz l~lawisza 'Ins' 'powoduje wypowiedzenie linii kursora. Tę sacra funkcję możemy wywołać za pomocą litery 'k' alfabetu Braille'a (klawisze 'F' 'S'). 3.4.4 Ekran. Informacja zawarta na ekranie .komputera może być odczytana w~ całości po jednoczesnym naciśnięciu trzech klawiszy 'F': 'K' 'L' (litera 'ę' alfabetu Braille'a). Natomiast odczyt atrybutów znajdujących się na ekranie (kolorów) jest wywoływany literą '~' alfabetu Braille'a (klawisze 'J' 'L'; 'F' 'K' 'L'). Odczytane atrybuty zapamiętywane sa w tablicy z której korzystają inne komendy. Nie wszystkie znaki znajdujące się na ekranie są istotne i wypowiadanie ich jest nie celowe. Wgrowadzono możliwość ograniczenia' liczby wypowiadanych znaków. Znaki te podzielono na cztery grupy, których wypowiadanie może być wyłączone lub włączone. Grupa 1 - znaki litery i cyfry, Grupa 2 - znaki specjalne -, , @, #, $. $r ~. &. *, (. ) , _. +. _, \, Ir (, ), L. l, ", '. <, >, /, Gruga 3 - znaki przystankowe -, ., " ?, !, :, :, Grupa 4 - znaki pozostałe. Zmiana sposobu wypowiadania znaków z ekranu jest możliwa po uruchomieniu fur_kcji litera 'p' alfabetu Braille'a (klawisze 'S' 'D' 'F' 'J'). Podobnie jak przy ustawianiu echa klawiatury, klawisz 'odstępu' włącza l~:b wyłacza wypowiadanie określonej grupy znaków, a klawisz 'Enter' powoduje. przejście do następnej grupy. Fut~kcja ta włacza również wypowiadanie dużych liter, uaktywnia kompresję znaków oraz ustala standard polskicr znaków dla całego programu. Parametry te sa ustawiane analogicznie jak sposób wypowiadania poszczególnych grup. Wśród ustawianych parametrów funkcja 'p', oprócz wymienionych powyżej sa też: - standard polskic'~ znaków, - kompresja znaków, - sygnalizacja pustej linii. W programie istnie;a cztery standardy polskich znaków standard "Mazovia", "Latin II", standard programu QRTekst i standard 1250. Funkcja 'p' umożliwia wybór jednego z nich. Najczęściej stosowanym standardem dla polskiego oprogramowania jest standard "Mazovia". Oprogramowanie firm zachodnich stosuje jednak standard "Latin II". Wybór standardu polskich znaków możliwy jest tylko wtedy, gdy generacja polskich liter przez program "SCR" jest właczona. Często się zdarza, że na ekranie komputera występuje ciąg takich samych znaków. Aby skrócić wypowiadanie tego ciągu wprowadzono kompresję liter. Komrresja liter powoduje wypowiedzenie tylko pierwszych trzech znaków z ciągu takich samych znaków w wierszu oraz wypowiedzenie komuniśatu "wiele razy". Program sygnalizuje również pustą linię przez wypowiedzenie komentarza "pus~a". ~~9ciśnięcie litery 'i' alfabetu Braille'a 11 (klawisze 'D' 'J') wyłacza lub włącza tę sygnalizację. 3.4.5 Atrybuty. Każdy znak znajdujący się na ekranie komputera ma przyporzadkowany atrybut. Atrybut znaku określa: kolor tła, kolor znaku oraz sposób jego wyświetlania. Często informacja na ekranie jest wyróżniana przez zmianę koloru znaku lub tła. W obrazie monochromatycznym wyróżniamy ją najczęściej przez zmianę sposobu wyświetlania,. na przykład podkreślenie wszystkich liter komunikatu. Przyjęto, że atrybut "normalny" to: tio czarne, a znaki białe. Cały szereg funkcji umoźliwia zapoznanie się z atrybutami występującymi na ekranie: - wypowiedzenie atrybutu znaku wskazywanego przez kursor mowy 'Shift' + 'S' klawiatury numerycznej lub 'C' alfabetu Braille'a (klawisze 'J' 'L'; 'F' 'J'), - wypowiedzenie atrybutów linii kursora mowy - 'L' alfabetu Braille'a (klawisze 'J' 'L'; 'F` 'D' 'S'), - atrybuty okna aktywnego - 'E' alfabetu Braille'a (klawisze 'J' tLr rFr rKr i ) , - wypowiedzenie atrybutów całego ekranu - 'Ę' alfabetu Braille'a (klawisze 'J' 'L'; 'F` 'K' 'L'), Istnieje możliwość wypowiadania tekstów o określonych atrybutach. Odczytać wtedy możemy te teksty, które są wyróżnione na ekranie. Rby uruchomić tę funkcję należy: określić atrybuty - 'A' alfabetu Braille'a (klawisze 'J' 'L'; 'F') wyboru dokonujemy klawiszem 'odstępu' a klawiszem 'Enter' przechodzimy do obsługi kolejnego z grupy atrybutów "istniejących" w tablicy atrybutów. Określenie jednego lub więcej atrybutu spowoduje, że czytany będzie tylko tekst o wskazanych atrybutach. Jeżeli atrybuty nie zostały określone to cały tekst będzie czytany. 3.5. Ustawianie parametrów mowy syntetycznej. Program umożliwia zmianę trzech parametrów mowy syntetycznej: głośność, wysokość toru i szybkość mowy. Parametry te zmieniane są przy pomocy trzech różnych znaków alfabetu Braille'a. I tak litera 'g' odpowiada za zmianę głośności, litera 'v' zmianę szybkości mowy a litera 'f' zmianę wysokości tonu. Proces zmian tych parametrów wyglada następująco: - po wywoianiu funkcji pogłośnienie mow~r, - po wywołaniu funkcji 'D' 'J' 'K') nastapi śc-szen - po wywołaniu .funacji usłyszymy test gło~ności. - po wywołaniu funkcji zwiększenie szybkości mocy, 'g' (klawlSZe 'F' 'D' 'J' 'K') nastąpi '-'(ICZdWi522 '$' 'L') 'g' (klaWlSZe 'F'ie mowy, 'G' (klawisze 'J' 'L'; 'F' 'D' 'J' 'K') 'V' (klawisze 'F' 'D' '$' 'L') nastąpi 12 - po wywołaniu funkcji '-'(klawisze 'S' 'L') 'v' (klawisze 'F' 'D' 'S' 'L') nastąpi zmniejszenie szybkości mowy, - po wywołaniu funkcji 'V' (klawisze 'J' 'L'; 'F' 'D' 'S' 'L') usłyszymy test szybkości. - po wywołaniu funkcji 'f' (klawisze 'F' 'D' 'J') nastąpi podwyższenie tonu, - po wywołaniu funkcji '-'(klawisze 'S' 'L') 'g' (klawisze 'F'. 'D' 'J') nastąpi obniżenie tonu, - po wywołaniu funkcji 'F' (klawisze 'J' 'L'; 'F' 'D' 'J') usłyszymy test tonu. Początkowe parametry ustawione są następująco: - głóśność 3, - wysokość tonu 3, - szybkość 3. W przypadku pracy z programem początkujacego użytkownika zalecamy ustawienie prędkości mowy na wartość 3 - 4. Umożliwi to . lepsze zrozumienie mowy syntetycznej. Przy pracy z słuchawkami głośność może być zmniejszona aż do 0 a przy zastosowaniu większego głośnika zewnętrznego moźemy ją zwiększyć do 7. Istnieje ;eszcze jedna funkcja mająća bezpośredni wpływ na współpracę z syntezatorem mowy: - funkcja "wyłączenia syntezatora" ('J' 'L': 'F' 'D' 'S' 'J' 'K' 'L'). Jeśli syntezator jest wyłączony to żadna funkcja programu "SCR" nie wysyła danych do syntezatora mowy. 4. Mechanizmy współpracy z programami użytkowymi. Podstawowym proble`nem przy korzystaniu z programów z pomocą syntezatora mowy jest określenie informacji pojawiającej sil na ekranie komputera. Drugim nie mniej istotnym problemem jest określenie informacji w danej chwili istotnej, w odróżnieniu od informacji dodatkowej takiej jak ramki, szlaczki itp. Program "SCR" wyposażony jest w cały szereg mechanizmów umożliwiających współpracę z programami użytkowymi. Pierwszym z nich jest możliwość odczytywania pewnych obszarów ekranu, z uwzgl~dnieniem przyporządkowanych im określonych atrybutów. D=agim jest powiązanie odpowiednich funkcji programu z klawiaturą komputera. trzecim jest automatyczna zmiana działania programu SCR na skutek wykrycia oczekiwanych zdarzeń w określonych obszarach ekranu. Czwarty to możliwość automatycznej zmiany parametrów programu, a piąty to automatyczne śledzenie linii kursora systemowego. 4.1. Okna. Wyróżniony prostokątny obszar ekranu nazywamy oknem. Obszar ten określony jest przez lewą kolumnę, prawą kolumnę, górny i dolny wiersz. Dodatkowym paramatre:n okna są atrybuty znaków; które maja być czytane. Okno takie umożliwia odczyt tylko fragmentu ekranu. Jeżeli okno jest prawidło,~o zdefiniowane to podczas pracy z programem użytkowym możemy odczyt ysrać tylko tą informację, która ' jest w danej chwili istotna. Istnieje możliwość zdefiniowania do dziesięciu okien 13 1 m ale tylko jedno z nich jest oknem "aktywnym". Oznacza to, źe funkcje przesuwające kursor mowy s~ ograniczone do obszaru zajmowanego przez to okno. I tak jeżeli przy pomocy klawiszy 'Lewy Shift' i klawiszy kursorów będziemy oćczytywać kolejne linie ekranu to linie te musza się znajdować w obszarze okna aktywnego.Zawartość dowolnego okna może być odczytana w każdej chwili. Abytego dokonać należy wpisać numer okna (0 - 9) przy pomocy klawiaturyBraille'a. Np. Aby ociczy~ać okno trzecie naleźy nacisnąć klawisze:vJs vKv ~~y ~E., vJe W przypadku okna aktywnego odczytać go możemy za pomocą litery 'e' alfabetu Braille'a (klawisze 'F' 'K'). Zmiana okna aktywnego odbywa się za pomocą numeru okna poprzedzonego znakiem minus. Np. aby oknem aktywnym było okno trzecie należy użyć trzech Znaków alfabetu Braille'a '-' (klawisze 'S' 'L'), znaku cyfry (klawisze 'S` 'J' 'K' 'L') i '3' (klawisze 'F' 'J'). Numer aktywnego okna możemy uzyskać za pomocą litery 'o' (klawisze 'F' 'S' i 'K'). Proces definiowanie okna przebiega następujaco: - definiujemy wymiary okna przy pomocy litery 'O' (klawisze 'J' 'L'; 'F' `S' 'K'). Po użyciu litery 'O' program poprosi o podanie numeru okna, klawisz 'spacji' umożliwia ten wybór. Klawisz 'Enter' zatwierdza dokonany wyber i program prosi o wybór, czy okno ma być definiowane przez podawanie kolejnych współrzędnych, czy przez wskazywanie kursorem mowy jego narożników. Wyboru tego dokonujemy odstępem i po wciśnięciu 'enter', program poprosi o podanie numeru lewej kolumny, jeżeli wybraliśmy definiowanie przez podawanie kolejnych współrz~dnych. Podobnie jak poprzednio klawisz 'spacji' powoduje wybór numeru kolumny. W tym przypadku dodano jeszcze możliwość zwiększenia lub zmniejszenia wybieranego numeru o dziesięć. Dokonać tego można przy użyciu kombinacji dwóch klawiszy 'Lewy Shift' + 'odstęp' zmniejsza o dziesięć, a 'Prawy Shift' + odstęp zwiększa o dziesięć wybierany numer. Po akceptacji klawiszem 'Enter' w analogiczny sposób dokonujemy wyboru prawej kolumny, górnego wiersza i dolnego wiersza definiowanego okna. Wybrane wiersze i kolumny ograniczaja obszar zajmowany przez okno i należą do tego obszaru. W przypadku dckonania wyboru definiowania okna przez wskazywanie naroż^ików kursorem mowy, po wciśnięciu 'enter' program poprosi o ;stawienie kursora mowy w miejsce górnego lewego narożnika. Do przesuwania kursora mowy służ4 wszystkie klawisze, które omawiane były wcześniej przy okazji poruszania się po ekranie: strzałki, home, end, page up, page dc·..,;n, szary plus i minus. W tym przypadku nie trzeba ich wciskać t:raz z lewym shiftem. W celu usłyszenia współrzędnych ustawionego narożni!:a należy wcisnać 'odstęp'. Klawisz 'enter' zatwierdza ustawiznie i prosi o wskazanie w taki sam sposób prawego dolnego narożni?ta. - uaktywniamy definiowane okno za pomocą znaku '-' i numeru tego okna. - definiujerll at=;abuty dla okna tak jak poprzednio przy pomocy litery 'A' alfabet: BT-~ille'a oraz klawiszy 'odstępu' i 'Enter'. - ustawiamy z~:mer poprzedniego i następnego okna za pomocy znaku 'Ó' (J L; S J L). Informacja ta może być wykorzystana w procesie 14 /. przełączania okien. 4.2. Oprogramowanie klawiszy. Klawisze naciskane. podczas dzi'aiania programu. użytkowegonajczęściej powoduja zmiany na ekranie komputera. Aby umożliwićbieżące śledzenie tych zmian wprowadżono możliwość przyporządkowania niektórym klawiszom pewnych funkcji programu "SCR" i zwłoki .. odczytywania informacji z ekranu. Jej celem' jest oczekiwanie naustalenie się informacji na ekranie komputera. Oprogramowanych może być do 50 klawiszy. Możemy przyporządkować funkcje pojedynczym klawiszom lub ich kombinacjom z klawiszami 'kontrol' 'alt' _ 'shift' przy uwzględnieniu. stanu takich klawiszy jak 'num lok' 'inc' 'kaps lok' i 'skrol lok'. Każdy klawisz może wywoływać do dwóch funkcji z właściwą mu zwłoką. 4.2.1 Spis funkcji przyporządkowanych klawiszom. Naciśnięcie każdego z. definiowanych klawiszy może powodować wykonanie jednej z następujących funkcji: - nic, - Wypowiedzenie znaku na lewo od kursora, - wypowiedzenie znaku pod kursorem, - Wypowiedzenie zna!~u ra prawo od kursora, - wypowiedzenie słowa na lewo od kursora, - wypowiedzenie słowa pod kursorem, - wypowiedzenie słowa na prawo od kursora, - wypowiedzenie linii ramki spod kursora, - wypowiedzenie lir_ii kursora, - wypowiedzenie lir_ii do kursora, - wypowiedzenie ekranu, - wypowiedzenie ok_°_a aktywnego, - wypowiedzenie ok.a 0- 9, - przejście do okaz poprzedniego, - przejście do okna następnego, - przejście do okna 0- 9, - przejście do konfiguracji k- zet, - przejście do konfiguracji poprzedniej, - wczytanie konfig-:.racji z pliku 0- 4, - wypowiedzenie komunikatu 0- 24, - sY9nał. 4.2.2 Sposób warun_owego wykonywania funkcji. W wielu program~:zh, wciskanie tego samego klawisza może powodować różne reakc;e programu w zależności od jego stanu. Na przykład reakcja r_a wcisnięcie klaw=sza enter bidzie zależna od tego co zostało wybrane z menu (podświetlone). Program SCR umożliwia rozwiązanie tego problemu przez możliwość uzależnienia wykonywania funkcji przypisar~·ch t_lawiszowi od tego, co znajduje się w określonych miejscach e:cranu. Zrealizowane zostało to w ten sposób, że klawiszowi przyoorz~dko·aany został dodatkowo numer markera (od 1 do SO). 0 oznacza, że nie przyporządkowano żadnego markera. Szczegółowe omó·aienie n:arkerów znajduje się w następnym rozdziale. Po wciśnięci: klawisza ~p=awdzany jest warunek związany z marketem. w przypadku jego spelnier:.a, wykonywane sa funkcje przypisane marketowi zamiast funkcji z~.·i 5zar_~ ch z klawiszem. ' Badanie warunku markera może być w momencie wciśniącia klawisza lub dopiero po upływie zwłoki na 1S ~a r~ ustalenie się informacji na ekranie. Daje to możliwość bardziej elastycznego stosowania markerów przy obsłudze klawiszy. 4.2.3 Sposób definiowania klawiszy. Defir_iowanie funkcji przyporządkowanych klawiszom następuje przy użyciu litery 'r' alfabetu Braille'a (klawisze 'F' 'D' 'S' 'K'). Po wywołaniu tej funkcji należy nacisnać programowany klawisz wraz z ewentualnymi klawiszami towarzyszącymi i dokonać wyboru funkcji. Wyboru funkcji dokonujemy klawiszem 'odstęp', a akceptacja następuje po użyciu klawisza 'Ester`. Po zdefiniowaniu drugiej funkcji przy pomocy klawisza odst~p ustawiamy wielkość zwłoki (0 do 7). Po wciśnięciu ester, odstępem ustalamy numer markera. Wciśnięcie ester przy numerze 0, powoduje opuszczenie komendy; a w przeciwnym przypadku, odstępem wybieramy, .czy warunek ma być sprawdzany w momencie wciśnięcia klawisza, czy po reakcji programu na ten klawisz. Ester kończy komen3Y. Przedefiniowanie przyporządkowanych klawiszom funkcji następuje przy użyciu litery 'R' alfabetu Braille'a (klawisze 'F' 'D' 'S' 'K'). Klawisz 'odstęp' służy do przegladania zestawu oprogramowanych klawiszy, a 'Ester' umożliwia modyfikacji ich oprogramowania. jeżeli w procesie przedefiniowywania funkcji nie przyporzadkujemy klawiszowi innych akcji niż 'nic' i numer markera będzie 0, to klawisz taki zostanie usunięty z listy oprogramowanych klawiszy. Opuszczenie funkcji następuje po wciśnięciu klawisza eskeip. 4.3. Markery. Nazwa markery została tu przyjęta z powodu znajomości tego mechanizmu z innych programów tego typu. W rzeczywistości lepiej .było by użyć nazwy okna nadzorowane lub obszary nadzorowane. Są to prostokątne fragrenty ekranu zapamiętane wraz z zawartośeia wyświetloną w czasie ich definiowania. Z markerem zwiatzany jest warunek, którego spełnienie powoduje wykonanie akcji takich jak w przypadku wciśnięc;a oprogramowanego klawisza. Sprawdzanie warunku może być wywołane wciśnięciem klawisza, (patrz 4.2.1) lub przerwaniem zegarowym, przychodzacym i obsługiwanym cyklicznie przez komputer. Do włączania i wyłączania obsł~;gi markerów uaktywnianych przez zegar służy komenda 'm' (klacaisze 'f' 's' 'j'). Po właczeniu tej obsługi, przeglądane sa wszysti:ie zdefiniowane markery uaktywniane przez zegar, sprawdzane sa związar_e z nimi warunki i wykonywane są akcje w momencie ich spełn_enia. Określone w ten` sposób markery umożliwiają automatyczna reakcję programu SCR na z.·niany zachodzące na ekranie oraz reakcję na wciśnięcie klawisza zależną od tego, co znajduje się na ekranie. Program SCR pozwala zdefiniować do 50 marketów, ponumerowanych cd 1 do 50. Wielkość pojedynczego markera nie jest ograniczona. Mole ona wynosić od jednego znaku do całego ekranu. Ograniczona jest natomiast wielkość wszystkich zdefiniowanych marketów. Nie ·_:voże on: p_zekroczyć 4000 bajtów; czyli tyle, ile potrzeba na zapa_ni.ęt~aie pełnego ekranu. Pamięć ta moźe być wykorzystana bardziej ~konor~,icznie, jeśli przy definiowaniu markera zapamiętamy ~edyr.ie maki albo ich atrybuty. W ogóle, przy korzystaniu z marker5w radzmy kierować się realną potrzeba i zdrowym rozsadkiem. Zzleca się tworzenia niewielkich marketów w celu łatwiejszego pancwan~a nad nimi i szybszego działania programu. 9.3.1 Lista warunkóla. Wykonanie Funkcji zwi~zanych z marketem nastąpi po spełnieniu się jednego z nast~puja-~ych wa=unk5w: 16 1 1 1 l:pojawienie się (warunek spełniony, gdy treść zapamiętana w markerze znajduje się na ekranie i przy poprzednim sprawdzeniu nie było jej) 2:zniknięcie (warunęk spełniony gdy' treść zapamiętana w markerze nie znajduje się na ekranie, a przy poprzednim sprawdzeniu jeszcze była) 3:zmiana (warunek spełniony, gdy treść markera z poprzedniego sprawdzenia jest różna od tego co znajduje się na ekranie.) Treść zapamiętana w markerze modyfikowana jest tu na bieżąco. . . 4:obecność (warunek spełniony, gdy treść markera znajduje się na ekranie) S:nieobecność (warunek spełniony, gdy treści markera nie ma na ekranie) Pierwsze 3 muszy być stosowane w markerach sprawdzanych cyklicznie, a 2 pozostałe mogą być stosowane także w markerach sprawdzanych okazjonalnie. 4.3.2 Definiowanie markerów. Do definiowania markera należy użyć komendy 'M' z brajlowskiej klawiatury sterującej (klawisze: 'j' '1': 'f' 's' 'j'). Uwaga! Przed rozpoczęciem definiowania markerów, upewnij się, czy obsługa markerów uaktywnianych przez zegar jest wyłączona. Jeśli nie, to należy ją wyłączyć w celu popLawnego przebiegu definiowania markerów. Po wpisaniu tej komendy pogram zapyta o numer markera, który wybieramy odstępem i zatwie=dzarr:y klawiszem enter. Jeżeli wybrany marker nie jest już zdefiniowany, to program poprosi o wybranie sposobu definiowania obszaru ma=keta. Obszar ten definiujemy identycznie jak okno, czyli ustawiamy kolejno lewą i prawa kolumnę, górny i dolny wiersz, albo wskazujemy kursorem mowy, lewy górny i prawy dolny narożniki. Po zdefiniowaniu współrzędnych, SCR pyta na czym ma operować market. Odst~pem wybieramy z pośród: nic, znaki, atrybuty, wszystko (znaki -i atryauty), i zatwierdzamy wciskając enter. W tym momencie, zapami~tywana jest treść z wybranego obszaru. Pojawia sil następnie pytanie na co ~ta reagować market. Odstępem wybieramy warunek (patrz 4.3.'!) i wciskamy enter. Kolejne pytanie brzmi "uaktywniany przez?". Możemy tu wybrać zegar albo klawiaturę. Po wciśnięciu klawisza ester, program prosi o podanie, tak jak przy definiowaniu klawiszy, dwóch akcji, które mają być wykonane w razie spełnienia waruntu ma=keta. Po ustaleniu akcji, program prosi o podanie n:uneru nas-:ępnego markera, który będzie sprawdzany w razie niespełnienia war~:r'.cu. Umożliwia to uzależnienie reakcji programu nie tylko od jednego miejsca ekranu. Klawisz enter kończy tą komend. Jeżeli po wybraniu numeru markera, okazało się, że jest on już zdefiniowany, to odst~p ~~rypowiada zapamiętaną treść markera W przypadku, gdy ma=~.e_ operował na znakach, wypowiedziany zostanie tekst, jeśli opero~rał na atrybutach, wypowiadane zóstaną kolejne atrybuty porozdzielane kropkami określającymi ich liczbę, a w przeciwnym przypad'~u, ~-·ypo4riadane s~ teksty poprzedzone atrybutem znaków je tcrorz~,c~~c:h. ;:aer umożliwia modyfikację parametrów markera poczuwszy od warazku r:a który reaguje market. Aby zmienić rozmiar marketu, musim~· go ~aur_wć i ponorm=e zdefiniować. Usunąć market można przez ustawienie jago ~~aru-:au na IJIC, albo ustawienie obu akcji na NIC. 4.4. Softkurs~r. Niektóre prog-ra~y, spracoiaj~ce wrażenie, komunikowania się z 17 0 0 e użytkownikiem przez linię kursora systemowego, w rzeczywistości posiadają swój własny kursor zwany softkursorem. Uwidaczniany on jest na ekranie przy pomocy wybranego znaczka np.: '_', '>' lub przez ustawienie odpowiedniego atrybutu np.: inwersja. Do obsługi softkursora SCR posiada dwie komendy: 'J' (klawisze 'j' '1'~ 'd' 'j' 'k') służy do definiowania rodzaju softkursora i 'j' (klawisze ,'d' 'j' 'k') służąca do włączania i wyłączania poszukiwania softkursora. Po włączeniu szukania softkursora, SCR szuka go w obrębie aktywnego okna. W przypadku znalezienia softkursora, traktowany on jest przez SCR jako kursor systemowy. Komendy i funkcje klawiszy dotyczące kursora systemoweóo dzieła~a wiec na softkursorze. Oto lista l:omer_d programu SCR zależna od znalezienia softkursora: wypowiedzenie linii kursora systemowego, wypowiedzenie numeru kolumny kursora systemowego, wypowiedzenie numeru wiersza kursora systemowego, wypowiedzenie współrzędnych kursora systemowego, wypowiedzenie słowa spod kursora systemowego, wypowiedzenie słowa na lewo od !sursora systemowego, wypowiedzenie słowa na prawo od kursora systemowego,Znalezienie softk~;rsora ma wpływ także klawiszy: wypowiedzenie maku pod kursorem, wypowiedzen=e zr_aku na lewo od kursora, wypowiedzenie zr_a}_u na prawo od kurśora, wypowiedzen=e JłOWc: na lewo od kursora, wypowiedzenie słowa pod kurso·_-em, wypowiedzenie słow-~ ~a prawo od kurscra, wypowiedzenie lini= ramki spod kursora, wypowiedzenie linii kursora, wypowiedzenie l:.ni'_ do kursora. 4.4.1 Definiowanie softkursora. na następujące funkcje Po wciśri~c=u kor.:endy . ' J' (klawisze ' j' ' 1' ~ ' d' ' j' ' k' ) Program SCR poprosi o wybór sgosobu definiowania współrzędnych softkursora. Odst~F wyk.iera między podawaniem kolejno numeru wiersza i kolumny a wskazjwar__em soft~cursora kursorem mowy. po ustawieniu współrzędny~.h program p rosi o wybór rodzaju softkursora. Wybieramy Odstępem spośród następujących :możliwości: ric, znak, atrybut, znak i atrybut. Wciśnięcie ~nter kończy definiowanie softkursora. 4.5. Automatycz^e śledzenie linii kursora. Ponieważ nie'.z'_e 1 inii kursora systemowego, lewy shift . :aypor~~.danie wyrazu spod kursora systemowego, lewy shift 1 usta>;ieni = =:ursora mowy na końcu aktualnej linii i wypowied2e::ie zna:cu ~p~d b:u~so=a, lewy shift 2 Frzcsur_i~~cie kursora mowy o linię w dół i jej wypowiedzenie, lewy stzift 3 -astaw;enie kursora mowy na początku ostatniej linii i jej wypowiedze:~ia, lewy s.iift 4 prze~~_miYcie kursora mowy w prawo i wypowiedzenie znaku wskazanego przez kursor, lewy shift ` r~Yr~:ai~daie atrybutu znaku wskazywanego przez kursor motyl, lewy shift 6 p_::e::un-~ ci° 1_;z=Bora mowy w lewo i wypowiedzenie znaku ~asYGzanegc p-zat ·~u_so~, lewy shift ^ ,a tw.:_erie k~~rsora mowy na początku aktualnej linii i wypowiedzP-:ie z::a~su v;s;caza:~ego przez kursor, lewy shift 8 Ńr~::s:inięcie kursora mowy o linię w górę i jej wypowiedze^ie, lewy shift 9 Lsta::_eni~ k~zrsora mowy na poczatku pierwszej linii i jej wypowiedzer-ie, lewy =hift + w~.:.:~..iwaz°_-^-? e wyrazu na prawo od kursora mowy i 23 ustawienie go na końcu tego wyrazu, lewy shift - ~-ypcwiedzenie wyrazu na lewo od kursora mowy i cofnięcie kursora do pocz~tku tego wyrazu, alt kontrol i odstęp - wyłączanie i włączanie brajlowskiej klawiatury sterującej. Kody Brajla na klawiaturze standardowej. A jl f B jl df c fj -c sl f, C jl fj d fjk -d sl fjk D jl fjk -D sl ji fJk e fk E j1 fk ę fkl jl fkl f fdj -f sl fdj F jl fdj g fjdk -g sl fjdk G jl fJdk H jl fdk i dj I j 1 dj j djk J jl djk k fa K ;. FS 1 fds -1 s1 `ds L ;' fds ł fdl Ł jl fdl m fsj M ji ~sj n fsjk N j. fsjk o fsk O ~i fsk Ó j'_ sjl p fdsj P jl fdsj Q ., sćTjk R = fdsk r fdsk s dsj s J~ dsj t dsjk T = dsjk v fdsl -v sl fdsl V = _ćsl w djk 24 w jl ajkl x fjsl X jl fjsl y fsjkl Y jl fsjkl Z jl fskl \ sj ZD\ jl sj / dkl -/ sl dkl ZD/ jl dkl @ sjk ZD@ j. sj'.~c ? dl ZD? j_ dl [ fdskl ZD[ jl fdskl ] dsjkl ZD) jl dsjkl ds znak cyfry sjkl znak kursywy jk' sjkl djl. - wypowiedzenie okna 0 sjk? f - wypowiedzenie okna 1 sjkl fd - wypowiedzenie okna 2 sjk? ~j - wypowiedzenie okna 3 sjkl fjk - wypowiedzenie okna 9 sjk_1 fk - wypowiedzenie okna 5 sjkl fdj - wypowiedzenie okr_a 6 sjkl fdjk- wypowiedzenie okna 7 sjkl fdk - wypowiedzenie okna 8 sjkl aj - wypo~a~edzenie okna 9 sl sji:l djk - przejście do okna 0 sl sjkl f - przejście do okna 1 sl sjkl fd - przejście do okna 2 sl sjl:l fj - p~zejś~ie do okna 3 sl s~~i fjk - przejście do okna 9 sl sjk- fk - pi-zejście do okna 5 sl sjci fdj - pi:zejście do okna 6 sl sjkl ~djk- przejście do okna 7 sl sjkl fdk - przejście do okna 8 sl sj<1 dj - przejście do okna 9 sjk= fs - przejście do konfiguracji k sjk- fcis - przejśc_e do konfiguracji 1 sjkl fsj - pr?ejśc_e do konfiguracji m sjki =sjk- prz~~jś~ie d~ konfiguracji n sjkl fsk - prze~śe_e do kcnfiguracji o sjk'_ ~dsj- prze;ścm do kcnfiguracji p sjk= fdsjk- przejśc_e do onfiguracji q sjk; ~dsk- prz~;~ś~i` ao kcnf~.gvracji r sjkl caj - prz>~;śc_~> ao konfiguracji s sjkl dsjk- przejście do konfiguracji t sjk= _sl - p=~~ejśc_e do konfiguracji u sj:~= ~dsl- orzajścm: cio ko!-:-__guracji v sj:t_ c~~kl- _ _-~;śc~e do :or.-icu=acji w s;'.~'_ Lsjl- prze_śc_e do ~_on=figuracji x sj k- =sjkl- p=zejś~~_e ćo konfiguracji y siki =ski - przejśc_e do {onfiguracji z jkl f - odczyt pi~~-waszego wiersza 25 jkl fd - odczyt drugiego wiersza jkl fj - odczyt trzeciego wiersza jkl fjk - odczyt czwartego wiersza jkl fk - odczyt pitego wiersza jkl fdj - odczyt szóstego wiersza jkl fdjk- odczyt siódmego wiersza jkl fdk - odczyt ósmego wiersza jkl dj - odczyt dziewiątego wiersza jkl kdj - odczyt dziesiątego wiersza jkl fs -.odczyt jedenastego wiersza jkl fsci - odczyt d:·lunastego w=ersza jkl sfj - odczyt t_=ynestego ·...riersza jk1 sfjk- oćczyz eter.^.astego wiersza jkl sfk - odczyt p_~tr_astego wiersza jtl sćfj- odczyt s~esn~stego wiersza jkl sdfjk- odczyt siedemnastego wiersza jkl sdfk- odczyt os.emnastego wiersza j'.~cl dsj - odczyt dziew=ętnastego wiersza jkl dsjk- odczyt d=.vtzdz'_estego wiersza jkl fsl - odczyt d·.~~wdz_estego p·'_erwszego wiersza jk? fdsl- odc=vt a:.~:dz'_estege drugiego wiersza jk_~_ cijkl- oćc::wt d~~m:dz-_estego trzeciego wiersza j k_ s- j 1- oaczv!~ d~ ridz_c.. ~~=go ezwarteco wiersza j'_cl s-jkl-o^cc;rt ~·r~_:dz-es~ego piątego wiersza jk- iskl -odc=vt __=:ii ?~ursora systemowego Kody 3rajla na kla~.:-_aturze w-ndows 95. A ,/ c B ./ ~x c c, -c z/ c, d c, . -d z; c, . D , / c, . -D z/ ;i c,. e c. E ; / ę c./ ,/ c./ f cs, -f z/ ex, F , / cx, g cx,. -g z/ .x, . G , / c:;, . H , / ~x. i ::, I , / j a,. J ' c k cz K , / 1 ~:: -1 zl ~:tz L ; / ł r_x/ Ł , / cx/ m cz, 26 FAS M ,! CZ, Il CZ, . N , / CZ, . O CZ. O ,/ CZ. ' Z,/ p cxz, P ,/ cxz, Q ,/ cxz,. R ,/ cxz. r cxz. S xZ, X.~.., t xZ, T , / xz, . V C?SZ! -v z/ cxz/ V ,/ ćxz/ w x, . / W ,/ x,./ x cz, ! X , ! cz, / y cz, . ! Y , / cz, . / z ,! cz.! \ z, ZD\ , / z, / x./ -/ z/ x./ ZD/ , ! x. / z, . ZD@ , / z, . ? x/ ZD? ,/ x/ ( c_.cz . / , ZD( ,/ cxz./ ] xz, . / ZD] ,/ xz,./ xz znak cyfry z,./ znak kursywy ,./ z,./ x,. - wypowiedzenie okna 0 z,./ c - wypowiedzenie okna Z z,.! cx - wypowiedzenie okna 2 z,.! c, - wypowiedzenie okna 3 z,.,' c,. - wypowiedzenie okna 4 z,./ c. - wypowiedzenie okna 5 z,.! cx, - wypowiedzenie okna 6 z,./ cx,.- wypowiedzenie okna 7 z, .,/ cr_. - wypowiedzenie okr_a 8 z,./ x, - wypowiedzenie okna 9 z/ z,./ x,. - przyjście do okna 0 z/ z,.! c - pr~ejś~ie do okna 1 z/ z,./ cx - p.rzejś~ie do okna 2 z! z,./ c, - przejście do okna 3 z/ z,./ c,. - przejście do okna 4 z/ z,./ c. - przejście do o~.na 5 z/ z,.,' cx, - prze~ście do okna 6 z/ z,.; cx,.- p=zeiście do okna 7 Z7 z/ z,./ cx. - przejście do okna 8 z/ z,./ x, - przejście do okna 9 z,./ cz - przejście do konfiguracji k z,./ cxz - przejście do konfiguracji 1 z,./ cz, - przejście do konfiguracji m z,./ cz,.- przejście do konfiguracji n z,./ cz. - przejście do konfiguracji o z,./ cxz,- przejście do konfiguracji p z,./ cxz,.- przejście do konfiguracji q ż,./ exz.- przejście do konfiguracji r z,./ xz, - przejście do konfiguracji s z,./ xz,.- przejśc_e do konfiguracji t z,./ cz/ - przejście do konfiguracji u z,./ cxz/- przejście do konfiguracji v z,./ x,./- przejście do konfiguracji w z,./ cz,/- prz2jśc-e c~o kcnfiguracji x z,./ ez,./- przejście do konfiguracji y z,./ cz./ - przejście do konfiguracji z ,:/ c - ,./ odczyt pierwszego wiersza cx - odczyt .drugiego wiersza / - c, odczyt trceciego w_ersza ./ c, . - odc~;rt c~·aartego wiersza ./ c. - odcz;~t pitego wiersza ,./ cx, - odc~vt szóstego wiersza ,./ cx,.- odczyt s=ód_-rego wiersza ./ cx. - odczyt ósriego caiersza ,./ x, - odczy'~ dz-ewiątego wiersza ..l x,. - odczyt dziesiątego wiersza ,./ cz - odczyt jedenastego wiersza , ,.i czx - odczyt d~:~unastego wwe=sza ,./ cz, - odczyt t=zynastego wiersza ,./ cz,.- odc=yt ,c_ternastego wiersza ,./ cz. - odczyt p=~tr_astego wiersza ,./ cxz,- odcz~rt szesrzstago wiersza ,./ cxz,.- odczyt ~·_eć~mrastego wiersza ./ cxz.- od~cz~rt c:;iemnastego Taiersza ,./ xz, - ociczjt d~'_ew=ętr_astego wiersza . / xz, .- odcz=;t d~%adz_estego caiersza ,./ cz! - odczyt d:~udz-estegc p`erwszego wiersza . /cxz/- oćczyt G~..,,.:dz_esteg~~ dvugiego wiersza. /x, . /- odczyt d!~r.:dz? estsgo trzeciego wiersza,.Jcz,/- odczyt dv:~udziestego czwartego wiersza. icz, . /-odc~:yt d·.:adz_estego p=ątego wiersza,./cz./ -oc:czvt 1=nii kursora systemowego Znak i.ursywj, znaK dużej litery i kod litery powoduje odczytanie atrybutów w danej lini'_. 28