tytuł: "Anatomia - tom III"
autor: doc. dr hab. JaniNa Sokołowska-pituch
dla Ośrodka Szkolenia Zawodowego dla Niewidomych w Krakowie

Całość w 3 tomach

Splot lędźwiowy

Splot lędźwiowy jest utworzony przez gałęzie przednie trzech górnych nerwów lędźwiowych. Splot ten leży na tylnej ścianie jamy brzusznej przykryty przez mięsień czworoboczny lędźwi. Ze splotu wychodzą nerwy krótkie i długie. Nerwy krótkie unerwiają mięśnie miednicy, zaś długie idą na wolną kończynę dolną i do mięśni brzucha. Nerwy krótkie unerwiają najbliżej leżące mięśnie tj. czworoboczny lędźwi i lędźwiowy. Nerwy długie tworzą dwie grupy. Jedna unerwia mięśnie brzucha i skórę przedniej ściany brzucha, druga unerwia wolną kończynę dolną. Do grupy pierwszej należą trzy nerwy:
biodrowo_podbrzuszny, biodrowo_pachwinowy i płciowo udowy. Do drugiej grupy należą również trzy nerwy:
udowy, zasłonowy i skórny boczny nerw uda. Nerw biodrowo_podbrzuszny biegnie łukowato poniżej nerwu podżebrowego między mięśniami brzucha. Unerwia mięśnie skośne brzucha, dochodzi do okolicy pachwinowej, i tu oddaje gałęzie skórne do okolicy pachwinowej. Nerw biodrowo_pachwinowy biegnie podobnie jak nerw poprzedni, dochodzi do kanału pachwinowego i dołącza się do tworów przechodzących przez kanał. Unerwia mięśnie skośne brzucha, oddaje gałązki skórne do okolicy pachwinowej i narządów płciowych zewnętrznych. Nerw płciowo_udowy przebija się przez mięsień lędźwiowy, wydostaje się na jego przednią powierzchnię i dzieli się na dwie gałęzie. Gałąź udowa przechodzi na przednią powierzchnię uda i unerwia skórę tej okolicy. Gałąź płciowa unerwia narządy płciowe zewnętrzne. Nerw udowy wychodzi spod mięśnia lędźwiowego, biegnie przez talerz biodrowy, przechodzi pod więzadłem pachwinowym na przednią powierzchnię uda i dzieli się na dwie grupy gałęzi, przeważnie ruchowe i przeważnie czuciowe. Gałęzie ruchowe unerwiają grupę przednią uda tj. mięsień czworogłowy uda i krawiecki. W przebiegu przez talerz biodrowy unerwia również mięsień biodrowy. Część czuciowa nerwu dochodzi do skóry przedniej powierzchni uda aż do kolana. Jeden z nerwów tej grupy przechodzi z uda na podudzie, biegnie po jego stronie przyśrodkowej, dochodzi do stopy i biegnie aż do palucha. Unerwia skórę przyśrodkowej powierzchni podudzia i stopy. Nerw ten nosi nazwę udowo_goleniowego. Nerw udowy unerwia też stawy:
biodrowy i kolanowy. Nerw zasłonowy wchodzi do kanału zasłonowego i wychodzi na przyśrodkową powierzchnię uda głęboko między mięśnie. Dzieli się na szereg gałęzi, które unerwiają wszystkie mięśnie grupy przywodzicieli tj. mięsień zasłonowy zewnętrzny, smukły, grzebieniowy,. przywodziciel krótki, długi i wielki. Gałęzie skórne unerwiają skórę przyśrodkowej powierzchni uda. Unerwia też staw biodrowy. Nerw skórny boczny uda przechodzi przez talerz biodrowy, wychodzi na udo tuż przy przednim górnym kolcu biodrowym i unerwia swoimi rozgałęzieniami skórę bocznej powierzchni uda aż do kolana.

Splot krzyżowy

Splot krzyżowy powstaje z przednich gałęzi dwóch dolnych nerwów lędźwiowych i trzech górnych nerwów krzyżowych. Splot ten bywa łączony ze splotem lędźwiowym w jeden splot lędźwiowo_krzyżowy. Splot krzyżowy leży na przedniej powierzchni kości krzyżowej na mięśniu gruszkowatym. Ze splotu wychodzą nerwy krótkie przeznaczone dla mięśni miednicy i nerwy długie dla wolnej kończyny dolnej. Nerwy krótkie unerwiają mięśnie:
gruszkowaty, bliźniacze, zasłaniacz wewnętrzny, czworoboczny uda. Nieco dłuższe nerwy biegną do mięśni pośladkowych. Są to dwa nerwy pośladkowe:
górny i dolny. Nerw pośladkowy górny wychodzi z miednicy przez otwór nadgruszkowaty, wchodzi między mięśnie pośladkowe i unerwia mięsień pośladkowy średni i mały. Nerw pośladkowy dolny wychodzi z miednicy przez otwór podgruszkowaty, wchodzi pod mięsień pośladkowy wielki i unerwia go, unerwia również napinacz powięzi szerokiej.

Nerwy wolnej kończyny dolnej

Do tej grupy nerwów należą:
nerw kulszowy i skórny tylny nerw uda. Nerw kulszowy największy nerw ustroju ludzkiego. Wychodzi z miednicy przez otwór podgruszkowaty i wchodzi pod mięśnie pośladkowe. Wychodzi spod dolnego brzegu mięśnia pośladkowego wielkiego i biegnie w linii środkowej tylnej uda, leżąc na mięśniu przywodzicielu wielkim między zginaczami stawu kolanowego. Powyżej dołu podkolanowego dzieli się na nerw piszczelowy i strzałkowy wspólny. Nerw piszczelowy biegnie w przedłużeniu pnia nerwu, przechodzi przez środek dołu podkolanowego, wchodzi między grupę powierzchowną i głęboką mięśni tylnych podudzia, przechodzi następnie poza kostką przyśrodkową na stronę podeszwową stopy i tu dzieli się na dwie gałęzie końcowe:
przyśrodkową i boczną. Nerw strzałkowy wspólny biegnie ku bokowi, dochodzi do główki strzałki i tu dzieli się na nerw strzałkowy powierzchowny i głęboki. Nerw strzałkowy powierzchowny biegnie po stronie bocznej podudzia między mięśniami strzałkowymi, przechodzi na stronę grzbietową stopy. Nerw strzałkowy głęboki przebija błonę międzykostną i wchodzi na przedniej stronie podudzia między grupę prostowników kończy się na stronie grzbietowej stopy. Nerw kulszowy unerwia ruchowo następujące mięśnie:
naudzie unerwia zginacze stawu kolanowego tj. mięsień półbłoniasty i półścięgnisty i dwugłowy uda. Nerw piszczelowy unerwia grupę powierzchowną i głęboką zginaczy podudzia tj. mięsień brzuchaty łydki, płaszczkowaty i podeszwowy oraz piszczelowy tylny i długi zginacz palców i palucha. Na stopie unerwia wszystkie mięśnie strony podeszwowej stopy. (Gałąś przyśrodkowa odpowiada zakresowi nerwu pośrodkowego na dłoni, unerwia mięsień odwodziciel, krutki zginacz palucha, krótki zginacz palców i dwa mięśnie glistowate. Gałąź boczna odpowiada zakresowi nerwu łokciowego na dłoni i unerwia przywodziciel i krótki zginacz palucha, mięśnie palca piątego tj. odwodziciel, zginacz i przeciwstawiacz oraz pozostałe dwa mięśnie glistowate i wszystkie mięśnie międzykostne.) Nerw strzałkowy powierzchowny unerwia mięśnie strzałkowe krótki i długi. Nerw strzałkowy głęboki unerwia grupę przednią podudzia tj. mięsień piszczelowy przedni, długi prostownik palców i palucha oraz na grzbiecie stopy krótki prostownik palców i palucha. Zakres unerwienia czuciowego nerwu kulszowego jest następujący:
staw biodrowy, kolanowy, skokowy i pozostałe stawy stopy. Na podudziu skórę tylnej powierzchni przez rozgałęzienia nerwu piszczelowego, dalej skórę strony bocznej i przedniej przez rozgałęzienia nerwu strzałkowego powierzchownego, skórę strony grzbietowej stopy przez rozgałęzienia obu nerwów strzałkowych, skórę palców również przez obydwa nerwy strzałkowe. Po stronie podeszwowej stopy gałęzie czuciowe odchodzą od nerwu piszczelowego do skóry stopy i palców. Nerw tylny skóry uda, wychodzi z miednicy przez otwór podgruszkowaty, przechodzi pod mięśniem pośladkowym wielkim i wychodzi powierzchownie pod skórę w linii środkowej uda i dochodzi do kolana. Oddaje gałęzie pośladkowe dolne i unerwia dalej skórę tylnej powierzchni uda.

Zestawienie splotu lędźwiowo_krzyżowego

Nerwy krótkie - mięsień czworoboczny lędźwi, lędźwiowy. Nerw biodrowo_podbrzuszny - mięśnie brzucha poprzeczny, skośny wewnętrzny i zewnętrzny, skórę okolicy pachwinowej. Nerw biodrowo_pachwinowy - mięśnie brzucha poprzeczny, skośny wewnętrzny i zewnętrzny, skórę okolicy pachwinowej, narządy płciowe zewnętrzne. Nerw płciowo_udowy - skórę przedniej powierzchni uda i narządy płciowe zewnętrzne. Nerw udowy - mięśnie grupy przedniej uda, mięsień biodrowy, skórę przedniej powierzchni uda, przyśrodkowej powierzchni podudzia i stopy oraz staw biodrowy i kolanowy. Nerw zasłonowy - mięśnie grupy przyśrodkowej uda, skórę powierzchni przyśrodkowej uda, oraz staw biodrowy i kolanowy. Nerw skórny - boczny uda - skórę bocznej powierzchni uda. Nerwy krótkie (splotu krzyżowego) - mięśnie głębokie miednicy. Nerw pośladkowy dolny - mięsień pośladkowy wielki, napinacz powięzi szerokiej. Nerw pośladkowy górny - mięsień pośladkowy średni i mały. Nerw kulszowy - grupę tylną uda, wszystkie mięśnie podudzia i stopy, skórę przedniej bocznej i tylnej powierzchni podudzia, całej stopy wraz z palcami oraz stawy biodrowy, kolanowy i stawy stopy. Nerw skórny tylny uda - skórę tylnej powierzchni uda.

Zestawienie unerwienia wolnej kończyny dolnej

Unerwienie ruchowe Nerw udowy - grupa przednia uda; mięsień krawiecki i czworogłowy uda. Nerw zasłonowy - grupa przyśrodkowa uda:
mięsień smukły, zasłonowy zewnętrzny, grzebieniowy, przywodziciel krótki, długi i wielki. Nerw kulszowy - grupa tylna uda:
mięsień półbłoniasty , półścięgnisty, dwugłowy, grupa tylna podudzia powierzchowna:
mięsień brzuchaty łydki, płaszczkowaty i podeszwowy. Grupa tylna podudzia głęboka:
mięsień piszczelowy tylny, długi zginacz palców i palucha. Grupa boczna mięśni podudzia:
mięsień strzałkowy długi i krótki. Grupa przednia mięśni podudzia:
mięsień piszczelowy przedni, długi prostownik palców i palucha. Mięśnie grzbietu stopy krótki prostownik palców i palucha. Mięśnie podeszwy, stopy - grupa palucha:
mięsień odwodziciel, przywodziciel i zginacz krótki palucha. Mięśnie palca piątego:
zginacz, przeciwstawiacz i odwodziciel. Mięśnie środkowe stopy:
krótki zginacz palców, czworoboczny stopy, glistowate i międzykostne.

Unerwienie czuciowe

Udo strona przednia - nerw płciowo_udowy, nerw udowy. Udo strona przyśrodkowa - nerw zasłonowy. Udo strona tylna - nerw tylny skórny uda. Podudzie strona przednia - nerw piszczelowy. Podudzie strona przyśrodkowa - nerw udowo_goleniowy od nerwu udowego. Podudzie strona boczna - nerw strzałkowy powierzchowny. Stopa strona grzbietowa - rozgałęzienia obu nerwów strzałkowych. Stopa strona podeszwowa - rozgałęzienia nerwu piszczelowego.

Splot sromowy

Splot sromowy powstaje z przednich gałęzi trzeciego i czwartego nerwu krzyżowego. Leży w miednicy małej poniżej splotu krzyżowego. Jego gałęzie unerwiają mięśnie dna miednicy i zwieracz odbytu zewnętrzny oraz mięśnie narządów płciowych zewnętrznych. Czuciowo unerwia skórę krocza i narządów płciowych zewnętrznych. Nerw ogonowy zwany nerwem guzicznym pochodzi z ostatniego nerwu krzyżowego i nerwu ogonowego, jest u człowieka nerwem słabym o małym zakresie unerwienia. Ruchowo unerwia częściowo dźwigacz odbytu, czuciowo skórę otoczenia odbytu i kości ogonowej.

Gałęzie tylne nerwów rdzeniowych

Gałęzie tylne nerwów rdzeniowych nie tworzą splotów, układają się segmentarnie. Unerwiają one mięśnie własne grzbietu i skórę grzbietu. Dzielą się na gałęzie boczne i przyśrodkowe. Wśród gałęzi czuciowych wyróżnia się gałąŻ tylną drugiego nerwu szyjnego, która jako nerw potyliczny większy unerwia skórę okolicy potylicznej, ponadto gałęzie skórne górnych nerwów lędźwiowych, które tworzą nerwy pośladkowe górne oraz trzech górnych nerwów krzyżowych, które tworzą nerwy pośladkowe środkowe.

Nerwy czaszkowe

Nerwy czaszkowe zwane inaczej nerwami mózgowymi są częściowo podobne do nerwów rdzeniowych, ponieważ tak jak one są nerwami mieszanymi ruchowo_czuciowymi. Część nerwów czaszkowych jest odmienna, są to nerwy czysto ruchowe i czysto czuciowe. Te ostatnie są wysoko wyspecjalizowane w przewodzeniu bodźców czuciowych, jako nerwy zmysłowe. Określenie nerwy czysto ruchowe nie jest ścisłe, ponieważ nerwy te otrzymują podobnie jak nerwy rdzeniowe włókna układu autonomicznego:
sympatyczne i parasympatyczne. Jest 12 par nerwów czaszkowych:
pierwszy - węchowy, zmysłowy; drugi - wzrokowy, zmysłowy; trzeci - okoruchowy, ruchowy; czwarty - bloczkowy, ruchowy; piąty - trójdzielny, mieszany; szósty - odwodzący, ruchowy; siódmy twarzowy - ruchowy; ósmy - ślimakowo_przedsionkowy, zmysłowy; dziewiąty - językowo_gardłowy, mieszany; dziesiąty - błędny, mieszany; jedenasty - dodatkowy, ruchowy; dwunasty - podjęzykowy, ruchowy.

Omówienie poszczególnych nerwów

Nerw pierwszy - węchowy, czysto czuciowy, zmysłowy, posiada neurony początkowe w błonie śluzowej górnej części jamy nosowej. Włókna zwane nitkami węchowymi przechodzą do jamy czaszki przez otworki w blaszce poziomej kości sitowej i dochodzą do opuszki węchowej na podstawie mózgowia. Dalsza droga prowadzi do ośrodka korowego w płacie skroniowym na podstawie mózgowia. Nerw drugi - wzrokowy, czysto czuciowy, zmysłowy, wychodzi z siatkówki oka, przechodzi przez warstwy gałki ocznej, następnie przez oczodół, wchodzi do jamy czaszki, gdzie ulega częściowemu skrzyżowaniu. Ze skrzyżowania wychodzą pasma wzrokowe, które dochodzą do ośrodków podkorowych, następnie korowych wzroku. Ośrodek korowy leży w płacie potylicznym. Nerw trzeci - okoruchowy, określany jako czysto ruchowy posiada włókna ruchowe i parasympatyczne. Jądro jego leży w pniu mózgu w śródmózgowiu. Po wyjściu z pnia wchodzi do oczodołu przez górną szczelinę oczodołową i dzieli się na dwie główne gałęzie, unerwia mięśnie poruszające gałkę oczną:
prosty górny, prosty przyśrodkowy, prosty dolny, skośny dolny i mięsień dźwigacz powieki górnej. Część parasympatyczna unerwia mięśnie gładkie gałki ocznej tj. zwieracz źrenicy i mięsień rzęskowy. Nerw czwarty - bloczkowy, ruchowy, posiada jądro podobnie jak trzeci w pniu mózgu w śródmózgowiu, przechodzi do oczodołu przez górną szczelinę oczodołową i unerwia tylko jeden mięsień - skośny górny oka. Nerw piąty - trójdzielny, nerw mieszany. Część ruchowa jest mniejsza, posiada jądro w pniu mózgu w moście, stąd wychodzi i przyłącza się do części czuciowej do jej trzeciej gałęzi. Wychodzi z jamy czaszki i unerwia wszystkie mięśnie żwacze dzieląc się na gałęzie do poszczególnych mięśni tj. obuskrzydłowych, skroniowego i żwacza. Część czuciowa znacznie większa bierze początek w zwoju Gassera, który leży na piramidzie kości skroniowej. Włókna obwodowe tworzą trzy gałęzie, włókna dośrodkowe wchodzą do pnia mózgu do trzech jąder. Nerw pierwszy nerw oczny wchodzi do oczodołu przez górną szczelinę oczodołową i tu dzieli się na kilka gałązek, które unerwiają czuciowo gałkę oczną, całą zawartość oczodołu, część gałązek wychodzi poza oczodół i unerwia skórę powieki górnej bocznego i przyśrodkowego kąta oka, czoła, skórę nosa, błonę śluzową jamy nosowej, zatoki czołowej, klinowej i komórek sitowych. Włókna przeznaczone dla skóry czoła wychodzą z oczodołu przez wcięcie lub otwór nadoczodołowy. Do tej gałęzi pierwszej dochodzą ponadto włókna parasympatyczne wydzielnicze dla gruczołu łzowego. Nerw drugi zwany szczękowym wychodzi z jamy czaszki, biegnie następnie po ścianie dolnej oczodołu, a zakończenie jego wychodzi przez otwór podoczodołowy. Unerwia szczękę wraz z zębami i dziąsłami, błonę śluzową jamy ustnej i nosowej, zatoki szczękowej, skórę powieki dolnej, policzka i wargi górnej. Część parasympatyczna zawiera włókna wydzielnicze dla gruczołów błony śluzowej jamy ustnej, nosowej i zatok. Nerw trzeci zwany żuchwowym wychodzi z jamy czaszki i dzieli się na trzy gałęzie, z których jedna zwana nerwem zębodołowym dolnym, wchodzi do kanału żuchwy. Nerw żuchwowy unerwia żuchwę wraz z zębami, język, dno jamy ustnej, częściowo ucho zewnętrzne, skórę okolicy skroniowej, zaś gałązki końcowe wychodzą przez otwór bródkowy i unerwiają skórę brody, wargi dolnej. Część parasympatyczna zawiera włókna wydzielnicze dla ślinianek:
przyusznej, podżuchwowej, podjęzykowej. Zakres unerwienia nerwu trójdzielnego jest następujący:
ruchowo unerwia grupę mięśni żwaczych. Czuciowo zakres jego obejmuje całą twarz, którą można podzielić na trzy pasy. Pas górny obejmujący czoło i zawartość oczodołu unerwia gałąź pierwsza tj. nerw oczny, dochodzi do tego częściowo jama nosowa i zatoki sitowe, czołowa i klinowa. Pas środkowy obejmujący odcinek od ściany dolnej oczodołu po podniebienie unerwia gałąź druga tj. nerw szczękowy, ponadto unerwia częściowo jamę nosową i zatokę szczękową. Pas dolny obejmujący pozostały odcinek twarzy unerwia trzecia gałąź tj. nerw żuchwowy. Dochodzi tu ponadto okolica przyuszna i skroniowa. Część parasympatyczna nerwu trójdzielnego unerwia gruczoły ślinowe tj. śliniankę przyuszną, podżuchwową, podjęzykową, gruczoł łzowy, gruczoły błony śluzowej jamy nosowej, ustnej i zatok przyusznych. (Nazwy poszczególnych części nerwu trójdzielnego są następujące:
gałąź pierwsza - nerw oczny, dzieli się na nerw łzowy, czołowy i nosowo_rzęskowy. Gałąź druga - nerw szczękowa dzieli się na nerw jarzmowy, nerwy zębodołowe górne i skrzydłowo_podniebienne. Gałąź trzecia - nerw żuchwowy dzieli się na nerw językowy, zębodołowy dolny i uszno_skroniowy. Włókna parasympatyczne dochodzą do poszczególnych gałęzi za pośrednictwem zwojów i tak gałąź pierwsza posiada zwój rzęskowy, gałąź druga zwój klinowo_podniebienny, gałąź trzecia zwój uszny i podjęzykowy. Nerw szósty - odwodzący nerw ruchowy, posiada jądro w pniu mózgu w moście. Wchodzi do oczodołu przez górną szczelinę oczodołową i unerwia jego mięsień prosty boczny oka. nerw siódmy - twarzowy, jest głównie nerwem ruchowym, choć posiada dodatkowo część czuciową i parasympatyczną. Część ruchowa ma jądro w pniu mózgu w moście. Po wyjściu z mózgu nerw ten przechodzi przez piramidę kości skroniowej, wychodzi następnie z czaszki między wyrostkiem rylcowatym i sutkowym kości skroniowej, wchodzi do ślinianki przyusznej i tu dzieli się na dwie główne gałęzie a te z kolei na dalsze. Gałęzie nerwu twarzowego dochodzą do wszystkich mięśni mimicznych twarzy i do mięśnia szerokiego szyi. Część czuciowa nerwu twarzowego tj. struna bębenkowa, która prowadzi bodźce smakowe z języka do odpowiedniego ośrodka w mózgu. Część parasympatyczna doprowadza włókna do nerwu trójdzielnego i za jego pośrednictwem do ślinianki podżuchwowej i podjęzykowej, do gruczołu łzowego i do gruczołów błony śluzowej jamy nosowej i jamy ustnej. Nerw ósmy - ślimakowo_przedsionkowy, zwany również nerwem statyczno_ruchowym. Składa się z dwóch odrębnych części. Część słuchowa czyli ślimakowa biegnie od komórek zwoju spiralnego ślimaka w uchu wewnętrznym przez przewód słuchowy wewnętrzny i dochodzi do dwóch jąder w pniu mózgu na granicy mostu i rdzenia przedłużonego. Część statyczna, czyli przedsionkowa biegnie od zwoju przedsionkowego, leżącego na dnie przewodu słuchowego wewnętrznego, razem z nerwem ślimakowym do pnia mózgu do swoich odrębnych czterech jąder leżących w sąsiedztwie jąder nerwu ślimakowego. Z jąder nerwu ślimaka prowadzi dalej droga do ośrodka korowego słuchu w płacie skroniowym. Z jąder nerwu przedsionka biegną drogi do móżdżka. Nerw dziewiąty - językowo_gardłowy, jest nerwem mieszanym, zawiera włókna ruchowe, czuciowe i parasympatyczne. Posiada on jądra ruchowe i parasympatyczne, częściowo wspólnie z nerwem błędnym, ponadto ma dwa zwoje jako część początkowa włókien czuciowych. Jądra leżą w pniu mózgu w rdzeniu przedłużonym. Wychodzi z czaszki razem z nerwem błędnym przez otwór dla żyły szyjnej wewnętrznej i dochodzi do bocznej ściany gardła. Włókna ruchowe unerwiają mięśnie gardła, włókna czuciowe ucho i gardło, część języka, zaś włókna parasympatyczne dochodzą do nerwu trójdzielnego i przez jego gałęzie do ślinianki przyusznej. Nerw dziesiąty - nerw błędny jest podobnie jak nerw poprzedni mieszany, zawiera włókna ruchowe, czuciowe i parasympatyczne. Jądra ma wspólne z nerwem dziewiątym w pniu mózgu i swoje dwa zwoje czuciowe. Wychodzi z czaszki z nerwem dziewiątym, biegnie następnie wzdłuż gardła, dochodzi do klatki piersiowej, biegnie wzdłuż przełyku, wchodzi razem z przełykiem do jamy brzusznej. Część ruchowa nerwu jest przeznaczona dla mięśni przewodu pokarmowego, począwszy od gardła przez przełyk, żołądek aż do jelita grubego, następnie mięśni krtani, tchawicy, oskrzeli, i mięśnia sercowego. Część czuciowa unerwia kolejno idąc od góry tak jak nerw biegnie przez szyję, klatkę piersiową i jamę brzuszną; język, gardło, krtań, tchawicę, oskrzela, przewód pokarmowy do okrężnicy poprzecznej włącznie, serce wraz z workiem osierdziowym. Część parasympatyczna przyłącza się do części czuciowej i unerwia mięśnie gładkie i gruczoły narządów:
szyi, klatki piersiowej i jamy brzusznej. Nerw jedenasty - dodatkowy, jest nerwem ruchowym. Jądro jego leży w pniu mózgu w rdzeniu przedłużonym. Wychodzi z czaszki razem z nerwem dziewiątym i dziesiątym. Dzieli się na dwie części zwane gałęzią zewnętrzną i wewnętrzną. Gałąź

zewnętrzna unerwia mięsień mostkowo_obojczykowo_sutkowy i czworoboczny. Gałąź wewnętrzna przyłącza się do nerwu błędnego biegnie razem z nim. Nerw dwunasty - podjęzykowy, czysto ruchowy. Jądro jego leży w pniu mózgu w rdzeniu przedłużonym. Wychodzi z czaszki przez swój kanał w kości potylicznej i dochodzi do języka. Unerwia wszystkie mięśnie języka, zarówno mięśnie własne języka jak i mięśnie łączące język z otoczeniem tj. bródkowo_językowy, gnykowo_językowy i rylcowo_językowy.

Narząd słuchu i równowagi

Narząd słuchu i równowagi zwany także narządem statyczno_słuchowym lub po prostu uchem, składa się z trzech części:
ucha zewnętrznego, środkowego i wewnętrznego. Ucho zewnętrzne składa się z małżowiny usznej i przewodu słuchowego zewnętrznego. Ucho środkowe zawiera jamę bębenkową, torebkę słuchową i komórki sutkowe. Ucho wewnętrzne dzieli się na część słuchową i część statyczną. Ucho wewnętrzne jest nazywane błędnikiem i składa się z części kostnej, w której mieści się część błoniasta. Ucho środkowe i wewnętrzne mieszczą się w piramidzie kości skroniowej.

Ucho zewnętrzne

Małżowina uszna znajduje się po stronie bocznej głowy. Jest zbudowana z rusztowania chrzęstnego pokrytego skórą, jedynie u dołu jest płatek uszny nie posiadający chrząstki. Pod skórą znajdują się mięśnie małżowiny, u człowieka słabo rozwinięte. Chrząstka małżowiny przechodzi w chrząstkę przewodu słuchowego zewnętrznego. Przewód słuchowy zewnętrzny posiada początkowo część chrzęstną, następnie część kostną. Część kostna jest zawarta między łuską kości skroniowej a jej częścią bębenkową. Przewód słuchowy jest wyścielony skórą, w której znajdują się specjalne gruczoły produkujące woskowinę. Przewód słuchowy zewnętrzny ma w płaszczyźnie poziomej przebieg zygzakowaty, zaś w płaszczyźnie pionowej przebieg łukowaty. Dlatego przy badaniu ucha zewnętrznego i oglądaniu błony bębenkowej podnosi się małżowinę do góry, aby wyrównać łukowaty układ przewodu. Przewód słuchowy zewnętrzny kończy się błoną bębenkową.

Ucho środkowe

Jama bębenkowa jest niewielką przestrzenią ograniczoną sześcioma ścianami. Ścianę boczną tworzy błona bębenkowa, ścianą przyśrodkową jest ściana graniczna między jamą bębenkową a uchem wewnętrznym, ściana tylna nosi nazwę sutkowej, ściana przednia - szyjnotętniczej, ściana górna stropowej, a ściana dolna żylnej. Błona bębenkowa jest umocowana w pierścieniu kostnym, ustawiona skośnie w ten sposób, że za ścianą tylno_górną, przewodu tworzy kąt rozwarty, zaś ze ścianą przednio_dolną kąt ostry. Od strony jamy bębenkowej przyrasta do błony bębenkowej rękojeść młoteczka. Górna część błony jest bardziej wiotka. Błona jest od strony przewodu pokryta cienką skórą, od strony jamy bębenkowej błoną śluzową, leżąca między nimi warstwa środkowa jest zbudowana z tkanki łącznej włóknistej. Błonę bębenkową ogląda się od strony przewodu słuchowego zewnętrznego. Widać jej bladoróżowe zabarwienie, prześwieca przez nią rękojeść młoteczka, a od zakończenia rękojeści tworzy się trójkątny refleks świetlny. Na ścianie przyśrodkowej jamy bębenkowej widoczny jest wzgórek wywołany przez początkowy odcinek kanału ślimaka. Powyżej wzgórka jest okienko owalne, czyli przedsionka, zamknięte przez podstawę strzemiączka, poniżej okienko okrągłe ślimaka, zamknięte przez błonę bębenkową wtórną. Ściana górna utworzona jest przez cienką warstwę kostną zwaną stropem jamy bębenkowej. Ściana dolna sąsiaduje z początkowym odcinkiem żyły szyjnej wewnętrznej. Ściana przednia stanowi zarazem ścianę kanału dla tętnicy szyjnej wewnętrznej, która przechodzi przez piramidę kości skroniowej. Ściana tylna posiada wejście do komórek sutkowych wypełniających wyrostek sutkowy kości skroniowej. W jamie bębenkowej znajdują się trzy kosteczki słuchowe:
młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Młoteczek ma kształt maczugi, część grubsza zwana główką leży powyżej błony bębenkowej w części górnej jamy bębenkowej. Rękojeść przyrasta do błony bębenkowej. Główka łączy się stawowo z trzonem kowadełka. Kowadełko przypomina kształtem nieforemny ząb trzonowy. Z jego trzonu wyrastają dwa wyrostki, krótszy zwany odnogą krótką, skierowany jest ku tyłowi, zaś odnoga długa ma na swoim zakończeniu powierzchnię stawową dla strzemiączka i jest skierowana ku stronie przyśrodkowej. Strzemiączko jest podobne do strzemienia, posiada dwie odnogi łączące się podstawą strzemiączka. Podstawa przyrasta do brzegów okienka owalnego. Jamę bębenkową dzielimy na trzy części położone w stosunku do błony bębenkowej, część górną powyżej błony, część środkową na poziomie błony i część dolną poniżej. Trąbka słuchowa jest to kanał, który wychodzi ze ściany przedniej jamy bębenkowej i dochodzi do ściany bocznej gardła, gdzie otwiera się w jej części nosowej na poziomie małżowiny nosowej dolnej. Trąbka słuchowa biegnie początkowo w kanale kostnym, następnie posiada ściany częściowo chrzęstne, częściowo błoniaste. Powyżej trąbki słuchowej biegnie w kanale kostnym mięsień napinający błonę bębenkową, który przyczepia się do szczytu piramidy i do rękojeści młoteczka. Komórki sutkowe i jedna większa jama sutkowa znajdują się w wyrostku sutkowym kości skroniowej. Mają one połączenie z jamą bębenkową i dzięki temu procesy zapalne mogą przenosić się z jamy na komórki sutkowe.

Ucho wewnętrzne

Ucho wewnętrzne stanowi tzw. błędnik kostny, w którym mieści się błędnik błoniasty. Ucho wewnętrzne jest podobnie jak środkowe schowane w piramidzie kości skroniowej. Ucho wewnętrzne jest wypełnione płynem, wobec czego jest ze wszystkich stron zamknięte. Błędnik kostny składa się z przedsionka, z którego wyrasta ślimak wchodzący w skład części słuchowej i trzy kanały półkoliste tworzące część równowagi, czyli statyczną. Z ucha wewnętrznego wychodzi przewód słuchowy wewnętrzny, który otwiera się na tylnej ścianie piramidy, a przez który wychodzą z ucha wewnętrznego nerwy ślimaka i przedsionka zdążające do swoich jąder w moście. Przedsionek jest to mała jama kostna, której ściana boczna sąsiaduje z jamą bębenkową, a ścianę przyśrodkową, stanowi dno przewodu słuchowego wewnętrznego. W dnie przewodu znajdują się liczne otworki, przez które wychodzą włókna nerwowe, nerwu ślimakowego i przedsionkowego. Z przedsionka od strony przedniej i dolnej wyrasta pierwszy zakręt ślimaka, z dalszych ścian wyrastają kanały półkoliste:
przedni, tylny i boczny. Kanały półkoliste są ustawione w stosunku do siebie pod kątem prostym. Każdy posiada dwie odnogi, jedną nieco rozszerzoną zwaną odnogą bańkowatą i drugą odnogę gładką, pojedynczą. Dwie odnogi pojedyncze kanału przedniego i tylnego zrosły się w odnogę wspólną, dzięki temu w przedsionku jest pięć zamiast sześciu otworów. Ślimak ma kształt muszli ślimaka ogrodowego, posiada trzy niepełne zakręty, pierwszy jest szeroki, drugi dość szybko maleje, trzeci niepełny jest najmniejszy. W osi ślimaka jest słupek kostny zwany wrzecionkiem, wokół którego wiją się zakręty ślimaka. Każdy zakręt jest podzielony niezupełnie na dwie części przez blaszkę spiralną kostną, która wyrasta z wrzecionka i wtula się w poszczególne zakręty. Tworzą się więc w ten sposób dwa przedziały w każdym zakręcie - tzw. schody ślimaka i schody przedsionka. Błędnik błoniasty jest w pewnym sensie odpowiednikiem błędnika kostnego, jednak jest od niego mniejszy. W przedsionku znajdują się dwa pęcherzyki błoniaste zwane wrzecionkiem i łagiewką połączone między sobą przewodem. Woreczek łączy się z błoniastym przewodem ślimakowym, zaś łagiewka z przewodami półkolistymi. Przewód ślimakowy znajduje się w schodach przedsionka i ma na przekroju kształt trójkąta. Ścianę podstawną stanowi blaszka spiralna błoniasta, która biegnie w przedłużeniu blaszki spiralnej kostnej i dochodzi do ściany przeciwległej zakrętu, uzupełniając podział na wymienione wyżej schody ślimaka i przedsionka. Druga ściana błoniasta odchodzi od zakończenia blaszki spiralnej kostnej - skośnie do ściany zewnętrznej zakrętu, jest to blaszka przedsionkowa. Na ścianie zewnętrznej zakrętu biegnie więzadło spiralne, które stanowi trzecią ścianę błoniastą. Przewód ślimaka jest wypełniony płynem zwanym endolimfą, zaś schody ślimaka i przedsionka otaczające przewód ślimaka są wypełnione perilimfą. Na blaszce podstawowej znajduje się narząd Kortiego (Corti) zawierający komórki zmysłowe, słuchowe, do których docierają bodźce słuchowe. Wokół wrzecionka są nagromadzone komórki nerwowe, które tworzą zwój spiralny ślimaka. Z tych komórek wychodzą wypustki obwodowe do komórek zmysłowych, słuchowych i dośrodkowe, które zbierają się w nerw ślimakowy, przechodzący przez przewód słuchowy wewnętrzny. W kanałach półkolistych znajdują się mniejsze od nich błoniaste przewody półkoliste wypełnione endolimfą, zaś między przewodami a ścianami kanałów jest perilimfa. Na rozgałęzieniach bańkowych przewodów półkolistych, na woreczku i łagiewce w przedsionku, znajdują się plamki statyczne, zawierające komórki nabłonkowe zmysłowe posiadające rzęski. Nad plamkami są błonki, w których są kryształki soli mineralnych. Na dnie przewodu słuchowego wewnętrznego znajduje się zwój nerwu przyśrodkowego. Wypustki obwodowe jego komórek biegną do plamek statycznych, a wypustki dośrodkowe dołączają się do nerwu ślimakowego i razem z nim przechodzą przez przewód słuchowy wewnętrzny. Drganie fal powietrza przenosi się dwoma drogami, jedna prowadzi przez przewód słuchowy zewnętrzny, błonę bębenkową, jamę bębenkową, zawarte w niej powietrze i łańcuch kostek słuchowych do płynu wypełniającego ucho wewnętrzne. Drugie przewodnictwo idzie drogą kostną przez kości czaszki do ucha wewnętrznego.

Narząd wzroku

Narząd wzroku składa się z gałki ocznej i z jej narządów dodatkowych jak:
aparat ruchu, narząd łzowy narządy ochronne. Całość mieści się w oczodole. Gałka oczna jest podzielona podobnie jak kula ziemska przez równik biegnący w największym obwodzie gałki ocznej oraz posiada dwa bieguny przedni i tylny. Połączenie obu biegunów stanowi oś gałki ocznej. Gałka oczna leży w przedniej najszerszej części oczodołu, poza nią znajduje się przestrzeń pozagałkowa wypełniona przez mięśnie, naczynia krwionośne, nerwy, tkankę łączną i tłuszczową. Gałka oczna składa się ze ściany i zawartości. Ściana gałki jest utworzona przez trzy warstwy:
błonę włóknistą zwaną twardówką lub białkówką, błonę naczyniową zwaną naczyniówką i przez siatkówkę. Zawartość gałki tworzy ciało szkliste, soczewka i płyn wypełniający komorę oka przednią i tylną. Błona włóknista, czyli twardówka, jest zbudowana z tkanki łącznej i składa się z części tylnej tj. twardówki i z części przedniej rogówki. Część tylna jest znacznie większa od przedniej, jest nieprzeźroczysta, koloru białawo_niebieskiego a u ludzi starych z odcieniem żółtawym. Przez część tylną twardówki przechodzą włókna nerwu wzrokowego, w okolicy równika przyczepiają się do niej ścięgna mięśni poruszających gałkę oczną, ponadto opuszczają warstwę naczyniową cztery żyły wirowate. Przez część tylną i przednią przechodzą drobne naczynia krwionośne tętnicze i nerwy, które wchodzą w głąb gaałki ocznej. Rogówka leży z przodu, jest bardziej wypukła niż twardówka, jest przeźroczysta otoczona rowkiem rogówkowo_twardówkowym. Rogówka stanowi przednią ścianę komory przedniej oka. Błona naczyniowa oka składa się z trzech części:
naczyniówki, ciała rzęskowego i tęczówki. Naczyniówka leży z tyłu i zawiera bardzo dużo naczyń krwionośnych ułożonych w dwiie warstwy:
Naczyń większych i naczyń włosowatych. Ciało rzęskowe ma kształt szerokiego pierścienia, który oprócz naczyń krwionośnych zaiwera mięsień rzęskowy. Na powierzchni ciała rzęskowego są wyrostki rzęskowe, ponadto ciało rzęskowe jest pokryte warstwą barwnikową należącą do siatkówki. Tęczówka również o kształcie pierścienia leży do przodu od ciała rzęskowego i otacza okrągły otwór źreniczny. W tęczówce oprócz naczyń znajdują się dwa mięśnie gładkie:
zwieracz źrenicy o przebiegu okrężnym i rozszerzacz źrenicy o przebiegu promienistym. Stronę tylną tęczówki pokrywa podobnie jak ciało rzęskowe, warstwa barwnikowa siatkówki. Tęczówka zawiera barwnik, od jego ilości zależy kolor tęczówki. Siatkówka jest to błona wewnętrzna oka i składa się z dwóch części:
przedniej nie odbierającej podniet świetlnych, jest złożona z jednej warstwy komórek barwikowych. Komórki te pokrywają ciało rzęskowe i tęczówkę stąd nazwa część tęczówkowa i część rzęskowa siatkówki. Część tylna siatkówki jest wrażliwa na światło i jest to część wzrokowa siatkówki. W części wzrokowej znajduje się nieco przyśrodkowo od bieguna tylnego brodawka lub tarcza nerwu wzrokowego. Jest to miejsce, w którym zbierają się włókna tego nerwu. W środku tej tarczy widoczna jest tętnica środkowa siatkówki, która biegnie przez środek nerwu. Tarcza jest niewrażliwa na bodźce świetlne, stąd nazywana bywa plamką ślepą. Bocznie od tarczy znajduje się plamka żółta, miejsce najostrzejszego widzenia, zawierająca w centrum czopki a na obwodzie czopki i pręciki. Siatkówka jest zbudowana z dziewięciu warstw, z tego trzy warstwy biorą udział w przewodzeniu bodźców świetlnych. W warstwie wewnętrznej siatkówki znajdują się dwa rodzaje komórek nerwowo_nabłonkowych zwanych zależnie od ich kształtu pręcikami i czopkami. Pręciki służą do odczuwania światła, czyli do odbierania bodźców przy słabym oświetleniu, natomiast czopki odbierają barwy a więc widzenie przy dobrym oświetleniu. Z tych komórek przenoszone są bodźce na komórki dwubiegunowe siatkówki, następnie na komórki zwojowe nerwu wzrokowego i dalej drogą nerwu transportowane są do ośrodka korowego wzroku. Na zewnątrz siatkówki jest warstwa komórek barwikowych. Zawartość gałki ocznej stanowi głównie ciało szkliste. Jest ono otoczone torebką i wypełnione cieczą galaretowatą, przeźroczystą. W części przedniej ciała szklistego w specjalnym zagłębieniu leży soczewka. Soczewka jest zbudowana z komórek pryzmatycznych i otoczona torebką. Soczewka jest dwuwypukła, z tym jednak, że jej powierzchnia przednia jest bardziej płaska niż tylna. Soczewka posiada równik i dwa bieguny:
przedni i tylny połączone osią soczewki. Do równika soczewki dochodzą delikatne włókienka z mięśnia rzęskowego, wskutek czego soczewka jest zawieszona na systemie włókienek łącznotkankowych. Soczewka jest elastyczna i zależnie od stanu mięśnia rzęskowego może być bardziej płaska lub bardziej wypukła. Komora przednia oka jest zawarta między ścianą tylną rogówki, tęczówką i powierzchnią przednią soczewki. Zawiera ciecz wodnistą. Komora tylna oka jest zawarta między tęczówką leżącą od przodu, a ciałem rzęskowym i soczewką od tyłu. Ma ona kształt pierścienia i zawiera ciecz wodnistą. Gałka oczna ma zdolność przystosowywania się do zmian odległości oglądanych przedmiotów i do zmian natężenia światła. Przystosowanie do zmiany odległości nazywa się akomodacją oka i polega ona na zmianie krzywizny soczewki. Przy oglądaniu przedmiotów bliskich następuje skurcz części mięśnia rzęskowego, zluźnienie włókienek i soczewka uwypukla się. Przy oglądaniu przedmiotów z daleka soczewka bardziej płaska, a jej system włókienek napięty. W wieku starszym soczewka traci elastyczność i nie może zmieniać swojej grubości, stąd potrzeba uzupełniania przy pomocy soczewek w okularach. Przystosowanie do oglądania przedmiotów przy zmiennym oświetleniu nosi nazwę adaptacji. Mechanizm adaptacji jest podwójny. Przy słabym oświetleniu rozszerza się otwór źreniczny, aby do gałki weszło więcej promieni świetlnych, ponadto pojawia się specjalny barwik zwany czerwienią wzrokową lub rodopsyną, który umożliwia widzenie przy słabym świetle. Szybkość pojawiania się rodopsyny u ludzi jest różna, stąd mówimy o szybkiej lub powolnej adaptacji.

Narządy pomocnicze gałki ocznej
- narząd ruchu

Narząd ruchu gałki ocznej składa się z czterech mięśni prostych i z dwóch mięśni skośnych. Prawie wszystkie te mięśnie przyczepiają się w otoczeniu nerwu wzrokowego w szczycie oczodołu. Mięśnie proste są następujące:
prosty górny, dolny, przyśrodkowy i boczny. Mięśnie skośne są dwa:
górny i dolny. Mięsień skośny dolny jako jedyny przyczepia się odmiennie, mianowicie do ściany dolnej oczodołu. Wszystkie mięśnie dochodzą mniej więcej do równika gałki ocznej i przyczepiają się do twardówki. Oprócz mięśni dochodzących bezpośrednio do gałki ocznej jest jeszcze mięsień dźwigacz powieki górnej, który biegnie od wspólnego przyczepu przy szczycie oczodołu do powieki górnej. Narząd ochronny gałki ocznej stanowią powieki, spojówka i aparat łzowy. Powieki są dwie, górna i dolna, przy czym górna jest większa. W skład powieki wchodzi skóra, mięsień okrężny oka, a w górnej i mięsień dźwigacz powieki górnej, następnie zgrubiała warstwa tkanki łącznej zwana tarczką powiekową i od strony wewnętrznej spojówka. W powiekach są gruczoły łojowe i potowe. Z brzegów powiek wyrastają włoski dotykowe zwane rzęsami. Od tarczek powiekowych biegną do ścianki brzegów oczodołu pasma tkanki łącznej tworzące przegrodę oczodołu. Błona spojówkowa dzieli się na spojówkę powiek i gałki. Spojówka powiek wyściela wewnętrzną powierzchnię powiek i przechodzi bezpośrednio na gałkę oczną dochodząc do brzegów rogówki. Przejście spojówki powiekowej w spojówkę gałkową nosi nazwę załamków spojówki. Narząd łzowy składa się z gruczołu łzowego i dróg łzowych. Gruczoł łzowy leży po bocznej stronie oczodołu, część jego leży w górnym sklepieniu spojówki. Z gruczołu wychodzą delikatne przewodziki, które odprowadzają ciecz łzową do górnego załamka spojówki. Ruchem powiek ciecz jest rozprowadzana po gałce ocznej i spływa do przyśrodkowego kąta oka. TU znajduje się jeziorko łzowe i tu zaczynają się drogi łzowe. Na brzegach powiek są otworki prowadzące do kanalików łzowych, które dochodzą do woreczka łzowego, a stąd ciecz przedostaje się do przewodu nosowo_łzowego i uchodzi ostatecznie do jamy nosowej pod małżowiną nosową dolną.

Układ krążenia

Do układu krążenia należy serce jako narząd centralny, zespół naczyń krwionośnych, układ chłonny oraz narządy krwiotwórcze. U człowieka krążenie krwi jest zamknięte, tworzy dwa układy - krążenie małe, czyli płucne i krążenie duże. Schemat krążenia małego jest następujący:
z prawej komory serca wychodzi pień płucny i dzieli się na dwie tętnice płucne prawą ii lewą. Po wejściu do odpowiedniego płuca tętnica rozgałęzia się stopniowo, aż dochodzi do naczyń włosowatych, które oplatają gęstą siecią pęcherzyki płucne. Tu następuje wymiana gazów między hemoglobiną czerwonych ciałek krwi a powietrzem zawartym w pęcherzykach płucnych. Z łożyska kapilarów wychodzą drobne żyłki, następnie żyły płucne, w liczbie czterech, dwie z każdego płuca, uchodzą do lewego przedsionka serca. Krążenie małe jest więc zawarte między prawą komorą, płucami i lewym przedsionkiem. Krążenie duże zaczyna się aortą, która wychodzi z lewej komory serca, przechodzi w łuk, następnie w aortę piersiową, ta przechodzi przez przeponę do jamy brzusznej jako aorta brzuszna. Daje ona szereg rozgałęzień, które przechodzą w coraz mniejsze aż do sieci kapilarów, które stykając się z komórkami narządów i tkanek umożliwiają wymianę gazową wewnętrzną tj. oddanie pobranego w płucach tlenu. Z kapilarów wychodzą naczynia żylne, które ostatecznie zbierają się w dwa duże pnie żylne:
żyłę główną górną i żyłę główną dolną, które uchodzą do prawego przedsionka serca. Naczynia krwionośne dzielimy na naczynia tętnicze, żylne i włosowate, czyli kapilary. Każde naczynie krwionośne posiada gałąź zbudowaną z tych samych elementów. Ściana naczynia włosowatego składa się z warstwy komórek śródbłonka wzmocnionych delikatnymi włókienkami tkanki łącznej. W miarę zwiększania się przekroju naczynia, grubieje jego ściana i w naczyniach średnich składa się podobnie zresztą jak w naczyniach większych z trzech warstw, z błony wewnętrznej, środkowej i zewnętrznej. Błona wewnętrzna jest zbudowana z tkanki łącznej i wyścielona śródbłonkiem, dzięki czemu jest idealnie gładka. Błona środkowa posiada oprócz tkanki łącznej z włóknami sprężystymi włókna mięsne gładkie. Warstwa zewnętrzna jest łącznotkankowa. Grubość poszczególnych warstw i zawartość w nich włókien sprężystych i mięsnych jest różna, stąd podział naczyń tętniczych na naczynia typu mięsnego i sprężystego. Tętnicą nazywamy takie naczynie, które wyprowadza krew z serca bez względu na zawartość w niej tlenu, aortą płynie krew tętnicza, tętnicą płucną płynie krew żylna. Żyłą nazywamy takie naczynie, które doprowadza krew do serca, również niezależnie od zawartości tlenu czy dwutlenku węgla - żyłami głównymi płynie krew żylna, żyłami płucnymi płynie krew tętnicza. Żyły posiadają ściany zbudowane tak jak naczynia tętnicze, różnią się jedynie tym, że ściany ich są cieńsze, posiadają mniej elementów sprężystych, jedynie ich warstwa, zewnętrzna jest grubsza. Związane to jest z tym, że ciśnienie krwi w żyłach jest niskie lub nawet ujemne, a w naczyniach tętniczych ciśnienie jest wysokie i ich ściany muszą być bardziej wytrzymałe. Naczynia żylne dzielimy na naczynia powierzchowne czyli podskórne i naczynia głębokie . Naczynia powierzchowne leżą w wiotkiej tkance podskórnej często otoczone tkanką tłuszczową. Naczynia głębokie towarzyszą naczyniom tętniczym wedle pewnego schematu, a mianowicie tętnicy mniejszej towarzyszą dwie żyły, tętnicy większej tylko jedna. W niektórych ciała np. w miednicy mniejszej naczynia żylne tworzą splot żylny zamiast naczyń podwójnych czy pojedynczych. Żyły powierzchowne biegną niezależnie od układu naczyń tętniczych i mają swoje własne nazwy. Żyły powierzchowne uchodzą do żył głębokich. Naczynia żylne posiadają wewnątrz zastawki złożone z dwóch płatków, które kierują prąd krwi zawsze do serca - zastawki są więc w tych żyłach, w których krew płynie od dołu do góry jak to ma miejsce w żyłach kończyn górnych i dolnych.

Serce

Serce jest narządem zbudowanym z mięśnia sercowego. Leży w klatce piersiowej, bardziej po stronie lewej. Ma kształt spłaszczonego stożka wielkości mniej więcej odpowiadającej wielkości pięści. Oś długa serca biegnie od strony prawej, góry i tyłu, ku stronie lewej, ku przodowi i ku dołowi. Podstawa serca jest zwrócona ku tyłowi i na prawo, a koniuszek serca przylega do przedniej ściany klatki piersiowej, w piątym międzyżebrzu po stronie lewej. Serce spoczywa na środku ścięgnistym przepony. Zależnie od sąsiedztwa wyróżnia się na sercu powierzchnię przeponową, mostkowo_żebrową i płucną. Serce składa się z czterech części, z dwóch przedsionków, prawego i lewego oraz dwóch komór, prawej i lewej. Podział serca zaznacza się na jego powierzchni zewnętrznej. Między przedsionkami i komorami biegnie bruzda okrężna zwana bruzdą wieńcową serca, między komorami biegnie bruzda międzykomorowa przednia i tylna. Obie te bruzdy schodzą się przy koniuszku serca. Wewnątrz serca między przedsionkami znajduje się przegroda międzyprzedsionkowa, cienka, błoniasta, między komorami znajduje się przegroda międzykomorowa, która w odcinku dolnym jest mięsna, w odcinku górnym, znacznie mniejszym, jest błoniasta. Pomiędzy prawym przedsionkiem i prawą komorą jest ujście przedsionkowo_komorowe prawe, a w nim jest zastawka trójdzielna. Między przedsionkiem lewym i lewą komorą jest ujście przedsionkowo_komorowe lewe, a w nim zastawka dwudzielna. Do prawego przedsionka wpada żyła główna górna, żyła główna dolna i zatoka wieńcowa serca. Wszystkie te trzy naczynia prowadzą krew żylną. Ze ściany przedniej przedsionka prawego wyrasta uszko prawe, które posiada na swej powierzchni wewnętrznej pasma mięsne ułożone mniej więcej równolegle, zwane mięśniami grzebieniastymi. Pozostała część przedsionka posiada ściany zupełnie gładkie. Komora prawa ma na swej powierzchni wewnętrznej Liczne różnokierunkowo ułożone beleczki mięsne oraz trzy mięśnie brodawkowe, które wpuklają się do światła komory. Od szczytów mięśni brodawkowych odchodzą nitki ścięgniste, które przyczepiają się do komorowej powierzchni płatków zastawki trójdzielnej. Obecność tych nitek umożliwia wygięcie się zastawki do przedsionka. Z prawej komory wychodzi pień płucny, a jego odejście posiada zastawkę złożoną z trzech płatków w kształcie gniazd jaskółczych, stąd nazwa zastawka półksiężycowata. Każdy płatek posiada w środku swego wolnego brzegu mały guzeczek, który uszczelnia płatki zastawki przy zamykaniu się. Przedsionek lewy jest podobny do prawego. Z jego ściany przedniej wyrasta uszko lewe, mniejsze od prawego, posiadające mięśnie grzebieniaste, reszta przedsionka jest gładka. Do przedsionka uchodzą cztery żyły płucne prowadzące krew tętniczą. Komora lewa posiada podobnie jak prawa mięśnie brodawkowe, ale w liczbie dwóch i odchodzące od nich nitki ścięgniste od płatków zastawki dwudzielnej. Powierzchnia wewnętrzna ma beleczki mięsne. Z lewej komory wychodzi największa tętnica zwana aortą. Jej odejście posiada zastawkę półksiężycowatą, tak jak odejście pnia płucnego. Ściana serca jest zbudowana z trzech warstw podobnie jak ściana naczynia krwionośnego. Wnętrze serca wyściela wsierdzie, delikatne przeźroczyste. Główną masę ściany tworzy mięsień sercowy. Jest on zależnie od odcinka serca różnej grubości. Ściany przedsionków są cienkie, ściana komory prawej ma około 3 mm grubości, ściana komory lewej jest trzykrotnie grubsza od ściany komory prawej, dochodzi do grubości jednego centymetra. Na zewnątrz serce jest okryte osierdziem, czyli błoną surowiczą, która jest gładka, lśniąca i przeźroczysta, tak że widać kolor mięśnia sercowego czerwono_brunatny i biegnące powierzchownie naczynia krwionośne serca. Między przedsionkami i komorami w otoczeniu ujść przedsionkowo_komorowych i odejścia pnia płucnego, i aorty znajdują się cztery pierścienie włókniste, które wraz z oddzielającymi je od siebie dwoma trójkątami tworzą tak zwany szkielet serca. Nazwa pochodzi stąd, że te warstwy tkanki łącznej służą za miejsca przyczepu warstwy mięsnej przedsionków i komór. Każdy przedsionek posiada wwłasną warstwę mięsną i na zewnątrz mięsień wspólny, podobnie komory, każda ma własną i wspólną zewnętrzną warstwę. Łącznikiem między mięśniami komór i przedsionków jest układ przewodzący serca. Serce posiada własny układ krążenia. Od części wstępującej aorty odchodzą dwa naczynia wieńcowe, tętnica wieńcowa prawa i lewa. Tętnica wieńcowa prawa przechodzi na stronę tylną serca leżąc w bruździe wieńcowej i unaczynia prawy przedsionek, prawą komorę, część tylną przegrody międzykomorowej i częściowo komorę lewą. Tętnica wieńcowa lewa dzieli się na gałąź międzykomorową przednią i gałąź okalającą. Gałąź przednia biegnie w bruździe międzykomorowej przedniej, zaś gałąź okalająca przechodzi na stronę tylną serca. Tętnica wieńcowa lewa unaczynia lewy przedsionek, lewą komorę, część przednią przegrody międzykomorowej i częściowo komorę prawą. Ze ścian serca krew odpływa żyłami które zbierają się w zatokę wieńcową serca,leżącą w bruździe wieńcowej, która uchodzi do prawego przedsionka serca. Serce posiada podwójny system nerwowy. Serce jest unerwione przez splot sercowy, powstały z wymieszania rozgałęzień nerwów układu sympatycznego, które przyspieszają czynności serca, i układu parasympatycznego, które zwalniają czynność serca. Oprócz tego serce posiada specjalny układ zwany układem przewodzącym, złożony ze zgrupowań komórek i łączących je włókien. Grupy komórek leżą w prawym przedsionku jako węzeł zatokowo_przedsionkowy i przedsionkowo_komorowy. Z węzła Przedsionkowo_komorowego wychodzi pęczek włókien, który biegnie po obu stronach przegrody międzykomorowej i dochodzi do mięśni brodawkowych i beleczek mięsnych na ścianach komór. Układ przewodzący reguluje kolejność pracy poszczególnych odcinków serca - skurcz przedsionków, skurcz komór i rozkurcz.

Krążenie małe czyli płucne

Z prawej komory serca wychodzi mięsień płucny. Kieruje się ku stronie lewej, wchodzi pod łuk aorty i dzieli się na tętnicę płucną prawą i lewą. Każda z nich wchodzi do odpowiedniego płuca, biegnie razem z oskrzelem i dzieli się podobnie jak oskrzela na rozgałęzienia coraz drobniejsze. Dochodzi do pęcherzyków płucnych i otacza je gęstą siecią naczyń włosowatych. Dzięki temu, że ściana pęcherzyka płucnego i ściana naczynia włosowatego są zbudowane z pojedynczej warstwy komórek, jest możliwa wymiana gazowa. Z pęcherzyków płucnych przechodzi do krwi tlen i tworzy nietrwałe połączenie z hemoglobiną czerwonych ciałek krwi, zaś z krwi przechodzi do pęcherzyków płucnych dwutlenek węgla. Krew zawierająca tlen przechodzi z łożyska kapilarów przez żyłki do żył większych i wypływa z każdego płuca dwoma żyłami płucnymi, i wpływa do lewego przedsionka serca. Czasem liczba żył płucnych jest mniejsza lub większa, co nie posiada żadnego znaczenia praktycznego.

krążenie duże

Z lewego przedsionka serca krew tętnicza wpływa do lewej komory. Z lewej komory wychodzi aortą. Kieruje się początkowo ku stronie prawej tworząc część wstępującą, następnie zatacza łuk skierowany ku stronie lewej, tworząc część wstępującą, następnie zatacza łuk skierowany ku stronie lewej i ku tyłowi, i przechodzi w aortę piersiową, lub zstępującą. aorta piersiowa biegnie wzdłuż kręgosłupa, przechodzi przez rozwór aortowy, w przeponie do jamy brzusznej i zmienia nazwę na aortę brzuszną. Aorta brzuszna dochodzi do poziomu czwartego kręgu lędźwiowego i dzieli się na dwa naczynia końcowe, dwie tętnice biodrowe wspólne, prawą i lewą. Od części wstępującej aorty odchodzą naczynia wieńcowe serca unaczyniające mięsień sercowy. Od łuku aorty odchodzą trzy naczynia. Są to, idąc kolejno od strony prawej - pień ramienno_głowowy, który dzieli się na tętnicę szyjną wspólną prawą i tętnicę podobojczykową prawą, dalej tętnica wspólna szyjna lewa i tętnica wspólna szyjna lewa i tętnica podobojczykowa lewa. Tętnica szyjna wspólna prawa i lewa dzieli się na tętnicę szyjną zewnętrzną, która unaczynia szyję, twarz i powierzchowne części głowy, i na tętnicę szyjną, wewnętrzną, która wchodzi do jamy czaszki, i unaczynia dwie trzecie mózgowia oraz zawartość oczodołu. Tętnica podobojczykowa przechodzi na kończynę górną, odpowiednio po stronie prawej i lewej, przechodzi w tętnicę pachową, ta z kolei w tętnicę ramienną. Tętnica ramienna dzieli się w okolicy stawu łokciowego na tętnicę łokciową, promieniową i międzykostną wspólną. Końcowe rozgałęzienia wymienionych tętnic unaczyniają dłoń i palce. Aorta piersiowa oddaje gałęzie, które dzieli się na gałęzie ścienne i trzewne. Gałęzie ścienne są to tętnice międzyżebrowe, zazwyczaj 10 par, które biegną w przestrzeniach międzyżebrowych, i unaczyniają mięśnie głębokie klatki piersiowej i częściowo mięśnie brzucha. Gałązki tylne tych tętnic dochodzą do mięśni grzbietu. Tuż ponad przeponą odchodzą od aorty piersiowej tętnice przeponowe górne do ściany dolnej klatki piersiowej. Gałęzie trzewne są drobniejsze niż gałęzie ścienne. Są to gałązki do przełyku, tchawicy, grasicy i worka osierdziowego. Aorta brzuszna oddaje podobnie jak piersiowa gałęzie ścienne i trzewne. Gałęzie ścienne są to tętnice lędźwiowe zwykle w liczbie 4, które dochodzą do mięśni brzucha. Tętnice trzewne dzielimy na tętnice parzyste i nieparzyste. Do tętnic parzystych należą tętnice nadnerczowe środkowe, środkowe, tętnice jądrowe lub jajnikowe. Tętnice nieparzyste są trzy:
tętnica trzewna zwana także pniem trzewnym, tętnica krezkowa górna i dolna. Tętnica trzewna odchodzi tuż pod przeponą, dzieli się na tętnice, które unaczyniają narządy górne:
część jamy brzusznej, tj., wątrobę, trzustkę, śledzionę, żołądek i dwunastnicę. Tętnica krezkowa górna wchodzi do krezki jelita cienkiego i daje szereg rozgałęzień do całego jelita cienkiego, dalej do kątnicy, okrężnicy wstępującej i poprzecznej. Tętnica krezkowa dolna wchodzi do krezki esicy i oddaje gałęzie do okrężnicy wstępującej, , esicy i górnej części odbytnicy. Tętnica biodrowa wspólna, zarówno prawa jak i lewa, dzieli się na tętnicę biodrową wewnętrzną i zewnętrzną. Tętnica biodrowa wewnętrzna oddaje gałęzie ścienne do ścian miednicy tj. tętnicę pośladkową górną i dolną, tętnicę zasłonową i gałęzie mięśniową i gałęzie mięśniowe oraz tętnice pępkowe mające znaczenie w życiu płodowym. Gałęzie trzewne dochodzą do narządów miednicy mniejszej, są inne u płci męskiej, inne u płci żeńskiej, częściowo są takie same. U płci męskiej dochodzą do dalszych odcinków odbytnicy, pęcherza moczowego, do gruczołu krokowego i gruczołów pęcherzykowych. U płci żeńskiej dochodzą do dalszych odcinków odbytnicy, pęcherza moczowego, do macicy i pochwy. Końcową gałęzią tętnicy biodrowej wewnętrznej jest tętnica sromowa, która unaczynia krocze i narządy płciowe zewnętrzne, odpowiednio męskie i żeńskie. Tętnica biodrowa zewnętrzna wychodzi pod więzadłem pachwinowym na przednią powierzchnię uda i zmienia nazwę na tętnicę udową. Tętnica udowa biegnie początkowo z przodu, następnie przechodzi do dołu podkolanowego, tu nazywa się tętnicą podkolanową i dzieli się na tętnicę piszczelową przednią i tylną, które są przeznaczone dla podudzia. Tętnica piszczelowa tylna przechodzi na stronę podeszwową stopy, zaś piszczelowa przednia na stronę grzbietową stopy i unaczyniają stopę.

Układ żylny

Żyły głębokie najczęściej noszą takie same nazwy jak tętnice, którym towarzyszą, jednak nie jest to wszędzie. Krew żylną z głowy, zarówno z zawartości czaszki jak i powłók miękkich, odprowadza żyła szyjna wewnętrzna, która łączy się z żyłą podobojczykową, odprowadzającą krew z kończyny górnej. Z połączenia tych dwóch żył powstaje pień ramiennogłowy, odpowiednio prawy i lewy. Pnie łączą się ze sobą i tworzą żyłę główną górną, która wpada do prawego przedsionka serca. Do żyły głóównej górnej dochodzą żyły ze ścian klatki piersiowej, tj. żyła nieparzysta i nieparzysta krótka. Na kończynie górnej są sploty żylne palców i ręki, następnie po dwie, żyły promieniowo_łokciowe i międzykostne, z nich powstają dwie żyły ramienne, aż z tych jedna żyła pachowa i jedna podobojczykowa. W sumie żyła główna górna i doprowadzająca do serca krew z zakresu głowy, szyi, klatki piersiowej i kończyn górnych. W zakresie jamy brzusznej mamy układ podwójny żył odpowiadający naczyniom tętniczym trzewnym parzystym i nieparzystym oraz żyły ścienne. Z narządów nieparzystych jamy brzusznej zbiera krew żyła wrotna powstająca z żyły śledzionowej, krezkowej górnej i dolnej. Dopływają do niej żyły z żołądka, dwunastnicy i trzustki. Żyła wrotna wchodzi do wątroby przez jej wnękę, dzieli się stopniowo na coraz drobniejsze rozgałęzienia, aż dochodzi do sieci kapilarów leżących w otoczeniu komórek wątrobowych. Z tych sieci żylnych wychodzą znowu naczynia żylne, które gromadzą się w większe i ostateczne żyły wątrobowe wpadają do żyły głównej dolnej wprost w miąższu wątroby. Mamy tu specjalne krążenie żylno_żylne, oprócz krążenia tętniczo_żylnego. Z narządów parzystych jamy brzusznej odchodzą żyły o takich nazwach jak tętnice i wpadają do żyły głównej dolnej. Do żyły tej dochodzą też żyły ścienne, tj. żyły przeponowe i lędźwiowe. Krew żylną z miednicy zbierają również żyły ścienne, odpowiedniki tętnic oraz żyły z narządów, które odpowiadają rozgałęzieniom tętnicy biodrowej, wewnętrznej. W miednicy mniejszej mamy obfite sploty żylne otaczające narządy płciowe, pęcherz moczowy i odbytnicę, a dopiero z tych splotów wychodzą pojedyncze naczynia żylne. Z kończyny dolnej odpływa krew podobnie jak z kończyny górnej , tzn. z sieci naczyń stopy i palców wychodzą żyły towarzyszące po dwie żyłom na podudziu, już jednak w dole podkolanowym jest jedna żyła podkolanowa, która przechodzi w żyłę udową, a ta wpada do żyły biodrowej zewnętrznej. Żyła biodrowa zewnętrzna łączy się z żyłą biodrową wewnętrzną, odprowadzającą krew z zakresu miednicy i po połączeniu powstaje żyła biodrowa wspólna odpowiednio prawa i lewa. Żyły biodrowe wspólne łączą się i tworzą żyłę główną dolną. Żyła ta biegnie wzdłuż kręgosłupa, następnie wchodzi do miąższu wątroby, przechodzi przez otwór w części ścięgnistej przepony i uchodzi do prawego przedsionka serca.

Żyły powierzchowne

Żyły powierzchowne biegną niezależnie od tętnic. W zakresie głowy i szyi jest większa żyła szyjna wewnętrzna, która wpada do żyły szyjnej wewnętrznej. Na tułowiu są żyły powierzchowne łączące się między sobą w rzadką sieć, uchodzące do żyły pachowej i do żyły pachowej. Na uwagę zasługują żyły powierzchowne kończyn górnych i dolnych. Na kończynie górnej z sieci palców ręki wychodzą dwie żyły podskórne, żyła odłokciowa i odpromieniowa. Często jest trzecia żyła na przedramieniu zwana żyłą pośrodkową przedramienia. Żyły te biegną wzdłuż odpowiednich kości, odchodzą do dołu łokciowego i tu łączą się między sobą z żyłami głębokimi. Na ramieniu znajduje się ciąg dalszy tych żył, przy czym żyła odłokciowa jest krótsza i uchodzi do jednej z żył ramiennych, mniej więcej w połowie ramienia, natomiast żyła odpromieniowa biegnie aż do okolicy pachowej i wpada do żyły pachowej. Żyły podskórne, jeśli są wypełnione krwią, są widoczne i wyczuwalne. Układ żył w dole łokciowym jest miejscem zastrzyków dożylnych. W żyłach kończyny górnej są zastawki regulujące kierunek przepływu krwi zawsze do serca. Na kończynie dolnej są, podobnie jak na górnej, sploty palców i stopy, z których wychodzą dwie żyły na podudzie. Jest to żyła odpiszczelowa i żyła odstrzałkowa. Żyła odpiszczelowa biegnie po przyśrodkowej stronie podudzia, następnie uda i uchodzi pod więzadłem pachwinowym do żyły udowej. Żyła odstrzałkowa biegnie po stronie tylnej podudzia i wpada do żyły podkolanowej. Żyły te posiadają zastawki. Ze względu na kierunek przepływu krwi, najczęściej niedogodny, bo od dołu do góry, może krew zalegać w żyłach, dochodzi do ich rozszerzenia, wskótek tego zastawki stają się nieszczelne. Poszerzone żyły stają się miejscem powstawania tzw. żylaków, które są niejednokrotnie widoczne i wyczuwalne na całej kończynie, począwszy od stopy, aż do okolicy pachwinowej, najczęściej żylaki są umiejscowione na podudziu i na udzie. Schemat układu krążenia w zakresie naczyń krwionośnych jest następujący:
naczynia tętnicze przechodzą w kapilary, a z tych wychodzą żyłki, następnie żyły. Nie wszędzie jest ten schemat zachowany. W wątrobie jest układ żylno_żylny, ponieważ do wątroby wchodzi żyła wrotna, a z jej łożyska kapilarnego wychodzą żyłki i żyły wątrobowe, które uchodzą do żyły głównej dolnej. Do wątroby wchodzi naczynie tętnicze tj. tętnica wątrobowa, która dzieli się również aż do kapilarów, a odpływy żylne są, jak żyły wątrobowe. Inny układ jest w nerce, w której jest krążenie tętniczo_tętnicze. Do nerki wchodzi tętnica nerkowa, dzieli się na drobniejsze gałęzie i kapilary, które tworzą kłębuszki nerkowe, z których znowu wychodzą naczynia kapilarne tętnicze i dopiero teraz przechodzą w naczynia żylne, które tworzą ostatecznie żyłę nerkową. W płucach jest krążenie podwójne, odżywcze tętniczo_żylne, zgodnie ze schematem i krążeniem czynnościowe, w którym tętnica płucna prowadzi krew żylną, a żyły płucne zawierają krew tętniczą. Ponadto istnieją połączenia między tętnicami i żyłami w postaci specjalnych zespoleń, w których krew może omijać łożysko kapilarów i szybciej przechodzić do naczyń żylnych.

Układ chłonny czyli limfatyczny

Składa się z naczyń chłonnych i węzłów chłonnych. Naczynia chłonne zaczynają się układem kapilarów, które znajdują się między komórkami i tkankami i odprowadzają płyn stanowiący przesącz z krwi do naczyń krwionośnych żylnych. Kapilary zaczynają się jako ślepo zakończone drobniutkie rureczki łączące się w mniej lub bardziej gęste sieci. Naczynia chłonne są prawie wszędzie, brak ich w ośrodkowym układzie nerwowym. Kapilary przechodzą w nieco większe naczynia chłonne, a te przechodzą w pnie chłonne. Naczynia chłonne są zbudowane tak jak naczynia krwionośne, ale mają ściany cienkie podobne raczej do naczyń żylnych, tym bardziej, że naczynia chłonne i przewody mają bardzo małe światło, Największy przewód zwany przewodem piersiowym ma około 2 mm średnicy. Naczynia chłonne posiadają zastawki chłonne gęsto ułożone. W przebieg naczyń i przewodów chłonnych są wstawione węzły chłonne zbudowane z tkanki chłonnej, w których odbywa się oczyszczanie chłonki z zanieczyszczeń przyniesionych z tkanek oraz są ogniska rozmnażania limfocytów, czyli powstają nowe białe ciałka krwi. Chłonka posiadająca płynną zawartość naczyń chłonnych jest przejrzysta, podobna do wody, jedynie chłonka płynąca z jelita cienkiego jest biaława, podobna do mleka, stąd nazywa się mleczem. Zawiera ona tłuszcz wchłonięty do naczyń chłonnych. Układ chłonny jest niesymetryczny i niepodobny do układu krwionośnego. Chłonka z dolnej połowy ciała oraz z lewej połowy klatki piersiowej, lewej połowy szyi i głowy jest odprowadzana przewodem piersiowym do kąta żylnego lewego, tj. do miejsca połączenia się żyły podobojczykowej lewej z żyłą szyjną wewnętrzną lewą. Resztę chłonki z prawej górnej połowy ciała odprowadza przewód chłonny prawy do prawego kąta żylnego. Na kończynie dolnej są dwie stacje węzłów chłonnych, jedna w dole podkolanowym i druga w okolicy pachwinowej. Na kończynie górnej są również dwie stacje węzłów chłonnych, jedna w dole łokciowym, druga w dole pachowym. W zakresie jamy brzusznej i klatki piersiowej wyróżnia się węzły chłonne ścienne i trzewne, należące do poszczególnych narządów jamy brzusznej czy klatki piersiowej. Na granicy głowy i szyi są dwa pierścienie węzłów, jeden wzdłuż brody i trzonu żuchwy, następny wzdłuż małżowiny usznej, do okolicy potylicznej i drugi leżący pod obojczykami. Te dwa pierścienie węzłów są połączone pasmem biegnącym wzdłuż mięśnia mostkowo_obojczykowo_sutkowego. Skupienia tkanki chłonnej, które nie są węzłami chłonnymi, znajdują się na przejściu jamy nosowej i ustnej w gardło. Są to migdałki parzyste i nieparzyste. Migdałki parzyste są podniebienne, leżące po bokach cieśni gardła i migdałki trąbkowe na ujściach trąbek słuchowych na bocznych ścianach gardła. Migdałki nieparzyste tj. migdałek gardłowy lub trzeci leżący na przejściu ściany górnej gardła w tylną oraz migdałek językowy na nasadzie języka. Inne skupienia tkanki chłonnej znajdują się w ścianach jelit. W jelicie czczym, są to drobne grudki zwane grudkami samotnymi, zaś w jelicie krętym grudki zbierają się w większe zespoły zwane grudkami skupionymi. Grudki samotne znajdują się również w ścianach jelita grubego. Szczególnie dużo jest tkanki chłonnej w wyrostku robaczkowym

Narządy krwiotwórcze

W narządach krwiotwórczych powstają elementy komórkowe krwi i limfy. U człowieka dorosłego czerwone ciałka krwi, granulocyty i płytki krwi powstają w czerwonym szpiku kostnym. Szpik ten wypełnia nasady kości długich i istotę gąbczastą innych kości. Limfocyty powstają w śledzionie, węzłach chłonnych i w grudkach chłonnych.

Narząd oddechowy

Narząd oddechowy składa się z dwóch części - z dróg oddechowych, prowadzących powietrze z płuc, w których odbywa się wymiana gazowa. Do dróg oddechowych należy jama nosowa, krtań, tchawica i oskrzela. Można je podzielić na drogi górne, obejmujące jamę nosową i górną część krtani i na drogi dolne od środkowej części krtani do końcowych rozgałęzień oskrzeli.

Jama nosowa

Jej ściany kostne były omawiane przy czaszce, tu zostaną krótko powtórzone. Jama nosowa posiada sześć ścian:
górną, dolną, przednią, tylną i dwie boczne. Ściana górna jest utworzona przez podniebienie twarde złożone z wyrostków podniebiennych, szczęk oraz blaszek poziomych kości podniebiennych. Ściana przednia to nozdrza przednie tj. otwór łączący jamę nosową z otoczeniem. Ściana tylna to nozdrza tylne prowadzące do jamy gardła. Ściana boczna jest utworzona głównie przez trzon szczęki, do którego przyrasta muszla nosowa dolna, blaszka pionowa kości podniebiennej i błędnik kości sitowej z muszlą nosową środkową i górną. Jama nosowa jest podzielona na dwie części przegrodą kostną, złożoną z blaszki pionowej kości sitowej i lemiesza. Przegroda kostna jest uzupełniona przegrodą chrzęstną i błoniastą. Nos jako całość składa się z przedsionka i jamy nosowej właściwej. Przedsionek jest ograniczony ścianami ruchomymi, skrzydełkami nosa zbudowanymi z chrząstek, które mogą się poruszać przy oddychaniu głębokim lub utrudnionym, albo przy wąchaniu. Nos jest pokryty skórą, pod którą znajdują się małe niewyczuwalne mięśnie należące do mięśni mimicznych twarzy. Skóra wyściela też przedsionek nosa posiada krótkie, dość twarde włosy, które czasami, zwłaszcza u starszych mężczyzn, wystają na zewnątrz. Jama nosowa właściwa jest wyścielona błoną śluzową. Przegroda dzieląca ją na dwie części jest zwykle skrzywiona, co powoduje nierównomierność obu części. Pod muszlami nosowymi zwisającymi obustronnie ze ściany bocznej znajdują się przewody nosowe odpowiednio górny, środkowy i dolny. Przegrody te w kierunku przegrody nosa łączą się w przewód nosowy wspólny, ten zaś przechodzi ku tyłowi do jamy gardła. W części górnej jamy nosowej od muszli środkowej ku górze znajdują się w błonie śluzowej komórki nerwowe zmysłu węchu. Jedna wypustka takiej komórki biegnie do powierzchni błony śluzowej, druga kieruje się ku górze. Zespół tych wypustek zwanych nićmi węchowymi przechodzi przez otwory w blaszce poziomej kości sitowej, wchodzi do jamy czaszki i dochodzi do grupy komórek tworzących opuszkę węchową na podstawie płata czołowego mózgu. Powietrze przechodzące przez jamę nosową przeciska się między przegrodą i muszlami, czyli przez przewody nosowe i stykając się z ciepłą i wilgotną błoną śluzową ulega ogrzaniu, nawilgoceniu i oczyszczeniu. Pod błoną śluzową znajdują się obfite sploty żylne, stąd możliwość krwawienia z jamy nosowej. W otoczeniu jamy nosowej znajdują się zatoki poboczne nosa, mają z nią bezpośrednie połączenie. Do przewodu nosowego środkowego uchodzi zatoka czołowa, szczękowa i przednie komórki sitowe. Do przewodu górnego uchodzą komórki sitowe tylne i zatoka klinowa. Błona śluzowa przechodzi z jamy nosowej do zatok, wyściela je. W stanach infekcyjnych, zapalnych proces chorobowy może przejść z jamy nosowej do zatok i dochodzi do powikłania kataru, czyli zapalenia błony śluzowej nosa z zapaleniem błon śluzowych zatok, najczęściej zatoki szczękowej. Z jamy nosowej powietrze przechodzi przez nozdrza tylne do jamy gardła, a następnie do krtani. Krtań, następny odcinek drogi oddechowej, jest zbudowana z chrząstek połączonych między sobą stawami, więzadłami, a poruszanych mięśniami. Chrząstki krtani są parzyste i nieparzyste. Do parzystych należą chrząstki nalewkowate. Do nieparzystych należy chrząstka tarczowata, pierścieniowata i nagłośniowa. Chrząstka nalewkowata ma kształt nieregularnej trójściennej piramidy, posiada dwa wyrostki:
głosowy i mięśniowy. Spoczywa na blaszce chrząstki pierścieniowatej. Chrząstka tarczowata składa się z dwóch blaszek połączonych ze sobą, z przodu pod różnym kątem zależnym od wieku i płci. U dzieci i u kobiet jest to kąt rozwarty, u mężczyzn kąt ostry lub zbliżony do prostego, dzięki temu chrząstka ta wystercza z przodu na szyi i jest zupełnie dobrze wyczuwalna i widoczna. Chrząstka pierścieniowata ma kształt sygnetu, jej część wyższa zwana łukiem jest zwrócona do przodu, część szersza zwana blaszką, ku tyłowi. Na przejściu łuku w blaszkę są powierzchnie stawowe dla rogów dolnych chrząstki tarczowatej, zaś na blaszce są powierzchnie stawowe dla chrząstek nalewkowatych. Chrząstka nagłośniowa ma kształt porównywalny do liścia bzu, który u góry jest owalny i szerszy, a zwęża się ku dołowi. Układ chrząstek krtani jest następujący:
z przodu znajduje się chrząstka tarczowata za nią ku tyłowi chrząstka nagłośniowa, która wystaje ponad brzeg górny chrząstki tarczowatej, pod chrząstką tarczowatą leży łuk chrząstki pierścieniowatej. Na blaszce chrząstki pierścieniowatej, czyli z tyłu, znajdują się chrząstki nalewkowate. Połączenia chrząstek krtani są stawowe i więzadłowe. Stawy krtani mają typową budowę stawów, są więc na chrząstkach powierzchnie stawowe, stawy są objęte torebkami stawowymi i posiadają więzadła. Dzięki stawom chrząstki wykonują niewielkie ruchy. Stawy łączą chrząstkę tarczowatą w dwóch miejscach z chrząstką pierścieniowatą i chrząstki nalewkowate w chrząstkę pierścieniowatą. Więzadła łączą chrząstki między sobą i całą krtań z otoczeniem. Do grupy pierwszej należy więzadło pierścieniowo_tarczowe rozpięte między górnym brzegiem łuku chrząstki pierścieniowatej i dolnym brzegiem chrząstki tarczowatej, więzadło tarczowo_nagłośniowe łączące obie te chrząstki, więzadło kieszonkowo rozpięte między chrząstką nalewkowatą i wewnętrzną powierzchnią chrząstki tarczowatej i więzadło głosowe biegnące tak jak kieszonkowe, równolegle i poniżej niego. Krtań jest połączona u góry z kością gnykową błoną tarczowo_gnykową, a u dołu z tchawicą więzadłem obrączkowym. Krtań jest wyścielona błoną śluzową. Między błoną śluzową a mięśniami znajduje się błona elastyczna i elastyczna krtań. Mięśnie krtani pokrywają chrząstki krtani i umożliwiają ich ruchy. Z przodu krtani znajduje się mięsień pierścieniowo_tarczowy, który przyczepia się do łuku chrząstki pierścieniowatej i blaszki chrząstki tarczowej, a którego czynność polega na napinaniu strun głosowych. Między blaszką chrząstki pierścieniowatej i chrząstką nalewkowatą są następujące mięśnie:
pierścieniowo_nalewkowy tylny, który powoduje rozszerzanie szpary głośni, a pierścieniowo_nalewkowy boczny, który zwęża szparę głośni między chrząstkami nalewkowatymi znajduje się mięsień nalewkowy poprzeczny, który również zwęża szparę głośni. Razem z więzadłem głosowym biegnie mięsień głosowy. Krtań leży z przodu szyi na poziomie od czwartego do szóstego kręgu szyjnego. U góry jest zawieszona na kości gnykowej, u dołu przechodzi w tchawicę. Krtań jest przykryta przez mięśnie podgnykowe. Jama krtani łączy się bezpośrednio z jamą gardła. Wejście do krtani jest ograniczone przez chrząstkę nagłośniową z przodu, chrząstki nalewkowate z tyłu i rozpięte między nimi fałdy nalewkowo_nagłośniowe. Wejście prowadzi do przedsionka krtani, który zwężając się przechodzi w część środkową, stanowiącą wąską, ale o zmiennej szerokości szparę ustawioną poziomo w płaszczyźnie strzałkowej. Szpara ta jest zawarta między więzadłami kieszonkowymi leżącymi u góry i więzadłami głosowymi leżącymi poniżej. Pod więzadłem kieszonkowym znajduje się obustronnie płytki zachyłek błony śluzowej, inaczej kieszonka, stąd nazwa fałdów kieszonkowych. Struny głosowe są narządem wydawania dźwięków, porusza je powietrze wychodzące z płuc. Dzięki stawom i mięśniom krtani szpara głośni zwęża się i rozszerza, a struny głosowe mogą być bardziej napięte lub bardziej wiotkie. Krtań jest więc nie tylko drogą oddechową, ale i narządem głosu. Trzecia część krtani część dolna, stanowi przejście do tchawicy . Tchawica ma kształt rury, sięga od szóstego kręgu szyjnego do czwartego kręgu piersiowego, gdzie dzieli się na dwa oskrzela główne:
prawe i lewe. Ściana tchawicy jest zbudowana z chrząstek o kształcie podkowiastym połączonych między sobą więzadłami. Ściana tylna tchawicy jest miękka. Wnętrze tchawicy jest wyścielone błoną śluzową. Pod błoną śluzową znajdują się włókna mięsne gładkie. Tchawica przechodzi do klatki piersiowej przez jej otwór górny i układa się mniej więcej w linii środkowej klatki piersiowej. Oskrzela główne powstają z podziału tchawicy. Oskrzele prawe jest szersze i krótsze niż lewe i biegnie jakby w przedłużeniu tchawicy, podczas gdy lewe odchodzi pod pewnym kątem. Skutkiem takiego układu ciała obce częściej wpadają do oskrzela prawego niż do lewego. Oskrzela mają ściany zbudowane tak jak tchawica. Każde oskrzele dochodzi do wnęki płuc i tu zaczyna się dalej dzielić. Oskrzele prawe dzieli się na trzy oskrzela płatowe, oskrzele lewe na dwa. Dalej dochodzi do systematycznego podziału oskrzeli na oskrzela segmentowe, podsegmentowe, i dalsze coraz mniejsze, aż do oskrzelików końcowych. Na tym kończy się drzewo oskrzelowe, którego rola polega na przenoszeniu powietrza do płuc. Każdy oskrzelik końcowy dzieli się na oskrzeliki oddechowe, które dzielą się na przewodniki i kończą pęcherzykami płucnymi. Jest to już ta część oskrzeli, w której odbywa się wymiana gazowa. Oskrzela posiadają w ścianie chrząstki, oskrzeliki oddechowe mają ściany cienkie i chrząstek nie posiadają. Drogi oddechowe górne i dolne charakteryzują się tym, że posiadają ściany sztywne, dzięki obecności kości i chrząstek, co umożliwia swobodne przechodzenie powietrza, ponieważ drogi te są stale otwarte, obecność w ścianach mięśni gładkich, pozwala na zmianę szerokości światła. Płuca są dwa - lewe i prawe. Każde z nich znajduje się w osobnej jamie, opłucnowej. Płuca składają się z płatów. Prawe z trzech, lewe z dwóch. W płucu prawym wyróżniamy płat górny, środkowy i dolny, w płucu lewym płat górny i dolny. Płat górny płuca lewego odpowiada płatowi górnemu i środkowemu płatowi płuca prawego. Płuco ma kształt nieregularnego stożka, posiada podstawę, którą stanowi powierzchnia przeponowa szczyt wchodzący w obręb szyi oraz powierzchnię żebrową i śródpiersiową. Powierzchnia przeponowa jest wklęsła, dostosowana do wypukłości przepony. Powierzchnia żebrowa jest wypukła, sąsiaduje ze ścianami klatki piersiowej. Powierzchnia śródpiersiowa zwrócona jest do środka klatki piersiowej i posiada zagłębienie zwane wnęką. We wnęce znajduje się korzeń płuc tj. zbiór tworów wychodzących i wchodzących do płuc. Do płuc wchodzi tętnica płucna, tętnica oskrzelowa, nerwy układu autonomicznego. Z płuc wychodzą:
żyły płucne, żyły oskrzelowe i naczynia chłonne. Płuco jest okryte błoną surowiczą zwaną opłucną płucną, która na powierzchni śródpiersiowej otacza korzeń płuca i przechodzi bezpośrednio w opłucną ścienną wyścielającą jamę opłucnej. W zależności od ściany, którą pokrywa opłucna ścienna nosi nazwę opłucnej przeponowej żebrowej i śródpiersiowej. Ta część opłucnej, która pokrywa szczyt płuca, nazywa się osklepkiem płuca. Płuco nie wypełnia całkowicie jamy opłucnowej i w dolnej jej części pozostają przestrzenie, które stanowią przestrzenie zapasowe umożliwiające rozszerzanie się płuc przy głębokim wdechu. Płuca posiadają podwójny układ krążenia:
czynnościowy i odżywczy. W układzie czynnościowym do płuc wchodzi tętnica płucna prowadząca krew żylną z prawej komory serca. W płucu rozgałęzia się aż do sieci kapilarów, które otaczają pęcherzyki płucne. Przez bardzo cienkie ściany pęcherzyków płucnych i kapilarów odbywa się wymiana gazowa, w której tlen przechodzi z pęcherzyków płucnych, do krwi i łączy się z hemoglobiną czerwonych ciałek, a dwutlenek węgla z krwi przechodzi do pęcherzyków płucnych. Z sieci kapilarów wychodzą drobne żyłki, które zlewają się w coraz większe, aż wreszcie z płuc wychodzą zazwyczaj dwie żyły płucne, które uchodzą do lewego przedsionka serca. W krążeniu odżywczym krew zawierająca tlen doprowadzana jest do płuc tętnicami oskrzelowymi, które biegną razem z oskrzelami i unaczyniają głównie ściany oskrzeli, przechodzą następnie w kapilary, a te przechodzą w drobne żyłki, dalej żyły oskrzelowe uchodzące do żył ściennych klatki piersiowej lub do żył płucnych.

Klatka piersiowa - topografia

W klatce piersiowej znajdują się trzy jamy surowiczne, są to:
dwie jamy opłucnowe zawierające płuca i worek osierdziowy z sercem. Jamy opłucnowe leżą po prawej i lewej stronie klatki piersiowej, pomiędzy nimi pozostaje przestrzeń zwana śródpiersiem. W części górnej śródpiersia znajduje się w linii środkowej tchawica, przez co przestrzeń ta dzieli się na śródpiersie przedtchawicze i zatchawicze. W części dolnej znajduje się w śródpiersiu worek osierdziowy, który je prawie całkowicie wypełnia, pozostawiając niewielkie przestrzenie śródpiersia dolnego przedniego i tylnego. W śródpiersiu przedtchawiczym przebiegają następujące twory:
żyła główna górna i jej dopływy - dwie żyły ramienno_głowowe - prawa i lewa, łuk aort i jego rozgałęzienia; idąc od strony prawej:
tętnica ramienno_głowowa, tętnica szyjna i wspólna lewa i tętnica podobojczykowa lewa. Nerwy przeponowe i nerwy błędne. W wieku dziecięcym do okresu pokwitania znajduje się tuż za mostkiem grasica, która potem zanika, a w jej miejsce pozostaje tkanka łączna i tłuszczowa. W śródpiersiu zatchawiczym biegnie przełyk, aorta wstępująca i odchodzące od niej tętnice międzyżebrowe, żyły ścienne klatki piersiowej, tj. żyły nieparzyste, przewód piersiowy, pnie sympatyczne i ich nerwy oraz nerwy błędne, które poniżej tchawicy przechodzą ku tyłowi do ścian przełyku. Twory śródpiersia zatchawiczego przechodzą ku tyłowi do śródpiersia tylnego dolnego. Klatka piersiowa łączy się ku górze z szyją przez otwór górny. Przez otwór ten przechodzą z szyi do klatki piersiowej:
tchawica, przełyk, nerwy przeponowe, nerwy błędne, pnie sympatyczne i żyły ramienno_głowowe, zaś z klatki piersiowej biegną na szyję gałęzie aorty i końcowy odcinek przewodu piersiowego. Otwór dolny klatki piersiowej jest zamknięty przeponą, przez którą część tworów klatki piersiowej dostaje się do jamy brzusznej i odwrotnie. Do jamy brzusznej przechodzi:
aorta nerwy błędne, pnie sympatyczne, zaś do klatki piersiowej wchodzą żyły nieparzyste i przewód piersiowy.

Przewód pokarmowy

Narządy przewodu pokarmowego służą do pobierania pokarmów stałych i płynnych, do przerabiania ich do wchłaniania i wydalania resztek. Do pobierania pokarmów służy część górna przewodu pokarmowego złożona z jamy ustnej, gardła i przełyku, do przerabiania i wchłaniania składników odżywczych służy żołądek i jelito cienkie, stanowiące część środkową przewodu pokarmowego, część dolna ostatnia służy do wchłaniania wody, zagęszczania i wydalania mas kałowych - jest to jelito grube. Cały przewód pokarmowy ma kształt rury o różnej grubości ścian i różnej szerokości światła, ponadto posiada gruczoły, których część jest składnikiem ścian, część leży poza cewą pokarmową. Do tych ostatnich należą ślinianki, wątroba i trzustka. Ściana przewodu pokarmowego składa się ogólnie biorąc z błony śluzowej, podśluzowej, i mięsnej, a te części przewodu, które znajdują się w jamie brzusznej, są otoczone otrzewną, czyli błoną surowiczą. W zależności od czynności poszczególne odcinki przewodu mają specyficzne cechy charakterystyczne. Przewód pokarmowy rozwija się z pojedynczej cewki, ciągnącej się przez całą długość zarodka, o ścianie początkowo bardzo cienkiej, złożonej jedynie z nabłonka, dopiero w miarę rozwoju zmieniają się kształty części cewki, zmienia się jej położenie i grubieje ściana, tworzy się błona śluzowa wraz z gruczołami, dalej błona podśluzowa, błona mięsna złożona z dwóch lub trzech warstw i wreszcie błona surowicza. W ustroju dorosłym przewód zaczyna się jamą ustną, która mieści się w części twarzowej czaszki, następnie przez gardło leżące na szyi, przechodzi do tułowia. Przełyk znajduje się w klatce piersiowej, reszta w jamie brzusznej, a końcowy odcinek jelita grubego jest w miednicy mniejszej. Jama ustna - leży w części twarzowej czaszki. Jej ściany są częściowo kostne, częściowo mięKKie. Dzieli się ją na przedsionek i jamę ustną właściwą. Przedsionek jest zawarty między wargami i szczękami. Wargi i policzki są zbudowane ze skóry, mięśni należących do mięśni mimicznych, tworzących otoczenie szpary jamy ustnej, dalej z błony śluzowej, pod którą leżą drobne gruczoły ślinowe wyczuwalne językiem jako małe grudki w zakresie warg i policzków. podniebienie Jama ustna właściwa - ma następujące ściany:
górną, utworzoną przez podniebienie twarde i miękkie, przednią i boczne utworzone przez szczęki i żuchwę, dolną, tworzącą przeponę jamy ustnej oraz tylną prowadzącą jako otwór do jamy gardła. Podniebienie twarde tworzą wyrostki podniebienne szczęk i blaszki poziome kości podniebiennych, zaś podniebienie miękkie - mięśnie napinające i dźwigające podniebienie, a także mięśnie języka. Podniebienie całe jest pokryte błoną śluzową, która w odcinku przednim układa się w fałdy poprzeczne łatwo wyczuwalne językiem. Podniebienie twarde jest łukowate wysklepione, a wysokość tego wysklepienia jest u różnych osób różna. Podniebienie miękkie zwisa ku dołowi i posiada w środku mały nieparzysty twór zwany języczkiem. Ściany boczne i przednia jamy ustnej są utworzone przez wyrostki zębodołowe obu szczęk i żuchwy i tkwiące w nich zęby. Wyrostki zębodołowe są pokryte błoną śluzową, która ma tutaj nieco inną budowę i nosi nazwę dziąsła. Dziąsła pokrywają wyrostki zębodołowe zarówno od strony zębodołowej jak i policzkowej. Ściana tylna jest to otwór ograniczony od góry przez podniebienie miękkie, od dołu przez nasadę języka, po bokach zwisają po dwa fałdy, od przodu podniebienno_językowe i od tyłu podniebienno_gardłowe. Pomiędzy tymi fałdami znajdują się migdałki podniebienne po jednym z każdej strony. Opisany otwór nosi nazwę cieśni gardła i łączy jamę ustną właściwą z częścią ustną jamy gardła. Ściana dolna jamy ustnej jest utworzona przez mięśnie żuchwowo_gnykowe. Mięśnie te biegną od trzonu żuchwy do trzonu kości gnykowej. W linii środkowej zrastają się ze sobą pasmami tkanki łącznej tworząc w ten sposób szew. Jama ustna w całości jest wypełniona językiem. Język jest to twór mięsny pokryty z obu stron błoną śluzową. Wyróżnia się w nim idąc od tyłu:
nasadę, trzon i szczyt. Mięśnie języka dzielimy na własne i łączące język z otoczeniem. Mięśnie własne tworzą główną masę języka, a ze względu na kierunek przebiegu ich włókien są to mięśnie poprzeczne, pionowe i podłużne. Mięśnie łączące język z otoczeniem mają przebieg różnokierunkowy co pozwala na ruchy języka. Są to parzyste mięśnie:
bródkowo_językowe, gnykowo_językowe i rylcowo_językowe. Błona śluzowa na powierzchni języka posiada liczne brodawki. Są to twory nabłonkowe różnego kształtu, zwane brodawkami nitkowatymi, grzybowatymi, liściastymi i okolonymi. Brodawki okolone leżą u nasady języka, są w kształcie okrągłych wyniosłości otoczonych rowkami, które posiadają kubki smakowe, należące do zmysłu smaku. Podobne kubki smakowe są rozsiane na całej powierzchni języka, ale z tyłu jest ich najwięcej. Na nasadzie języka znajduje się nagromadzenie tkanki limfatycznej zwanej migdałkiem językowym. Język służy do nakładania pokarmu na zęby, do formowania kęsa przy połykaniu, do wymawiania wyrazów, jest wreszcie siedliskiem narządu smaku. Przy jamie ustnej zamkniętej język wypełnia ją całkowicie, przy cofaniu języka tworzy się w jamie ustnej próżnia, stanowiąca warunek podstawowy czynności ssania, co umożliwia odżywianie potomstwa w pierwszym okresie życia. Zęby tkwią w zębodołach szczęk i żuchwy. Uzębienie dostosowane jest do sposobu odżywiania, inaczej wygląda u mięsożernych, inaczej u roślinożernych. Uzębienie człowieka należy do typu wszystkożernych, ponadto jest uzębienie mleczne i stałe. U człowieka dorosłego są 32 zęby, w tym 8 siekaczy, 4 górne i 4 dolne, 4 kły - po dwa górne i dolne, 8 zębów przedtrzonowych po 4 górne i 4 dolne, i 12 zębów trzonowych po 6 dolnych i górnych. Siekacze znajdują się z przodu, służą do odcinania pokarmu, do odgryzania, zęby przedtrzonowe, a głównie trzonowe, służą do rozcierania pokarmu. Każdy ząb składa się z korzenia, szyjki i korony. Korzeń tkwi w zębodole połączony ze ścianami zębodołu układem włókien łącznotkankowych, szyjka wystaje poza zębodół i jest otoczona dziąsłem, korona sterczy swobodnie. Ząb jest zbudowany z pewnego rodzaju tkanki kostnej zwanej zębiną, która w zakresie korzenia i szyjki jest pokryta kostniwem, a w zakresie korony szkliwem. W korzeniu znajduje się kanał korzenia, który przechodzi w komorę zęba w obrębie korony. W kanale i komorze są części miękkie zęba zwane miazgą, złożone z naczyń krwionośnych i chłonnych, gałązek nerwowych i tkanki łącznej. Twory te wchodzą i wychodzą przez otwór na szczycie korzenia zęba. Siekacze i kły posiadają korzenie pojedyncze, zęby przedtrzonowe mają po jednym lub po dwa korzenie, zęby trzonowe mają po dwa lub trzy korzenie. Korony siekaczy mają kształt dłuta, kłów, kształt stożkowaty, zaś zęby przedtrzonowe i trzonowe mają korony szerokie, spłaszczone, lekko wklęsłe, opatrzone drobnymi guzkami. Człowiek posiada dwa garnitury uzębienia:
mleczny i stały. Uzębienie mleczne składa się z 20 zębów, w tym 8 siekaczy, 4 kłów i 8 trzonowców. Pierwsze zęby mleczne pojawiają się w 6 miesiącu życia. Pierwsze zęby stałe wyżynają się w 6 roku życia, ostatnie zęby trzonowe dopiero około 20 roku życia, stąd ich nazwa mądrości. Zęby szczęk i żuchwy są tak ustawione, że zęby trzonowe spoczywają na sobie, a siekacze górne leżą przed siekaczami dolnymi. Takie ustawienie nazywamy zgryzem prawidłowym. Mogą być inne ustawienia, kiedy albo żuchwa, albo szczęki są nadmiernie wysunięte do przodu lub cofnięte ku tyłowi, pozostaje wówczas szeroka szpara między siekaczami. Są to ustawienia nieprawidłowe. Ślinianki. W otoczeniu jamy ustnej znajdują się trzy pary dużych gruczołów ślinowych zwanych śliniankami. Największa jest ślinianka przyuszna, a najmniejsza ślinianka podżuchwowa i najmniejsza podjęzykowa. Ślinianka przyuszna leży częściowo na mięśniu żwaczu sięgając do łuku jarzmowego, częściowo wciska się poza gałąź żuchwy wgłąb aż do ściany gardła. Posiada ona przewód, który biegnie powierzchownie po mięśniu żwaczu następnie przebija mięsień policzkowy i uchodzi do przedsionka jamy ustnej na poziomie drugiego zęba trzonowego górnego. Ślina tej ślinianki jest rzadka, surowicza. Ślinianka podżuchwowa leży na szyi tuż pod trzonem żuchwy w trójkącie podżuchwowym. Jej przewód uchodzi na dnie jamy ustnej, pod językiem na poziomie pierwszego siekacza. Jej wydzielina jest bardziej gęsta, surowiczo_śluzowa. Ślinianka podjęzykowa leży na dnie jamy ustnej pod błoną śluzową. Przy uniesionym języku tworzy ona podłużny fałd na dnie jamy ustnej. Posiada ona szereg drobnych przewodzików, którymi wytwarzana przez nią ślina gęsta, śluzowa, dostaje się do jamy ustnej. Gardło jest następnym odcinkiem przewodu pokarmowego. Ma kształt rury u góry szerszej, zwężającej się ku dołowi. Sięga od podstawy czaszki do 6 kręgu szyjnego. Ściany boczne i tylna są utworzone przez mięśnie i wyścielone błoną śluzową. Są dwie grupy mięśni gardła:
dźwigacze i zwieracze. Do dźwigaczy należą parzyste mięśnie rylcowo_gardłowe i podniebienno_gardłowe. Zwieracze są trzy:
górny, środkowy i dolny. Przyczepy zwieraczy sięgają od wyrostków skrzydłowatych kości klinowej aż do chrząstki pierścieniowatej krtani. Zarówno dźwigacze jak i zwieracze są to mięśnie poprzecznie prążkowane. Na przejściu ściany górnej w tylną gardła znajduje się migdałek gardłowy zwany również migdałkiem trzecim. Na ścianie bocznej gardła znajduje się ujście gardłowe trąbki słuchowej, która wychodzi z jamy bębenkowej ucha środkowego. Ujście to ma kształt wąskiej szczeliny otoczonej dwoma wargami, przednią mniejszą i tylną większą. Na tylnej znajduje się migdałek trąbkowy. Ściana dolna gardła stanowi przejście do przełyku. W ścianie przedniej są trzy otwory łączące jamę gardła kolejno z jamą nosową, ustną i krtaniową, stąd istnieje podział jamy gardła na część nosową, ustną i krtaniową. Gardło stanowi wspólny odcinek drogi oddechowej i pokarmowej. Przy połykaniu następuje oddzielenie tych dróg od siebie, w ten sposób, że podniebienie miękkie podnosi się ku górze, języczek dotyka tylnej ściany gardła i oddziela część nosową od ustnej. Ponadto chrząstka nagłośniowa krtani przechyla się ku dołowi i ku tyłowi i jak wieczko przykrywa wejście do krtani. Przełyk ma kształt wąskiej rury sięgającej od 6 kręgu szyjnego do 11 kręgu piersiowego. Zaczyna się w dolnej części szyi, przebiega przez klatkę piersiową, leżąc w śródpiersiu tylnym wzdłuż kręgosłupa, następnie przechodzi przez rozwór przełykowy przepony i uchodzi do wpustu żołądka. Błona śluzowa przełyku jest pofałdowana, co umożliwia zmianę szerokości jego światła. W skład ściany przełyku wchodzi błona mięsna, która mniej więcej od połowy, idąc od góry, jest prążkowana, dalej jest gładka. Żołądek, następnie odcinek przewodu pokarmowego, jest odcinkiem najszerszym, który pełni rolę okresowego zbiornika pokarmu. Wyróżnia się w nim wpust:
trzon wraz z dnem i część odźwiernikową wraz z odźwiernikiem. Żołądek posiada powierzchnię przednią i tylną, brzeg górny zwany krzywizną mniejszą i brzeg dolny czyli krzywiznę większą. Przejście przełyku w wpust leży na poziomie 11 kręgu piersiowego, przejście odźwiernika w dwunastnicę na poziomie pierwszego kręgu lędźwiowego. Żołądek jamy brzusznej w podżebrzu lewym, częściowo w nadbrzuszu. Ściana przednia przylega częściowo do przedniej ściany brzucha, częściowo jest przykryta przez lewy płat wątroby. Ściana tylna jest zwrócona do przestrzeni otrzewnowej zwanej torbą sieciową. Jest to wąska przestrzeń, która oddziela żołądek od narządów leżących na tylnej ścianie jamy brzusznej, tj. od trzustki, lewej nerki, lewego nadnercza, oraz od śledziony położonej pod przeponą najbardziej na lewo. Dno żołądka leży najwyżej, sąsiaduje przez przeponę z workiem osierdziowym i sercem. Ściana żołądka jest zbudowana z błony śluzowej, podśluzowej, mięsnej i surowiczej. Błona śluzowa posiada liczne fałdy, które wygładzają się w miarę napełniania żołądka pokarmem. Błona śluzowa posiada liczne gruczoły zwane gruczołami żołądkowymi właściwymi i gruczołami odźwiernikowymi. Ich wydzielina tworzy sok żołądkowy zawierający kwas solny i enzym pepsynę. Błona podśluzowa oddziela błonę śluzową od warstwy mięsnej, jej obecność umożliwia fałdowanie się błony śluzowej. Błona mięsna składa się z trzech warstw mięśni gładkich. Warstwa zewnętrzna jest podłużna, następna posiada włókna o układzie okrężnym, który w części odźwiernikowej tworzą zwieracz odźwiernika, warstwa wewnętrzna posiada włókna skośne, jest ona najsłabiej wykształcona. Na zewnątrz żołądek jest okryty błoną surowiczą, która schodzi z niego na otoczenie tworząc więzadła otrzewnowe. Do krzywizny mniejszej żołądka dochodzi sieć mniejsza złożona z podwójnej blaszki otrzewnowej tworzącej trzy więzadła. Są to:
więzadła wątrobowo_przełykowe, wątrobowo_przełykowe i wątrobowo_dwunastnicze. Z krzywizny większej zwisa podwójny fałd otrzewnej zwany siecią większą. Fałd ten zrasta się z okrężnicą poprzeczną tworząc więzadło żołądkowo_okrężnicze, zaś część dalsza zwisa wolno sięgając często do spojenia łonowego. Sieć większa przykrywa pętlę jelita cienkiego. Wżołądku gromadzi się połknięty pokarm, tu ulega rozpuszczeniu i przesiąknięciu sokiem żołądkowym, następnie spływa porcjami do dwunastnicy, gdzie odbywa się właściwe trawienie. Jelito cienkie ma długość około 5 metrów. Składa się z trzech odcinków różnej długości:
z dwunastnicy, jelita czczego i jelita krętego. Dwunastnica jest przyrośnięta do tylnej ściany jamy brzusznej, czyli nie posiada krezki i jest nieruchoma. Pozostałe odcinki posiadają krezkę, są ruchome, stąd pochodzi podział jelita cienkiego na jelito bezkrezkowe i jelito krezkowe. Krezka jest to podwójny fałd otrzewnej, stanowiący przejście otrzewnej ściennej w otrzewną trzewną. Dwunastnica ma długość około 20 cm, ma kształt podkowy skierowanej wypukłością ku stronie prawej, stroną wklęsłą otacza głowę trzustki. Dwunastnica leży na poziomie od I do Iii kręgu lędźwiowego, posiada część górną, zstępującą i dolną. Część dolna przechodzi zgięciem dwunastniczo_czczym w dalszy odcinek jelita cienkiego czyli jelito czcze. Ściana dwunastnicy jest zbudowana podobnie jak dalsze odcinki jelita cienkiego, z błony śluzowej, podśluzowej i mięsnej, ponadto od przodu jest pokryta błoną surowiczą. Błona śluzowa posiada liczne fałdy okrężne. W części zstępującej znajduje się oprócz fałdów okrężnych fałd podłużny zakończony brodawką, na której jest ujście przewodu żółciowego wspólnego i przewodu trzustkowego. Niekiedy powyżej tej brodawki znajduje się brodawka dodatkowa zwana wówczas brodawką mniejszą, na której jest ujście przewodu trzustkowego mniejszego - mamy wówczas dwie brodawki większą i mniejszą. Błona śluzowa zawiera gruczoły jelitowe i specjalne gruczoły dwunastnicze (Brunnera). Błona mięsna posiada dwie warstwy zewnętrzną podłużną i wewnętrzną okrężną. W dwunastnicy odbywa się główne trawienie pokarmu, który spływa porcjami z żołądka poprzez otwierający się zwieracz. Trawienie odbywa się dzięki temu, że w dwunastnicy znajduje się wydzielina gruczołów jelitowych i dwunastniczych, ponadto spływa do niej żułć przewodem żółciowym wspólnym i sok trzustkowy przewodem trzustkowym. Wszystkie te wydzieliny zawierają enzymy trawienne. Jelito czcze stanowi drugą część jelita cienkiego. Zostało ono tak nazwane, ponieważ w czasie sekcji zwłok jest ono zazwyczaj puste czyli czcze, pozbawione treści pokarmowej. Jelito kręte zwane również biodrowym, stanowi trzecią część jelita cienkiego. Jelito czcze przechodzi bez widocznej granicy w jelito kręte, określa się, że 2/5 długości to jelito czcze, a 3/5 to jelito kręte. Jelito cienkie ma kształt zupełnie gładkiej rury. Różnice budowy jelita czczego i krętego związane są z ich czynnością i dotyczą budowy ściany. Błona śluzowa jelita czczego posiada fałdy okrężne, gęsto ułożone, ponadto opatrzone delikatnymi wypustkami palczastymi, zwanymi kosmkami jelitowymi, których obecność oprócz fałdów znacznie zwiększa powierzchnię błony śluzowej. Błona śluzowa jelita krętego posiada fałdy niższe i ułożone rzadziej, zwłaszcza w dolnych odcinkach jelita, a liczba kosmków maleje w miarę zbliżania się jelita krętego ku końcowi. Układ chłonny ściany jelita czczego składa się z sieci naczyń chłonnych i grudek chłonnych rozsianych w błonie śluzowej w postaci małych zgrubień wielkości główki szpilki. W jelicie krętym są sieci naczyń chłonnych, zaś grudki chłonne zbierają się w większe jednostki dochodzące do długości kilku lub kilkunastu centymetrów, stąd ich nazwa grudki skupione. Błona podśluzowa jest w całym jelicie cienkim delikatna. Błona mięsna składa się z dwóch warstw:
zewnętrznej podłużnej i wewnętrznej okrężnej. W jelicie czczym i krętym odbywa się wchłanianie strawionych części pokarmowych. Tłuszcze są wchłaniane do układu chłonnego przez naczynia chłonne kosmków, przechodzą następnie przez sieci naczyń chłonnych błony śluzowej i podśluzowej, dochodzą do naczyń i węzłów chłonnych leżących w krezce, a więc już poza jelitem. Ostatecznie tłuszcz dostaje się do zbiornika mleczu a stąd przez przewód piersiowy do układu żylnego. Chłonka zawierająca kuleczki tłuszczu w postaci zawiesiny jest podobna do mleka, stąd nazwa tej właśnie chłonki płynącej z przewodu pokarmowego - mlecz. Białka i cukry są wchłaniane do naczyń krwionośnych kosmków jelitowych i transportowane do wątroby. Główny proces wchłaniania odbywa się w jelicie czczym, stąd są w nim gęste i wysokie fałdy, błony śluzowej i liczne kosmki. W miarę przesuwania się treści pokarmowej staje się ona coraz bardziej uboga w składniki odżywcze, stąd w jelicie krętym, a zwłaszcza w dolnych jego odcinkach, niskie i rzadkie fałdy błony śluzowej, i coraz mniej liczne kosmki. Skurcz mięśniówki w ścianie jelita wywołuje fale perystaltyczne, które przesuwają treść pokarmową w kierunku jelita grubego. Jelito cienkie jest bogato unaczynione. Jelito czcze i kręte są umocowane na krezce, czyli podwójnym fałdzie otrzewnowym, który swoją nasadą czyli korzeniem przyrasta do tylnej ściany jamy brzusznej, a drugim przyczepem dochodzi do ściany jelita. Nasada ma długości około 20 cm, a brzeg jelitowy około 5 metrów, jest więc bardzo pofałdowany, co przypomina kołnierz hiszpański zwany krezką stąd nazwa krezka. W krezce biegną do jelita naczynia krwionośne i tętnicze, rozgałęzienia tętnicy krezkowej górnej, z jelita odpływają żyły tworzące następnie żyłę krezkową górną i naczynia chłonne. Do jelita dochodzą nerwy układu autonomicznego, które unerwiają błonę mięsną i gruczoły. W krezce znajduje się ponadto tkanka łączna, która otacza naczynia i nerwy,oraz zmienia ilość tkanki tłuszczowej. Jelito czcze zajmuje środkową część jamy brzusznej, w jej dolnej części, jelito kręte leży niżej, częściowo na prawym talerzu biodrowym, stąd też druga nazwa tego odcinka jelita, jelito biodrowe. Jelito kręte uchodzi do jelita grubego ujściem krętniczo_kątniczym, zaopatrzonym w zastawkę krętniczo_kątniczą zwaną również zastawką Bauhina.

Jelito grube składa się z kątnicy, okrężnicy i odbytnicy czyli prostnicy. Kątnica, czyli kiszka ślepa leży na prawym talerzu biodrowym. W jej ścianie przyśrodkowej znajduje się ujście jelita krętego. Ma ono kształt poziomo ustawionej szczeliny zaopatrzoną w zastawkę. Zastawka ta składa się z dwóch warg, dolnej należącej do kątnicy i górnej należącej do okrężnicy wstępującej. z dolnej ściany kątnicy odchodzi wyrostek robaczkowy. Jest on różnej długości od 2_30 cm, średnio około 8 cm. W położeniu prawidłowym zwisa do miednicy mniejszej. Może mieć inne położenie, wiąże się to ponadto z jego długością. Wyrostek posiada ściany zbudowane tak jak pozostałe odcinki jelita grubego, wyróżnia się tym, że posiada bardzo dużo tkanki chłonnej. Jego średnica ma kilka milimetrów. Wyrostek umieszczony jest na niewielkiej krezeczce, jest ruchomy. Kątnica wykazuje cechy budowy typowe dla dalszych odcinków jelita grubego. Ściana jelita grubego jest znacznie cieńsza od ściany jelita cienkiego. Błona śluzowa jelita grubego jest gładka, zawiera gruczoły jelitowe. Znajdują się w niej grudki chłonne, samotne. Błona podśluzowa jest cienka, delikatna. Błona mięsna posiada dwie warstwy:
wewnętrzna warstwa okrężna jest rozmieszczona równomiernie w ścianie, błona zewnętrzna jest zgrupowana w trzy taśmy, które są krótsze niż jelito i stąd tworzą się pofałdowania całej ściany jelita w postaci uwypukleń oddzielonych od siebie bruzdami. Taśmy zaczynają się na kątnicy w miejscu odejścia wyrostka robaczkowego, a kończą się na granicy esicy i odbytnicy. Tutaj włókna rozchodzą się równomiernie na ściany odbytnicy. Okrężnica, której nazwa pochodzi stąd, że okrąża jamę brzuszną, składa się z okrężnicy wstępującej, okrężnicy poprzecznej, okrężnicy zstępującej i okrężnicy esowatej. Można te odcinki nazwać krócej, wstępnicą, poprzecznicą, zstępnicą i esicą. Okrężnica wstępująca biegnie z prawego talerza biodrowego ku górze ku bocznej stronie jamy brzusznej, dochodzi do wątroby, tworzy zgięcie wątrobowe czyli prawe i przechodzi w okrężnicę poprzeczną. Okrężnica poprzeczna biegnie ku stronie lewej mniej więcej na poziomie pępka, poniżej krzywizny większej żołądka i brzegu dolnego wątroby, dochodzi do śledziony i zgięciem okrężniczo_śledzionowym, czyli lewym przechodzi w okrężnicę zstępującą. Okrężnica zstępująca biegnie po lewej stronie jamy brzusznej, dochodzi do lewego talerza biodrowego i przechodzi w esicę. Okrężnica esowata leży na lewym talerzu biodrowym, dochodzi do kości krzyżowej i na poziomie 2 kręgu krzyżowego przechodzi w odbytnicę. Odbytnica, czyli prostnica leży wzdłuż kości krzyżowej i ogonowej i jest wygięta tak jak te kości. Składa się z części miedniczej i kroczowej, zwanym kanałem odbytniczym, a zakończona jest otworem odbytowym. Błona śluzowa odbytnicy posiada trzy fałdy poprzeczne, zaś w części kroczowej znajdują się fałdy pionowe zwane słupami odbytniczymi. Błona mięśniowa składa się z warstwy zewnętrznej podwójnej, powstałej z trzech taśm i warstwy wewnętrznej okrężnej. W dolnym odcinku odbytnicy warstwa okrężna grubieje i tworzy zwieracz odbytu wewnętrzny. Wokół tego zwieracza znajduje się zwieracz odbytu zewnętrzny poprzecznie prążkowany, należący do mięśni krocza. Zwieracz zewnętrzny podlega dowolnej regulacji, stąd możliwość świadomego oddawania kału. Stosunek jelita grubego do otrzewnej jest różny zależnie od odcinka. Kątnica jest pokryta otrzewną i jest ruchoma, wstępnica jest przyrośnięta do ściany jamy brzusznej i pokryta otrzewną jedynie od przodu, poprzecznica posiada własną krezkę , która dochodzi do tylnej ściany jamy brzusznej i umożliwia ruchomość poprzecznicy, zstępnica jest podobnie jak wstępnica, przyrośnięta do ściany jamy brzusznej i nieruchoma, esica posiada krezkę i jest wobec tego ruchoma, wreszcie odbytnica jest przyrośnięta do kości krzyżowej, powleczona otrzewną jedynie z przodu. Całe jelito grube ma około 150 cm długości. W jamie brzusznej znajdują się dwa duże gruczoły związane z przewodem pokarmowym, są to wątroba i trzustka. Wątroba jest największym gruczołem nie tylko przewodu pokarmowego, ale u człowieka w ogóle. Waży przeciętnie około 1500 gramów. Wypełnia całe prawe podżebrze, przechodzi do podżebrza lewego, zwykle do linii środkowo_obojczykowej. Składa się z dwóch płatów, prawego większego i lewego mniejszego. WyróŻnia się na niej powierzchnię przeponową wypukłą i gładką, oraz powierzchnię trzewną, nieznacznie wklęsłą. Na powierzchni trzewnej znajdują się dwie bruzdy podłużne i jedna poprzeczna. Na płacie prawym bruzda podłużna zawiera w swoim przednim odcinku pęcherzyk żółciowy, a w odcinku tylnym, żyłę główną dolną, która albo leży powierzchownie, albo jest przykryta pasmem miąższu wątroby. Druga bruzda podwójna oddziela płat prawy od lewego i w jej odcinku przednim biegnie więzadło obłe wątroby, które jest pozostałością żyły pępkowej okresu płodowego. W odcinku tylnym biegnie więzadło żylne, pozostałość przewodu żylnego, który w życiu płodowym łączy żyłę pępkową z żyłą główną dolną. Bruzda poprzeczna nosi nazwę wrót albo bramy wątroby. Zawiera ona trzy twory:
tętnicę wątrobową, żyłę wrotną i przewód żółciowy wspólny, który powstaje z połączenia przewodu wątrobowego wspólnego z przewodem pęcherzyka żółciowego. Pęcherzyk żółciowy, zwany również woreczkiem żółciowym, leży w zagłębieniu bruzdy podłużnej płata prawego . Jego dno wysuwa się spod dolnego brzegu wątroby, trzon jest zrośnięty warstwą tkanki łącznej z wątrobą, a szyjka przechodzi w przewód biegnący w kierunku wnęki, czyli wrót wątroby. Pęcherzyk jest wyścielony błoną śluzową. W pęcherzyku gromadzi się wytworzona przez wątrobę żółć i ulega tu znacznemu zagęszczeniu. Stosunek wątroby do otrzewnej wygląda następująco:
wątroba jest w całości pokryta otrzewną z wyjątkiem pewnego odcinka powierzchni przeponowej, gdzie wątroba zrasta się z przeponą. Otrzewna schodzi z wątroby na otaczające narządy i tworzy szereg więzadeł. Są to:
więzadło wątrobowo_nerkowe, wątrobowo_przełykowe, wątrobowo_żołądkowe, wątrobowo_dwunastnicze i więzadło sierpowate. Więzadło sierpowate schodzi z powierzchni przeponowej wątroby na przeponę i przednią ścianę jamy brzusznej, dochodzi do poziomu pępka. W jego brzegu dolnym biegnie więzadło obłe wątroby. Powierzchnia trzewna wątroby sąsiaduje z prawą nerką, prawym nadnerczem, z okrężnicą poprzeczną, z dwunastnicą, z żołądkiem i częściowo z przełykiem. Wątroba posiada specjalny układ krążenia:
odżywczy i czynnościowy. Do wątroby wchodzi tętnica wątrobowa i wprowadza krew tętniczą odżywczą, która po oddaniu tlenu wypływa z wątroby żyłami wątrobowymi. Do wątroby wchodzi ponadto żyła wrotna, która wprowadza krew żylną, czynnościową. Żyła wrotna zbiera krew ze śledziony, trzustki, żołądka, całego jelita cienkiego i jelita grubego po górny odcinek odbytnicy. Żyła wrotna dzieli się w wątrobie na rozgałęzienia coraz drobniejsze, aż dochodzi do naczyń włosowatych, które są stosunkowo szerokie i stykają się z komórkami wątroby ułożonymi w pasma zwane beleczkami. Z tych naczyń włosowatych wpływa krew żylna do większych żyłek, które łączą się w żyły wątrobowe. Żyły wątrobowe wpadają do żyły głównej dolnej i w miejscu jej przejścia przez płat prawy wątroby. Żyła wrotna doprowadza do wątroby trzy produkty rozpadu czerwonych ciałek krwi w śledzionie a z przewodu pokarmowego wchłonięte białka i cukry. Wątroba produkuje żółć, która wypływa z niej przewodami prawym i lewym, które łączą się w przewód wątrobowy wspólny, następnie łączą się z przewodem pęcherzyka żółciowego w przewód żółciowy wspólny. Ten przewód dochodzi do dwunastnicy i uchodzi w niej w brodawce razem z przewodem trzustkowym. Trzustka jest drugim gruczołem przewodu pokarmowego, leżącym w jamie brzusznej. Jest znacznie mniejsza od wątroby, waży około 90 gramów, leży na tylnej ścianie jamy brzusznej, na poziomie od I Iii kręgu lędźwiowego. Składa się z głowy, trzonu i ogona. Głowa jest objęta przez dwunastnicę, trzon krzyżuje kręgosłup, zaś ogon dochodzi do śledziony. Trzustka ma budowę zrazikową, jest podobna z wyglądu do ślinianek. Przez całą jej długość od ogona do głowy biegnie przewód trzustkowy, do którego dochodzą przewody drobniejsze, a który uchodzi do dwunastnicy na jej brodawce. Trzustka jest gruczołem zarówno zewnętrznowydzielniczym jak i dokrewnym. Główna masa trzustki produkuje enzymy trawienne tworzące sok trzustkowy, potrzebny do trawienia w dwunastnicy. Wśród miąższu trzustki znajdują się skupienia komórek tworzące wyspy Langerhansa, które produkują hormony potrzebne do regulacji poziomu cukru we krwi.

Układ moczowy

W skład układu moczowego wchodzą:
nerki, moczowody, pęcherz moczowy i cewka moczowa. Nerki produkują mocz, ten spływa moczowodami do pęcherza moczowego, który jest okresowym zbiornikiem moczu, a stąd cewką moczową jest wydalany poza ustrój. Nerki są dwie:
prawa i lewa. Nerka ma kształt fasoli, posiada powierzchnię przednią i tylną, biegun górny i dolny. Brzeg boczny nerki jest wypukły, w brzegu przyśrodkowym znajduje się wnęka, przez którą wchodzi do nerki tętnica nerkowa, a wychodzi żyła nerkowa i moczowód. Na przekroju nerki są widoczne dwie części:
zewnętrzna istota korowa i wewnętrzna istota rdzeniowa. Istota rdzeniowa składa się z piramid zwróconych tępo zakończonymi wierzchołkami do wnęki, a podstawami do istoty korowej. Między piramidy wciska się istota korowa w postaci słupków nerkowych. Nie ma ostrej granicy między między istotą korową i rdzeniową. Słupy piramid są objęte przez kielichy mniejsze, które łącząc się ze sobą tworzą kielichy większe, te z kolei tworzą miedniczkę nerkową. Miedniczka nerkowa przechodzi bezpośrednio w moczowód. W obrazie mikroskopowym nerki, w istocie nerki, głównym składnikiem są kłębuszki nerkowe. Są to skręcone pętle naczynia tętniczego, które są otoczone torebką Bowmanna (czyt. Baumana). Torebka ma dwie blaszki wewnętrzną, która pokrywa bezpośrednio kłębuszek i zewnętrzną. Między nimi jest wąska przestrzeń, do której przesącza się mocz z naczyń kłębuszka. Naczynie tętnicze dochodzące do kłębuszka jest szersze od naczynia wychodzącego. Od torebki kłębuszka odchodzi kanalik główny, który zaczyna się częścią krętą, przechodzi w prostą, następnie w pętlę Henlego, z kolei ma odcinek kręty i przechodzi do cewki zbiorczej. Przechodząc przez ten układ kanalików nerkowych mocz ulega daleko idącym zmianom ilościowym oraz jakościowym. Cewki zbiorcze leżą w części rdzennej, łączą się w grubsze pnie, które na wierzchołkach piramid uchodzą szeregiem otworków. Przez te cewki zbiorcze mocz spływa do kielichów mniejszych, dalej do większych miedniczki nerkowej i do moczowodu. Do nerki wchodzi tętnica nerkowa, bezpośrednie odgałęzienie aorty brzusznej. Po weJściu do nerki tętnica dzieli się na kilka rozgałęzień, które dochodzą do granicy między korą i rdzeniem nerki. Tu oddają dalsze gałęzie, z których część wchodzi do istoty rdzennej, a część do istoty korowej. W istocie korowej naczynia przechodzą w kapilary, które tworzą kłębuszki nerkowe, z których znowu wychodzą naczynia kapilarne tętnicze, dopiero poza kłębuszkiem przechodzą w naczynia żylne. Drobne żyłki łączą się w większe i z nerki wypływa jedna żyła nerkowa. Nerka jest pokryta torebką włóknistą, otoczona dalej przez torebkę tłuszczową i warstwę tkanki łącznej tworzącą powięź nerkową. Powierzchnia przednia nerki jest pokryta przez otrzewną. Nerka może zmieniać swoje położenie nieznacznie w warunkach fizjologicznych, a niekiedy znacznie w warunkach patologicznych. Nerka leży w przestrzeni zaotrzewnowej na tylnej ścianie jamy brzusznej, na poziomie górnych kręgów lędźwiowych, prawa zwykle nieco niżej niż lewa. Górna granica położenia nerek sięga do 11 kręgu piersiowego, zaś dolna do 3 kręgu lędźwiowego. Prawa nerka sąsiaduje z wątrobą, Nadnerczem, dwunastnicą, i okrężnicą poprzeczną. Lewa nerka sąsiaduje z nadnerczem, trzustką i okrężnicą poprzeczną. Moczowód jest to przewód biegnący od wnęki nerki jako bezpośrednie przedłużenie miedniczki nerkowej do pęcherza moczowego. Leży on zaotrzewnowo, na mięśniach tylnej ściany jamy brzusznej, przechodzi następnie do miednicy mniejszej i dochodzi do tylnej ściany pęcherza. Moczowód jest wyścielony błoną śluzową, Posiada w swej ścianie mięśnie gładkie ułożone w warstwę okrężną, która kurczy się ruchem robaczkowym. Ruch ten spycha w dół, krople moczu. Pęcherz moczowy leży w miednicy mniejszej, tuż za spojeniem łonowym. Pęcherz pusty nie wystaje ponad spojenie, wypełniony sięga powyżej spojenia. Jest to worek o rozciągliwej ścianie, zbudowany z błony śluzowej, podśluzowej i mięsnej. Błona śluzowa jest pofałdowana w pęcherzu pustym, a wygładza się w miarę napełniania moczem. Na ścianie tylnej pęcherza znajduje się trójkąt pęcherzowy, który jest zawsze gładki, ponieważ w tym miejscu błona śluzowa jest przyrośnięta do warstwy mięsnej. W szczytach górnych trójkąta znajdują się ujścia moczowodów, wierzchołek dolny prowadzi do cewki moczowej. Otoczenie pęcherza moczowego jest inne u płci męskiej, inne u płci żeńskiej. U mężczyzny dno pęcherza opiera się o gruczoł krokowy, na ścianie tylnej znajdują się gruczoły pęcherzykowe i bańki nasieniowodów. Za pęcherzem moczowym leży odbytnica. U kobiety za pęcherzem moczowym znajdują się macica i pochwa. Cewka moczowa tylna u płci Żeńskiej jest odcinkiem ostatnim układu moczowego. Jest to krótki przewód o typowej budowie ściany, z błony śluzowej i mięśniowej. Długość cewki żeńskiej wynosi około 5 cm. Ujście jej znajduje się w zatoce moczowo_płciowej do przodu od ujścia pochwy. U płci męskiej cewka moczowa jest wspólnym przewodem narządu moczowego i płciowego, przechodzi przez nią mocz i nasienie. Ma ona około 20 cm długości i dzieli się na część krokową, błoniastą i gąbczastą. Część krokowa przechodzi przez gruczoł krokowy tuż po opuszczeniu pęcherza moczowego, część błoniasta przechodzi przez dno miednicy utworzone przez przeponę moczowo_płciową, zaś część gąbczasta wchodzi do ciała gąbczastego, czyli jamistego cewki, które jest składnikiem członka męskiego czyli prącia. Cewka otwiera się na żołędzi prącia.

Jama brzuszna - topografia

Jama brzuszna ma ograniczenie kostne jedynie z tyłu, w postaci kręgosłupa lędźwiowego, pozostałe ściany są miękkie, utworzone przez mięśnie. Ścianę górną tworzy przepona, ściany dalsze mięśnie skośne i proste brzucha. Ku dołowi jama brzuszna przechodzi w jamę miednicy, podzielona na miednicę większą i mniejszą. Miednica większa ma częściowe ograniczenie kostne, przez talerze kości biodrowych i zawiera narządy jamy brzusznej. Miednica mniejsza ma kształt pierścienia kostnego i zawiera część narządów moczowych, narządy płciowe i końcowy odcinek przewodu pokarmowego. Ściany kostne miednicy są wyścielone mięśniami. Dno miednicy mniejszej jest zamknięte przez mięśnie i powięzie krocza. Ściany jamy brzusznej są wyścielone od wewnątrz błoną surowiczą i otrzewną. Odróżnia się trzewną ścienną i trzewną. Przejście otrzewnej ściennej w trzewną tworzy krótsze lub dłuższe pasma zwane krezkami. Narządy mogą być pokryte w całości otrzewną lub tylko na niewielkiej powierzchni. W zależności od stopnia okrycia, otrzewną dzielimy na narządy leżące wewnątrzotrzewnowo i zewnątrzotrzewnowo. Narządy wewnątrzotrzewnowe mogą być okryte otrzewną w całości lub na znacznej przestrzeni, mogą być zawieszone na pasmach otrzewnowych czyli krezkach, dzięki czemu stają się ruchome.Narządy zewnątrzotrzewnowe są pokryte otrzewną na niewielkiej powierzchni, są najczęściej przyrośnięte do ściany jamy brzusznej, więc nieruchome. Wskutek takiego układu narządów stosunek otrzewnej ściennej do ścian mięsnych jamy brzusznej jest różny. W górze przylega ściśle do przepony, z przodu przylega do ściany przedniej, jedynie do poziomu pępka, poniżej jego pokrywa twory znajdujące się pomiędzy nią, a ścianą brzucha. Schodzi do miednicy mniejszej, pokrywa częściowo leżące w niej narządy, przechodzi na ścianę tylną pokrywając leżące tu narządy i dochodzi do przepony. Wskutek takiego przebiegu otrzewnej ściennej wyścielona przez nią przestrzeń zwana jamą otrzewnową jest mniejsza od jamy brzusznej, a między ścianami jamy brzusznej i miednicy z jednej strony, a otrzewną ścienną z drugiej strony, tworzą się przestrzenie nazwane odpowiednio:
przedotrzewnowa, podotrzewnowa i zaotrzewnowa. Narządy jamy brzusznej rzutuje się na jej ściany podobnie jak w klatce piersiowej. Jamę otrzewnową dzieli się na część górną, zwaną również piętrem górnym i na część dolną czyli piętro dolne. Część górna nosi nazwę piętra gruczołowego, a dolna piętra jelitowego. Granicę obu tych części tworzy okrężnica poprzeczna i jej krezka. W piętrze gruczołowym znajdują się następujące narządy:
wątroba, trzustka, nerki wraz z nadnerczami, żołądek, dwunastnica oraz śledziona, w piętrze jelitowym znajdują się pętle jelita cienkiego i jelito grube do esicy włącznie. Po otwarciu jamy brzusznej widzi się, rzecz jasna w warunkach zupełnie prawidłowych, po stronie prawej i u góry część wątroby i ewentualnie dno pęcherzyka żółciowego, częściowo ścianę przednią żołądka, a w części dolnej po stronie prawej kątnicę, dalej okrężnicę wstępującą, poprzeczną, zstępującą i esicę. Pętle jelita cienkiego są przykryte przez duży fałd otrzewnej, który zwisa z okrężnicy poprzecznej i sięga do spojenia łonowego. Dopiero po podniesieniu tego fałdu zwanego siecią większą widoczne są pętle jelita cienkiego, wypełniające cały środek jamy otrzewnowej i zwisające do dołu na talerze biodrowe i częściowo do miednicy większej. Między krzywizną większą żołądka a poprzecznicą jest rozpięte więzadło otrzewnowe. W przestrzeni przedotrzewnowej znajdują się pozostałości krążenia płodowego w postaci niedrożnych tętnic pępkowych, dobocznie tętnice nabrzuszne dolne, a w linii środkowej pasmo łączące pęcherz moczowy z pępkiem, również pozostałość rozwojowa. W przestrzeni zaotrzewnowej znajdują się nerki, nadnercza, moczowody, trzustka, część dwunastnicy, okrężnica wstępująca, zstępująca, główne naczynia krwionośne, układ nerwowy autonomiczny zakresu jamy brzusznej, splot lędźwiowy i węzły chłonne. Przestrzeń podotrzewnowa należy do zakresu miednicy mniejszej. W górnej części jamy otrzewnowej znajduje się duży zachyłek jamy otrzewnowej zwany torbą sieciową. Zachyłek ten jest zawarty między ścianą tylną jamy brzusznej i leżącymi na niej narządami a żołądkiem i siecią mniejszą, czyli więzadłem rozpiętym między wątrobą a żołądkiem i górną częścią dwunastnicy. U dołu jest on zamknięty przez krezkę poprzecznicy. Wejście do tego zachyłka, czyli otwór torby sieciowej znajduje się po stronie prawej pod dolnym brzegiem sieci mniejszej. Ku stronie lewej zachyłek sięga aż do śledziony.

Narządy płciowe

Narządy płciowe służą do utrzymania gatunku, są inne u płci męskiej, inne u płci żeńskiej. We wczesnych stadiach rozwoju płodowego jest okres, kiedy istnieje zawiązek narządów płciowych jednakowy dla obu płci, jeszcze nie zróżnicowany, z którego rozwijają się narządy męskie lub żeńskie. Dlatego można przeprowadzać porównania między budową i czynnością narządów płciowych męskich i żeńskich. Narządy płciowe dzielimy na wewwnętrzne i zewnętrzne w nawiązaniu do okresu płodowego a nie w związku z ich umiejscowieniem.

Narządy płciowe żeńskie

Do narządów płciowych wewnętrznych należą jajniki, jajowody, macica i pochwa. Narządy płciowe zewnętrzne składają się z wzgórka łonowego, warg sromowych większych i mniejszych oraz łechtaczki. Jajniki produkują hormony płciowe żeńskie, ponadto rozwijają się w nich komórki jajowe, czyli komórki płciowe. Jajowody umożliwiają dostanie się komórek jajowych do jamy macicy. W macicy rozwija się zapłodniona komórka jajowa, rozwija się zarodek i płód. Przez pochwę wydostaje się płód zdolny do samodzielnego życia na zewnątrz organizmu matki. Narządy zewnętrzne służą do kopulacji, umożliwiają łączenie się komórek płciowych męskich z żeńskimi. Jajnik jest to gruczoł parzysty, leży w miednicy mniejszej na jej ścianie bocznej. Wielkość jajnika jest zmienna, zależna od wieku, największy jest u kobiety dorosłej w okresie aktywności płciowej i rozrodczej. Kształt jego porównuje się z kształtem migdała, długość jego waha się od 25_50 mm, szerokość 15_30, a grubość od 5 do 15 mm. Przed okresem dojrzałości płciowej powierzchnia jajnika jest gładka, potem w miarę wydostawania się komórek jajowych powstają zbliznowacenia i nierówności powierzchni. W jajniku dojrzewają komórki płciowe w pęcherzykach Graffa. Gdy komórka dojrzeje ściana pęcherzyka pęka, a komórka jajowa wypada do jamy otrzewnowej. Stąd dostaje się do jajowodów i do jamy macicy. Po wydostaniu się komórki jajowej ze ścian pęcherzyka Graffa powstaje ciałko żółte, które jest gruczołem dokrewnym, a losy jego są zależne od tego czy komórka jajowa zostanie zapłodniona czy nie. Ciałko żółte wydziela hormony, które przygotowują błonę śluzową macicy na przyjęcie zapłodnionej komórki. Jeśli nie dojdzie do zapłodnienia, czynność hormonalna ustaje zwykle po 10 dniach, ciałko żółte przyjmuje nazwę ciała żółtego menstruacyjnego i zanika, a w jego miejscu powstaje mała blizna. Jeżeli komórka jajowa zostanie zapłodniona ciałko żółte zwane ciałkiem żółtym ciążowym rozwija się i trwa przez całą ciążę, od połowy zaczyna już zanikać. Jego hormony są konieczne do utrzymania rozwoju ciąży. Po jego zaniku powstaje również blizna. Komórki jajowe dojrzewają i wydostają się z jajników w okresie dojrzałości płciowej, tj. od okresu pokwitania do okresu przekwitania. Okres dojrzałości płciowej trwa mniej więcej od 11 roku życia do 40 roku życia. W okresie przekwitania pęcherzyki Graffa zanikają, zmniejsza się, a następnie ustaje działalność hormonalna. Jajowód jest to przewód parzysty długości około 15 cm, który ujściem macicznym otwiera się do jamy macicy, a ujściem brzusznym do jamy otrzewnowej. Ujście brzuszne ma kształt lejka otoczonego licznymi wypustkami ściany zwanymi strzępkami jajowodu. Ujście brzuszne przylega do jajnika, dzięki czemu może wychwytywać komórki jajowe po ich wydostaniu się poza ściany jajnika. Znaczna część jajowodu jest szeroka, tworzy jego bańkę, następnie zbliżając się do macicy, znacznie się zwęża. Ściana jajowodu jest wyścielona błoną śluzową, tworząc liczne fałdy, na zewnątrz błony śluzowej jest błona mięsna i wreszcie błona surowicza czyli otrzewna. Przez jajowód przechodzi komórka jajowa do jamy macicy. W jajowodzie dochodzi najczęściej do jej zapłodnienia, tu odbywają się pierwsze stadia rozwoju. Czasem zapłodniona komórka zatrzyma się w jajowodzie i dochodzi do ciąży jajowodowej, która trwa krótko, ponieważ nie ma warunków do pełnego rozwoju zarodka i płodu. Macica jest to narząd nieparzysty, leży w miednicy mniejszej w osi miednicy. Macicę dzieli się na trzon i szyjkę. Trzon jest u góry zakończony dnem, ku dołowi w kierunku szyjki zwęża się . Szyjkę dzieli się na część nadpochwową i pochwową. Część pochwowa jest wsunięta do pochwy i objęta jej ścianami. Wewnątrz trzonu jest jama macicy, która przechodzi w kanał szyjki. Do jamy macicy uchodzą jajowody, szyjka otwiera się do pochwy ujściem otoczonym dwoma wargami szyjki - przednią i tylną. Macica ma kształt podobny do gruszki, jest zbudowana z mięśnia gładkiego, wewnątrz jest wyścielona błoną śluzową, która spoczywa bezpośrednio na mięśniach. Na zewnątrz pokrywa znaczną część macicy błona surowicza. W błonie śluzowej macicy są liczne gruczoły, inne w trzonie, inne w szyjce. Macica znajduje się w miednicy małej, tak położona , że do przodu od niej leży pęcherz moczowy, do tyłu odbytnica. Macica jest lekko zgięta i nachylona do przodu, ale położenie macicy jest zmienne, zależnie od wypełnienia pęcherza i odbytnicy. Macica ma specjalny aparat utrzymujący ją w jej prawidłowym położeniu. Jest to aparat podporowy i wieszadłowy. Narządem, na którym macica opiera się, jest pochwa, do której wsuwa się część pochwowa szyjki macicy, a razem z pochwą macica opiera się na dnie miednicy mniejszej. Przy nadmiernym rozciągnięciu ściany pochwy macica może wypadać na zewnątrz. Aparat wieszadłowy macicy składa się z więzadeł z tkanki łącznej wraz z włóknami mięsnymi gładkimi. Biegną one w dolnej części więzadła szerokiego macicy, tworząc więzadło podstawowe macicy rozpięte między szyjką macicy i ścianami bocznymi miednicy. Od szyjki macicy biegną ponadto inne więzadła, ku przodowi więzadło pęcherzowo_maciczne, a ku tyłowi odbytniczo_maciczne. Zespół tych więzadeł biegnący od szyjki macicy na boki, ku przodowi i ku tyłowi tworzy aparat wieszadłowy macicy. Wokół szyjki macicy a częściowo i wokół jej trzonu jest nagromadzenie tkanki łącznej, w której znajdują się naczynia krwionośne, naczynia i węzły chłonne oraz sploty nerwowe układu autonomicznego. Twory te tworzą jako całość przymacicze. Otrzewna biegnie od brzegów macicy do ścian bocznych miednicy w kształcie szerokiego fałdu ustawionego w płaszczyźnie czołowej, który to fałd nazywa się więzadłem szerokim macicy. Górne brzegi tego fałdu otaczają jajowody, poniżej i do tyłu znajdują się jajniki. Macica jest narządem, w którym rozwija się zarodek i płód. Po wydostaniu się komórki jajowej z jajnika, hormony ciała żółtego wpływają na błonę śluzową macicy, która ulega przekrwieniu, gruczoły jej powiększają się, cała błona śluzowa grubieje. Jeśli komórka jajowa nie zostanie zapłodniona, błona śluzowa złuszcza się i odpada od warstwy mięsnej i zostaje wydalona z jamy macicy wraz z pewną ilością krwi. Jest to krwawienie powtarzające się regularnie w odstępie około 28 dni, jest to miesiączka czyli menstruacja. Cykl menstruacyjny powtarza się przez cały okres aktywności płciowej kobiety, a istotą jego są zmiany zachodzące w błonie śluzowej macicy pod wpływem hormonów jajnikowych. Po wydaleniu błony śluzowej w krwawieniu miesięcznym, następuje wzrastanie błony śluzowej i jej gruczołów, zaczynają one wydzielać, błona jest obficie ukrwiona i znowu jest przygotowana na przyjęcie zapłodnionej komórki - jest to mniej więcej szesnasty dzień cyklu, licząc od pierwszego dnia miesiączki. Jeśli nie ma zapłodnienia zaczyna się drugi cykl, w którym zmniejsza się ukrwienie błony śluzowej, jej złuszczanie się i wydalenie i znowu zaczyna się proces jej odnowy. Jeśli dojdzie do zapłodnienia, zarodek zagnieżdża się w błonie śluzowej trzonu macicy, otacza się błonami płodowymi. Błona śluzowa macicy wytwarza łożysko, narząd, który umocowuje płód w jamie macicy i który umożliwia jego odżywianie i dostarczanie tlenu. Po okresie ciąży trwającej u człowieka około 280 dni czyli 10 miesięcy księżycowych następuje poród czyli wydalenie płodu z jamy macicy. Po porodzie następuje okres połogu, w którym macica wraca do swego kształtu i rozmiarów z okresu ciąży. Pochwa jest to przewód leżący w miednicy małej skośnie od tyłu ku przodowi między odbytnicą a pęcherzem moczowym i cewką moczową. Pochwa ma ścianę przednią i tylną, które przylegają do siebie tak, że światło pochwy ma kształt wąskiej szczeliny. Ściana pochwy jest zbudowana z warstwy mięśniowej, która od wewnątrz jest wysłana błoną śluzową, a od zewnątrz pokryta warstwą tkanki łącznej. Pochwa obejmuje swym końcem górnym część pochwową szyjki macicy, koniec dolny uchodzi do przedsionka pochwy.

Narządy płciowe żeńskie zewnętrzne

Narządy te noszą ogólną nazwę sromu, a składają się z wzgórka łonowego, warg sromowych większych i mniejszych oraz łechtaczki. Wzgórek łonowy leży powyżej spojenia łonowego, grubość jego zależy od nagromadzenia tkanki tłuszczowej podskórnej. Wzgórek posiada skórę owłosioną począwszy od okresu pokwitania. Wzgórek przechodzi w wargi sromowe większe. Wargi sromowe większe są to dwa fałdy skórne, łączące się z przodu i z tyłu spojeniem odpowiednio przednim i tylnym. Przyśrodkowo od warg sromowych większych znajdują się wargi sromowe mniejsze, które otaczają przedsionek pochwy. Od przodu wargi sromowe mniejsze łączą się między sobą i otaczają łechtaczkę.

Narządy płciowe męskie

Do narządów wewnętrznych należą:
jądra, najądrza, nasieniowody, gruczoły pęcherzykowe i gruczoł krokowy czyli stercz. Do narządów zewnętrznych należy prącie, moszna i cewka moczowa. Jądra są odpowiednikiem jajników, dojrzewają w nich komórki płciowe męskie czyli plemniki, ponadto produkują one hormony płciowe. Najądrza i nasieniowody odpowiadają jajowodom, przeprowadzają komórki płciowe, gruczoły pęcherzykowe i gruczoł sterczowy, produkują wydzielinę, która wraz z plemnikami tworzy nasienie. Prącie odpowiada łechtaczce, jest narządem kopulacyjnym, moszna odpowiada wargom sromowym większym, cewka moczowa jest na pewnej długości otoczona ciałem gąbczastym, które odpowiada wargom sromowym mniejszym. Jądro - męski gruczoł płciowy - leży w worku skórnym zwanym moszną poniżej spojenia łonowego. W okresie płodowym jądra leżą w jamie brzusznej, na jej ścianie tylnej, w okolicy lędźwiowej. Pod koniec życia płodowego zstępują po ścianie tylnej jamy brzusznej do jamy miednicy, następnie przechodzą przez kanał pachwinowy w przedniej ścianie jamy brzusznej i dostają się do moszny. Jądro jest otoczone łącznotkankową błoną zwaną błoną białawą, od której biegną w głąb liczne przegródki dzielące jądro na zraziki. Każdy zrazik jest zbudowany z cewek nasiennych, w ścianach których dojrzewają plemniki czyli komórki płciowe męskie. Cewki nasienne zrazików są kręte, następnie przechodzą one w cewki proste, które łączą się w siatkę jądra. Przez cewki nasienne proste i siatkę przechodzą plemniki, aby następnie wydostać się poza jądro. W zrazikach pomiędzy cewkami znajdują się specjalne komórki, które mają zdolność produkowania hormonów. Najądrze, jak nazwa wskazuje, leży na górnej i tylnej powierzchni jądra. Składa się ono z głowy, trzonu i ogona. Głowa najądrza jest zbudowana z cewek wychodzących z siatki jądra, które układają się w zraziki najądrza. Przewodziki zrazików zbierają się w jeden przewód, który tworzy trzon i ogon najądrza, a następnie przechodzi w nasieniowód. Nasieniowód jest to przewód długości około 50 cm, który przeprowadza nasienie do cewki moczowej. Po wyjściu z ogona najądrza biegnie ku górze w obrębie moszny, następnie wchodzi do kanału pachwinowego i do miednicy mniejszej, dochodzi do tylnej ściany pęcherza moczowego, gdzie rozszerza się w bańkę nasieniowodu. Bańka zwęża się, łączy się z przewodem wydalającym gruczołu pęcherzykowego i jako przewód wytryskowy uchodzi do cewki moczowej w jej odcinku sterczowym. Gruczoł pęcherzykowy, inaczej pęcherzyk nasienny, twór parzysty, leży na tylnej ścianie pęcherza moczowego, ma około 5 cm długości. Ku dołowi przechodzi w przewód wydalający - łączy się z przewodem najądrza. Wydzielina gruczołu wchodzi w skład nasienia. Gruczoł krokowy czyli stercz, twór nieparzysty, leży pod pęcherzem moczowym i otacza pierwszy odcinek cewki moczowej. Wydzielina jej dostaje się szeregiem drobnych przewodzików do cewki moczowej i wchodzi w skład nasienia.

Narządy płciowe męskie zewnętrzne

Należy tu prącie, moszna i cewka moczowa. Prącie znajduje się pod spojeniem łonowym, do przodu od moszny. Składa się z nasady i trzonu, który jest zakończony żołędzią. Prącie jest zbudowane z dwóch ciał jamistych i i ciała gąbczastego, które leży pomiędzy i z dołu od ciał jamistych. Ciała jamiste są zbudowane podobnie jak ciała gąbczaste i jak ciała jamiste łechtaczki z układu beleczek łącznotkankowych odgraniczających układ jamek, które wypełniają się zmienną ilością krwi. Ciała jamiste są okryte błoną białawą. Ciało jamiste ma kształt walcowaty. Obydwa ciała tworzą główną część prącia. Pod spojeniem łonowym rozchodzą się one i biegną wzdłuż dolnych gałęzi kości łonowych, następnie kulszowych. Ciało gąbczaste otacza cewkę moczową. Zaczyna się ono zgrubieniem zwanym opuszką a kończy rozszerzeniem zwanym żołędzią, które obejmuje przednie odcinki ciał jamistych. Prącie jest okryte skórą nieowłosioną, która na żołędzi tworzy fałd zwany napletkiem. Moszna jest to worek skórny podzielony przegrodą łącznotkankową na dwie połowy. W każdej mieści się jądro i najądrze. Skóra moszny jest pokryta włosami, począwszy od okresu pokwitania. Cewka moczowa męska jest wspólnym odcinkiem narządu moczowego i narządów płciowych. Ma długości około 15-20 cm i dzieli się na część sterczową, błoniastą i gąbczastą. Część sterczowa jest to pierwszy odcinek cewki długości około 3 cm, tuż po jej wyjściu z pęcherza moczowego. Cewka przechodzi przez środek gruczołu krokowego i tu uchodzą do niej przewody wytryskowe i przewodziki stercza. Po wyjściu ze stercza wychodzi cewka przez przeponę moczowo_płciową, tworzącą część przednią dna miednicy małej. Jest to jej część błoniasta. Po przejściu przez przeponę wchodzi cewka do ciała gąbczastego i wraz z nim biegnie w prąciu. Jest to część najdłuższa, ma około 10_15 cm i kończy się ujściem zewnętrznym.

Krocze

Krocze jest to przestrzeń zawarta między odbytem a zewnętrznymi narządami płciowymi. U kobiety krocze sięga do złączenia warg sromowych większych i jest krótkie, u mężczyzny sięga od odbytu do moszny i jest znacznie dłuższe. Krocze jest pokryte skórą, a zbudowane z mięśni poprzecznie prążkowanych i ich powięzi. Mięśnie te układają się w dwie przepony zamykające dno miednicy małej. Z przodu znajduje się przepona moczowo_płciowa rozpięta między spojeniem łonowym, gałęziami dolnymi kości łonowych i kulszowych aż do guzów kulszowych. Przez tę przeponę przechodzi u mężczyzny cewka moczowa otoczona zwieraczem cewki, a u kobiety cewka moczowa i pochwa, otoczone wspólnym zwieraczem. Na zewnętrznej powierzchni tej przepony leżą narządy płciowe zewnętrzne posiadające własne mięśnie silniej wykształcone u mężczyzny. Druga przepona zwana przeponą miedniczą ma kształt lejka, którego brzegi szerokie są przymocowane do ścian miednicy, a wąskie ujście otacza odbyt. Odbyt jest otoczony przez prążkowany zwieracz odbytu, którego obecność umożliwia świadome regulowanie oddawanie kału.

Skóra

Składa się z trzech warstw:
z naskórka, skóry właściwej i tkanki podskórnej. Naskórek jest to nabłonek wielowarstwowy płaski, którego warstwa zewnętrzna rogowacieje i ulega stałemu ścieraniu. Grubość pokładu komórek zrogowaciałych jest w różnych miejscach ciała różna, zależy od działania na skórę czynników mechanicznych np. ucisku. W miejscu stałego ucisku grubieje znacznie pokład komórek zrogowaciałych stanowiący w ten sposób ochronę skóry właściwej. Najgłębiej w naskórku leży warstwa komórek rozrodczych, z której rozwijają się komórki naskórka, następnie gruczoły skóry, włosy i paznokcie. Skóra właściwa tworzy dwie warstwy, powierzchowną i głęboką. Powierzchowna tworzy liczne wyniosłości kształtu brodawek, które wpuklają się w naskórek. Warstwa głęboka ma wiązki włókien klejodajnych o układzie siateczkowym. Tkanka podskórna zawiera wiotką tkankę łączną i tkankę tłuszczową w zmiennej ilości. Na powierzchni skóry widoczne są wyniosłości zwane grzebieniami i oddzielające je bruzdy. W niektórych miejscach układ grzebieni skóry jest stały i charakterystyczny dla danej osoby, tak jest na dłoniach, opuszkach palców i na podeszwach. Grzebienie skóry noszą też nazwę listewek skórnych. W innych miejscach np. w okolicach stawów tworzą się w zależności od ruchów stawów przejściowe fałdy skóry. Wskutek zwiotczenia tkanki łącznej powstają fałdy skórne na twarzy określane jako zmarszczki. Skóra zawiera liczne gruczoły potowe, łojowe i sutki czyli gruczoły mleczne lub mlekowe. Ponadto skóra jest obficie ukrwiona i unerwiona. Gruczoł potowy ma kształt rurki, której dolny odcinek jest zwinięty jak kłębek, ujście gruczołu znajduje się w naskórku. Gruczoły potowe są rozprzestrzenione w całej skórze z wyjątkiem jedynie napletka i żołędzi prącia. Rozmieszczenie ich w skórze nie jest równomierne np. w skórze dłoni i stóp jest ich najwięcej. Są też różnice indywidualne w ilości gruczołów potowych, są ludzie, którzy pocą się obficie i tacy, o których się mówi, że się prawie w ogóle nie pocą. Gruczoły łojowe skóry występują jako gruczoły przywłośne, ponadto w miejscach pozbawionych włosów, w niektórych miejscach narządów płciowych zewnętrznych, na czerwieni warg i w powiekach. Dużo gruczołów łojowych występuje w skórze nosa. Wydzielina gruczołu natłuszcza skórę i nadaje jej elastyczność. Największym gruczołem skórnym jest sutek. Rozwój sutka zależy od płci, wieku i życia płciowego. U płci męskiej gruczoł rozwija się nieznacznie w okresie płodowym i dziecięcym, począwszy od okresu pokwitania, gruczoł zatrzymuje się w rozwoju. U płci żeńskiej gruczoł rozwija się wyraźnie, począwszy od okresu pokwitania. Czynność gruczołu związana jest z ciążą i porodem. Gruczoł leży na klatce piersiowej, jest parzysty, leży na wysokości zazwyczaj od 3 do 7 żebra. Na powierzchni zewnętrznej mniej więcej w środku widoczna jest wyniosła brodawka otoczona ciemniej zabarwioną skórą. Na brodawce znajdują się ujścia przewodów mlecznych. Sutek jest podzielony pasmami tkanki łącznej na płaty, te na płaciki. Gruczoł mleczny posiada również tkankę tłuszczową w zmiennej ilości, która wpływa na wielkość gruczołu. Wytworami naskórka są włosy i paznokcie. Włosy wystają ze skóry właściwej, w której znajduje się brodawka i korzeń włosa. U człowieka jest kilka rodzajów włosów:
włosy głowy, o różnej długości, krótsze włosy brody, włosy na wzgórku łonowym i w dole pachowym, włosy brwi i przedsionka nosa oraz meszek włosowy. Meszek - są to delikatne włoski, które pokrywają prawie całe ciało z wyjątkiem skóry dłoni, stóp, częściowo palców, czerwieni wargowej i skóry napletka prącia. Owłosienie ciała jest zależne od wieku i płci, ponadto są duże różnice indywidualne. Paznokcie są to blaszki rogowe, kształtu owalnego lub zbliżonego do czworoboku leżące na końcowych paliczkach. Paznokcie rosną od strony korzenia, są przeźroczyste, barwy różowawej, z widocznymi podłużnymi listewkami. Warstwa głęboka paznokcia stanowi jego warstwę rozrodczą, warstwa powierzchowna jest zrogowaciała. W obrębie skóry znajdują się liczne zakończenia nerwowe, które są receptorami czucia dotyku, bólu, temperatury, dzięki czemu skórę zalicza się do narządów czucia.

Gruczoły dokrewne

Gruczoły dokrewne są to gruczoły, których wydzielina zwana hormonem przedostaje się bezpośrednio z komórek gruczołowych do krwi. Gruczoły dokrewne są unerwione przez układ nerwowy autonomiczny. Istnieje wzajemna współzależność, układ nerwowy wpływa na wydzielinę gruczołów i wydzielina gruczołów ma wpływ na układ nerwowy. Hormony są ustrojowi konieczne do życia. Najmniejsze ilości hormonów aktywują enzymy tkankowe i w ten sposób wpływają na przemianę materii w komórkach. Ilość hormonów wydzielanych przez jakiś gruczoł może ulegać zmianie w kierunku ich zmniejszenia lub zwiększenia, powstają wówczas określone obrazy chorobowe. Regulacja wydzielania hormonów oparta jest o tzw. sprzężenie zwrotne, to znaczy przy zmniejszaniu się ilości danego hormonu we krwi, następuje pobudzenie gruczołu do produkcji, przy nasyceniu krwi hormonem, produkcja hormonu przez gruczoł maleje. Do gruczołów dokrewnych należy przysadka mózgowa, szyszynka, tarczyca, gruczoły przytarczyczne, nadnercza, wyspy trzustki i części gruczołowe gonad czyli jąder i jajników. Większość tych gruczołów jest czynna przez całe życie, niektóre są czynne okresowo. przysadka mózgowa zwana naczelnym gruczołem dokrewnym leży w środkowym dole czaszkowym na siodełku tureckim, otoczona przez oponę twardą. Jest ona zawieszona na lejku, który wpukla się z dma komory Iii mózgu. Przysadka jest wielkości i kształtu małej fasolki wagi około 0,6 grama. Składa się ona z dwóch części głównych:
przedniej pochodzenia nabłonkowego i tylnej pochodzenia nerwowego. Między nimi leży niewielka część pośrednia. Część przednia różni się od części tylnej nie tylko pochodzeniem, ale budową histologiczną i fizjologią. Przysadka jest określana jako gruczoł naczelny, ponieważ znaczna część jej hormonów wpływa na inne gruczoły dokrewne pobudzając je do wydzielania, stanowi ona pośrednik między mózgowiem i jego neurohormonami a innymi gruczołami dokrewnymi. Oprócz gruczołów pobudzających inne gruczoły przysadka posiada własne hormony. Przysadka wpływa w systemie sprzężenia zwrotnego na następujące gruczoły dokrewne:
tarczycę, korę nadnerczy, części wydzielnicze gruczołów płciowych tj. jąder i jajników. Część przednia przysadki pochodzenia nabłonkowego wydziela hormony pobudzające gruczoły płciowe do produkcji ich hormonów i dojrzewania komórek płciowych, hormony pobudzające tarczycę i nadnercza do wydzielania oraz własny hormon wzrostowy. Część tylna przysadki pochodzenia nerwowego jest częścią podwzgurza międzymózgowia, gromadzi ona, przenosi i wydala neurohormony komórek jąder podwzgórza, przede wszystkim wazopresynę regulującą ciśnienie krwi i oxytocynę wydzielającą pobudzająco do skurczu mięśniówkę macicy. Zaburzenia działania przysadki mogą iść w kierunku niedoboru lub nadmiaru hormonu. Przykładem może być zmiana ilościowa hormonu wzrostowego. Niedobór tego hormonu w okresie dziecięcym wywołuje wzrost karli, zaś jego nadmiar wzrost olbrzymi. U osób dorosłych obraz horobowy jest inny, nadmiar wywołuje ograniczone powiększanie się twarzy, rąk i stóp. Szyszynka jest to malutki gruczoł leżący do tyłu od wzgórza, między wzgórkami przednimi blaszki czołowej śródmózgowia. Waży około 500 miligramów. Jej hormony wpływają regulująco na rozwój płciowy, brak hormonu wywołuje przedwczesne dojrzewanie płciowe. U osób dorosłych pojawiają się w szyszynce drobne złogi wapnia, zwane piaskiem szyszynki. Tarczyca - gruczoł ten leży z przodu szyi, składa się z dwóch płatów:
prawego i lewego połączonych ze sobą węziną. Płaty przylegają do przełyku i tchawicy, podchodzą do chrząstki tarczowatej krtani. Waga gruczołu waha się od 25-60 gramów. Tarczyca zawiera szereg pęcherzyków, w których gromadzi się jej wydzielina zwana koloidem. Tarczyca produkuje hormony, do których jako materiał wyjściowy potrzebny jest jod, a które pobudzają przemianę materii, wpływają więc na rozwój ogólny organizmu. Niedobór lub brak hormonów w okresie dziecięcym prowadzi do zaburzeń rozwoju zarówno fizycznego jak i umysłowego aż do zupełnego zahamowania rozwoju, co określa się matołectwem lub kretynizmem. Ten sam niedobór w okresie dorosłym powoduje zwolnienie przemiany materii, obrzęki i spowolnienie reakcji psychicznych. Nadmiar hormonów występujący zazwyczaj u osób dorosłych wywołuje przyspieszenie przemiany materii, wychudzenie, nadmierną pobudliwość nerwową. Gruczoły przytarczyczne w liczbie czterech leżą na tylnej powierzchni płatów tarczycy. Po dwa po stronie prawej i lewej. Są one przeciętnie wielkości ziarna pszenicy, wagi 30-50 miligramów. Ich hormon reguluje przemianę wapnia i fosforu w ustroju. Nadmiar hormonu wywołuje zwyżkę poziomu wapnia we krwi i odkładanie się soli wapnia w ścianach naczyń krwionośnych i kanalików nerkowych, niedobór wywołuje odwapnienie lub za słabe uwapnienie kości i zębów. Nadnercza są to gruczoły spoczywające na górnych biegunach nerek, stąd ich nazwa. Nadnercze ma kształt płaskiego trójkąta, na przekroju uwidacznia dwie warstwy, krzywą i rdzenną. Krzywa położona zewnątrz jest pochodzenia nabłonkowego, składa się z kilku warstw, które produkują różne, inne dla każdej warstwy hormony. Część rdzenna jest pochodzenia nerwowego, ma związek z układem nerwowym sympatycznym. Część korowa produkuje trzy rodzaje hormonów regulujących równowagę sodu i wapnia w ustroju, dalej cukru oraz hormony mogące mogące zastąpić hormony płciowe Gonad, zwłaszcza jąder. Zaburzenia hormonalne prowadzą przy niedoborze do wychudzenia, a przy nadmiarze do otyłości lub do znacznego zwiększenia się cech płciowych męskich. Część rdzenia wydziela hormony podwyższające ciśnienie krwi. Wyspy trzustki - na tle miąższu trzustki, rozsiane są grupy komórek tworzących wyspy Langerhansa. Komórki wysp wydzielają hormony regulujące poziom cukru we krwi. Brak hormonu powoduje cukrzycę charakteryzującą się utratą cukru przez ustrój. Jajnik - hormony jajnika są produkowane okresowo przez komórki pęcherzyków Graffa pod wpływem hormonów podwzgórza, przekazywanych przez przysadkę. Hormony pęcherzyka Graffa wywołują dojrzewanie komórek płciowych, a po wydaleniu komórki jajowej, komórki pęcherzyka przekształcają się w ciałko żółte, którego hormony działają zależnie od zapłodnienia lub niezapłodnienia komórki jajowej. Jeżeli nie dojdzie do zapłodnienia doprowadzają do zaniku ciałka żółtego i rozwoju kolejnego pęcherzyka Graffa, jeżeli rozwinie się ciąża, utrzymują ciałko żółte i uniemożliwiają dojrzewanie pęcherzyków Graffa i komórek jajowych. Jądro - w jądrze znajdują się grupy komórek o zdolnościach wydzielania hormonów - leżące w tkance łącznej między kanalikami jądra. Są to komórki śródmiąższowe Leydiga. Ich hormony pobudzają rozwój cech płciowych męskich, oraz dojrzewanie komórek płciowych czyli plemników. Komórki śródmiąższowe produkują hormony pod wpływem przysadki mózgowej.

Koniec

Uwaga:
Prosimy o sporządzenie spisu treści, w każdym tomie,którego w oryginalnym tekście brajlowskim nie zrobiono. Może warto skrypt podzielić na główne działy tematyczne, co ułatwiłoby naukę np. powtarzanie materiału.

KONIEC